Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
4 In lavakombarika, pagina 40
MIANDRY RAZANA
Mafy indrindra ny mahazo anay mirahavavy isak’izay irahin’i Nenibe hividy laoka ao
Tsy fantatray izay mahatonga izany fa tena tsy tian’Ingahy Rabeso izahay mirahavavy.
Izahay koa tsy tia azy rahateo satria menamena ny masony ary manao saoka roa izy, ny feony
midoboa be sady mitreron-dava. Nony injay manondro ny hena tadiavinay izahay dia
kapohiny amin’ny rambo’ommby ny tananay. Asainy lazaina fotsiny izay tadiavina fa tsy
avelany hokasihina mihitsy ny hena. Ny mpividy hafa, anefa, tsy mba nampanionona azy
akory na dia mamadibadika ny tokon-kena amin’ny tananay aza. Tsy vitan’izany fa fara-olona
foana izahay vao omeny. Izay tonga aorianay dia omeny alohanay.
Sosotra ery izahay mitaraina amin’i Nenibe noho izany, kanefa, mihomehy fotsy i
Nenibe, Indray mandeha, raha loky toy ny fanaony izy dia nanontanianay izay antony
Mba nisy resadresakay mirahavavy ihany toy izao: “Angamba naka vady an’i Nenibe
Soa ihany, lahy, hoy ny bitsikay, fa tsy nanaiky i Nenibe satria tsy mety mihitsy izany: i
Nenibe dia tsara tarehy, tsotra malama ny volony, marimarina ny endriny, manifinify ny
molony. Ingahy Rabeso kosa dia tena ratsy tarehy mihitsy: lava be mtsilotsilo ny
LA VELADA DE LA EXHUMACIÓN
Para mi hermana y yo era una tortura ir al carnicero Don Rabeso al centro del pueblo de
Ambohimangidy, donde vivíamos. Había carne dos veces por semana en su carnicería.
No sabíamos por qué Don Rabeso nos odiaba. Tampoco le amábamos con sus ojos
tocáramos con las manos la carne, bastaba con decirle lo que queríamos comprar si no nos
pegaba las manos con la cola de buey que le servía de mata-moscas. Mientras que los demás
clientes removían de todos los lados la carne. También, nos recibía siempre por último.
Nos quejábamos a abuela de la atitud de Don Rabeso cada vez más que regresábamos
de su carnicería pero sólo se reía. Un día mientras que reyó como solía hacer, le preguntamos.
Mi hermana y yo nos preguntábamos si: “¿quizás, Don Rabeso pidió la mano de abuela
Afortunadamente, nos decíamos, que abuela no aceptó porque eso no era conveniente:
abuela era guapa, con cabello liso, tenía una cara radiante de alegría, sus labios eran finos.
Mientras que Don Rabeso era tan feo, tenía: barba larguísima y tan deshilada, ojos oscuros,
barrigudo.
Fanaonay ankizy eny ambanivohitra ny mangala-paiso na voasary. Ao an-kady
manodidina ny tampón-tanàna iny dia mavomavo ery ny voasary efa matoy mitarotaroka
ankabetsahany, kanefa, anaovanay vivery lava izao ny firotsahana eny. Indray takariva dia
nanao kinanga nandrirotra voany iray avy izahay mirahavay, kanjo re ka tsipalotr’Ingahy
Rabeso – ny sahany rahateo izy ity – noenjehiny izahay, ny rambon’omby fiarovany lalitra
eny an-tanany ihany. Nilomay nandositra izahay mirahavavy ary abna vao tonga tany an-
trano. Tafavoaka hitazana izay mampandositra anay toy izao i Nenibe ka raha vao naita
niefonefona nailaza tamin’i Nenibe izy mba tsy hampividy laoka anay eny aminy intsony.
Asanao, hoy i Nenibe loky ihany, ny hena amidinao aza tsy tianao ho lafo? Aleo lo toy
izay ho an-kavana.
