Está en la página 1de 120

Año Lectivo 2022-2023

Régimen Sierra – Amazonía


UNIDAD
UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

EDUCATIVA
COMUNITARIA
ÑANKAMU / GUÍA DE
INTER-APRENDIZAJE
“KICHWA SHIMI YACHAY”

Dolores Cacuango

Micaela Bastidas
Transito Amaguaña
Bartolina Sisa

SHUKNIKI TANTACHIYACHAY / UNIDAD


(1) 62
“KICHWA SHIMI YACHAY”.
ÑANKAMUKUNA / GUÍAS 1-4:
SHUKNIKI ÑANKAMU. ABYA-YALA.
ISHKAYNIKI ÑANKAMU. YUYAYPA
KUSKAKUNA.
KIMSANIKI ÑANKAMU. RUNATA

EDUCACIÓN GENERAL BÁSICA


ISKUNNIKI EGB / 9NO EGB

Yachachik / Docente: Lcdo.

ISHKAYSHIMI KAWSAYPURA YACHAY (EIB)

1
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

YACHAY: LENGUA Y LITERATURA DE LA NACIONALIDAD.

YACHAYPA KATIK ÑANKUNA: YACHAY ÑANKUNATA TARIPANA (PAI)

TANTACHIYYACHAYKUNA: 62 – 68

PATAY: ISKUNNIKI EGB

KALLARIYACHAY: BÁSICA SUPERIOR.

ISHKAYSHIMI KAWSAYPURA CHAWPIYACHAYWASI

______________________________________________________________________

______________________________________________________________________

YACHACHIK: ______________________________________________

YACHAKUK: ______________________________________________

ANTANIKIK CHASKI: ____________________________________________

KARUYARI YUPAY: ___________________________

AYLLULLAKTA: ___________________________

KITI: ___________________________

KITILLI: ___________________________

MARKA: ___________________________

099

@gmail.com

YACHAYWATA

202__ – 202 __

DATOS INFORMATIVOS

2
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Quimestre: Shukniki Yachay /Asignatura: LENGUA Y LITERATURA DE


LA NACIONALIDAD
Yachachik: Lcdo. Segundo H. Pata: 9NO EGB PARALELO: Único
Chimborazo Zh.
PACHA: Kallariy Pacha: Tukuriy Pacha:
28 de septiembre del 2022 01 de noviembre del 2022
YACHAYPA KATIK ÑANKUNA / Educación General Básica
Proceso:
TANTACHIYACHAY / Unidad Nº: 62 “Kichwa shimi yachay”
PAKCHI / SABERES Y KALLARINANCHA / DOMINIO /
CONOCIMIENTOS / DESTREZA CON INDICADOR PARA LA EVALUACIÓN DE LA
CRITERIO DE DESEMPEÑO. DESTREZA.
LL.N.1.1. Apya-Yalapi ima tukushkamanta. D.LL.N.1.1. Apya-Yalapi allpapachapi ima
tukushkamanta yachan.
LL.N.1.2. Yuyaypa kimsa kuskakuna D.LL.N.1.2. Yuyaypa kimsa kuskakuna (im-pk-
awarinamanta yachay. ich) awarinamanta yachan.
LL.N.1.3. Yuyaypi runata rikuchik D.LL.N.1.3. Yuyaypi runata rikuchik
shimikukunamanta yachay. shimikukunamanta (-ni-nki-n-nchik-nkichik-
nkuna)yachan.
LL.N.1.4. Kichwa killka llikakunamanta yachay. D.LL.N.1.4. Kichwa killka llikakunamanta
yachan.
PAKTAY / OBJETIVO:
Yuyay awarita runata rikuchik shimikunata alli hamutashpa, kichwa shimi wiñarishkamanta killkashpa, killkakatishpapash
yachana.
ARMONIZADORES:
• Pachamama / Madre naturaleza (Vida, tierra y territorio).
• Ayllullaktapa kawsay / Vida familiar, comunitaria y social.
• Kawsay yuyay / Cosmovisión y pensamiento
• Amawtay, pakchiy mirachiy yuyay / Ciencia, tecnología y producción.
CHANINA / Paktachiy / Responsabilidad.
VALOR:
Frase “Mana ushankichu” nikpika, ima mana ushaypish mana tiyakta rikuchiy /
motivacional: Cuando te digan “no puedes”, demuéstrale que nada es imposible. Anónimo.

SHUKNIKI TANTACHIYACHAY - Shukniki Ñankamu


ACTIVIDADES
YACHAYWA: ABYA-YALA / América ()
I. YACHAYTA USHAY / Dominio del
conocimiento.
Yariyaykuna / Sensopercepción.
Kay internet tinkita, shuyutapish rikushpa rimarini.
Pueblos de Abya-Yala: https://www.youtube.com/watch?v=MGBsHFNBm3M
Abya-Yala ¿Qué significa? https://www.youtube.com/watch?v=ZJxEUvUJc54
Indígena Guna Yala (Panamá): https://www.youtube.com/watch?v=uq1HPJd8erw
Yachayman Yaykuy / Problematización.
Kay tapuykunata rimashpa kutichini.
Imatak Abaya-Yala nisha nin.

3
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Pi runakunatak Abaya-Yala shutita churarkakuna.


May llaktakunamantatak kay Abya-Yala shutita shutichik runakunaka.
Maykan 4 shutikunatak ñawpapika allpapachapa shutikunaka karka:
Amawta Yachay / Contenido científico.
Kay amawta yachayta killkakatini
ABYA YALAPI IMA TUKUSHKAMANTA
Manarak Americo Vespucio runa chayakpika, ñukanchikpa allpapachaka ABYA YALA shutitami
charishka, kayka” sumakta pukushpa katik allpa” yuyaytami nisha nin. Kay Abya Yala
allpachapika yallik pachaka, hatun ayllukunami kawsashkakuna shina: GUNA YALAKUNA
(Panamá) mamallaktapi kay llaktakaymi Abya Yala nishpa shutichirkakuna, AZTECAKUNA,
(México) mamallaktapi MAYAKUNA (Guatemala, San Salvador, Honduras) mamallaktakunapi;
ashtawan urayashapa MUISCAKUNA (Colombia, Panamá), MAPUCHEKUNA (Chile),
PARAGUAY RUNAKUNA (Paraguay), AYMARA RUNAKUNA (Bolivia) mamallaktapi
kawsashkakuna. Abya Yalapika INKAKUNAMI, (Perú, Ecuador, Bolivia), ashakunaka (Chile,
Argentina, Colombia), mamallaktakunapi kawsashkakuna; chaymantami TAWANTINSIYU shutita
charirka. Kay llaktakunapika kunakamanmi kichwa shimita rimashpa kawsanchik. Shinallatak, Abya
Yalpika shuktak shimikunapish tiyarkami, chaymantami, kunan pachakaman rimashkata uyanchik:
Guna (Panamá), Zapoteco - Náhuatl (México), Maya Quiché (Guatemala), Chibcha (Colombia),
Mapuzugun (Chile), Guaraní (Paraguay), Aymara (Bolivia), shuktakkunapash; kay shimikunata
anchuchinata yuyashpami español shimita rimachun munarkakuna. Kichwa shimika Cuzco
inkakunapa rimaymi karka, Atahualpa, 1533 watapi wañushka pachamantami, kichwa rimakkunaka
español shimita yachashpa rimayta kallarirkakuna. Kichwa shimika Kullasuyu, Chinchaysuyuman
rakirirk; ashtawanapish Antisuyu, Punasuyukama yallirka. Kichwa shimita Cuzco Pakaritampupimi
wacharishka nin, chaymantami Kullasuyu, Punasuyu, Antisuyukama wiñarika.
1533 watamanta, inti Atawalpa wañushka kipa, español shimiwan chapushpa rimayta kallarirkakuna.
Chaymanta kunan punchakama chakrushimi rimanchik.
Yachashkata Rikuk / Verificación.
Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Imatak Abaya-Yala nisha nin. América allpapacha.
Pi runakunatak Abaya-Yala shutita churarkakuna. Guna runakuna
May llaktakunamantatak kay Abya-Yala shutita shutichik runakunaka. Panamá, Colombiapish.
Maykan 4 shutikunatak ñawpapika allpapachapa shutikunaka karka: Kualagum-Yala, Tagargun-
Yala, Tiya-Yala, Abya-Yala.

Tukunchay / Conclusión.

4
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Shuyu nikichikta rurashpa kichwa killka llikamanta amawta yachaypi yachakushkata


killkapay.
 Abya-Yalapi kawsak llaktakuna kay milkapi killkani.

KAWSAYMARKA MAMALLAKTA

Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina, yuyana llamkayta ruraypish.


 Abya Yalapi tiyak shimikuna kay milkapi killkani.

SHIMIKUNA MAMALLAKTA

Amawta yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan mushuk yachaykunata ruray.


 Abya-Yalapa takipi rikurishka maykan shuyutapish shuyuni.

Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy. / Socialice al


docente y compañeros las actividades aprendidas acerca del tema.

5
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

SHUKNIKI TANTACHIYACHAY - Ishkayniki Ñankamu


YACHAYWA: YUYAYPA KUSKAKUNA

I. YACHAYTA USHAY / Dominio del


conocimiento.
Yariyaykuna / Sensopercepción.
Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa rimarini.
Curso Kichwa / Normas ortográficas: https://www.youtube.com/watch?v=u4INb4Q6pt0

Yachayman Yaykuy / Problematización.


Kay tapuykunata rimashpa kutichini:
Inkakunaka kichwa shimita yacharkakunachu.
Ñawpa taytakunaka kichwa shimita yacharkakunachu.
Tukuy runakunachu kichwa shimita rimana yachanchik.

Amawta Yachay / Contenido científico.


Kay amawta yachayta killkakatini
YUYAYPA KUSKAKUNA

Kichwa shimika shimikunashina paktami kan, hatun yuyaykunaka kimsa kuskapura awarishpa
sumakta rimarin. Kallaripika imak, chawpipi paktachik, puchukaypika imachik nikichishpa killkana
kanchik. Shina:

Kichwa rurakunaka hatun sumak wasikunatami rurakun.


Imak Paktachik Imachik
Imak: imakka pipash imata ruraktami rikuchin; kaykunaka: runakuna, wiwakuna, shuktakkunapish
kan. Shinapish, shutirantikunapash imak tukunllami.

Shina:
 Maria mashika kamupimi killkakatin.
 Allkuka mikunatami mikun.
 Antawaka runakunatami apan.
 Ñukaka rumpawanmi pukllani.
Paktachik:
Paktachikka yuyay chawpipimi kilkarin; imachikta ashtawan sumakta achikyachik, yuyaykunata
rikuchinkapami kan.
Shina:
 María mashika kamupimi killkakatin.
 Allkuka mikunatami mikun.
 Antawaka achka runakunatami apan.
 Ñukaka rumpawan pullkani.

