Está en la página 1de 142

A

CH
H
Yachakuqkunapa I
K
Simi Qullqa LL
L

M
N
Ch
Ñ
a
sp

ch - ch
ku
ka a.
pa
t a a, uyw
an tap aq i.
am , ra w-s qm e.
n a nt
ru ipa ka ut ge

H
s a k . la
apa quw usp sin ña de - H
t ; i q n
tu a uq r ka os a
- N kllu w
h-
s yw s an ch llit
pa u ta w qu o oh arm

h
w un un ku r- s p ay at
ha ur tq u- ku lo Chachas. (s) Ñutuniraq ruyru rapiyuq sacha. qu
e r aqa
nc q p ñu uch tu do Ha ep a
u i a a llm ren mam
. P ur nt ch ll an Anaq puka kulluyuq sacha; chiri allpakunapi hu a de
s) p ni n qa in rqu y. (r r a qaqc
. ( n ar a u hu rm wiñaq. Huk llaqtakunapiqa chachakuma suti- apo st ). A l niñ ha
la ku w iq ac xte rca in yu llin ot na
al ch ya ap r p rak yu art ch
r am u.
e Ha
uq n u a un am á wan riqsinkutaqmi. Chachacoma c or u
prim napa kuna
a
ch ku chip tak i nt est Pu hi. (s - A
ll wiñ
ud
o.
ch a
ñad ). M sik
A ch - q a. - C in ru
era
o. in- a
u hiw lla rej iw a y ak
i hu ult run v ez. ma n a
c uk ad ch rej - Chachas sachamanta killimsata ruranku. - H nta iva an n a npaq
a mo p llp
H om pa ad - De la chachacoma hacen el carbón. - A chi s ha s la aq pa a h qura
C
u na om qu a
í se rata
piy
.P pa pa uñ
uy.
ku
n
R c utq pa ta Cu ata
- La mb m uy, pa ha
rar kayp ap ra llm
a
ltiv
- em qu ar,
Chaka. (s). Yaku chimpanapaq ruwasqa ñan. i
os tarp tay
. e p nchik
un u rod .
Puente. Chakatay. 1. (r). Pitapas chakatatahina churay. pu sun. uzc
ña ab
d od ien
Cruzar, atravesar.2. (r) Kunkapi imapas em .
- Llumpayta paraptinqa chakantam mayuta aíz
chakatakuptin mana samay atiy. Hiqipay. .

P
chimpana. Atorar, ahogar.

A a
- Cuando hay mucha lluvia, el río debe cruzar-

-
se por el puente. 1. Kaspiwan yarqata chakatay.
- Atraviesa con la madera la acequia.

a lin
al ose
aq erm
ay
ch r.
a
2. Aychawan chakatakurquspa yaqalla wañun.
- Casi muere atragantándose Ha
c
con la carne.
p qu hiy. Ha
an r,
h n (r m
n Es qasll ). Sin yaw aku
u na pi nud aman qa s
tor arn . (s)
ak dor u y ta iqs inw . Uy
w a.
qa y. A n. nt a - C ka ipt an w
su la q h llp
aw in uta
- W kaw akun
aq cha , l us - C ulliw ak a
la a. uq rp an qh wa apa
sa
q h pa ha
um aq ha el iy ta
ua
nd n ka
a sa
ma ayap ñ h atu t
.S m ac scu ap aq ot
en spaq
- L u am
n u u - ha
( r) Su a r H yw tin a g china ak
u sa
y. iy.
t
ik ra
e
uq na-
p ak em
o
ah isc
hu la c arrap . nta . G tun u

Q
a h k ch
ach s a c y. qa s
iri ala
t arr
al imp i nc es h . . us
p
u.
1
res
fr
hin
c
ab
uy
ata pa
q apa an; u
h l n P a . ío h d p yw
as nu
c l c h a ája yu (s) ikm a. e la ta.
A aq w s h iq ac a su a. A
lb
H ro q, .W ,e
s t i. Ha sv
ap
ay ap
a
l i . k a orn
ut h ay mo ) C un
a
ha gon in
an
lla arpin ullu t qrah
c
ud
m
uta ka.
ac
as
ak
un
c n e (s c h k u. u in am q im (s). se -w
Ya or y. si
k a be kc r. Boq ro 2 rpaq wia ka
te
os. Ka eli an
- ra wa an e i a ece 1. . su ll ak lla min m i
Ad H bie (s) Ha q uma pasa
uia aw
- qa ra; . aw s d w
pi man - E akac rto q an qp p - H say napi, ac
an qu nia ch ta pa A
lp h
ája u pis , Da ll . isq a a
- M mka pa ma on
pi oji w uy. istr haaraYaqa
. Ymikhuq. u. s. C n el z
ch
A ñaq Beg
o ra n h a 2
dAchuqalla.
elg ro c (s). qu Aycha
q q a caíd yaq quwi as ta
ka anc a ya um
h u run tiq od
i ay o ñ
nc pu Chakana. (s). Iskay siqiwana.utaq
iskay kaspiwan . Ha ado arp a llh q
ik añusall sallqacha. qa.
o ue ch ha, ku
w ra. ar s c ka
sayaylla, . tuta inpuriykachaq a. uk tos wan
e
tin
- mo
qu nq o Pu na ch n huñusqa. Cruz.A la chu r
tem
a ro tieq kun s la usun tad yan
sayanpa, hukninakin-ranpa) suk sutinqa

R
. a .
(huknin
ha nem ch cha neLlulla
. u
o
s) m ña s wa ge sutinqa
Huk nte unataychukuru. la am
ca
nc
. sq
Ac or . ( ta un q n Ha dis . Aqa ka ul el cu . ha as
- . 1 tu m r. s. yu uru y Ll . ara
Ad )aComadreja.
. u kll qataycha. t iim e
y a e l o r r t s r r . ll
y ar c- Chakatata u ipit . ( ídpau n aup o
u
- ya u ik ui qillqasun. ru a ipi
. (s ruas
ik uk ay ne an nq q -tip rim ). Tip lla a ok ah.u
ch . T ch ma i-kyTracemos a pi i aq qa i-tiptut chu le rim ej kun
A (r) tr m cruz.
una w d por chu.
ay el a ch do lli hu .uT a, i r a
l im
2. ky a i q c ch arylta q a ma ta
hi gó am nec i ku q a e. A
ya mutidn qCoru na
d
c e r t u . . n a.
ll sa k s
ll . o
A a a pa ki hio ha
a;
1. Ya wka am uk an rin ac u yc
kat
ata
- a s . P un a, ar
H ta tas
H mo s) k qa pa
2. e i . ( iku a rm pr
H it n r te. w om
- i o i, c
uw all chi m ra
ch iq i
A kuy u.
A
nt e
i
M ink ra qu
it ñ iti es
w n

S
hu tie
Ac ño,
- i
N
-

T
35

U
Ayakuchu Chanka W
Qichwa Simipi
Y
Ministro de Educación
Javier Sota Nadal

Vice Ministro de Gestión Pedagógica


Idel Vexler Talledo

Director Nacional de Educación Bilingüe Intercultural


Modesto Gálvez Ríos

Ruraqkuna: Título del Diccionario:


Gedeón Palomino Rojas Yachakuqkunapa Simi Qullqa
Genaro Rodrigo Quintero Bendezú
Biblioteca:
Yanapaqkuna: Educación Primaria
-
- ISBN: 9972-881-31-8

Ñawinchaspa Allichachiq: Hecho en el Depósito Legal:


Dr. Rodolfo Cerrón-Palomino BNP: 2005-3376

Allichaqkunaqkuna: Impreso en:


Genaro Rodrigo Quintero Bendezú Corporación Gráfica Navarrete S.A.
Nonato Rufino Chuquimamani Valer
Programa de Educación en Áreas
Siqikuna huqarimuq: Rurales (PEAR)-Convenio de
Préstamo Nª7176-PE
Lupo R. Chuquimamani Torres
Gary L. Chuquimamani Torres

Wakichiq:
Mónica Isela Ramírez Vigo
c Ministerio de Educación - 2005
Derechos Reservados.
Lima - Perú
RIQSICHIKUY

Yachakuq qari warmi warmakuna,


Qari warmi amawtakuna,
Tayta mamakuna,
Runa simi rimaqkuna,
Llapan kamachikuqkuna:

Kay qillqasqapa sutinmi qichwapi SIMI PIRWA, ninchikmantaqmi SIMI QULLQA


nispapas, SIMI TAQI nispapas. Kaypim rimasqanchik simikuna tarikun, kay simi
pirwata ñawinchaspa mayqan simitapas qillqasunchik. Kaqtaq llapa simikunapa
niyninkunatapas tarisunchik.

¿Imapaqtaq allin kay simi pirwaqa?

Mayqan simitaña qillqayta munaspapas, kay simi pirwata qawaykuspam


qillqasunchik, hinallataq mayqan simikunapa niyninta mana yachaspapas, kay
simi pirwapi chay simita maskaspam niyninta tarisunchik. Kay simi pirwata sapa
punchaw apaykachaspa, ñawinchaspam mana pantaspa sumaqta qichwa simita
qillqasunchik.

Qichwa simitaqa, ¿lliw runakunachu kaqllata rimanchik?

Mayqan simita rimaspapas runaqa manam kaqllataqa rimanchikchu. Qari warmi


warmakunaqa manam kuraq runakunahinachu rimanku, apu runakunaqa manam
wakcha runakunahinachu rimanku, qichwa llaqtakunapas manam chaynallataqa
rimankuchu; lliw runakunam huk niraq qichwa simita rimanchik. Chay
rimasqanchikqa llaqtallanchikpim allin chuyata uyarikun, huk llaqtakunapiqa
manam. Ñuqanchikqa tayta mamanchikpa yachachiwasqanchik runa simita
rimakuchkasunchik, aswan qillqayta qallaykuspaqa simi pirwapa
kamachikusqanmanhinam qillqasunchikqa. Kay rikchaq rurayqa hinapunillam
mayqan simipipas.

Mayqan qichwa simitaña rimaspapas, huk niraqllata qillqaspaqa llapan qichwa


runakuna qillqanakuyta atisun. Chayhina kaptinqa allin kallpayuq riqsisqa llaqta
kasunchik, siminchikpas kastilla, inglés, alemán simikunahina kallpasapa
kasunchik.

Kay SIMI PIRWAqa runa simipi qillqaspa huklla kananchikpaqmi. Qillqakamuntaq


R.M. 1218-ED-85 yupayniyuq kamachikuypa achahalanwan. Kaqtaqmi
kallpachawanku 1608 watapiraq tayta kura Diego González Holguinpa simi pirwa
qillqasqan. Kallantaqmi «musuq simikunapas», chaykunatapas kawsaykuna
paqarimuptinqa sutiyallasunchiktaq.

Qillqaqkuna.
INTRODUCCIÓN EN ESPAÑOL

PRESENTACIÓN

Como se sabe, los estudios lexicográficos relacionados con las lenguas


indígenas del Perú antiguo, particularmente el quechua y el aimara, se inician
tempranamente, según lo atestiguan los tratados léxicos monumentales de
González Holguín (1608) y Ludovico Bertonio (1612), respectivamente. Sin
embargo, tales auspicios conllevaban al mismo tiempo el germen de una
selección idiomática que, a la par que entronizaba unas variedades, postergaba
en el olvido a otras. En efecto, tanto en el quechua como en el aimara se privilegió
una variedad por encima de las demás, en atención a criterios políticos, culturales
y religiosos, optándose por el dialecto cuzqueño, en el primer caso, y por la
variedad lupaqueña, en el otro. Desde entonces las variedades postergadas,
tanto quechuas como aimaras, iniciaron un penoso camino de supervivencia,
extinguiéndose en el trayecto muchas de ellas sin dejar rastros y debatiéndose
otras ante la amenaza de una muerte anunciada. Tuvimos que esperar el siglo
XX para que tal situación de desamparo se remediara en parte, gracias a los
registros léxicos de los miembros del Colegio de Propaganda FIDE del Perú,
materializados en el Vocabulario Políglota Incaico (1905), y con la serie de seis
diccionarios quechuas editados por el Ministerio de Educación y el Instituto de
Estudios Peruanos (1976). Hemos inaugurado un nuevo siglo, y, no obstante ello,
no parece que hayamos aprendido la lección: muchas variedades quechuas y
aimaras permanecen ignoradas aún, huérfanas de toda descripción, y lo que es
peor, en peligro de inminente desaparición.
Dentro de tal contexto, es un gran acierto el esfuerzo de la Dirección de
Educación Bilingüe por alentar y fomentar el acopio léxico del quechua y del
aimara, puesto ahora de manifiesto con la presente serie de diccionarios
bilingües que, en el caso de la primera lengua mencionada, no se circunscribe a
la variedad cuzqueña únicamente, y, en el caso del aimara, retoma una vieja
tradición lexicográfica poco más que olvidada. Quienes prepararon tales
materiales, conviene destacarlo, no son lexicógrafos entrenados en el oficio sino
educadores bilingües, enamorados de su lengua nativa, y comprometidos con
la defensa idiomática y la reivindicación de la cultura ancestral andina. Lo que
no debe llamar a sorpresa, puesto que nadie mejor que el profesor de aula que
trabaja en las escuelas rurales para comprender las virtudes y potencialidades
que encierra el saber tradicional andino depositado en el tesoro léxico de
nuestros idiomas originarios. Después de todo, no es difícil constatar que, en
materia de lexicografía andina, muchas veces han sido simples aficionados
quienes nos legaron, arrancándolos del olvido total, léxicos y glosarios que en
muchos casos constituyen hoy día la única documentación que tenemos para
algunas de nuestras lenguas.
Los vocabularios que ahora se presentan son diccionarios escolares
parcialmente ilustrados, de carácter bilingüe. Como tales, su extensión es
reducida (un promedio de 2,000 palabras), pues procuran recoger el léxico básico
y general, y la finalidad que persiguen es educativa obviamente. Van dirigidos
especialmente a profesores y alumnos, buscando reforzar, en el contexto del
aula (que secularmente privilegia al castellano), el manejo de la lengua ancestral
que, en el mejor de los casos, cuando no se la conoce plenamente, va siendo
avasallada por el bilingüismo sustitutorio a favor de la lengua dominante. En tal
sentido, los diccionarios constituyen una herramienta de consulta necesaria y
obligada al servicio de la educación bilingüe impartida en los centros de
enseñanza, ya que, aparte de informar y transmitir conocimientos, responden a
la realidad lingüística y dialectal inmediatas, es decir al uso de la lengua tal como
ésta se da en el contexto regional y comunitario andinos.
Ciertamente, un diccionario, como el que acabamos de caracterizar en líneas
generales, debe tener algunas propiedades que hagan efectiva y práctica la
finalidad que persigue. Sin embargo, aunque convencidos de ello, es legítimo
reconocer que, sin desmerecer los méritos intrínsecos que puedan tener, los
vocabularios que ahora se ponen en manos de sus destinatarios se definen mejor
por la naturaleza más bien híbrida de su configuración. En efecto, por un lado,
tanto la selección léxica, que no se circunscribe al vocabulario básico, como la
estructura de las definiciones, que no siempre son sencillas, hacen de estos
diccionarios instrumentos de consulta más ambiciosos, pues consignan no
solamente el léxico general sino también el referido a la cultura andina. En este
último aspecto, no sólo los vocabularios recogen el uso del léxico socializado y
corriente sino también el elaborado, ya sea como glosario especializado para
algunas disciplinas (gramática, matemáticas), o como un intento por depurar la
lengua, dentro de un proyecto de reivindicación lingüístico-cultural (así, por
ejemplo, la nomenclatura de los días de la semana o la de los meses del año). De
esta manera, los diccionarios, algunos en mayor medida que otros, sin
proponérselo, tienen un sesgo enciclopedista, lo que también se deja ver en los
ejemplos proporcionados para contextualizar el uso del lexema introducido, ya
que en muchos casos se incorporan, so pretexto de la ilustración, otros tantos
contenidos de orden cultural eminentemente andinos, en la forma de fábulas,
moralejas, recetas medicinales, e incluso poesías. En cuanto a las definiciones,
éstas se hacen en lengua nativa, incluso allí donde el simple equivalente
castellano (más aún tratándose de hispanismos) hubiera bastado. Debido a esta
decisión de emplear la lengua nativa como metalenguaje definitorio se llega
muchas veces, innecesariamente, a complicar la definición, antes que a
simplificarla.
Siendo así, conviene entonces preguntarse si todo ello podría haberse
evitado, procurando ser más coherentes con el tipo de diccionario que se tenía
en mente, o, mejor aún, revirtiendo la interrogante, si no podrá existir alguna
justificación que no sólo explique sino avale la decisión tomada. Al respecto,
creemos que hay razones que no sólo dan cuenta de dicha práctica sino que, al
mismo tiempo, la justifican en parte al menos. Nos referimos al esfuerzo por
adecuar la lengua de entrada como metalenguaje para las definiciones de los
lemas o artículos léxicos, intento que se viene concretando en nuestro medio
sólo en las últimas décadas, y dentro del contexto de políticas educativas
bilingües, como lo prueban los diccionarios quechuas y aimaras que han ido
apareciendo en los últimos tiempos en el área andina en general (desde el
Ecuador hasta Bolivia). En tal sentido, las definiciones ofrecidas en los
vocabularios presentados constituyen, al margen de las limitaciones y los sesgos
que puedan tener, un ensayo de reflexión conceptual y lingüística, que no por
ser tentativo deja de ser encomiable. Como lo es el afán por introducir contenidos
culturales de raigambre andina en muchos casos amenazados de obsolescencia
cuando no de total periclitación.
Hay un aspecto final que debe tomarse en cuenta en relación con el carácter
de los diccionarios. Bastará recorrer las entradas léxicas para percatarnos de
que no estamos aquí ante vocabularios de naturaleza puramente descriptiva,
pues aunque aspiran a recoger el léxico básico usual, no renuncian, si bien
implícitamente, algunos principios de normalización idiomática elementales,
acordes con las finalidades pedagógicas que persiguen. Ello se echa de ver,
sobre todo, en la preferencia por una forma antes que por otra, allí donde hay
variantes léxicas, pero en especial en el uso normalizado de la ortografía quechua
y aimara, que se apoya en la virtud que encierra todo sistema ortográfico como
instrumento que asegura la unidad de la lengua por encima de la diversidad que
presenta su manifestación oral. En este sentido también los vocabularios tienen
una función pedagógica importante, pues están llamados a convertirse en
materiales de referencia lingüística inmediata.
Con tales atributos, se espera que estos diccionarios puedan cumplir, aunque
fuera medianamente, con los objetivos trazados, buscando llenar los vacíos de
información que, en unos lugares más que en otros, han venido sintiendo, tanto
maestros como alumnos, empeñados en el uso de la lengua nativa en las aulas,
pero también en la reivindicación de la cultura ancestral en su dimensión andina
y nacional. Sobra decir que, precisamente gracias a dicho empeño, se han podido
materializar los diccionarios que ahora se ponen en manos de colegas y alumnos.

Rodolfo Cerrón-Palomino
Especialista en Lenguas Andinas
Qichwa - Qichwa
Achuqalla. (s). Punchawpas tutapas
runamanta pakakuspa uchkun uchkun
puriq purun uywa; quwipa, ratapa, chiw-
chipa yawarninta ñutqunta suquspa kaw-
saq uywa. Huk llaqtakunapiqa unchuchu-
kuwan riqsinkutaqmi. Comadreja.
A
- Runapa chiwchintam achuqalla tukur-
a -a quchkanña.
- La comadreja ya está exterminando
los pollitos de la gente.

Achalay. (r). Sumaq qawakunanpaq


allinchay utaq llimpiy. Sumaqchay. Ador-
nar, hermosear.

- Yachay wasinchikta achalasun.


- Adornemos nuestra escuela.

Achanqaray. (s) Chiqchirikuq rapiyuq,


llantuypi wiñaq qura; wasikuna achalana-
paq tarpusqa qura. Begonia.

- Achanqaray rapichawan achalasun. Achuqcha. (s). Arwi arwi yura ; rakta qa-
- Adornemos con hojitas de begonia. ra ruruyuq; mikunanpa sunqunpi achka
yana muruyuq; qichwa allpakunapi wiñaq
Achikyay. 1. (s). Punchawpa piwi akchin. kawsay. Qaranmantam saqtatapas chupi-
Alba. 2. (r). Tukuy tuta mana puñuy. Ama- tapas uchutapas ruranku. Caigua.
necer.
- Payqa achuqcha uchuchata ruran.
1. Achikyay chayaramunña. - El o ella prepara ají de caigua.
- Ya llegó el amanecer.
2. Hawkallam achikyaniku.
- Hemos amanecido tranquilos.

Achuwiti. (s). Pukarikuq llimpiq ruruyuq


sacha. Mikuy allin rikukunanpaq achuwi-
tipa rurunwan tiñinku. Achiote.

- Achuwiti rantiqmi, warma, rinki.


- Niño, tienes que ir a comprar achiote.

Aka. (s). Hatun ispay. Runapa utaq uywa-


pa uqitinmanta lluqsiq qupa. Heces,
excremento.

- Akaqa millaytam asnan.


- El excremento huele horrible.

9
Aka kichki. (s). Wiksapi aka kurpayaptin - Uqa allaqmi risaqku.
mana akakuy atiy. Estreñimiento. - Iremos a escarbar la oca.

- Achka tunasta mikuspaqa manam ham- Allinpay. (r). Awqakuna huñunakuy, allin
kata mikunachu, aka kichkim hapikun. kawsay. Amistar.
- Cuando se come harta tuna, no se debe
consumir cancha, pues puede darnos - Awqanchikwan allinpasun.
estreñimiento. - Amistemos con nuestro enemigo.

Akakllu. (s). Chiqchiniraq tuspasapa Alliq. 1. (s). Ichuqpa huknin. Derecha. 2. (s)
Riqsichiwaqninchik qillqakuna. Derecho.
pisqu. Qaqakunapi, raqchikunapi uch-
kuspa tiyaq pisqu; «akak-akak-akak»
1. Alliq makiwanmi yaqa lliw runakuna
nispa waqaq pisqu. Pito.
mikunchik.
- La mayoría de la gente come con la
- Akaklluhinam qaqata tuquchkanki. mano derecha.
- Estás cavando en el abismo como el pito. 2. Runakunapa alliqninqa yarupasqam.
- Los derechos del hombre son ignorados.
Akatanqa. (s). Tawa rapra, urunquy kaq-
lla, yana uru; aka ukupi kawsaq uru. Es- Allpa. (s). Tarpunapaq chakra; chaypim
carabajo. kawsaykuna wiñan; hinataqmi chaypi
kawsanchik. Tierra.
- Ama akatanqahina akata kurpachiychu.
- No hagas rodar el excremento como - Allpa mana kaptinqa, manayá ima sa-
el escarabajo. chapas wiñanmanchu.
- No crecería ningún árbol si no hubiera
Akay. (r). Raku chunchulmanta uqitinta tierra.
hatun ispay wischuy. Cagar, defecar.
Allqa. (s). Yanawan yuraq llimpi. Blanquinegro.
- Manam wasi punkupiqa akanachu.
- No se debe defecar en la puerta de la - Allqa pachayuqkuna pukllachkanku.
casa. - Los que están vestidos de blanco y ne-
gro están jugando.
Akchi. (s). Tuta kancharichiq, aswan imapas
Allqu. (s). Imapas sinqanwan musyaq uy-
chiwniq rikukuynin. Kanchi. Luz, claridad.
wa; runapa tiyaq masin uywa; chitakuna
michiq, wasi waqaychaq. Perro.
- Tutanqa akchiwanmi mikuna.
- En la noche se debe comer con luz. - Allqutaqa wasi qawananpaqmi uywanku.
- Al perro se le cría para que cuide la
Aklla. (s). Sumaq sipas warmi; inkapa casa.
suñakusqan warmi. Mujer escogida, virgen.

- Wak akllaqa sumaqcham kachkan.


- Qué bonita está esa mujer escogida.

Akllay. (r). Allinllan rakiy; hukpas, ach-


kapas suñakuy. Escoger, seleccionar.

- Papata akllay, Markuscha.


- Marcos, escoge la papa.

Allay. (r). Allpa ukupi rurukuna allachuwan


hurquy. Escarbar, cosechar tubérculos.

10
Allwina. (s). Qaytukuna parisparislla ar- Amuy. (r). Simipi imapas waqaycharayay.
winapaq tawa istaka takasqa. Urdidera, Retener algo en la boca.
herramienta para la urdimbre.
- Kiru nanaypaqqa kachi yakutam amuna.
- Kay allwinaqa pakikurqusqam. - Para el dolor de muelas es bueno rete-
- Esta urdidera se había roto. ner en la boca agua con sal.

Alwirha. (s). Purutuhina sukuchapi ruruq Anchaq. (s). llipipita qaway. Luciérnaga
yura; ruruntaqa lawapipas, pikantipipas
mikuna. Arvejas. - Anchaq kurum pinchi killa.
- La luciérnaga es un insecto luminoso.
- Alwirqas pikantita yanurukuychik.
- Preparen un picante de arvejas. Anchiy. (r) Unayniq wayrata suquspa aq-
may. Suspirar.
Amachay. 1. (r). Maqanakuq, awqanakuq,
kaminakuq rakiy utaq allinyachiy. Separar, - ¿Imamantam anchinki?
apaciguar, defender. 2. (r). Nina wañuchiy. - ¿Por qué suspiras?
Apagar fuego.
Anka. (s). uqi wasayuq yuraq qasquyuq,
1. Allqu maqanakuqta amachanku. aychallawan kawsaq pisqu. 30manta
- Separan a los perros que se pegan. 40kama pachakcha tatki sayayniyuq.
2. Anacha ninata amachan. Gavilán.
- Anita apaga la candela.
- Suwa ankam chiwchichayta aparqun.
Amani. (s). Wawa qawaq, wiñachiq war- - El gavilán ladrón se llevó a mi pollito.
mi. Nodriza.

- Wawaypa amaninta maskachkani.


- Estoy buscado la nodriza de mi hijo (a).

Amaru. (s). Mana atakayuq, pampaku-


napi aysaykachakuq uru; kirunpi wañuchiq
hampiyuq saywa uru. Serpiente.

- Amaruqa wañuchiq hampiyuqmi, amam


asuykunachu.
- La serpiente es venenosa, no nos debe-
mos acercar.

Amatay. (r). Ima ruraypas harkakuy. Mi-


chakuy. Prohibir, impedir, vedar.

- Ama piwanpas maqachikuychu, amata-


kuy.
- No permitas que alguien te golpee, im-
pídelo.

Amu. (s). Mana rimaq. Upa, pamuchu.


Mudo, sordomudo. Anku. 1. (s) Sasa tipina, sasa llikina, sasa
ñutuna. Anaq. Quru. Elástico duro. 2. (s).
- Amu warmataqa manam pinqachinachu. Aychanwan tullu huñuq qaytuhina aycha,
- No se debe avergonzar al niño mudo. mana kachuy atina. Tendón.

11
1. Machu uywakunapa aychanqa anku Apachita. (s). Urqu qasa, chayninta pu-
ankum. riqkunapa ñan chutarikun. Apacheta, abra.
- La carne de animales viejos es muy dura.
2. Ankuy nanawachkan. - Apachitaman chayaspanku puriqkuna
- Me está doliendo el tendón. rumichata churaykunku.
- Llegando al abra los caminates dejan
Anqas. (s). Mana puyuyuq hanaq pacha piedras.
kaqlla llimpi; chirapapa pichqa llimpin.
Azul. Apanqura. (s). Hatun qampu. Tukuy rik-
chaqmi hatun apanqurakunaqa. Ara-
- Anqas waratam llikisqaku. ña grande.
- Habían roto un pantalón azul.
- Wak apanquraqa manam kachukunchu.
Anta. 1. (s). Nina kaqlla qilla; chaywanmi - Esa araña grande no muerde.
makina kuyuchiq kallpanta apachinku,
«electricidad» nisqanpi. Cobre.2. (s). Tumpa Apasankay. (s). Wañuchiq hampiyuq
puyusqa hanaq pacha kaptin, puka qillu hatun qampu; chay kachukuptinqa pun-
ninahina intipa qawakuynin. Celaje. kipakuymi hapikun; ranraranrapin apa-
sankay yachan. Tarántula.
1. Taytayqa anta minapim llamkan.
- Mi padre trabaja en la mina de cobre. - Apasankay kachusuptiykiqa punkipaku-
2. Anta rikukuptinqa, muchuymi kanqa. waqmi.
- Cuando aparece el celaje significa que - Si te mordiera la tarántula puede darte
habrá hambruna. inflamación.

Antara. (s). Llañumantaraq rakukaman- Apay. (r). Kaymanta wakman asuchiy.


taraq sinrinpi awasqa qinakuna, pukuspa Llevar.
waqachina. Zampoña.
- Yachay wasiman quqawniykita apay.
- Lleva a la escuela tu fiambre.
- Antaraqa llakitam waqan.
- La zampoña suena triste.
Apaychakcha. (s). Tipi wiqaw, tawa ra-
pra, waytapa miskin suquq purun uru.
Anyay. (r). Allqupa waqaynin. Qaqchay.
Rikchakuyninmanhinam kanku: waylis,
Ladrar, reprender.
aka waylis, apaychikchi, ninakara. Avispa.
- Allqum suwata anyachkan.
- Apaychakchaqa allpa pirqakunapi wasi-
- El perro está ladrando al ladrón.
chakun.
- Las avispas construyen sus casas en
Añas. (s). Chupasapa, tutallan puriq, las paredes de tierra.
imaymana uruchakuna mikuq, millay
asnaq ispayniyuq, allqa qarayuq (yana -
yuraq) purun uywa. Zorrino, zorrillo.

- Añas ispayninwan amachakun.


- El zorrino se defiende con su orina.

Añaychay. (r). Ñuqanchikpaq ruraqta


rimayninchikwan utaq sunqunchikwan
chaskikuy utaq yanapakuy. Riqsikuy.
Agradecimiento, gratitud.

- Pipas yanapasuptiykiqa, añaychakuy. Api. (s). Akuwan pitusqa, miskiyuq, pipu


- Si alguien te ayuda, agradécele. mikuy. Mazamorra.

12
- Kalawasa apita hawan simana yanusun.
- La próxima semana vamos a preparar
mazamorra de calabaza.

Apichu. (s). Rupa allpakunapi wiñaq kaw-


say, allpapa ukunpi suytuniraq ruruq mis-
ki kawsay. Camote.

- Apichuqa qillupas pukapas kullipas yu-


raqpas kanmi.
- Hay camotes de color de amarillo, rojo,
morado y blanco.

Aqallpa. (s). Chawa sara, chawa hawas,


chawa purutu, chawa imapas ñutupasqa.
Kuta. Cereal crudo molido.

- Sara aqallpachawan lawakurqusun.


Aptisqa maki. (s) Kallpawan wichqara-
- Preparemos una sopita de maíz molido.
yasqa maki. Saqma, taka. Puño.

- Sapa punchawmi aptisqa makinta qawa- Aqaruway. (s). Tawa raprawan pawayka-
chiwan. chaq uru. Chillikuman (chukllus) rikcha-
- Todo los días me hace ver sus puños. kuq uru. Tinti. Langosta.

Apu. 1. (s). Qapaq urqu. Dios tutelar. 2. (s) - Tarpuytam aqaruway pasaypaqta tu-
Tukuy imayuq qullqisapa runa. Hombre rico, kurqun.
poderoso. - La langosta terminó por completo el
sembrío.
1. Apu Rasuwillkaqa apu Sara Sarawan
rimanakunmi. Aqchi. (s). Anqas - chiqchi wasa puru-
- El dios tutelar Razuhuillca y el Sara yuq, yuraq qusñi qasquyuq purun pisqu;
Sara conversan entre ellos. ñawchi tuspayuq, sillusapa atakayuq, wa-
2. Qinchu Sunchu Aylluqa llumpay apu- ñusqa aychatapas kuruchakunatapas mi-
kunam. kuq pisqu. Ankaman rikchakun. Milano.
- La familia Qinchu Sunchu es muy po-
derosa. - Aqchi waka akapi kuruchakunata mas-
kaspa mikun.
Aqa. (s). Suramanta utaq imamantapas - El milano come buscando los gusanos
upispa rurasqa upyana; timpuchispa que se encuentra en el excremento de
puquchisqa upyana yaku. Chicha. la vaca.

- Tunas aqachata upyaykusun. Aqnu. (s). Kilupa waranqa (1000) wakin


- Bebamos chichita de tuna. tupu. Gramo.

13
- Huk kilu kuchinillapi ¿hayka aqnutaq - Aranwaywanqa asinchikmi.
kan?. - Nos reímos con las canciones jocosas.
- ¿Cuántos gramos hay en un kilo de
cochinilla? Askanku. (s). Kichkay kichkay chukcha-
yuq yunka kuchi kaqlla purun uywa, uchuy
Aqsu. (s). Pampakama wayukuq pacha. uruchakuna mikuq; pipas hapiyta munap-
Hatun waya pacha. Túnica de mujer. tinqa ruyru kichkaman tikrakuq uru. Erizo.

- Sumaq aqsuta rantirqusqanki. - Askankupa wasanqa kichkallañam.


- Habías comprado una túnica hermosa. - El lomo del erizo es espinoso.

Aqu. (s). Ñutupasqa rumichakuna; ma- Asna. (s). Ima waspipas sinqapa musyas-
yukunapa patanpi utaq hatu - hatun qu- qan. Olor.
chakunapa patanpi llapa ñutu rumicha-
kuna. Arena. - Rusas waytaqa sumaq asnayuqmi.
- La rosa tiene un olor aromático.
- Aquta huñukusun rantikunanchikpaq.
- Reunamos la arena para vender. Asnapa. (s). Mikuy miskichiq tukuy rik-
chaq yuyukuna. Yerbas aromáticas, condi-
Aranwa. (s). Runapa kawsaynin yacha- mentos.
payay; qawakunapaq unanchasqa yacha-
payay. Drama, comedia. - Chay lawaman asnapata hinaykuy.
- Ponle yerbas aromáticas a esa sopa.
- Ayakuchupi ayllupa kawsaynin aran-
wata qawakusun.
- Veamos la comedia sobre la vida de la
familia ayacuchana.

Aranway. (s). Pukllaytaki, kaypachapi


kawsay yachapayaq taki. Yachachikuq
llulla willakuy. Asitaki. Canto gracioso, bur-
lón y caricaturesco; fábula.

- Amawtanchikqa aranwaychatam su-


maqta takin.
- Nuestro profesor canta bien la canción
jocosa.

Armakuy. (r). Lliw uku mayllakuy chuya-


nakuy. Bañarse.

- Allinlla kawsayta munaspaqa sapa pun- Asnaq. (s). Sinqapa musyasqan millay
chaw armakuy. waspi (asna). Maloliente, apestoso.
- Si quieres vivir sano, báñate todos los
días. - Asnaq chakikita mayllikuy.
- Lava tus pies malolientes.
Asiy. (r). Kusisqa chaqcharayay; kusisqa
kaspa imawanpas utaq imamantapas Asnay. (r). Sinqawan millaypas miskipas
waqaqaqay. Reír. waspiykuna musyay. Emanar olor.

14
- Qam miskichata asnanki. Atiy. (r). (s). Imapas qispichiy; imapas
- Tú hueles rico. ipay, sasakuna allinchay. Poder.

Asnu. 1. (s). Mula kaqlla wasi uywa; haw- - Wayrapa atiyninqa manchakuypaqmi.
chityaq uywa. Burro. 2. (s). Mana yachay - El poder del viento causa miedo.
atiq runa. Bruto, poco inteligente.
Atiy-atiy. (s). Llumpay sasa, llumpay llum-
1. Asnu hawchityamuchkan. pay qipisapa. Dificilísimo, sobrecargado.
- El burro está rebuznando.
2. Wak maqtataqa asnu ninkum. - Atiy - atiy qipiyuqmi rirqani.
- A ese muchacho le dicen burro. - Yo he ido sobrecargado.

Atuq. (s). Taklla rinri, llampu chukcha,


allqu kaqlla, aycha mikuq purun uywa;
wallpata, chitata, taksa uywakunata mi-
kuq sallqa uywa. Zorro.

- Atuqñataq wallpaykita suwarqunman.


- Cuidado que el zorro se lleve tu gallina.

Astay. (r). Imatapas huklawman apay.


Acarrear.

- Wasi ruranankupaq rumita astanku.


- Ellos acarrean piedras para construir
la casa.

Atuq atuq. (s). Umanpi iskay kaptakuyuq


uru, sikinpi ulluyunmanta miyu (wañu-
chikuq yaku) lluqsimun. Hukkunaqa sira-
sira ninkutaqmi. Alacrán.

- Atuq atuq ullurquwaptinchikqa qanchis


Atipaq. (s). sasakuna llalliq runa. Haylliq rikchaq waytawansi qaqukurquna.
runa. Vencedor. - Si te pica el alacrán frótate con siete
clases de flores.
- Atipaqta qipisun.
- Carguemos al vencedor. Away. (r). Qaytukunata allwispa pacha
ruray. Tejer, urdir.
Atipay. (r). Maskasqa tariy; sasakuna
atiy. Haylliy. Llalliy. Vencer, ganar. - Ñawpaq runakunaqa sumaqchatam pa-
chakunata awarqanku.
- Runaqa pitapas atipayta munan. - Nuestros antepasados tejían muy bien
- El hombre quiere ganar a todos. las ropas.

15
Ayni. (s). Kutichinakuspa llamkapakuy,
yanapakuy. Reciprocidad.

- Ayniqa ama chinkachunchu.


- Que no desaparezca el trabajo recí-
proco.

Ayqiy. (r). Pimantapas, sasamantapas


lluptiy. Escapar, huir.

- Yachay wasimantaqa manam ayqinachu.


- No se debe escapar de la escuela.

Aysay. (r). Makiwan imapas watuyuqta


apay. Llevar con la mano.

- Warma unkunawan yakuta aysan.


- El niño lleva agua en balde.

Awqa. (s). Runa masin chiqniq; pipaqpas


mana allin munaq; chiqninakuq utaq ma-
qanakuq. Enemigo, adversario.

- Wakin runaqa yachay wasipa awqanmi.


- Algunos hombres son enemigos de la
escuela.

