Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
2 Guía Kichwa 9no Egb SHCHZH
2 Guía Kichwa 9no Egb SHCHZH
EDUCATIVA
COMUNITARIA
ÑANKAMU / GUÍA DE
INTER-APRENDIZAJE
“KICHWA SHIMI YACHAY”
Dolores Cacuango
Micaela Bastidas
Transito Amaguaña
Bartolina Sisa
1
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
TANTACHIYYACHAYKUNA: 62 – 68
______________________________________________________________________
______________________________________________________________________
YACHACHIK: ______________________________________________
YACHAKUK: ______________________________________________
AYLLULLAKTA: ___________________________
KITI: ___________________________
KITILLI: ___________________________
MARKA: ___________________________
099
@gmail.com
YACHAYWATA
202__ – 202 __
DATOS INFORMATIVOS
2
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
3
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Tukunchay / Conclusión.
4
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
KAWSAYMARKA MAMALLAKTA
SHIMIKUNA MAMALLAKTA
5
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Kichwa shimika shimikunashina paktami kan, hatun yuyaykunaka kimsa kuskapura awarishpa
sumakta rimarin. Kallaripika imak, chawpipi paktachik, puchukaypika imachik nikichishpa killkana
kanchik. Shina:
Shina:
Maria mashika kamupimi killkakatin.
Allkuka mikunatami mikun.
Antawaka runakunatami apan.
Ñukaka rumpawanmi pukllani.
Paktachik:
Paktachikka yuyay chawpipimi kilkarin; imachikta ashtawan sumakta achikyachik, yuyaykunata
rikuchinkapami kan.
Shina:
María mashika kamupimi killkakatin.
Allkuka mikunatami mikun.
Antawaka achka runakunatami apan.
Ñukaka rumpawan pullkani.
6
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa yuyaypa kuskakunamanta amawta yachaypi yachakushkata
killkapay.
7
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
_________________________________________________________________
yanun. samputa ñuñuwan Luis
_________________________________________________________________
_______________________________ _______________________________
_______________________________ _______________________________
8
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Runata rikuchik shimikukunaka imachik sapiwanmi tantarin. Kay shimikukunaka Kaykunami kan.
ni Shukniki sapalla runata rikuchin (Primera persona singular)
nki Ishkaykinki sapalla runata rikuchin (Segunda persona singular)
n Kimsaniki sapalla runata rikuchin (Tercera persona singular)
nchik Shukniki Tawka runata rikuchin (Primera persona plural)
nkichik Ishkayniki tawka runata rikuchin (Segunda persona plural)
n(kuna) Kimsaniki tawka runata rikuchin (Tercera persona plural)
Shina:
Ñukami wawakunapak mishki tantata rantini.
Kanka utkami wasiman chayamunki.
Rosa ishaka makiruraykunatami katun.
Tayta Juan, mama Rosa, ñukapashmi tantanakuyman rinchik.
Kankunami, kichwa shimitaka alli rimankichik.
Paykunaka castellano shimitami ashtawan riman.
Español shimitami ashtawan rimankuna.
9
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
10
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
11
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Tukunchay / Conclusión.
12
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
KICHWA CASTELLANO
------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------
------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------
------------------------------------------------------ -----------------------------------------------------
/h/ /r/
/i/ /s/
/k/ /sh/
/l/ /t/
/ll/ /u/
/m/ /y/
/n/ /w/
13
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
UNIDAD
EDUCATIVA
COMUNITARIA
ÑANKAMU / GUÍA DE
INTER-APRENDIZAJE
“MARKAKUNAPI LLAKTARIMAYMANTA YACHASHUNCHIK”
14
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
DATOS INFORMATIVOS
Quimestre: Shukniki Yachay /Asignatura: LENGUA Y LITERATURA DE LA
NACIONALIDAD
Yachachik: Lcdo. Segundo H. Chimborazo Zh. Pata: 9NO EGB PARALELO: Único
PACHA: Kallariy Pacha: Tukuriy Pacha:
02 de noviembre del 2022. 12 de diciembre del 2022.
YACHAYPA KATIK ÑANKUNA / Bachillerato General Unificado
15
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Proceso:
TANTACHIYACHAY / Unidad Nº: “Markakunapi llaktarimaymanta yachakushunchik”
63
PAKCHI / SABERES Y CONOCIMIENTOS / DESTREZA KALLARINANCHA / DOMINIO / INDICADOR PARA
CON CRITERIO DE DESEMPEÑO. LA EVALUACIÓN DE LA DESTREZA.
LL.N.2.1. Ecuadorpak kichwa llaktakaykunamanta. D.LL.N.2.1. Ecuadorpak kichwa llaktakaykunamanta.
LL.N.2.2. Tantarinakunamanta (kayayta rurana ñan). D.LL.N.2.2. Tantarinakunamanta (kayayta rurana ñan).
PAKTAY / OBJETIVO:
Llakta rimayta riksishpa shuktak llaktakay runakunawan rimayta hapin, riman, killkanpash.
ARMONIZADORES:
• Pachamama / Madre naturaleza (Vida, tierra y territorio).
• Ayllullaktapa kawsay / Vida familiar, comunitaria y social.
• Kawsay yuyay / Cosmovisión y pensamiento
• Amawtay, pakchiy mirachiy yuyay / Ciencia, tecnología y producción.
CHANINA / Sumaychay / Respeto.
VALOR:
Frase motivacional: Kawsayka Kutin Ruray Ushayta Rikuchinoachami, Chaymi kan KUNAN. / La vida siempre
te ofrece otra oportunidad, se llama HOY.
16
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
17
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
18
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
19
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
20
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
https://ecuador.fes.de/fileadmin/user_upload/pdf/0121%20NACIND1986_0121.pdf
Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “Tantanakuymanta” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Kuntisuyu, Punasuyu, Antisuyupa tantanakuykunata killkapay.
CONAIE
21
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
22
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
YARIYAYKUNA / SENSOPERCEPCIÓN.
Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa rimarini:
Como redactar una solicitud: https://www.youtube.com/watch?v=lPNRIR0dePE
Mañay
MAÑAY
Mañayka pushay yanapak wasikunapi imatapish mañankapakmi kan. Ayllullaktakunapi, shuktak
kawsay pachakunapi, imapish tiyachunka; tukuykunami mañay killkataka alli rurana kanchik. Mañay
pankaka kay kuskakunatami charin:
23
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
____________________
Marcia Elizabeth Lalvay Morocho
YACHAKUKKUNAPA TANTANAKUYTA PUSHAK
TUKUNCHAY / CONCLUSIÓN
Shuyu nikichikta rurashpa “Mañaymanta” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Mañaymanta shuyu nikichikta rurarashpa killkani.
MAÑAY
24
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
1 _________________________
2 ______________________
____________________________
3 __________
4
___________________________________________________________
5
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
___________________________________________________________
_________________________________________________________________
6
__________
7 ___________________________
____________________
______________________________
8
_____________________________________
25
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Ñukanchikpa llaktaka may sumakmi kan, allpamamapika tukuy hampikunami tiyan, chay
hampikunaka, tawka unkuykunata hampikapakmi alli mutsuypakunata charin, shina:
26
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “Hampikunamanta” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
M.
27
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
shiraru =_____________
alpahaka =_____________
ishpinkukara =_____________
salik /tañi =_____________
sankurachi =_____________
chini =_____________
apyu chupa =_____________
iskansil =_____________
ruta =_____________
ishnul =_____________
ñachak =_____________
pumamaki =_____________
iwilla/atuksara =_____________
ñ_____________
a_____________
ch _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
a_____________
k_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
EDUCATIVA
COMUNITARIA
ÑANKAMU / GUÍA DE
INTER-APRENDIZAJE 28
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
DATOS INFORMATIVOS
Quimestre: Shukniki Yachay /Asignatura: LENGUA Y LITERATURA DE LA
NACIONALIDAD
Yachachik: Lcdo. Segundo H. Chimborazo Zh. Pata: 9NO EGB PARALELO: Único
PACHA: Kallariy Pacha: Tukuriy Pacha:
13 de diciembre del 2022. 20 de enero del 2023.
YACHAYPA KATIK ÑANKUNA / Bachillerato General Unificado
Proceso:
TANTACHIYACHAY / Unidad Nº: 64 “Kapak raymimanta yachakushunchik”
PAKCHI / SABERES Y CONOCIMIENTOS / DESTREZA KALLARINANCHA / DOMINIO / INDICADOR PARA
CON CRITERIO DE DESEMPEÑO. LA EVALUACIÓN DE LA DESTREZA.
29
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
YUYAYPA NIPAKUNA
SHUTI (SUSTANTIVO)
SHUTILLI (ADJETIVO)
SHUTIRANTI (PRONOMBRE)
IMALLICHIK (ADVERBIO)
IMACHIK (VERBO)
SHIMIKUKUNA (MORFEMAS)
30
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Tawka nipakuna awarishpami shuk yuyayka tukun. Shina kashkamantaka yuyaypa nipakunaka
kaykunami kan: shuti, shutilli, shutiranti, imachik imallichik, shimikukunapash. Kay nipakunata
sapallata rimakpika achik yuyayta mana rikuchinchu, ashtawanka shuk yuyaypi churashpa.
Rikuchikpimi achikklla yuyayta rikuchin. Shina:
SHUTILLIKUNA
Shuti shutillikuna Shuti shutillika shuk shuti kashpallatak shutilli tukushpa rikurikmi kan:
Adjetivos nominales Shina:
Rumi wasi = Casa de piedra
Kuri shunku = Corazón de oro
Kaspi punku = Puerta de madera
Allpa manka = Olla de barro
Kaspi antawa = Carro de madera
Atuk shunku = Corazón de lobo
Millma muchiku = Sombrero de lana
Kara ushuta = Zapato de cuero
Kishpi pukpu = botella de vidrio
chuyapan pukpu = botella de plástico
Imashina shutillikuna Alli = Bueno/excelente
Adjetivos calificativos Asishkalla/hizi = Risueño/a
Karishina = Mujer deshábil en actividades culinarias
Khamu/chamuk = Desabrido
Kasilla = Tranquilo/a
Kita = Arisco/a
Kuyaylla = Bello/hermoso/amable
31
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Kushpachik/Munzhi = Inquieto
Yupay shutillikuna Tukuy yupaykunata shuk shutiwan churakpika yupay shutillimi tukun.
Adjetivos Numerales Shuk wawa
Kimsa kamu
Pusak sisa
Chunka killkanakaspi
Nikichik shutillikuna Nikichik shutillikunataka yupaykunapi –niki shimikuta yapachishpami
Adjetivos ordinales ruranchik, kutin katipika shutikunatami churanchik, shina:
Cualquier numeral + -niki + nombre
Shukniki churi = Primer hijo
Ishkayniki patay = Segundo nivel
Chunkaniki kallpak = Décimo atleta
Ishkay chunkaniki wata = Vigésimo aniversario
Suyu shutillikuna Tawka + shuti = varios, varias + nombre
Adjetivos indefinidos Achka + shuti = muchos, muchas + nombre
Tukuy + shuti = todo, toda + nombre
Ashalla + shuti = poco + nombre
Wakin + shuti = algún, alguna + nombre
Manapipish + shuti = ninguno, nadie + nombre
Nima, mana ima + shuti = nada + nombre
32
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
SHUTIPARANTI (Pronombre)
Shutirantikunataka shutita mana ninkapakmi shutichinchi. Kaykunami kan:
RUNA SHUTIRANTIKUNA
Ñuka = Yo Ñuka Cuencapi llamkani – Yo trabajo en Cuenca.
Kan / kikin = Tú / Kan antawata pushanki – Tú conduces el auto.
Usted
Pay = Él, Ella Pay muluta hawan – El lava el plato.
Ñukanchik = Ñukanchik katunchik – Nosotros vendemos.
Nosotr@s,
Kankuna / Kikinkuna = Ustedes Kankuna achkata kallpankichik – Ustedes corren
bastante.
Paykuna = Ellos, Paykuna kiwata pitin – Ellos cortan la hierba.
Ellas
KIKINPAYACHIK SHUTIRANTIKUNA
Ñukapa = Mío, Mía Ñukapa wasi – Mi casa.
Kanpa / kikinpa = Tuyo, Tuya / de usted Kanpa antawa – Tú carro.