6
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Imachik: imachikka imak imatapash rurashka kashkatami rikuchin.


Shina:
 María mashika kamupimi killkakatin.
 Allkuka mikunatami mikun.
 Antawaka runakunatami apan.
 Ñukaka rumpawanmi pukllani.
Shina kashkamantaka shuk yuyayka kimsa hatun kuskatami charin.
Shina:
 José taytaka Pujilí llaktapimi mushuk antawata rantirka.
Imak Paktachik Imachik
 Abya yala runakunaka hatun yuyaykunatami charirkakuna.
Imak Paktachik Imachik

Yachashkata Rikuk / Verificación.


Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Yuyayka mashna kuskakunatatak charin. ___________________________________________
Imata imakka rikuchin. _________________________________________________________
Paktachikka maypitak killkarin. ___________________________________________________
Imatak imachikka rikuchin. ______________________________________________________

Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa yuyaypa kuskakunamanta amawta yachaypi yachakushkata
killkapay.

Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina, yuyana llamkayta ruraypish.

Yuyaykunata allichishpa killkani, shinallatak yuyaypa kuskakunata churani.

yanun. Wasipi papata mamaka


_________________________________________________________________
tarpumuni. millukuta urkupi Ñukaka
_________________________________________________________________
hallmakun. sarata Paykunaka chakrata

7
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

_________________________________________________________________
yanun. samputa ñuñuwan Luis
_________________________________________________________________

Amawta yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan kay shuyukunata rikushpa


yuyaykunata wiñachipay.

_______________________________ _______________________________

_______________________________ _______________________________

Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy. / Socialice al


docente y compañeros las actividades aprendidas acerca del tema.
SHUKNIKI TANTACHIYACHAY - Kimsaniki Ñankamu
YACHAYWA: RUNATA RIKUCHIK SHIMIKUKUNA
I. YACHAYTA USHAY / Dominio del
conocimiento.
Yariyaykuna / Sensopercepción.
Kaypi tiyak yuyaykunata killkakatini.

Ñukaka kichwa shimitaka achkata yacha ni

Kanka urkupi papata tarpu nki

Payka Abya-Yala shuyuta pankapi rura n

Ñukanchikka ñawpa pachamantami tantarishpa kawsa nchik

Kankunaka Yachanawaspi sumakta tushu nkichik

Paykunaka allpapi sumakta papata tarpu n / kuna

Yachayman Yaykuy / Problematización.

8
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Kay tapuykunata rimashpa kutichini:


 Mashna yuyaykunata killkashka kan.
 Yuyaykunaka hamutarinchu.
 Imanishpashi yuyaykunapa tukurika rumpawan wichkashka kan.
 Ima shimikunata wichkashka kan.
 Ima shutita chay shimikunaka kan.
 Mashna shimikukunata rikunchik.

Amawta Yachay / Contenido científico.


Kay amawta yachayta killkakatini
RUNATA RIKUCHIK SHIMIKUKUNA

Runata rikuchik shimikukunaka imachik sapiwanmi tantarin. Kay shimikukunaka Kaykunami kan.
ni Shukniki sapalla runata rikuchin (Primera persona singular)
nki Ishkaykinki sapalla runata rikuchin (Segunda persona singular)
n Kimsaniki sapalla runata rikuchin (Tercera persona singular)
nchik Shukniki Tawka runata rikuchin (Primera persona plural)
nkichik Ishkayniki tawka runata rikuchin (Segunda persona plural)
n(kuna) Kimsaniki tawka runata rikuchin (Tercera persona plural)
Shina:
 Ñukami wawakunapak mishki tantata rantini.
 Kanka utkami wasiman chayamunki.
 Rosa ishaka makiruraykunatami katun.
 Tayta Juan, mama Rosa, ñukapashmi tantanakuyman rinchik.
 Kankunami, kichwa shimitaka alli rimankichik.
 Paykunaka castellano shimitami ashtawan riman.
 Español shimitami ashtawan rimankuna.

Yachashkata Rikuk / Verificación.


Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Maypitak runata rikuchik shimika tantarin. __________________________________________

9
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

-n shimikuka ima runapitak killkarin. ______________________________________________


-nkichik shimikuka ima runapitak killkarin. _________________________________________
Mashna runata rikuchik shimikunatak titashka. ______________________________________
_
Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa runata rikuchik shimikukunawan amawta yachaypi yachakushkata
killkapay. https://es.educaplay.com/recursos-educativos/10585509-shutirantikuna.html

Runata rikuchik shimikukuna

Kan Pay Kankuna

-ni -nchik -n (kuna)

II. YACHAYTA RURAY / Aplicación del


conocimiento.
Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina, yuyana llamkayta ruraypish.
Kay yachakushka shimikukunawan shuyuta rikushpa uchilla yuyaykunata killkani.

________________ ________________ ________________

________________ ________________ ________________

III. YACHAYTA WIÑACHIY / Creación del


conocimiento.
Amawta yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan mushuk yachaykunata ruray.
Kay killkashkapi runata rikuchik shimikukunata mashkashpa rumpawan wichkani.
SHUK KUNTUR SHUK MICHIKMANTAPASH https://fb.watch/cFAE_SmUvp/
Shuk kuytsami sawarina wamrakunata charishka nin. Chaymanta shuk punchami llamakunata
michinaman rishka.
Chashna michikukpimi, ñapash yurak tsirapa rikurishpaka hatun tamya tukushka. Chashna hatun larka
yaku shamushka. Shinata rikushpaka, chay kuytsaka mana mayta chawpi tukushka.

10
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Ñapash yuraklla warata churashka, yuraklla kunkalli kunkallishka rikushka.


— Chaymantaka nishka; imanishpatak wakakunki.
—Mana chinpanata ushani,
Chashna nikpika wamraka:
—Ñuka chinpachisha nishka.
Chashna nishpa chankata paskashka, chay larkapi shayarishpaka, puntaka llamakunata; chay kipaka,
yuraklla allkuta, wantushpapash yallichishka. Chashna ña tukuyta chinpachishka kipaka, kuytsata
hawata wantushpa, patak patak nishpa apashpa rishka. Chayka kunturllami kashka.
Chay kuytsapak sawarina wamra tukushpa, chay kuytsa michikukman shamushka nin. Chaymantaka
chay yuraklla allkuwaka wankuta shimipi amullishpa, tukuy llamakunata tantashpa wasiman rishka.
Chashna chayamukpika, chay kuytsapak mama yayaka:
—Maypitak wawata sakishpa shamunki nishpa tapushka.
Chay allkuwaka rikuchishka hawallata aw, aw, aw, nishpa, maytami puyu kuychi chinkarikushka.
Kashnallami kay willashkaka tukurin.
Hawapi mashkashka shimikukunawan yuyaykunata killkani.
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________

IV. YACHAYTA WILLACHIY / Socialización del


conocimiento.
Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy. / Socialice al
docente y compañeros las actividades aprendidas acerca del tema.
SHUKNIKI TANTACHIYACHAY - Chuskuniki Ñankamu
YACHAYWA: KICHWA SHIMIPA LLIKA
I. YACHAYTA USHAY / Dominio del
conocimiento.
Yariyaykuna / Sensopercepción.
Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa rimarini.
Kichwa llika: https://www.facebook.com/hashtag/algranopress
Kichwa llika: https://www.facebook.com/watch/?v=652535306228161

11
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Yachayman Yaykuy / Problematización.


Kay tapuykunata rimashpa kutichini:
 Shuyupika imatatak rikuni.
 Ima wiwakunata rikurin.
 Chay wiwakunaka piwantak kawsan.
 Ima shutikunatak chay wiwakunaka kan.
 Chay shutikunaka imawanta killkashka kan.

Amawta Yachay / Contenido científico.


Kay amawta yachayta killkakatini
KICHWA SHIMIPA LLIKA
Kichwa shimita shukshinalla killkanpakka hatun tantanakuykanpi tuyarinakushkakuna shinakashpaka
shimipa kayshinami sakirin.

Kichwapak llikaka 18 killkakunatami charin: 15 uyantinkuna, shinallatak 3 uyarikuna


En el alfabeto hay 18 grafías 15 consonantes y 3 vocales
Shina:
Uyaywakuna a, u, i, i

a, k, ch, i, h, l, ll, m, n, ñ, p, r, s, t, sh, u, w, y.


Kay 18 killkakunawanmi shutikunata yuyaykunata ashtawan hatunyachishpa killkanchik.
Castellano shimiwan chimpapurashpa rikukpika kichwa shimpika kay killkakuna mana tiyanchu: c, b,
d, e, f, g, j, x, o, q, z shinallatak shimpiki shuk shutipi ishkay uyaywawanchu.
Kichwa shimpipika tapuchik unancha mana tiyanchu.
Punchanta rimaypika maypika maykan shimikuna shinami rimanchik: chunbi, changa, tanda, fuyu,
campu, quiru, aycha, tamia, killaypika mana allichu kaymantami shina killkana kanchik: chumpi,
tanta, puyu, kamu, kiru, aycha, tamya.
Yachashkata Rikuk / Verificación.
Kay tapuykunata kutichini.
Mashna llikakunatak kichwa shimipika tiyan._____________________________________
Mashna uyaywakunata tiyan. _________________________________________________
Mashna uyantinkunata tiyan. _________________________________________________

Tukunchay / Conclusión.

12
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Shuyu nikichikta rurashpa kichwa killka llikamanta amawta yachaypi yachakushkata


killkapay.
Kichwa shimipi, castellano shimiwan imapitak mana pakta pakta killkani.
Kichwa shimika, castellano shimiwan imapitak mana pakta kakta killkani.

KICHWA CASTELLANO
------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------
------------------------------------------------------ ------------------------------------------------------
------------------------------------------------------ -----------------------------------------------------

II. YACHAYTA RURAY / Aplicación del


conocimiento.
Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina, yuyana llamkayta ruraypish.
Kay kichwa llikakunawan shimikunata rurani.

III. YACHAYTA WIÑACHIY / Creación del


conocimiento.
Amawta yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan mushuk yachaykunata ruray.
Kay shina ruraykunata rurash katini.

/a/ allku /ñ/


/ch/ /p/

/h/ /r/

/i/ /s/

/k/ /sh/

/l/ /t/

/ll/ /u/

/m/ /y/

/n/ /w/

13
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

IV. YACHAYTA WILLACHIY / Socialización del


conocimiento.
Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy. / Socialice al
docente y compañeros las actividades aprendidas acerca del tema.

YACHACHINAPA HILLAYKUNA / RECURSOS.