Aya. 1. (s). Wañusqa runa. Cadáver,


muerto. 2. (s.) Aya uya runa. Pálido (a).

1. Pampana wasiman ayata apanku.


- Llevan el cadáver al cementerio.
2. Aya uyayuq sipas kinraypi sayachkan.
- La señorita de cara pálida está parada
en la esquina.

Aycha. (s). Mana tulluyuq; uywapa utaq


runapa qaran ukupi kaq. Carne. Aysakuy. (r). Chakiwan makiwan pam-
panta lluqaykachakuy. Makiwan sikiwan
- Allqu aychataqa manam mikunchikchu. pampanta suchuy. Arrastrarse, reptar.
- Nosotros no comemos la carne de pe-
rro. - Wawahina aysakuchkan.
- Está reptando como el bebé.
Ayllu. (s). Llaqtakunapi huñunasqa tiyaq
runakuna; huk wasipi lliw yawar masikama Aywiy. (r). Yakuwan imatapas chuyachay.
tiyaq runakuna. Comunidad, familia. Enjuagar.

- Aylluykita riqsichiway. - Makiykita aywiy


- Preséntame a tu familia. - Enjuágate las manos.

16
CH
ch - ch

Chachas. (s) Ñutuniraq ruyru rapiyuq


sacha. Anaq puka kulluyuq sacha; chiri
allpakunapi wiñaq. Huk llaqtakunapiqa
chachakuma sutiwan riqsinkutaqmi. Cha-
chacoma.

- Chachas sachamanta killimsata ruranku. Chakatay. 1. (r). Pitapas chakatatahina


- De la chachacoma hacen el carbón. churay. Cruzar, atravesar. 2. (r) Kunkapi
imapas chakatakuptin mana samay atiy.
Chaka. (s). Yaku chimpanapaq rurasqa Hiqipay. Atorar, ahogar.
ñan. Puente.
1. Kaspiwan yarqata chakatay.
- Llumpayta paraptinqa chakantam ma- - Atraviesa con la madera la acequia.
yuta chimpana. 2. Aychawan chakatakurquspa yaqalla
- Cuando hay mucha lluvia, el río debe wañun.
cruzarse por el puente. - Casi muere atragantándose con la carne.

Chaki. 1. (s). Sayananapaq utaq puri-


napaqpas runapa kaqnin. Pie. 2. (s). Mana
yakuyuq. Seco.

1. Chakiy nanawachkan.
- Me está doliendo el pie.
2. Chaki allpapiqa manam kawsay wiñanchu.
- Las semillas no germinan en tierra seca.

Chakmay. (r). Champata pikuwan ima


llamkanawanpas tikray, chakra ruray. Ro-
turar, barbechar, voltear la grama.

- Yachay wasi chakranchikta chakmasun.


- Vamos a roturar la chacra de la escuela.
Chakana. (s). Iskay siqiwan utaq iskay
kaspiwan (huknin sayanpa, huknin kin- Chakra. 1. (s). Kawsaykuna tarpukuna-
ranpa) huñusqa. Cruz. paq allpa. Chacra de cultivo.

- Chakatata qillqasun. - Chakra yapuq hakuchik.


- Tracemos una cruz. - Vayamos a arar la chacra.

17
Champi. (r). qillamanta rurasqa, sacha
utaq imapas takana. Hacha.

- Kay champiwan sachata takasun, hi-


naspa yantasun.
- Cortemos el árbol con esta hacha, lue-
go trocemos leñas.

Chakuy. (r). Uywatapas, urutapas, pis-


qutapas qatikachaspa hapiy. Cazar.

- Sapa wata wikuñata chakunku.


- Todos los años cazan a las vicuñas. Chamqay. (r). Imatapas makiwan chuqay.
Lanzar.
Chala. (s). Hatun mama qucha hichpanpi
rupaq allpakuna. Costa.
- Kurpatam chamqarqamuwan.
- Lima llaqtaqa chalapim kachkan. - Me lanzó un terrón.
- La ciudad de Lima está en la costa.
Chanin. (s). Imapas maychika kallpawan
Chalay. (r). Runapura imapas qunakuy. llamkasqa, hayka sasawan tarisqa. Valor,
Llankikuy. Trocar, cambiar. precio.

- Kuchiykita chitaywan chalasun. - Iskay sulismi kay lliklla sarapa chanin.


- Cambiaremos tu chancho con mi oveja. - El precio de esta manta de maíz es dos
Challwa. (s). Yakupi kawsaq, lluchka uku- soles.
yuq, rikrankunallawan kuyuq, miski ay-
chayuq mikuna mayu uru. Pez. Chanikuy. (r). Aylluman qunapaq rakisqa
mikuy. Sobrar o guardar comida para alguien.
- Challwa aychaqa miskillañam.
- La carne del pescado es riquísima. - Wawaypaqmi chanikusaq.
- Esta comida la guardaré para mi hijo.

Chanka. (s). Siki chakamanta muqukama


tullu aycha chayaq. Pierna, muslo.

- Kuchipa chankanpiqa manam llumpay


wira kanchu.
- En las piernas del chancho no hay mu-
Challway. (r). Challwa hapiy, challwa cha grasa.
challpay utaq chakuy. Pescar.
Chankay. (r). Imapapas hawanta ichiy.
- Wak mayupi challwakamusun. Paso largo.
- Vamos a pescar a ese río.
- Kustalpa hawanta chankaykun.
Champa. (s). Allpapi kipusqa qiwakuna. - Pasó por encima del costal.
Césped.
Chankaka. (s). Wirumanta, paqpamanta
- Champata tikrasun. yakun timpusqa tikayaptin kurpasqa mis-
- Volteemos el césped. ki. Chancaca.

18
- Chankakawan miski miskitam apita ru- - Chaqlay chaqlayta yurata sarurqun.
ranku. - Pisó la rama hasta aplanarse.
- La mazamorra preparada con chanca-
ca es mu agradable. Chaqru. (s). Tukuy imakunapas huklla-
wasqa. Chaqwa, chapu. Mezclado.
Chanrara. (s). Hiru chalankamanta rurasqa
mana sunquyuq ruyru; uchkuchantam - Amayá qichwa simita kastillanuwan
chanranyasqan uyarikun. Cascabel. chaqruychu.
- No mezcles la lengua quechua con el
- Karnawal hamuchkanña chanrara ran- castellano.
tikunapaq.
- Ya está llegando el carnaval para com- Charanhu. (s). Uchuy hitaracha, pichqa
prar cascabeles. hiru qaytuyuq, llañuchalla waqaq hitara-
cha. Charango.

- Amawtanchikqa charanhutam waqachin.


- Nuestro profesor toca el charango.

Charapa. (s). Amaruhina umayuq, allilla-


manta puriq, rumi wasa yunka uru. Tortuga.

- Charapa aychatas chunchukuna mi-


kunku.
- Dice que los selváticos comen carne
de tortuga.

Charpa. (s). Qachqa qachqa uyayuq ima-


Chapra. (s). Sachapa llañu chaki yantan- kuna. Aspero.
kuna. Chamiza.
- Charpa maki llampuyananpaq limun-
- Chapra yantawan ninata ratachinku. wan llusiy.
- Encienden la candela con chamiza. - Para que la mano áspera se suavice,
frótala con limón.
Chapuy. 1. (r). Imakunapas kaypi chaypi
llutanpi mastarquy. Desordenar. 2. (r). Yakuwan Chaska. (s). Pacha achikyaypi quyllurhi-
aku hukllaway, qaquy. Masaray. Amasar. na kancharispa rikukuq quyllur. Venus.

1. Llapa pachantam piñakurquspa chapu- - Sapa punchawmi achikyamuptin chas-


parqun. kaqa qawakun.
- Al molestarse desordenó toda su ropa. - Todos los días al amanecer se ve el pla-
2. Akuta tanta ruranapaq chapuy. neta Venus.
- Amasa la harina para hacer el pan.
Chaskiy. (r). Ima qusqapas hapiy, aypariy;
Chaqipa. (s). Parwanpi taqi ruruq siwara pipas anri niy. Recibir.
kaqlla llaqi; rurunmantam tantapaq mach-
kata kutanku. Trigo. - Ñukñu timpu aywasqaytam chaskiwan-
kichik.
- Chaqipa rutuqmi taytay rin. - Tienen que recibir la leche hervida que
- Mi padre va a cortar el trrigo. les alcanzo.

Chaqla. (s). Imapas llaspay llaspay taq- Chapa. (s). Llinki aywina. Lavador de ar-
llasqa. Chapla. Aplanado. cilla.

19
- Chapata allichasun. Chikchi. (s). Ruyru ritichakunahina run-
- Arreglemos el lavador de arcilla. tu para. Runtu para. Granizo.

Chatu. (s). Aqa allchanapaq, yaku apa- - ¡Chikchi paralla hapiwaptin, maypiraq
napaq rurasqa uchuy maqmacha. Puyñu. kasaq!
Vasija, cántaro. - Dónde estaré cuando me agarre la gra-
nizada.
- Huk puyñu aqata haywaykamuway.
- Alcánzame un cántaro de chicha.

Chikchimpay. (s). Wakatay kaqlla qich-


wakunapi wiñaq qura. Huacatay silvestre.
- Lawaman chikchimpaychata hinana.
- A la sopa se debe echar huacatay sil-
vestre.
Chawa. (s). Mana chayasqa, yanusqa mi-
kuy. Crudo.

- Kunturqa chawa aychallatam mikun.


- El códor come carne cruda.

Chawpi. 1. (s). Iskayman niraqninkalla ra-


kisqa. Mitad, medio. 2. (s) Imapapas ukun,
sunqun, puputin. Centro.

1. Chawpi tutatam mamay chayarqamun.


- Mi madre llegó a medianoche.
2. ¡Maypiraqya allpapa chawpinqa!
- ¡Dónde se encontrará el centro de la
tierra!

Chayasqa. (s). Ima mikuypas allin yanus-


qa. Cocido (a).

- Chayasqa mikuytam mikuna.


- Hay que comer comida cocida.

Chayru. (s). Huk rikchaq mikuy; chuñu-


yuq, aychasapa, sarapilayuq, lawayuq
mikuy. Chupe de chuño.

- Anqarapim chayru mikuyta qaranku.


- El chairo lo sirven en mate grande.

20
Chiki. (s). Mana allin kananpaq imapas ri- - Mayuta chimpani chaka chakallanta.
kurimuynin. Malagüero (a). - Cruzo los ríos sólo por los puentes.

- Chiki tukum muyupayawan. Chinkay. (r). Imatapas wischukuy. Mana


- El tuku malagüero me rodea. rikuchikunapaq ayqiy, mana rikuchikuy.
Extraviar.
Chilakyay. (s). Chiwkikunapa waqaynin,
wakin pisqukunapapas. Piar. - Qullqi chinkarqun.
- Perdióse la plata.
- Mikuymanta chiwchikuna chilakya-
muchkan. Chinqu. (s). Chuqllu puquchi kaqlla yana-
- Los pollitos están piando a falta de qillu pisqucha, sarakunapi puquypi pa-
comida. waykachaq pisqucha. Jilguero.

Chilchi. (s). Chalanka. Kallapipi achka - Ima sumaqtam chinqu takichkan.


ruyru latachakuna chaqlasqa, waqanan- - Qué bonito canta el jilguero.
paq hiru qaytuwan sinrisqa chalankacha-
kuna. Sonaja. Chintay. (r). Qipa atakanwan sayapakus-
pa paway, hinaspa ñawpaq atakanwan
- Inti raymipi chilchita waqachinku. chayay. Saltar.
- En la fiesta del Sol tocan las sonajas.
- Wiskakakuna raqchipi chintachkanku.
Chilliku. (s). Kakllukunapi, ranrapi tiyaq - Las vizcachas están saltando en las rocas.
purun urucha; chillik...chillik nispa waqaq
urucha. Grillo. Chipi. (s). Tukuy ukunpi chukchayuq, runa
kaqlla, yunkapi tiyaq sallqa uywa. Kusillu.
- Wasi ukupi chillikuqa chikis. Mono.
- Dice que el grillo dentro de la casa es
- Chipikunaqa yunkapim kawsan.
de mal augurio.
- Los monos viven en la selva.

Chillpa. (s). Uchku huntana qillpa, kakllu


huntana. Cuña.

- Chillpata maskamuy misa takyachinapaq.


- Busca una cuña para sostener la mesa.

Chillpi. (s). Imapas llikchipasqa. Llikchi.


Retaceado, con flecos.

- ¿Chillpi rinri wakayta manachu rikur-


qanki?
- ¿No has visto mi vaca que tiene las ore- Chiptiy. (r). Silluwan wirpu llapiy, kaputiy.
jas flecadas? Kichiy. Pellizcar.

Chimpay. (r). Mayupa utaq wayqupa huk- - ¡Ama chiptiwaychu!


nin patanman puriy. Cruzar. - ¡No me pellizques!

21
Chiqa. (s). Mana llullachu; chaynapuni. Chisi. (s). Inti wichiykuy pacha. Tarde.
Sullull. Verdad, certeza.
- Chisinkuyta rinqa.
- Chiqam atipan llullataqa. - Irá por la tarde.
- La verdad vence a la mentira.
Chisiyay. 1. (s). Chawpi punchawmanta
Chiqchi. (s) Yana yuraq huñusqa ñutu tutayanankama pacha. Suha. Atardecer.
llimpi. Moteado. 2. (s) Tutaman tikrakuy; tuta chayamuy-
nin. Tutayay. Anochecer.
- Chiqchi turuta rantikurqasayki.
- Te venderé el toro moteado. 1. Chisiyaytam illanqa.
- Viajará al atardecer.
Chiqniy. (r). Pipas mana munay; millakuy- 2. Sara hallmasqaypi yaqalla chisiyarquni.
wan sunqumanta qarquy. Odiar, Aborrecer. - Por cultivar el maíz casi me anochezco.

- Runa masinchiktaqa manam chiqninachu. Chita. (s). Millwasapa, tawa ataka wasi
- No debemos odiar a nuestros semejantes. uywa; llamamantaqa aswan taksa, iskay-
iskaymanta wachaq uywa. Taksa uywa
Chiqullu. (s). Uchkukunapi, kirakunapi
chitacha. Ovino.
tiyaq pisqucha; sumaq takichayuq uchuy
pisqucha. Ruiseñor.
- Chitakunata qinchanman qatiykusun.
- Arreemos las ovejas a su corral.
- Chay runaqa chiqulluhina rimaysapam.
- Ese hombre es hablador como el rui-
Chitqay. (r). Imatapas iskay kimsaman
señor.
rakiy. Pakiy. Partir.
Chirapa. (s). Qanchis llimpiyuq puyu pa-
rapi rikuriq hatun muyu. Arco iris. - ¡Yanukunapaq kulluta chitqay!
- ¡Parte el tronco para cocinar!
- ¡Killapa wawan hatun chirapa, wiqillay-
kita qapiykamuway! Chiwaku. (s). Yanarikuq uqi, qillu tuspa,
- ¡Oh, arco iris, hijo de la luna, exprime purun pisqu; «chiwak, chiwak» nispa wa-
tus lágrimas para mí! qaq pisqu. Chuchiku. Zorzal.

Chiraw. 1. (s). Usyay pacha. Chaki mita. - Chiwakupa qisanpi iskay runtuchakuna
Chiraw pacha. Sequía. 2. (s) Muchuy pacha. kasqa.
Hambruna. - En el nido del zorzal había dos huevitos.

1. Chiraw chayaramuptinmi uywakuna Chiwchi. (s). Wawa wallpacha, wallpapa


wañuykuchkan. wawan. Pollo.
- Los animales están muriendo con la
sequía. - Chiwchikunaqa usasapam kachkas-
2. Muchuy pachaman yaykuchkanchik- qaku.
ñam. - Los pollos estaban piojosos.
- Ya estamos próximo a tiempos de ham-
bruna.

Chiri. (s). Mana quñichu, aswan alaláw.


Frío.

- Chiri mikuyqa wiksatam nanachinman.


- La comida fría puede causar el dolor
de estómago.

22
Chiya. (s). Pikipa wawachankuna; pikipa - Yunka risqanpim chukchuwan hapichi-
runtusqan yuraqniq uruchakuna. Liendre. kamun.
- Cuando fue a la selva le dio el paludismo.
- Mana umayki chiyallaña kananpaq sapa
punchawcha taqsakuwaq. Chuku (s). Rupaymanta harkachikunapaq
- Para que tu cabeza no esté llena de lien- umaman churakuna pacha. Sombrero.
dres debes lavarte todos los días.
- Chukuytam wischurquni.
Chuchaw. (s). Paqpapa kullun. Maguey. - He perdido mi sombrero.

- Chuchaw qiruta kuchumusun. Chukulli (s). Umapi muyuchinapaq lliklla.


- Vamos a cortar madera de maguey. Mantilla de la cabeza.

- Chukulliyta quykamuway.
- Alcánzame mi mantilla de cabeza.

Chulli. (s). Umata nanachistin, sinqata


sutuchistin, ruparichistin ima chiripi riku-
riq unquy. Catarro, gripe.

Chuchuqa. (s). Iskuspa chakichisqa - Chulliwanmi kachkani.


chuqllu. Chochoca. - Estoy con la gripe.

- Chuchuqa lawaqa miskicham. Chullpi. (s). Qarayasqa aycha, tiquy tiquy


- La sopa de chochoca es rica. suqruwan churakusqa. Callo.

Chukcha. (s) Runapa umanpi wiñaq «mill- Chullunku. (s). Chiriwan rumiyasqa yaku.
wakuna»; wakin uywakunapa, kawsay- Qasa, lasta. Hielo, helada.
kunapipas wiñaq saprakuna. Cabello, pelo.
- Umayki punkiruptinqa, qasawan laqay.
- Wak machuchapa yuraq chukchantam - Cuando se hinche tu cabeza ponte em-
rutusaq. plasto de hielo.
- Voy a cortar el cabello cano de ese an-
ciano. Chulluy. (r). Yaku ukupi nuyurayay; yakupi
imatapas nuyurayachiy. Disolver, remojar.
Chukchu. (s). Yunka chuspi kachukuptin
rupapakuspa katatatay unquy. Paludismo, - Purututa yanukunapaq chulluy.
malaria. - Remoja el frijol para cocinar.

23
Chunka. (s). Isqunman qatiq yupa; qill- - Chuqitam takachkanchik.
qanmi kayna: 10. Diez. - Estamos chankando el metal.

- Chunka punchawpim kay ruranata qis- Chuqllu. (s). Lichiyuqhina llullu sara. Choclo.
pichisun.
- Este trabajo lo terminaremos en diez - Chuqlluta yanukusun kisuyuq mikuna-
días. paq.
- Sancochemos el choclo para comer con
Chuñu. 1. (s). Chulluchispa, sarupaspa queso.
chakichisqa papa. Papa deshidratada. 2. (s)
Uywakunapa utaq urukunapa ñawchi
sinqan. Nariz de animales.

1. Patachiman chuñuta hinasun.


- Pongamos chuño al patachi.
2. Wakapa chuñunman kichka laqakarqa-
musqa.
- Se había incrustrado espina en la nariz
de la vaca.

Chupa. (s). Uywakunapa sikinmanta


waskahina warkurayaq chukchayuq tullu
aycha. Pisqukunapa sikinpi hatun puru. Chuqru. (s). Huk ñawillanwan rikukuq,
Cola, rabo. huknin ñawsa. Tuerto.

- Uywakunaqa chupanwanmi chuspita - Chuqru alluqm anyachkan.


manchachin. - El perro tuerto está ladrando.
- Los animales espantan a las moscas
con su rabo. Chuqu. 1. (s). Ñawchi umayuq raku siki-
yuq wankarhina siqi. Cono 2. (s). Maytusqa
Chupi. 1. (s). Yakuyuq kachi mikuy. Sopa. kaspikuna. Atado.
2. (s). China uywakunapa yaku ispaynin
lluqsimuq uchku, warmipa rakan. Vagina, 1. Umanman churakunankupaq iskay chu-
sexo femenino. quta ruranku.
- Confeccionan dos conos para que se
1. Ulluku chupita yanukusqa mamayqa. pongan a su cabeza.
- Mi madre había preparado sopa de olluco. 2. Iskay chuqu suqusta wikrisaq.
2. China uywakuna wachanayaypaq kap- - Voy a cargar dos atados de carrizo.
tinqa chupinmi punkiyta qallaykamun.
- Cuando los animales hembras están Churay. (r). Imapas makiwan mayman-
por parir se les hincha la vagina. pas saqiy. Poner.

Chuqi. (s). Hiruman qatiq rupay apaq wir- - ¡Waliykita churakuy!


pukuna. Metal. - ¡Pónte la pollera!

24
Churi. (s). Qari warminta wachachisqan Churiyay. (r). Warmi chichuchiypas wa-
runa. Hijo (a). chachiypas. Procrear, Engendrar.

- Intipa churin waqachkan. - Churiyarquspaqa manam churita saqir-


- El hijo de Inti esá llorando. qunachu, aswanmi mikuchina, pacha-
china, yachay wasiman churana.
Churu. (s). Yakupiraq, allpapiraq kawsaq,
- Cuando se engendra un hijo no hay que
waqrahina punchuyuq lawta uru. Caracol.
abandonarlo; por el contrario, se le debe
- Mayupa patanpi churukunata huqari- alimentar, vestir y educar.
musun.
- Vamos a coger los caracoles que están Chusiq. (s). Tuku kaqlla, aycha mikuq, tutan
al borde del río. waqaq uchuy pisqu; «pak...pak...pak»
nispa takiq pisqu. Pakpaka. Lechuza.

- Chusiq waqaptin runam wañunqa.


- Cuando la lechuza canta morirá una
persona.

Churuna. 1. (s). Pisqukunapa ñawchi


«simin». Tuspa. Pico. 2. (s). Ñawchi
umayuq llamkana qiru. Chuyka. Herra-
mienta de labranza.

- Chiwchikunapa churunta quruykunam


mana tuspanakunankupaq.
- Debemos cortar el pico de los pollos
para que no se picoteen.
- Churunawan uchkuy.
- Haz hueco con la herramienta.

Chuspi. (s). Taksa chiririnka kaqlla, qupa-


kunapi tiyaq millay yana uru. Mosca.

- Chuspimantam unquy kan.


- La mosca es causante de enfermedades.

25
Chuwa. (s). Mati kaqlla mikuy qarakuna. Chuya. (s). Mana qanrayuq, allin aywisqa.
Plato. Limpio.

- Huk chuwa chupitam qaraykuwan. - Chuya yakuta wisimuy.


- Me ha servido un plato de sopa. - Saca el agua limpia.

Chuyayachiy. (r). Putkapas qachapas


chinkachiy. Clarificar.

- ¡Putka yakuta chuyayachiy!


- ¡Clarifica el agua turbia!

26
Inchik. (s). Qillu wayta, sutkupi ruruq
kawsay; chaywanmi punchita ruranku.
Maní.

- Inchikta uchu kutapaq hamkarquy.


- Tuesta el maní para ají molido.
I
i-i

Ichu. (s). Urqupi, punapi wiñaq llañu suqlla;


chaywanmi wasita qatanku. Paja brava.

- Ichu ichupi samariq puyu.


- Nube que descansas entre las pajas. Inka. (s). Tawantinsuyu llaqtkunapi hatun
kamachikuq. Inca.
Ikay. (r) Mikuy ruranapaq iskay kimsaman
chiqtasqa papa. Cortar papa en tajadas. - Inka Pachakutiqqa Tawantinsuyu llaq-
tata wiñachirqa.
- Papata ikachkay yanukunanchikpaq. - El Inca Pachacútec expandió el territo-
- Anda picando la papa para cocinar. rio del Tahuantinsuyo.

Iñiy. (r). Chiqap kasqan umanchakuy;


imapas umapi chiqapchay. Creer.

- Tayta Urqupipas iñinim.


- También creo en el Cerro.

Inti. (s). Hanaq pachapa, kay pachapa


chawpin, supa supay rupaq, kikillan ka-
chayniyuq, punchaw kanchiq hatu hatun
quyllur. Sol.

- ¡Mana inti kaptin, imaynaraq kachwan!


- ¡Cómo estaríamos si no hubiera sol!
Iklliy. (r) kuchusqa qumir kullumanta Inti watana. (s). Pacha tupuna. Reloj,
yapamanta yura wiñaynin, huk llaqtakuna- medidor del tiempo.
piqa riqsinku putuywan. Brotar.
- Inkakunaqa inti watanapim pachata
- Mulli yapamanta ikllirqamusqa. qawasqaku.
- El molle nuevamente había brotado. - Los incas controlaban el tiempo en el
inti huatana.
Illa. (s). Runa kaqlla, uru kaqlla rumi; tu-
tan waqaq qaqchu mana allin riqi; taksa
layqacha. Ser mágico encantado.

- Tutanmi illa turu waqamun.


- En las noches brama el toro mágico.

31
Ipay. (r). Pipas llalliy Ganar, vencer. Iru. (s). Rakuniraq tullu, qachqa rapi ichu;
pukyuniqkunapi wiñaq hatun ichu. Paja
- Qillqaypiqa amawtam lliwta ipawanku. brava.
- El profesor nos gana escribiendo a
todos (as). - Wakaqa waylla ichuta mikuchkan.
Ipu. (s). Tumpachallan llañu paracha; - Las vacas están comiendo paja brava.
hawkarikuq llampu paracha.Garúa.
Isanka. (s). Suqusmantapas sipitaman-
- Ipu parachapas nuyukuntaqmi. tapas awasqa churakuna.Canasta.
- La garúa también moja.
- Isankapi tunasta pallasun.
Iray. (r). Siwara, chaqipa, purutu utaq ima - Cojamos tunas en la canasta.
kawsaypas waqtaspa, kawalluwan saru-
chispa kusichuy; kawsaypa tullun rurun-
manta rakiy. Trillar.

- Panamitutam kanan irasun.


- Hoy vamos a trillar el panamito.

Irqi. (s). Taksa wawa, manaraq yuyay


huntasqa, asllaraq watayuq warma. Niño,
muchacho.

- Irqikuna yachay wasiman rinku.


- Los niños van a la escuela.

Ischu. (s). Uqupi, punapi, wiñaq llañu suq-


lla; chaywanmi wasita qatanku. Ichu.
Paja.

- Ischu ischupi samariq puyu.


- Nube que descansa entre los ichus.

32
Isku. (s). Yanusqa rumimanta lluqsiq yu- 2. Ispanamam runa richkan.
raq machka; pirqakuna laqanapaq utaq - La gente va al urinario.
llusinapaq machka. Cal, yeso.
Ispay. 1. (s). Raku chunchullmanta lluq-
- Yachay wasinchikta iskuwan llusirqusun. siq qupa. lluqsiq mana sirwiq qupa. Ori-
- Vamos a tarrajear con yeso nuestra na. 2. (r). Akakuy, yaku ispakuy. Miccionar,
es cuela. orinar.

1. Uywapa ispaynin wanupaq allinmi.


- El excremento del animal es bueno
para abono.
2. Ispakarqamusaq hawapi.
- Voy a orinar afuera.

Istira. (s). suqusmantapas siwarapa tu-


ruqsunmantapas rurasqa, away. Qisana,
estera.

- Mastasqa istirapi puñunata allichanku.


- Arreglan la cama sobre la estera tendida.

Istiy. (r). Ñawchiwan imapas tuksiy.


Punzar, hincar.
Iskuy. (r). Makiwan qachispa quruntan-
manta sara rakiy. Desgranar. - Makiypi qiyata istirqusaq.
- ¡Muruchu sarata iskurqaysimuway! - Punzaré la pus de mi mano.
- ¡Ayúdame a desgranar maíz morocho!
Itaña. (s). Rawrachiq qipuyuq, qumir sisa
qura. Kisa. Ortiga.

- Maki wañuptinqa itañawanmi qaquna.


- Cuando la mano se entumece hay que
frotarla con ortiga.

Ismuy. (r). Imapas pumpuy. Pudrir, des-


componerse.

- Rupaywan aycha ismurqusqa.


- La carne se había podrido con el sol.

Ispana. 1. (s). Runapa utaq uywapa akan-


pas yaku ispayninpas wischunan. Apara-
to urinario 2. (s). Imapas ispakunapaq ru-
rasqa. Urinario, letrina.

1. Ispanay nanawachkan.
- Me duele el aparato urinario.

33
Kachi kachi. (s). Qispi raprayuq, aqaru-
way sayay purun uru; pipas chayamu-
nanpaqmi wasipi pawakachan. Tisi tisi.
Libélula.

- ¡Kachi kachicháy quri rapracháy!,


K ¿pich chayamunqa?
- ¡Libelulita alas de oro!, ¿quién llegará?
k-k Kachuy. (r). Kiruwan kaniy. Morder,
masticar.

- Mutita kachukusun.
- Comamos mote.

Kachay. (r). Imatapas rurananpaq kamachiy. Kakichu. (s). Kirupa paqarimunan tullu.
Kaymanta chaymanta huk lawman rinanpaq Quijada.
kamachiy. Mandar, enviar.
- Asnupa kakichun pakirqukusqa.
- Warmata qatuman rinanpaq kachay. - La quijada del burro se había roto.
- Envía para que el niño vaya al mercado.
Kakyay. (r). Waspita tuqyachispa tunqu-
Kacharpariy. (s). Ripuqpaq rurasqa ray- chinta wischuy. Eructar.
mi; takiywan, tusuywan ripuq kachariy. Des-
pedida especial en las fiestas. - Saksaruspam kakyakuykun.
- Al saciarse eructó.
- Tumaspa wasinpim kacharpariy kach-
kan. Kalawasa. (s). Lataykachaspa puruhina
- En la casa de Tomás hay una despe- ruruq kawsay. Lakawiti. Calabaza.
dida.
- Llullu kalawasata chupinkichik.
Kachi. (s). Yakupi chulluq puchqu puch- - Van a preparar sopa de calabaza tierna.
qu puka rumi utaq yuraq rumichakuna.
Sal.

- Kachita waka llaqwachkan.


- La vaca está lamiendo la sal.

Kallana. (s). Hamkakunapaq, harwikuna-


paq manka. Tostadera.

- Kallanata rantirqamuni.
- Compré una tostadera.

34
Kallapa. (s). Millwa wankinapaq pallqa Kamachiq. Llaqtakunapa, huñukunapa
kaspicha. Callapa, rueca. akllasqan qullana runa; kamachiy chiqap-
chachiq runa. Autoridad.
- Kallapapim millwata wankinku.
- Envuelven la lana en la rueca. - Chay kamachiq suwa suwa kasqa.
- Esa autoridad había sido ladronísima.
Kallchay. (r). Alwirhas, kinwa, kiwicha,
achita pallay. Cosechar alverjas, quinua, Kamachiy. 1. (r). Imatapas ruranapaq ri-
cañigua, kiwicha. may. Ordenar 2. (s). Allin kawsay ñan.
Normas.
- Paykunaqa alwirhas kallchaypim kach-
kanku. 1. Llaqta kamachiq allinta kamachich-
- Ellos está en la cosecha de arvejas. kan.
- La autoridad del pueblo está gober-
Kallma. (s). Sachapa, qurapa chapran- nando bien.
kuna. Rama. 2 . Llaqtapa kamachinanta uyarispaqa
allintam kawsasun.
- Mullipa kallman manam llasanchu. - Si actuamos conforme a las normas del
- Las ramas del molle no pesan. pueblo conviviremos bien.

Kamiy. (r). Milla simiwan rimay. Insultar.

- Payqa nisyutam runa masinta kamin.


- El (ella) insulta demasiado a su com-
pañero.

Kañay. (r). Ninawan imapas rupachiy.


Quemar.

- Manam sachata kañanachu.


- No hay que quemar los árboles.

Kallpa. (s). Sasa atiq. Fuerza.

- Kallpasapa warmi chayamurqa.


- Una mujer forzuda llegó. Kancha. (s). Uywakunapa puñunan
wichqasqa muyu. Tama. Corral, cerco,
Kallpachay. (r). Atiqyay. Esforzar, fotalecer. canchón.

- Pay runakunata kallpachan. - Chitapa kanchanta rurasun.


- Él fortalece a las personas. - Hagamos el corral de las ovejas.

35
Kaniy. (r). Allqupa hinaspa allquniraq- Kasarakuy. (r). Warmiwan qariwan huklla-
kunapa kachukuynin. Morder. wanakuy; qusakuy, warmikuy. Casarse.

- Allqu suwata kanirqun. - Kuraq wawqiymi mincha kasarakunqa.


- El perro mordió al ladrón. - Mi hermano mayor se casará pasado
mañana.
Kanka. (s). Sansapi watiyasqa aycha.
Asado.

- Kuchi kankaqa miskillañam.


- El asado de chancho es riquísimo.

Kaspi. (s). Sachapa mana rapiyuq tullu. Mana


kallmayuq sachapa llañuniq tullu. Palo.

- Ama kaspiwan wakata maqaychu.


- No golpees a la vaca con el palo.

Kaqu. (s). Llumpay arus mikusqa kaski-


takuywan nanaq unquy. Beriberi.

- Kaqu unquywanmi kachkani.


- Estoy con la enfermedad del beriberi.

Karka. (s) Wakapa chaki akan. Bosta.

- Karkawan ninata qullinku.


- Con la bosta se conserva la brasa.
Kasukuy. (r). Pipas kamachisqan anri
niy; kamachisqa ruray. Obedecer.

- Tayta mamanchiktaqa kasukunam.


- Hay que obedecer a nuestros padres.

Katatatay. (r). Wirpupa tusuykachaynin.


katkatatay. Temblar.

- Chukchuwanmi katatatachkan.
- Está temblando con el paludismo.
Karu. (p). Mana hichpachu, aswan unaypi
chayana. Lejos. Kawa. (s). Patarasqa qaytu. Huñi. Madeja.

- Karum Lima llaqtaqa. - ¡Huk kawata rantikuway!


- La ciudad de Lima queda lejos. - ¡Véndeme una madeja!

36
Kawallu. (s). Tawa ataka, sillanapaq, qipi Kawsariy. (r). Wañuruspa kaqllamanta
apaq kallpaylla puriq wasi uywa. Asnaq. kay pachaman kutimuy. Resucitar.
Wistu. Caballo.
- Huk ayas kawsarirqun.
- Qalallapim kawalluyman sillani. - Dicen que un difunto ha resucitado.
- Monto mi caballo en pelo.
Kawsay. 1. (r). Kay pachapi tiyay. Vivir
2. (s). Tukuy ima mikunakuna. Alimento.

1. Kay pachapi llakisqahinam runa kawsan


- La gente vive entristecida en esta vida.
2. Kawsayta ama usuchiychu, waqanmi.
- No desperdicies los alimentos, ellos lloran.

Kawitu. (s). Qirumanta utaq hirumanta


rurasqa puñuna. Catre.

- Kawituqa allichanam.
- El catre está para arreglar.
Kawsu. (s). Allpa ukupi rurukuna allana;
Kawpuy. (r). Raku qaytuta puchka tullupi sachamanta rurasqa ñawchi chuñu alla-
parischaspa kawchuy. Kantiy. Torcer lana. na. Escarbador.

- Kawsuchawan ullukuta allarquy.


- Mamayqa yana qaytutam kawpuchkan.
- Escarba el olluco con el escarbador.
- Mi mamá está torciendo lana negra
gruesa. Kay. 1. (s). Rimaqwan kuska kaq. Este
2. (r). Kawsay. Ser o estar.

1. Kay yana kuchi.


- Este chancho (a) negro (a).
2. Allin kay.
- Estar bien.

Kaya. (s). Rupaypi chakichisqa uqa. Caya.

- Kaya yanuytam qaraykusqa.


- Le había servido caya sancochada.

Kaylla. (s) Chaywan kuska, kaypipuni.


Hichpa. Cerca.

- Kayllapim yachay wasiyqa.


- Mi escuela está cerca.

Kayra. (s). Hampatu kaqlla, yakupi kaw-


saq purun uru. Karya. Rana.

- Kayra chupiqa allinmi qaliyanapaq.


- El caldo de rana es bueno para sanar.

37
Kikinchay. (r). Pitapas riqsichikuynin-
wan, ima siñalninwanpas riqsiy. Identificar.

- Kamachikuqkunam runakunata kikin-


chachkanku.
- Las autoridades están identificando
a las personas.

Kikuy. (r). Sipaspa yawar unquynin; sapa


killa rakanmanta yawar wischuy. Yawar-
pakuy. Menstruar.

- Sipasqa kikuchkasqam.
- La muchacha estaba menstruando.

Killa. 1. (s). Inti kaqlla tutan akchiq mama


quyllur. Luna 2. (s). Sapa kimsa chunka
Kichay. (r). Wichqasqa kachariy; imapas
punchaw. Mes.
ñanchay. Abrir.

- |Ñanllayta kichay; maykamapas risaqmi. 1. Killa wañuchkanña.


- Sólo abre mi camino; iré donde sea. - La luna está entrando al cuarto men-
guante.
Kichka. (s). Sachapa utaq qurapa tipan, 2. Sapa killam wasi masiy kutimun.
ñawchi tipa. Espina. - Mi vecino retorna cada mes.
- Tunaspa kichkanwan uruchakunata
Killimsa. (s). Nina wañuptin chirisqa yana
tipasun.
sansa. Killimpa. Carbón.
- Con espinas de tuna haremos nuestro
insectario.
- Kaypim killimsawan qillqasaq.
Kichki. (s). Mana kamariq kikllu. Estrecho. - Aquí escribiré con el carbón.

- Kichki ñanpi tuparqunchik.


- Nos encontramos en un camino es-
trecho.

Kichpan. (s). Wiksa ukupi llukllurikuq pu-


ka aycha; chaypim hayaq laqarayan. Ku-
kupin. Hígado.

- Kichpan tiqtiqa ancha sumaqmi.


- El hígado frito es muy bueno.

Killimsay. (r). Killimsa ruray. Preparar


carbón.

- Chachasmantam killimsata rurachkani.


- Estoy haciendo carbón de chachacoma.

38
Killinchu. (s). Umasapa, kurku tuspa, ay- Kipu. 1. (s). Sapa watasqa muquchu. Nudo
cha mikuq, chiqchirikuq purun pisqu. 2. (s). Yupanapaq qaytupi muquchukuna.
Cernícalo. Quipo, Cifra.