Paypa = Suyo, Suya / de él, de ella Paypa allpa – Terreno de el / de ella
Ñukanchikpa = Nuestro, Nuestra Ñukanchikpa llakta – Nuestra
comunidad.
Kankunapa = Vuestro, Vuestra / de Kankunapa kamu – Libro de ustedes.
ustedes
Paykunapa = Suyo, Suya / de ellos, de Paykunapa pachallina – Rebozo de ellos.
ellas
RIKUCHIK SHUTIRANTIKUNA
Kay = Esta, Este, Esto Kay amuysan – Esta manzana.
33
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
IMALLICHIK (Adverbio)
Imallichikkunaka ruraykuna imashina kashkatami rikuchin. Kaykunami tiyan:
34
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
35
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina (recuerda), yuyana (piensa) llamkayta rurana (hace).
Kay millkapi yuyaypa nipakunata killkani.
36
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Yariyaykuna / Sensopercepción.
Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa rimarini:
Kapak Raymi: https://www.youtube.com/watch?v=WI_hpsohCSI
37
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “Kapak raymi” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Kapak raymimanta ima hamutashkata killkashpa rikuchini.
38
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Chakanata shuyuni.
39
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
KAYACHI
Tukuy runakunami kayachi killkakunataka punchanta ruranchik, kay kayachikunaka ima rurashkata
apukkunaman shukkunamanpish yachak chayachinkapakmi kan. Kayachikunaka kachashka willaykuna,
chaskishka willaykunapish tiyanmi.
Kayachika kay kuskakunatami charin:
1) Kayachi killkay. / Convocatoria.
2) May llaktapi kayachi killkarik pacha. / Lugar y fecha en donde se redacta la convocatoria.
3) Pitak kayachita ruran. / Quién que realiza la convocatoria.
4) Pikunatak kayachin. A quienes les convoca.
40
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Shina:
KAYACHI
2
Cuenca, 27 pawkar killa 2023 wata.
3 4
Blanca Ochoa mashimi kayta willani: tukuy kamu ruraypi minkashka
yachachikunami, 5llamkaykunata tukuchinaman rina kan. 6Cuenca llaktapi
Unidad Educativa “Las Cumbres” yachanawasipi, chaska 31 puncha pawkar
killa 2023 wata.
7
Kayachita paktachina kashkamantami achkata yupaychani.
8
Kikinmanta,
9
__________________
9
Lcda. Blanca Ochoa
9
ISHKAYSHIMI KAWSAYPURA PUSHAK
WILLAYKANCHA
Runakunaka kay mamapachapi rikurishkamanta, shuktak runakunawan imatapish willanakushpa
kawsanchik, chaypakka, kunanpachakamanka tukuy sami willak hillaykunami wiñarishka: wayrumpu,
churu, willakpanka, killkaya, wakaywillay, karuwillay, ankiyachik, karurikuchik, antanikik, antanikik
chaski / zirma, karuyari, shuktakkunapish.
Willaykanchakunaka: ima kushiyay, llaki, nanariy willaykunata, shuktakkunatapish willankapakmi
kan.
41
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
42
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
9
)
WILLAYKAN
CHA
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
43
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
44
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “Yuyaypa paktachikkunata” amawta yachaypi yachakushkata
killkapay.
Yuyaypa paktachikkuna.
Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina (recuerda), yuyana (piensa) llamkayta rurana (hace).
Yuyaypa paktachikkunamanta katik milkapi killkani.
PAKTACHIK YUYAY
Yalli paktachik
Katik paktachik
Taririklla paktachik
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
46
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
YAPASHKA / ANEXO
KAYACHIKUNA: https://www.facebook.com/photo/?
fbid=121488420854839&set=a.114171868253161
https://www.facebook.com/photo/?fbid=189012987435715&set=a.114171868253161
UNIDAD
EDUCATIVA
COMUNITARIA
ÑANKAMU / GUÍA DE 47
INTER-APRENDIZAJE
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
DATOS INFORMATIVOS
Pichkakilla: Ishkayniki Yachay /Asignatura: LENGUA Y LITERATURA DE LA
NACIONALIDAD
Yachachik: Segundo H. Chimborazo Zh. Lcdo. Pata: 9NO EGB PARALELO: Único
PACHA: Kallariy Pacha: Tukuriy Pacha:
48
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
PAKTAY / OBJETIVO:
O.LL.EIB.3. Desarrollar la comunicación oral en la lengua de su nacionalidad considerando los diferentes estilos y procesos para
persuadir a la audiencia.
ARMONIZADORES:
• Pachamama / Madre naturaleza (Vida, tierra y territorio).
• Ayllullaktapa kawsay / Vida familiar, comunitaria y social.
• Kawsay yuyay / Cosmovisión y pensamiento
• Amawtay, pakchiy mirachiy yuyay / Ciencia, tecnología y producción.
CHANINA / Paktachiy / Responsabilidad.
VALOR:
Frase motivacional: “Mana ushankichu” nikpika, ima mana ushaypish mana tiyakta rikuchiy / Cuando te digan “no
puedes”, demuéstrale que nada es imposible. Anónimo.
49
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
50
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Tiyashka nin, shuk runa shuk sumak chakrata paypak wasi kuchupi tarpushpa. Chay chakrapi achka
kiwa tiyashka.
51
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
1) Recordando los 30 años de la historia, luchas y logros del Primer Levantamiento Indígena de la
CONAIE de 1990: https://confeniae.net/2020/recordando-30-anos-de-la-historia-luchas-y-logros-
del-primer-levantamiento-indigena-de-la-conaie-1990
2) Levantamiento indígena 1990: https://www.youtube.com/watch?v=2o9f4Q3Wqg0
52
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
53
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
54
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
55
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
56
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
______________________________________________________________________________
Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “M” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Muyuyrimaypa ñankunata kay milkapi paktachini.
MUYUYRIMAYPA ÑANKUNA
1
2
3
4
5
6
___________________________________________________________________________
_
___________________________________________________________________________
_
___________________________________________________________________________
_
___________________________________________________________________________
_
___________________________________________________________________________
_
___________________________________________________________________________
_
SHAYAK SIRIK
1. Rimanakushpa 3. Muyuyrimayta
kawsana. rimankapa.
