Está en la página 1de 4

PhilosophyofLiterature

Autobiografia,FilosofiayEscritura:ElCasoUnamuno
CiriloFlrezMiguel
UniversidaddeSalamanca

ABSTRACT:ThispaperanalyzesthechangeofUnamunosphilosophyfromhis
workDiarioIntimo,whichisthetextwherethe1897crisisisreflected.Unamuno
leavesbehindhisfirstphilosophy,formulatedonthe"scientificreason"ofmodernity;
andturnintophilosophywhichsetsaside"science"andmovestoward"literature."In
thisnewphilosophy,autobiographycomestotheforegroundandwritingbecomes
especiallyrelevantasthetoolusedbyUnamunotobuildhisdestinyas"autoliterary,"
which,bythewayof"literaryfigures,"deviseshisownidentity.Inthisframework,
DiarioIntimo,NicodemoelFariseoandsomelettersareanalyzedwiththeaimof
establishingthetextualdifferencesbetweendiary,letterandconference.
1.Crisisycambioderumbo.
Lacrisisunamunianade1897,quehaquedadofijadaensuDiarioIntimo,tematizamuybienla
salidadesufilosofaprimerayelprimeresbozodeloquevaaserlafilosofadeUnamunohasta
elfinaldesuvida:unaluchadesesperadaporconstruirlapropiaidentidad.Esaluchadesesperada
porconstruirlapropiaidentidad,pordarsesudestinoenlahistoria(vocacin)lavaarealizar
Unamunopormediacindelaescritura.DesdesullegadaaSalamancacomocatedrticode
griegoUnamunovaconsolidandosuvocacindeescritorenelescenariopblicodelavida
nacional,lograndoalospocosaosdesullegadaaSalamanca,hacerseunnombrepropioy
conseguirunpuestodestacadocomoautordelibrosyartculos,abandonandolospseudnimos
conlosquehabaempezadofirmandomuchasdesuscolaboraciones.Peroprecisamenteenese
momentoenelquehalogradoelreconocimientodesunombrepropio,seleplanteaaUnamuno
lapreguntaquelevaaacompaaralolargodetodasuexistencia:quinsoyyo?.Elquese
encuentraconsigomismoenlasoledaddelapropiaintimidad?;oelquesefragmentaydispersa
enlapluralidaddeescritosquequedanrepartidosenlaprensanacionaleinternacional?.Quin
soyyo?,sepreguntaUnamuno.Unyosustantivoqueaspiraapermanecereterno;ouna
pluralidaddefragmentosesparcidosportodoslosrinconesdelespaciopblico?.
EnsuprimerafilosofadelosaosdeaprendizajeenBilbaoUnamunosepreocupabapor
construir"sistemasdefilosofa"o"sistemaspolticos"(socialismo)yolvidabaenciertamaneraal
hombreconcretoqueaspiraapermanecer,asobrevivir.Ensuprimerafilosofadesistemael
hombreconcretoaparecacomounaespeciedemarionetayelmundocomounaespeciede
teatro.ContraesoescontraloqueserebelaelUnamunodelDiarioIntimoyapartirdeesasu
granrebelinvaaemprenderlaaventuradeconstruirseunaleyenda,unaidentidad.Yparaellolo
importantenoeselrecuerdo,sinoelideal.UnidealquetienequedarseasmismocomoD.
QUIJOTEyqueserlaestrellaquelegueporestemundodesencantadodefindesiglodelque
parecenhaberseretiradolosdioses;yquetraeconsigounaprofundacrisisdelsujetomodernode
lafilosofa,queeslaqueUnamunotematizaensuDiarioIntimode1897.
2.ElDiarioIntimo.