- Kichwa killka llika: https://www.facebook.com/hashtag/algranopress
- https://www.facebook.com/watch/?v=652535306228161
ELABORADO POR: REVISADO POR: APROBADO POR:
DOCENTE: COMISIÓN TÉCNICO RECTOR:
Lcdo. Segundo Chimborazo PEDAGÓGICO EGB: Lcdo. Magno Morocho
Lcdo. Segundo Chimborazo
FIRMA: FIRMA: FIRMA:

FECHA: 26/09/2022 FECHA: 26/09/2022 FECHA: 26/09/2022

UNIDAD
EDUCATIVA
COMUNITARIA
ÑANKAMU / GUÍA DE
INTER-APRENDIZAJE
“MARKAKUNAPI LLAKTARIMAYMANTA YACHASHUNCHIK”

14
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

ISHKAYNIKI TANTACHIYACHAY / UNIDAD


(2) 63
“MARKAKUNAPI LLAKTARIMAYMANTA
YACHASHUNCHIK”.
ÑANKAMUKUNA / GUÍAS 1-4:
SHUKNIKI ÑANKAMU. KICHWA
LLAKTAKUNA.
ISHKAYNIKI ÑANKAMU.

EDUCACIÓN GENERAL BÁSICA


ISKUNNIKI EGB / 9NO EGB

Yachachik / Docente: Segundo H. Chimborazo. Lcdo.

DATOS INFORMATIVOS
Quimestre: Shukniki Yachay /Asignatura: LENGUA Y LITERATURA DE LA
NACIONALIDAD
Yachachik: Lcdo. Segundo H. Chimborazo Zh. Pata: 9NO EGB PARALELO: Único
PACHA: Kallariy Pacha: Tukuriy Pacha:
02 de noviembre del 2022. 12 de diciembre del 2022.
YACHAYPA KATIK ÑANKUNA / Bachillerato General Unificado

15
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Proceso:
TANTACHIYACHAY / Unidad Nº: “Markakunapi llaktarimaymanta yachakushunchik”
63
PAKCHI / SABERES Y CONOCIMIENTOS / DESTREZA KALLARINANCHA / DOMINIO / INDICADOR PARA
CON CRITERIO DE DESEMPEÑO. LA EVALUACIÓN DE LA DESTREZA.
LL.N.2.1. Ecuadorpak kichwa llaktakaykunamanta. D.LL.N.2.1. Ecuadorpak kichwa llaktakaykunamanta.

LL.N.2.2. Tantarinakunamanta (kayayta rurana ñan). D.LL.N.2.2. Tantarinakunamanta (kayayta rurana ñan).

LL.N.2.3. Mañaymanta. D.LL.N.2.3. Mañayta killkanata yachana.

LL.N.2.4. Hampikunamanta. D.LL.N.2.4. Hampikunamanta yachana.

PAKTAY / OBJETIVO:
Llakta rimayta riksishpa shuktak llaktakay runakunawan rimayta hapin, riman, killkanpash.
ARMONIZADORES:
• Pachamama / Madre naturaleza (Vida, tierra y territorio).
• Ayllullaktapa kawsay / Vida familiar, comunitaria y social.
• Kawsay yuyay / Cosmovisión y pensamiento
• Amawtay, pakchiy mirachiy yuyay / Ciencia, tecnología y producción.
CHANINA / Sumaychay / Respeto.
VALOR:
Frase motivacional: Kawsayka Kutin Ruray Ushayta Rikuchinoachami, Chaymi kan KUNAN. / La vida siempre
te ofrece otra oportunidad, se llama HOY.

ISHKAYNIKI TANTACHIYACHAY - Shukniki Ñankamu


RURAYKUNA / ACTIVIDADES
YACHAYWA: KICHWA LLAKTAKUNA. / PUEBLOS DE LA SIERRA.
II. YACHAYTA USHAY / Dominio del
conocimiento.
Yariyaykuna / Sensopercepción.
Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa rimarini:
El danzante autóctono de Pujilí - Prov. Cotopaxi: https://www.youtube.com/watch?v=rroC1tS1uwk

Yachayman Yaykuy / Problematización.


Kay tapuykunata rimashpa kutichini:
Shuyupi rikushka runakunaka maymantatak kan.
Imashinata chay runakunaka riman.
Kichwa shimita rimak runakunaka maypitak kawsan.
Kichwa shimika mishki rimaychu kan.
May llaktakunallapika kichwa shimita rimankuna.

16
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Amawta Yachay / Contenido científico.


Kay amawta yachayta killkakatini.
KICHWA LLAKTAKUNA
Ecuador Mamallaktapa tawka markakunapimi kichwa shimita rimanchik, ashtawanka punasuyupimi
kichwa runakuna kawsanchik, shinapish antisuyupi, kuntinsuyupi yawatisuyupipish kawsanchik.
Ñukanchikka ñawpa pachakunamanta tantarishpa KICHWA KAWSAYMARKA shina
shutirishkanchik. Ecuador Mamallakta kamachikpi, urayman kallarishpa kichwa runakunaka kay
shutiwanmi riksishka kanchik: Pastos, Karanki, Otavalo, Natabuela, Kayambi, Kitu-kara,
Panzaleo, Waranka, Chibuleo, Kisapincha, Tomabela, Salasaca, Puruhá, Cañari, Palta,
Saraguro, shinallatak antinsuyupi shuktak llaktakunapash tiyammi. Shinami kichwa runakunaka
kikin tantanakuyta, llamkayta, tarpuyta, mikuyta, hampita, takita, kamachikta, pushakkunata,
yachaytapashnawpa pachamanta kuyashpa kawsakunchik.

SUYU KAWSAYMARKA/ SHIMI MAYPI RUNAKUNA


LLAKTAKUNA KAWSAK
Pastos (pueblo) extinguido Carchi
Karanki (pueblo) Imbabura
Otavalo (pueblo) Imbabura
Natabuela (pueblo) Imbabura
Kayambi (pueblo) Pichincha
Kitu-kara (pueblo) Pichincha
Panzaleo (pueblo) Cotopaxi
Punasuyu Waranka (pueblo) Bolívar 724721
Chibuleo (pueblo) kichwa Tungurahua
Kisapincha (pueblo) Tungurahua
Tomabela (pueblo) Tungurahua
Salasaca (pueblo) Tungurahua
Puruhá (pueblo) Chimborazo
Cañari (pueblo) Cañar y
Azuay
Palta (pueblo) Loja
Saraguro (pueblo) Loja

17
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Yachashkata Rikuk / Verificación.


Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Tukuy markakunapichu kichwa shimita rimankuna.
______________________________________________________________________________
Pitak kichwa shimita yachachishpa sakirka.
______________________________________________________________________________
Punasuyupika Kichwa shimita rimankunachu.
______________________________________________________________________________
Runakunaka mayllapita kichwa shimita rimankuna.
______________________________________________________________________________
Markakunaman rishpa, kichwa shimita rimankichikchu.
______________________________________________________________________________
Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “M” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Kay runakuna may llaktamanta kashkata killkani.

Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina (recuerda), yuyana (piensa) llamkayta rurana


(hace). K C A Ñ A R I A U N P M E
Ecuador I S A L A S A C A T A P A mama llaktapi
tiyak S A R A G U R O M B S A L llaktakaykunata
(pueblos) kay A H U R U P A L T A T N E chakrishka
shimikunapi P B A P O T A V A L O Z U mashkashpa
tullpuni. I B M A Y A K U R I S A B
N W A R A N K A M A S L A
C A M E K A R A N K I E T
H A L E B A M O T E M O A
A C H I B U L E O H A M N
L K I T U K A R A P E R O

18
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Amawta yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan mushuk yachaykunata ruray.


Ecuador mamallaktapa punasuyu markakunata shuyushpa, tullpushpapish, kichwa llaktakunata
killkani.

Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy.


ISHKAYNIKI TANTACHIYACHAY - Ishkayniki Ñankamu
YACHAYWA: TANTANAKUYMANTA.

I. YACHAYTA USHAY / Dominio del


conocimiento.
Yariyaykuna / Sensopercepción.
Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa rimarini:
Organizaciones sociales en el Ecuador: https://www.youtube.com/watch?v=oWAusUFn7a4&t=314s
CONAIE: https://conaie.org/2021/07/01/consejo-de-gobierno-2021-2024/

19
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Yachayman Yaykuy / Problematización.


Kay tapuykunata rimashpa kutichini:
Shuyukunapika imatak rikunchik.
Imapatak yachana wasipika shina tantarina kanchik.
Shina tantarinaka allichu kanka.
Imashinatak tantanakuypi yanapana kanchik.
Tantanakuypika imapatak pushakta akllanchik.
Amawta Yachay / Contenido científico.
Kay amawta yachayta killkakatini.
TANTANAKUYMANTA
Yachakukkunapa tantarika sumakmi kan, kari, warmi, imillakuna (adolescentes) wankurishpami
llamkaykunata tukuylla yuyarishpa ruranchik. Tantariy pushakunata akllashpaka, kallari pachapi,
tukuy yachakukkuna tantarinakushpa, alli akllashpami shutichinchik. Chay tantarika kay
paktaykunatami charin:

20
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

 Yachakukkuna alli yachayta chaskichun,


 Alli kawsayta charichun,
 Kikin yuyaykunata uyashka kachun, raymikunapi, pukllaykunapi wamrakunapa hayñikunata ama
pipish sarushka kachun.

Tukuy yachakukkunami, yachanawasipi sumak yuyaykunawan, llamkaykunawan, takikunawan,


shuktak ruraykunawanpish pushakkunawan yanaparishpa kawsana kanchik.

Ecuador mamallaktapak tantanakuykuna:

https://ecuador.fes.de/fileadmin/user_upload/pdf/0121%20NACIND1986_0121.pdf

UCIA - Unión de Comunidades Indígenas del Azuay


UNASAY - E Unión Campesina del Azuay (Pueblo Cañari - Kichwa del Azuay)
CONAIE - Confederación de Nacionalidades Indígenas del Ecuador.
CONAICE - Confederación de Nacionalidades y Pueblos Indígenas de la Costa Ecuatoriana.
ECUARUNARI - Ecuador Runakunapak Rikcharimuy.
CONFENIAE - Confederación de Nacionalidades Indígenas de la Amazonía Ecuatoriana.
FEINE - El Consejo Pueblos y Organizaciones Indígenas Evangélicos del Ecuador.
COICA - Coordinadora de las Organizaciones Indígenas de la Cuenca Amazónica.
FENACLE - Federación Nacional de Trabajadores Agroindustriales, Campesinos e Indígenas Libres
del Ecuador.
CNC - Coordinación Nacional Campesina Eloy Alfaro.
FEI - Federación Ecuatoriana de Indios.
FENOCIN - Confederación Nacional de Organizaciones Campesinas, Indígenas y Negras.
Yachashkata Rikuk / Verificación.
Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Imapatak yachana wasipika shina tantarina kanchik. _____________________________________
Imashinatak tantanakuypi yanapana kanchik. __________________________________________
Tantanakuypika imapatak pushakta akllanchik. ________________________________________

Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “Tantanakuymanta” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Kuntisuyu, Punasuyu, Antisuyupa tantanakuykunata killkapay.