2. Kawsaypi ima 4. Hayakyaku, shiray,
tukushkamanta rimana. shayri, chichuy…
Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “M” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Kay chakrushka shimikunapi yachashka shimikunata wichkani.
https://es.educaplay.com/recursos-educativos/11722769-shuknipa_ishkaynipa_yuyaykuna.html
59
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
¡Achachay!
Alli puncha.
Alli wawakunami yayamamakunata kuyan.
Achkatami tamyakun.
¡Ayayay!
Kan rikpika ñukapish rishami.
¡Astaray!
Millay wiwami shamukun.
60
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
UNIDAD
EDUCATIVA
COMUNITARIA
ÑANKAMU / GUÍADE
INTER-APRENDIZAJE
“RUNAKUNAPA ALLI KAWSAYMANTA”
61
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
DATOS INFORMATIVOS
Pichkakilla: Ishkayniki Yachay /Asignatura: LENGUA Y LITERATURA DE LA
NACIONALIDAD
Yachachik: Segundo H. Chimborazo Zh. Lcdo. Pata: 9NO EGB PARALELO: Único
PACHA: Kallariy Pacha: Tukuriy Pacha:
28 de septiembre del 2022. 01 de noviembre del 2022.
YACHAYPA KATIK ÑANKUNA / Básica Superior
Proceso:
TANTACHIYACHAY / Unidad Nº: “Runakunapa Allikawsaymanta”
66
YACHAYKUNA / SABERES Y CONOCIMIENTOS / KALLARINANCHA / DOMINIO / INDICADOR PARA
DESTREZA CON CRITERIO DE DESEMPEÑO. LA EVALUACIÓN DE LA DESTREZA.
LL.EIB.5.2.2. Valorar el contenido explícito e implícito de dos o I.LL.EIB.5.2.1. Identifica contradicciones, falacias y distorsiones
más textos orales e identificar contradicciones, ambigüedades, en los discursos, oratorias y narraciones generadas en lengua de su
falacias, distorsiones y desviaciones en los discursos en la lengua nacionalidad, reconociendo críticamente los recursos del discurso
de su nacionalidad. oral y evaluando, códigos lingüísticos y paralingüísticos y su
impacto en la audiencia. (I.3., J.3.)
PAKTAY / OBJETIVO:
O.LL.EIB.3. Desarrollar la comunicación oral en la lengua de su nacionalidad considerando los diferentes estilos y procesos para
persuadir a la audiencia.
ARMONIZADORES:
• Pachamama / Madre naturaleza (Vida, tierra y territorio).
• Ayllullaktapa kawsay / Vida familiar, comunitaria y social.
• Kawsay yuyay / Cosmovisión y pensamiento
• Amawtay, pakchiy mirachiy yuyay / Ciencia, tecnología y producción.
CHANINA / Paktachiy / Responsabilidad.
VALOR:
Frase motivacional: “Mana ushankichu” nikpika, ima mana ushaypish mana tiyakta rikuchiy / Cuando te digan “no
puedes”, demuéstrale que nada es imposible. Anónimo.
62
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “M” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Kay milkapi _y, _chun, _shun shimikukunawan shimikukunata killkani.
-y _chun _shun
shamuy urmachun. llamkashun.
63
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
64
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
65
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
nacionalidades nisha ninmi. Kunan pachapi ñukanchikllatak chay shutiwan riksirishkanchik, sapan
kawsaymarka runakunami kikin kawsay, shimi, allpa wiñaykawsay, tantanakuyta charinchik.
66
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Tukunchay / Conclusión.
67
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
68
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
69
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
ALLI KAWSAY
Antisuyu runakunapa kawsaypika, alli kawsaytami charinchik, pipash Pachamama muyuntinwan
mana alli kawsakka, unkushka shinami kawsanchik.
Ñukanchikpa yuyaypika, pachamamawan hankay (Equilibrio cósmico), tiyakmi alli kawsay kan.
Ranti unkuy kawsayka, pachamamawan mana hankay kawsaymi kan.
Antisuyu runakunapa yuyaypika, kikinllawantak, shuktak runakunawan, pachamamawanpash
ayllurishpa, kuyanakushpa, minkarishpa kawsakmi alli kawsay kan.
Kikinllawantak, shuktak runakunawan, pachamamawanpsh makanakushpa, mana ayllupurashina alli
apanakushpa, machanakushpa, mana pakta pakta kawsashpaka, unkushka runa shina kanchik.
Ñawpamanta llaki kawsaytaka mana pipash hanpinllachu, chay unkuykunaka llaktakay hanpiwan
70
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Ashtawanka runa alli kawsayta charichunka, alli mikuykunata mikushpa kawsana kanchik, chay
mikuykunaka llaktakaypi tarpushka pukushkami kan. Chay sumak mikuykunata mikushpa
kawsakpika, mana ima unkuykuna hapinkachu.
WASIHAMPI – CHAKLLIHAMPI. (Medicina Natural - Ancestral / Medicina Occidental)
Llaktakay hampiwan, chaklli hampiwan mana paktachu kan. Shina:
LLAKTAKAYHAMPI CHAKLLIHAMPIMANTA
Llaktakay hampitaka ñukanchikllatak kikin Chaklli hampitaka, hampi katuk wasipimi
llakta allpapimi charinchik. rantinchik.
Llaktakay hampika runa ukkupa tukuy Chaklli hampika unkuytaka mana hampinchu,
unkuytami llukshichin. asha pachapa harkakllami kan.
Llaktakay hampikka ayllullaktapimi kawsan, Chaklli hampika hatun hampirina wasipimi
kaykunaka yachak taytamamakunami kan. tiyan.
Llaktakay hampita rantinkapakka ashalla Chaklli hampita rantinkapakka achka kullkitami
kullkitami mutsunchik. mutsunchik.
Llaktakay hampika wayra unkuy, chuka unkuy, Chaklli hampika kay wayra unkuy, chuka
manchari unkuy, shuktakkunatapish hampinmi. unkuy, manchari unkuy, shuktakkunatapish
MANA hampinchu.
Yachashkata Rikuk / Verificación.
Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Wasi hampitaka, maypitak tarik ushanchik.
______________________________________________________________________________
71
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “M” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Kay milkapi wasihampi chakllihampi, imapak kashkata killkani.
