Está en la página 1de 25

yachachiq: Juan Perfecto

Escajadillo Roca
LA FAMILIA = AYLLU
• La familia es el conjunto de personas unidas por vínculo de matrimonio, parentesco y
adopción para el crecimiento y realización integral de los integrantes y su comunidad.
• Aylluqa runapa huñunakuspa aylluchakuyninmi, casarakuyninwan, yawar masinkunawan,
chaymanta runa masinkunawan aylluchakusqankunapiwan. Chulla runa hina
llamkakuspanku allin kawsay taripanankupaq. Kikinkupaq chaymanta kumunnimpaq.
• Trabajan para el sustento de su alimentación, vestimenta, tener una vivienda, salud,
educar a sus hijos y una recreación para alcanzar un mejor nivel de vida
• Llamkanku; mikunankupaq, pachakunankupaq, wasiyuq kanankupaq, churi wawanku
qispichinankupaq, kusi llampu kawsay taripanankupaq.
• Mantienen un orden social ético moral, practicando tres leyes básicas: No seas Ocioso,
no seas mentiroso, no seas ladrón.
• Allin kawsayta taripanku kimsa kamachikuywan: Ama qilla, ama llulla, ama suwa.
EL QUECHUA NO TIENE MORFEMA DE GENERO

• NOTA.- El quechua carece de género gramatical e introduce los modificadores para diferenciar
entre el masculino y el femenino, no tiene terminación diferencial como en el Español. Es decir
no tiene morfemas de género. (Morfema de femenino -a, niña; morfema de masculino -o
niño)
• Los modificadores de las personas es qari para el varón (masculino) y warmi para la mujer
(femenino) Ejm.
• Qari churi Refiere al hijo varón de varón
• Warmi Churi Refiere a la hija mujer del varón.
• Qari wawa Refiere al hijo varón de mujer.
• Warmi wawa Refiere a la hija de mujer.
CONTUNACION DE MODIFICADORES DE GENERO

• Wawqi Refiere al hermano de varón.


• Pani Refiere a la hermana de varón.
• Turi Refiere al hermano varón de mujer
• Ñaña Refiere a la hermana de mujer.
• Wayna /maqta Refiere al joven varón.
• Sipas / pasña Refiere a la joven mujer.
MIEMBROS DE LA FAMILIALA = AYLLUKUNA
• Padre / Papá Tayta Mi papá / mi padre Taytay
• Madre / Mamá Mama Mi mamá / mi madre Mamay
• Hijo referido por el padre Qari churi Mi hijo varón Qari churiy
• Hija referido por el padre Warmi churi Mi hija mujer Warmi churiy
• Hijo referido por la madre Qari wawa Mi hijo varón Qari waway
• Hija referida por la madre Warmi wawa Mi hija mujer Warmi waway
• Hijo mayor de varon Kuraq churi Mi hijo mayor Kuraq churiy
• Hijo Menor de varón Sullka churi Mi hijo menor Sullka churiy.
• Hijo mayor de mujer Kuraq wawa Mi hijo mayor Kuraq waway
• Hijo menor de mujer Sullka wawa Mi hijo menor Sullka waway
MIEMBROS DE LA FAMILIALA = AYLLUKUNA
• Hermano de varón Wawqi Mi hermano Wawqiy
• Hermana de varón Pani Mi hermana Paniy
• Hermano de mujer Turi Mi hermano Turiy
• Hermana de mujer Ñaña Mi hermana Ñañay
• Esposo Qusa Mi esposo Qusay
• Esposa Warmi Mi esposa Warmiy
• Pareja / esposos Yana Mi pareja Yanay
• Marido Qari Mi marido Qariy.
• Mujer Warmi Mi mujer Warmiy
• Abuelo Hatun tayta Mi abuelo Hatun taytay
• Abuelo Machu Mi abuelo Machuy
MIEMBROS DE LA FAMILIALA = AYLLUKUNA
• Abuela Hatun mama Mi abuela Hatun mamay
• Abuela Payacha Mi abuela Payachay
• Abuelo Apucha (arcaísmo) Mi abuelo Apuchay
• Abuela Awicha (arcaísmo) Mi abuela Awichay
• Abuelo Awlu Mi abuelo Awluy
• Abuela Awla Mi abuela Awlay
• Nieto Willka Mi Nieto Willkay
• Bisnieto Wasa paki Mi bisnieto Wasa pakiy.
• Tataranieto Chupullu Mi tataranieto Chupulluy
• Yerno Masa Mi Yerno Masay
• Nuera Llunchuy Mi nuera Llunchuyniy
MIEMBROS DE LA FAMILIALA = AYLLUKUNA
• Tía hermana del padre Ipa (arcaísmo) Mi tía Ipay
• Tío hermano de la madre Kaka (arcaísmo) Mi tío Kakay
• Tío Tiyu Mi tío Tiyuy
• Tía Tiya Mi tía Tiyay
• Sobrino (a) de varón Quncha (arcaísmo) Mi sobrino Qunchay
• Sobrino (a) de mujer Mulla (arcaísmo) Mi sobrina Mullay
• Primo hermano de varón Hichpa wawqi Mi primo Hichpa wawqiy
• Prima hermana de mujer ichpa ñaña Mi prima Hichoa ñañay
• Prima hermana de varón Hichpa pani Mi Prima Hichpa paniy
• Cercano Hichpa
MIEMBROS DE LA FAMILIALA = AYLLUKUNA
• Cuñado Masa Mi cuñado Masay
• Concuñado Masa masiy Mi concuñado Masa masiy
• Concuñada Llunchuy masi Mi concuñada Llunchuy masiy
• Consuegro (a Layasi Mi consuegro (a Layasiy
• Padrastro Qipa tayta Mi padrastro Qipa taytay
• Madrastra Qipa mama Mi madrastra Qipa mamay
• Hijastro Hawa churi Mi hijastro Hawa churiy
• Hijastra Hawa ususi Mi hijastra Hawa ususiy.
• Hermanastra Qipa ñaña Mi hermanastra Qipa ñañay
• Hermanastro Qipa turi Mi hermanastro Qipa turiy
• Suegra Aqi (arcaísmo) Mi suegra Aqiy
MIEMBROS DE LA FAMILIALA = AYLLUKUNA
• Ultimo hijo (a) Ñuñu paqwa Mi ultimo hijo Ñuñu paqway
• Consanguíneo Yawar masiy
• Enamorado Kaq masiy
• Conviviente Tiyaq masiy
• Amante Pantaq masiy
• Viudo Qari sapa
• Viuda Warmi sapa
• Amigo Yanasa / Masiy
• Familia Ascendente, descendente Panaka
FAMILIARIDADES CONTRAÍDAS = AYLLUCHAKUYKUNA