CONAIE

21
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

CONAICE ECUARUNARI CONFENIAE

----------------------------------- ----------------------------------- --------------------------------


----------------------------------- ----------------------------------- --------------------------------
----------------------------------- ----------------------------------- --------------------------------
----------------------------------- ----------------------------------- --------------------------------
----------------------------------- ----------------------------------- --------------------------------
----------------------------------- ----------------------------------- --------------------------------
------------------ ------------------ ------------------

Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina (recuerda), yuyana (piensa) llamkayta rurana


(hace).
Kay tantanakuykunapa shutita killkapay.
FICI ____________________________________________________________
UCIC ____________________________________________________________
MIC ____________________________________________________________
MIT ____________________________________________________________
MICH ____________________________________________________________
BRUNARI ____________________________________________________________
UPCCC ____________________________________________________________
UNASAY ____________________________________________________________

Amawta yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan mushuk yachaykunata ruray.


Ecuador mamallaktapa chusku hatun tantanakuykunata shuyuni.

Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy.

ISHKAYNIKI TANTACHIYACHAY - Kimsaniki Ñankamu


YACHAYWA: Mañay / La solicitud.
I. YACHAYTA USHAY / Dominio del
conocimiento.

22
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

YARIYAYKUNA / SENSOPERCEPCIÓN.
 Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa rimarini:
Como redactar una solicitud: https://www.youtube.com/watch?v=lPNRIR0dePE

Mañay

YACHAYMAN YAYKUY / PROBLEMATIZACIÓN.


Kay tapuykunata rimashpa kutichini.
 Kay shuyupika imatatak rikunchik.
 Kay killkashka pankaka imashutishi kanka.
 Pitak chay pankata killkan.
 Pimantak killkana kanchik.
AMAWTA YACHAY / CONTENIDO CIENTÍFICO
Kay amawta yachayta killkakatini.

MAÑAY
Mañayka pushay yanapak wasikunapi imatapish mañankapakmi kan. Ayllullaktakunapi, shuktak
kawsay pachakunapi, imapish tiyachunka; tukuykunami mañay killkataka alli rurana kanchik. Mañay
pankaka kay kuskakunatami charin:

1) May llaktapi killkarik pacha. (Lugar y fecha en donde se redacta).


2) Pimantak killkanchik, shutipish (A quién va dirigido: Sr, Ing, Dr, Lcdo.
Nombre)
3) Ima llamkakta charik (Cargo de la persona)
4) KIKINPAK. - (Presente. - )
5) Napay - mañay shimikuna. (saludo e informamos lo que queremos solicitar)
6) Chikanyariy - yupaychana. (Despedida y agradecimiento)
7) Kikinmanta. (Atentamente)
8) Shuti aspik - mañakpa shuti - ima kak. (Firma - nombre del que redacta -
cargo)

23
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Rañas, 24 puncha aymuray killa 2024 wata.


Ing. Luis Alberto Morocho.
RAÑAS AYLLULLAKTAPA PUSHAK.
KIKINPAK. –
Kikinman shunkumanta napayta chayachishpa, shinallatak kikinpa
llamkay may alli kachun munashpami; kay willayta chayachini. Ñukanchikpa
yachanawasipika shukniki raymi killapi, wawakunapak puncha kashkamanta,
sumak raymita rurakrinchik, chay raymipaka tawka ruraykunatami allichikunchik,
shina: rumpawan pukllaykuna, takikuna, tushuykuna, wawakunapa puncha
rimanakuy, mikuykunapish. Willashkamanta alli pushak kakta riksishpa, raymi
punchapi tukuyman mikunata rurashpa karankapakmi, chusku chunka dólar
kullkita mañakuni.
Kay mañayta ari nishkamanta yuyashpami, kunamanta pacha achkata
yupaychani.
Kikinmanta;

Ama llulla, Ama killa, Ama shuwa.

____________________
Marcia Elizabeth Lalvay Morocho
YACHAKUKKUNAPA TANTANAKUYTA PUSHAK

YACHASHKATA RIKUK / VERIFICACIÓN


Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
 Imatak kan mañay. __________________________________________________
 Mashna kuskakunata mañayka charin. __________________________________
 Imatak mañayta ushanchik. __________________________________________

TUKUNCHAY / CONCLUSIÓN
Shuyu nikichikta rurashpa “Mañaymanta” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Mañaymanta shuyu nikichikta rurarashpa killkani.

MAÑAY

II. YACHAYTA RURAY / Aplicación del conocimiento.


Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina (recuerda), yuyana (piensa) llamkayta rurana
(hace).
Mañaypa kuskakunata yupaywan nikichini, killkanipish.

24
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

1 Pimantak killkanchik, shutipish.


2) Chikanyariy - yupaychana.
3) KIKINPAK. -
4) Mañakpa shuti - waraway - ima kak.
5) May llaktapi killkarik.
6) Kikinmanta.
7) Ima llamkakta charik.
8) Napay - mañay shimikuna.

III. YACHAYTA WIÑACHIY / Creación del


Amawtaconocimiento.
yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan mushuk yachaykunata ruray.
Ayllullaktapi kawsak maykan runamanpish mañayta ñuka killkani.

1 _________________________
2 ______________________
____________________________
3 __________
4
___________________________________________________________
5
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________

___________________________________________________________
_________________________________________________________________
6
__________
7 ___________________________

____________________
______________________________
8
_____________________________________

IV. YACHAYTA WILLACHIY / Socialización del


conocimiento.
Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy.
 Ñuka llamkayta taymapak rikuchini.

25
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

ISHKAYNIKI TANTACHIYACHAY - Chuskuniki Ñankamu


YACHAYWA: HAMPIKUNAMANTA.
I. YACHAYTA USHAY / Dominio del
conocimiento.
Yariyaykuna / Sensopercepción.
Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa rimarini:
Ensenales del cóndor blanco entrevista a Shairy Quimbo:
https://www.youtube.com/watch?v=6oI7nlGg9sQ&list=PLkmimF2X-jEzW-hY5aJlmBo534HaV14jH
Haciendo la limpia: https://www.youtube.com/watch?v=x0hXL0dxPGw

sabila /aloe vera = sábila


shiraru = llantén
alpahaka = albahaca
ishpinkukara = canela
salik /tañi = diente de león
sankurachi = ataco
chini = ortiga
apyu chupa = cola de caballo
iskansil = escancel
ruta = ruda
ishnul = limón
ñachak = planta de flor
amarilla
pumamaki = planta medicinal
iwilla/atuksara = cargamanto

Yachayman Yaykuy / Problematización.


Kay tapuykunata rimashpa kutichini:
Imatak hampikuna nisha nin
Riksishka hampikunata shutichpay
Maypitak kay hampikunata tarinchi
Amawta Yachay / Contenido científico.
Kay amawta yachayta killkakatini.
HAMPIKUNAMANTA

Ñukanchikpa llaktaka may sumakmi kan, allpamamapika tukuy hampikunami tiyan, chay
hampikunaka, tawka unkuykunata hampikapakmi alli mutsuypakunata charin, shina:

Llakimanta chukririshkamanta mancharishkamanta


tullu unkkuyta kara unkuyta Ukkurupayta / fiebre
uhuyta chirinchu / escalfrío Shayriyay / tabaquismo
Shirayay / drogadicción

Ñukanchikpa hampita charinkapakka, mana achka kullkita mutsunchikchu; unkuykunata

26
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

hampinkapakka, ayllullaktapika hampik taytamamakunatami charinchik. Ishkay sami hampikunami


tiyan: shuktakkunaka alli shunkuwan, shuktakkunaka waklli shunkuwan hampikuna. Ñukanchikpa
hampikunata chanishpa wiñachinkapak, Ecuador mamallakta kawsaymarkapura shina: llaktakaypa
hampik pushakkamayukta shutichishkanchik (yachakyaya, hampik, chuntapala, sakra, salamanka).
Chaymantami, tawka yachakyayakunaka kunan pachapi kikinpa ayllullaktakunapika sumaktami
hampishpa katikunkuna.

Yachashkata Rikuk / Verificación.


Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Imatak hampikuna nisha nin _____________________________________________________
Riksishka hampikunata shutichpay ________________________________________________
Maypitak kay hampikunata tarinchi _______________________________________________

Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “Hampikunamanta” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
M.

II. YACHAYTA RURAY / Aplicación del


conocimiento.
Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina (recuerda), yuyana (piensa) llamkayta rurana
(hace).
Hampikunata tikrachipay

sabila /aloe vera =_____________

27
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

shiraru =_____________
alpahaka =_____________
ishpinkukara =_____________
salik /tañi =_____________
sankurachi =_____________
chini =_____________
apyu chupa =_____________
iskansil =_____________
ruta =_____________
ishnul =_____________
ñachak =_____________
pumamaki =_____________
iwilla/atuksara =_____________

III. YACHAYTA WIÑACHIY / Creación del


Amawtaconocimiento.
yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan mushuk yachaykunata ruray.
Ñachak hampi shimiwan acróstico killkayta yuyarishpa killkapay

ñ_____________
a_____________
ch _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
a_____________
k_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

IV. YACHAYTA WILLACHIY / Socialización del


conocimiento.
Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy.
YACHACHINAPA HILLAYKUNA / RECURSOS.
- PDF kamu tinkukuna:
- Hierbas y plantas medicinales en la cultura andina:
https://ancestrales.info/saberes/hierbas-y-plantas-medicinales-en-la-cultura-andina/
- Guía de plantas útiles de los páramos de Zuleta:
https://www.missouribotanicalgarden.org/Portals/0/staff/PDFs/ulloa/Imbabura_Zuleta.pdf
ELABORADO POR: REVISADO POR: APROBADO POR:
DOCENTE: COMISIÓN TÉCNICO PEDAGÓGICO BGU: RECTOR:
Lcdo. Segundo Chimborazo Lcdo: Segundo Chimborazo Lcdo. Magno Morocho
FIRMA: FIRMA: FIRMA:

FECHA: 01/11/2022. UNIDAD


FECHA: 01/11/2022. FECHA: 01/11/2022.

EDUCATIVA
COMUNITARIA
ÑANKAMU / GUÍA DE
INTER-APRENDIZAJE 28
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

“KAPAK RAYMIMANTA YACHASHUNCHIK”

KIMSAYNIKI TANTACHIYACHAY / UNIDAD


(3) 64
“KAPAK RAYMIMANTA
YACHASHUNCHIK”.
ÑANKAMUKUNA / GUÍAS 1-4:
SHUKNIKI ÑANKAMU. YUYAYPA
NIPAKUNA.
ISHKAYNIKI ÑANKAMU. KAPAK RAYMI.
EDUCACIÓN GENERAL BÁSICA
ISKUNNIKI EGB / 9NO EGB

Yachachik / Docente: Segundo H. Chimborazo. Lcdo.