LLAKTAKAYHAMPI CHAKLLIHAMPIMANTA
___________________________________ ___________________________________
_ _
___________________________________ ___________________________________
_ _
___________________________________ ___________________________________
_ _
___________________________________ ___________________________________
_ _
72
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
___________________________________ ___________________________________
_ _
73
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
74
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Llamkaywillay
pa ñankuna
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
___________________________________________________________________________
75
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
76
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
UNIDAD
EDUCATIVA
COMUNITARIA
ÑANKAMU / GUÍADE
INTER-APRENDIZAJE
“ANKICHIKPI WILLAYMANTA”
SUKTACHUNKA KANCHIS
TANTACHIYACHAY / UNIDAD (6) 67
“ANKICHIKPI WILLAYMANTA”
ÑANKAMUKUNA / GUÍAS: 1-4:
SHUKNIKI ÑANKAMU.77YUYAY
SAMIKUNA.
ISHKAYNIKI ÑANKAMU.
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
DATOS INFORMATIVOS
Pichkakilla: Ishkayniki Yachay /Asignatura: LENGUA Y LITERATURA DE LA
NACIONALIDAD
Yachachik: Segundo H. Chimborazo Zh. Lcdo. Pata: 9NO EGB PARALELO: Único
PACHA: Kallariy Pacha: Tukuriy Pacha:
08 de abril del 2024. 07 de junio del 2024.
YACHAYPA KATIK ÑANKUNA / Básica Superior
Proceso:
TANTACHIYACHAY / Unidad Nº: “Ankichikpi Willaymanta”
67
YACHAYKUNA / SABERES Y CONOCIMIENTOS / KALLARINANCHA / DOMINIO / INDICADOR PARA
DESTREZA CON CRITERIO DE DESEMPEÑO. LA EVALUACIÓN DE LA DESTREZA.
LL.EIB.6.1. Yuyay samikunata (Tapuchik shutirantikuna) D.LL.EIB.6.1. Yuyay samikunata (Tapuchik shutirantikuna)
yachan. yachan.
LL.EIB.6.2. Pachamamapa allpakaymanta yachan D.LL.EIB.6.2. Pachamamapa allpakaymanta yachan
LL.EIB.6.3. Ankichikmanta uyashpa killkakatishpa yachan. D.LL.EIB.6.3. Ankichikmanta uyashpa killkakatishpa yachan.
LL.EIB.6.4. Rimaykachayta runakunapa ñawpakpi rimanata D.LL.EIB.6.4. Rimaykachayta runakunapa ñawpakpi rimanata
ushan. ushan.
PAKTAY / OBJETIVO:
Yuyay samikunata (Tapuchik shutirantikuna) yachan.
Pachamamapa allpakaymanta yachan
Ankichikmanta uyashpa killkakatishpa yachan.
Rimaykachayta runakunapa ñawpakpi rimanata ushan.
ARMONIZADORES:
• Pachamama / Madre naturaleza (Vida, tierra y territorio).
• Ayllullaktapa kawsay / Vida familiar, comunitaria y social.
• Kawsay yuyay / Cosmovisión y pensamiento
• Amawtay, pakchiy mirachiy yuyay / Ciencia, tecnología y producción.
CHANINA / Paktachiy / Responsabilidad.
VALOR:
Frase motivacional: “Mana ushankichu” nikpika, ima mana ushaypish mana tiyakta rikuchiy / Cuando te digan “no
puedes”, demuéstrale que nada es imposible. Anónimo.
78
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
TAPUCHIK SHIMIKUNA
Español Kichwa Español Kichwa
¿Qué? Ima ¿Para qué? Imapa
¿Cómo? Imashina ¿Con qué? Imawan
¿Cuándo? Imapacha ¿De dónde? Maymanta
¿Dónde? Maypi ¿Por qué? Imashpa
¿Cuál? Maykan ¿Con quién? Piwan
¿Quién? Pi ¿Con cuál? Maykanwan
¿A dónde? Mayman ¿A quién? Piman
Ishkayniki: pi, ima, may, maykan, mashna tapunakunawan _tak shimikuta llutachishpami
tapunchik.
79
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Shina:
✓ Imatatak sumakta upyakunki.
✓ Pitak kay wasipi kawsan.
✓ Maykan wawatak ashtawan kuyanki.
✓ Maymantak kanpak warmika kan.
Shutin yuyay: shutin yuyayka _mi shimikuwanmi ruranchik, shinallatak maypimi, _mi shimikuta
churanchik chaymantami ashtawan rimanchik.
Shina:
Ñukanchikpa shimika sumakmi kan, chayraykumi wamrakuna
kuyan.
Mananik yuyay: mananik yuyayta rurankapakka mana shimita, _chu shimikunatapish churashpami
ruranchik.
Shina:
✓ Rosa mashika wawata yachana wasiman mana kachashkachu.
✓ Saraguro ruankunaka mana wakchallachu kawsan.
Willak yuyay: imatapish piman willak yuyaymi kan, rimanchikllami.
Shina:
✓ Chay José runaka llaktakawsay hampiwanmi mashita picharka.
80
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “M” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Chapushka killkapi tapuk, mana nik, shutin yuyayta rikuchik shimikukunatata akllashpa rumpawan
wichkani.
81
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
82
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
chaymantami sumakta
yurakunata tarpushpa, yakukukunata chuyallata charishpa, wiwakunata mana wañuchishpa tukuykuna
sumakllata kawsana kanchik.
t__r__ s__ch__
__inch__ p__kch__
83
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
i__ap__ k__z__
r__n__u __u__u
__uy__i __an__a
84
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
85
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “M” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Ankichikpi rimana alli kashkamanta wachukunapi sumak yuyaykunata killkani.
86
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
87
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
88
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
89
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
✓ Puchukaypi yupaychana.
RIMAYKACHA
Y
90
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
91
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
UNIDAD
EDUCATIVA
COMUNITARIA
ÑANKAMU / GUÍADE
INTER-APRENDIZAJE
“PACHAMAMAPA CHUSKU NIPAKUNA”
92
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
DATOS INFORMATIVOS
Pichkakilla: Ishkayniki Yachay /Asignatura: LENGUA Y LITERATURA DE LA
NACIONALIDAD
Yachachik: Segundo H. Chimborazo Zh. Lcdo. Pata: 9NO EGB PARALELO: Único
PACHA: Kallariy Pacha: Tukuriy Pacha:
28 de septiembre del 2022. 01 de noviembre del 2022.