El9deabrilde1897,ViernesdeDoleresenaquelao,UnamunoseretiraaAlcaldeHenares
enelOratoriodeSanFelipeNerieiniciaunaseriede"Meditaciones"quesonlasquevana
configurarelDiarioqueestintegradoporcuatrocuadernillosyseextiendedel9deabrilde
1897al28demayodelmismoao.Redondeandolascifraspodemosdecirquedosmeses
continuadosdemeditacin,enlaqueUnamunosometeapruebasuprimerafilosofayconellala
filosofamoderna.Lacontraposicinunamunianaentre"razn"y"verdad","dogma"y"misterio",
"pensar"y"meditar"podemosentenderlacomolacontraposicinentrelaprimerafilosofa
unamunianaentendidacomofilosofacientfica,filosofadesistema;ylanuevafilosofadelhombre
concreto.Laprimerasehacepensando,lasegundameditando.EstadistincindeUnamunoes
similaralaquemstardeharHeideggerenElorigendelaobradearte;ypodemos
interpretarlacomolaheideggerianacomounacrticadela"imagenmodernadelmundo"centrada
enlarepresentacin;ylapropuestadeunaimagenalternativadelmundocentradaenlacreacin,
queeslaquevaacristalizarenelparadigmadeDonQuijoteentendidocomovoluntadcreadora
delpropioideal,queyanoeselidealdelamodernidad:elracionalismoqueabocaal
fenomenismoyconcluyeennihilismo.Elnuevoidealunamunianoeseldeunafecreadora,que
acabarinterpretandotragicmicamenteinspirndoseenKierkegaard.Elmodelotragicmicodel
idealunamunianoesDonQuijote,quesegnUnamunonuncadebeserinterpretadocmicamente.
DonQuijotenoesningnbufn,sinolaejemplificacindeunavoluntadcreadora,queesla
esenciadelanuevafilosofadeUnamuno.Kierkegaardhacaracterizadomuybienlatragicomedia
queUnamunoencarnarenDonQuijote."Existiresunesfuerzo,yestantopatticocomo
cmico;patticoporqueelesfuerzoesinfinito,esdecir,dirigidohaciaelinfinitoporqueesla
realizacindelinfinito,loquesignificaelmsaltopathos;cmico,porqueelesfuerzoesuna
contradiccininterna"(1)Contradiccinquesemanifiestaenqueteniendoelinfinitoensmismo,
elexistenteestsituadoeneldevenir;demaneraquepodemosdecirdelloquePlatndecadel
amor:queeshijodepeniaydeporos.Ahestlaesenciatragicmicadelaexistenciadelhombre
modernotanbienrepresentadaporDonQuijote;ytematizadaporUnamunoensufilosofa.
3.DelaFilosofaPrimeraalaFilosofaMadura.

CmollevaacaboUnamunoelpasodesuprimerafilosofaalanuevafilosofaquecristalizar
ensufilosofamadura?.Atravsdeunprocesodeconversindelhombreviejo(intelectualismo
racionalistadelamodernidad)enelhombrenuevodelafe.Peronounafedogmtica,sinounafe
escpticaenelsentidoetimolgicodelapalabraescepticismo;esdecir,unafebuscadorao
investigadoraconstantedelaverdadalestilodelafiguradeNicodemo;queeslafiguraque
desdeunpuntodevistafilosficoliterariosintetizaenunensayolacrisisde1897,quevenimos
leyendocomounacrisisdeidentidad.Quinsoyyo?
"Eseyoqueelmundomehadadopereceralconsumirselasmentesenquevive,apenas
quedaradelmsqueunnombre.Cmoviviendoconeseyo,noibaatemblarantelanada?.
Peroelyomo,elquetsacastedelanadavivirenTi.Seextraarndelcambio,sinobservar
quenohaytalcambionidefrente,nidecostado.LoquehayesqueelMiguelqueellos
conocan,eldelescenario,hamuertoyalmorirhadadolibertadalMiguelrealyeterno,alque
ahogabayoprimayesoqueesaeslafuentedetodolobuenodelmuerto."(2)
LameditacinunamunianadelDiarioIntimoabandonaelespaciodelaraznmodernaenelque
sehabasituadolaprimerafilosofadeUnamunoyseorientahaciaelespaciodelesprituala
bsquedadealgomsslidoqueelfenomenismodelarazn.