DATOS INFORMATIVOS
Quimestre: Shukniki Yachay /Asignatura: LENGUA Y LITERATURA DE LA
NACIONALIDAD
Yachachik: Lcdo. Segundo H. Chimborazo Zh. Pata: 9NO EGB PARALELO: Único
PACHA: Kallariy Pacha: Tukuriy Pacha:
13 de diciembre del 2022. 20 de enero del 2023.
YACHAYPA KATIK ÑANKUNA / Bachillerato General Unificado
Proceso:
TANTACHIYACHAY / Unidad Nº: 64 “Kapak raymimanta yachakushunchik”
PAKCHI / SABERES Y CONOCIMIENTOS / DESTREZA KALLARINANCHA / DOMINIO / INDICADOR PARA
CON CRITERIO DE DESEMPEÑO. LA EVALUACIÓN DE LA DESTREZA.

29
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

LL.N.3.1. Yuyaypa nipakunata killkakatishpa, D.LL.N.3.1. Yuyaypa nipakunata killkakatishpa


killkashpa sumakta yachana. yuyaykunata rurashpa yachan.
LL.N.3.2. Kapak raymipak rimanakuyta rurana. D.LL.N.3.2. Kapak raymipak rimanakuyta ruran.
LL.N.3.3. Kayayta wawakunapak rurashpa yachana. D.LL.N.3.3. Kayayta wawakunapak killkan
LL.N.3.4. Yuyaypa paktachikuna sumakta killkashpa D.LL.N.3.4. Yuyaypa paktachikuna sumakta
yachana. killkashpa yachan.
PAKTAY / OBJETIVO:
Llaktakaykunapi kapak raymi may allí kashklata chanishpa, killkashpa, rimashpa, killkakatishpa
hamutani.
ARMONIZADORES:
• Pachamama / Madre naturaleza (Vida, tierra y territorio).
• Ayllullaktapa kawsay / Vida familiar, comunitaria y social.
• Kawsay yuyay / Cosmovisión y pensamiento
• Amawtay, pakchiy mirachiy yuyay / Ciencia, tecnología y producción.
CHANINA / VALOR: Sumaychay / Respeto.
Frase motivacional: Kawsayka Kutin Ruray Ushayta Rikuchinpachami, Chaymi kan KUNAN. / La vida
siempre te ofrece otra oportunidad, se llama HOY.

KIMSANIKI TANTACHIYACHAY - Shukniki Ñankamu


RURAYKUNA / ACTIVIDADES
YACHAYWA: YUYAYPA NIPAKUNA.
I. YACHAYTA USHAY / Dominio del
conocimiento.
Yariyaykuna / Sensopercepción.
Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa rimarini:
Elementos de le oración: https://www.youtube.com/watch?v=-9b7oQ5kw_Y
Los verbos en kichwa: https://www.youtube.com/watch?v=7INljhvZazM&t=571s

YUYAYPA NIPAKUNA
 SHUTI (SUSTANTIVO)
 SHUTILLI (ADJETIVO)
 SHUTIRANTI (PRONOMBRE)
 IMALLICHIK (ADVERBIO)
 IMACHIK (VERBO)
 SHIMIKUKUNA (MORFEMAS)

Yachayman Yaykuy / Problematización.


Kay tapuykunata rimashpa kutichini:
Kay shuyupika imata rikunchik.
Yuyaypa nipakunata riksinkichu.
Maykankunallatak yuyaypa nipakunata kan.

Amawta Yachay / Contenido científico.


Kay amawta yachayta killkakatini.
YUYAYPA NIPAKUNA.

30
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Tawka nipakuna awarishpami shuk yuyayka tukun. Shina kashkamantaka yuyaypa nipakunaka
kaykunami kan: shuti, shutilli, shutiranti, imachik imallichik, shimikukunapash. Kay nipakunata
sapallata rimakpika achik yuyayta mana rikuchinchu, ashtawanka shuk yuyaypi churashpa.
Rikuchikpimi achikklla yuyayta rikuchin. Shina:

shutilli shuti shuti imachik


Uchilla wawaka tantata mikun
Imak Paktachik Imachik

shutiparanti shuti shutilli shuti imallichik imachik


Ñukaka ushushimanmi mishki tantata utka rantimuni
Imak Paktachik Imachik
SHUTI (Sustantivo)
Pachapi tukuy imalla tiyakta rikuchikmi kan: runakuna, wiwakuna, imakuna, yurakuna, kuskakuna
shuktakkunapash. Tawka shutikunami tiyan: Shina:
Kikin shutikuna Yanka shutikuna
 Inti, Sisa, Atik, Nina…  wiwika, allku, misi, ushu…
 Rumipampa, Papallakta, Ayaloma…  papa, sara, kinwa, apichu…
 Yanacauri, Pirilli, Gradaloma…  mulu, mukawa, wishina…
 Machangara, Tarqui, Tomebamba…  illapa, puyu, pukyu, tamya…
 Toby, Boby, Tarzán…  punku, tuku, rirpu, ñakcha…
SHUTILLI (Adjetivo)
Shutilli shimikunaka imatapash, maykantapash imashina kakta riksichikmi kan. Kaykunami tiyan:

SHUTILLIKUNA
Shuti shutillikuna Shuti shutillika shuk shuti kashpallatak shutilli tukushpa rikurikmi kan:
Adjetivos nominales Shina:
Rumi wasi = Casa de piedra
Kuri shunku = Corazón de oro
Kaspi punku = Puerta de madera
Allpa manka = Olla de barro
Kaspi antawa = Carro de madera
Atuk shunku = Corazón de lobo
Millma muchiku = Sombrero de lana
Kara ushuta = Zapato de cuero
Kishpi pukpu = botella de vidrio
chuyapan pukpu = botella de plástico
Imashina shutillikuna Alli = Bueno/excelente
Adjetivos calificativos Asishkalla/hizi = Risueño/a
Karishina = Mujer deshábil en actividades culinarias
Khamu/chamuk = Desabrido
Kasilla = Tranquilo/a
Kita = Arisco/a
Kuyaylla = Bello/hermoso/amable

31
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Kushpachik/Munzhi = Inquieto
Yupay shutillikuna Tukuy yupaykunata shuk shutiwan churakpika yupay shutillimi tukun.
Adjetivos Numerales Shuk wawa
Kimsa kamu
Pusak sisa
Chunka killkanakaspi
Nikichik shutillikuna Nikichik shutillikunataka yupaykunapi –niki shimikuta yapachishpami
Adjetivos ordinales ruranchik, kutin katipika shutikunatami churanchik, shina:
Cualquier numeral + -niki + nombre
Shukniki churi = Primer hijo
Ishkayniki patay = Segundo nivel
Chunkaniki kallpak = Décimo atleta
Ishkay chunkaniki wata = Vigésimo aniversario
Suyu shutillikuna Tawka + shuti = varios, varias + nombre
Adjetivos indefinidos Achka + shuti = muchos, muchas + nombre
Tukuy + shuti = todo, toda + nombre
Ashalla + shuti = poco + nombre
Wakin + shuti = algún, alguna + nombre
Manapipish + shuti = ninguno, nadie + nombre
Nima, mana ima + shuti = nada + nombre

Tawka kari wawa = Varios niños


Achka wasi = Muchas casas
Tukuy kiwa = Toda la hierba
Ashalla wiwa = Pocos animales
Wakin warmi = Algunas mujeres

Rikuchik shutillikuna Kay + Shuti = Este/esta – estos/estas + Sustantivo


Adjetivos demostrativos Chay + Shuti = Ese/esa – esos/esas + Sustantivo
Chakay + Shuti = Aquel/aquella – aquellos/aquellas + Sustantivo

Kay antawa = Este carro Kay antawakuna = Estos carros


Kay wasi = Esta casa Kay wasikuna = Estas casas

Chay yura = Ese árbol Chay yurakuna = Esos árboles


Chay sisa = Esa flor Chay sisakuna = Esas flores

Chakay urku = Aquel cerro Chakay urkukuna = Aquellos


cerros
Chakay kucha = Aquella laguna Chakay kuchakuna = Aquellas
lagunas
Kikinpayachik 1) Shutirantikunapi –pa shimikuta churashpa.
shutillikuna Ñukapa + Shuti = Mí + Nombre
Adjetivos posesiivos Kanpa + Shuti = Tu + Nombre
Paypa + Shuti = Su + Nombre
Ñukanchikpa + Shuti = Nuestro, Nuestra + Nombre
Kankunapa + Shuti = Vuestro, Vuestra + Nombre
Paykunapa + Shuti = Su (de ellos, ellas) + Nombre

32
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Ñukapa wasi = Mi casa


Kanpa churi = Tu hijo
Kikinpa ushushi = Su hija
Paypa allpa = Su tierra
Ñukanchikpa tayta = Nuestro padre
Kankunapa mama = Vuestra madre
Paykunapa kamu = Libro de ellos
2) Shutikunapi –pa shimikuta churashpa:

Taytapa antawa = Carro de papá


Wawkipa wasi = Casa de mamá
Kari allkupa mikuna = Comida de perro
Yachachikpa kamu = Libro del profesor
Ecuador mamallaktapa haylli = Himno Nacional del Ecuador
Warmi wakrapa ñuñu = Leche de vaca
Kuchipa wira = Manteca de chancho
Warmi wawapa churana = Vestido de la niña

SHUTIPARANTI (Pronombre)
Shutirantikunataka shutita mana ninkapakmi shutichinchi. Kaykunami kan:
RUNA SHUTIRANTIKUNA
Ñuka = Yo Ñuka Cuencapi llamkani – Yo trabajo en Cuenca.
Kan / kikin = Tú / Kan antawata pushanki – Tú conduces el auto.
Usted
Pay = Él, Ella Pay muluta hawan – El lava el plato.
Ñukanchik = Ñukanchik katunchik – Nosotros vendemos.
Nosotr@s,
Kankuna / Kikinkuna = Ustedes Kankuna achkata kallpankichik – Ustedes corren
bastante.
Paykuna = Ellos, Paykuna kiwata pitin – Ellos cortan la hierba.
Ellas
KIKINPAYACHIK SHUTIRANTIKUNA
Ñukapa = Mío, Mía Ñukapa wasi – Mi casa.
Kanpa / kikinpa = Tuyo, Tuya / de usted Kanpa antawa – Tú carro.
Paypa = Suyo, Suya / de él, de ella Paypa allpa – Terreno de el / de ella
Ñukanchikpa = Nuestro, Nuestra Ñukanchikpa llakta – Nuestra
comunidad.
Kankunapa = Vuestro, Vuestra / de Kankunapa kamu – Libro de ustedes.
ustedes
Paykunapa = Suyo, Suya / de ellos, de Paykunapa pachallina – Rebozo de ellos.
ellas
RIKUCHIK SHUTIRANTIKUNA
Kay = Esta, Este, Esto Kay amuysan – Esta manzana.