YACHAYPA KATIK ÑANKUNA / Básica Superior
Proceso:
TANTACHIYACHAY / Unidad Nº: “Pachamamapa chusku nipakuna”
68
YACHAYKUNA / SABERES Y CONOCIMIENTOS / KALLARINANCHA / DOMINIO / INDICADOR PARA
93
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
PAKTAY / OBJETIVO:
O.LL.EIB.3. Desarrollar la comunicación oral en la lengua de su nacionalidad considerando los diferentes estilos y procesos para
persuadir a la audiencia.
ARMONIZADORES:
• Pachamama / Madre naturaleza (Vida, tierra y territorio).
• Ayllullaktapa kawsay / Vida familiar, comunitaria y social.
• Kawsay yuyay / Cosmovisión y pensamiento
• Amawtay, pakchiy mirachiy yuyay / Ciencia, tecnología y producción.
CHANINA / Paktachiy / Responsabilidad.
VALOR:
Frase motivacional: “Mana ushankichu” nikpika, ima mana ushaypish mana tiyakta rikuchiy / Cuando te digan “no
puedes”, demuéstrale que nada es imposible. Anónimo.
94
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
95
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “M” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Kakwillaypa ñankunata kay rumpakunapi killkani.
Piman
kashkata
willak shuti
KAKWILLAYPA
ÑANKUNA
96
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
97
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Puede ser
Seguramente
Yachayman Yaykuy / Problematización.
Kay tapuykunata rimashpa kutichini:
Kaypi tiyak yuyaykunata killkakatini.
Kankunaka ankiyaripi rimanaman utka riychik.
Ñukanchikka shuk sumak yuyaychikta killkashun.
Kankunaka mishki mikunata yanukriychik.
Kay llamkaytaka utka tukuchishun.
Amawta Yachay / Contenido científico.
Kay amawta yachayta killkakatini.
KACHACHIK YUYAY
ICHACHIK YUYAY
Kay yuyaykunawanka imatapash kana, mana kanata ninkapakmi rimanchik killkanchikpash.
Shinami -cha shimikuwan killkanchik. Wakin llaktakunapika -chari shimukutapash churashpa
rimanchikllami.
98
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “M” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Kachachik yuyay, ichanik yuyaypa shimikukunata kay milka ukupi killkani.
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
99
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
100
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
rikuna rikumuna
sakina sakimuna
Kay imachikkunaka Kutin kay yuyaykunaka
shuk yuyaytami kun. shuktak yuyaytami kun.
Paykunaka tantatami rantimun.
Wawaka shamun.
_chi: Imatapish pi shuktakman rurachishkatami rikuchin. Shina:
Ñukapa mashiwanmi shuk yuyachikta killkachini.
Ishkay yana sumak wakratami rantichirkani.
_ri: Imatapash kikinllatak rurashkatami rikunchin. Shina:
Shuk rirpupimi rikurini.
Mana urmankapakmi sinchiyta charini.
_naku: ishkay mana kashpaka tawkakunapura imatapash rurashkatami rikuchin. Shina:
Chay runakunakasumaktami kuyanakun.
Taytamamakunaka achkatami rimanakun.
_ku: imatapish kutin kutin rurakushkatami rikuchin. Shina:
Chay wawaka sumaktami tushukun.
Ñukanchikka killkakunchikmi.
_raya: Imatapish achka kutin mana samashpa rurakushkatami rikuchin. Shina:
Kay warmika paypa kusatami chaparayakun.
Ñukanchikka uchilla wawakunataka pusharayanchimi.
Yachashkata Rikuk / Verificación.
Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Imamantatak yachakurkanchik.
______________________________________________________________________________
Mashna imachik shimikukunatak tiyan.
______________________________________________________________________________
_mu shimikuka imapakta kan.
______________________________________________________________________________
Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “M” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Kay imachikkunapi imayachik shimikukunata mashkashpa rumpawan wichkani.
Rantimuna, pirimuna, rikurini, sakikrini, kayanakun, tarpunakun, chaparayakun,
pusharayakun, mikukun, tushukun, chapakun, rimanakun, llamkanakun.
yanuna = yanunkuna
mikuna = -------------------
pukllana = -------------------
pawana = -------------------
tarpuna = -------------------
yapuna = -------------------
rikuna = -------------------
rantina = -------------------
tullpuna = -------------------
shuyuna = -------------------
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
102
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
YAKU (AGUA)
Yaku, kawsaypachapika achkatami mutsurin: Runaka
wiwakuna, yurakunapashyakuwanmi kawsayta charin.
103
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
NINA (FUEGO)
Ninaka ishkayshimipimi allpashina yakushina
runakawsaypi shtawan mutsurin. Ninaka ishkayshimipi
rukurin: tayta intimanta, shinallatak runapa
rurashkamanta.
Nina mana tiyakpika mana kawsay tiyanmanchu.
Ninawanmi mikunkapak mikunata yaninchik.
Tayta intika tukuy pachamamata kunichin, punchanta tutanta rikuchin, yurakunaman tullpuyta kun.
Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “M” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Kay chakanapi pachamamapi tiyak chusku nipakunata killkani.
104
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
____________________________________________________________________
105
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
-M.
ELABORADO POR: REVISADO POR: APROBADO POR:
DOCENTE: COMISIÓN TÉCNICO PEDAGÓGICO BGU: RECTOR:
Lcdo. Segundo Chimborazo Lcda. Greis Lucía Morocho Lcdo. Magno Morocho
FIRMA: FIRMA: FIRMA:
NOCIONES GRAMATICALES
_pa Es un morfema que indica pertenencia o posesión, generalmente se traduce como
“de”, pero no indica beneficio.
Pron. Personal + _pa
Ñukapa, Kanpa, Paypa, Ñukanchikpa, Kankunapa, Paykunapa.
Ñukapa yayaka kayami shamunka.
106
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
_mant Partícula que indica procedencia, en ciertos casos también indica causa,
a
reemplazando al –rayku, que es propiamente causativo.
Ñukaka Quitomanta tantata apamuni.
Mamaka Ayalomamantami kan.
Tamyamantami wasika urmarka.