Famadihana malaza, namonoana omby sy kisoa matavy ary notongavan’ny mpihira gasy
fanantsilahy roa tonta. Maro be by mpiandry razana tamin’ny alina ary satria moa alin-
dririnina dia nitangorongorona tao an’efitra ambany sy tao an-dalantsara ny olona rehetra
Ny razana dia napetraka tao ambany lavarangana ambony lampihazo ary ny lehilahy
sasantsasany dia tsy niala tao ambany lavarangana fandrao misy mpamosavy.
Nosotros, los hijos del campo, nos acostumbrábamos a robar perras o naranjas en el
campo de los vecinos. La mayoría de esos campos eran protegidos por un esperpento
envenenado, pero no nos importaba. Una tarde, mi hermana e yo nos pusimos en riesgo
arrancando cada una, una naranja pero Don Rabeso nos divisó desde lejos –porque era su
campo– y nos persiguió, con la cola de buey en mano. Huimos a todo correr hasta la casa
ahogándonos, abuela salió en el patio para ver lo que ocurrió pero al ver a Don Rabeso se
puso a reír de tanto modo que la cólera de ese último se intensificó diciendo con furor a
Después, abuela nos contó lo ocurrido en una exhumación ya hacía mucho tiempo.
Los aldeanos se reunían en una exhumación que la familia de abuela organizaba. Era
una famosa exhumación en qua se mataba bueyes y cerdos gordos, con dos grupos de
aquella noche, era una noche de invierno y hacía mucho frio, la gente se reagrupaban en el
Los cadáveres de los antepasados eran instalados bajo la veranda en un tablado y los
hombres se quedaron allá por miedo de que las brujas jugaran con los cadáveres.
Ary rehefa vorivory moa dia mazàna lasa avokoa na resadresaka, na somonga isan-karazany,
Ingahy Rabeso dia anisan’ny tao an-dalatsara itsatohan’ny tohatra mankany ambony
rihana. Mbola tovolahy izy tamin’izany, kanefa, dia raikitra “Ingahy” sahady satria tsy
vitan’ny hoe vaventy, somary vaventy loatra fotsiny fa ingahirainay sahady teo amin’ny
fahazoana (mpivaro-kena fanta-daza sy nambinina izy). Lalina koa raha hahita izao karazana
tantara isan-karazany izao ingahy Rabeso ka manongilan-tsofina mihaino azy ny olona. Toy
ny azy irery ny fotoana indraidray fa basivava fatratra izy, ary milaza tena ho raindahiny
ndeha ho vaky handositra ireo tafaraka taminy dia izy irey kosa, hono, no nifototra nanao izay
handresena ny fahavalo na dia lefom-pohy moja aza no teny an-tanany. “rikoriko tanteraka
aho, lehiretsy, hoy izy nihifikifika, raha nahita ireto namako miamboho lehilahy an-kitsirano
izao!”.
Fa raha ilay variana nahaino azy iny ny olona rehetra teo dia indray nitopy ny maso ka
nivandraka ny ery an-tampon’ny fiolanhan’ny tohatra lankany ambony rihana, satria… nijoro
teo ny razana iray mifono tsihy! Ankona avokoa aloha vao samy nihiaka sy nilomay
nandositra hivoaka any an-tokotany. Ny avy any alatrano kosa nibosesika hijery izay manjo
Don Rabeso era de los quienes estaban en el pasillo donde había la escalera que llevaba
al primer piso de la casa. Todavía era muy joven pero todo el mundo le llamaba “Don” no
sólo por la grandeza de su cuerpo, un cuerpo demasiado grande, sino también por su estatuto
social (era un rico y famoso carnicero). Don Rabeso era hábil en narrar anécdotas y los demás
la caza de las brujas, la detención de ladrón de esqueletos humanos, etc.…lo que suscitaba en
particular la aclamación de los oyentes era su hazaña en el pueblo de Sakalava donde criaba
bueyes gordos, se combatía solo contra los “Dahalo” quienes querían robar sus bueyes, decía
Don Rabeso: “daba asco totalmente al ver mis amigos que se huían dejándome solo con los
enemigos”.