33
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Kaykuna = Estas, Estos Kay amuysankuna – Estas manzanas.


Chay = Esa, Ese, Eso Chay ñan – Ese camino.
Chaykuna = Esas, Esos Chay ñankuna – Esos caminos.
Chakay = Aquel, Aquella, Chakay yasi – Aquella pelota.
Aquello
Chakaykuna = Aquellas, Aquellos Chakay yasikuna – Aquellas pelotas.
TAPUCHIK SHUTIRANTIKUNA
Imatak = ¿Qué? Imatak mikunki – ¿Qué comes?
Maykantak = ¿Cuál? Maykantak shamun – ¿Cuál viene?
Maykankunatak = ¿Cuáles? Maykankunatak shamun – ¿Cuáles vienen?

Pi tak = ¿Quién? Pitak pukllan – ¿Quién juega?


Pikunatak = ¿Quiénes? Pikunatak pukllarka – ¿Quiénes jugaron?
Mashnatak = ¿Cuánto/a? Mashnatak rantirkanki – ¿Cuánto
Maypitak = ¿Dónde? compraste?
Maytatak = ¿Por dónde? Maypitak kanki – ¿Dónde estás?
Maytatak purinki – ¿Por dónde andas?

IMALLICHIK (Adverbio)
Imallichikkunaka ruraykuna imashina kashkatami rikuchin. Kaykunami tiyan:

SAMI IMALLICHIKKUNA / Clases de adverbios


Kuska imallichik / Adverbio de lugar Pacha imallichik/ Adverbio de tiempo
kaypi = aquí kunan = hoy
chaypi = ahí kayna = ayer
chaypi = allí kaya = mañana
ñawpa = adelante ñawpa = antiguo
ñawpak = delante/primero/delantero utka/hayka = pronto
kipa = después/a continuación hayka = ¿Cuándo?
washa = atrás manahaykapi = nunca
karu = lejos/lejano/distante chishi = tarde
kuchulla/manyalla = cerca/al lado kipa = después/a continuación
hanak = arriba/encima/parte superior mincha = pasado mañana/ traspasado
uray = abajo unay = hace mucho tiempo
ichuk = lado izquierdo ña = ya/al instante
allawka = lado derecho ñalla = casi/ya mismo/enseguida
uku = adentro/debajo de ñakalla = recién/hace poco
kancha = afuera ñaka = antes
yanka = de balde ñapish = de repente (repentinamente)
Ichanik imallichik / Adverbio de duda wiñaypak = siempre
icha = quizá wiñaypak = para siempre
ichapash = quizás manarak = todavía no
Ariniy imallichik / Adverbio de afirmación Mananiy imallichik / Adverbio de negación
ari = sí, claro, cierto mana = no (negación)
shinallatak = así mismo ama = no (prohibitivo)

34
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

shinami = por supuesto, así es. ñatak = cuidado


shinapash = así también.
Shina imallichik / Adverbio de modo Mashnaykuna imallichik / Adverbio de cant.
yanka = gratuitamente imallatak = algo
kipa = seguidamente ñakalla/kunanlla = apenas
allimanta = cuidadosamente chayshina/chashna = así
ninanta = rapidísimo/veloz achka = bastante/harto/mucho
manarak = todavía no yalliymana/yalli… = demasiado
allimanta = despacio/con mana alli = medio (no del todo…)
cuidado… chawpi = medio/mitad
kunkaymanta = al descuido (kunkaylla) piti/mana achka = menos
haykamanta/ñapash = de golpe/enseguida mishuma = menos (dicc. online)
kashna = de esta manera asha/mana achka = poco
chashna = de esa manera tawka = algunos/bastante
allilla = bien mana-ima = nada
mana alli = no está bien asha/ashalla… = poco
achka = mucho tukuy = todo
may/yapa/ancha = muy
shina = como
IMACHIK (Verbo)
Imachikka pi kashpapish imata ruraktami rikuchin. Shina:

A-a CH - ch H-h I-i


akllana seleccionar chapana espiar/mirar hallmana desyerbar iñina crer
akuna masticar chawpina dividir hampina curar ikina partir/ picar
allichina arreglar chukrina lastimar hamutana intina solear
amina hartar chutana halar comprender ishkuna desgranar
atsiana estornudar chuchuna lactar hapina coger ikkana confiar
harkana atajar
SHIMIKUKUNA (Morfemas)
Kichwa shimipika shimipa sapipimi: shuk, ishkay, kimsa, tawka, shimikukuna yaparishpami, shuktak
yuyaykunata rikuchin. Shina:
Kawsakupakunkirakchu ¡Aún vives! Shinanatamikanakanyari! ¡Así mismo debe de ser pues!
Chaymantami kichwa shimitaka yaparik shimi ninchik. Shina:

wasimanta desde la casa


wasi wasirayku a causa de la
casa
SAPI wasikama hasta la casa
SAPI SHIMIKU
(Lexema)(Sufijo)
(Raíz)(Morfema)

Yachashkata Rikuk / Verificación.


Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Kay yachaywapika imatak yachakurkanchik.
______________________________________________
Yuyaypa nipakunata shutichini. _______________________________________________________

35
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Shutika imatak kan. _________________________________________________________________


Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “Yuyaypa nipakunata” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.

Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina (recuerda), yuyana (piensa) llamkayta rurana (hace).
Kay millkapi yuyaypa nipakunata killkani.

SHUTI SHUTILLI SHUTIRANT IMALLICHI IMACHIK YAPARIK


I K SHIMIKUKU
NA

Amawta yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan mushuk yachaykunata ruray.


Kikinpayachik shutirantikunawan yuyaykunata killkani.
Ñukapa tarpushka mallkika sumaktami wiñakun.
Kikinpa____________________________________________
Paypa_____________________________________________
Ñukanchikpa________________________________________
Kankunapa__________________________________________
Paykunapa__________________________________________

Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy.

KIMSANIKI TANTACHIYACHAY - Ishkayniki Ñankamu


YACHAYWA: KAPAK RAYMI / FIESTA DE REYES
I. YACHAYTA USHAY / Dominio del
conocimiento.

36
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Yariyaykuna / Sensopercepción.
Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa rimarini:
Kapak Raymi: https://www.youtube.com/watch?v=WI_hpsohCSI

Yachayman Yaykuy / Problematización.


Kay tapuykunata rimashpa kutichini:
Ñukanchikpa kawsaymarkapika ima raymikunatak ruranchik.
Kapak raymitaka imamantatak ruranchik.
Ima apukkunallatak akllashpa churanchik.

Amawta Yachay / Contenido científico.


Kay amawta yachayta killkakatini.
KAPAK RAYMI.
Kapak raymitaka ishkay chunka shuk (21) puncha, kapak killapimi raymitaka ruranchik. Kay pachami
chakra hallmay pacha kan.

Kallariy tarpushka chakrakuna may sumakta wiñashpa, wawakuna, wamrakunapish chakrakunashina


pakta wiñarishpa pukuy kallarimanta, hatun yachak apukkuna wiñarimantami Kapak raymitaka
ruranchik. Kay raymika karipa raymimi kan.
Kay pachapika tamya pachami kallarin, llullu chakrakunaka sumakta wiñashpa sisakuna tukyay kallarin,
Shinallatak kay punchakunami hatun pushakkunapish wiñariy pacha kan.
Shinallatakmi wawakuna, wamrakuna, tukuy kawsakkunami tamya pacha kallarikpika sumakta
wiñashpami tukuykuna pukurikrinchik.
Yurakunapi pishkukunapa kishakunata rikunchik. Paykunapa llullu murukuna, muyukuna pukurikpi
wiñankapakmi kay pachapika wacharinkuna. Shinami Pachamamaka may yachak kan.
Wiñakuk wamrakuna kipa wiñakkunaman yachashkakunata yachachishpa katichun, sumak chakrakuna
wiñakushkamantami allpamamataka yupaychashpa willkanchik.

37
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Tukuy sami sisakunawan, llullu yurakunawan, mikuykunawanmi Inti Yayaman, Allpamamaman


kamarishpa wakakunapi, pukarakunapi willkanchik.

Kapak raymika ayllukunapa pushakkunata mushuk samaywan, mushuk yuyaykunawan


sinchiyachinkapak pachami kashka. Shinallatak ñawpa pachapika mushuk pushakkunata
akllankapakmi kashka.
Kallariy pushak Presidente
Katik pushak Vicepresidente
Killkakamayuk Secretario
Kullkikamayuk Tesorero
Yachaykunamanta rikuk Comisión de educación
Hayñikunamanta rikuk Comisión de los derechos
Pachamamamanta rikuk Comisión de Medio Ambiente
Pukllaymanta rikuk Comisión del Deporte
Español runakuna shamushpami navidad raymita shutichishkakuna.
Yachashkata Rikuk / Verificación.
Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Ñukanchikpa kawsaymarkapika ima raymikunatak ruranchik.
________________________________________________________________________________
Kapak raymitaka imamantatak ruranchik.
________________________________________________________________________________
Ima apukkunallatak akllashpa churanchik.
________________________________________________________________________________

Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “Kapak raymi” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Kapak raymimanta ima hamutashkata killkashpa rikuchini.

II. YACHAYTA RURAY / Aplicación del


conocimiento.
Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina (recuerda), yuyana (piensa) llamkayta rurana (hace).

38
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Chakanata shuyuni.

III. YACHAYTA WIÑACHIY / Creación del


Amawtaconocimiento.
yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan mushuk yachaykunata ruray.
Maykan pushakkunallata Kapak raymipi akllashkata killkani.

IV. YACHAYTA WILLACHIY / Socialización del


conocimiento.
Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy.
KIMSANIKI TANTACHIYACHAY - Kimsaniki Ñankamu
YACHAYWA: KAYACHI / CONVOCATORIA.

I. YACHAYTA USHAY / Dominio del


conocimiento.
Yariyaykuna / Sensopercepción.
Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa rimarini:
¿Qué es una convocatoria?: https://www.youtube.com/watch?v=V1AizN_tB4Y

39
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Yachayman Yaykuy / Problematización.


Kay tapuykunata rimashpa kutichini:
Shukniki shuyupika imatatak rikunkichi.
Ishkayniki shuyupika imapakshi runaka wayrumpupi pukukun.
Imapatak kayakunka.
Ñawpa pachapika, imashinashi willanakukkuna karka.
Kunan pachapika imashinatak willanakunchik.
Imashinashi shuk kayachitaka killkana kanka.

Amawta Yachay / Contenido científico.


Kay amawta yachayta killkakatini.