- Killinchu uywakusqaytam allqu man- 1. Paskasun kay kiputa.


chachin. - Desatemos este nudo.
- El perro asustó al cernícalo que crío. 2. Kipupim Inkakuna yachayninta taqiqku.
- Los Incas guardaron sus saberes en el
Quipu.

Kipuy. (r) Watay. Imapas wataspa hapichiy-


pas huñuypas. Leña.

- Yantata kipuy mana wichinanpaq.


. Amarra la leña para que no caiga.

Kiri. (s). Kawsaqpa panchisqa utaq ku-


chusqa aychan. Herida, úlcera, llaga.

- Kiriy nanawachkan.
- Me duele mi herida.

Kirkinchu. (s). Ñawchi chuñu, kutu rinri,


mana kiruyuq, rumi rumi qarayuq, taksa
ataka, kuchi uya, yunkapi kawsaq purun
uru. Armadillo.

- Kirkinchu piskaqa rumiy rumi waqram.


- La bolsa del armadillo es dura como el
cuerno.

Kinray. (s). Qatapi, waqtanpaman suni Kirpana. (s). Manka utaq imapas wichqa-
ñan, mana wichaychu. Horizonte, través. na. Tapadera.

- Wakaykiqa kinraytam chinkaykun. - Chay kirpanata maylliy.


- Tu vaca se perdió en el horizonte. - Lava esa tapadera.

Kinwa. (s). Puka sisa, ñutu ruru, achita Kirpay. (r). Ima uchkupas wichqay. Tapar
kaqlla kawsay; lawapi, pikantipi mikuna
ruru. Quinua. - Pirqapa uchkunkunata mituwan kirpay.
- Tapen los huecos de la pared con barro.
- Kinwata tarpukusun.
- Cultivemos la quinua. Kiru. (s). Simipi sarakaqlla tullukuna,
chaywanmi mikuyta kachunchik. Diente.

- Kirunchiktaqa puñunapaqmi aywina.


- Antes de dormir debemos lavar nues-
tros dientes.

Kispiñu. (s). Llukinapaq rurasqa uchuy


tantacha. Puyllu. Panecillo.

- Awilaymi kispiñuta llukiykamuwan.


- Mi abuela me ha invitado panecillos.

39
Kisu. (s). Lichimanta lluklluyasqa mikuna.
Kachipa. Queso.

- ¿Kisu tiqtita mikurqankichu?


- ¿Has comido queso frito?

Kuchi. (s). Winti chuñu, qanra mikuq wasi


uywa. Wiranrayku, chicharunrayku uy-
wasqa. Cerdo, chancho.

Kiswar. (s). Yuraq kullu, punakunapi ya- - Kuchita nakakusun.


chaq sacha. Quishuar (arbusto serrano). - Degollemos el chancho.

- Kiswartaña yantarqusun.
- Hagamos leña de quishuar.

Kituy. 1. (r). Imapapas karkankuna hur-


quy, lluchkachay. Chuyanchay. Limpiar,
pulir 2. (r). Papapa, uqapa, maswapa
chikllipankuna, sapinkuna wituy. Quitar
los retoños.

1. Karka papata kituy.


- Limpia la papa sucia.
2. Tarpunapaq papapa sapichankunata Kuchpay. 1. (r). Imapas waqta allpapi kur-
kituy. pahina kuyuy. Rodar. 2. (r). Pitapas pam-
- Quiten las raíces de la papa para sem- paman wichichiy. Tumbar.
brarlas.
1. Rumi kuchpakamuchkan.
- La piedra está rodando.
Kiwicha. (s). Kinwa kaqlla ñutu ruru kaw-
2. Uywata kuchpaykuy
say; hamkapi, upitupi, machkapi, allin kall- - Tumba al animal.
payuq kanapaq mikuna kawsay. Achita.
Quihuicha. Kuchus. 1. (s). Maki pataraq muquchu.
Codo. 2. (s) Iskay siqi chakatapa ñawchin.
- Allin yuyaysapa kanapaq kiwichata Ángulo.
mikusun.
- Comamos quihuicha para tener buena 1. Kuchusninta llaqllarukusqa.
memoria. - Se había desollado el codo.

40
2. Allichananpaq kuchusta apan. Kullu. (s). Sachapa raku kaspin. Tronco.
- Lleva el ángulo para que guarde.
- Wak kulluta yantarqusun.
Kuchuy. (r). kuchilluwan utaq ima kuchu- - Hagamos leña de ese tronco.
nawanpas wituy, kuchpay, chitqay. Cortar.

- Sansapi kankanapaq aychata kuchuy-


kuy.
- Corta la carne para asar en la brasa.

Kukuli. (s). Hatun urpitu, urpitu kaqlla ha-


tun uqi pisqu. Ququtuwa.Torcaza.

- Kukulikunaqa sumaqtam kuyanakunku.


- Las torcazas se cuidan muy bien.

Kullancha. 1. (s). Ischu qipichanapaq


awasqa. 2. Challwanapaq awasqa llika.
Lluku. Red.

- Chay kullanchata challwanapaq apasun.


- Llevaremos esa red para pescar.
Kumuy. (r). 1. Umata kurkuy. Agacharse.
Kulli. (s). Sani llimpi, yana quyu llimpi. 2. Pinqakuspa mana kutipakuy, saruchikuy.
Morado. Humillarse, subestimarse.

- Kulli saramanta aqakurqusun. 1. Pinqakuspanqa uman kumusqan purin.


- Preparemos chicha de maíz morado. - Al avergonzarse camina con la cabeza
agachada.
Kullku. (s). Taksa urpitucha, puka chus- 2. ¡Amawtapas manam kumuchisunkiman-
pa purun uywa. Tórtola. chu!
- ¡Ni aún el profesor te debe humillar!
- Parischanwanmi kullku purin.
- La tórtola anda de par en par. Kunan. (p). Kay punchaw, kananpuni.
Hoy, ahora.

- Kunanmi qillqa likayta yachachisqayki.


- Ahora te voy a enseñar a leer un texto.

Kunka. (s). Umawan qasqu huñuq; qas-


qupa hananpi, kakichupa uranpi kaq. Cue-
llo, pescuezo.

- Kunkasapa llamata puquchisun.


- Engordemos a la llama de cuello largo.

Kuntur. (s). Yana puru, yuraq kunka, kur-


ku tuspa, anka kaqlla aycha mikuq hatun
hatun purun pisqu. Cóndor.

- Kuntur muyuchkan wañusqa uywata.


- El cóndor está dando vueltas buscando
animales muertos.

41
- Tawa kururmi punchuykipaq kanman.
- Cuatro ovillos alcanzan para tu poncho.

Kuraq. (s). Aswan hatun, aswan watasa-


pa kaq. Mayor.
Kururay. (r). Qaytuta muyuchispa kurur
- ¡Kuraq churiyta qayarqamuy! ruray. Ovillar.
- ¡Llama a mi hijo mayor!
- Puka qaytuta kururaychik.
Kurku. (s). Muqu, kumu. Qipirayachkaq- - Ovillen el hilo rojo.
hina wasa. Joroba, jorobado.
Kusikuy. (r). Alli allin kay; asi asilla kaw-
- Wak runaqa yurisqanmantapunim kurku. say. Alegrarse.
- Ese señor es jorobado de nacimiento.
- Allin kasqaykiwan anchata kusikuni.
Kurnita. (s) Kastillanumanta hamuq simi; - Me alegro mucho con tu bienestar.
pututu, Qipa waqra puku. Trompeta.
Kusiy. (s). Mana sasachakuykunawan
- Kurnitata warmakuna waqachin. hawka kawsakuy. Alegría.
- Los niños tocan la trompeta.
- Kusiy pacha.
Kurpa. (s). Rumiyasqa allpa. Terrón. - Tiempos de alegría.

- Kurpawanqa amam chamqanakunachu. Kuta. (s). Ñutu aku. Molido.


- No hay que tirarse con terrones.
- Sara kutata rantikusun.
Kurpay. (r). Putquypi kisu ruray. Hacer - Vamos a vender maíz molido.
quesillo en forma de terrones.
Kutay. (r). Maraypi tunaywan utaq maki-
- Mamaymi kisilluta kurpan. nawanpas ñutuchiy. Moler.
- Mi madre hace quesillo.
- Chuqlluta kutasun humintapaq.
Kuru. (s). Aqaruway urukuna, mikunaku- - Vamos a moler el choclo para hacer
napa ukunpi wiñaq urukuna. Uru, gusano. humitas.

- Papa kurutaqa wañuchinam. Kuti. 1. (s). Qaspa chukcha. Crespo. 2. (s).


- Hay que eliminar los gusanos de la papa. Yapa ruray. Repetitivo.

Kurur. (s). Ruyrupi muyuchasqa qaytu. 1 . Kuti chukcha warmachatam rikur-


Ovillo. qamuni.

42
- He visto un niñito crespo. - Si el perro es muy maltratado tiende a
2 Takipi kuti niptinqa iskay kutim takinki. defenderse.
- Si en la canción dice «kuti» entonarás
dos veces. Kutiy. (r) Maypiña kaspapas kasqanman
hamuy. Volver.

- ¡Maypiña kaspapas kutimuy!.


- ¡De donde estés regresa!

Kutkuy. (r). Kakichuta muyuchispa ima-


pas ñutuy. Kutuy. Roer.

- Ukucham sarata kutkuchkan.


- El ratón está royendo el maíz.

Kututu. (s). Urqu quwi. Cuy macho.

- Mincham kututukunata mana maqana-


kunanpaq rakisun.
Kutichinakuy. (r). Ayninakuy. Devolverse un - Pasado mañana separaremos a los
favor mutuamente. cuyes machos para que no peleen.
- Llamkayninkuta kutichinakunku.
- Se devuelven el favor que se hicieron
en el trabajo.

Kutipakuy. 1. (r). Maqakuqta sarukuqta


aswan kutichiy. Rebelarse. 2. (r). Pipas
qaqchakuqta harkakuynin. Defenderse.

1. Manam warmakunaqa tayta mamanta


kutipakunanchu.
- Los hijos no deben rebelarse contra sus
padres.
2. Llumpay maqasqa allquqa kutipakunmi.

43
L
l-l
Lawsa. (s). Pusuqu suturiq yaku. Baba.

- ¡Lawsaykita pichakuy!
Lakawiti. (s). Kalawasata qaway. - ¡Límpiate la baba!

Lani. (s). Qari qarikaynin. Ulluta qaway. Liqichu. (s). Liqliqata qaway.

Laqu. 1. (s). Mana ñawchiyuq, mana allin Liqliqa. (s). Yana wasa, yuraq qasqu, ur-
kuchuq. Desafilado. 2. (s). Yaku hawapi wi- qukunapi tiyaq pisqu; «liq liq liq» nispa
ñaq qura, qaytu hina yuraq sapiyuq. Alga. waqaq pisqu. Liqichu. Ave centinela.

1. Laqu kuchilluta ñawchichay. - Liqliqam lliwqata mikun.


- Afila ese cuchillo motoso. - El ave centinela come lombrices.
2. Laqutaqa uywakuna mikunmi.
- Los animales acostumbran comer alga. Lirpu. (s). Wirpupa llantuynin qawanapaq
rurasqa qispi, huk llaqtakunapiqa rirpu-
wanmi riqsinku. Espejo.

- Hatun lirpupim lliw wirpuy rikukun.


- En un espejo grande se ve todo mi cuerpo.

Lirqu. (s). Huklaw qawaq; wiksunpaman


qawaq. Qiwsu. Bizco.

- Lirqu wawata hampichimuy.


Lasta. (s). Millwahina llampu tikayasqa - Haz curar al niño bizco.
para. Nevada.
Liwi. 1. (s). Umanpi hiru muquchuyuq
- Lastarqamuptinqa uywakunaqa yar- utaq chawa qara muquchuyuq waska.
qaymantam purinku. Boleadora. 2. (s). Patarakuq, mana suni sa-
- Cuando nieva los animales caminan yaq, qiwiykachakuq, mana kallpayuq.
con hambre. Laxo, flácido.

Lawa. (s). Yakuyuq, kachiyuq, muruyuq, 1. Umanpim liwiwan waqtarqun.


kutachayuq yanusqa mikuy. Chupi. Sopa. - Le ha golpeado con una boleadora en
la cabeza.
- Sara lawachata mikumuni. 2. Liwi siki warayuqmi purichkan.
- He comido sopita de maíz. - Camina con un pantalón holgado.

44
Liwru. (s). Ñawinchanapaq qillqasqa; Luqma. (s). Qumir qarayuq, miski qillu
achka rapipi maytusqa qillqakuna. Kunan machka mikuy ruruyuq sacha. Lúcuma.
punchawkunaqa Qillqa maytuwanñam
riqsinku. Libro, texto. - Wantapiqa sumaqllañam luqma wiñan.
- Hermosas lucumas crecen en la ciudad
- Yachaq masiy qillqa maytuta ñawin- de Huanta.
chaychik.
- Lean el texto Yachaq masiy.

Luqsu. (s). Qaripapaq, urqu uywapapas


qurutan. Escroto, testículo.

- Turupa luqsunqa allin mikuymi.


- El escoroto del toro es buen alimento.

45
Llanki. (s). Chakiman churakuspa puri-
napaq carro llantanmanta rurasqa. Ojota.

- Kay wata iskaytañam llankita taytay tu-


kurqun.
- En el presente año mi padre terminó
LL dos ojotas.

ll - ll

Llaki. (s). Nanayniyuqhina qawakuy;


waqaq uya kay. Tristeza.

- Llakim hapiruwan.
- Me dio una tristeza.

Llaklla. (s). Manchaq sunqu runa, ima-


wanpas manchakuq runa. Cobarde, tímido. Llantu. (s). Imapapas rupaypa akchipa
kanchanwan yupin rikukuq. Sombra. 2. (r).
- Llaklla runakunaqa manam wasi pun- Rupaymanta, paramanta amachakuy.
kutapas lluqsiyta munanchu. Protegerse de la sombra o de la lluvia.
- Los hombres cobardes no quieren salir
ni a la puerta de su casa. - Llantunwan mancharikuni.
- Me asusté con su sombra.
Llama. (s). Ñawchi rinri, kunkasapa, asnu - Paramanta machaypi llantukun.
sayay, millwayuq, qipi apaq, kaspi chaki, - Se protege de la lluvia en la cueva.
taka chupa, punapi yachaq wasi uywa.
Llama. Llañu. (s). Mana rakuchu, aswan tullulla.
Delgado.
- Llama rutuy chayaramuchkanña.
- Ya está llegando la esquila de llamas. - Llañu waskatam kuchi tipirun.
- El chancho arrancó la soga delgada.
Llamkay. (r). Imapas ruray. Trabajar.
Llapchay. (r). Mana hapispalla tupaykuy.
Llamiy. Tocar con la mano.
- Yarqa aspiypi llamkamusun.
- Trabajemos en la limpieza de la acequia.
- Llapchaykuptiymi qaparin.
- Apenas lo toqué, gritó.
Llampu. 1. (s). Mana qachqachikuq mill-
wahina imakuna. Suave. 2. (s). Iskuniraq ru- Llapiy. (r). Imatapas makiwan hapispa
mi, chayta turpaspa Tayta Urquman, Apu- apiyachiy. Aplastar con los dedos.
kunaman pukuna. Piedra caliza.
- Sinqantam llapirqun.
1. Palta Rumiman llamputa pukuykuy. - Le aplastó la nariz
- Sopla la piedra caliza a Palta Rumi.
2. Wawapa uyanqa llampullam. Llaqi llaqi. (s). Raku tulluyuq kichka
- El rostro del niño es suave. chapra qura. Zarzaparrilla.

46
- ¡Llaqi llaqita timpurqachiy! Llaqway. (r). Qalluwan lluspiy. Lamer.
- ¡Haz hervir la zarzaparrilla!
- Chitanchik kachita llaqwachkan.
- Nuestras ovejas están lamiendo la sal.

Llasaq. (s). Mana huqariy atina, sasa


huqarina. Pesado.

- Llasaq rumim kasqa.


- Había sido una piedra pesada.

Llasay. (r). Llapa imakunapa sayaynin-


manhina ñitiy. Pesar.

- Hatun rumiqa llumpaytam llasan.


- La piedra grande pesa demasiado.

Llata. (s). Mitu aywina. Chapa. Lavador


de arcilla.

- Llatata allinchasun.
- Arreglemos el lavador de arcilla.

Llatan. (s). Hamkayuq, kisu kutayuq, tum-


pan uchuyuq, wakatayniyuq kutaspa pi-
tusqa mikuy. Guiso picante.

Llaqllay. (r). Asuylawan qirupa qaran- - Llatanniyuq quwi tiqtiqa miskisum.


tawan kulluchanta sumaqllata hurquy. - El cuy chactado con guiso picante es
Labrar. riquísimo.

- Qiruta tumpata llaqllaykuy. Llika. (s). Lawtahina laqakuyuq qaytuhi-


- Labra un poquito el palo.
nawan awasqa tuqlla. Telaraña.
Llaqta. (s). Llapa runakunapa tiyasqan
allpa; niraqlla runakunapa tiyasqan mar- - Qampupa llikanta awan mikuynin hapi-
ka. Pueblo. nanpaq.
- La araña está tejiendo su telaraña pa-
- Hatun llaqtakunapiqa manañam kaw- ra atrapar sus alimentos.
say wiñanñachu.
- En las ciudades ya no crece la se- Llikiy. (r). Imatapas chillpiy, latapata utaq
mentera. rapita kallpawan llikchiy. Romper, rasgar.

- Ama qillqa rapiykichikta yanqapuni lli-


kiychikchu.
- No rompan sus hojas por las puras.

Lliklla. (s). Qipikunapaq utaq llikllataku-


napaq awasqa pacha. Manta.

- Achka llikllakunata awaspa rantikuch-


wan.

47
- Podríamos tejer muchas mantas y
venderlas.

Llilli. (s). Llumpay rupaywan panchisqa ru-


napa utaq uywapa aychan. Escaldadura.
Llipipi. (s). Intipa kanchayninwan qurihi-
- Wawapa llillintaqa akuwanmi hampina. na qawakuq, qurihina akchiq. Anchaq.
- La escaldadura del niño se cura con Brillo, brillante.
harina.
- Llipipi quchatam riqsimuniku.
Llimpi. (s). Imarikuq kay. Kanmi: qillu, pu- - Hemos conocido una laguna reluciente.
ka, yuraq, kulli, imarikuqpas.
Lliqti. (s). Llillisqa hita, mata hita. Úlcera
- Puka llimpim yawarqa. en los labios.
- La sangre es de color rojo.
- Kay simiypi lliqtita imawanraq hampi-
Llimpiy. (r). Imarikuq llimpiwanpas llusiy, ruyman.
mismichiy. Pintar, colorear. - No sé con qué curaría la úlcera de mis
labios.
- Kay riqita qumirwan llimpisun.
- Vamos a pintar con verde esta figura. Lliwqa. (s). Llañu waskahina mana cha-
kiyuq, wiksapi utaq uqu allpapi yachaq
uru. Kuyka. Lombriz.

- Challwanapaq lliwqata hurqumusun.


- Vamos a sacar lombrices para pescar.

Llinki. (r). Chakirikuq mitu; manka rura-


na, sañu rurana, ima ruranapaqpas mitu
allpa. Arcilla.

- Puka llinkiwan ruyruchakunata rura- Lluchka. (s). Mana murkuyuq, liqyay liq-
sun. yay qaqusqa. Mana sayay atina hawa mi-
- Moldeemos bolitas con arcilla roja. tu. Resbaladizo, Liso.

48
- Lluchka qatapi urmaruni. Llunkuy. (r). Pitapas kumuykachaspa
- Me caí en la ladera resbaladiza. lampipayay. Llaqwapayay. Adular.

Lluchkay. (r). Mitu allpapi purichkaspa - Paytam taytachata hinaña llunkupayan.


wichiykuypas urmaypas. Resbalar. - A él lo adula como si fuera Dios.

- Mitupi purichkaspa uywa lluchkarqun. Lluptiy. (r). Imamantapas ayqiy. Escapar,


- Caminando en el barro se resbaló el huir.
animal.
- Kuchinchik lluptirqusqa.
Llukllu. (s). Kuwahuwan kuchuchisqa - Escapó nuestro chancho.
ñukñu; katkatataq lichi api. Leche cuajada.
Lluqay. (r). Tawan chakinpa wichayman
- Miskiyuq lluklluta qusqayki. puriy; makiwan, chakiwan yanapakuspa
- Te voy a dar nata con miel. sachaman utaq imamanpas wichariy.
Trepar.
Llukiy. (r). Mana qullqipaq imapas quy.
Donar, regalar. - Sumaqllata sachaman lluqasun.
- Subamos despacio al árbol.
- Pukllanachata llukiykun.
Lluqi. (s). Ichuq maki. alliqpa awqan.
- Le regalan juguete.
Ichuq. Izquierda.
Lluku. (s). Challwanapaq awasqa llika.
- Lluqi makiykichikta huqariychik.
Red.
- Alcen la mano izquierda.
- Llukuta mayu apakun. Lluqlla. (s). Allpantin, rumintin hamuq
- El río se llevó la red. lipli. Torrentera, aluvión.
Llulla. (s). Mana chiqapchu. Atiqali. Mentira. - Lluqllam kawsaykunata aparqusqa.
- El aluvión había arrasado la sementera.
- Wak llulla warmi awqachiwan.
- Esa mujer mentirosa me hace ene- Lluqsiy. 1. (r). Hawaman riy. Salir 2 (r).
mistar. Ima tarpusqapas rikurimuy. Brotar el
sembrío.
Llullu. (s). Manaraq puqusqa, wawalla-
raq. Tierno, verde (inmaduro). 1. Wasiymantaqa manam lluqsinichu.
- Yo no salgo de mi casa.
- Llullu papata allaykuy. 2. Sara lluqsimuchkanña.
- Escarba la papa tierna. - El maíz ya está germinando.

Llumchuy. (s). Qari churipa warmin. Qa- Llusiy. (r). Mitu, lawa, utaq imawanpas
chun. Nuera. makiwan sumaqlla llutay. Embadurnar,
untar.
- Churiypa warminqa allin sunquyuqmi.
- La esposa de mi hijo es una mujer de - Uyantam wirachawan llusikuchkan.
buen corazón. - Se unta con mucho cuidado su rostro.

49
Machka. (s). Chaki rurukunamanta ku-
tasqa kawsay. Harina de cereal.

- Payqa siwara machkatam kutan.


- El prepara machca de cebada.

Machu. (s). Watasapa qari, machula qari.


M Yuyaq. Abuelo.

m-m - Machu runaqa manañam machaypi


purinañachu.
- Un anciano ya no debe emborracharse.

Machaqway. (s). Mana atakayuq chara-


pahina umayuq, hatun lliwqa kaqlla su-
chuykachaq uru. Amaru. Culebra.

- Tutapas machaqwayqa sukamunmi.


- La culebra silba también de noche.

Machay. 1. (s). Qaqapi utaq raqchipi tuta-


yaq wasihina hatun uchku. Caverna, cueva
2. (r). Aqata utaq ima sinkachinatapas up-
yaspa yuyay chinkachiy. Emborracharse.

1. Machaypim puñurqani.
- He dormido en la cueva.
2. Inti raymipim warmikuna macharqa
musqaku.
- Las mujeres se habían emborrachado
en la fiesta del sol.

Malliy. (r). Imapas allin kasqan musyana-


paq hukllata mikuchaykuy utaq qallariy-
kuy. Probar, saborear.

- ¡Malliykuy kay apita!.


- ¡Prueba esta mazamorra!.
Machina. (s). Suqta uyayuq siqi. Cubo.
Mama. (s). Runa wachaq warmi; yuyay-
- Machinakunata ruraspa huklawpi ran- niyuq warmi. Madre.
tikuchwan.
- Construyendo cubos podríamos ven- - Maman michakuchkaptinmi kasarakun.
derlos en otro sitio. - Sin que quiera su madre se casó.

50
Manchachi. (s). Imapas ayqichinapaq ra-
tapakunamanta runakaqlla churasqa. Es-
pantapájaros.

- Manchachinata saranchikpi chura-


musun.
- Hay que colocar espantapájaros en
nuestro maizal.

Manchakuy. (r). Pitapas imatapas man-


chachitahina qaway; katkatataywan
hapichikuy. Temer.

- Tuta puriytam manchakuni.


- Temo andar en las noches.

Manchay. (r). Pimantapas imamantapas


hayllanmanta chukcha sayarisqahina
asukuy. Asustarse.

Mamaku. (s). Watasapa warmi. Paya. - Ratam misita qawarquspa manchakun.


Anciana. - La rata se asusta viendo al gato.

- Mamakutaqa yanapanam. Manka. (s). Ruyru siki, iskay rinriyuqpas


- A la anciana hay que ayudarla. aysanayuqpas ninawan waykuspa mikuy
rurana. Olla.

- Allpa mankapim patachiqa sumaqta


chayan.
- El mondongo se cocina bien en olla de
barro.

Mañay. (r). Pitapas quwananchikpaq ri-


mapayay. Uyllay. Pedir.

- Tanta qunanpaq mamanta mañakun. Manukuy. (s). Qipa punchaw qullqi quna-
- Le pide pan a su mamá. paq imapas rantiy. Endeudarse, fiarse.

Mañakuy. (r). Llampu sunqullawan ima- - Mulli aqata manukuykuni.


patas mañay. Suplicar. - Me he fiado chicha de molle.

- Warmam taytan muchaykunanpaq ma- Manu. (s). Qipa punchaw qullqi hayway-
ñakun. kunapaq ranti wasimanta imapas maña-
- El niño le pide a su padre que le bese. kusqa. Deuda.

51
- Manu mañaqmi hamusqa. - Maqta kaspa llamkaysapa karqa.
- Vino a cobrar la deuda. - Siendo joven fue muy trabajador.

Maqay. (r). Pitapas ukun nanachiy. Golpear,


pegar.

- Pitapas manam yanqapuniqa maqa-


nachu.
- A nadie se le debe golpear por las puras.

Maqana. (s). Kaspi utaq asuti, waqtana-


paq. Garrote, porra.

- Raku maqanawanmi waqtarqun.


- Le pegó con un garrote grueso.

Maqchiy. 1. (r). Tarpunapaq siwarapas


tirihupas chakraman wischuy. Esparcir
cereales, takay. 2. (r). Allpa pichanapaq
nuyuchiqhina yaku chaqchuy. R o c i a r
agua.

1. Siwarata maqchichkan.
- Está esparciendo la Cebada.
2. ¡Yakuta maqchirqamuy!
- ¡Rocía el agua!

Maqlla. (s). Mana imanpas quykukuq ru-


na; kapka maki, mana ima kachariq runa.
Micha. Tacaño.
Maray. (s). Pukru, lluchka rumi imapas tu-
nawwan kutanapaq. Batán.
- Maqlla runaqa kay pachapim manan
imata tarinqachu.
- Marayta wasiypi munayman.
- El hombre tacaño no enconrará nada
- Quisiera un batán en mi casa.
en este mundo.

Maqma. (s). Aqa puñuchinapaq puyñu


kaqlla hatun hatun allpa mankahina. Reci-
piente grande.

- Huk maqma aqatam tukurqunku.


- Lograron terminar un recipiente gran-
de de chicha.

Maqta. (s). Warma wataman qatiq qari runa,


manaraq puqusqa qari runa. Joven varón.

52
Marqay. (r). Iskaynin makiwan wankiy. - Putka mayuta chimpasunchik.
Cargar en brazos. - Cruzaremos el río turbio.

- Kullutahinam qamta marqachkayki.


- Te estoy abrazando como si fueras un
tronco.

Masa. (s). Tayta mamapa, warmi churinpa


qusan. Yerno.

- Masaytam hampichimusaq.
- Haré curar a mi yerno.
Michiy. (r). Uywakunata qiwa qiwapi
Mastay. (r). Pachata, qarata, imatapas qawapayay; hawka kananpaq pitapas
chutariy; puñuna allinchay. Tender. utaq uywatapas waqaychay. Pastear.

- Mastakusunña puñunapaq. - Kananmi wakanchikunata michimusun.


- Ya hay que tender la cama para dormir. - Hoy vamos a pastear nuestras vacas.

Masu. (s). Ukucha kaqlla uyayuq, makinpi Mikuy. 1. (s). Kallpachachiwaqninchik


raprayuq, tutan pawaq yawar mikuq uru. kawsay. Comida 2. (r). Kawsay wiksaman
Murciélago. yaykuchiy. Comer.

1. Amahina kaspayki mikuyta qarayka-


- Machuyasqa ukuchamantas masu ri- muway.
kurin. - Sírveme la comida, por favor.
- Dicen que el murciélago proviene del 2. Chuñuta mikun.
ratón viejo. - Come el chuño.

Maswa. (s). Añu. Papa ayllu kawsay, all-


papi qillu ruruq kawsay, maka kaqlla kaw-
say. Isaño, mashua.

- Maswa yanuyta mikuniku.


- Comemos mashua sancochada.

Mati. 1. (s). Purumantapas kalawasapa


rurunmantapas chuwahina rurasqa.
Mate, vacija 2. (s). Runapa urkun. Frente.

1. Anqara matipi papata qaramuy.


- Sirve en el mate grante la papa.
2. Runapa matinpi rumiwan chuqarqamun.
- Le tiró con piedra en la frente.

Maytu. (s). Qillqasqa patarasqa rapra- Millakuy. (r). Mana munasqa mikuy-
kuna. Libro. kunata qawaspa hukmanyay. Amiy.
Asquearse.
- Maytu qachachakurqun.
- Se ensució el libro. - Llumpayta saksarquspaqa mikuyta mi-
llakurqunñam.
Mayu. (s). Hatun hatun yarqanta puriq ya- - Al hartarse demasiado siente asco por
ku. Río. la comida.

53
Millay. (s). Qaqchu manchachiku. As- 1. Kulli sarata mirachin.
naqllaña; mana sumaqchachu. Horrible, feo. - Está haciendo reproducir maíz morado.
2. Llama mirachichkan.
- Millay uyayuqtam rikurqani. - La llama está procreando.
- Lo vi con una cara horrible.
Miray. (r). Imapas achkayay; hatun wi-
Millpu. (s). Timpuq allpa, mikukuq pukyu. ñayman puririy. Achkayay. Procrear, mul-
Tragadero. tiplicar, desarrollar, aumentar.

- Uqupampa wallpata millpum - Chiya umaykipi mirarqusqa.


- El pantano se traga a la gallina. - Había aumentado liendres en tu cabeza.

Millpuy. (r). Mana allinta kachuspa mikuy- Misi. (s). Llampu chukcha, tipaq sillu, tu-
kuna rakray. Tragar. tan rikuq, «ñaw-ñaw» nispa waqaq, uku-
cha mikuq wasi uywa.Gato.
- ¡Wallpahina millpuchkanki!
- ¡Estás tragando como la gallina! - Misiqa allquwanpas pukllanmi.
- El gato también juega con el perro.
Millwa. (s). Uwihapa llamapa qaspa llam-
pu utkuhina chukcha. Willma, millma.
Lana.

- Llamapa millwanmanta waskatam


kawpunku.
- Se tuercen las sogas de lana de llama.

Miski. (s). Waytakunamanta wanquyrupa


rurasqan añaka; miski wirumanta rurasqa
ñutu rumichakuna, qallupaq añaka. Dulce,
miel.

- Yukalitutam miskiyuqta upyana uhupaq.


Mini. (s). Pachapi chakatampa awasqa - Hay que tomar eucalipto con miel de
qaytukuna. Trama. abejas contra la tos.

- Punchuypa mininta mamay awan. Mismiy. (r). Nina imatapas allillamanta


- Mi madre teje la trama de mi poncho. qusñispalla, mana rupaspa kañay. Pro-
pagarse fuego.
Minka. (s). Yanapakuspa huñunpi llam-
kay. Trabajo colectivo, minga. - Urqupi ischu kañasqay mismichkan.
- La paja que quemé en la puna se pro-
- Pacha taqsay minkaman hakuchik. paga.
- Vamos a la minga de lavar ropas.
Mita. Ima pachapas. Época, tiempo.
Mirachiy. 1. (r) Hukllamanta achkayachiy.
Reproducir 2. (r). Wachachiy, churiyakuy. - Paray mitañam.
Uriy. Procrear. - Es época de lluvia.

54
Mitay. (s). Wawa aka waranta nuyucha-
kurquptin huk ratapawan churay. Pañal del
bebé.

- Wawapa mitanta haywamuway.


- Alcánzame el pañal de la bebé.

Mitu. (s). Yakuwan chapusqa allpa. Turu,


ñiqi, llinka. Barro.

- Ñanqa mitullañam kachkan.


- El camino está lleno de barro.
Muki. (s). Qusñi atipaptin mana samay
atina. Kunkata imapas harkaptin mana
Miyu. (s). Wañuchiq hampi. Veneno. samay atina. Iqipay. Asfixia, ahogo.

- Puriq allqukunaman miyuta mikurqa- - Mukiwanmi wañurusqa.


chinku. - Había muerto con asfixia.
- Envenenaron a los perros callejeros.
Mukiy. (r). Mana pitapas samachiy. Asfixiar.
Muchay. (r). Simipura laqanakuspa ku-
yanakuy; simiwan imatapas «chuq» ni- - Sinqan kirpakurquptinqa mukin.
chiy. Besar. - Al tupírsele la nariz se asfixia.

Munay. (r). Runa masi utaq pipas imata-


- Makiykita muchaykusqayki. pas waylluy. Kuyay. Querer.
- Te besaré las manos.
- Anchatam aychata munani.
Muchi. (s). Wirpupi uchuy punkichakuna. - Me gusta demasiado la carne.
Suchiwanpas riqsinkum. Acné.
Muntira. (s). Uma allichanapaq uchuy llik-
- Uyaypi muchikuna rikurirqusqa. llacha. Montera.
- Ha aparecido acné en mi rostro.
- Awilaypa muntirantam taqsasaq.
Muchu. (s). Kunkapa qipan; wasa kunka. - Voy a lavar la montera de mi abuela.
Kukuti. Nuca.

- Suqta watayuq turupa muchunqa ha-


tunsum.
- La nuca del toro de seis años es muy
grande.

Muchuy. (s). Mana paramuptin kawsay


pisiyasqa pacha. Unay usyay. Hambruna.

- Muchuypim uywakunapas charkiyarqun.


- En tiempos de hambruna los animales
enflaquecen.
Muqa. (s). Tullu chiqiy, kasqanmanta tullu
Muhu. (s). Tarpunapaq akllasqa rurukuna. lluqsiynin. Luxación.
Semilla.
- Asnumanta wichiykuspan kuchusninta
- Muhuta rantimusun. muqakurqun.
- Vamos a comprar semilla. - Al caerse del asno se dislocó el codo.

55
Muqu. 1. (s). Chakipa patarakunan muqu- Muti. (s). Yakupi yanusqa sara. Mote.
chu. Rodilla 2. (s). Huñusqa urqurayaq
allpa. Loma. - Mutita allinta kachukusun llamkanan-
chikpaq.
1. Muquymi chiripi utin. - Comamos bien el mote para trabajar.
- Mi rodilla se adormece en el frío.
2. Muqupi llama mikun.
- La llama come en la loma.

Muraya. (s). Chirillawan chakichisqa pa-


pa. Chuñu blanco.

- Murayayuq puchiruqa miskisum.


- El puchero con chuño blanco es ri-
quísimo.

Muya. (s). Tukuy rikchaq qurayuq, wayta-


sapa chakra. Jardin.

- Muyanchikta qurasunchik.
- Vamos a deshierbar nuestro jardín.

Muyu. (s). Ruyru qillqa; ruyru riqi. Círculo.

- Muyukunata qillqasun.
Muskiy. (r). Sinqawan musyay, sinqayka- - Tracemos círculos.
chay. Oler, olfatear.
Muyuq wayra. (s). Anchata muyuspa hu-
- Asnaqkunata muskispa imatapas riq- qarikuq wayra. Tutur. Remolino de viento.
sichwan.
- Wanukunata qurastin muyuq wayra riku-
- Oliendo las cosas podemos conocerlas.
rirqamun.
- Levantando basura apareció el remo-
Musquy. (r). Puñuchkaspa muspapakuy;
lino.
puñuypi tukuy ima ruray. Soñar.
Muyuy. (r). Ruyrunpi puritiyay; muyupa
- Qammi musquyniypi ñuqawan takana patanta puriy. Maywiy. Girar, dar vueltas.
kuchkasqanki.
- En mis sueños tú y yo estábamos gol- - Kay rumita muyuchiychik.
peándonos. - Den vueltas a esta piedra.

56
Napakuy. (r). Pitapas rimakuykuy.
Saludar.

- Sapa hatarispam tayta mamanchikta


napakunanchik.
- Cada vez que nos levantemos debe-
N mos saludar a nuestros padres.

n-n Niy. (r). Kuska kaq masita imamantapas


willay. Decir.

- Hatun taytaqa hamuy ninmi.


- El abuelo dijo: ven.

Nanay. (r). Unquy musyay. Wirpupa ¡ana- Nuyuchiy. (r). Yakuwan imapas mismi-
náw! niynin. Doler, dolor. chiypas challpuypas. Remojar.

- Chaki nanaywanmi churiy kachkan. - Paqpata nuyuchin waska rurananpaq.


- Mi hijo está con dolor de piernas. - Remoja la cabuya para hacer soga.

57
Ñaqchay. (r). Chukchata ñaqchawan
allinchay. Peinar.

- Yachay wasi rinaykichikpaq ñaqcha-


kuychik.
- Péinense para ir a la escuela.
Ñ Ñawchiy. (r). Llamkanakunapa laquyay-

ñ-ñ nin chinkachiy. Afilar.

- ¡Machitita ñawchiy!
- Afila el machete.

Ñawi. (s). Urkupa uranpi kichakuspa


wichqakuspa rikukuq iskay ruyruniraq-
kuna. Qawana. Ojos.
Ñan. (s). Maymanpas rinapaq purina. Ca-
mino, vía. - Ñawinchikta imamantapas amachasun.
- Cuidemos bien nuestros ojos.
- ¡Ñanllayta kichay, maykamapas risaqmi!
- ¡Sólo abre mi camino, iré hasta donde Ñawinchay. (r). Ima qillqapas riqsiy; qill-
quieras! qakuna rimachiy. Leer.