"Ynuestramente,Quesmsqueunfenmeno,unaapariencia?.Paralaraznnohayms
realidadquelaapariencia.Peropideavoces,comonecesidadmental,algoslidoypermanente,
algnsujetodelasapariencias,porquesesienteasmisma,sees,nomeramenteseconoce"(3)
Yeseserquesienteserseenlaexperienciainmediatadesuserbuscasuidentidad
autobiogrficamentedndoseunprincipiodeunidadenelespacioydecontinuidadeneltiempoy
construyendolingsticamentelanoveladesuvida,supropialeyenda.Elverdaderopuntode
partidadelafilosofaparaUnamunoeslaexperienciainmediatadelserynoladelconocimiento:
""Conceteatimismo!",decalainscripcin,yCarlyledice:No,eresinconocible,conocetu
obrayllvalaacabo!Yculesmiobra?Hayalgomsqueconocerse(ollevaracabosuobra)
yqueamarseyes,serse.Steatimismo,stmismoycomoeresnada,snadaydjateperder
enmanosdelSeor"(4)
Puesbien,unadelastareasfundamentalesdeUnamunoesprecisamenteladeconstruirsu"ser",
surealidadpersonaldndoseundestinoenlahistoria;cosaqueUnamunohaceconfigurndosea
smismocomoescritor.Unatarea,ladeescritor,quenohayqueentenderconformeal
paradigmadelaproduccin,sinoaldelacreacinrepresentadoporlafiguradeDonQuijote.
4.TeoradelSujetoyTeoradelAutor.
Apartirdelplanteamientokantianosehamodificadoprofundamentelaideadesujeto.Ha
desaparecidodelostextoscientficosque,comosistemasdeproposiciones,excluyendichaideay
resaltanlafuerzaexplicativadelsistema,queesquiendavalidezadichostextos.Enparalelocon
sudesaparicindelostextoscientficosesaideahaquedadodispersayocultaenlosotrostextos:
morales,polticos,religiosos,literarios,etc.;locualobligaalosintrpretesacuestionarseeltema
delasubjetividadconstituidatalcomoseentendaenlamodernidad,ypasaaseruna
subjetividadproblemtica,quetienequeserreconstruidaapartirdeunapluralidadde
fragmentos.Estaproblematicidaddelasubjetividadfragmentadaydelanecesidaddereconstruir
suunidadesloquevaahacerquedesdecomienzosdelsigloXIXeltemadelaautobiografa
adquieraunarelevanciaespecial;yesoesprecisamenteloquesereflejaenlafilosofamadurade
Unamuno,cuyainiciacinpodemossituarapartirdelDiarioIntimo.
ElDiarioIntimoeslarupturaconlaideadesujetouniversal,yaseastelaVoluntad,lo
Inconocibleolaespeciehumana(humanidad);ylabsquedadeunsujetoconcretodotadode
pasinyportantodeintereses.EsabsquedalavaasintetizarUnamunoentresfigurasque
marcanelprocesodemaduracindesufilosofa:enlafiguradeNicodemocomoelcreyente
escptico;enlafiguradeldoctorMontarcocomoelescritor;yenlafiguradeDonQuijotecomo
laejemplificacinperfectadelotragicmicodelaexistenciahumana.Analicemosenprimerlugar
laprimeradelasfigurasenlacualUnamunosintetizalaexperienciadelacrisisquesereflejaenel
DiarioIntimo.
5.LaFiguradeNicodemo.