Pero al seguir escuchándole, los oyentes percibió de repente en la escalera… uno de los
cadáveres se quedó de pie envuelto por una estera. Se quedaron un instante boquiabiertas
antes de gritar y salir fuera. En cuanto a los que estaban en el patio se atropellaron a entrar
nahagaga fa tsy tafavoaka mihitsy izy fa niraika miankavia miankavanana fotsiny. Vaventy
angaha ka tsy mba kingkinga toy ny namanay? Nidina zana-tohatra iray indray ity razana
mifono tsihy ka mainka nihiakan’ ny tahotra ny olona rehetra. Fisavoritahana tsy nisy
ohatran’izany! Tamin’izay dia voatosika ny jiro teo an-tohatra ka nilelalela ny olona niantso
“vonjeo”…
Hay izy ty manao somonga ratsy etsy an-tohatra? Nisampotina nanatrika an’ny dadabeanareo
izy, nandrehatra ilay jiro niongana ny lehilahy iray ary tamin’izay no nahitana fa inty Ingahy
Rabeso mamonkin-totohondry no sady miteny kendakenda hoe: “hay ialahy io?” – fa nifanao
ialahy izy roa satria mpisakaiza tokoa – maika nihomehy i Dadabeanareo: “hay ialahy tena
kanosa?”, hoy izy. Tsy nahatsindry fo ingahy Rabeso ka kihiaka lotika dia lotika:
Taitra ny olona naita ny fiovan-javatra ka samy nanony an’ingahy Rabeso avokoa sady
naniny azy ho olona tsy nahalala sangisangy. Nefa, ny fo rano mafana ka rahefa mandevy dia
tsy faly taminy ny olona refetra. Nony hitany fa niandany tamin’i Dadabeanareo ireto
mpiandry razana dia nivoaka nankany ivelany izy, lasa nody ary ny ampitso dia nanatrika ny
fanitrihana akory.
Aun Don Rabeso se atropellaban con los demás para huir pero no lograba salir de la
casa, sólo se precipitaba de la izquierda a la derecha sin encontrar su dirección, quizás fuera
El cadáver envuelto por la estera bajaba un escalón de nuevo, la gente estaba panicada,
Pero vuestro abuelo reía tanto quitando la estera que le envolvía, decía: “¡hombre, sois
verdaderamente miedosos!”
Don Rabeso estaba muy enfadado cuando reconocía la voz de vuestro abuelo. Se
embrollaba frente a vuestro abuelo, cuando un hombre encendía la lámpara caída constataba
que don Rabeso apretó los puñados, decía con una voz amortiguada, “¿eres tú?”. Pero vuestro
abuelo seguía riendo, decía “¿eres verdaderamente miedoso?” y Don Rabeso le gritaba “bájate
La gente estaba sorprendida viendo la cólera de Don Rabeso y le calmaba. Pero era tan
furioso que no había medido sus palabras. La gente, decepcionada por la reacción de Don
Rabeso, decidía dar razón a vuestro abuelo. Contrariado Don Rabeso se fue y el día siguiente
no asistió a la exhumación.
Nifona taminy i Dadabeanareo taty aoriana, nitady hamitram-pihavanana, kanefa, tsy
azo nivalozana ingahy Rabeso. Ary tandremo hoy i Nenibe nametraka ny fanondrony teo
(Aprily 1965)
Más tarde, vuestro abuelo le pidió perdón para reconciliarse, pero Don Rabeso,
rencoroso como lo era no aceptó. ¡Cuidado, decía abuela -poniendo su índice en sus labios-
Don Rabeso no quiere que se rían ante él, porque cree que es una ironía hacia él por lo pasado
(Abril 1965)