• Persona que la he tomado de hijo Churichakusqay


• Persona que le he tomado de padre Taytachakusqay
• Persona que le he tomado de madre Mamachakusqay
• Persona que le he tomado de hermano Wawqichakusqay
• Persona que le he tomada de hermana Ñañachakusqay
• Tutor, persona que me ha criado Uywaqniy
• Pupilo, persona que le he criado Uywasqay
• Niño que le he destetado Anukasqay wawa
• Padrino de bautismo Marqariq
• Mi padrino Marqariqniy
• Ahijado (a) de bautismo Marqasqay wawa.
FAMILIARIDADES CONTRAÍDAS = AYLLUCHAKUYKUNA

• Ahijado (a) de corte pelo Chukcha rutumanta marqasqay


• Madrina de Matrimonio Sawna mama
• Padrino de matrimonio Sawna tayta.
• Ahijado (a) de matrimonio Sawnachisqay
• Emparentarse Aylluchakuy
ETAPAS DEL DESARROLLO HUMANO = RUNAPA WIÑAYNINKUNA

• Mujer gestante wiksayuq warmi


• Dar a luz wachakuy / unqukuy
• Nacer Paqariy
• Niño que gatea Lawtaq wawa
• Niño de 0 a 2 años de edad Wawa
Niño Urucha
• Niño de 3 a 5 años de edad Irqi / irqicha
• Niño que le he destetado Anukasqay wawa
• Niño de 6 a 10 años de edad Warma
• Púber, adolescente varón Maqtacha / mallqu
• Púber Adolescente mujer Sipascha / Pasñacha
ETAPAS DEL DESARROLLO HUMANO = RUNAPA WIÑAYNINKUNA

• Joven varón wayna / maqta


• Joven mujer Sipas / pasña
• Varón y mujer en edad de matrimonio Yuyayniyuq
• Mujer adulta Paya warmi
• Varón adulto Puqusqa runa
• Varón de 60 a 80 años de edad Machucha
• Mujer de 60 a 80 años de edad Payacha
• Anciano (a) Yuyaq / yuyaqcha
ORACIONES SOBRE LA FAMILIA = AYLLUMANTA HUNTA
RIMAYKUNA

• En Presente = Kunan Pachapi: En Pasado = Ñawpa Pachapi:


• Ñuqa wawata hampini Ñuqa wawata hampirani
• Qam wawata hampinki Qam wawata hampiranki
• Pay wawata hampin Pay wawata hampira
• Ñuqanchik wawata hampinchik Ñuqanchik wawata hampiranchik
• Ñuqayku wawata hampiniku Ñuqayku wawata hampiraniku
• Qamkuna wawata hampinkichik Qamkuna wawata hampirankichik
• Paykuna wawata hampinku Paykuna wawata hampiraku
ORACIONES SOBRE LA FAMILIA = AYLLUMANTA HUNTA
RIMAYKUNA

• En Futuro = Qipa pachapi: En Presente progresivo = kay pachapi ruwasqa:


• Ñuqa unquqta hampisaq Ñuqa unquqta hampichkani
• Qam unquqta hampinki Qam unquqta hampichkanki
• Pay unquqta hampinqa Pay unquqta hampichkan
• Ñuqanchik unquqta hampisunchik Ñuqanchik unquqta hampichkanchik
• Ñuqayku unquqta hampisaqku Ñuqayku unquqta hampichkaniku
• Qamkuna unquqta hampinkinchik Qamkuna unquqta hampichkankichik
• Paykuna unquqta hampinqaku Paykuna unquqta hampichkanku.
DIÁLOGO ENTRE MADRE DE FAMILIA Y PERSONAL DE SALUD
• Señorita por favor quiero una cita para vacunar a mi bebito.
• Siñurita ama hinakaychu huk sitata quway wawachay wakunachinaypaq.
• Dame su DNI de tu bebita para buscar su historia.
• Wawachaykipa dinichanta quway isturian maskanaypaq.
• Con esto acércate donde la señorita que pone las vacunas.
• Kaywan asuykuy wakunaq siñuritaman
• Señorita traigo a mi bebito para que lo vacune.
• Siñurita wawachaytam apamuni wakunaykapuwanaykipaq.
• Dame su tarjeta de control
• Qatipana tarhitachanta qumuway
• Vuelves después de seis meses para su otra vacuna
• Suqta killamanta kutimunki huknin wakunachan churanaypaq.
• Guarda bien esta su tarjeta de control.
• Kay qatipana tarhitachanta sumaqta waqaychanki.
DIALOGO ENTRE LA FAMILIA Y PERSONAL DE SALUD
• Señorita por favor quiero una cita para Medicina.
• Siñurita ama hinakaychu huk sitata quway midisinapaq.
• Dame su DNI de tu bebita para buscar su historia.
• Wawachaykipa dinichanta quway isturian maskanaypaq.
• Antes de ir donde el Doctor llévalo primero a triaje
• Kaywan asuykuy triahi nisqanmanraq.
• Señorita traigo a mi bebito para que el Doctor lo vea.
• Siñurita wawachaytam apamuni Duktur qawaykapuwanampaq.
• Sacale su chompita para pesarle y medir su tamaño.
• Chumpachanta urquy llasaychanta sayaychantawan tupunapaq.
• ¿Que tiene tu bebito?
• Imanantaq wawachaykita?
• Parece que le duele su barriguita Doctor, por que retorciéndose llora mucho.
• Wiksachanchus hinam nanan duktur, qiwikachakuspallam llumpayta waqan.
DIALOGO ENTRE MEDICO Y ESPOSO DE PACIENTE

• ¿Se puede Doctor?


• Ñuqallaymi Duktur?
• Pase adelante que cosita desea?
• Yaykukuy, imachatam niranki.
• Doctor mi esposa está gestando, quiero que me lo vea.
• Duktur warmiymi wiksayuq tarikun. Qawaykapullaway.
• ¿Cuantos meses de gestación tiene?
• Hayka killayuqñataq wiksayuq kasqan?
• Casi nueve meses ya doctor
• Yaqa isqun killayuqñam Duktur.
DIALOGO ENTRE MADRE DE FAMILIA Y MEDICO

• ¿Se puede Doctor?


• Ñuqallaymi Duktur?
• Pase adelante que cosita desea?
• Yaykukuy, imachatam niranki.
• Doctor a mi hijo varón le duele mucho la cabeza, quiero que me lo vea.
• Duktur Qari churiytam anchata uman nanan. Qawaykapullaway.
• ¿Desde cuando le duele la cabeza?
• Imaymantam uman nanan?
• Hace un mes le duele la cabeza Doctor.
• Yaqa huk killañam uma nanayni Duktur.
• Con esta receta compras pastillas en la farmacia y que tome uno en la noche antes de dormir.
• Kay risitawan pastillata, hampi rantikuna wasipi rantispa tumachinki tuta manaraq puñuchkaptin.
DIALOGO ENTRE MADRE DE FAMILIA Y MEDICO

• ¿Se puede Doctor?


• Ñuqallaymi Duktur?
• Pase adelante que cosita desea?
• Yaykukuy, imachatam niranki.
• Doctor a mi hijita mujer le duele la barriguita, quiero que me lo vea.
• Duktur warmi churichaytam wiksachan nanan. Qawaykapullaway.
• ¿Desde cuando le duele la barriguita?
• Imaymantam wiksachan nanan?
• Desde hace un rato nomás Doctor.
• Ñaqallamantam Duktur.
DIALOGO ENTRE FAMILIAR DE PACIENTE Y MEDICO

• Venga señor con su esposa mas les voy a informar sobre la enfermedad de su abuelito.
• Hamuy tayta, warmikipiwan awluchaykipa unquyninmanta willasaykichik.
• Si Doctor, por favor infórmenos sobre el estado de mi anciano abuelito
• Arí Duktur amahinakaychu willallawayku yuyaq machuchallaypa unquyninmanta.
• Tu abuelito necesita una operación de próstata.
• Machuchaykiqa upirasyuntam nisitan.
• Doctor mi abuelito es muy anciano, ¿podrá resistir la operación?.
• Duktur awluchayqa llumpay yuyaqñam, risistirunqachu upirasyunta?
Video de la clase:
• Pónganse de acuerdo entre todos los familiares y nos comunican.
https://www.youtube.com/wat
• Llapallan aylluykichikwan rimanakuspaykichik willamuwankiku. ch?v=5bVhm1lbyXQ
Tupananchikkama

Huk punchawkama
wayllukusqay
yachakuqkuna

También podría gustarte