- Amawtapa qillqa maytuta ñawinchasun.


- Vamos a leer el libro del profesor.

Ñaña. (s). Huk warmipa churi masin utaq


wawa masin warmi. Hermana de la mujer.

- Saywaqa Illariypa ñañanmi.


- Saywa es la hermana de Illariy.

Ñaqcha. (s). Chukcha allichaq rurana.


Peine.

- Waqramanta rurasqa ñaqchaqa manam


pakikunchu.
- El peine hecho de cuerno no se rompe. Ñawpaq. 1. (s). Imapapas uyan chimpapi
kaq. Delante. 2. (s) Qayna pacha. Qayna
punchawkuna. Antes.

1. Rimasqay warmiqa ñawpaqniypim kan.


- La mujer con quien converso se en-
cuentra delante mi.
2. Ñawpaqqa manas wakchakuna
kasqachu.
- Dicen que antes no habían pobres.

58
Ñawsa. (s). Mana rikukuq ñawiyuq. Ciego. 2. Kawrapa ñuñunqa iskay suqunayuqmi.
- La teta de la cabra tiene dos pezones.
- Ñawsa utuluta nakarusun.
- Matemos al gallo ciego. Ñuna. (s). Runapa animun; pipa alman-
pas. Alma, espíritu.
Ñiqi. 1. (s). Qallaykuymanta tukunankama
patachasqa ruraykuna. Orden. 2. (s). Ya- - Wañuq aylluypa ñunanta chisi rikuni.
chay wasipi warmakunapa tarikusqan - Anoche he visto el espíru de mi difunta
yachay. Grado. familia.

1. Iskay ñiqi punchawpi llaqtata risunchik. Ñuti. (s). Sinqapa lawtan. Moco.
- Iremos al pueblo el segundo día de la
semana. - Warmaqa ñutita pichakun.
2. Iskay ñiqipiñam wawayki kachkasqa. - El niño se límpia el moco.
- Tu hijo ya estaba en segundo grado.
Ñutqu. (s). Uma tullupa ukunpi yuraq api.
Seso, cerebro.
Ñuñu. 1. (s) Uywapapas warmipapas wa-
chakuptin ñuñunmanta yuraq yakuhina - Runapa ñutqunqa achkasum.
lluqsimuq. Leche. 2. (s). Aychayuq wira- - El seso del hombre es harto.
yuq pukuchuhina warmipa qasqunmanta
warkurayaq, china uywapa chankan- Ñutu. (s). Uchuylla, pakipasqapas kutas-
manta warkurayaq. Wilay. Teta. qapas. Akapa. Menudo.

1. Ñuñuqa allin mikuymi. - Ñutu papata yanurqusun.


- La leche es una buena alimentación. - Sancochemos la papa menuda.

59
Pakisqa. (s). Imapas witusqa, chiqtasqa.
Roto, quebrado.

- Pakisqa qillqanatam quwarqa.


- Me ha dado un lápiz roto.

P Pakiy. (r). Imapas chiqtay. Romper, quebrar.

p-p - Yanukunanpaq yanatata pakin.


- Quiebra la leña para cocinar.

Pakpaka. (s). Tuku kaqlla taksaniraq, tu-


tan puriq, aycha mikuq pisqu; «pak-pak-
pak» nispa takiq chiki pisqu. Lechuza, mo-
chuelo.
Pacha. 1. (s). Kawsananchik allpa. Uni-
verso, tiempo. 2. (s). Ukunchik maytuna - Wañunanpaqmi pakpaka waqachkan.
ratapakuna. Ropa. - La lechuza se queja para que alguien
muera.
- ¡Llumpaytam qanrachachkanchik ya-
chanachik pachata!
- ¡Demasiado estamos contaminando
el mundo en que vivimos!
- Sumaq sumaqta pachakarqamusqa.
- Se había vestido hermosamente.

Pachak. (s). Chunka kuti chunka; qillqan- Palika. (s). Quysu wali, warmipa pachan.
mi kayna: 100. Cien. Falda.

- Pachak watayuqñam kay yachay wa- - Kay raymipiqa palikachaykita chura-


sinchik. kuykuy.
- Nuestra escuela ya tiene cien años. - Ponte tu faldita en esta fiesta.

Pachak chaki. (s). Achka achka ataka- Pallay. (r). Kawsaypa rurun makiwan
yuq, kulli lliwqa kaqlla pampa puriq uru- chutay, huñuy, huqariy. Recoger, levantar,
cha. Ciempiés. alzar.

- Pachak chakiqa kachusunkimanmi. - Kukata pallasun.


- El ciempiés puede morderte. - Recojamos la coca.

60
Pallaysu. (s). Tuki tuki atakayuq puriq Panaka. (s). Qullana ayllu masi, niraq masi.
palta uru. Cucaracha. Linaje, casta.

- Chalapi supay pallaysukuna kan. - Paykunapas panakayku rantim.


- En la costa hay abundante cucaracha. - Ellos también pertenecen a nuestro
linaje.
Palta. (s). Miski llinki llinkihina ruruq
hatun sacha. Palta. Panchiy. (r). Imapapas pakikuynin, lliki-
kuynin. Romperse, rajarse, reventarse.
- Paltata kachichayuqta mikukusun.
- Comamos palta con sal. - Rumi panchirqusqa.
- La piedra se había rajado.

Pani. (s). Qaripa lluqsiq masin warmi. Her-


mana del varón.

- Paniytam kanan tuta rimaykukunqaku.


- A mi hermana van a pedirle la mano
esta noche.

Pankachu. (s). Wankarniraq, imapas llañu


umayuq matihina sikiyuq. Acampanado.

Pampa. (s). Misahina chiwniq hatun hatun - Pankachu ruqu warmiwanmi tuparquni.
allpa. Llanura, pampa. - Me encontré con una mujer de sombre-
- Wak pampapi pukllamusun. ro acampanado.
- Vamos a jugar en esa pampa.
Pantachiy. (r). Llullakuspa iñichiy. Pan-
tasqa ñankunaman apay; inkitay, yukay.
Engañar.

- Kamachikuqkuna llaqta runakunata


pantachin.
- Los gobernantes engañan a la población.

Pantay. (r). Mana allin ruray; hukman ru-


ray. Equivocarse, errar.

- Yupayta pantaruni.
- Me equivoqué en contar.
Pampachay. (r). Pipa huchantapas qun-
qay. Perdonar, olvidar. Paña. (s). ichupa huknin. Alliq. Derecho.

- Saqiwasqaykitaqa pampachaniñam. - Paña makinmi muqakurqun.


- Ya te perdoné haberme abandonado. - Se luxó su mano derecha.
Pampay. (r). Wañuqta allpa ukuman hi-
nay, aya uchkuman yaykuchiy. Enterrar. Papaya. (s). Miski qillu aycha, yunkapi
utaq chalapi wiñaq ruru. Papaya.
- Waytapa taytanta haku pampaysimusun.
- Acompañemos el entierro del padre de - Paqarinmi papayata mikusun.
Wayta. - Mañana comeremos papaya.

61
Paqarichiy. (r). Imakunapas unanchay.
Yanqamanta rikurichiy. Unanchay. Fundar, Paqla. (s). mana umanpi chukchayuq. Qa-
crear. la uma. Calvo.

- Kay llaqtapi yachay wasita paqarichisun. - Machuyasqanmanhinaqa qarikuna


- Vamos a crear una escuela en este paqlayanmi.
pueblo. - Conforme envejecen los varones se
vuelven calvos.
Paqarin. (p). Kananman qatiq punchaw.
Mañana, día siguiente. Paqpa. (s). Chuchawpa rapin. Cabuya.

- Paqarin tutapayta hamunkichik. - Pirqanchik kurawanapaq paqpata


- Mañana vengan temprano. kuchumusunchik.
- Vamos a cortar cabuyas para las bardas.
Paqariy. 1. (r). Achikyaq. Achikyay, wiñay,
unachakuy. Amanecer 2. (r). Kay pachaman Paqtachay. (s). Mana piman sayapakus-
chayamuy, wachakuywan lluqsimuq wawa; pa sasakuna allinchay. Juzgar, hacer justicia.
tarpusqa wiñamuy. Nacer, brotar.
- Paqtachay kaptinqa manam pipas wa-
1. Paqariy chayaykamuchkanña. qanmanchu.
- Ya está llegando el amanecer. - Su hubiera justicia nadie sufriría.
2. Saracha paqariramusqa.
- Había brotado el maicito. Paqtachi. (s). Mana hapisqa, mana chaq-
nasqa kay. Munayniyuq kay. Libertad.
Paqcha. (s). Quyru. Allin patamanta yaku
wichikuynin. Catarata. - Sapa runam paqtachiyuq kanchik.
- Todos los hombres tenemos libertad.
- Llaqtaypi paqchaqa sumaqtam qawakun.
- La catarata de mi pueblo se ve bonita. Paqu. 1. (s). Llama kaqlla, aswan hatun
millwayuq, urqupi yachaq wasi uywa. Al-
Paqchi. (s). Hanaymanta chaqchukamuq paca. 2. (s) Puka qilluniraq, quriniraq llim-
yaku. Paqcha. Cascada, caída de agua. pi. Rubio.

- Paqchapiña pachaykita aywirqamuy. 1. Paqu aychatam rantikuchkanku.


- En la cascada ya lava tu ropa. - Están vendiendo carne de alpaca.

62
2. Chuqllupa chukchanmi paqu llimpiyuq. - Chuñu pasita warmakunaman qarayka-
- El pelo del choclo es rubio. pullaway.
- Sírveles chuñu sancochado a los niños.
Para. (s). Quñi wayra chirispa yakuyasqa
hanaq pachamanta wichimuq yaku. Lluvia. Paskay. (r). Watasqa utaq kipusqa kacha-
riy. Desatar.
- Para chayamuptinqa qiwapas wiñanmi.
- Cuando llega la lluvia hasta el pasto - ¡Wakanchikta paskay!
crece. - ¡Desata nuestras vacas!

Pasña. (s). Warma warmi. Muchacha.


Paris. (s). Wachakuptin, wawawan kuska
lluqsimuq aycha. Iskay kuskarayay. Pla- - Papa akllananpaq tawa pasñakunata
centa, pares. munani.
- Quiero cuatro muchachas para que
- Chitapa parisnintam allqu mikurun. escojan la papa.
- El perro se comió la placenta de la oveja.
Pata. (s). Allpapa hanay muqun. Imapa-
Pariwana. (s). Llika chaki, llañu ataka, pas puchukaq muyuriynin. Muro, borde,
hatun tuspa, kunkasapa, puka yuraq orilla.
puruyuq, quchapi tiyaq hatun pisqu.
Flamenco. - Haku wak patata.
- Vamos a ese muro.
- Pariwanatam uywakurqani qamkuna
riqsinaykichikpaq. Patachi. (s). Tirihumanta yanusqa mikuy.
- Yo crié un flamenco para que conozcan Sopa de trigo.
ustedes.
- Patachi qaramuwananta munani.
Parquy. (r). Allpa uquchanapaq yakuchay. - Quiero que me sirva patachi.
Qarpay. Regar.
Pata pata. (s). Qatapi pirqa pirqarispa
pampachasqa allpa. Andenería.
- Sara tarpunapaq parqumusun.
- Vamos a regar para sembrar maíz. - Pata patapi purututa tarpukusun.
- Sembremos frijoles en los andenes.
Parwa. (s). Sarapa waytan. Flor de maíz.

- Sarapa parwansi wiksa punkipaq allin


kan.
- Dicen que la flor de maíz es buena con-
tra la hinchazón de estómago.

Pasanqalla. Kaspa sarapa muyuriqninpi


wiñaq uchuy kaspa sarachakuna. Rosetas
de maíz.

- Sarata tarpuptiy achkam pasanqalla-


kuna rikurimun.
- Cuando siembro maíz aparecen mu- Pataray. (r) Raktachay. Imapas hukpa
chas rosetas de maíz. hawanman churay. Iskayman raprapas
pachapas churay. Doblar.
Pasi. (s). Aslla yakupa waspillanwan
yanusqa mikuy (chuñu, runtu, yuka, huk - Waskata pataray.
rikchaq mikuykunapas). Cocido a vapor. - Dobla la soga.

63
Patay. (r). Hawaspas, sarapas, tirihupas Pichay. (r). Wasipas kanchapas qupan-
tuqyanankama, panchinankama yakupi manta chuyanchay. Pichanawan qupa-
yanuy. Cocer cereales. kuna wischuy. Barrer.

- Hawasqa patarqunñam, allinñam miku- - Chay qupakunata pichaykunki.


napaq.
- Vas a barrer esa basura.
- Las habas ya están reventadas, están
listas para comer.

Pati. (s). Sallarpi wiñaq, sapinpi yaku ta-


qiq, hatun papayuqkuna purun sacha.
Pati, árbol quebradino.

- Wak sallar qumiryarinanpaq patita tar-


puchwan.
- Sembraríamos pati para que esos pe-
dregales se tornen verdes.

Paway. 1. (r). Kallpay. Utqayman puriy.


Wayralla puriy. Correr. 2. (r). Raprawan
wayranta kuyuy. Volar.

1. Kallpaylla yachay wasita rinki.


- Corriendo nomás irás a la escuela.
2. Wallpanchikmi pawarikun.
- Nuestra gallina ha volado.
Pichiwsa. (s). Huk rikchaq uchuy pis-
Paya. (s). Achka watayuq yuraq chukcha qu, yuraqwan chumpiniraq puruyuq,
kallpan pisiyasqa warmi. Mamaku . nisyu tupsayuq; pichiw pichiw nispa
Anciana. takin. Pichitanka, pichinku ninkutaq-
mi. Gorrión.
- Hatun mamanqa payachañam.
- Su abuela ya está viejita.
- Pichiwsa wallpapa mikunanta mikuch-
kan.
- El gorrión está comiendo la comida de
la gallina.

Piki. (s). Uchuychalla pawaykachaq uru,


chumpi llimpi, runapa allqupa quwipa u-
kunpi kawsaspam yawarnin suquq. Quñi
allpakunapi kawsan. Pulga.

- Piki yawarniyta suqurquwan.


- La pulga me chupó la sangre.

Pillpintu. (s). Imaymana rikchaq llimpiyuq


uru, puyuhina, punchawllan pawaq.
Mariposa.

- Waytan waytan pillpintu pawayka-


chachkan.
- La mariposa vuela de flor en flor.

64
Pinqachiy. (r). Pitapas kumuykachachiy,
mana allin kachiy. Avergonzar.

- Amam runa masinchikta pinqachina-


chu.
- No debemos avergonzar a nuestros se-
mejantes.

Pinqay. (r). Hukkunapa rimasqanmanta


rurasqanmanta allinpaqpas mana allin-
paqpas rimay. Criticar.
Pillu. (s). Waytamanta rurasqa muyu, wa-
ñuqkunapa hawanman churaykunapaq. - Runakuna pinqayllapaq kaqkuna kanmi.
Corona de flores. - Hay personas que sólo viven para criticar.

- Pilluta ruraykusun. Pintuy. (r). Qarapawan maytuy. Envolver


- Hagamos una corona de flores. masa con hojas.

Piña. (s). Manchakuypaq. Enojado, molesto. - Humintata pintumusun.


- Vamos a envolver las humitas.
- Wak runaqa piña piñam kachkan.
- Ese hombre está muy enojado. Pirqa. (s). Rumiwan, allpawan hanayman
patachasqa imapas harkachinapaq. Pared.
Piñakuy. (r). Kusikuynin hawka kaynin
nanay sunquman tikraq. Molestarse. - Wasipa pirqan tuñirqamuchkanña.
- La pared de la casa ya está derrum-
- Amawtaqa mana warmakuna allinta bándose.
llamkaptinku piñakun.
- El profesor se molesta cuando los niños
no trabajan bien.

Pinchikilla. (s). Tutan kanchaq urucha;


tu-tapi ninachahina pawaykachaq
urucha. Pinchinkuru. Luciérnaga.

- Pinchikillaqa tutanmi kanchan.


- La luciérnaga alumbra en las noches.

Pinkuyllu. (s). Suqushina pichqa uchku-


yuq takikuna waqachinapaq. Flauta.
Pirqay. (r). Huqariy, allpawanpas, rumi-
- Pinkulluqa miskita waqachinapaqmi.
wanpas pirqa ruray. Pircar, edificar.
- La quena es para tocarla dulcemente.
- Qayna punchaw rumiwan pirqarqani.
- Ayer levanté el muro con piedra.

Pirwa. (s). Tirihu turuqsumantapas ichu-


mantapas tuturamantapas awasqa, ruy-
ruykuspa mikuy allichanapaq; qisanahina.
Troje.

- ¡Pirwamanta sarata hurqumuy!


- ¡Saca el maíz de la pirwa!

65
Pisi. (p). Aslla. Mana imapas llumpay kap- Puchkay. (r). Puchkawan millwapas utku-
tin. Menos. pas kawpuy. Hilar.

- Pisillatam quykuwanki. - ¡llamapa millwanta kawpuchun!


- Me diste poco. - ¡Que hile la lana de la llama!

Pisipay. (r). Llumpay llamkasqapas puk- Puchqu. 1. (s). Pasapasqa mikuy; chunya
llasqapas kallpa chinkaynin. Amiy, say- mikuy. Agrio. 2. (s) Kachisapa mikuy. Salado.
kuy. Cansarse.
1. Puchqu pikantiqa yakunayachikunmi.
- Tukuy punchaw llamkasqaymanta pisi- - El picante salado provoca sed.
pasqam kachkani. 2. Llumpaytam puchqurqachisqa mikuyta.
- Estoy cansado por haber trabajado - Lo ha salado demasiado la comida.
todo el día.
Puka. (s). Yawarman rikchakuq llimpi.
Pisqi. (s). Kinwa llinki mikuy. Puré de quinua.
Rojo.
- Pisqi mikuyqa allinmi umapaq.
- El puré de quinua es vitamina para el - Yaw, puka pulliracha, ¿maytataq rich-
cerebro. kanki?
- Oye, pollerita colorada, ¿a dónde vas?
Pisqu. (s). Imaymana rikchaq tuspayuq,
raprayuq uchuy pawaq uywakuna. Pájaro, Pukara. (s). Hatun rumikunawan pirqas-
ave. qa wasi, llaqta amachaqkunapa yachanan
wasi. Fortaleza.
- Pisqukuna siwarata mikuchkan.
- Los pájaros están comiendo la cebada. - Saksaywaman pukarataqa hatunka-
ray rumikunawanmi pirqasqaku.
- La fortaleza de Sacsayhuman está
construida con piedras inmensas.

Pukllay. (r). Kusisqa kanapaq ruraykuna,


pawaykachay, turyapayay. Jugar.

- Warmakunam pukuchuwan pukllach-


kanku.
- Los niños juegan con la pelota.

Piwi. (s). Ñawpaq paqarimuq, ñawpaq yu-


rimuq. Primogénito.

- Piwi churiyqa amawtam.


- Mi primer hijo es profesor.

Puchka. (s). Kaspimantawan pirurumanta


rurana. Millwa kawpunapaq rurana. Rueca.

- ¡Puchkata millwa kawpunapaq apay!


- ¡Lleva la rueca para hilar la lana!

66
Pukru. (s). Matihina uchkuniraq allpa. Pullu. (s). Qipinapaqpas, wasa aytuna-
Hondonada. paqpas millwamanta rurasqa away. Llik-
llaman rikchakun. Manta para cargar o abri-
- ¡Pukruman wanuta ischumuy! gar la espalda.
- ¡Arroja el guano a la hondonada!
- Llampullam wikuña millwamanta ru-
Pukuna. (s). Suqusmanta rurasqa nina rasqa pullu.
ratachina. Soplador. - La manta hecha de la lana de vicuña
es muy suave.
- ¡Pukunawan ninata pukuy!
- ¡Aviva la candela con el soplador! Pumpu. (s). Imapas ismusqa, mawkayas-
qa kaspa tipikuq, pakikuq. Deteriorado.
Pukuy. (r). Kallpawan simimanta wayra
wischuy. Soplar. - Mayus pumpu kulluta apamusqa.
- Dicen que el río trajo un tronco podrido.
- Wawaqa allinta ninata pukun.
- El niño sopla muy bien la candela.
Punchaw. (s). Akchiq pacha, inti rikurimus-
qanmanta inti pakakunankama pacha.
Pukyu. (s). Allpa ukumanta lluqsimuspan
Punchay. Día.
qucharayaq yaku. Manantial.

- Pukyumanta yakuta apamuy. - Kunan punchaw llamkaq hamunqa.


- Trae agua del manatial. - Hoy día vendrá a trabajar.

Pukyun. (s). Llullu wawapa umanpi llapsa Punchi. (s). Inchikmanta rurasqa upitu;
qara, mana tulluyuq. Fontanela. runtuyuq upitu. Ponche.

- Wawapa pukyun timputiyamun. - Punchiykita rantikuway.


- La fontanela del bebé late. - Véndeme ponche.

Pullira. (s). Warmi wiqawmanta urayman Punchu. (s). Chiri llaqtakunapi qari-
churakunanpaq pacha, walihina pacha. kunapa churakunan pacha. Utkumanta,
Kastillanumanta hamuq simi. Del castellano millwamanta qaripaq awasqa pacha;
Pollera. pulluhina chawpinpi uchkuyuq qaripa
umanta yaykunanpaq. Poncho.
- ¡Mamaykipa pulliranta taqsay!
- ¡Lava la pollera de tu madre! - Punchuta awiluy awapuwachkan.
- Mi abuelo me está tejiendo un poncho.

Pullkanqa. (s). Ima maqanamantapas


amachakunapa rurasqa. Escudo. Punki. (s). Punkisqa, imapapas sayaynin
wiñasqa kaptin. Hinchado.
- Pullkanqataqa ichuq makipim apaqku.
- El escudo lo llevaban en el brazo iz- - Yakupi nuyuchisqa sara punkirqusqa.
quierdo. - El maíz remojado se había hinchado.

67
Punku. (s). Pirqapi, wasipi, kanchapi ki- - Purututa tarpumusun.
charayaq uchku, maymanpas runa yay- - Sembremos frijol.
kunan uchku. Puerta, entrada.

- Wasipa punkun wichqasqa kachkan.


- La puerta de la casa está abierta.

Puñuy. (r). Musquspa samay, qasilla kay,


ñawi wichqasqa samay, mana imatapas
uyarispa, wañusqahina samay. Dormir.

- Allquqa puñuchkanmi.
- El perro está durmiendo.

Pupu. (s). Runapa chawpi wiksanpi uch-


kurayaq kipusqahina chakisqa kiri.
Chawpi, puputi. Ombligo.

- Wawapa pupun chakichkanña.


- El ombligo del bebé ya está secándose.

Puquy. (r). 1. Llullu chuqru mikuypas pu-


kaman qilluman mikunapaqhinaña tik-
raykamuynin. Madurar 2. (s). Chuqru mi-
kuy pukayamuptin, qilluyamuptin, ruru
mikurinapaqhina kaynin. Maduración.

1. Intiwan mikuy puqun.


- La comida madura con el sol.
2. Mikuykuna puqumuchkanñam. Pusay. (r). Pitapas, mana chinkananpaq,
- Ya es tiempo de maduración. ñan riqsichistin apay. Guia.

Puriy. (r). Ichiy. kayman chayman ichiy, - ¡ Yachay wasinman wawata apay!
huk llaqtakunaman illay. Caminar, andar. - ¡Lleva al niño a su escuela!

- Uywakuna pampapi purinku. Puspu. (s). Qarantin yanusqa hawas. Ha-


- Los animales andan en el campo. bas sancochadas.

Puru. (s). Wallpakunapa pisqukunapa - Kamchasqa hawasmanta puspun.


llampu qaran aytiq. Pluma. - Sancocha haba tostada.

Pusullu. (s) Aycha ukupi quchayasqa ya-


- Wallpa purunta tikrachkan.
ku. Ampolla.
- La gallina está mudando su plumaje.
- Unaymanta llamkaykuptiymi makiy pu-
Purun. (s). Saqisqa allpa, mana imapas sullukurqun.
wiñanan allpa, salla salla allpa. Chunniq - Por haber trabajado después de mucho
allpa. Eriazo. tiempo mi mano se hizo ampollas.
- Purun allpaqa manam tarpunapaq allin- Pusuqu. (s). Yakupas lichipapas hawanpi
chu. huñunakuq pukuchusqa waspichakuna.
- El terreno eriazo no sirve para sembrar. Espuma.

Purutu. (s). Mikuy, arwi arwihina qura, - Mayupa pusuqunchu ñuqaqa karqani
alwirhashina wayuyuq. Frijol. muyu muyurispa chinkarqunaypaq.

68
- ¿Acaso yo soy espuma del río para
desaparecer dando vueltas y vueltas?

Putka. (s). Allpawan qachachasqa yaku.


Turbio.

- Chakapampa putka yakuqa sachaku-


nata apan.
- El río Chakabamba de agua turbia arras-
tra árboles.

Putquy. (s). Iskay makiwan kawsaykuna Puyllu. (s). Llukinapaq rurasqa uchuy
tupusqa. Medida. tantacha. Kispiñu. Panecillo.

- Taytankuman puylluta mallichinku.


- Putquy machkata ayniykuway.
- Convidan a su padre panecillos.
- Préstame un puñado de machca.
Puyu. (s). Tuta pawaq uru. Qusñi pillpin-
Putu. (s). Kalawasapa utaq matipa sun- tuman rikchakuq. Pachata, millwata, qa-
qunta hurquspa yaku waqaychanapaq ru- rakunatam ima puchukan. Polilla.
rasqa. Vasija de clabaza o de mate.
- Mamaypa puchkantam puyu tukurqusqa.
- ¡Kalawasa putupi yakuta apamuy! - La polilla terminó con el hilado de mi
- ¡Trae el agua en la vasija de calabaza! madre.

Puturiy. (r). Hatunyay. Wakchamanta Puyu. (s). Utkuman rikchakuq wapsisqa


lluqsiy. Wiñariy. Crecer, desarrollarse. yaku. Wayrawan kuska purin. Yana puyu,
yuraq puyu, qasa puyukunam kan. Nube.
- Wakchayasqa ayllu llamkaywan putu-
- Puyu intita harkarqun.
richkanña. - La nube tapó al sol.
- La familia empobrecida comienza a so-
bresalir con el trabajo.

Pututu. (s). Qayanapaqpas waqachina-


paqpas churumanta rurasqa.Trompeta de
Caracol.

- Putututa apamuy runakuna qayanan-


chikpaq.
- Trae el pututo para llamar a la gente.

69
Q
q-q

Qallpa. (s). Hakuhina kacharisqa allpa.


Tierra suelta.

- Chakranchikqa qallpam, manam kap-


kachu.
- La tierra de nuestra chakra es suave,
no es dura. Qanra. (s). Imapas qupayuq; mana chu-
yachu. Sucio.
Qallu. (s). Simi ukupi kuyuykachaq aycha
mana tulluyuq, chintiq, wiñaq. Lengua. - Qanra pachakunata taqsamusun.
- Vamos a lavar las ropas sucias.
- Uywapa qallun yanusqaqa miski miskim.
Qantu. (s). Sumaq llimpi waytayuq sacha.
- La lengua cocida de los animales es rica. Cantuta.

Qamay. (r). Sasachakuspa kallpachakuy. - Qantupa waytanta sumirunpi apan.


Quqmay. Pujar. - Lleva una flor de cantuta en el sombrero.

- Warmi wachanapaqqa llumpaytam


qaman.
- La mujer puja mucho al dar a luz.

Qamya. (s). Mana miskiyuq mikuy. Pisi


miskiyuq, pisi kachiyuq. Qatqi Qayma.
Insípido.

- Chupiqa qamyam kachkan.


- La sopa está desabrida.

Qañiwa. (s). Kinuwa ruruman rikchakuq


mikuy. Cañihua.

- Qañiwata mikuspaqa allin kallpayuqmi


wawakuna qispin.
- Comiendo la cañihua los bebés crecen
muy saludables.

70
Qapariy. (r). Kallpachakuspa rimay. Gritar. Qaquy. (r). Makiwan llapchapayaspa llam-
puyachiy. Iskay makiwan qaquspa wiswi
- Runa churinta qaparin. qurquy. Frotar, sobar.
- El hombre le gritonea a su hijo.
- Akuta tanta ruranapaq qaquy.
Qapiy. (r). Kallpawan qapispa imapa
- Soba la masa para hacer el pan.
yakunpas hurquy. Exprimir.

- Limunchata uchuman qapiykuy. Qara. 1. (s). Runapa hawa aychan. Piel. 2.


- Exprime el limón en el ají. (s). Uywakunapa hawa qatan. Cuero. 3. (s).
Mikuykunapa hawan. Cáscara.

1. Runapa qaranmanta yawar lluqsimun.


- De la piel del hombre sale sangre.
2. Wakapa qaranmanta siquyta ruranku.
- Del cuero de la vaca hacen ojotas.
3. Papapa qaranqa allinmi ruru nanaypaq.
- La cáscara de la papa es buena para
el dolor de los riñones.

Qaqa. (s). Hatunkaray anaq rumi. Roca.

- Qaqapa uchkunpi anka uqllachkan. Qaracha. (s). Siqsiq unquy, runapa qaran-
- En la oquedad de la roca está empo- pi rikurimun uchuy uruchapa kirichas-
llando el gavilàn. qanrayku. Sarna.

- Mana mayllakusqaqa uyapipas maki-


pipas qaracha rikurimun.
- Si no se lavan la cara o las manos apa-
rece la sarna.

Qara chupa. (s). Atuqhina umayuq, hatun


lasuhina chupayuq. China kaqqa wiksanpi
apan wawankunata. Riqsinkutaqmi unka-
kawan. Zarigüeya, muca.

- Qara chupaqa sachantapas, pampan-


tapas purinmi.
- La zarigüeya camina tanto en los ár-
boles como en la tierra.
Qaqchay. (r). Pitapas piñaspa sinchi rimay;
pitapas anyay. Reprender, resondrar. Qaray. 1. (r). Mikunankupaq mikuy
qayway. Servir comida. 2. (r). Kuska ya-
- ¡Ama wawata qaqchaychu! chaspa hukninpa kusikuyninta yanapaspa
- ¡No reprendas al niño! maskay. Qawapayay. Servir.

71
1. Mikunankupaq qarakamuy. - ¡Uywakuna mikunanpaq qatiy!
- Sirve la comida para que coman. - ¡Arrea a los animales para que coman!
2. Mana riqsisqa runata qarayqa sasam
kasqa. Qatqi. (s). Qallupa musyasqan hayaq ha-
- Servir a una persona desconocida ha- yaq. Puchqu. Amargo.
bìa sido difìcil.
- Wiksa nanaypaqqa qatqi qurachata
Qaraywa. (s). Amaruhina umayuq, tawa upyay.
chaki uru. Sukullukuy, sukulluway. Lagar- - Debes tomar yerbita amarga contra el
to, lagartija. dolor de estómago.

Qatu. (s). Huñunasqa rantikuqkunapa


- Qaraywaqa ranra ranrakunapim kaw-
tiyanan, rantinapaqpas rantikunapaqpas
san.
hatun wasi. Mercado, plaza.
- La lagartija vive en los cascajales.
- Wanka Willka llaqtaqa sumaq qatu-
Qari. (s). Yuyayniyuq rimaq runa, quru- yuqmi.
tayuq. Hombre. - La ciudad de Huancavelica tiene un
buen mercado.
- Allinnin kaq qarita pusamunki.
- Traes al mejor hombre.

Qasa. (s) Iskay urqupa chawpinpi wayqu.


Abra.

- Qasaman chayarquspaqa uraytañam


qallaykusun.
- Cuando lleguemos al abra comenza-
remos a bajar.

Qasa. (s). Llumpay chiriwan tikasqa yaku.


chullunku. Helada.
Qaway. (r). Ñawiwan imapas hapichiy.
- Qasa papata yanurqusqa. Rikuy. Mirar, observar.
- La helada había ‘‘sancochado’’ las
matas de papa. - Runakuna imayna purisqanta qawanki.
- Verás cómo camina la gente.
Qasqu. (s). Kunkapa uranpi, wiksapa
Qayakuy. 1. (r). Hukkuna uyarinanpaq
hanayninpi ukupa chiqtan. Pecho.
rimapayay. Llamar. 2. (r). Yanapawanan-
chikpaq, llampu sunquwan, pitapas
- Qasquypim anacha kan.
mañakuy. Invocar.
- En mi pecho hay un lunar.
1. Runakuna huñunakunanpaq qayay.
Qata. (s). Hanayniyuq urayniyuq allpa. - Llama a la gente a una reunión.
Ladera, pendiente. 2. Mana mikunanpaq kaptin runa masin-
kunata qayakun.
- Chay qatapi manam tarpuymanchu. - Al no tener que comer invoca a sus se-
- En esa ladera no podría sembrar. mejantes.

Qatiy. (r). Uywa wayralla purinanpaq Qaykuy. (r). Wichqanapaq qinchaman


kallpachachina asutiwanpas, rimaspapas yaykuchiy. Acorralar, arrear los animales
rimapayaspapas. Arrear. al corral.

72
- ¡Chitakunata qinchanman qaykuramuy! Qicha. (s). Yakurikuq akakuy unquy. Kur-
- ¡ Arrea las ovejas al corral! sus. Diarrea.

Qayllan. (s). Hukwan tinkuq. Iskay llaqta - Kuchinchik qichawan kachkan.


rakiq siqi. Qurpa. Límite, lindero. - Nuestro chancho está con diarrea.
- Chakrapa qayllan rikurimuchkan.
Qichincha. (s). Yana allpahina qusnipa ya-
- Se ve el límite de la chacra.
nachasqan. Tizne.
Qayna. (s). Ñawpa pacha. Antes.
- Qichincha kirusiniwan llumpayta riku-
- Qaynaqa allintam mikurqaku awilun- rimun.
chikkuna. - Se forma mucha tizne con el kerosene.
- Antes se alimentaban muy bien nues-
tros abuelos. Qichinchasqa. (s). yanachasqa, ninapa
qusninwan yanachasqa. Tiznado.
Qayna punchaw. (s). Kay punchawmanta
qipa qatiqnin. Ayer. - Chukllaqa qichinchasqam kachkan.
- La choza está tiznada por el humo.
- Manam qayna punchaw kasqanchik-
manta yuyakunchikchu.
Qichipra. (s). Ñawipa muyuriyninpi chuk-
- No nos acordamos de lo que fuimos ayer.
cha. Pestañas.
Qayninpa punchaw. (s). Kunan pun-
chawmanta iskay punchaw qipa qatiqnin. - Qichipraqa ñawitam amachan imaman-
Antes de ayer. tapas.
- Las pestañas defienden a los ojos de
- Qayninpa punchawmi Ayakuchuman cualquier objeto.
illarqa.
- Antes de ayer viajó hacia Ayacucho. Qichuy. 1. (r). Hukpa kaqta piñarikuqhina
hapikuy. Quitar. 2. (r). Pisiyachiy, lliwmanta
Qaytu. (s) Millwamanta, utkumanta imapas wakin hurquy. Restar, sustraer.
qiwisqapas kawpusqapas watu. Hilo.
1. Qillqananta qichurqapun.
- ¡Yana qaytuta haywamuway!
- Le quitaron su lapicero.
- ¡Alcánzame el hilo negro!
2. Kimsamanta hukta qichuptinchikqa is-
Qaywiy. (r). Manka taqwiy, Wisllawan ya- kayllañam.
ku taqwiypas kuyuchiypas, imapas kuyu- - Si restamos uno de tres sólo queda dos.
chiy . Remover, batir.
Qichwa. 1. (s). Quñiniraq allpa. Valle in-
- ¡Mankata mana tasnumunanpaq qaywiy! terandino. 2. (s). Kay quñi allpakunapi
- ¡Bate la olla para que no rebalse! yachaq runakunapa simin.Runa simi. Len-
gua quechua.

1. Qichwapiqa sara wiñanmi.


- En el valle crece el maíz.
2. Qichwaqa miski simim.
- El quechua es una lengua afectiva.

Qilla. (s). Mana llamkay munaq, puñuylla


puñuq, pukllakuqlla mana yanapakuq.
Ocioso, flojo.

- Qilla runa upyaylla upyan.


- Hombre ocioso solamente bebe y bebe.

73
Qillay. (s). Qusñi anqasniraq mital. Hierro.

- Qillaymanta kuchunata rurachisun.


- Mandemos hacer cuchillo de hierro.

Qillichay. (s). Quntikunawan qusñiku-


nawan asnaykunawan ima qachayasqa
wayra. Contaminación, suciedad.

- Qillichayqa manam allinchu, unquchi-


wanchikmi.
- No es bueno contaminar; nos causa
enfermedad.

Qilliy. (r). Imaymana qupakunawan, qus-


ñikunawan mama pacha qachachay. Con-
taminar.
Qillqa. (s). Llapa simipa manaña rakiy ati-
- Llaqta runakunam mayuta qillinku. na luqyanakunapas luqyanayuqkunapas.
- Los habitantes de las ciudades conta- Letra.
minan el río.
- Chanka qichwa simipaqa kimsallam
Qillpa. (s). Kullu chiqtasqa, chapra waq- luqyanankuna, luqyanayuqkunañataqmi
taypi ñawchi umachayuq pawaq kaspi- chunka pichqayuq.
chakuna. Astilla. - En el quechua chanka hay tres voca-
les y quince consonantes.
- Kullu qillpam makiyman satikurqun.
- Una astilla se introdujo en mi mano. Qillu. (s). Ritama waytaman rikchakuq
llimpi. Amarillo.
Qillqana. (s). Llimpinapaqpas siqinapaq-
pas kaspipa chawpinpi killinsa. Lápiz, la- - Sunchu waytaqa qillu llimpiyuqmi.
picero. - La flor del suncho es de color amarillo.

- Qillqanawan rikchakuyta llimpiy. Qimchiy. 1. (r). Qichipra wichqariy kicha-


- Dibuja mi retrato con el lápiz. riy. Parpadear. 2. (r) Pitapas piñasqa ñawi-
ta hukllata wichqaspa qawachiy. Guiñar
los ojos con cólera.