AlfijarnuestraatencinenlafiguradeNicodemovamosaanalizarelrelatotituladoNicodemoel
Fariseo,queUnamunoescribearazdelacrisisyquepronunciacomoconferenciaenelAteneo
deMadridelao1899.Laprimeraobservacinquecabehacerantelaconferenciaesacercadel
carcterpblicodelamisma,aspectoquetienesuimportanciaporlosiguiente.
PodemosdistinguirtresespaciosenlosqueUnamunoconstruyesusubjetividad:elespaciodela
intimidaddelDiarioIntimo,elespaciodelaprivacidaddesusCartasyelespaciopblicodela
conferencia:"NicodemoelFariseo".Elelementocomnacadaunodeesosespacioseseldela
intersubjetividad.EnlaintimidadseconfiesaanteDios,enlaprivacidadanteelamigoyenla
publicidadanteelgrupo.Encadaunodeestosespacioselreceptordesuconfesinsediferencia
porelgradodeintimidadoanonimidadquelecaracteriza.LamximaintimidadseraladeDios,
laintermedialadelamigoyelpblicoestaracaracterizadoporunaanonimidadgeneral.Peroen
lostrescasosUnamunointentadecirquieneslsirvindosesiempredelaescritura.Suprctica
comnenlostrescasoseslaescrituraautobiogrficadelyo.

Ladiferenciadeesostresespaciosexpresamuybienladiferenciaentretresgnerosdeescritura
autobiogrfica:eldiario,lacartayelrelato.Comognerodeescrituraeldiarioylacartaestn
centradosenelpresente,eneldaadaydesconocenloslmites;sonfragmentosdevidaquela
escrituradejafijados.Ellosnoson"obras"comoelrelato;yporesonotienenuncarcter
acabado,sinoabierto.Estolesconfiereunalibertaddelaquecareceelrelato.Ladiferenciaentre
eldiarioylacartaeslarelacinconelotroporunlado;yelmododeescrituraporotro.El
diario,enelcasodeUnamunoesunameditacin,quepodemoscaracterizarcomountrabajo
constantedeintrospeccinalabsquedadelyoqueseencuentraenlomsprofundodesu
intimidad.Lacarta,encambio,noesunameditacin,sinounrelatoabiertocontadoaun"otro",
enestecasounamigo,delqueesperaunarespuestaquepuedaayudarleasolucionarlasituacin
existencialenlaqueseencuentra.(5)
Siahoracomparamoslacartayelrelatovemosqueambossonrelatos;peromientrasquela
cartaesunrelatoabiertoqueesperaunarespuesta;elrelatoesunrelatocerrado,cuyosefectos
ensuinterlocutorUnamunorenunciaaconocer.
.."ysiembrosinvolverhaciaatrslosojos,noseaquemepaseloquealamujerdeLot;
siembromigranomirandosiemprealporvenir,queeselnicoreinodelibertad,ydejoala
tierraquelofecunde,yalaire,alaguayalsolquelofomenten.Ah!Sienvezdeinquietarnos
porelsembradogranosiguiramossembrndolo"!(6)
Ycomparandoelrelatoliterarioconeldiariovemosqueeldiarioesuntrabajodeinstrospeccin
centradoenelyo;mientrasqueelobjetivodelrelatoliterarionoeslaintrospeccindelyo;sinola
exhibicindelpropioyoanteun"otro",elpblico,quedesconocelasexperienciasprofundasde
eseyoypuedesentirseprofundamentesorprendidoporelrelatodelasmismas.