-wan Indica compañía, que va con alguien o con algún animal, o también que hace algo
con uninstrumento.
Yayaka ishkay allkuwan purín.
Waskawan kuchita watan.
Wawaka mamawan shamun.
_chu Partícula que sirve para realizar oraciones interrogativas, va unida al léxico de la
pregunta
Paychu
Kanka allkuta charinkichu.
Payka llamata michinchu.
107
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Wawata charinkichu.
_kuna Partícula que pluraliza a todo elemento. Cuando va seguido de un numeral o
término que indica cantidad no es necesario poner.
Wawkika tawka llamakunata charin.
Mariaka hatun yurakunata charin.
Kampa mamaka urkupi wakrakunata michikun.
_yuk Partícula que indica que tiene o que posee algo.
Allkuka chushku chakiyukmi kan.
Pedro mashika achka kullkiyukmi kan.
Kichika millmayukmi kan.
Allpayuk Que tiene terreno.
Kullkiyuk Que tiene dinero.
_lla 1. Indica afecto a algo o alguien, se utiliza más en expresiones poética.
Mamalla mamacita
Ñuka wasilla Mi casita
2. Indica también lo permisivo, lo factible.
Mikunalla Que se puede comer.
Purinalla Que se puede caminar.
3. Indica soledad.
Allkulla kawsan Vive solo el perro.
Wasilla sakirirka Quedó solo la casa.
Tutalla shamun Sólo de noche viene.
4. Indica parecido a.
Churika yayallami kan. El hijo se parece a su papá.
Mamalla Parecido a la mamá.
_ku Indica diminutivo, afectivo.
Mamaku Mamita.
Ushushiku Hijita.
Wasiku Casa pequeña
_sapa Aumentativo
108
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Yakusapa Jugoso.
Yuyaysapa Inteligente.
Umasapa Cabezón
_ruku Aumenta despectivamente.
Allkuruku Perrote
Wasiruku Casota
Runaruku Hombrezote
_kama Indica límite en tiempo y espacio.
Kayakama Hasta mañana.
Shuk killakama Hasta el otro mes.
Quitokama rini. Me voy hasta Quito.
_ntin Indica una unión lógica e inseparable.
Allpa wasintinmi kan. El terreno con la casa.
Kusaka warmintin. El marido con la mujer.
Wawaka allkuntin. La niña con el perro.
Mamaka wawantin. La mamá con el niño.
_wa Indica que la acción vuelve a la primera persona que habla.
Rikuway Observeme.
Ñukata armachiway Báñeme a mí.
Paymi yachachiwan El me enseña.
_k Indica un oficio, algo trabajo habitual.
Yachachik Profesor
Tullpuk Pintor
Pichak Barrendero
Killkak Escritor
Ñuka mashika wasichikmi kan. Mi amigo es arquitecto.
109
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
SHIMIKUKUNA / MORFEMAS
MORFEMAS NOMINALES MORFEMAS VERBALES MORFEMAS LIBRES
Son aquellos morfemas que se Son aquellos morfemas que se (independientes)
juntan con: sustantivos, juntan con todos los verbos. Son aquellos morfemas que se
adjetivos y pronombres. -na (nominalizador) juntan con: sustantivos,
1. MORFEMAS -k (agentivo) adjetivos, pronombres y
NOMINALES -shka (estado completo) verbos de acuerdo al uso del
DERIVATIVOS. hablante.
-yuk (posesivo) a) FLEXIVOS VERBALES. -ka (enfatizador)
-ku (diminutivo) FLEXIVOS DE TIEMPO -tak (enfático-
-lla (afectivo) Y PERSONA interro)
-sapa (aumentativo) PRESENTE. -chu (interrogativo)
-kamak (adjetivo) Sapalla Tawka -chu (negativo)
-washa (personalizador) -ni -nchik -mi (afirmativo)
-hawa (personalizador) -nki -nkichik -ari (corroborativo)
2. MORFEMAS -n -n-kuna -lla (limitativo)
110
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
111
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
112
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
KILLKAYRIMAYKUNA
113
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
https://www.youtube.com/watch?v=i5RXl9bxnmo
ECUADOR MAMA LLAKTAPA HAYLLI
I
Sumak llakta kantami napanchik
//kuyaywan, kuyaywan. //
Kanka tukuy shunkuwan kushikuy,
ñuka kuyay intita yallinmi,
//Waranka, warankata kushikuy
kanka sumak allpami kanki. //
II
Kay allpapi ñawpa yayakuna
Pichincha urkupi makanakushka,
kantaka wiñaypak alli nishka,
kanmanta yawarta hichashka.
Pachakamak rikushpa chaskishka,
chay yawar muyushina mirarin.
Chay runakunaka mancharishka
chashna sinchi runakunami.
//Mirarishkamari.//
HIMNO A LA COMUNA SHIÑA
CORO
¡Salve oh Shiña del pueblo Cañari
que la historia te vuelve inmortal!
// Tierra excelsa mansión de esperanza
114
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
ESTROFAS
Tierra hermosa de gran porvenir
de verdes campos y bellos parajes,
el Aurín, Tuchinín y Hornillos,
son vertientes del gran río León.
Un día veinticuatro de septiembre
con la valentía de los Cañaris,
nuestros héroes Carchi y Peralta
alcanzaron la liberación
¡Salve oh Shiña en tu día de gloria!
¡Suena un himno de intensa emoción!
Para hacerse canción en las almas
hoy y siempre tu nombre inmortal.
sapalla runaka ishkay kari churikunatami charishka nin. Shinallatak chay sapalla warmipash iskay
warmi wawakunatami charina kashka nin. Shinami shuk punchaka chay sapalla runawan, sapalla
warmiwan rimanakushkakuna nin, tantarishun nishpa, chay sapalla runa tantarishun nikpika, chay
116
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
warmika ari nishkami, shinapish mana kampa kari churikunata amuchun munanichu, maypi
kashpapish kanpa wawakunataka sakimuylla nishkami.
Shinapish chay wakcha runaka wawakunatak llakishpak, chay warmi ima nishkata mana uyashpa
wawakunatak apashpa, chay warmipak wasipi kawsankapak rishka, chaypika chay warmika mana
hawallatami piñarishka chay runawanka, imapak chay kampak wamprakunatak amunki nishpak,
shina nikpika chay runaka shinami nishka, ñuka wawakunataka mana paykunallatak sakina
ushanichu nishka, kaypi ñukanchiwan kawsankallami nishka.
