Está en la página 1de 10

Conjugación de verbos, pasado, presente y futuro

Ruk’o’njiik b’anaj/ conjugación de Tusq’orik / Vocabulario. Leer y


verbos pronunciar las palabras en idioma
Maya Poqomchi’.

Conjugación de verbos en los tiempos pasado, presente y futuro

Tiempo aspecto completivo (pasado)


Llevan el prefijo x como marcador de la categoría del tiempo. Ejemplo/ehtalil: (uso
para verbos intransitivos)

Tiempo Marcador de persona


Verbo
aspecto en tiempo aspecto Verbo Español
completivo conjugado
SINGULAR
X in = hin - yo Xinwirik Dormí
X at = hat - tu Xatwirik Dormiste
X O Johtik Xjohtik subió
PLURAL
X Oj = hoj- nosotros Ajimanik Xojajimanik escribimos
X at – taq=hat taq- uds Xatk’o’nik taq Jugaron
X i Xi’okik Entraron
Adverbio + Verbo + objeto + sujeto en el/en la = pan /en mi = pan
Ajimanik = Correr
B’ehik = Caminar

Yodormí en la casa de Gladis


Xinwirik pan rupaat i Gladis

Tú dormiste en mi casa
Xatwirik pan nupaat

Gladis trabajó en la escuela de Tamahú el año pasado


Sujeto verbo objeto direccional adverbio

Re’ Gladis xkamanik pan tijinb’al Tamahú junab’ir/jinab’ir

Junab’ir Xkamanik pan rutijinb’al Tamahun i Gladis


Adv. Verb. Obj. Direc sujeto

Nosotros escribimos en el Idioma Poqomchi’ ayer


Eew Xojtz’ihb’anik pan q’orb’al Poqomchi’.

Ustedes jugaron en la clase de Gladis


Xatk’o’nik taq pan rutijinb’aal i Gladis

Ellos entraron en mi casa ayer


Eew xi’okik Pan nupaat

Trabajar = kamanik Escuela = tijinb’al


Marcos trabajó en la escuela.
Xkamanik pan tijinb’al i Marcos
Re’ Marcos Xkamanik pan tijinb’al (estructura del castellano)
Pan tijinb’al xkamanik i Marcos

3ra. Persona singular (Kamanik= trabajar)


Karla trabajó en el mercado
Xkamanik pan k’ayb’al i Karla

2da. Persona singular (wirik= dormir)


Tú dormiste en la casa de Darwin
Xatwirik pan rupaat i Darwin

1ra. Persona singular (wirik)


Yo Dormí en mi casa
Xinwirik pan nupaat
Tiempo aspecto incompletivo (presente)
Llevan los prefijos: k (primera persona singular y tercera plural), n (tercera persona
singular) y q (primera persona plural) como marcador de la categoría del tiempo.
Ejemplo/Ehtalil(solo para verbos intransitivos)

Tiempo Marcador de persona


Verbo
aspecto en tiempo aspecto Verbo Español
incompletivo conjugado
Singular/junajil
K in Wirik Kinwirik Corro
Ti Itiniki Ti’itinik Bañas
n O Ajimanik Najimanik Corre
Plural/k’ihalil
q Oj Oq’ik Qojtz’ihb’anik Escribimos
ti – taq Oq’ik Ti’ajimanik taq Corren
k i Oq’ik Ki’oq’ik Lloran
Aprender = tijinik escribir = tz’ihb’anik
Nosotrsos aprendemos a escribir en idioma Poqomchi’

Qojtijinik i rutz’ihb’jiik i q’orb’al Poqomchi’


Inqatejej i tz'ihb'anik pan poqomchi’

Yo dormí en la casa de Gladis


Xinwirik pan rupaat i Gladis

Yo duermo en la casa de Gladis


Kinwirik pan rupaat i Gladis

Tú dormiste en mi casa
Xatwirik pan nupaat

Tu duermes en mi casa
tiwirik pan nupaat
Tiempo aspecto progresivo (presente)
Existen dos posibilidades de indicar, la primera tiene ocurrencia general y K’ahchi’
se escribe separado del verbo. Ejemplo/ehtalil:

Tiempo Marcador de persona


aspecto en tiempo aspecto Verbo Verbo conjugado Español
progresivo
nu w K’o’nik K’ahchi’ Estoy caminando
k’ahchi’
nuk’o’neem
a aw Tzihb’ani Estás llorando
k’ahchi’ k’ahchi’ awoq’iik
k
k’ahchi’ ru r Itinik k’ahchi’ rub’ehiik Está caminando
qa q b’ehik Estamos
k’ahchi’ k’ahchi’ qab’ehiik
caminando
k’ahchi’ a – taq aw – taq b’ehik k’ahchi’ ab’ehiik taq Están caminando
k’ahchi’ ki k kamanik k’ahchi’ kikamankiik Están trabajando