"Squeesmuchopediros,squevienecadacualconsuspropioscuidadosypreocupaciones,
pensandoacasoenlacitaprxima,enelamigoqueleespera,enelnegocioqueentremanos
trae,muchosporpuracuriosidad,comoatenienses,noscuntosdispuestosaoircosasque,
porlogeneral,cansanomolestan.Loquevaisaoirnadatienedeameno",(7)
Laconferencia1899esunrelatoenelqueUnamunohabladesmismoatravsdelafigurade
Nicodemo,quepodemosinterpretarcomounaficcindelUnamunodelaltimadcadadelsiglo
XIX;demodosimilaracomolafiguradeEugenioRoderoficcionaelabandonodelafedel
Unamunoestudiantedefilosofayopositor.(8)Nicodemoestaraficcionandolapeculiarvueltaala
fedeUnamunocomoconsecuenciadesusprimerosaosenSalamancaenlosquevaa
consolidarsuvocacindeescritor.EstosevemuybienenlaprimerapginadeNicodemoel
fariseoenlaqueescribequelosdostiposdeproblemasquepreocupanfundamentalmenteasu
espritusonloseconmicosylosreligiosos.AsullegadaaSalamancaUnamunosehaafiliadoal
partidosocialistayhallevadounaintensa"campaapoltica"atravsdesusescritosenLalucha
declases.Lacrisisdel97suponeungirodelosproblemaseconmicosalosreligiosos,dela
preocupacinporlahumanidadalapreocupacinporelindividuoconcretoMigueldeUnamuno.
YenestegirovaimplcitatambinlapreocupacinporlafinalidaddelUniversotodo,queen
definitivaeselverdaderoenigmadelaEsfinge,queUnamunointentarresolverensufilosofa
madura.
EnestaconferenciaUnamunovaamostrarasusoyenteselalmadesnudadeNicodemoelfariseo
ylovaahacersirvindosedelgneroliterariodelaconfesin,queesunadelasformasclsicas
quehaadoptadolaautobiografadesdelostiemposdeSanAgustn.
LaluchadeNicodemo,queeslaluchadeUnamunoenesemomentodesuexistencia,eslalucha
entreel"hombrentimo"yel"hombrepblico",exterior.Estaluchaentreelhombreinterioryel
exteriorvaaintentarresolverlaUnamunoconfrontandoeltiempoylaeternidadparaversies
posiblesalvarlaaccindisolventedeltiempo,arraigandoasteenunpresenteeternoquehaga
de"sustanciayraizdelapermanenciadelofugitivo".Peroesteplanteamientoleconduce
necesariamenteaDiosyleobligaareplantearsesuautobiografadistinguiendoentreel"hombre
carnal"yel"hombreespiritual".Elprimeropuedequeprogrese,peroacabadiluyndoseenel
tiempo;elsegundoeselquecrecearraigadoenlaeternidaddelser.CmoentiendeUnamuno
esaeternidaddelserfrentealafugacidaddeltiempo?.
AquUnamunosesirvedeunaideaquepodemoscalificardehegeliana;yeslaideadelespritu,
queenelmomentodenaceresdepositadaenlamatrizdelmundo,iniciandoentoncessu
crecimiento.Uncrecimientohaciaafueraenunaseriedecapasquesevanformandopor
asimilacindelmundo;yotrohaciaadentro,hacialasracesquearraiganenlasustanciadelser,
queenestemomentoUnamunointerpretacomoDios,quehabitaennuestrainterioridad.
Lascapasexteriorespuedenahogaralhombreinteriorquearraigaenlaeternidaddelsery
puedenllegarhastamatarle,comoleocurriaJessconlosjudos.Peropodrresucitarese
hombreinteriorcomotambinleocurriaJess?HeaqulapreguntaqueUnamunonosdejaen
elaireyalaquevaairbuscandorespuestaensusescritosposterioresaestepequeoensayo,
queabresucaminohacialamadurezdesufilosofa;ydelquequierodestacarunadobleimagen:
ladeldesiertoqueejemplificalavidahumanacomoxodoyladelacruzqueejemplificalavida
humanacomoagona.Ambasimgenessintetizanperfectamentelaconcepcinunamunianadela
historia,quenuestroescritornosirdesvelandoensusescritoshastaelfinaldesuvida.Cmo
vaapensarUnamunolahistoriaapartirdelDiariontimo?.