Chaypika chay warmika, mana hawalla piñarishpak, tukuy mikuy pachakuna, chay wakcha runapak
wawakunamanka mana ima mikuytak karakchu kashka nin, shinami chay wawakunaka ña tawka
punllakunatak mana imatak mikushpak yallishkakuna.
Shina chay warmika, ashtawankari paypa wawakunallamami kara kashka, rikukukpi chay karipak
wawakunamanka manatak karak kashkachu.
Shina kakta rikushpami chay runaka, warmitaka rimarishka, imamantak ñukapak wawakunaman
mana imata karanki nishpak, chay nikpika warmika piñarishpak, kampa wamprakunataka maypik
shitamukri ñukawan kawsashasa nishpaka nishkami.
Chay wakcha runaka, warmi chay nikpika mancharispa, ña paypak wawakunatak sachapik
shitamukrinata yuyarishka.
Shina shuk punlla, ña wawakunataka umachishpak, chay runaka hakuchik urkupik
yantamushunchik nishka, chaypika wawakunaka shuk nik uyashkakuna, shinashpa ña urkupi paypa
taytawan yantamunkapak rishkakuna.
Ña hatun urkuman chayashpaka, chay runaka wawakunataka, kankunaka kayllapik shuyrakuychik
nishka, ñukaka ñami urapik yantamuni nishka, ari nishpa wawakunaka tukuy punlla taytata
shuyrashpak yallishkakuna, wakinpi taytaka ña mana kutirkachu wawakunatak tiyachishpak
sakishpaka, astawankari taytaka yantakunrami nichunka, shuk hatun yurapik, shuk mankatak
warkushpak sakishka nin, waktashpak uyarikuchun nishpak.
Wawakunaka chay manka warkushka waktarikukta uyashpaka, taytaka yantakunrami nishpak
yuyashkakuna, shinami wawakunaka, ni mayman mana kuyurishpak tiyakushkunallak nin, shina
kakllapitak ña tutatayashka nin, shinapish taytaka wawakunapakmaka ña mana kutishkachu nin,
shinami wawakunataka urkupi umachishpa shitamushka.
Shinami chay ishkay wawakunaka urkupi chinkarishka nin, wakin punllakunatami urkupik
yallishkakuna nin, chaymantami ña ishkaynti wawkinti yuyarishkakuna, ña shuk ñanta
117
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
mashkankapak, shinami shuk uchilla chaki ñanta tarishpa, chay ñanta katishpa rishkakuna, shuk
hatun apukpa wasiman llukshinkapak.
Wawakuna chay hatun apukpa wasiman llukshikpika, chay hatun apukka mancharishka nin, kay
wawakunaka maymantatak llukshirin nishpak, shinapash mana hawalla llakirishpami chay
wawakunataka chaskishka nin, kunanka kaypimi kawsakrinkichik nishpak, shina kunanka ñuka
wawakunami kakrinkichik nishkami, chaymantak apukka maymi kushiyarishka, chay wawakuna
taririshkamantak, ashtawankari chay apukka mana ima wawakunata charishkamantak llakillatakmi
kawsashka.
Chay apukka wakuna taririshka kipaka, may kushillatami kawsashka nin, chay wawakunawan
aylluyarinakushpak llankashpa. Shina hapukka ña asha watakunatak wawakunawan kawsakushpaka
ña wañushka nin. Chaypika chay ishkay wawakunami apukpa tukuy charishkakunawan sakirina
kashka nin, allpawan, wiwakunawan, shuktakunawanpash.
Shinami chay wakcha wawakunaka allí charik runakuna tukushka nin, chaypimi shuk punllaka chay
wawakunapak taytaka llankaytak mashkashpa chayashka nin, shinami chay runaka wawakunataka
nishka, manchu shuk llankatak charinki nishka, chaypika wawakunaka manchu ñukanchipak tayta
kanki nishkami, chaypika taytaka mana hawallatak mancharishka nin. Wawakunaka taytataka
kunanrachu yantanatak tukuchimunki nishkakuna nin, manchu shuk punlla ñukanchitak urkuman
yantankapak apashpak, chaypi shitamurkanki nishkuna.
Chaypika taytaka llakirish wakashpa, shuk kishpichitak mañashka nin, mana yuyayta
charikmantami shina rurashkani nishkami, chaypika chay wawakunaka llakirishpa taytataka
ukllarishpa wakashkakuna nin, chaymanta taytataka kunanka kaypi llankashpa kawsaylla
nishkakunami, pi mana ima nikachu, tukuy kaykunaka ñukanchipami nishkakuna.
Chaypika chay taytaka mancharishpa chaypi llankankapak sakirishka nin, paypa wawakuna hatun
chayuk runakuna kashkamantak.
YUPAYKUNA
FLIPPED CLASSROOM YUPAYKUNA: https://www.youtube.com/watch?v=hWUIPhQfBk4
WARANKAKUNA PATSAKKUNA CHUNKAKUNA SHUKKU
NA
1000 waranka 100 patsak 10 chunka 1 shuk
2000 ishkay 200 ishkaypatsak 20 ishkaychunka 2 ishkay
waranka
3000 kimsa 300 kimsapatsak 30 kimsachunka 3 kimsa
waranka
4000 chusku 400 chuskupatsak 40 chuskuchunka 4 chusku
waranka
118
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
Otra forma de leer los números (cantidades) también se realiza de la siguiente manera:
Para poder escribir y leer se debe descifrar de izquierda a derecha.
68 93
60 8 90 3
sukta pusak iskunpatsak kimsa
chunka
945 708
900 40 5 700 8
iskunpatsa chuskuchunk pichk kanchispatsa pusak
k a a k
4742
4000 800 40 2
chuskuwarank pusakpatsak chuskuchunk ishka
a a y
1702
1000 700 2
waranka kanchispatsa ishka
k y
HUNKAYPA PUNCHAKUNA
119
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”
INTI
puncha
WACHA
AWAKI
puncha
puncha
HUNKAYPA
PUNCHAKUNA
CHASKA
AWKARIK
puncha
puncha
CHILLAY KULLKA
puncha puncha
120