1. Ñawinman qupa yaykurquptin qimchiy-


kachachkan.
- Debido a la basura que le entró en sus
Qillqay. (r). imaymana qillqanakuna- ojos viene parpadeando.
wan yachaykuna raprapi takyachiy. 2. Warmapura qimchinakunku.
Escribir. - Entre niños se guiñan los ojos.

- Rimasqanchikta qillqana panqapi Qina. (s). Tullumantapas, suqusmantapas,


qillqay. kullumantapas waqachinapaq rurasqa.
- Escribe en el cuaderno lo que ha- Ñawpa antikunapa waqachinan uchku-
blamos. yuq kaspi. Quena.

74
- Takinaypaq qinawan yanapawanki. - Qirupi aqata qaray.
- Me acompañarás con tu quena para - Sirve chicha en el quero.
cantar.
Qisa. (s). Pisqukunapa wasichakuynin,
Qinti. (s). Qinchu, luli; chuspi pisqu ninku- chaypi runtunankupaqpas uqllananku-
taqmi. Hatun llañu tuspayuq, waytakuna- paqpas. Qista. Tapa. Nido.
pa miskinwan kawsaq. Waytan waytan
pawaq uchuy pisqu. Picaflor. - Urpiqa qisanpi tiyarqunñam.
- La paloma ya está empollando en su nido.
- Qumirwan anqasniraq llimpiyuqmi
qintiqa kan. Qispi. (s). Chuya yakuhina mana akchi
- El picaflor es de color verde azulado.
qarkakuq, imawanpas takaykachisqaqa
pakiqpuni. Cristal, vidrio.
Qiñwa. (s). qusñi llimpi ñutu rapiyuq sa-
cha, kullunpi achka patarasqa llañu rapi-
- Kuchurqusuptikitaq chay qispi.
kuna laqasqa kan. Qiwña. Arbol nativo del
- No vaya a ser que te corte ese vidrio.
Perú. Queuña.

- Chiri allpakunapim qiñwa sachaqa Qispichiq. (s). Apu runakunapa ñaka-


wiñan. chisqan allinyachiq, mana kikinkuhina
- El quinual crece en tierras frìas. kawsaqkunata kachaykachiq. Libertador.

Qipa. (s.). Llapa ima wasa kayninpi tari- - Piru suyunchik qispichiqmi José de San
kuqkuna. Parte posterior. Martín karqa.
- José de San Martín fue el libertador del
- Ama qipaman qawaychu. Perú.
- No mires hacia atrás.
Qispiy. 1. (r). Hapisqahina tarikuspa sa-
Qista. (s). Tapa. Pisqukunapa wallpaku- sachakuykunamanta lluqsiy. Liberar, zafar.
napa wachanan uqllanan. Qisa. Nido. 2. (r). Wichay waqta puriy. Subir, escalar.

- Urpiqa qistanpim kachkan. 1. Ñakakuyninta qispirqachinñam.


- La paloma está en su nido. - Ya se liberó de sus problemas.
2. Pata patata siqay.
Qipi. (s). Llikllapi, pullupi, suysunapi ima- - Sube las escaleras.
pas qipichasqa wasapi apanapaq. Atado,
bulto, quipe. Qisqis. (s). Tutaykuchkaptin qumirwan
qilluyasqa llimpiyuq pawaq uru. Pawas-
- Warmi qipinta qunqarqun.
panqa sinchitam qaparkachan. Qisqintu.
- La mujer se olvidó su bulto.
Cigarra.
Qipichay. 1. (r). Qipi allichakuy. Preparar
- Qisqisqa chisinkuytaqa pawaytam qa-
un bulto 2. (r). Qurakunawan, waytakuna-
wan rurasqa hampiwan wankuy. Emplastar. llaykun.
- La cigarra comienza a volar al comen-
1. Qipichakuyña rikunanchikpaq. zar la noche.
- Alista tu bulto para irnos.
2. Wawata waytawan qipichay. Qiswa. (s). ichumanta rurasqa waska.
- Emplasta al bebé con flores. Qichwa. Soga de paja.

Qiru. (s). Kullumanta rurasqa upyana. Va- - Qiswawan kaspikunata wasi qatanapaq
so incaico de madera. watay.

75
- Amarra los palos con soga de ichu para
techar la casa.

Qullana. 1. (s). Ayllunmanta yawarnin-


rayku llaqtapa chaninchasqa runa. No-
Qiwa. (s). Uywakuna mikunanpaq qura, bleza. 2. (s) Lliw runakunamanta raki-
riqsinkutaqmi qachuwan. Hierba, pasto. kuspa allin umayuq kasqanrayku llaqta
umanchaq runa. Autoridad local.
- Qiwata pallamuy quwi mikunanpaq.
- Coge pasto para que coman los cuyes. 1 . Inka qullanakunaqa allin qawasqam
karqa.
Qiwlla. (s). Yuraq puruyuq, qusñiyasqa - La nobleza Inca fue muy considerada.
wasayuq pawaysapa pisqu. Gaviota. 2. Akllasqanchik qullanam llaqtanchikta
wiñachichkan.
- La autoridad que elegimos hace posi-
- Qiwllaqa imaymana yakupi kaq uru-
ble el desarrollo de nuestro pueblo.
kunawanmi kawsan.
- La gaviota se alimenta de todo tipo de Qullpa. (s). Qallpa allpa, puchquniraq
gusanos que encuentra en el agua. allpa. Salitre.

- Uywakunaqa sapa punchawmi qullpan


waqtapi.
- Los animales lamen el salitre en la pen-
diente todos los días.

Qullqi. 1. (s). Chipipyaq yuraq mama, mana


muyuriq, chutarikuq, wiñariq, llanuyaq. Pla-
ta. 2. (s). Mama qullqimanta rurasqa llapa
imakuna rantinapaq. Dinero.

1. Allpa uku, mina nisqanmantam qullqita


hurqumunku.
- De la mina extraen la plata.
2. Yachay wasiman riypas achka qullqi-
paqmi.
Qiya. (s). Kirichasqa ismu aychapi riku- - Asistir a la escuela cuesta mucho dinero.
rimun yuraq qilluyasqa apihina yaku. Pus.

- Warmapa makinmanta qiya lluqsirqa.


- Salió pus de la mano del niño.

Qucha. (s). Urqukunapa chawpinpi hatun


takyasqa yaku. Kuntu. Lago, laguna, es-
tanque.

- Hatun hatun qucham Titikakaqa.


- El lago Titicaca es muy grande.

76
Qumalliy. (r). Hukpa rurasqanmanta huk- Quqmay. (r). Sasachakuspa kallpacha-
man willay, huchachay, qaqchapay. Willa- kuy. Qamay. Pujar.
pay. Acusar.
- Mana qipiyta atispa warma quqman.
- Kikinkupura qumallinakunku. - Puja el niño al no poder cargar.
- Entre ellos (as) se acusan.
Qura. (s). Chakra qachachaq qura, kiki-
llanmanta wiñaq qura. Llampu kaspiyuq qi-
Qumir. (s). Llullu quraman rikchakuq llim-
wa, qachu. Hierba, mala hierba.
pi, quyu. Verde.
- Chakraypi qura puraminti wiñarqamun.
- Unkuqa qumir awasqawan rurasqam. - En mi chacra ha crecido mucha mala
- La camisa está hecha de tela verde. hierba.

Quñi. (s). Rupayniyuq. Caliente.

- Mana wiksayki nanasunaykipaq quñi


yakuta upyay.
- Toma agua caliente para que no te due-
la el estómago.

Qunquri. (s). Chankamanta chaki rakiq


muqu. Rodilla.
Quray. (r). Tarpusqa chakramanta kikin-
manta wiñaq qurata hurquy. Qurachay.
- Rumipi qunqurinta waqtakurqun. Deshierbar.
- Se golpeó la rodilla en la piedra.
- Chimpa alwirhas chakrata quraysimu-
Qunqurikuy. (r). Pampaman qunquri way.
churay; muquwan pampapi sayay; kumu- - Ayúdame a deshierbar la chacra de
kuy. Arrodillarse. alverjas del frente.

- Ama qunqurikuychu. Quri. (s). Chipipyaq qillu llimpi mama. Oro.


- No te arrodilles.
- Qurimanta qullqi.
- Moneda de oro.
Qupa. (s). Wanu. Llapa ima wischusqa
manaña allinña kaptin. Basura. Qurquryay. (r). Puñuspa sinqawan luq-
yay. Roncar.
- Qupa wischunaykipaq pichay.
- Barre la basura para que la botes. - Supa supaytam puñuspan qurquryan.
- Ronca como el diablo al dormir.
Quqaw. (s). Chiri mikuy maymanpas rispa
mikunapaq. Quqawi, milkapa. Fiambre. Quruta. (s). Qaripa, machu uywakunapa
runtun; kaypim rikurimun yumay churi-
- Payqa anchatam quqawta munan. yakunapaq. Testículo.
- A él le gusta mucho el fiambre.
- Qari runapapas machu uywakunapas
qurutanqa iskaymi.
Ququtuwa. Hatun urpitu, urpitu kaqlla - Dos son los testículos de los varones y
hatun uqi pisqu. Kukuli. Torcaza. de los animales machos.

- Sallqa allpakunapi quqututa qawarqani. Qusa. (s). Warmipa qarin. Warmiwan kus-
- Vi a la torcaza en tierras altoandinas. kachakuq qari. Esposo, marido.

77
- Paniypa qusanqa llamkaq runam. Qutu. (s). Kunkapi papahina aycha. Bocio.
- El esposo de mi hermana es traba-
jador. - Kunkapim qutu rikurimun.
- El bocio sale en la garganta.
Qusi. (s). Hanaq pacha kaqlla llimpi; anqas
tumpa yuraqyaykusqaniraq. Celeste. Quwi. (s). kachkaq uchuy uywa, qurawan
kawsan, siwaman rikchakuq. Cuy.
- Qusi walichatam rantipusqayki.
- Voy a comprarte una pollerita ce- - Miski miskim quwipa aychan.
leste. - La carne del cuy es muy agradable.

Qusñiy. (r). Nina rupaptin yuraqniraq pu-


yuhina rikuriynin. Humear.

- Sansa qusñichkan.
- El carbón está humeando.

Quyllur. (s). tuta kanchaq anqas uku.


Estrella.

- Misipa ñawin quyllurhinam tutayaypi


kancharin.
- Los ojos del gato brillan como la estre-
lla en la noche.

78
Rantikuy. (r). Qullqipaq imapas
runaman munachiy; qullqirayku imapas
quy. Vender.

- Qariqa qatupim rantikun.


- El hombre vende en el mercado.
R
Rapi. 1. (s). Imaymana sachakunamanta
r-r rurasqa qillqanapaq ima wankunapaqpas
llañu rapra. Papel. 2 (s). Qillqana maytupapas
qillqa maytupapas sapaqkama rapra. Página.

1. Raprapi harawikunata qillqasaq.


- En un papel escribiré poesías.
2. Qillqana maytupa rapinqa sumaqmi.
Raka. (s). China uywakunapapas warmi- - La hoja del cuaderno es buena.
kunapapas ispakunan. Chupi, laka. Órgano
genital femenino, vagina. Rapra. (s). Wallpapa pisqukunapa pa-
wananpaq allin. Rikran. Alas.
- Chinakunallapan rakan kan.
- Sólo las hembras tienen vagina. - Yutupa huknin rapranta pakirqusqaku.
- Quebraron una de las alas de la perdiz.
Raku. (s). Suytu ruyrukunapa sayaynin.
Hatun kullukunahina sayayniyuq. Grueso. Ratay. (r). Hukkunaman unquy mismiy,
ratachiy. Contagiar.
- Raku kullu.
- Tronco grueso. - Qarachaqa ñuqamanpas rataykuwanmi.
- A mí también me contagió la sarna.
Rakta. (s). Sinchi kayniyuq palta imaku-
na. Grueso en objetos laminados. Rawkana. (s). Yurakunapa kasqanman
allpa chutanapaq, hatun lampayuq. Papa,
- Rakta kaqnintam qatanataqa rantimunki. sara hallmanapaq rurana. Azadón.
- Vas a comprar la frazada más gruesa.
- ¡Rawkanawan papata hallmamuy!
Ranra. (s). Ñutu achka rumi. Cascajo. - ¡Aporca la papa con el azadón!

- Ranrallañam chakraqa.
- La chacra es muy pedregosa.

Ranra ranra. (s). Achka ñutu rumiyuq


allpa. Rumi rumi. Rumisapa allpa. Pedregal.

- Ayllu chakraqa ranra ranrallañam.


- La chacra de la comunidad es un pe- Rawray. 1. (s). Ninapa rupaynin. Fuego.
dregal. 2. (r). Imanchikpas rupaspa nanaynin;
kiri nanaspan rupay. Ardor.
Rantiy. (r). Qullqiwan imapas qatuy.
Comprar. 1. Nina llumpayta rawran.
- Hay mucho fuego.
- Chani chaninwanmi wasita rantini. 2. ¿Kunkaykichu rawrachkan?
- Compro la casa con harto dinero. - ¿Acaso tu garganta está ardiendo?

79
Raymi. (s). Hatun ruraykunarayku llaq- Rimay. (r). Hukkunaman allinlla imaman-
tapa kusikuynin, quchuchikuynin. Fiesta. tapas willay. Conversar.

- Paqarimusqanrayku raymita ruranku. - Tarpusqanchikmanta rimasun.


- Festejan el día de su nacimiento. - Hablemos de nuestra siembra.

Rinri. (s). Umapa waqtanpi kaq uyarina.


Ninri. Oreja, oído.

- Rinri wirachata hurqunanchikmi.


- Hay que sacarse el cerumen.

Riqsiy. (r). Imamantapas runamantapas


yachay. Conocer.

Rikchapakuy. (r). Musquypihina umallapi - Wanta llaqtata riqsinim.


ruray qaway. Ñawita wichqaspa umallapi - Conozco el pueblo de Huanta.
chiqa kawsaypihina imapas ruray. Ima-
ginarse. Riti. (s). Chullunku. Rakta tikasqa yaku.
Nevada.
- Rikchapakuyllam rikchapakun, mana
munasqanta ruraspa. - Riti achikyarqusqa urqu umanpi.
- Sólo se imagina, sin concretar sus - Había amanecido nieve en la punta del
ideales. cerro.

Rikchay. (r). Puñuy tukuy. Despertar. Ritiy. (r). Lasta wichimuynin. Nevar.

- ¡Wawa rikcharikunñam! - Chikchi para chayamuptin ritin urqu-


- ¡Ya despertó el bebé! kunata.
- Cuando llega granizada se forma ne-
vada en los cerros.
Rikra. (s). Kunkapa waqtapa chawpinpi
tarikuq tullu aycha. Hombro.
Riy. (r). Kaymanta chayman wakman pu-
riy, kuyuy. Ir.
- Rikraymi nanawachkan.
- Me está doliendo el hombro.
- ¡Yachay wasiman riy!
- ¡Anda a la escuela!
Rikuy. (r). Ñawiwan imapas qaway. Ver.
Rukana. (s). Maki pallqan imapas hapi-
- Yachay wasiman risqaykita rikurqanim. napaq. Dedo.
- Ví que fuiste a la escuela.
- Kichkam raku rukananman tiparqun.
Rimanakuy. 1. (r). Runa masinchikwan - La espina le pinchó el dedo gordo.
rimay. Dialogar. 2. (s). Huñunakuypi achka
runakunawan umanchay. Asamblea. Rumasiru. (s). Chulli. Chiri runapa ukun-
man yaykurquptin yaku ñutintin rupari-
1. Amawtawan warmapa taytan rimana- kustin uma nanay. Romadizo, resfriado.
kunku.
- El maestro y el padre de familia dia- - Wawachakuna rumasiru hapirquptinqa
logan. wañunmanmi.
2. Hatun rimanakuymi kachkan. - Cuando les agarra el resfriado a los
- Se está llevando una gran asamblea. bebés pueden morir.

80
Chulli. (s). Nuyusqa, chiriwan hapichi- - Llumpaytam rupapakurquni.
kusqa sinqamanta yaku ñuti lluqsiynin. - Me he sofocado demasiado.
Rumasiru, resfrío.
Rupay. (s). Intipa kanchanmanta ninapa
- Chullim hapirquwan chaymi llumpayta kanchanmanta ancha quñi rikuriynin. Calor.
ñuti sutumuwachkan.
- Me resfrié y por eso estoy mocoso. - Llumpaytam rupamuchkan.
- Hace un fuerte calor.
Rumi. (s). Anaqyasqa allpa. Piedra.
Ruqu. (s). chirimanta intimanta uma har-
- ¡Chakramanta rumikunata wischuy!
kanapaq sumiru. Chuku. Sombrero.
- ¡Bota las piedras de la chacra!

Rumiyasqa. (s). Sachakunapa uywaku- - Wayra mamaypa ruqunta qichurqun.


napa wakin rumiman tikrasqa. Petrificado. - El viento quitó el sombrero a mi madre.

- Uywapa tullun rumiyarqusqa. Ruray. (r). Llamkaspa imapas rikurichiy.


- Se había petrificado el hueso del animal. Llamkay. Hacer.

Runa. (s). Qari warmi. Gente, persona. - Kananmi tantata ruranqa.


- Hoy hará panes.
- Achka runakunam ñanpi kan.
- En el camino hay muchas personas. Ruru. (s). Waytaman qatiqnin sachakuna-
pa mikuynin. Rurupi muhu tarikun. Fruto.
Runtu. (s). Llañu isku qarawan wankusqa
yuraqwan qillu suytuniraq kawsay. Huevo. - Paqaypa rurunqa utkuhinam.
- El fruto del pacae es como el algodón.
- Wakin wallpakuna sapa punchawmi
runtuta wachan.
Ruru unquy. (s). Sinchita siqsichikustin
- Algunas gallinas ponen huevo todos los
puka anahina wawapa ukunpi rikurimuq.
días.
Sarampión.

- Wawacham wañurqun ruru unquywan.


- El bebé murió con el sarampión.

Rurun. (s). Runapa uywapa wasa ukunpi


purutuhina aycha. Kaypi ispay rikurimun,
yawarpas chuyachakun. Riñón.

- Wallpapaqa manam rurun kanchu.


- La gallina no tiene riñones.

Rutuchiy. (s). Qari wawapa ñawpa chuk-


cha rutuynin. Ayllupi qari wawapa raymin.
Runtuy. (r). China pisqukunapa, wallpa- Primer corte de pelo.
kunapa, urukunapa wachaynin. Poner
huevos. - Paqarinmi sullka turiypa rutuchiynin
kanqa.
- Runtuchkanñam patukunaqa. - Mañana será el corte de pelo de mi
- Ya están poniendo huevo los patos. hermano menor.

Rupapakuy. (r). Rupaypi purisqa samay Rutuna. (s). Qurakuna kuchunapaq hiru-
chinkachikuy. Sofocarse. manta rurasqa llamkana. Hoz, segadora.

81
- ¡Rutunata haywamuway! qa kuchunawan chaki mikuykuna huñuy.
- ¡Alcánzame la hoz! Cortar.

1. Llamapa millwantam rantikunankupaq


rutunqaku.
- Van a esquilar la lana de la llama para
que vendan.
2. Rutunawan sarata rutumun.
- Corta el maíz con la hoz.

Ruyru. (s). Laranha ruruhina, rumpu.


Esfera.

Rutuy. 1. (r). Ñawchi kuchunawan uywapa - Tiqsi muyu pachanchikqa ruyrum.


millwan kuchuy. Esquilar. 2. (r). Kiruchas- - La tierra tiene la forma de esfera.

82
- Para engordar al chancho le dan de
comer azufre.

Sallqa. (s). Hanay chaki chiri chiri allpa-


kuna. Suni. Cordillera, puna.

S - Sallqa runakunaqa chuñutam ruranku.


- Los habitantes de la puna hacen chuño.
s-s Samay. (r). Surqaman, pulmunman, ya-
war chuyachanapaq wayra wischustin
apaykuy hinaspa. Ima asnaypas muskiy.
Respirar, echar el aliento.

- ¡Sinqanta samay ama simintaqa!


Sacha. (s). Sayayninmanhina raku kullu- - ¡Respira por la nariz y no por la boca!
yuq achka kallmayuq yura. Árbol.
Sampa. (s). Mana llasaq. Sapsa. Liviano.
- Mulli sachamanta yantata ruranku.
- ¡Sampa kulluta apamuy!
- Del árbol de molle hacen leña.
- ¡Trae el tronco liviano!

Sani. (s). Pukarikuqwan anqas llimpi.


Morado.

- Sani waytata tarikamuni


- Encontré una flor morada.

Sankayu. (s). Tuqulluwaypa rurun. Qumir


kaspaqa millwasapan qaran. Puqusqan-
manhinaqa millwan wichin. Miskiy miskiy
mikuyniyuq ñutu, yana kinuwahina mu-
huyuq. Wanachu. Fruto de un cactus.

- Miskikullanmi sankayuqa puqurqus-


panqa.
- El fruto del cactus es muy rico de ma-
duro.

Sacha sacha. (s). Pipuy pipuy sachayuq


allpa. Munti. Bosque.

- Yunkaqa sacha sachallam.


- La selva es solamente bosque.

Salli. (s). Pakikuqlla qamya asnayniyuq Sansa. (s). Pukay pukay llimpihina rawraq
qillu rumihina. Azufre. killinsa rawraq yanta. Brasa.

- Kuchi wirayananpaq sallitam miku- - Sansata apamuy rupachinanchikpaq.


chinku. - Trae la brasa para hacer fuego.

83
- Aquella piedra por ser porosa es li-
viana.

Sara. (s). Kaspapi quruntapi ruruq yura.


Maíz.

- Imaymana rikchaq sarakunam kan.


- Existe una gran variedad de maíces.

Sañu. (s). Mitumanta rurasqakuna. Objeto


hecho de arcilla.

- Mitu manka.
- Olla de barro.

Saruy. (r). Chakiwan ñitiy. Pisar.

- ¡Ama sarata saruychu!


- ¡No pises el maíz!

Sawna. (s). Puñunapi uma samachinapaq


pacha. Almohada.

- Puñunaypi manam sawna kanchu.


- En mi cama no hay almohada.

Sapa. (p). Imapas rakinapaq rimay. Cada. Saywa. 1. (s). Huñunasqa rumi. Qurpa.
Hito. 2. (s). Karu munay. Esperanza.
- Sapa punchawmi imallapas rurana.
- Cada día debemos hacer algo. 1. Apachitakunapi achkam saywakuna.
- En las abras hay muchos hitos.
Sapalla. (s). Huklla imatapas ruraq. Solo. 2. Saywachalláy rumi chayllapim kanki
kutimunaykama.
- Sapallan urpi pawan. - Hito de piedra, espero encontrarte
- Vuela la paloma solitaria. igual a mi retorno.
Sapi. (r). Sacha allpaman hapipakusqan
Siki. (s). Runapa qipa wiqaw urayninpi
hatun suytu llañu kaspikuna, kaynintam
chankawan tinkuq sinchi aycha. Tiyana,
sacha kawsananpaq mikuyninta suqun.
qipa. Posadera.
Raíz.

- Sapin ismurquptinqa sachaqa wañur- - Iskaynin chankaqa sikipim tukun.


qunmi. - Los muslos terminan en la posadera.
- Si se pudre la raíz el árbol se muere.
Siki pata. (s). Tiqni. Chankatawan wasa
Sapsa. Mana llasaq. Sampa. Poroso, liviano. huñuq tullu. Cadera.

- Wak rumiqa sapsa kaspa mana lla- - Manam puriyta atinchu siki patantam
sayniyuq. takakurqun.

84
- No puede caminar porque se ha gol- - Altusman siqay.
peado la cadera. - Sube al segundo piso.

Sillu. (s). Rukanapa anaq qatan. Uña. Siqi. (s). Runakuna, uywakuna, imakuna-
pas sinrillapi kaq. Sinrichakuy. Fila, línea,
- Misipahinam pisqukunapa sillunqa. dibujo.
- Las uñas de las aves son como las ga-
rras del gato. - Siqipi runakuna sayanku.
- Los hombres se paran en fila.
Simi. (s). Runakunapa uywakunapa uyan-
pi mikunanpaq uchku. Chaypim kiru qalla- Siqiy. (r). Siqi ruray. Trazar una línea,
rikun. Boca. dibujar.

- Simi wichqasqapiqa manam chuspi - Allpapim siqichkani.


yaykunchu. - Estoy trazando una línea en el suelo.
- En boca cerrada no entra mosca.

Simpa. (s). Awasqa chukcha. Trenza.

- Simpanwanmi warmiqa sumaqcha.


- La mujer se ve hermosa con la trenza.

Simpay. (r). Chukchatapas ima qaytuta-


pas rakispa away. Trenzar.

- Sapa punchawmi chukchanta sim-


pakun. Siqsiy. (r). Rupay, rawray. Rupariqhina
- Todos los días se trenza el cabello. miski nanay. Escocer, dar comezón.

Sinqa. (s). Urkupa simipa chawpinpi lluq- - Itanaqa llumpaytam siqsichikun.


sirayamuq iskay uchkuyuq qapru aycha, - La hortiga produce comezón.
imapas muskinapaq. Naríz.
Siquy. (s). Llanki. Wakapapas llamapapas
- Allin sinqayuqmi wak runaqa. kunka qaranmanta rurasqa usuta. Ojota.
- Aquel hombre tiene buena nariz.
- Awiluypa siquynin manam tukurikunchu.
Sinriy. (r). Qati qatillapi churay. Ordenar. - Las ojotas de mi abuelo no se acaban.

- Kaspikunatam sinrichkani.
- Estoy ordenando los palos.

Sipas. (s). Chunka iskayniyuqmanta iskay


chunka pichqayuq watayuqkama warmi.
Pasña. Mujer joven.

- Yachay wasipiqa warmikunaqa sipas-


llaraqmi.
- Las mujeres del colegio son todavía
jóvenes.

Siqay. (r). Wichayman puriy. Pampaman-


ta hanayman riy. Subir.

85
Siratu. (s). Allinyasqa kiri. Cicatriz. Sisi. (s). Huñunasqa allpa ukupi yachaq
llamkaysapa uru. Añayllu, kuki, chaku.
- Siratu uya runam. Hormiga.
- Es un hombre con la cara cicatrizada.
- Sisim wampukuchkan chaki paqpa
Siray. (r). Iskay ratapakunata awaykunata sikinpi.
ima qaytuwan hukllaway. Coser. - Hay muchísima hormiga debajo de la
cabuya seca.
- Llikisqa waraytam sirarqusaq.
- Coseré mis pantalones rotos. Siwara. (s). Uchku kipusqakunawanhina
rakisqa kaspi. Waytan rurun parwapi, ti-
rihuhina ruru. Cebada.

- Siwaramantam machkata ruranku.


- De la cebada hacen la machka.

Siwi. (s). Uchuy ruyru rukanaman ustu-


chinapaq. Anillo.

- Quri siwitam rurachimuchkan warmin-


man qunanpaq.
- Está mandando hacer anillo de oro
para que le dé a su esposa.

Sirka. (s). Suka. Llañu chunchullhina ya-


war purinanpaq aycha . Sunquman surqa-
man kayninta yawar kutitiyamun. Venas. Siwulla. (s). Papahina sapiyuq mikuna-
paq qiwa. Kuchusqa waqachikun. Cebolla.
- Sirkanta kuchukurqun.
- Se ha cortado las venas. - Achkatam siwullata tarpurqun rantiku-
napaq.
Sisa. (s). Mikuna sachakunapa waytan. - Ha sembrado harta cebolla para vender.
Flor.

- Hawaspa sisanta pisqu tuspachkan.


- El pájaro está picoteando las flores de
las habas.

Suchu. (s). Samasqa, saykusqa. Mana


chakinpas makinpas kuyuchiy atiq runa.
Paralítico.

- Suchuyarqunmi awiluy.
- Se ha vuelto paralítico mi abuelo.

86
Suchuy. (r). Kasqanmanta asukuy, an- - Munapayay hapirquptin warmi sullurqun.
chukuy, sapaqchakuy. Retirarse. - La mujer abortó por sus antojos.

- Manam kaypiqa kaymanchu suchuku- Sumaq. (s). Imapas achalasqahina qawa-


saqmi. kuq. Tuki. Hermoso.
- Me retiraré porque no podría estar aquí.
- Sumaqmi mamayqa.
- Mi madre es hermosa.
Suka. (s). Yuntawan kichasqa allpa. Wa-
chu. Surco.
Sumaqchay. (r). Sumaq qawakunanpaq
imapas allichay. Arreglar, embellecer.
- Papa tarpunapaqqa hatun hatunmanta
sukata kichana. - Wasita sumaqchay allin kananpaq.
- Los surcos deben abrirse más para - Arregla la casa para que se vea bien.
sembrar la papa.
Suni. (s). Kaspihina suytu. Largo.
Sukay. (r). Simita llukuspa waqay tuqya-
chiy. Silbar. - Tawnahina suni papa.
- Papa larga parecida al bastón.
- Sukakustin purini.
Sunka. (s). Qaripa uyanpi wiñaq sapra.
- Camino silbando.
Barba.
Sukullukuy. (s). Amaruhina umayuq, ta- - Warmakunaqa manam sunkayuqchu.
wa chaki. Qaraywa. Sukulluway Lagarto, - Los niños todavía no tienen barba.
lagartija.
Sunqu. (s). Yawar maqchiq mansanahina
- Sukullukuy rupaychakuchkan. ankuyasqa uchkuyuq aycha. Corazón.
- La lagartija está soleándose.
- Uywapa sunqunta hurqurqa.
Sulla. (s). Rapikunapi laqasqa ñutu yaku. - Sacó el corazón del animal.
Rocío.

- Sullapiqa manam papata hallmanachu.


- Cuando el follaje de la papa está con
rocío no debe aporcarse.

Sullka. (s). Piwi churiman qatiq wawa.


Kuraqman qatiq. Hijo menor.

- Paypa sullkanqa warmicham.


- La menor de él es una mujercita.

Sullu. (s). Wiksallapi kawsaq wawa, ma-


naraq allin qispiyniyuq. Manaraq punchaw-
ninpi wañusqa wawapas uywapas wa-
chasqa. Feto, aborto.

- Wakapa sullun hatunmi kasqa. Supi. (s). Wiksapi rikuriq asnaq wayra. Pedo.
- El feto de la vaca era grande.
- Asnu llumpayta qipispam supita kachay-
Sulluy. (r). Warmipas china uywapas wa- kun.
ñusqa wawatapas uywatapas wachakuy. - El burro cargado demasiado arroja
Abortar. pedos.

87
Suqru. (s). Qaramantaraq, hiwimanta- Suti. (s). Llapa imapa riqsiynin. Nombre.
raq, pachamantaraq chakiman churaku-
na. Llanki. Calzado. - Kay uywapa sutinqa kuchim.
- El nombre de este animal es chancho.
- Suqruy matiwachkan.
- Mis zapatos me están apretando. Sutinchay. (r). Llapa imapa imayna kas-
qanmanhina willakuy. Describir.
Suqus. (s). Tirihupa turuqsunhina tullu-
yuq hatun yura. Carrizo, caña hueca. - Llaqtaykita sutinchay.
- Describe tu pueblo.
- Suqusmanta pallanata ruranku.
- Hacen del carrizo rocogedora de tuna. Sutuy. (r). Yaku sullahina wichiy. Gotear.
Suqutu. (s). Chuqllupapas sarapapas - Yakuqa sutuchkan.
luqsun. Panqa. Panca de maíz. - Está goteando el agua.
- Humintanapaq suqututa hurqusun. Suwa. (s). Hukpa imankunata pakakus-
- Vamos a sacar pancas parahacer palla apaq runa. Ladrón.
humitas.
- Suwam kunan tuta uywata aparqun.
Suquy. (r). Simita sipuyachispa yakuta-
- El ladrón se llevó el animal esta noche.
pas pusuqutapas upuy. Sorber.
Suway. (r). Pakakuspa hukpa imanpas
- Uywanchikkunaqa yakutam suquch-
apay, qichuy. Robar.
kanku.
- Nuestros animales están sorbiendo el
- Misi tuta aychata suwan.
agua.
- El gato roba la carne de noche.
Suri. (s). Wayrahina kallpaq mana pawaq
hatun pisqu. Avestruz, ñandú. Suyapakuy. (r). Kikinchikpa kallpanchik-
pi hapipakuspa suyay. Tener esperanza.
- Suriqa sumaq sumaq puruyuqmi.
- El ñandú tiene plumas muy hermosas. - Paqarin mincha allinruna kaytam suya-
pakuni.
- Tengo la esperanza de ser un hombre
Surqan. (s). Qapsan. Qasqu ukupi iskay
bueno en el futuro.
qapsa aycha, wayra kasqanmanhina wi-
ñaqpas chintiqpas. Kaypim yawar chuya-
Suyay. (r). Pitapas rimanakusqamanhina
chakun. Pulmones.
maypipas waqaychay. Esperar.
- Llumpay chiri surqanman yaykurqup-
- ¡Chayllapi suyanki!
tinqa runaqa unqunmi.
- ¡Espera ahí!
- Si se enfrían demasiado los pulmones
las personas se enferman.
Suysuna. 1. (s). Ñutuy ñutuy uchkuyuq pa-
cha awasqaman rikchakuq. Kutasqakuna-
pa pusun rakinapaq rurasqa. Rurunmanta
ñutun akllanapaq rurasqa. Arniru. Cernidor.
2. (s) Yakupa qunchun rakinapaq rurasqa.
Chumay. Colador.

1. Suysunawan machkapa pusunta rakiy.


- Con el cernidor separa el afrecho de
la machca.
2. ¡Suysunata apamuy!
- ¡Trae el colador!

88
- Machkapa pusunta suysunku.
- Ciernen el afrecho de la machca.

Suyu. (s). Llaqtakunapa hatunkaray all-


pan. Región, territorio.

- Suyunchikpa sutinqa Piruwmi.


- El nombre de nuestro territorio es
Perú.

Suyucha. (s). Uchuy allpakuna. Hatun


llaqtakunapa sutin. Provincia.

Suysuy. (r). Kutanakunapa pusun rakiypas, - Suyuchanchikpa sutinqa Wantam.


rurukunapa ñutun akllaypas, yakupa qun- - El nombre de nuestra provincia es
chun chumaypas. Cernir, colar. Huanta.

89
- Uchuy allqutam uywani.
- Crío un perro pequeño.

Taksaniraqlla. (s). Uchuypa hatunpa


chawpinpi kaq. Tinku. Mediano.

T - Taksaniraqlla runa hamusqa.


- Vino un hombre mediano.
t-t Tanka. (s). Tarukapa waqranhina kaspi.
Kallapa umayuq siwarapa tirihupa ñutu
turuqsun tikranapaq wayrachinapaq kas-
pi. Horqueta.

- Tankaqa lluqi kaspimanta rurasqam


Takiy. (r). Sumaq miski haylliy. Cantar. karqa.
- La horqueta fue hecha del palo de lloque.
- Yachay wasipi wawakuna kusikuywan
takinku. Tankayllu. (s). Llañu awhahina tuspayuq
hatun chuspi uywakunapa yawarninta
- Los niños en la escuela cantan con
suquspa kawsaq. Moscón chupador de
alegría.
sangre.

- Tankayllum yawarniyta suquyta munas-


pa muyupayawan.
- El moscón da vueltas queriendo chu-
parme la sangre.

Tanqay. (r). Imatapas kasqanmanta kall-


pachakuspa kuyuchiy. Empujar.

- Tiyanata tanqasun kuchuman.


- Empujemos la silla hacia el rincón.

Taklla. (s). Turukunawanpas chakiwan-


pas chakra yapunapaq kaspimanta ruras-
qa. Arado.

- Ñuqaykupa takllaykuna lluqi kaspi-


mantam.
- Nuestro arado es de lloque. Tanta. (s). Kutamanta rurasqa mikuy. Pan.

Taksa. (st). Uchuy sayayniyuq. Uchuy. - ¡Tantata quqawniykipaq rantimuy!


Tinri. Puchu. Pequeño. - ¡Compra pan para tu fiambre!

90
Taqllakuy. (r). Kusikuymanta makita tuq-
yachispa tinkupayachiy. Aplaudir.

- Takiqta uyarispa taqllakunku.


- Aplauden después de escuchar la
canción.

Taqllay. (r). Huk makiwan pitapas kuya-


payay. Dar palmadas.

- Masinta wasanpi taqllapayaykun.


- A su amigo le palmeó en la espalda.
Tantiyay. (r). Hamutay. Imatapas rurana-
paq allin mana allin lluqsinanmanta uman- Taqri. (s). Tiquy tiquy sapatuwan chura-
chay. Calcular. kusqankurayku anaqyasqa aycha. Chullpi
- Tarpunankupaq paramunan mana pa- Callo.
ramunanmanta tantiyachkanku.
- Están calculando si lloverá o no lloverá - Chakipa taqrin puriptin nanan.
para sembrar. - Cuando camina le duele el callo de los
pies.
Taparaku. (s). Yana pillpintu tutallan pa-
waq. Mariposa nocturna. Taqya. (s). Llamapapas uwihapapas kaw-
rapapa chaki akan. Estiércol de ovinos,
- Taparakuhina tutallan puriq.
cabras y camélidos.
- Solo camina de noche como si fuera
mariposa nocturna.
- Taqyata huñunku yanukunankupaq.
- Reúnen el estiércol de los caméldidos.

Tarpuy. 1. (r). Allpapi muhu wiñamunan-


paq pampay. Sembrar. 2. (s) chakrapi tar-
pusqa mikuy. Siembra.

1. Yuraq sarata tarpun.


- Siembra maíz blanco.
2. Hatunñam tarpuyniyku kachkan.
- Ya está grande nuestra siembra.
Taqi sara. (s). Kaspa sarapa muyuriqninpi
wiñaq uchuy kaspa sarachakuna. Pasan- Tarqa. (s). Kullumanta waqachinapaq ru-
qalla. Rosetas de maíz. rasqa qinaniraq tukana. Flauta de madera.
- Taqi saratam apamuni.
- Yarqa aspiypi tarqata waqachin.
- Traje rosetas de maíz.
- En la limpieza de la acequia tocan la
flauta de madera.