ApartirdelacrisisdelDiariontimoUnamunovaairconsolidandosuvocacinliterariacomo

escritoralabsquedadequelaliteraturapuedadecirleydescubrirleloquesusprimeros
"sistemas"filosficosypolticosnohanpodido:Quinsoyyo?.Cualesmidestino?.
PeroestapreguntaacercadesumismidadnoesrespondidaporUnamunoapartirdelDiario
ntimoatravsdeuntrabajodeintrospeccin(meditacin),sinoatravsdeltrabajode
figuracindelaescritura(construccinnarrativadefiguras).Estasnomuestranelyontimode
Unamuno,cosaquenopuedenhacerporqueelyontimonuncasepuedemostrar,sinoque
dicennarrativamentecmosesienteelyo:sesienteNicodemo,sesienteMontarco,sesienteDon
Quijoteycomotalserelataasupblico.Endichorelatohayquedistinguirbienentreelsujetode
lanarracin(Unamunocomoescritor)yelalmaqueseescribeatravsdeunafigura,ennuestro
casolafiguradeNicodemo,quenoeselyontimodeUnamuno,sinounadesusposibles
figuraciones.Ycomostaspuedensermuchas,paralacomprensindelautorescritoratravs
desusfigurasesnecesarioestablecerunpactodelectura:aceptarlosescenariosqueelescritor
hadecididoconstruirparapresentarsuintimidad;escenariosquepuedenserreligiosos,comoen
elrelatodeNicodemo;oprofesionales,comoelrelatodelDoctorMontarco;oliterarios,como
enlosrelatossobreDonQuijote.LaintimidadqueUnamunofijabameditativamenteensuDiario
ntimo,luchaporhacersepblicaatravsdelamscaradeNicodemosirvindosedelaescritura
comoactividadcreadora.
ElescritorUnamuno,comosujetonarrador,vaapracticarunafilosofaquetienesuncleoenel
lenguajeyquetienecomoteorafundamentaldelamismaunateoradelesprituentendidaen
sentidohegeliano.Elesprituesunasemilladepositadaenelmomentodelnacimiento,quecada
individuotienequecultivarconstruyendolapropiaidentidad,eldestinopropioquecadaunode
nosotrostenemosquedarnosenlavida:esetiempoquediscurreentreelnacimientoylamuerte.
Latareadelafilosofaesladeirconstituyendoeseesprituenelprocesoconstantederelacin
conlascosasyconloshombres,creandoobrasbuenas,quesonlasquedarnconsistenciaal
espritu,queeslaluchaconstanteporarraigarenelpresenteeterno.Esaes,precisamente,la
tareaautobiogrficadelafilosofadeUnamunocomoescritor:ladeirinsertandosu"smismo"en
elfluirdesuBIOS;yelesperarqueese"smismo"dureeternamente.

Notes
(1)Kierkegaard,S.:Postscriptum,Gallimard,Paris,1949,6061.
(2)Unamuno,M.:ObrasCompletas,Escelicer,T.VIII,Madrid,1966,p.822.
(3)Ibidem,795.
(4)Ibidem,871.
(5)Unamuno,M.:CartasIntimas.EpistolarioentreMigueldeUnamunoyloshermanos
GutirrezAbascal.Recopilacin,introduccinynotasJ.GonzlezdeDurana,Eguzki
Argitaldaria,Bilbao,1986.Enlapag.66escribeUnamuno:"Tengohbitosdeescritor,atal
puntoqueapenasdistingocuandoescriboaunamigoycuandoalpblico,yascreoqueenmis
cartashayalgodepblico(cuandonopasoaellasnotasdemidiario)yenmisescritospblicosa
lasvecesalgodeintimidadepistolar."
(6)Ibidem,368
(7)Ibidem,370.
(8)Unamuno,M.:Nuevomundo.De.deL.Robles,Trotta,Madrid,1994
PaideialogodesignbyJanetL.Olson.
AllRightsReserved

También podría gustarte