KAYACHI

Tukuy runakunami kayachi killkakunataka punchanta ruranchik, kay kayachikunaka ima rurashkata
apukkunaman shukkunamanpish yachak chayachinkapakmi kan. Kayachikunaka kachashka willaykuna,
chaskishka willaykunapish tiyanmi.
Kayachika kay kuskakunatami charin:
1) Kayachi killkay. / Convocatoria.
2) May llaktapi kayachi killkarik pacha. / Lugar y fecha en donde se redacta la convocatoria.
3) Pitak kayachita ruran. / Quién que realiza la convocatoria.
4) Pikunatak kayachin. A quienes les convoca.

40
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

5) Imapak kayachin. / Para que les convoca.


6) Kayachipa kuska - Ima pachapak willachin. / Lugar y fecha donde se realizará la convocatoria.
7) Chikanyariy - yupaychana. / Despedida y agradecimiento.
8) Kikinmanta. / Atentamente.
9) Shuti aspik - Kayachikpa shuti - ima kak. / Firma - nombre de quién convoca - cargo.

Shina:

KAYACHI
2
Cuenca, 27 pawkar killa 2023 wata.
3 4
Blanca Ochoa mashimi kayta willani: tukuy kamu ruraypi minkashka
yachachikunami, 5llamkaykunata tukuchinaman rina kan. 6Cuenca llaktapi
Unidad Educativa “Las Cumbres” yachanawasipi, chaska 31 puncha pawkar
killa 2023 wata.
7
Kayachita paktachina kashkamantami achkata yupaychani.
8
Kikinmanta,

9
__________________
9
Lcda. Blanca Ochoa
9
ISHKAYSHIMI KAWSAYPURA PUSHAK
WILLAYKANCHA
Runakunaka kay mamapachapi rikurishkamanta, shuktak runakunawan imatapish willanakushpa
kawsanchik, chaypakka, kunanpachakamanka tukuy sami willak hillaykunami wiñarishka: wayrumpu,
churu, willakpanka, killkaya, wakaywillay, karuwillay, ankiyachik, karurikuchik, antanikik, antanikik
chaski / zirma, karuyari, shuktakkunapish.
Willaykanchakunaka: ima kushiyay, llaki, nanariy willaykunata, shuktakkunatapish willankapakmi
kan.

Wayrumpu Churu Willakpanka Killkaya

41
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Kayachi Llikapanka / antayari / anki Karurikuchik


Karuwillay

Antanikik Antanikik chaski / Karuyari


zirma

Yachashkata Rikuk / Verificación.


Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Ñawpa pachapika, imashinashi willanakukkuna karka.
________________________________________________________________________________
Kunan pachapika imashinatak willanakunchik.
________________________________________________________________________________
Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “Kayachimanta” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Kay wachukunapi kayachipa kuskakunata killkani.
1
)
2
)
3
)
4
)
5
)
6
)
7
)
8
)

42
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

9
)

II. YACHAYTA RURAY / Aplicación del conocimiento.


Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina (recuerda), yuyana (piensa) llamkayta rurana (hace).
Yachakushka willaykanchata shuyuni.

WILLAYKAN
CHA

III. YACHAYTA WIÑACHIY / Creación del


conocimiento.
Amawta yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan mushuk yachaykunata ruray.
Kay wachukunapi, ñukanchik yachachikman shuk kayachita killkani.

__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________

IV. YACHAYTA WILLACHIY / Socialización del


conocimiento.
Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy.
KIMSANIKI TANTACHIYACHAY - Chuskuniki Ñankamu
YACHAYWA: YUYAYPA PAKTACHIKKUNA.
I. YACHAYTA USHAY / Dominio del
conocimiento.
Yariyaykuna / Sensopercepción.
Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa rimarini:

43
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

El predicado / Complementos del predicado: https://www.youtube.com/watch?v=HbFXVY_YLsY


Cómo hacer oraciones en kichwa: https://www.youtube.com/watch?v=rA7kRku13GA&t=301s

YUYAYPA KAYAK RAKIRIKUSKAKUNA


Imak (im) Sujeto
Imanik (ink) Predicado
Imachik (ich) Verbo
Paktachik (pak) Complemento
Yalli paktachik (ypt) Complemento Directo
Katik paktachik (kpt) Complemento Indirecto
Taririklla paktachik (tpt) Complemento
Circunstancial

Complemento Directo ¿Qué? Complemento Circunstancial


Lugar - ¿dónde?
Juan abrió la puerta.
Tiempo - ¿cuándo?
v cd
Modo - ¿cómo?
Complemento Indirecto
Causa - ¿por qué?
¿Para quién? ¿Para qué? ¿A Juan fue a la casa de su madre.
v cc
quién/es?
Daniel abrió la puerta con su fuerza.
Pedro compró rosas a Lucía. v cd cc
v ci

Yachayman Yaykuy / Problematización.


Kay tapuykunata rimashpa kutichini:
Kay killkaypika imatak rikunchik.
Maykankunatak yuyaypa kayak rakirikuskakunaka kan.
Maykan paktachikkunata tiyan.

Amawta Yachay / Contenido científico.


Kay amawta yachayta killkakatini.
YUYAYPA PAKTACHIKKUNA.
Paktachikka.- yuyaykunata sumakta achikyachin, ima nisha nishkata willan. Yuyaypa paktachikkunaka
kaykunami kan:
Yalli paktachik. (ypt)
Yalli paktachikka rurayta yallichik imachikkunawanmi rikurin. Kay paktachik imachikmanmi
ashtawan yuyayta achikyachin, -ta shimikuwanmi rikurin. Shinakuna:

Aliciaka lliki churanatami siran.


im ypt ich
Yayaka sumak kamukunatami rantin. Imatak - ¿Qué?
im ypt ich
Antonioka hatun tukutami paskan.
im ypt ich

44
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Katik paktachik. (kpt)


Kay paktachikka yalli paktachikmanmi yuyayta ashtawan paktachin. Shina kashkamantaka yalli
paktachikpa ñawpakpi rin, -man, mana kashpaka –pak shimikunawanmi killkanchik rimanchikpish.
Shinakuna:

Warmika churikunapak achka chilinakunata apan. Pimantak - ¿Para quién?


im kpt ypt ich
Ayllukunami killkankapak kichwa shimita yachakunchik. Imapak - ¿Para qué?
im kpt kpt ich
Alli shunku runakunaka wasi mashikunatami llamkanata yanapan.
Pitak / Pikunatak - ¿A quién /es?
im kpt ypt ich
Taririklla paktachik. (tpt)
Kay paktachikka imatapish maypi ima pacha, mashnatak rurashkata rikuchikmi kan, chaymantami
tawka taririklla paktachikkuna tiyan: kuska taririklla paktachik, pacha taririklla paktachik,
imashinakay taririklla paktachik, raykuy taririklla paktachik, shuktakkunapish. Shinakuna:

Yayamamakunaka katuyrantipampapimi wawakunapak mishkita rantin.


Kuska - maypitak
im tpt yp kp ich
Chay wawakunaka kayna punchami mamapak sumak takita takirka. Pacha - haykatak
im tpt yp kp ich
Warmikunaka kushillatami wawamarkaypak kinwa aswata rurankuna.
Imashinakay - imashinatak
im tpt yp kp ich
Taytakunaka sinchita wiñachun wawakunapak tashnuta karankuna. Raykuy - imamantak
im tpt yp kp ich
Yachashkata Rikuk / Verificación.
Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Kay killkaypika imatak rikunchik.
________________________________________________________________________________
Maykankunatak yuyaypa kayak rakirikuskakunaka kan.
________________________________________________________________________________
Maykan paktachikkunata tiyan.
________________________________________________________________________________

Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “Yuyaypa paktachikkunata” amawta yachaypi yachakushkata
killkapay.
Yuyaypa paktachikkuna.

II. YACHAYTA RURAY / Aplicación del


conocimiento.
45
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina (recuerda), yuyana (piensa) llamkayta rurana (hace).
Yuyaypa paktachikkunamanta katik milkapi killkani.

PAKTACHIK YUYAY
Yalli paktachik
Katik paktachik
Taririklla paktachik

III. YACHAYTA WIÑACHIY / Creación del


Amawtaconocimiento.
yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan mushuk yachaykunata ruray.
Kay yuyaykunapi yuyaypa paktachikkunata churani.
o Chay katuk mashika achka churanakunatami katun.
o Wawakunaka mama illakpimi llakilla kankuna.
o Ñañankunami hawa wasipi sara kamchata mikukunkuna.
o Mashi Juanpa hatun wasika achkata tamyapimi urmashka.
o Mashi Pedromi achka hatun piña wakrakunata charin.
o Mamapak allkumi uchilla chuchikunata tukuy mikushka.
Shuyuta rikushpa yuyaykunata killkani, kipaka chikan yachakushka paktachikkunata churani.

________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________

IV. YACHAYTA WILLACHIY / Socialización del


conocimiento.
Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy.

YACHACHINAPA HILLAYKUNA / RECURSOS.


- PDF kamu tinkukuna:

46
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

ELABORADO POR: REVISADO POR: APROBADO POR:


DOCENTE: COMISIÓN TÉCNICO PEDAGÓGICO BGU: RECTOR:
Lcdo. Segundo Chimborazo Lcdo: Segundo Chimborazo Lcdo. Magno Morocho
FIRMA: FIRMA: FIRMA:

FECHA: 12/12/2022. FECHA: 12/12/2022. FECHA: 12/12/2022.

YAPASHKA / ANEXO
KAYACHIKUNA: https://www.facebook.com/photo/?
fbid=121488420854839&set=a.114171868253161
https://www.facebook.com/photo/?fbid=189012987435715&set=a.114171868253161

UNIDAD
EDUCATIVA
COMUNITARIA
ÑANKAMU / GUÍA DE 47

INTER-APRENDIZAJE
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

“1990 WATAPI, MAMALLAKTAPI IMA


TUKUSHKAMANTA”

SUKTACHUNKA PICHKA TANTACHIYACHAY /


UNIDAD (4) 65
“1990 WATAPI, MAMALLAKTAPI IMA
TUKUSHKAMANTA”.
ÑANKAMUKUNA / GUÍAS: 1-4:
SHUKNIKI ÑANKAMU. IMACHIKKUNAPI PACHATA
RIKUCHIK SHIMIKUKUNA.
ISHKAYNIKI ÑANKAMU. MAMALLAKTAPI 1990

EDUCACIÓN GENERAL BÁSICA


ISKUNNIKI EGB / 9NO EGB

Yachachik / Docente: Segundo H. Chimborazo. Lcdo.

DATOS INFORMATIVOS
Pichkakilla: Ishkayniki Yachay /Asignatura: LENGUA Y LITERATURA DE LA
NACIONALIDAD
Yachachik: Segundo H. Chimborazo Zh. Lcdo. Pata: 9NO EGB PARALELO: Único
PACHA: Kallariy Pacha: Tukuriy Pacha:

48
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

28 de septiembre del 2022. 01 de noviembre del 2022.