91
Taruka. (s). Kawrahina uywa achka waq- - Wasiypa punkunqa iskay tatkin sayaynin.
rayuq. Purunpi kawsan. Qusñiniraq llim- - La puerta de mi casa mide dos metros
piyuq. Luwichu. Venado. de alto.

- Tarukapa aychan miskikullanmi. Tawna .(s). Uman kumuchisqa kaspi. Ma-


- La carne del venado es muy agradable. chuchakunapas unquqkunapas hapipa-
kuspa purinanpaq kaspi. Bastón.

- Awiluypa tawnanqa lluqimantam.


- El bastón de mi abuelo es de lloque.

Tayta. (s). Churiyakuq qari. Padre.

- Taytanchiktaqa kuyapayanam.
- Debemos querer a nuestros padres.

Tarwi. (s). Purutuhina mikuy. Chiri allpa-


kunapi wiñan. Tarhui, chocho.

- Tarwi pikantita llamkaqkunapaq yanu-


kunku.
- Cocinan picante de chocho para los
trabajadores.

Tasnuy. (r). Yaku timpuspa manka wam-


puynin. Yakuwan nina wañuchiy. Rebalsar.

- Manka tasnuchkan.
- La olla está rebalsando.

Tatki. (s). Huk ichiykuy. Runapapas uy-


wapapas ichistin kuyuynin maymanpas
rinanpaq. Ichiy. Paso. Tikayasqa. (s). Rumiyasqa wira; ritiyas-
qa yaku. Grasa congelada.
- Warmipa tatkinqa uchuyllam.
- Los pasos de la mujer son cortos. - Tikayasqatam chupita qaramuchkan.
- Está siriviendo la sopa con grasa con-
Tatki. (s). Pachak pachakcha tatki. Metro. gelada.

92
Tikayay. (r). Chiriwan ritimanpas qasa-
manpas yakupa tikrakuynin. Congelar.

- Mayupa patankuna tikayarqusqa.


- Los bordes del río se habían congelado.

Tikras. (s). Imapas kaptanapaq iskay ku-


chunayuq qillayhina. Tijeras.

- Tikraswan awasqata siranchikpaq


kaptay.
- Corta la bayeta con las tijeras para
coser.

T ikray. (r). Imatapas pakchanpata,


umanpata churay. Muyuchiy. Voltear.

- Champata tikrasunchik.
- Vamos a voltear la grama.
Tipana. (s). Pacha hapichinapaq awhahina
Timpuy. (r). Ninawan quñichisqa luqyas- hatun umayuq qillay. Imperdible, prendedor.
tin waspistin yaku kuyuynin. Hervir.
- Pulluykita hapichiy tipanawan.
- Yaku timpuchkanñam. - Asegura con el imperdible tu mantita.
- Ya está hirviendo el agua.
Tipiy. (r). Sara luqsunmanta (panqan-
Tintin. (s). Arwi arwihina sacha, miku- manta) hurquy. Despancar.
napaq suytu ruruyuq. Qillu mikuyniyuq
yana muruyuq ruru. Tumbo. - Hunta killapi sarata tipimusun.
- En la noche de luna despancaremos el
- Qatqiniraqmi tintinpa mikuyninqa. maíz.
- Es medio agrio el fruto del tumbo.
Tipllay. (r). Silluwan mikunakunapa qa-
ran qurquy. Siplay. Tiqpay. Pelar.

- Yanusqa papapa qaranta tipllay.


- Pela la cáscara de la papa cocida.

Tiqtina . (s). Qillaymanta rurasqa. Kaspi-


hina hapikuyuq palta manka. Sartén.

- Musuq tiqtinata rantirqamun.


- Ha comprado un sartén nuevo.

Tiqtiy. (r). Runtupas, aychapas, papapas


wirapi, asiytipi yanuy. Tiqtichiy. Freír.

Tinya. (s). Iskaynin uya uywa qarawan - Quqawninpaq aychata tiqtichkan.


wichqasqa tuquru. Wankar. Tambor pequeño, - Está friendo carne para su fiambre.
tinya.
Tirihu. (s). Siwarahina ruru. Chaqipa.
- Uywakunapa punchawninpi tinyawan Trigo.
miskita takinku.
- Cantan bien con la tinya en el día de - Hakuta tirihuta kutaspa ruranku.
los animales. - Hacen la harina moliendo el trigo.

93
Tisay. (r). Millwa puchkanapaq qachan- - Para matar al chancho punzan su co-
kunapas tampankunapas hurquy. Escar- razón.
menar.
Tuku. (s). Pakpakamanta aswan hatun,
- Achka millwatam tisachkan. tiksu ñawi, umasapa, tutan pawaq, aycha
- Está escarmenando harta lana. mikuq chiki pisqu. Búho.

Tisi tisi. (s). Qispi raprayuq, aqaruway - Tuku warakaypim paykuna purichkanku.
sayay purun uru; pipas chayamunanpaq- - Ellos caminan hondeando búhos.
mi wasipi pawakachan. Kachi kachi. Li-
bélula.

- Tisi tisim wasiyman yaykurqamun.


- La libélula ingresó a mi casa.

Titi. (s). Llasaq llasaq qusñi qillay. Plomo


(metal).

- Titiwan ñawpa runakunaqa umata uch-


kuspa wichqaqku.
- Los hombres antiguos tapaban con plo-
mo los huecos del cráneo.

Tiyana. (s). Imapas tiyanapaq. Asiento.

- Qiru tiyanapim samachkan.


- Está descansando en el asiento de ma-
dera.

Tullpa. (s). Mituntin rumintin yanukuna-


paq rurasqa, yanukunapaq yanta rupan
ukunpi; quncha. Fogón.

- ¡Tullpaman yantata winay!


- ¡Mete leña al fogón!

Tuksiy. (r). Yawriwanpas, kuchunawan-


pas kirichay. Punzar, herir.

- Kuchi wañuchinankupaq sunqunta tuk- Tullpuy. (r). Kasqanmanta huk llimpiman


sinku. tikray. Teñir.

94
- Yuraq warata yanaman tullpuna. Tunquri. (s). Qapsanman wayra apaykuq
- Hay que teñir de negro el pantalón chunchullhina tuquru.
blanco. Tráquea.

Tulumpi. (s). Qullqimantapas qurimanta- - Tunquriman mikuy yaykuptinqa hiqi-


pas rinripi churakunapaq rurasqa achala. panchikmi.
Arete. - Si es que entra la comida a la tráquea
nos atoramos.
- Warmiypa tulumpinqa qurillamantam.
- Los aretes de mi mujer son de oro.

Tunta. (s) .Qasasqa papamanta yuraq-


yasqa chuñu. Tunta.
Tumpay. (r). Mana pipas rurasqanman-
ta yanqapas yanqa huchachay. Culpar, - Tuntaqa llampuy llampuy mikuymi.
imputar. - La tunta es una comida muy suave.
- Runa wañusqa rikurisqanmanta turiyta
Tunu. (s). Qila, Tulla. Tallo.
tumpaykun.
- A mi hermano lo culparon por el hom-
bre que apareció muerto. - Hatun sachapa tununqa rakum.
- El tallo del árbol grande es grueso.
Tunaw. (s). Purutuhina rumi maray ha-
wanpi imapas kutanapaq. Tunay. Morte- Tuspay. (r). Pisqukuna, wallpakuna tus-
ro, moledor. panwan imapas takay. Picotear.

- Tunawqa alaymuska rumimanta ruras- - Wallpa uruta tuspan.


qam. - La gallina picotea al gusano.
- El moledor del batán se hace de la pie-
dra alaymosca. Tuspapayay. (r). Pisqupas wallpapas tus-
panwan imapas tuspapayaynin. Picotear una
y otra vez.

- Wallpa kuchita tuspapayan.


- La gallina le picotea frecuentemente al
chancho.

Tuqay. (s). Yakuyasqa pusuquhina simipi


rikuriq lawsa. Mikuy chapunapaq. Saliva.

- Tuqayniymi anchata rimaptiy chakin.


- Cuando hablo mucho mi saliva se seca.
Tunquchi. (s). Tunquri. Rimay utaq wa-
qay tuqyachiq, kunkan hamuq uchku. Uy- Tuquru. (s). Uchku suytu ruyru. Cilindro,
wa waqasqan tuqyachiq. Laringe. recipiente.

- Uywapa tunqurinqa hatunmi. - Tuqurupi yakuta wasiman apay.


- La laringe del animal es grande. - Lleva agua a la casa en el cilindro.

95
Tusuy. 1. (r). Ima takitapas uyarispa su-
maqllata uku kuyuchiy. Bailar. 2. (s). Hu-
ñupi qawakunapaqhina warmi qari sumaq
kuyunan.

1. Waynuta uyarispa warmikuna tusukuy-


kunku.
- Escuchando el huaino las mujeres go-
zaron bailando.
2. Sapa llaqtapan imayna tusuynin kan.
Turi. (s). Warmi qari sullkantapas ku- - Cada pueblo tiene bailes diferentes.
raqnintapas chaywan sutichan. Herma-
no de la mujer.

- Chinapa turinqa Limatam illakun.


- El hermano de la China viajó a Lima.

Turpay. (r). Kaspita utaq kulluta kuchus-


palla mirmachiy. Kallay. Tallar.

- Wisllapaqmi turpachkani.
- Estoy tallando para hacer cucharón.

Turu. (s). Wakapa machun. Toro.

- Kay turuqa kimsa watayuqñam. Tuta. (s). Inti siqaymanta inti lluqsimu-
- Este toro ya tiene tres años. nankama pacha. Mana akchiyuq pacha.
Chisi. Noche.
Tuspa. (s). Purun pisqukunapa, uywas-
qa hatun pisqukunapa simin. Chuspa. - Kunan tutaqa manam killa kanchu.
Pico. - Esta noche no hay luna.

- Utulupa tuspanqa ñawchim. Tutur. (s). Anchata muyuspa huqarikuq


- El pico del gallo es puntiagudo. wayra. Muyuq wayra. Remolino de viento.

96
- Paranayamuptin tutur wayra rikurimun. - Tuyu wichikaykamuptinqa wayquqa
- Aparece un remolino de viento cuando mikuykunatam apakun.
está por llover. - Cuando llega la tormenta la avenida se
lleva la sementera.
Tuya. (s). Sumaq takiq yanawan qillu llim-
piyuq pisqu. Calandria.
Tuyuy. 1. (r). Wampu purichinapaq tuyu-
- Chiwakuwan tuyaqa chiqninakunmi. kuna kuyuchiy. Remar. 2. (r). Makita cha-
- La calandria y el zorzal se odian. kita kuyuchispa yakupi tuytuspa ñawpaq-
man riy. waytay. Nadar.
Tuytuy. (r). Yakupa hawanpi uku takya-
chiy. Flotar. 1. Yunkapi yachaqkunaqa allintam tu-
yunku.
- Unay unaytam tuytun.
- Los que viven en la selva reman muy
- Flota por un tiempo prolongado.
bien.
Tuyu. (s). Luku para. Wayrantin wakrintin 2. Runaqa allintam tuyun mayupi.
para. Tormenta. - La gente nada bien en el río.

97
Uchuy. (s). Imapas taksalla. Pequeño.

- Uchuy warata rantiramusqanki.


- Habías comprado un pantalón pequeño.

Uhu. (s). Qapsanmanta kallpawan wayra


U wischupayay. Tos.

u-u - Iskay punchawñam uhusqanqa.


- Ya son dos días que está tosiendo.

Uku. (p). Wichqasqa, mana qawasqa.


Imapapas ukunpi kaq. Uku, ukunpi. Dentro.

- Misiqa wasi ukupim kachkan.


Uchpa. (s). Kañasqa yantapa puchun. Ñu- - El gato está dentro de la casa.
tu qusñi allpamam rikchakuq. Ceniza.
Ukucha. (s). Sarapas, imapas kutkuq
waskachupa urucha; misipa ancha mu-
- Uchpaqa sachapa urunkuna wañu-
nasqan purun uywa. Ratón, pericote.
chinapaq allinmi.
- La ceniza es bueno para matar las - Ukuchatam misi qatikachachkan.
enfermedades de las plantas. - El gato está persiguiendo al ratón.

Ukuku. (s). Millwasapa allquhina sin-


Uchu. (s). Simita rawrachispa mikuy mis- qayuq uywa. Aycha mikuq. Simpihina si-
kichiq ruru. Ají. lluyuq raku chaki. Oso.

- Ukukuqa ritipipas, sunipipas, yunkapi-


- Uchu kachipantinta kutay papawan
pas yachanmi.
mikunapaq. - El oso vive ya sea en el ártico, en la puna
- Muele el ají juntamente con el queso o en la selva.
para comer con la papa.
Ullatu. (s). Antipipas kustapipas yachaq
kunturhina pisqu. Aychalla mikuq. Wa-
man, suyuntuy, Suwiqara. Gallinazo.

- Saqisqa aychata ullatuqa mikun.


- El gallinazo se alimenta de la carne
dejada.

Ullu. (s). Qaripa qarikaynin. Lani, pinqay,


urpitu. Pene.

98
- Wawapa ulluchanmi llillirqun. Umiña. (s). Chaniyuq sumaq rumi. Piedra
- El pene del bebé se ha escaldado. preciosa.

Ulluku. (s). Papa kaqlla qawchi aycha - Qumir qispi umiñata maskachkani.
kawsay. Papa lisa. Olluco. - Estoy buscando una esmeralda.

- Ulluku pikantita yanupuway. Umutu. (s). Puchu, tinri, tusta. Llumpay


- Prepárame picante de olluco. uchuy runa. Enano.

- Umutu allinllamanta hamuchkan.


- El enano viene lentamente.

Uña. (s). Charyaq wachasqa llullu wawa.


Uywasqa uchuy uywa. Cría.

- Wakapa uñan pawaykachan.


- La cría de la vaca corretea.

Unancha. (s). hatun kaspipi churasqa si-


ñas.Suyukunapa llimpinwan pipuy pipuy
awasqa siñas. Bandera.

- Piruw suyunchikpa unanchanqa puka-


wan yuraq llimpiyuqmi.
Uma. (s). Runapa ukun hawanpi kaq run- - La bandera del Perú tiene los colores
tuhina tullu aycha, uywapa ñawpanpi kaq. rojo y blanco.
Cabeza.

- Umapim rinri, ñawi, simi, uya, sinqa kan.


- En la cabeza se encuentra la naríz, los
ojos, la boca, las orejas y la cara.

Umalliq. (s). Llaqta apaq runa. huñunasqa


runakuna pusaq, qaripas warmipas kan-
man. Dirigente.

- Llaqtanchik umalliq runaqa allin rimay-


niyuqmi.
- El dirigente de nuestro pueblo es bien
Unku. (s). Utkumantapas millwamanta-
hablado.
pas rurasqa qaripa pachan; wiqawmanta
hanayman churakuna pacha. Kutun. Camisa.
Uma muyu. (s). Tampikachay uma unquy;
mana sayay atiy. Mareo.
- Musuq utkumanta rurasqa unkutam
rantimusaq.
- Uma muyum hapirquwan. - Compraré una camisa nueva hecha
- Me dio mareo. de algodón.

Umayuq. (s). Yuyaysapa runa. Yuyayniyuq, Unquq. 1. (s). Mana allin ukuyuq runa. En-
allin umayuq runa. Yachaq. Inteligente. fermo. 2. (s). Wiksayuq warmi. Chichu
warmi. Embarazada.
- Uywamantaqa runaqa umayuqmi.
- A diferencia de los animales el hombre 1. Warmachaqa unquchkanmi.
es inteligente. - El niño está enfermo.

99
2. Kimsa killatañam unquchkan.
- Ya son tres meses que está embara-
zada.

Unquy. 1. (s). Mana allin kay. Ukupa na-


naynin. Nanay. Enfermedad. 2. (s). Un-
quyman chayay. Iquyay. Enfermarse.

1. Ratakuq unquymi hapirqun.


- Tiene una enfermedad contagiosa.
2. Hatun mamayqa unquchkan.
- Mi abuela se enfermó.

Upa. (s) Mana yuyayniyuq puqis, panra


runa. Tonto. Mana uyariq runa. Mana allin
uyariq. Ruqtu. Sordo.

1. Upa runa llaqtaypi kanmi.


Huqarikuy. 1. (r). Huñunakuspa imapas
- Hay un hombre tonto en mi pueblo.
mañakuy. Reclamar con fuerza. 2. (s). Kama-
2. Awiluyqa upañan kachkan.
chikuq wichichiq rina. Levantamiento.
- Mi abuelo ya está sordo.
1. Alliqninku qawasqa kananpaq mañanku.
Upakuy. (r). Yakuwan uya mayllakuy. - Reclaman para que sus derechos sean
Lavarse la cara. respetados.
2. Mana amawtata quwaptinchikqa huqa-
- Sapa punchawmi uyanchiktaqa upakuna. rikuymi kanqa.
- Todos los días debemos lavarnos la cara. - Si no nos envía un maestro habrá le-
vantamiento.
Upichu. (s). Mana allin mikusqa runa, ma-
na ancha yawarniyuq. Anemia. Uqi. (s). Titiman rikchakuq llimpi. Qusñi-
hina llimpi. Plomo.
- Mana allinta mikuspanmi Upichusqa
kachkan. - Uqi uqi uyayuqmi chiripi chayarqamun.
- Por no comer bien se encuentra anémico. - Con el rostro plomizo llegó en el frío.

Upyay. (r). Siminta yaku millpuy. Beber, Uqiti. (s). Sikipa uchkun. Raku chun-
chullpa sikipi tukuynin. Ano.
tomar.
- Akayta tukuruspaqa allintam uqitita
- Hatun punchawkunapi runakuna upyanku.
pichakuna.
- La gente bebe en los días festivos.
- Después de defecar debe limpiarse
bien el ano.
Uqa. (s). Suytu papahina machkay mach-
kay miski mikuy. Allpa ukunpi ruruq. Ru- Uqullu. (s). Kayrapa runtunmanta paqa-
paypi masasqaqa aswan miskiyarqun. riq uruchakuna. Renacuajo.
Oca.
- Pukyupi uqulluchakunata riqsimusun.
- Uqata tarpuna papatahinam. - Vamos a estudiar los renacuajos en el
- La oca se siembra igual que la papa. puquial.

100
Urqu. (s). Hanayman huqarikusqa all-
pantin qaqa. Cerro.

- Chunyaq urqukunapim taruka yachan.


- El venado vive en los cerros más ale-
jados.

Uqururu. (s). Uqu allpakunapi wiñaq qura,


qillu waytayuq, hampiq qura. Berro.

- Uqururuqa allinmi kipchan hampinapaq.


Urqu. (s). Runtuyuq uywa. Animal macho.
- El berro es bueno para curar el hígado.
- Urqu allquqa puñuchkan.
- El perro macho duerme.

Uru. (s). Aqaruway kurukuna, mikunaku-


napa ukunpi wiñaq urukuna. Kuru. Gusano.

- Sara tarpukusqaqa manchanami uru


rikurimun.
- Aparecen muchos gusanos cuando se
siembra el maíz.

Urunquy. (s). Miski ruraq uru. Tawa ra-


prayuq, suqta chakiyuq, sikinpi ulluyuq.
Uray. (s). Imapapas chaki qatiqninman Wayrunqu, wankuyru, wanquyru, lachiwa
tarikuq. Parte baja. ninkutaqmi. Abeja.

- Kallpayllam uraytaqa rin. - Urunquyqa achka achka huñunasqam


- Corriendo va hacia abajo. yachan.
- La abeja vive formando colmenas.
Uraykachiy. (r). Runapas uywapas ima
apasqanta pampaman churay. Bajar algo. Usa. (s). Runapa uywapa ukunpi yawar-
ninta suqustin kawsaq uru. Piojo.
- Qipiykita uraykachiy samanaykipaq.
- Baja tu bulto para que descanses. - Uña wakata hampisun usamanta.
- Curemos a la ternera de la piojera.
Urpi. (s). Imaymana rikchaq wasipipas
purunpipas yachaq, wallpahina puriq pis- Usqu misi. (s). Hatun purun misi. Titi misi.
qu. Paloma. Usqullu. Gato montés.

- Urpiqa llampu sunquyuq hawka yacha- - Manam wasiman usqu misiqa yayku-
kuqmi. munmanchu.
- La paloma en un ave tranquilo y bon- - El gato montés no podría entrar a la
dadoso. casa.

101
- Utqayllaman mikuy yanukunapaq ya-
kuta apamusaq.
- Para cocinar la comida traeré rápido
agua.

Utulu. (s). Wallpapa qarin. Gallo.

- Puka utuluqa yana wallpata sarurqun.


- El gallo rojo ha domado a la gallina
negra.

Ustuchiy. 1. (r). Qaytuwan uchkusqa mu-


rukunata hapichiy. Suskuchiy. Ensartar.
2. (r). Uchkunta imapas winay. Introducir.

1. Sarata uchkuspa qaytuta ustuchiy.


- Ensarta el maíz con el hilo.
2. Qaytuta ustuchiy yawriman.
- Introduce el hilo a la aguja gruesa.

Ustuy. (r). Uchkukunaman sumaqlla yay-


kuy. Penetrar, deslizarse.

- Puñunaykipaq puñunaman ustuy.


- Deslízate a la cama para que duermas.

Ususi. (s). Qaripa warmi churin. Hija del


padre.
Uturunku. (s). Hatun yana misihina pu-
- Sipasñam amawtapa ususin. run uywa. Jaguar.
- Ya está joven la hija del profesor.
- Uturunkuqa manam runataqa mikun-
Usuy. (r). Imawanpas llakiy; sasachakuy-
chu.
wan arwitakuy; wakcha kaywan mana ima
- La pantera no come a las personas.
atiy. Sufrir, padecer.

- Tayta mamay wañuptinmi ususqayta u- Uwiha. (s). Karnirupa chinan. Quralla mikuq
suni. millwasapa uchuy uywa. Ovino, oveja.
- Por la muerte de mis padres sufro
mucho. - Uwihapa aychanqa manam llumpay
miskichu.
Utku. (s). Yuraq millwahina ruruyuq sa- - La carne de la oveja no es muy agra-
cha. Chunka pichqayuqmanta iskaychun- dable.
kakaman yana muhuyuq. Algodón.

- Ñawpa runakunapa pachanqa utku-


manta rurasqam karqa.
- La ropa de los hombres antiguos estaba
confeccionada a base de algodón.

Utqay. (s). Chaylla imapas ruray. Huklla


kuyuypas puriypas llamkaypas. Rápido.

102
Uya. (s). Umapa rakin, kaypin ñawi, sinqa, - Wallpa uytuta mikunam.
urku, simi tarikun. Cara. - Se debe comer el buche de la gallina.

- Machuyasqa uyapa qaran sipuyanñam. Uywa. (s). Runawan kuska yachaq huñu-
- Cuando envejecemos la piel de la cara nasqa uywakuna. Animal, ganado.
comienza a arrugarse.
- Kanchantin uywatam runa suwarqun.
Uyariy. (r). Runapa rimasqan uywapa pis- - El ratero robó todo el corral de ganado.
qupa waqasqan rinriwan hapiy. Ima luq-
yaypas musyay. Oir.

- Sapa punchawmi kukulipa takisqanta


uyarini.
- Escucho todos los días el canto de la
paloma cuculi.

Uyllay. (r). Pitapas quwananchikpaq ri-


mapayay. Mañay. Pedir.

- Amahina kaspayki, tantaykita quykuway. Uyway. (r). Ima uywapas mirachinapaq


- Por favor, dame pan. harkay. Criar ganado.

Uytu. (s). Wallpapa, pisqukunapa kun- - Wasinpi wallpakunata kuchikunanta


kanpi wayaqa mikusqan yaqinanpaq. Uy- uywan.
nu, uksu, qutu. Buche. - Cría gallinas y chanchos en su casa.

103
Wakamayu. (s). Hatun luruhina qillu qu-
mir anqas llimpiyuq sumaq puruyuq pisqu.
Papagayo.

- Wakamayuqa runa rimasqanta yacha-


payan.
W - El guacamayo imita lo que el hombre
habla.
w-w

Wachakuy. (r). Llullu wawa paqarichi-


muy. China uywa uña paqarichimuy. Yuri-
chiy. Parir, dar a luz.

- Warmi qari wawata wachakurqun.


- La mujer dio a luz un niño.
Wakay. (r). Achka ñutu rurukunata pam-
Wachi. (s) Uywakuna wañuchinapaq paman maqchiy. Esparcir.
uman ñawchiyachisqa kaspi. Flecha.
- Siwaratam wakarqusqaku.
- Wachiwan purun kuchita hapinku.
- Habían esparcido la cebada.
- Con la flecha cazan chanchos salvajes.

Wachu. (s). Sukahina huñunasqa allpa Wakcha. 1. (s) Mana tayta mamayuq runa.
mikuy tarpunapaq. Waru waru ninkutaq- Huérfano. 2. (s). Mana imayuq runa. pobre.
mi. Camellón.
- Qayna watakuna achkam wakcha wawa-
- Para quchaptin mana mikuy ismunan- kuna rikurirqa.
paq wachuta ruranku. - Los años anteriores aparecieron mu-
- Costruyen camellones para que no se chos niños huérfanos.
pudra la comida cuando la lluvia se - Wasinkuta wayqu aparquptin llaqta
empoza. wakchayarqun.
- Debido a la avalancha el pueblo quedó
pobre.

Wakriy. (r). Paramunayaptin hanay pa-


chapi akchistin tuqyay. Tronar.

- Wakrimuchkanmi; luku param chayar-


qamunqa.
- Está tronando el cielo; va a llegar una
tormenta.

Wallata. (s). Pukaniraq tuspayuq chiri chi-


ri purunkunapi yachaq pisqu. Ganso andino.
Waka. (s). Turupa chinan. Vaca.
- Yuraqwan yanawan puruyuqmi wallataqa.
- Wakapa lichinmanta kachipata ruranku. - La huallata tiene el plumaje de color
- De la leche de la vaca hacen quesos. blanco y negro.

104
Wallwaku. (s). Rikrapa waqtapa chaw-
pinpi kaq uchku. Rikrapa urayninpi uchku.
Axila.

- Hatunyasqaqa wallwakupi chukcha


wiñamun.
- Cuando se llega a ser joven crece pelo
en las axilas.

Waman. (s). Killin ninkutaqmi. Aycha mi-


kuq uchuy ankahina pisqu, kallpasapa
tuspayuq. Halcón.
Wallpa. (s). Utulupa chinan. Gallina.

- Wallpa aychaqa unquq warmikunapaq - Anka pawaptin wamanqa qatikachan.


allinmi. - Cuando vuela el gavilán le persigue el
- La carne de gallina es muy buena para halcón.
las parturientas.
Wanachu. (s). Tuqulluwaypa rurun. Qumir
kaspaqa millwasapam qaran. Puqusqan-
manhinaqa millwan wichin. Miskiy miskiy
mikuyniyuq ñutu, yana kinuwahina muhu-
yuq. Sankayu. Fruto de un cactus.

- Sasa sasam wanachu pallayqa, chaymi


pisqukunalla mikukun.
- Es muy difìcil coger el wanachu por eso
sólo se lo comen los pájaros.

Wanaku. (s). Llamaman rikchakuq purun


uywa, yana chumpiniraq millwayuq, chiri
allpakunapi yachan. Guanaco.

- Wanakupiqa manam qipita apach-


Wallqa. (s). Hapichisqa rurukuna mikuy- wanchu.
kuna kunkapi warkurayaq. Collar. - En el guanaco no se puede cargar
bultos.
- Uywa sintachina punchaw michiqku-
naman wallqata churanku. Wankiy. (r). Imawanpas waltay, pituy,
- El día que se les pone cintas a los ani- maytuy. Envolver, vendar.
males se les coloca collares de frutas
y comida a los que pastan.
- Kay chumpiwan muqunta wankirusaq.
- Voy a envolver su rodilla con esta faja.

Wanquyru. (s). Waylis kaqlla yana qillu,


sirapi waytakunawan miski ruraq uru-
cha. Abeja.

- Wanquyrupaqmi waytakunata tarpusun.


- Vamos a sembrar flores para las abejas.

Wanti. (s). rakapapas lanipapas unquynin.


Enfermedades venéreas.

105
- Pusullu pusulluhinam wanti runapa ispa- Waqana. (s). Waqsallu. Uchuy chakiyuq,
kunanpi rikurimun. rikranpi wasanpi yana puruyuq, qasqun-
- Las enfermedades venéreas aparecen piñataq yuraq puruyuq. Allpapiqa sasata
en forma de úlceras en los genitales purin yakupiñataq allinta wampun. Pája-
de las personas. ro bobo.

Wanu. (s). Mikuy ruruchinapaq imaymana - Llaqtaypiqa manam waqana kanchu.


uywakunapa akan huñusqa. Estiércol ex- - En mi pueblo no existe el pájaro bobo.
traído de corral, abono, desperdicio.

- Quwi wanuwan allintam sara qispin.


- Con el abono del cuy hay buena pro-
ducción de maíz.

Waqar. (s). Hatun kaspihina chakiyuq,


uchuy chukru umayuq pisqu. Garza.
Wañunayaq. (s). Runapapas uywapapas
kallpan chinkaynin wañuypaq kachkaptin.
- Waqarqa mayukuna patankunapim
Agonizante.
yachan.
- La garza vive en las orillas de los ríos.
- Wañunayaq runa kawsarirqamusqa.
- El hombre que estaba por morir reac-
Waqati. 1. (s). Mana qawaykuna runa.
cionó.
Llumpay waqaq warma. Llorón. 2. (s).
Imamantapas rimaykachaq runa, micha
Wañuy. (r). Samay chinkay. Manaña kaw-
runa. Tacaño.
say. Chinkakuy. Morir.
1. Llumpay waqatim kay warmaqa.
- Allquqa unquywan wañun. - Es demasiado llorón este niño.
- El perro murió con la enfermedad. 2. Waqatiqa manam mikuyllatapas miku-
chisunkimanchu.
Wanwa. (s). Yawar suquq chakisapa - El tacaño no es posible que te invite
chuspihina uru, uquchasqa allpakunapim comida.
yachan. Zancudo.
Waqay. (r). Wiqi wichichiy. Llorar.
- Wanwaqa tutallanmi mikuyninta maskan.
- El zancudo sólo de noche busca su - Wawa wiksa nanaywan waqachkan.
comida. - El bebé está llorando con dolor de
estómago.
Wapsi. (s). Wayrawan kuska mana qa-
wasqa puriq yaku. Gaseoso, vaho. Waqaychay. (r). Imapas wichqay, harkay,
allichay. Cuidar, guardar.
- Samasqanchik wayraqa wapsihinam
tarikun. - Uwihanchikta waqaychamusun.
- El aire que respiramos es un vaho. - Vamos a cuidar nuestras ovejas.

106
Waqra. (s). Mikuynin kutipaq uywaku- - Waraquqa manam llumpaytachu wiñan.
napa umanpi hatun raku kichkahina saya- - El huaraco no crece muy alto.
rayaq tullu. Cuernos, asta.

- Tarukapa waqranqa pallqa pallqam


wiñan.
- Los cuernos de la taruka crecen como
ramas.

Waqra puku. (s). Waqramanta rurasqa


waqaq pankachu waqachiq runa. Cornetero.

- Turu pukllaypaqmi waqrata waqra puku


waqachin. Warmi. (s). Qariwan kuska yachaspa wa-
- El cornetero toca la trompeta de cuerno chakuq. Mujer, esposa.
en las corridas de toro.
- Kuyaysapa kuyaysapam warminqa.
Waqta. (s). Sayasqaniraq allpa. Kinray, - Su mujer es muy cariñosa.
qata. Ladera.

- Amam llumpay waqtakunaman uywata


kachaykunkichu, kuchpakarqamun-
manmi.
- No lleves a lugares muy pendientes a
los animales, podrían rodar.

Wara. (s). Iskay uchkuyuq wiqawmanta


chaki sinqakama aytuq pacha. Pantalón.

- Warataqa utkumantapas millwaman-


tapas sirankum.
- El pantalón se confecciona tanto del
algodón como de la lana.

Waranqa. (s). Chunka kuti pachak. Mil.

- Llaqtanchikpi manam waranqa runapas


kanchu.
- En nuestro pueblo no hay ni mil personas.

Waraqu. (s). Allpaman laqasqa mati tik-


rasqahina millwasapa kichka. Especie de
cacto pequeño.

107
Wasa. (s). Kunkamanta wiqawkama qas- - Asnuta watarqusqaku.
qupa qipanpi tarikuq aycha. Espalda. - Amarraron al burro.

- ¡Wasapi yantata qipiy! Watu. (s). Kawpusqa qaytu. Soguilla, cordel.


- ¡Carga la leña en la espalda!
- Kuchi watuwan wataspa aysakacha-
Wasi. (s). Allpamantapas, rumimantapas nam kasqanki.
runa yachananpaq rurasqa. Runapa ya- - Tú habías sido para liar con soga de
chanan. Casa. chancho y así arrastrarte siempre.

- Uchuy llaqtakunapi tapyawan wasita Watuchi. (s). Pukllaqhinalla musyanapaq


ruranku. pantachikuy. Adivinanza.
- Edifican la casa a base de tapia en los
pueblos pequeños. - Achka watuchitam awilukuna yachan-
ku.
- Los abuelos conocen hartas adivi-
nanzas.

Watuchiy. (r). Imapas pakasqata mus-


yachiy. Iskay rimayniyuq rimaykunata wi-
llaspa runawan musyachiy. Hacer adivi-
nanza.

- Aya ratachikuypi runakuna watuchinku.


Wasichay. 1. (r). Wasi ruray, wasi pirqay. - En el velorio la gente hace adivinanzas.
Construir casa. 2. (r). Wasi qatay. Techar.
Watya. (s). Uku allpapi imaymana yanus-
1. Ayllu huñunakunankupaq wasichach- qa miski mikuy; rumita pukay pukay quñi-
kanku. nankama kañaspa allpawan pampaspa
- Construyen la casa comunal para sus mikuy yanuy. Pachamanca.
reuniones.
2. Ichuwan wasichachkanku. - Hatun punchawkunapi llaqtaypi watyata
- Están techando la casa con paja. ruranku.
- En los días festivos hacen pachamanca
Waska. (s). Millwamantapas, chukcha- en mi pueblo.
mantapas, paqpamantapas kawpusqa
raku watu. Soga.

- Waskawan liyaspa yantata asnupi qi-


pinku.
- Amarrando con la soga llevan la leña
en el burro.

Wata. (s). Chunka iskayniyuq killa pacha.


Año.

- Huk watam tiqsi pacha intita muyun.


- El mundo da una vuelta alrededor del
sol en un año. Wawa. (s). Uchuy, llullu wawa, ñuñuq
warma, pisi watayuq warma. Bebé.
Watay. (r). Imapas kipuspa hapichiy,
huñuy. Mana ayqinanpaq, ripunanpaq ha- - Unquq wawa allinñam kachkan.
pichiy. Atar, amarrar. - El niño enfermo ya se encuentra bien.

108
- Ñawpa runakunaqa waranta wayita-
mantam siraqku.
- Los hombres antiguos cosían sus pan-
talones de bayeta.

Waylla. (s). Lliwa lliwa pampa, qiwa qiwa


pampa. Prado, pradera.

- ¡Wayllaman haku purikuq!


- ¡Vamos al prado a pasear!
Wawqi. (s). Huk tayta mamallamanta
yuriq qaripa qarimasin. Hermano. Wayllunku. (s). Kuyuykachanapaq iskay
waskawan warkusqa tiyana. Columpio.
- Wawqipura yachay wasiman rinku.
- Entre hermanos van a la escuela. - Wayllunchakunapi warmakuna sumaq-
tam pukllanku.
Waya. (s). Kacharisqa pacha; mana an- - Los niños juegan bonito en el columpio.
cha watasqa. Suelto.
Wayqu. (s). Hatun yarqahina mancha-
- Waya warawan churakarqamusqa. kuypaq laqa. Barranco.
- Se había puesto pantalones sueltos.
- Wakayqa wayqutam wichiykurqa.
Wayanay. (s). Uchuy yana pisqu, hatun - Mi vaca se cayó al barranco.
raprayuq. Kallwa. Golondrina.
Wayta. (s). Ima sachapapas, qurapapas
- Mana rapranta kuyuchispallam wayanay sisan, kaypim huk sachakuna wiñamu-
pawan. napaq muyan rikurimun. Flor.
- Las golondrinas vuelan sin aletear.
- Hawaspa waytanqa yanawan yuraqmi.
Wayaqa. (s). Millwamanta awasqa uchuy - La flor de la haba es blanca y negra.
kustal, rikrapi warkuspa apanapaq. Bolsa
tejida.

- Wayaqapi qillqa maytuntawan qillqana


rapita sapa punchaw yachay wasiman
apan.
- Todos los días lleva su cuaderno y su
libro a la escuela en una bolsa.

Wayita. (s). Llamapa uwihapa millwan-


manta ñutu away. Bayeta.

109
Waytay. (r). Makita chakita aywispa yaku Wikuña. (s). Mikuynin kutipaq ñuñuq
hawanta kuyuy. Tuyuy. Nadar. uywa. Llamaman rikchakuq uywa, sallqa
chiri allpakunapi yachaq. Vicuña.
- Allintam mayupi warmakuna waytanku.
- Los niños nadan bien en el río. - Wikuñapa millwanqa sinchi chaninyuqmi.
- La lana de la vicuña tiene mucho valor.
Waywacha. (s). Wiskachaman rikcha-
kuq uywa, yunka sachakunapi yachaq
uywa. Ardilla.

- Waywachataqa kuyayllapaq uywam.


- La ardilla es un animalito muy bonito.

Wichay. (s). Waqta allpa. Hanay. Arriba.

- Wichayman riy.
- Camina hacia arriba.