Jelmi
K’ahchi’ ruk’o’neem i ruq’oronb’al i Waan i Jelmi

s Verbo objeto Obj. ind sujeto

Jelmi está jugando el teléfono de Juan

La segunda es más descriptiva y emplea morfemas del juego B1. Los marcadores
de personas se escriben separados de k’ahchi’. Ejemplo/ehtalil
Tiempo
aspecto
Verbo Verbo conjugado Español

Tz’ihb’an Estoy
K’ahchi’ iin chi K’ahchi’ kiin chi tz’ihb’anik
ik escribiendo
K’ahchi’ aat chi wirik K’ahchi’ kaat chi q’orik Estás hablando
K’ahchi’ O chi Wi’k K’ahchi’ chi okik Está entrando
Estamos
K’ahchi’ ooj chi Oq’ik K’ahchi’ kooj chi oq’ik
trabajando
K’ahchi’ kaat taq chi Están
K’ahchi’ aat – taq chi Kamanik
kamanik trabajando
Están
K’ahchi’ eeb’ chi itinik K’ahchi’ keeb’ chi itinik
trabajando

K’ahchi’ kiin chi tz’hb’anik pan kemb’al tz’ihb’


Estoy escribiendo en la computadora
Quiere decir que necesitamos el resultado que vamos
a hacer en la computadora para que se convierta en
un verbo transitivo
K'ahchi' kiin Chi tz'ihb'anik pan ruhuuj i Mar
Estoy escribiendo en el cuaderno de María

K'ahchi' kiin chi tz'ihb'anik pan huuj


Estoy escribiendo en el papel

K'ahchi' kiin chi ajimanik pan paat


Estoy corriendo en la casa

K'ahchi' keeb’ chi tz'ihb'anik pan ahuuj


Ellos están escribiendo en tu cuaderno

K'ahchi' k'iin chi' tz'ihb'anik nub'ihnaal.


K’ahchi’ nutz’ihb’aam i nub’ihnaal

K'ahchi' kooj chi tz'ihb'anik pan meexa


Nosotros escribimos en la mesa

K'ahchi' kiin Chi tz’uyunik pan tijimb'al


Estoy cantando mi canción

Estoy escribiendo en la hoja.


K’ahchi’ nutz’ihb’aam nub’ihnaal pan huuj
Escribo una carta en poqomchi’
K’ahchi’ nutz’ihb’aam jenaj Kapeb’enik pan poqomchi’

Mi madre mató una gallina ayer en mi casa


Eew Xrukamsaj jenaj kixlaan pan nupaat i nutuut
La gallina se murió ayer en mi casa
Eew Xkimik i kixlaan pan nupaat

Yo Estoy corriendo en el campo de futbol. V.o.s


K’ahchi’ kiin chi ajimanik pan k’o’nb’al tola’j
s Verbo direc.
Tú estas hablando en Poqomchi’
K’ahchi’ kaat chi q’orik pan Poqomchi’
Gloria está entrando en mi casa
K’ahchi’ chi okik pan nupaat i Gloria

Él/ella está entrando a mi casa


K’ahchi’ chi okik pan nupaat re’ reh.

Ellos están entrando a mi casa


K’ahchi’ keeb’ chi okik pan nupaat

Todos los verbos que terminan en ik son verbos intransitivos


Yo lloré en mi casa
Xinoq’ik pan nupaat

Yo lloré por María en mi casa

Xwoq’ej i María pan nupaat

Tiempo aspecto potencial (futuro)


El potencial se indica por medio del prefijo na
y se escribe separado de la raíz o base verbal intransitiva.
Tiempo Marcador de persona Verbo con Verbo Español
aspecto en tiempo aspecto inicial conjugado
potencial vocal
na w ojik nawojiik iré
na aw ojik na’awojiik irás
na r Elik Nareliik Saldrá
na q ojik naqojiik iremos
na aw – taq ojik na’awojiik taq irán
na k ojik nakojiik irán
Nawojiik pan nupaat
Iré en mi casa
____tiempo de conjugación en la casa de mi amigo Juan
En que tiempo voy a conjugar el verbo pan rupaat i wuchq’orob’ Waan

Tiempo Marcador de persona Verbo con


Verbo
aspecto en tiempo aspecto inicial Español
potencial consonante conjugado
na nu se’lanik Nanuse’laniik reiré
na a se’lanik Na’ase’laniik reirás
na ru se’lanik narukamaniik reirá
na qa se’lanik naqase’laniik reiremos
na a – taq se’lanik na’ase’laniik taq reirán
na ki se’lanik nakise’laniik reirán
Pedro come en la casa de Karla
Nwi’k pan rupaat i Karla i Pedro

Marcos ------------- en el mercado de Cobán


K’ahchi’ chi q’orik pan ruk’ayb’al i Kob’aan i Marcos
K’ahchi’ chi q’orik pan k’ayb’al reh Kob’aan i Marcos
Relacionales
Weh = mio
Aweh = tuyo
Reh = suyo suya/ de él o ella
Qeh = nuestro
Aweh taq = de ustedes
Keh = de ellos
Mi casa nupaat
Tu casa apaat
El mercado de Cobán rupaat
Nuestra casa qapaat
La casa de ustedes apaat taq
La casa de ellos kipaat

También podría gustarte