Wichqay. (r). Hawatawan ukuta mana


tarichiy. Wasimanpas kanchamanpas
mana pipas yaykunanpaq punkupa ra-
pranta tupanachiy. Cerrar. Wilkachuqa. (s). Ñawipa unquynin, ñawita
rawrachistin pukayaspa wiqtin. Conjunti-
- ¡Punkuta wichqay! vitis.
- ¡Cierra la puerta!
- Lima yachaq runakunaqa wilkachuqa-
Wichuchu. (s). Qunquripa uraynin chaki- wanmi unqunku.
wan tinkuq tullu. Tobillo. - Los que viven en Lima se enferman de
conjuntivitis.
- Wichuchuypim haytarquwan.
Willakuy. (s). Ñawpa runakunapa chi-
- Me pateó en mi tobillo.
qapas mana chiqapas rurayninmanta
llaqtapi yuyay. Cuento, narración.
Wiksa. (s). Qaspu urayninman qatiq pu-
kuchuhina aycha, kaypa ukunpim chun- - Sumaq willakuykunatam awilukuna yachan.
chull, aqalli tarikun. Barriga, estómago. - Hermosos cuentos saben los abuelos.

- Manchanata wiksan wiñarqun. Willapay. (r). Hukpa rurasqanmanta


- Le ha crecido demasiado el estómago. hukman willay. Huchachay. Qumalliy.
Acusar.

- Puriq masinmi mamayta willapaykun.


- Su amiga le acusó a mi madre.

Willay. (r). Hukpa rurasqanmantapas


qawasqanmantapas hukman niy. Avisar.

- Pukllasqanmanta masinkunaman willan.


- Avisó a sus amigos de sus juegos.

Willka. (s). Churipa churin, wawapa wa-


wan. Nieto.

110
- Mamankaqllañam willkan. Wiñariy. 1. (r). Hatunyay. Crecer de una
- Su nieto es parecido a su madre. vez. 2. (r). Wakchamanta lluqsiy. Puturiy.
Progresar.
Willu. (s). Kutu maki, mana makiyuq runa.
1. Wawakuna chaylla wiñanku.
Manco. - Los niños (as) crecen pronto.
2. Llaqtaypi ayllukunaqa wiñarichkan-
- Yurisqanmantam willu masiyqa. kuñam.
- Desde su nacimiento es manco mi - Las familias de mi pueblo ya progresan.
amigo.
Wiñay. (r). Runapapas uywapapas sa-
chapapas hatunyaynin. Crecer.
Winara. (s). Llapa imapa sayaynin, llapa
imapa hatun kaynin. Volumen. - Wawakuna wiñanku.
- Los niños crecen.
- Siwara muhutaqa winarapim tupunchik.
- La semilla de la cebada tiene volumen. Wiqaw. (s). Runapa ukunpa chawpin mu-
yuriq, sikipa hanayninpi kaq, puputi mu-
Winku. (s). Yaku tupuna, winku yaykuq yuriq. Cintura.
wutilla. Litro.
- Warmiqa llañu wiqawniyuq.
- La mujer tiene una cintura delgada.
- Kimsa winkutam sapa punchaw waka-
manta lichita chawan. Wiqi. (s). Ñawimanta sutumuq puchqu
- Todos los días ordeña tres litros de yaku. Lágrima, llanto.
leche.
- Ima llakipas nanaypas rikurimuptin ña-
Winti. (s). Uyaman ñitisqahina sinqa. winchikmanta wiqi sutumuyta qallay-
kun.
Ñato (a).
- Cuando tenemos alguna tristeza o dolor
comienza a gotear lágrima de nuestros
- Winti sinqa warmicham chayamun. ojos.
- Llegó una mujer ñata.
Wiqru. (s). Qumir puru, «wiq - wiq - wiq»
Wiñapu. (s). Qurakunapa chawpinpi allpa nispa takiq kurku tuspa pisqu. Luru, kalla.
akunpi pampaspa sapichakunankama Loro.
wiñachisqa sara. Jora para chicha.
- Michka saraykita wiqru tukurusqa.
- Los loros acabaron con el maíz de la
- Wiñapumanta miski aqatam ruranku. primera campaña.
- Se prepara chicha rica de la jora de
maíz.

111
Wira. (s). Yuraq llikahina aychapa hawanpi
laqasqa, rupaywan chulluq. Sebo, grasa.

- Uywapa sunqunpipas chunchullnin-


pipas achkam wira tarikun.
- Se encuentra harta grasa en el corazón
o en el intestino de los animales.

Wiraqucha. (s). Inka yawarniyuq runa,


Riqsisqa runa, hatun runakunapa churin.
Qapaq. Apu. Noble, distinguido.

- Wiraqucha Tupaq Amaru wakchaku-


Wislla. (s). Mikuy qarakunapaq kullumanta
natam amacharqa.
rurasqa hatun hapikuyuq uchku pala. Cu-
- Túpac Amaru defendió a los pobres.
charon de madera.
Wirpa. (s). Kiru qataq aycha, kiru harkaq
- Lamrasmantam wisllata ruranku.
aycha, hawa simipa tukuynin. Labios.
- El cucharón de madera lo fabrican del
aliso.
- Pukay pukay wirpayuq purinku wakin
warmikunaqa.
- Algunas mujeres caminan con los labios
muy colorados.

Wiru. (s). Miski yakuyuq sara turuqsu.


Caña de maíz.

- Wiruta pakispa kachunku.


- Mastican rompiendo la caña del maíz.

Wischuy. (r). Imapas wischuypas wika- Wisqan. (s). Wiksamanta sunqu rakiq lla-
paypas. Botar, arrojar, perder. ñu awayhina anku aycha. Diafragma.

- Qullqiytam chisi wischurqusqani. - Urayman hanayman wayra yaykusqan


- Anoche perdí mi dinero. lluqsimusqanmanhina wisqanqa kuyun.
- El diafragma se mueve arriba y abajo
Wisiy. (r). Pukyumantapas mayumanta- para que entre y salga el aire (a los pul-
pas yaku hurquy. Sacar agua. mones).

- Puyñumanta yakuta wisin. Wistu. (s). Winkutiyaspa puriq, chullan


- Saca agua del porongo. chakiwan puriq. Cojo.

Wiskacha. (s). Kunihu sayayniyuq qura - Wistu asnuyqa manam puriyta atinchu.
kutkuq uywa, chunyaq chiri ranra ranra- - Mi burro cojo no puede caminar.
kunapi kawsanku. Vizcacha.
Wituy. (r). Imapas quruy. Mochar, talar.
- Wiskachapa aychanqa miskikullanmi.
- La carne de la vizcacha es muy agra- - Llapa sarata witurusqankichik.
dable. - Ustedes mocharon el maizal.

112
Yaku. (s). Mana asnaq, mana hapiy ati-
na, qispihina chuya. Unu. Agua.

- Yakutaqa allintam timpuchina upya-


napaq.
- Debemos hacer hervir bien el agua
Y para beber.

y-y Yakunayay. (r). Yaku upyay munay. Ya-


kunayasqa chakisqa kunka. Tener sed.

- Yakunayay hapisuptikiqa, aqachata


upyaykuy.
- Si tienes sed, bebe chichita.
Yachachiq. (s). Yuyaysapa runa, allin
umayuq wawakuna uman qispichiq. Yana. (s). Tutayayhina llimpi. Yantawan
Profesor. yanukusqa mankapa sikinhina llimpi.
Negro.
- Allintam yachachin yachachiqqa.
- Enseña muy bien el profesor. - Killimsaqa yanam.
- El carbón es negro.
Yachakuq. (s). Yachay wasiman riq war-
ma, ñawin kicharinanpaqpas allin uma-
Yanapay. (r). Mana sasachakunanpaq
yuq kananpaqpas, yachachiqwan kuska
nisqanmanhina hukwan llamkay. Ayudar,
llamkaq. Alumno.
colaborar.
- Karu llaqtachakunamantam yachakuq-
kuna hamunku. - Sapa punchawmi tayta mamanchikta
- Los alumnos vienen de los pueblitos yanapana.
alejados. - Todos los días debemos ayudar a nues-
tros padres.
Yachaq. (s). Yachaysapa machu runa.
Sabio. Yanqa. (s). Mana rurasqa, mana qispiy-
niyuq. Arí nispa mana rurasqa, maskaspa
- Llapa imatam yachan yachaqqa.
mana tariy. En vano, inútil.
- Sabe de todo el sabio.

Yachay. 1. (s). Lliw runakunapa kawsa- - Yanqa hamuni.


nanpaq mama pachamanta lluqsimuq - Vine en vano.
umanchaykuna. Conocimiento. 2. (r). Ñut-
qunchikman umanchaykunata takyachiy. Yanta. (s). Mana sasachakuyllawan rupaq.
Saber. Chaki kaspi, chaki kullu yanukunapaq.
Combustible, leña.
1. Yachaysapan wak warmaqa.
- Aquel niño conoce mucho. - Yantaqa allinta rupan.
2. Qichwa simita allintam yachan. - La leña arde bien.
- Aprendió hablar bien el quechua.
Yanuy. (r). Ninawan yanuspa mikuy cha-
Yachay wasi. (s). Yachachinapaq wasi.
Escuela. yachiy. Cocinar.

- Sumaq sumaqmi yachay wasiyqa. - Mikunankupaq papata yanuchkanku.


- Es muy hermosa mi escuela. - Están cocinando papa para que coman.

113
Yapay. (r). Kasqanman chullatapas ach- Yawar. (s). Imaymana kallpachachiq-
katapas huñuy. Sumar o adicionar. kunata apastin sirkakunapi kallpaq puka
yaku. Sangre.
- Iskay tantatawan yapaykun.
- Le agregó dos panes más. - Yawarnin tukurquptin wañurqun.
- Al terminársele la sangre, murió.
Yarayma. (s). Harawipapas takipapas
Yawri. (s). Hatun raku awha wayaqakuna
rakiynin. Estrofa.
siranapaq. Aguja grande.

- Yachasqanchik takiqa kimsa yarayma- - Winkuniraqmi kustal siranapaq yawriqa.


yuqmi. - La aguja que sirve para cocer los cos-
- La canción que sabemos tiene tres es- tales es un tanto torcida.
trofas.
Yaykuy. (r). Ukuman ichiykuy. Entrar.
Yarqa. (s). Yaku apanapaq sukapi ki-
chasqa allpa; pincha. Canal, acequia. - Yachay wasiman yaykuspa amawtata
suyay.
- ¡Yarqata aspiy chakraman yaku pusa- - Entra al salón de clases y espera al
napaq! profesor.
- ¡Habre la acequia para llevar agua a la
chacra! Yuka. (s). Sacha sapi mikuy, yuraqpas qi-
llupas sunquyuq; yunkapi wiñantaq cha-
lapi wiñantaq. Rumu, kumara. Yuca.

- Tiqtisqa yukaqa miskikullanmi.


- Es muy agradable la yuca frita.

Yukra. (s). Chunka chakiyuq mayupipas


mama quchapipas kawsaq. Miski aychayuq
mikunapaq uru. Camarón.

- Yukrata mama quchamanta hapispanku


qatuman apanku.
- Agarrando los camarones del mar lle-
van al mercado.

Yarqay. (s). Manaña imapas wiksapi kap-


tin mikuy munay. Hambre.

- Yarqay punchawkuna.
- Llegan los días de hambre.

114
Yumay. (r). Churiyakuy, kawsay rikurichiy. Yura. (s). Sapinwan allpaman hapipakus-
Engendrar, procrear. qa imaymana sacha. Planta.

- Tayta mamay huk qarichatawan yumar- - Mulli yurata machitiwan kuchumunku.


qunku. - Cortan la planta de molle con el ma-
- Mis padres engendraron un varón. chete.

Yumay. (s). Warmipas china uywapas


mirachinapaq, lawsaniraq yuraq yakuhina
qaripapas urqu uywapapas ullunmanta
lluqsimuq. Semen.

- Qari runa wawallaraq kaptinqa manam


yumaynin kanraqchu.
- Cuando el varón es todavía niño no
tiene semen.

Yunka. (s). Hatun quñi allpa achka achka


hatun sachayuqkuna. Selva.

- Yunkata kakaw pallaq illanku.


- Se fueron a la selva a recoger cacao.

Yunta. (s). Yapunapaq paris watasqa


turukuna. Masa. Yunta.

Yuraq. (s). Ritiman lichiman rikchakuq


- Kimsa yuntakunawan chakraykuta
llimpi. Blanco.
yapuniku.
- Con tres yuntas aramos nuestra chacra.
- Runa machuyaptin chukchan ritihinam
yuraqyamun.
Yupay. (r). Yupakunawan imakunapa - Cuando envejece el hombre sus cabe-
hayka kasqanta hapichiy. Contar. llos comienzan a blaquearse como la
nieve.
- ¡Wallpakunata yupay!
- ¡Cuenta las gallinas! Yuraq titi. (s). Mana llasaq llampuniraq
yuraq quya miniral (qillay). Chayanta. Es-
Yupaychay. (r). Rimaspa sinchi kuyapayay taño.
wayllupayay. Alabar, venerar, adorar, honrar.
- Yuraq titiqa allin mikuykuna waqaycha-
- Taytachatam sinchita yupaychanku napaq.
llaqtakunapi. - El estaño es bueno para conservar los
- Demasiado veneran al Señor en los alimentos.
pueblos.
Yutu. (s). Panku chupa, yana chiqchi,
chumpi llimpi runtuyuq purun wallpa.
Yupi. (s). Chakipa sarusqan allpa. Huella. Pisaq. Perdiz.

- Yupinta qatipaspam suwata tarirqamunku. - Yututa tuqllarqusun.


- Agarraron al ladrón siguiendo sus huellas. - Vamos a poner trampa para la perdiz.

115
Yuyay. 1. (s).Yachaykunapa ñutqu taqin.
Memoria. 2. (r). Ñawpa punchawkuna ru-
rasqanchikmanta, yachasqanchikman-
ta mana qunqay. Recordar.

1. Yuyaysapam wakin amawtakunaqa.


- Algunos profesores tienen mucha me-
moria.
2. Warma kaspam rurasqanta yuyan.
- Recuerda todo lo que hizo siendo niño.

116
Castellano - quechua
A
a-a

Abeja Urunquy.
Abeja. Wanquyru.
Abor
Abortartar
tar.. Sulluy.
Abr
Abra a Qasa.
Abrir la boca. Hanllariy.
Abrir
Abrir.. Kichay.
Ab uelo
uelo..
Abuelo Machu.
Acampanado
Acampanado.. Pankachu.
Acar
Acarrrearear.. Astay.
Ac hiote
Achiote Achuwiti.
Ac hita, quihuic
Achita, quihuicha. ha. Kiwicha.
Acné Muchi.
Aconsejar
Aconsejar,, orientar
orientar.. Hamutay.
Acor
Acorrralar
alar,, ar
arrrear los animales al cor corrral Qaykuy.
Acusar
Acusar.. Qumalliy.
Acusar
Acusar.. Willapay.
Adivinanza. Watuchi.
Adornar Achalay.
Adular
Adular.. Llunkuy.
Af ilar
ilar..
Afilar Ñawchiy.
Afuer
Afuera. a. Hawa.
Ag
Agacac har
achar
harse se
se,, subestimar
subestimarse se Kumuy.
Ag
Agarar
arrrar
ar,, tomar con las manos manos.. Hapiy.
Ag onizante
onizante..
Agonizante Wañunayaq.
Ag
Agrradecimiento
adecimiento,, g grratitud. Añaychay.
Ag rio
rio..
Agrio Puchqu.
Aguja g grrande
ande.. Yawri.
Ají. Uchu.
Ala bar
bar,, v
Alabar ener
vener
enerarar
ar,, ador
adorarar
ar,, honrar
ar..
honrar Yupaychay.
Alacrán. Atuq atuq.
Alas
Alas.. Rapra.
Alba. Achikyay.
Alcanzar
Alcanzar.. Hayway.
Ale
Aleg grar se
se..
arse Kusikuy.
Ale
Aleg gría Kusiy.
Alg odón
Algodón Utku.
Alimento
Alimento.. Kawsay.
Alma, espíritu. Ñuna.
Almohada. Sawna.
Alpaca. Paqu.
Alumno
Alumno.. Yachakuq.

119
Amanecer Paqariy.
Amanecer Achikyay.
Amar
Amarg go. Qatqi.
Amarillo
Amarillo.. Qillu.
Amistar Allinpay.
Ampolla. Pusullu.
Anciana. Mamaku.
Anciana. Paya.
Andenería. Pata pata.
Anemia. Upichu.
Anillo
Anillo.. Siwi.
Animal macmacho ho
ho.. Urqu
Animal, g anado
anado..
ganado Uywa.
Ano
Ano.. Uqiti.
Anoc hecer
hecer..
Anochecer Chisiyay
Antes de a yer
ay er.. Qayninpa punchaw.
Antes
Antes.. Ñawpaq.
Antes
Antes.. Qayna.
An udar
udar..
Anudar Kipuy
Año
Año.. Wata.
Apacheta, abra. Apachita.
Apa
Apag gar fue
fueg go. Amachay.
Aparato urinario Ispana.
Aplanado
Aplanado.. Chaqla.
Aplastar con los dedos Llapiy.
Aplaudir
Aplaudir.. Taqllakuy.
Apu. Nob
Noble le
le,, distinguido
distinguido.. Wiraqucha.
Ar ado
ado..
Arado Taklla.
Araña g
Araña grrande
ande.. Apanqura.
Arbol na tiv
nativ o del P
tivo erú.
Perú. Qiñwa.
Árbol. Sacha.
Arcilla. Llinki.
Arco iris
Arco iris.. Chirapa.
Ardilla. Waywacha.
Ar dor
dor..
Ardor Rawray.
Arena. Aqu.
Ar ete
ete..
Arete Tulumpi.
Armadillo
Armadillo.. Kirkinchu.
Ar
Arrrastr ar
astrar
arse se
se,, rreeptar
ptar.. Aysakuy.
Ar
Arrrear
ear.. Qatiy.
Ar
Arrreglar
lar,, embellecer
embellecer.. Sumaqchay.
Arriba. Hanay.
Arriba. Wichay.
Ar
Arrrodillar
odillarse se
se.. Qunqurikuy.
Arvejas Alwirha
Asado
Asado.. Kanka.
Asamblea. Rimanakuy.
Asf ixia, ahog
Asfixia, ahogo o. Muki.
Asf ixiar
ixiar..
Asfixiar Mukiy.
Asiento
Asiento.. Tiyana
Asper
Aspero o. Charpa.
Asquearse Millakuy.

120
Astilla Qillpa.
Asustarse Manchay.
Atado
Atado,, b ulto
ulto,, quipe
bulto quipe.. Qipi.
Atado
Atado.. Chuqu, maytu.
Atar
Atar,, amar
amarrrar
ar.. Watay.
Atar decer
decer..
Atardecer Chisiyay
Autoridad. Kamachiq.
Ave centinela. Liqliqa.
Aver
erg gonzar
onzar.. Pinqachiy.
Avestruz, ñandú. Suri.
Avisar
visar.. Willay.
Avispa. Apaychakcha.
Axila. Wallwaku.
Ay er
er..
Ayer Qayna punchaw.
Ayudar
Ayudar,, cola bor
colabor ar
ar..
borar Yanapay.
Azadón. Rawkana.
Azufr
Azufre e. Salli.
Azul. Anqas.

B
b-b

Baba. Lawsa.
Bailar
Bailar.. Tusuy.
Bajar alg
algoo. Uraykachiy.
Bandera. Unancha.
Bañar
Bañarse se..
se Armakuy.
Barba. Sunka.
Bar
Barrranco
anco.. Wayqu
Bar
Barrrer
er.. Pichay.
Bar rig
Barrig
riga,a, estómago.
estómag Wiksa
Bar
Barrro. Mitu
Bastón. Tawna
Basura. Qupa.
Batán. Maray.
Bayeta. Wayita.
Bebé. Wawa.
Be ber
ber,, tomar
Beber tomar.. Upyay.
Begonia. Achanqaray.
Beriberi. Kaqu.
Ber
Berrro. Uqururu.
Besar
Besar.. Muchay.
Biz co
co..
Bizco Lirqu.
Blanco
Blanco.. Yuraq.

121
Blanquine
Blanquineg gro. Allqa.
Boca. Simi.
Bocio
Bocio.. Qutu.
Boleador
Boleadora, a, Lax
Laxo o, fflacido
lacido
lacido.. Liwi.
Bolsa tejida. Wayaqa.
Bombo
Bombo.. Hatun tinya.
Boquia bier
Boquiabier to
to,, distr
bierto aído
aído..
distraído Hakachu.
Bosque
Bosque.. Sacha sacha.
Bosta. Karka
Boste
Bostezarzar
zar,, boste
bostez zo. Hanllapakuy.
Botar
Botar,, ar
arrrojar
ojar,, per der
der..
perder Wischuy.
Brasa. Sansa.
Brillo
Brillo,, brillante
brillante.. Llipipi.
Brotar el sembrío
Brotar sembrío.. Salir Lluqsiy.
Brotar
otar..
Brotar Iklliy
Bruto
uto,, poco intelig
Bruto ente
ente..
inteligente Asnu
Buc
Buchehe
he.. Uytu.
Búho
Búho.. Tuku.
Bur
Burrro Asnu

C
c-c

Ca ballo
ballo..
Caballo Kawallu.
Cabello
bello,, pelo
Cabello pelo.. Chukcha.
Cabeza. Uma.
Cabuya. Paqpa.
Cacto Waraqu
Cada. Sapa.
Cadáv
Cadáver er,, m
er uer
muer to
to..
uerto Aya.
Cadera. Siki pata.
Ca
Caggar
ar,, def ecar
ecar..
defecar Akay.
Caigua. Achuqcha.
Cal, y eso
eso..
yeso Isku.
Calabaza Lakawiti.
Calabaza. Kalawasa.
Calandria Tuya.
Calcular
Calcular.. Tantiyay.
Caliente
Caliente.. Quñi.
Callapa Kallapa.
Callo
Callo.. Taqri.
Callo
Callo.. Chullpi.
Calor Rupay.
Calv
Calvoo. Paqla.
Calzado
Calzado.. Suqru.

122
Camarón. Yukra.
Camellón. Wachu.
Caminar
Caminar,, andar
andar.. Puriy.
Camino
Camino,, vía. Ñan.
Camisa Unku.
Camote
Camote.. Apichu.
Canal, acequia Yarqa.
Canasta. Isanka.
Canc
Cancha,ha, tostado
tostado.. Hamka.
Cansar
Cansarse se
se.. Pisipay
Cantar
Cantar.. Takiy.
Canto g grracioso
acioso,, b ur
bur lón
urlón
y caricaturesco; fábula. Aranway.
Canto quejumbr
quejumbroso oso
oso,, yar
yaraví.
ara Harawi, yarawi.
Cantuta. Qantu.
Caña de maíz Wiru.
Cañihua. Qañiwa.
Cara. Uya.
Caracol. Churu.
Carbón. Killimsa.
Car
Carggar en br az
braz os
os..
azos Marqay.
Carne
Carne.. Aycha.
Car riz
Carriz
rizoo, caña hueca. Suqus.
Casa. Wasi.
Casar
Casarse se
se.. Kasarakuy.
Cascabel. Chanrara.
Cascada, caída de agua Paqcha. Catarata.
Cascajo
Cascajo.. Ranra
Cáscara Qara.
Catarata. Paqcha.
Ca tar
tarrro, g
Catar ripe
ripe..
gripe Chulli.
Ca tr
Catr
tree. Kawitu.
Caverna, cueva Machay.
Caya, oca deshidratada. Kaya.
Cazar
Cazar.. Chakuy.
Cebolla. Siwulla.
Celaje
Celaje.. Anta.
Celeste
Celeste.. Qusi.
Ceniza. Uchpa.
Cerca. Kaylla
Cer do
do,, c
Cerdo hanc
chanc
hancho ho
ho.. Kuchi.
Cer eal cr
Cereal udo molido
crudo molido.. Aqallpa
Cernícalo
Cernícalo.. Killinchu.
Cernidor
Cernidor.. Colador
Colador.. Suysuna.
Cernir
Cernir,, colar
colar.. Suysuy.
Cer
Cerrrar
ar.. Wichqay.
Cer
Cerrro Urqu
Césped. Champa.
Chachacoma Chachas.
Chacr
Chacra a de cultiv
cultivo o. Chakra.
Chamiza. Chapra.
Chancaca. Chankaka.
Char ang
Charang
ango o. Charanhu.

123
Chicha. Aqa
Chochoca. Chuchuqa.
Choc
Choclo lo
lo.. Chuqllu.
Chuño b lanco
lanco..
blanco Muraya.
Chuño,, tunta.
Chuño Tunta
Chupe de c huño
huño..
chuño Chayru.
Cicatriz. Siratu.
Cie
Cieggo. Ñawsa.
Cielo
Cielo,, ffirmamento
irmamento
irmamento.. Hanay pacha.
Ciempiés
Ciempiés.. Pachak chaki.
Cien. Pachak.
Cigarra. Qisqis.
Cilindr
Cilindro o, rrecipiente
ecipiente
ecipiente.. Tuquru
Cintura. Wiqaw.
Cír culo
culo..
Círculo Muyu.
Claridad. Akchi.
Clarif icar
icar..
Clarificar Chuyayachiy.
Cobar
Cobarde de
de,, tímido
tímido.. Llaklla
Cobr
Cobre e. Anta
Cocer cer eales
eales..
cereales Patay.
Cocido Chayasqa.
Cocido a vapor Pasi.
Cocinar
Cocinar.. Yanuy.
Codo
Codo,, ángulo
ángulo.. Kuchus.
Codorniz. Yutu.
Cojo
Cojo.. Wistu.
Cola, rabo Chupa.
Collar
Collar.. Wallqa.
Color
Color,, pintur
pintura. a. Llimpi.
Columpio
Columpio.. Wayllunku.
Comadreja. Achuqalla.
Combustible Yanta
Comida, comer comer.. Mikuy.
Compr
Comprar ar
ar.. Rantiy.
Comunidad, familia Ayllu.
Cóndor Kuntur.
Cong elar
elar,, solidif
Congelar icar
solidificar se
se..
icarse Tikayay
Cong
Congrregar arsese
se,, rreunir
eunir
eunirsese
se.. Huñunakuy.
Conjuntivitis
Conjuntivitis.. Wilkachuqa.
Cono Chuqu.
Conocer
Conocer.. Riqsiy.
Conocimiento
Conocimiento,, sa ber
ber..
saber Yachay.
Conta
Contagiargiar
giar.. Ratay.
Contaminación, suciedad. Qillichay.
Contaminar Qilliy.
Contar
Contar.. Yupay.
Con
Conv ver sar
ersarsar.. Rimay.
Corazón. Sunqu.
Cordel. Watu.
Cordillera, puna. Sallqa.
Corneter
Cornetero o. Waqra puku.
Cor ona de fflor
Corona lor es
es..
lores Pillu.
Cor
Corrrerer.. Paway.
Cor tar pa
Cortar papapa en tajadas
tajadas.. Ikay

124
Cor tar
tar..
Cortar Kuchuy.
Cosec
Cosecharhar alv er
alver jas
jas,, quin
erjas ua,
quinua,
cañigua, kiwicha. Kallchay.
Cosec
Cosecharhar tubér culos
culos..
tubérculos Allay
Coser
Coser.. Siray.
Costa. Chala.
Crecer de una v
Crecer ve ez. Pr og
ogrreso
Prog eso.. Wiñariy.
Crecer
ecer,, desar
Crecer desarrrollar
ollarsese
se.. Puturiy
Cr ecer
ecer..
Crecer Wiñay.
Cr eer
eer..
Creer Iñiy.
Cr espo
espo..
Crespo Kuti
Cría. Uña.
Criar g anado
anado..
ganado Uyway.
Cristal, vidrio
vidrio.. Qispi.
Criticar
Criticar.. Pinqay.
Cr udo
udo..
Crudo Chawa
Cruz. Chakana.
Cr uzar
uzar,, a
Cruzar tr
atr
traavesar
esar.. Chakatay.
Cr uzar
uzar..
Cruzar Chimpay.
Cubo
Cubo.. Machina.
Cucaracha. Pallaysu.
Cuc har
Cuchar
haron on de mader
madera. a. Wislla.
Cuello
Cuello,, pescue
pescuez zo. Kunka.
Cuento
Cuento,, nar narrración. Willakuy.
Cuernos
Cuernos,, asta. Waqra.
Cuer
Cueroo. Qara
Cuidar
Cuidar,, guar dar
dar..
guardar Waqaychay.
Culebra Machaqway.
Culpar
Culpar,, imputar
imputar.. Tumpay
Cultivar
ar,, a
Cultivar por
apor car por primer
porcar primeraav ez.
ve Hallmay.
Cuña. Chillpa.
Cur ander
Curander
andero o. Hampikuq.
Cur ar
ar..
Curar Hampiy
Cuy Quwi.
Cuy mac
macho ho
ho.. Kututu.

D
d-d

Dar palmadas
palmadas.. Taqllay.
Decir
Decir.. Niy.
Declamar
lamar,, cantar
Declamar cantar.. Harawiy.
Dedo
Dedo.. Rukana.

125
Delante
Delante.. Ñawpaq.
Delg
Delgadoado
ado.. Llañu.
Dentr
Dentro o. Uku.
Der
Derecec
echoho
ho.. Alliq.
Der
Derecec
echoho
ho.. Paña
Desaf ilado
ilado,, alg
Desafilado alga.a. Laqu.
Desatar Paskay.
Describir
Describir.. Sutinchay.
Desgrana. Iskuy.
Deshierbar
Deshierbar.. Quray.
Desor denar
denar,, amasar
Desordenar amasar.. Chapuy.
Despancar
Despancar.. Tipiy .
Despedida especial en las ffiestas iestas
iestas.. Kacharpariy.
Despertar Rikchay.
Deteriorado Pumpu.
Deuda. Manu.
De
Devvolv
olverer se un ffa
erse avor m utuamente
utuamente..
mutuamente Kutichinakuy.
Día. Punchaw.
Diafragma. Wisqan
Dialog
Dialogar ar
ar.. Rimanakuy.
Diarrea. Qicha.
Diente
Diente.. Kiru.
Diez. Chunka
Dif icilísimo
icilísimo,, sobr
Dificilísimo ecar
sobrecar gado
ecargado.. Atiy-atiy
Dios tutelar Apu.
Dirig ente
ente..
Dirigente Umalliq.
Disolv
Disolver er
er,, rremojar
emojar
emojar.. Chulluy.
Dob
Doblarlar
lar.. Pataray
Doler
Doler,, dolor
dolor.. Nanay.
Donar
Donar,, rre egalar
alar.. Llukiy.
Dormir
Dormir.. Puñuy.
Drama, comedia. Aranwa.
Dulce
Dulce,, miel. Miski.

E
e-e

Elástico duro.
duro Anku
Emanar olor
olor.. Asnay
Embadurnar
Embadurnar,, untar
untar.. Llusiy.
Embarazada. Unquq.
Embor
Emborrrac har
harse
achar se
se.. Machay.
Emplastar
Emplastar.. Qipichay.
Empujar
Empujar.. Tanqay.

126
En v ano
ano,, inútil.
vano Yanqa.
Enano Umutu.
Endeudar
Endeudarse se
se,, ffiar
iar se
se..
iarse Manukuy.
Enemig
Enemigo o, adadv ver sario
sario..
ersario Awqa.
Enf ermedad. Enf
Enfermedad. ermar
Enfermar
ermarsese
se.. Unquy.
Enfermedad venérea. Wanti.
Enf ermo
ermo..
Enfermo Unquq.
Eng añar
añar..
Engañar Pantachiy, yukay
Eng endr
Engendr
endrar ar
ar,, pr ocr
procr ear
ear..
ocrear Yumay.
Enjua
Enjuag garar.. Aywiy.
Enojado
Enojado,, molesto
molesto.. Piña.
Ensar
Ensartartar
tar,, intr oducir
oducir..
introducir Ustuchiy.
Enter
Enterrrarar.. Pampay.
Entonar triunf
triunfos os
os.. Haylliy
Entr ar
ar..
Entrar Yaykuy.
Envolver masa con hojas Pintuy.
En
Envvolv
olverer
er,, v endar
endar..
vendar Wankiy.
Epoca, tiempo
tiempo.. Mita.
Equiv ocar
Equivocar
ocarse se
se,, er
errrar
ar.. Pantay.
Eriaz
Eriazo o. Purun.
Eriz
Erizoo. Askanku
Eructar
uctar..
Eructar Kakyay.
Escaldadura. Llilli.
Esca par
par,, huir
Escapar huir.. Ayqiy.
Esca par
par,, huir
Escapar huir.. Lluptiy.
Escar
Escara abajo
bajo.. Akatanqa.
Escarbador
Escarbador.. Kawsu.
Escarbar Allay
Escarmenar
Escarmenar.. Tisay.
Escocer
Escocer,, dar come comezón. zón. Siqsiy.
Escoger Akllay
Escr oto
oto..
Escroto Luqsu.
Escribir
Escribir.. Qillqay.
Escudo
Escudo.. Pullkanqa.
Escuela. Yachay wasi.
Esfera. Ruyru.
Esf orzar
orzar,, ffotalecer
Esforzar otalecer
otalecer.. Kallpachay.
Espalda. Wasa.
Espanta
Espantapájarpájar
pájaros os
os.. Manchachi.
Esparcir cereales Maqchiy.
Espar
Esparcircir
cir.. Wakay.
Espejo
Espejo.. Lirpu.
Esperanza. Saywa.
Esper
Esperar ar
ar.. Suyay.
Espina. Kichka.
Esposo
Esposo,, marido Qusa.
Espuma. Pusuqu.
Esquilar
Esquilar,, cor tar
cortartar.. Rutuy.
Estaño
Estaño.. Yuraq titi.
Este Kay
Estera. Istira
Estiér col de o
Estiércol vinos
vinos,, ca
ovinos br
cabras y camélidos
bras camélidos.. Taqya.

127
Estiércol extraído de corral,
abono
bono,, desper dicio
dicio..
desperdicio Wanu.
Estorn udar
udar..
Estornudar Hachiy.
Estrecho Kichki.
Estrella. Quyllur.
Estreñido
eñido..
Estreñido Aka kichki.
Estrof
Estrof a.
ofa. Yarayma.
Excr
Excr emento
emento..
cremento Aka.
Exprimir Qapiy.
Extr
Extraaviar
viar.. Chinkay.

F
f-f

Falda. Palika.
Feto
eto,, a bor
abor to
to..
borto Sullu
Fiambr
iambre e. Quqaw.
Fiesta. Raymi.
Fila, línea, dib ujo
ujo..
dibujo Siqi.
Flamenco
lamenco.. Pariwana.
Flauta de madera. Tarqa.
Flauta. Pinkuyllu.
Flecha. Wachi.
Flor de maíz Parwa.
Flor
lor.. Sisa.
Flor
lor.. Wayta
Flotar
lotar.. Tuytuy.
Fogón. Tullpa
Fontanela. Pukyun.
For tale
ortale za.
taleza. Pukara.
Freír
eír.. Tiqtiy
Frente
ente.. Mati.
Frente
ente.. Urku
Frijol. Purutu.
Frío
río.. Chiri.
Frotar
otar,, sobar
sobar.. Qaquy.
Fruto de un cactus
cactus.. Sankayu, wanachu.
Fruto
uto.. Ruru.
Fuerza. Kallpa.
Fundar
Fundar,, cr ear
ear..
crear Paqarichiy.

128
G
g-g

Gallina. Wallpa.
Gallinaz
Gallinazo o. Ullatu.
Gallo
Gallo.. Utulu.
Ganar
Ganar,, v encer
encer..
vencer Ipay.
Ganso andino
andino.. Wallata.
Garrapata. Amaku.
Gar
Garrrote
ote,, por
porrra. Maqana.
Garúa. Ipu.
Garza. Waqar.
Gaseoso
Gaseoso,, v aho
aho..
vaho Wapsi.
Ga to montés
Gato montés.. Usqu misi.
Ga to
to..
Gato Misi.
Gavilán. Anka.
Gaviota. Qiwlla.
Gente
Gente,, per sona.
persona. Runa.
Girar
ar,, dar vueltas
Girar vueltas.. Muyuy.
Golondrina. Wayanay.
Golpear
Golpear,, pe peg gar Maqay.
Gorrión. Pichiwsa.
Gotear
Gotear.. Sutuy.
Gr amo
amo..
Gramo Aqnu.
Grande
ande,, alto
Grande Hatun.
Grasa congelada. Tikayasqa.
Grillo
Grillo.. Chilliku.
Gritar
Gritar.. Qapariy.
Grueso en objetos laminados
Grueso laminados.. Rakta.
Gr ueso
ueso..
Grueso Raku.
Grupo de cosas
Grupo cosas.. Huñusqa.
Gr upo
Grupo
upo. . Huñu.
Guanaco
Guanaco.. Wanaku.
Guiar
Guiar.. Pusay.
Guiñar los ojos con cólera. Qimchiy.
Guiso picante Llatan.
Gusano
Gusano.. Kuru.
Gusano
Gusano.. Uru.

129
H
h-h

Ha bas sancoc
Habas hadas
hadas..
sancochadas Puspu.
bas
bas..
Habas
Ha Hawas.
Hacer adivinanza Watuchiy.
Hacer quesillo en fforma orma de ter
terrrones
ones.. Kurpay.
Hacer
Hacer.. Ruray.
Hacha. Champi.
Halcón. Waman.
Hambr
Hambre e. Yarqay.
Hambruna Muchuy.
Hambruna. Chiraw.
Harina de cereal Machka.
Heces
Heces,, Aka
Helada. Qasa.
Herida, úlcera, llaga. Kiri.
Hermana de la m ujer
ujer..
mujer Ñaña.
Hermana del varón. Pani.
Hermano de la m ujer
ujer..
mujer Turi
Hermano del varón. Wawqi.
Hermosear Achalay
Hermoso Sumaq.
Herramienta de labranza. Churuna.
Her
Herrramienta par paraa la ur dimbr
urdimbre.
dimbre Allwina
Her vir
vir..
Hervir Timpuy.
Hielo
Hielo,, helada. Chullunku.
Hierba, mala hierba. Qura.
Hierba, pasto
pasto.. Qiwa.
Hier
Hierrro. Qillay.
Híg ado
ado..
Hígado Kichpan.
Hija del padr
padre e. Ususi.
Hijo Churi.
Hijo menor
menor.. Sullka.
Hilar
Hilar.. Puchkay.
Hilo Qaytu.
Himno
Himno,, canto triunf al.
triunfal. Haylli.
Hinc hado
hado..
Hinchado Punkisqa.
Hito
Hito.. Saywa.
Hombr
Hombre e rico
rico,, poder oso
oso..
poderoso Apu.
Hombr
Hombre e. Qari.
Hombr
Hombro o. Rikra.
Hondonada. Pukru sqa.
Horiz onte
onte,, tr
Horizonte avés
tra vés.. Kinray.
Hormiga. Sisi.

130
Horqueta.
Horqueta. Tanka.
Horrib
Horrib le
le,, ffeo
rible eo
eo.. Millay.
Hoy, ahor
Hoy ahora. a. Kunan, kanan.
Hoz, segadora. Rutuna.
Huaca
Huacatata
tayy silv estr
silvestr e.
estre Chikchimpay.
Huella Yupi.
Huérf ano
ano..
Huérfano Wakcha.
Hue
Huevvo. Runtu.
Humear
Humear.. Qusñiy.
Humita. Huminta.

I
i-i

Identificar Kikinchay.
Ima ginar
Imaginar se
se..
ginarse Rikchapakuy.
Imper dib
Imperdib le
le,, pr
dible endedor
endedor..
prendedor Tipana
Inca Inka.
Insípido
Insípido.. Qamya.
Insultar Kamiy.
Intelig ente
ente..
Inteligente Umayuq.
Ir
Ir.. Riy.
Isaño
Isaño.. Maswa.
Izquierda. Lluqi, ichuq.

J
j-j

Jaguar Uturunku.
Jardin. Muya.
Jilguer
Jilguero o. Chinqu.
Jora para chicha Wiñapu.
Jor oba, jor
Joroba, obado
obado..
jorobado Kurku.
Joven varón. Maqta.
Jug ar
ar..
Jugar Pukllay.
Juzg ar
ar,, hacer justicia.
Juzgar Paqtachay.

131
L
l-l

La bios
bios..
Labios Wirpa.
La br
Labr
brarar
ar.. Llaqllay.
Ladera, pendiente Qata.
Ladera. Waqta.
Ladr
Ladrarar
ar,, rre
epr ender
ender..
prender Anyay.
Ladrón. Suwa.
La
Laggar to
to,, la
arto laggar tija.
artija. Qaraywa.
La
Laggar to
to,, la
arto laggar tija.
artija. Sukullukuy.
La
Laggo, la guna, estanque
laguna, estanque.. Qucha.
Lág rima, llanto
Lágrima, llanto.. Wiqi.
Lamer
Lamer.. Llaqway.
Lana. Millwa.
Langosta. Aqaruway
Lanzar
Lanzar.. Chamqay.
Lápiz, la picer
lapicer
picero o. Qillqana.
Lar
Larg g o. Suni.
Laring
Laringe e. Tunquchi.
Lavador de arcilla. Llata.
Lavador de arcilla. Chapa.
Lavarse la cara Upakuy.
Leche cuajada. Llukllu.
Lec
Lechehe
he.. Ñuñu.
Lec huza, moc
Lechuza, huelo
huelo..
mochuelo Pakpaka.
Leer
Leer.. Ñawinchay.
Lejos
Lejos.. Karu.
Lengua quechua. Qichwa.
Lengua. Qallu.
Leña Yanta
Letra. Qillqa.
Libélula. Kachi kachi.
Libélula. Tisi tisi.
Liber
Liberarar
ar,, zaf ar
ar..
zafar Qispiy.
Libertad. Paqtachi.
Liber tador
tador..
Libertador Qispichiq.
Libr
Libroo, te xto
xto..
texto Liwru.
Libr
Libroo. Qillqasqa maytu.
Liendr
Liendre e. Chiya.
Límite
Límite,, linder
lindero o. Qayllan.
Limpiar
Limpiar,, pulir Kituy.
Limpio
Limpio.. Chuya.
Linaje
Linaje,, casta. Panaka.
Litro.
Litro Winku.

132
Liviano
Liviano.. Sampa.
Llama Llama.
Llamar
Llamar,, in vocar
inv Qayakuy.
Llanura, pampa. Pampa.
Llenar
Llenar.. Huntay.
Llevar con la mano
Llev mano.. Aysay.
Lle
Llevvar
ar.. Apay
Llor ar
ar..
Llorar Waqay.
Lluvia. Para
Loma. Muqu.
Lombriz. Lliwqa.
Lor
Loroo. Wiqru.
Luciérnaga. Pinchikilla.
Lucuma Luqma.
Luna Killa.
Luxación. Muqa
Luz Akchi.

M
m-m

Madeja. Kawa.
Madr
Madre e. Mama.
Madur
Madurarar
ar,, madur ación.
maduración. Puquy.
Ma gue
Mague
guey y. Chuchaw.
Maíz. Sara.
Mala güer
Malagüer
güero o Chiki.
Maloliente
Maloliente,, a pestoso..
pestoso
apestoso Asnaq
Manantial. Pukyu.
Manco
Manco.. Willu.
Mandar
Mandar,, en viar
viar..
enviar Kachay.
Maní. Inchik.
Manta para cargar o abrigar la espalda. Pullu.
Manta. Lliklla.
Mantilla de la cabeza. Chukulli
Mañana, día siguiente
siguiente.. Paqarin.
Mar eo
eo..
Mareo Uma muyu.
Mariposa nocturna. Taparaku.
Mariposa. Pillpintu.
Mate
te,, v
Mate asija
vasija Mati.
Mayor Kuraq.
Mazamorra. Api.
Mediano
Mediano.. Taksaniraqlla.
Medida Putquy.

133
Menos
Menos.. Pisi.
Menstr
Menstruaruar
uar.. Kikuy.
Mentir
Mentira.a. Llulla.
Men udo
udo..
Menudo Ñutu.
Mer cado
cado,, plaza.
Mercado Qatu.
Mes
Mes.. Killa.
Metal. Chuqi.
Meter
Meter,, ec har dentr
echar dentro o de algo.
algo Hinay.
Metr
Metro o. Tatki
Me
Mezzclado
lado.. Chaqru.
Miccionar
Miccionar.. Ispay.
Mil. Waranqa.
Milano
Milano,, dominico
dominico.. Aqchi.
Mir ar
ar,, obser
Mirar observ v ar
ar.. Qaway.
Mitad, medio
medio,, centr
centro o. Chawpi.
Moc har
har,, talar
Mochar talar.. Wituy.
Moco
Moco.. Ñuti.
Moler
Moler.. Kutay.
Molestar
Molestarse se
se.. Piñakuy.
Molido Kuta.
Mono
Mono.. Chipi.
Monter
Montera. a. Muntira.
Mor ado
ado..
Morado Kulli.
Mor ado
ado..
Morado Sani.
Mor der
Morder ,masticar
der,masticar Kachuy.
Mor der
der..
Morder Kaniy.
Morir
Morir.. Wañuy.
Mor ter
Morter
tero o, moledor
moledor.. Tunaw
Mosca. Chuspi.
Moscón c hupador de sang
chupador sangrre. Tankayllu.
Mote
Mote.. Muti.
Moteado
Moteado.. Chiqchi.
Muc hac
Muchac ha.
hacha. Pasña.
Mudo
Mudo,, sor dom
sordom udo
udo..
domudo Amu
Mujer escogida Aklla
Mujer jo ven.
jov Sipas.
Mujer
Mujer,, esposa. Warmi.
Mur ciéla
Murciéla
ciélag go. Masu.
Mur
Muro o Pata, pirqa.

N
n-n

Nacer
Nacer,, brotar
otar..
brotar Paqariy.
Nadar
Nadar.. Waytay, tuytuy.

134
Naríz Sinqa.
Nariz de animales
animales.. Chuñu.
Ne
Neggro. Yana.
Nevada. Lasta
Nevada. Riti.
Ne
Nevvar
ar.. Ritiy.
Nido
Nido.. Qista.
Nido
Nido.. Qisa.
Nieto
Nieto.. Willka.
Niño
Niño.. Irqi.
Nobleza, autoridad local Qullana.
Noc he
he..
Noche Tuta
Nodriza. Amani
Nombr
Nombre e. Suti.
Nube
Nube.. Puyu.
Nuca. Muchu.
Nudo Kipu
Nuera. Llumchuy
Ñato Winti.

O
o-o

Obedecer
Obedecer.. Kasukuy.
Objeto hecho de arcilla. Sañu.
Oca. Uqa.
Ocioso
Ocioso,, fflojo
lojo
lojo.. Qilla.
Odiar
Odiar,, a bor
borrrecer
abor ecer.. Chiqniy.
Ofr enda, ofr
Ofrenda, endar
endar..
ofrendar Haywakuy.
Oir
Oir.. Uyariy.
Ojos
Ojos.. Ñawi.
Ojota. Siquy.
Ojota. Llanki.
Oler
Oler,, olf atear
olfa tear.. Muskiy.
Olla. Manka.
Olor
Olor.. Asna
Omb
Omblig ligo.
ligo Pupu.
Orden, g
Orden, grrado
ado.. Ñiqi.
Ordenar
denar,, normas
Ordenar normas.. Kamachiy.
Or denar
denar..
Ordenar Sinriy.
Oreja, oído
Oreja, oído.. Rinri.
Órg
Órg ano g enital ffemenino
genital emenino
emenino.. Raka.
Orilla Pata
Orina. Ispay.

135
Oro.
Oro Quri.
Or tig
Ortig a.
tiga. Itaña.
Oso
Oso.. Ukuku.
Ovillar
Ovillar.. Kururay.
Ovillo
Ovillo.. Kurur.
Ovino Chita.
Ovino
Ovino,, o veja.
ov Uwiha.

P
p-p

Pac hamanca.
achamanca. Watya.
Padr
adre e. Tayta
Paja br
bra ava. Ichu.
Paja br
bra ava. Iru.
Paja. Ischu.
Pájar
Pájaro bobo..
o bobo Waqana
Pájar
Pájaro o car pinter
carpinter
pinteroo Hakachu.
Pájar
Pájaro o, a ve.
av Pisqu.
Pálido (a) Aya.
Palo Kaspi.
Paloma. Urpi.
Palta. Palta.
Paludismo
aludismo,, malaria. Chukchu.
Pan. Tanta.
Panca de maíz Suqutu.
Panecillo
anecillo.. Kispiñu.
Panecillo
anecillo.. Puyllu.
Pantalón. Wara.
Pañal del be bé.
bebé. Mitay.
Papa deshidr
deshidra atada. Chuñu.
Papa lisa. Olluco Ulluku.
Papa
pag gayo. Wakamayu.
Papa
pay ya. Papaya.
Papel. Página. Rapi.
Paralítico
alítico..
aralítico Suchu.
Pared.
ared. Pirqa
Parir
arir,, dar a luz. Wachakuy.
Parpadear
padear..
arpadear Qimchiy.
Par te baja.
arte Uray.
Par te posterior
arte posterior.. Qipa.
Par tir
tir..
artir Chitqay.
Paso lar go.
larg Chankay.
Paso
aso.. Tatki
Pastear
astear.. Michiy.

136
Patada, punta pié.
puntapié. Hayta.
Patear
tear.. Haytay.
Pati, árbol que quebr br adino
adino..
bradino Pati.
Pecado
ecado.. Hucha.
Pecar
ecar.. Huchakuy.
Pec
echoho
ho.. Qasqu.
Pedir
edir.. Mañay.
Pedir
edir.. Uyllay.
Pedo
edo.. Supi.
Pedr
edre egal. Ranra ranra.
Peinar
einar.. Ñaqchay.
Peine
eine.. Ñaqcha.
Pelar
elar.. Tipllay
Pelliz car
car..
ellizcar Chiptiy.
Pelota. Haytana.
Pene
ene.. Lani.
Pene
ene.. Ullu.
Penetr
enetrar ar
ar,, deslizar
deslizarse se
se.. Ustuy.
Pequeño
equeño.. Taksa.
Pequeño
equeño.. Uchuy.
Per diz.
erdiz. Yutu, pisaq.
Per donar
donar,, olvidar
erdonar Pampachay.
Per
errro Allqu.
Pesado
esado.. Llasaq.
Pesar
esar.. Llasay.
Pescar
escar.. Challway
Pestañas
estañas.. Qichipra.
Petrif icado
icado..
etrificado Rumiyasqa.
Pez. Challwa
Piar
Piar.. Chilakyay.
Picaf lor
lor..
Picaflor Qinti.
Picar
Picar.. Hayay.
Pico
Pico.. Churuna.
Pico
Pico.. Tuspa.
Picotear una y otra vez. Tuspapayay.
Picotear
Picotear.. Tuspay.
Pie
Pie.. Chaki.
Piedra caliza. Llampu, isku rumi.
Piedra preciosa. Umiña.
Piedra. Rumi.
Piel. Qara
Pierna, m uslo
uslo..
muslo Chanka.
Pintar
Pintar,, color ear
ear..
colorear Llimpiy.
Piojo
Piojo.. Usa.
Pircar
car,, edif
Pircar icar
icar..
edificar Pirqay.
Pisar Saruy.
Pito
Pito.. Akakllu
Placenta, par pareses
es.. Paris.
Planta. Yura.
Pla ta. Diner
Plata. Dinero o. Qullqi.
Pla to de bar
Plato barrro. Chuwa.
Plomo (metal). Titi.
Plomo
Plomo.. Uqi.

137
Pluma. Puru.
Pobr
obre e. Wakcha.
Poder
oder.. Atiy.
Polilla. Puyu.
Poller
ollera a Pullira
Pollo Chiwchi.
Ponc
onche he Punchi.
Ponc
oncho ho
ho.. Punchu.
Poner huehuev vos
os.. Runtuy.
Poner
oner.. Churay.
Por oso
oso,, liviano
oroso liviano.. Sapsa.
Posader
osadera. a. Siki.
Pr ado
ado,, pr
Prado ader
prader
adera.a. Waylla.
Preparar carbón. Killimsay.
Preparar un bulto Qipichay.
Primer cor cortete de pelo
pelo.. Rutuchiy.
Primogénito Piwi.
Procr
Procr ear
ear,, Eng
ocrear endr
Engendr ar
ar..
endrar Churiyay.
Procr
Procr
ocrearear
ear,, m ultiplicar
ultiplicar,, desar
multiplicar desarrrollar
ollar,, aumentar
aumentar.. Miray.
Pr of
Prof esor
esor..
ofesor Yachachiq.
Prohibir
ohibir,, impedir
Prohibir impedir,, v edar
edar..
vedar Amatay.
Propa
Propa
opag gar se fue
arse fueggo. Mismiy.
Provincia.
Pro Suyucha.
Pudrir
Pudrir,, descomponer
descomponerse se
se.. Ismuy.
Pue
Puebblolo.. Llaqta.
Puente
Puente.. Chaka
Puerta, entrada. Punku.
Pujar
Pujar.. Qamay.
Pujar
Pujar.. Quqmay.
Pulga. Piki.
Pulmones
Pulmones.. Surqan.
Punzar
Punzar,, hincar
hincar.. Istiy.
Punzar
Punzar.. Tuksiy
Puñado
Puñado.. Hachi.
Puño
Puño.. Aptisqa maki.
Puré de quinua. Pisqi.
Pus
Pus.. Qiya.

Q
q-q

Quemar Kañay.
Quena. Qina.
Quer er
er..
Querer Munay.
Queso
Queso.. Kisu.

138
Quijada. Kakichu.
Quinua. Kinwa.
Quipo
Quipo,, Cifr a.
Cifra. Kipu.
Quishuar (arbusto serrano). Kiswar.
Quitar los retoños Kituy.
Quitar
Quitar,, rrestar
estar
estar,, sustraer
aer..
sustraer Qichuy.
Escog
Escogerer
er,, seleccionar
seleccionar.. Akllay

R
r-r

Raíz. Sapi.
Rama Kallma.
Rana. Kayra
Rápido
Rápido.. Utqay.
Ratón, pericote Ukucha.
Rebalsar
balsar.. Tasnuy
Rebelar
belarse se
se,, def ender
defender
enderse se
se.. Kutipakuy.
Recibir
ecibir.. Chaskiy.
Recipiente g grrande
ande.. Maqma.
Recipr ocidad.
eciprocidad. Ayni.
Rec lamar con fuerza, le
eclamar vantamiento
levantamiento.. Huqarikuy.
Recog
ecoger er
er,, le vantar
lev antar,, alzar
alzar.. Pallay.
Recor
ecordardar
dar.. Yuyay.
Red. Kullancha.
Red. Lluku.
Ref le
efle xionar
xionar..
lexionar Hamutay.
Regarar.. Parquy
Región, ter ritorio
ritorio..
territorio Suyu.
Reír
eír.. Asiy.
Reloj, medidor del tiempo tiempo.. Inti watana.
Remar
emar.. Nadar
Nadar.. Tuyuy.
Remojar
emojar.. Nuyuchiy.
Remolino de viento viento.. Muyuq wayra.
Remolino de viento viento.. Tutur.
Remo
emov ver
er,, ba tir
tir..
batir Qaywiy.
Renacuajo
enacuajo.. Uqullu
Repetitiv
petitivo o. Kuti.
Repr ender
ender,, rresondr
prender esondr
esondrar ar
ar.. Qaqchay.
Repr oducir
oducir,, pr
producir ocr
procr ear
ear..
ocrear Mirachiy.
Resbaladiz
esbaladizo o, Liso
Liso.. Lluchka.
Resbalar Lluchkay.
Resfrío
esfrío.. Chulli.
Respir
espirar ar
ar,, ec har el aliento
echar aliento.. Samay.

139
R esucitar
esucitar.. Kawsariy.
R etaceado
etaceado,, con fflecos lecos
lecos.. Chillpi.
Retener algo en la boca. Amuy.
R e t i rra
a rrs
see.. Suchuy.
R eunir
eunir,, juntar
juntar.. Huñuy.
Riñón. Rurun.
Ríoo.. Mayu.
R o b a rr.. Suway.
Roca. Qaqa.
Rociar agua. Maqchiy, chaqchuy.
Ro c í o o.. Sulla.
R odar
odar,, tumbar
tumbar.. Kuchpay.
Rodilla Muqu.
Rodilla. Qunquri.
R o e rr.. Kutkuy.
Rojo o.. Puka.
R omadiz
omadizo o, rresfriado
esfriado
esfriado.. Rumasiru.
R omper
omper,, que quebrbr ar
ar..
brar Pakiy.
R omper
omper,, R asg
Rasg ar
ar..
asgar Llikiy.
R omper
omperse se
se,, rrajar
ajar
ajarsese
se,, rre
e v entar se
se..
entarse Panchiy.
R o n c a rr.. Qurquryay.
Ropa. Pacha.
Rosetas de maíz. Pasanqalla.
Rosetas de maíz. Taqi sara.
R oto
oto,, que quebr br ado
ado..
brado Pakisqa.
R otur
oturar ar
ar,, barbec
barbecharhar
har,, v oltear la g
voltear grr ama. Chakmay.
R ubio
ubio.. Paqu.
Rueca. Puchka.
R uiseñor
uiseñor.. Chiqullu

S
s-s

Sabio
bio..
Sabio Yachaq.
Sabor
Sabor ear
ear..
borear Malliy.
Sacar a gua.
agua. Wisiy.
Sal. Kachi.
Salado
Salado.. Puchqu.
Salitre.
Salitre Qullpa.
Saliva.
Saliva. Tuqay
Salta. Chintay.
Saludar
Saludar.. Napakuy

140
Sang
Sangrre. Yawar.
Sa po
po..
Sapo Hampatu.
Sarampión. Ruru unquy.
Sarna. Qaracha.
Sartén. Tiqtina
Se bo
bo,, g
Sebo grrasa. Wira.
Seco
Seco.. Chaki.
Sed Yakunayay.
Selva. Yunka.
Sembr
Sembrar ar
ar.. Ruruy.
Sembr
Sembrar ar
ar,, siembr a.
siembra. Tarpuy.
Semen. Yuma.
Semilla. Muhu.
Se par
Separ
pararar
ar,, a paciguar
paciguar,, def
apaciguar ender
ender..
defender Amachay.
Sequía. Chiraw.
Ser mágico encantado
encantado.. Illa.
Ser o estar
estar.. Kay.
Ser piente
piente..
Serpiente Amaru.
Servir comida, servir Qaray.
Seso
Seso,, cer
cere ebr o.
bro Ñutqu.
Silbar
Silbar.. Sukay.
Simpa, trenzas Simpa.
Sobrar o guardar comida para alguien. Chanikuy.
Sof ocar
Sofocar
ocarse se
se.. Rupapakuy.
Soga de paja. Qiswa.
Soga. Waska.
Sol. Inti.
Solo
Solo.. Sapalla.
Sombra. Llantu.
Sombr
Sombrer er
eroo. Chuku
Sombr
Sombrer er
eroo. Ruqu.
Sonaja. Chilchi.
Soñar
Soñar.. Musquy.
Sopa Chupi.
Sopa de trig o.
trigo Patachi.
Sopa. Lawa.
Soplador
Soplador.. Pukuna.
Soplar
Soplar.. Pukuy.
Sorber
Sorber.. Suquy.
Sua
Suav ve. Llampu.
Subir
Subir,, escalar
escalar.. Qispiy.
Subir
Subir.. Siqay.
Sucio Qanra.
Sudor
Sudor.. Humpi.
Suelto
Suelto.. Waya.
Sufrir
Sufrir,, padecer
padecer.. Usuy.
Sumar o adicionar
adicionar.. Yapay.
Suplicar
Suplicar.. Mañakuy.
Sur co
co..
Surco Suka.
Suspir
Suspirar ar
ar.. Anchiy.

141
T
t-t

Tacaño
acaño.. Maqlla.
acaño..
Tacaño Waqati.
Tallar
allar.. Turpay.
Tallo
allo.. Tunu
Tama, cor corrral, cer co
co,, canc
cerco hón.
canchón. Kancha.
Tambor pequeño
pequeño,, tiny a.
tinya. Tinya
Tapader
padera. a. Kirpana.
Tapar Kirpay.
Tarántula. Apasankay.
Tar de
de..
arde Chisi.
Tarhui, c hoc
choc
hochoho
ho.. Tarwi
Tar tam
artam
tamudoudo
udo.. Hakllu.
Tec har
har..
echar Wasichay.
Tejer
ejer,, ur dir
urdir Away.
Telar aña.
elaraña. Llika.
Temb
embla. la. Katatatay.
Temer
emer.. Manchakuy.
Tender Mastay.
Tendón. Anku.
Tener esper anza.
esperanza. Suyapakuy.
Teñir
eñir.. Tullpuy
Ter rón.
errón. Kurpa.
Testículo
estículo.. Quruta.
Teta. Ñuñu.
T ierno
ierno,, v er
ver de (inmadur
erde (inmaduro).o). Llullu.
Tierra Allpa.
Tier
ierrra suelta. Qallpa.
Tijer as
as..
ijeras Tikras
Tiznado
iznado.. Qichinchasqa.
Tizne
izne.. Qichincha.
Tobillo
obillo.. Wichuchu.
Tocar con la mano mano.. Llapchay.
Tonto
onto,, sor do
do..
sordo Upa.
Tor caza.
orcaza. Kukuli.
Tor caza.
orcaza. Ququtuwa.
Tor cer lana.
orcer Kawpuy.
Tormenta. Tuyu.
Tor
oroo. Turu.
Tor
orrrenter
entera, a, aluvión. Lluqlla.
Tór tola.
Tórtola. Kullku.
Tor tug
ortug
tuga.a. Charapa.

142
Tos
os.. Uhu.
Tostader
ostadera. a. Kallana.
Tostar
ostar.. Hamkay.
Trabajar
bajar.. Llamkay.
Trabajo colectiv
colectivoo. Minka.
Tragader
adero o. Millpu.
Tragarar.. Millpuy.
Trama. Mini.
Tráquea. Tunquri
Trazar una línea, dib ujar
ujar..
dibujar Siqiy.
Trenzar
enzar.. Simpay.
Trepar
par.. Lluqay.
Trig
rigoo. Chaqipa.
Trig
rigoo. Tirihu
Trillar
rillar.. Iray.
Triste za.
risteza. Llaki.
Trocar
ocar,, cambiar Chalay
Troje
oje.. Pirwa.
Trompeta de Car acol.
Caracol. Pututu.
Trompeta. Kurnita
Tronar
onar.. Wakriy.
Tronco
onco.. Kullu.
Tuer
uertoto
to.. Chuqru.
Tumbo
umbo.. Tintin
Túnica de m ujer
ujer..
mujer Aqsu.
Turbio
urbio.. Putka.

U
u-u

Ulcer
Ulceraa en los la bios
bios..
labios Lliqti.
Univ er
Univer so
so,, tiempo
erso tiempo,, hor
horaa Pacha
Uno (a), único (a). Huk.
Un u, a
Unu, gua.
agua. Yaku.
Uña. Sillu.
Urdider
Urdider
didera a Allwina
Urinario
Urinario,, letrina. Ispana.

143
V
v-v

Vaca. Waka.
Vasija de cala baza o de ma
calabaza te
te..
mate Putu.
Vagina. Chupi, raka.
Valle inter andino
andino..
interandino Qichwa.
Valor
alor,, pr ecio..
ecio
precio Chanin
Variedad de lec huza.
lechuza. Chusiq.
Vasija, cántar
cántaro o. Chatu.
Vaso incaico de mader a.
madera. Qiru.
Venado
enado.. Taruka
Venas
enas.. Sirka.
Vencedor
encedor.. Atipaq.
Vencer
encer,, g anar
anar..
ganar Atipay.
Vender
ender.. Rantikuy.
Veneno
eneno.. Miyu.
Venir
enir.. Hamuy.
Ven
enusus
us.. Chaska.
Ver
er.. Rikuy.
Ver dad, cer
erdad, certete za.
teza. Chiqa.
Ver de
de..
erde Qumir.
Vesícula biliar
biliar.. Hayaqnin
Vicuña. Wikuña.
Vivir Kawsay.
Vizcacha. Wiskacha.
Volar
olar.. Paway, correr
Voltear
oltear.. Tikray.
Volumen. Winara.
Volv
olverer Kutiy.

Y
y-y

Yerbas aromáticas
omáticas,, condimentos
aromáticas condimentos.. Asnapa
Yerno Masa.

144
Yuca. Yuka, rumu.
Yunta. Yunta.

Z
z-z

Zampoña. Antara.
Zancudo
Zancudo.. Wanwa.
Zarigüeya, muca. Qarachupa.
Zarzaparrilla. Llaqi llaqi.
Zorrino
rino,, z
Zorrino or
zor rillo
rillo..
orrillo Añas.
Zor
Zorrro. Atuq
Zorzal. Chiwaku.

145
CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA
I IV
La democracia y el sistema interamericano Fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática
Artículo 1 Artículo 17
Los pueblos de América tienen derecho a la democracia y sus gobiernos la obligación Cuando el gobierno de un Estado Miembro considere que está en riesgo su proceso
de promoverla y defenderla. político institucional democrático o su legítimo ejercicio del poder, podrá recurrir al
La democracia es esencial para el desarrollo social, político y económico de los Secretario General o al Consejo Permanente a fin de solicitar asistencia para el
pueblos de las Américas. fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática.
Artículo 2 A RTÍCULO 18
El ejercicio efectivo de la democracia representativa es la base del estado de derecho Cuando en un Estado Miembro se produzcan situaciones que pudieran afectar el
y los regímenes constitucionales de los Estados Miembros de la Organización de los desarrollo del proceso político institucional democrático o el legítimo ejercicio del
Estados Americanos. La democracia representativa se refuerza y profundiza con la poder, el Secretario General o el Consejo Permanente podrá, con el consentimiento
participación permanente, ética y responsable de la ciudadanía en un marco de previo del gobierno afectado, disponer visitas y otras gestiones con la finalidad de
legalidad conforme al respectivo orden constitucional. hacer un análisis de la situación. El Secretario General elevará un informe al Consejo
Artículo 3 Permanente, y éste realizará una apreciación colectiva de la situación y, en caso
Son elementos esenciales de la democracia representativa, entre otros, el respeto a necesario, podrá adoptar decisiones dirigidas a la preservación de la institucionalidad
los derechos humanos y las libertades fundamentales; el acceso al poder y su democrática y su fortalecimiento.
ejercicio con sujeción al estado de derecho; la celebración de elecciones periódicas, Artículo 19
libres, justas y basadas en el sufragio universal y secreto como expresión de la Basado en los principios de la Carta de la OEA y con sujeción a sus normas, y en
soberanía del pueblo; el régimen plural de partidos y organizaciones políticas; y la concordancia con la cláusula democrática contenida en la Declaración de la ciudad de
separación e independencia de los poderes públicos. Quebec, la ruptura del orden democrático o una alteración del orden constitucional
Artículo 4 que afecte gravemente el orden democrático en un Estado Miembro constituye,
Son componentes fundamentales del ejercicio de la democracia la transparencia de mientras persista, un obstáculo insuperable para la participación de su gobierno en
las actividades gubernamentales, la probidad, la responsabilidad de los gobiernos en las sesiones de la Asamblea General, de la Reunión de Consulta, de los Consejos de
la gestión pública, el respeto por los derechos sociales y la libertad de expresión y de la Organización y de las conferencias especializadas, de las comisiones, grupos de
prensa. trabajo y demás órganos de la Organización.
La subordinación constitucional de todas las instituciones del Estado a la autoridad Artículo 20
civil legalmente constituida y el respeto al estado de derecho de todas las entidades En caso de que en un Estado Miembro se produzca una alteración del orden constitucional
y sectores de la sociedad son igualmente fundamentales para la democracia. que afecte gravemente su orden democrático, cualquier Estado Miembro o el Secretario
Artículo 5 General podrá solicitar la convocatoria inmediata del Consejo Permanente para realizar
El fortalecimiento de los partidos y de otras organizaciones políticas es prioritario una apreciación colectiva de la situación y adoptar las decisiones que estime conveniente.
para la democracia. Se deberá prestar atención especial a la problemática derivada El Consejo Permanente, según la situación, podrá disponer la realización de las gestiones
de los altos costos de las campañas electorales y al establecimiento de un régimen diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de
equilibrado y transparente de financiación de sus actividades. la institucionalidad democrática.
Artículo 6 Si las gestiones diplomáticas resultaren infructuosas o si la urgencia del caso lo
La participación de la ciudadanía en las decisiones relativas a su propio desarrollo es aconsejare, el Consejo Permanente convocará de inmediato un período extraordinario de
un derecho y una responsabilidad. Es también una condición necesaria para el pleno sesiones de la Asamblea General para que ésta adopte las decisiones que estime
y efectivo ejercicio de la democracia. Promover y fomentar diversas formas de apropiadas, incluyendo gestiones diplomáticas, conforme a la Carta de la Organización,
participación fortalece la democracia. el derecho internacional y las disposiciones de la presente Carta Democrática.
II Durante el proceso se realizarán las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los
La democracia y los derechos humanos buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática.
Artículo 7 Artículo 21
La democracia es indispensable para el ejercicio efectivo de las libertades fundamentales Cuando la Asamblea General, convocada a un período extraordinario de sesiones,
y los derechos humanos, en su carácter universal, indivisible e interdependiente, constate que se ha producido la ruptura del orden democrático en un Estado Miembro
consagrados en las respectivas constituciones de los Estados y en los instrumentos y que las gestiones diplomáticas han sido infructuosas, conforme a la Carta de la
interamericanos e internacionales de derechos humanos. OEA tomará la decisión de suspender a dicho Estado Miembro del ejercicio de su
Artículo 8 derecho de participación en la OEA con el voto afirmativo de los dos tercios de los
Cualquier persona o grupo de personas que consideren que sus derechos humanos han Estados Miembros. La suspensión entrará en vigor de inmediato.
sido violados pueden interponer denuncias o peticiones ante el sistema interamericano El Estado Miembro que hubiera sido objeto de suspensión deberá continuar observando
de promoción y protección de los derechos humanos conforme a los procedimientos el cumplimiento de sus obligaciones como miembro de la Organización, en particular
establecidos en el mismo. en materia de derechos humanos.
Los Estados Miembros reafirman su intención de fortalecer el sistema interamericano Adoptada la decisión de suspender a un gobierno, la Organización mantendrá sus gestiones
de protección de los derechos humanos para la consolidación de la democracia en el diplomáticas para el restablecimiento de la democracia en el Estado Miembro afectado.
Hemisferio. Artículo 22
Artículo 9 Una vez superada la situación que motivó la suspensión, cualquier Estado Miembro o
La eliminación de toda forma de discriminación, especialmente la discriminación de el Secretario General podrá proponer a la Asamblea General el levantamiento de la
género, étnica y racial, y de las diversas formas de intolerancia, así como la suspensión. Esta decisión se adoptará por el voto de los dos tercios de los Estados
promoción y protección de los derechos humanos de los pueblos indígenas y los Miembros, de acuerdo con la Carta de la OEA.
migrantes y el respeto a la diversidad étnica, cultural y religiosa en las Américas, V
contribuyen al fortalecimiento de la democracia y la participación ciudadana. La democracia y las misiones de observación electoral
Artículo 10 Artículo 23
La promoción y el fortalecimiento de la democracia requieren el ejercicio pleno y Los Estados Miembros son los responsables de organizar, llevar a cabo y garantizar
eficaz de los derechos de los trabajadores y la aplicación de normas laborales procesos electorales libres y justos.
básicas, tal como están consagradas en la Declaración de la Organización Internacional Los Estados Miembros, en ejercicio de su soberanía, podrán solicitar a la OEA
del Trabajo (OIT) relativa a los Principios y Derechos Fundamentales en el Trabajo y asesoramiento o asistencia para el fortalecimiento y desarrollo de sus instituciones
su Seguimiento, adoptada en 1998, así como en otras convenciones básicas afines de y procesos electorales, incluido el envío de misiones preliminares para ese propósito.
la OIT. La democracia se fortalece con el mejoramiento de las condiciones laborales Artículo 24
y la calidad de vida de los trabajadores del Hemisferio. Las misiones de observación electoral se llevarán a cabo por solicitud del Estado Miembro
III interesado. Con tal finalidad, el gobierno de dicho Estado y el Secretario General celebrarán un
Democracia, desarrollo integral y combate a la pobreza convenio que determine el alcance y la cobertura de la misión de observación electoral de que
Artículo 11 se trate. El Estado Miembro deberá garantizar las condiciones de seguridad, libre acceso a la
La democracia y el desarrollo económico y social son interdependientes y se refuerzan información y amplia cooperación con la misión de observación electoral.
mutuamente. Las misiones de observación electoral se realizarán de conformidad con los principios y
Artículo 12 normas de la OEA. La Organización deberá asegurar la eficacia e independencia de estas
La pobreza, el analfabetismo y los bajos niveles de desarrollo humano son factores que misiones, para lo cual se las dotará de los recursos necesarios. Las mismas se realizarán de
inciden negativamente en la consolidación de la democracia. Los Estados Miembros de la forma objetiva, imparcial y transparente, y con la capacidad técnica apropiada.
OEA se comprometen a adoptar y ejecutar todas las acciones necesarias para la creación Las misiones de observación electoral presentarán oportunamente al Consejo
de empleo productivo, la reducción de la pobreza y la erradicación de la pobreza extrema, Permanente, a través de la Secretaría General, los informes sobre sus actividades.
teniendo en cuenta las diferentes realidades y condiciones económicas de los países del Artículo 25
Hemisferio. Este compromiso común frente a los problemas del desarrollo y la pobreza Las misiones de observación electoral deberán informar al Consejo Permanente, a
también destaca la importancia de mantener los equilibrios macroeconómicos y el través de la Secretaría General, si no existiesen las condiciones necesarias para la
imperativo de fortalecer la cohesión social y la democracia. realización de elecciones libres y justas.
Artículo 13 La OEA podrá enviar, con el acuerdo del Estado interesado, misiones especiales a fin
La promoción y observancia de los derechos económicos, sociales y culturales son de contribuir a crear o mejorar dichas condiciones.
consustanciales al desarrollo integral, al crecimiento económico con equidad y a la VI
consolidación de la democracia en los Estados del Hemisferio. Promoción de la cultura democrática
Artículo 14 Artículo 26
Los Estados Miembros acuerdan examinar periódicamente las acciones adoptadas y La OEA continuará desarrollando programas y actividades dirigidos a promover los principios
ejecutadas por la Organización encaminadas a fomentar el diálogo, la cooperación y prácticas democráticas y fortalecer la cultura democrática en el Hemisferio, considerando
para el desarrollo integral y el combate a la pobreza en el Hemisferio, y tomar las que la democracia es un sistema de vida fundado en la libertad y el mejoramiento económico,
medidas oportunas para promover estos objetivos. social y cultural de los pueblos. La OEA mantendrá consultas y cooperación continua con los
Artículo 15 Estados Miembros, tomando en cuenta los aportes de organizaciones de la sociedad civil que
El ejercicio de la democracia facilita la preservación y el manejo adecuado del medio trabajen en esos ámbitos.
ambiente. Es esencial que los Estados del Hemisferio implementen políticas y Artículo 27
estrategias de protección del medio ambiente, respetando los diversos tratados y Los programas y actividades se dirigirán a promover la gobernabilidad, la buena gestión, los
convenciones, para lograr un desarrollo sostenible en beneficio de las futuras valores democráticos y el fortalecimiento de la institucionalidad política y de las organizaciones
generaciones. de la sociedad civil. Se prestará atención especial al desarrollo de programas y actividades para
Artículo 16 la educación de la niñez y la juventud como forma de asegurar la permanencia de los valores
La educación es clave para fortalecer las instituciones democráticas, promover el democráticos, incluidas la libertad y la justicia social.
desarrollo del potencial humano y el alivio de la pobreza y fomentar un mayor Artículo 28
entendimiento entre los pueblos. Para lograr estas metas, es esencial que una Los Estados promoverán la plena e igualitaria participación de la mujer en las
educación de calidad esté al alcance de todos, incluyendo a las niñas y las mujeres, estructuras políticas de sus respectivos países como elemento fundamental para la
los habitantes de las zonas rurales y las personas que pertenecen a las minorías. promoción y ejercicio de la cultura democrática.
Impreso en
Corporación Gráfica NA NAV VARRETE S.A.
Carretera Central 759 km 2 - Santa Anita
Telf.: 362-0606 - Fax: 3620723
E-mail: corporacion@navarrete.com.pe
http://www.navarrete.com.pe
Lima - Perú

También podría gustarte