YACHAYPA KATIK ÑANKUNA / Básica Superior
Proceso:
TANTACHIYACHAY / Unidad Nº: “1990 watapi mamallaktapi ima tukushkamanta”
65
YACHAYKUNA / SABERES Y CONOCIMIENTOS / KALLARINANCHA / DOMINIO / INDICADOR PARA
DESTREZA CON CRITERIO DE DESEMPEÑO. LA EVALUACIÓN DE LA DESTREZA.
LL.EIB.5.2.2. Valorar el contenido explícito e implícito de dos o I.LL.EIB.5.2.1. Identifica contradicciones, falacias y distorsiones
más textos orales e identificar contradicciones, ambigüedades, en los discursos, oratorias y narraciones generadas en lengua de su
falacias, distorsiones y desviaciones en los discursos en la lengua nacionalidad, reconociendo críticamente los recursos del discurso
de su nacionalidad. oral y evaluando, códigos lingüísticos y paralingüísticos y su
impacto en la audiencia. (I.3., J.3.)

PAKTAY / OBJETIVO:
O.LL.EIB.3. Desarrollar la comunicación oral en la lengua de su nacionalidad considerando los diferentes estilos y procesos para
persuadir a la audiencia.
ARMONIZADORES:
• Pachamama / Madre naturaleza (Vida, tierra y territorio).
• Ayllullaktapa kawsay / Vida familiar, comunitaria y social.
• Kawsay yuyay / Cosmovisión y pensamiento
• Amawtay, pakchiy mirachiy yuyay / Ciencia, tecnología y producción.
CHANINA / Paktachiy / Responsabilidad.
VALOR:
Frase motivacional: “Mana ushankichu” nikpika, ima mana ushaypish mana tiyakta rikuchiy / Cuando te digan “no
puedes”, demuéstrale que nada es imposible. Anónimo.

Suktachunka pichka Tantachiyachay - Shukniki Ñankamu


RURAYKUNA / ACTIVIDADES
YACHAYWA: IMACHIKKUNAPI PACHATA RIKUCHIK SHIMIKUKUNA.
I. YACHAYTA USHAY / Dominio del
conocimiento.
Yariyaykuna / Sensopercepción.
Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa rimarini:
Conjugación de VERBOS en PASADO: https://www.youtube.com/watch?v=Njxi28OVflo

KAYNA KUNAN KAYA

Yachayman Yaykuy / Problematización.


Kay tapuykunata rimashpa kutichini:
Kay shuyupika imatak rikunchik.

49
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Imachikkunapak pachata rikuchikta riksinkichu.


Mashna pachatak tiyan.
Amawta Yachay / Contenido científico.
Kay amawta yachayta killkakatini.
IMACHIKKUNAPI PACHATA RIKUCHIK SHIMIKUKUNA.
Ñukanchikpa kawsay rimaypika tukuy shinami rimanchik, wakinpika kunan pachapi, sarun pachapi,
shamuk pachapipish rimanchikllami. Ima ruranapish, rimanapish ima pachapi kashkata
rikuchinkapakka, tawka shimikukunata charinchik, shinami pachata rikuchik shimikukunata
imachikpa sapipi churashpa rikunchik.
SHUTIPA KUNAN YALLISHKA PACHA SHAMUK
RANTIKUNA PACHA (sarun pacha) (ñawpa pacha) PACHA
(pret.perf.simple) (pret.imperf.)
Ñuka llamkani llamkarkani llamkashkani (aba) llamkasha
Kan llamkanki llamkarkanki llamkashkanki (abas) llamkanki
Pay llamkan llamkarka llamkashka (aba) llamkanka
Ñukanchik llamkanchik llamkarkanchik llamkashkanchik (ábamos) llamkashun
Kankuna llamkankichik llamkarkankichi llamkashkankichik (aban) llamkankichik
k
Paykuna llamkankuna llamkarkakuna llamkashkakuna (aban) llamkankakuna

Shina: Shamuk pachapi llamkana imachikwan huninakuy.

SHUTIPARAN IMACHIK TUKURI HUNINACHIS


TI SAPI HKA
IMACHIK
Ñuka llamka – sha llamkasha
Kan llamka – nki llamkanki
Pay llamka – nka llamkanka
Ñukanchik llamka – shun llamkashun
Kankuna llamka – nkichik llamkankichik
Paykuna llamka – nkakuna llamkankakuna

Yachashkata Rikuk / Verificación.


Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Imachikka imata nisha nin.
______________________________________________________________________________
Kay pacha rikuchik shimikukunata killkani.
______________________________________________________________________________
Yallishka pacha huninakuypika ima shimikukunata killkarin.
______________________________________________________________________________
Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “M” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Milkapi kunan pacha, yallishka pacha, shamuk pacha tukurik shimikukunata ñawirini.
Puchukay shimikukuna = Terminaciones

50
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

SHUTIPA KUNAN YALLISHKA PACHA SHAMUK


RANTIKUNA PACHA (sarun pacha) (ñawpa pacha) PACHA
(pret.perf.simple (pret.imperf.)
)
Ñuka – ni – rkani – shkani (aba) – sha
Kan – nki – rkanki – shkanki (abas) – nki
Pay –n – rka – shka (aba) – nka
Ñukanchik – nchik – rkanchik – shkanchik (ábamos) – shun
Kankuna – nkichik – rkankichik l– shkankichik (aban) – nkichik
Paykuna – nkuna – rkakuna – shkakuna (aban) – nkakuna

Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina (recuerda), yuyana (piensa) llamkayta rurana


(hace).
Kay milkapi kimsa pachapi tarpuna imachikwan hunini.
Tarpuna = Sembrar

SHUTIPARANT KAY PACHA YALLISHKA SHAMUK


I PACHA PACHJA

Amawta yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan mushuk yachaykunata ruray.


Kay ñawparimaymanta shamuk pachapi hunishka imachikkunata mashkashpa rumpawan
wichkani.
SHUK KUNUMANTA, ATUKMATAPISH

Tiyashka nin, shuk runa shuk sumak chakrata paypak wasi kuchupi tarpushpa. Chay chakrapi achka
kiwa tiyashka.

51
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Shinapish shuk kunu paypak tarpushkata illakta mikushka.


Kutin tarpushka, chayllapitak shuk harkata churashka muyuntikta ama kunu yaykuchun; shinapish
kunu harkata rikushpa, asishpa mana uyashkachu. Ashtawanpish uku pampata allashpa kutin
mikunkapak yaykushka. Kutin runa piñarishka.
Kunuta hapisha nishka:
— Ima nishpatak ñukata mana uyanki.
Kutin tarpushka, chay kipa shuk tukllata churashka kunu yaykushpa chaypi urmachun. Kunu kutin
yaykushka, tukllapi urmashka. Chay runa kunuta hapishka; chay kipa shuk uchilla wasi ukupi
wishkashka.
Chaypi alli kiwata karashka, pay wirayankakaman runa mikunkapak.
Kunu alli wirayashka, shinapish payka chay runa wañuchinata yachashkami. Pay llukshisha nishka.
Shuk urku allku chayta purikushka kashka. Kunu rimashka urku allkuman kayta nishpa:
—Ñuka amuka aychallatami karan. Ñuka mana aychata mikuyta ushanichu.
Chaymantami kaypi wishkashpa churawashka.
Urku allku nishka:
—Ñuka aychata mikunkapak yaykusha.
Kunu nishka:
— Ari, yaykupaylla.
Urku allku punkuta paskashka, wishkashka ukuman yaykushka, ¡chaypi kunupak ranti sakirishka!
Amu shamushpa allku urkuta chaypi rikushpa manchanayta kaspiwan kurka kunu chaypi wishkashpa
sakishkamanta.

Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy.


Suktachunka pichka Tantachiyachay - Ishkayniki Ñankamu
YACHAYWA: MAMA LLAKTAPI 1990 WATAPI IMA TUKUSHKAMANTA.
I.
YACHAYTA USHAY / Dominio del
conocimiento.
Yariyaykuna / Sensopercepción.
Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa rimarini:

1) Recordando los 30 años de la historia, luchas y logros del Primer Levantamiento Indígena de la
CONAIE de 1990: https://confeniae.net/2020/recordando-30-anos-de-la-historia-luchas-y-logros-
del-primer-levantamiento-indigena-de-la-conaie-1990
2) Levantamiento indígena 1990: https://www.youtube.com/watch?v=2o9f4Q3Wqg0

52
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Yachayman Yaykuy / Problematización.


Kay tapuykunata rimashpa kutichini:
Shuyupika imatak rikunchik.
Ima llakikunatak ayllullaktakunapika charinchik.
Imamantatak tawka hatarikuna tiyashka.

Amawta Yachay / Contenido científico.


Kay amawta yachayta killkakatini.
MAMA LLAKTAPI 1990 WATAPI IMA TUKUSHKAMANTA.
Ecuador mamallaktapika 1990 watakunapi llakikuna, makanakaykuna ashtawan sinchiyarirka
mamallaktapa apukkuna, pushakkuna shukkunapish mana tukuy alli yuyaykunawan
pushashkakunamantami chayka tukurka, kay llakikunamantami, wakimpika tawka runakuna alli
kawsayta munashpami karu llaktaman rishkakuna.
Mamallaktata kampak apukka, charik runakunawanlla imatapish
yanapashpa tukuy pachapikawsaykuna; chaymantami 1990 watapi
tantanakuyta pushakkunaka tukuy llaktakay pushakkunawan yuyarishpa
hatun hatarikunata rurashkanchik.
Ecuador kanpak apukka, ashtawan llullaypi, pakaypi, urmarishkami

53
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

charikkunapa yuyaywanmi ñukanchikta sarushpa kawsana munan.


Ecuador mamallaktapa, kullkita, (Fondo Monetario Internacional) FMI nishkaman mañashpa
wakchakunata llakichin chaymantami runakunaka ashtawan wakcha, wakcha kawsanchik.
Chaymantami ayllullaktakunaka, tantanakuypi ashtawan, makarinakushpa, rakirishpa llaki llakilla
kawsanchik. Tawka hatariykunami tiyashka kapak apakta wakchakunaman yanapachun mañashpa,
llaktakunaman alli llankaykunata rurachun mañashpami rurashkanchik shinapash, apukkunaka
ñukanchikta mana uyashkakunachu.

1990 hatariypimi tukuy ñukanchikpa munaykunata, sinchi, sinchi rimashpa riksinchishkanchik.


Chaymantami, kunan punchakunapaka ñukanchikta yuyaypilla ashata charinkuna maypipish
ñukanchikpa shutiwan riksinkunami. Chaymantami ñukanchik mamallaktapa kapak apukka
shutichinkapa, alli yuyarishpa, alli runakunata akllashpa, sumak yuyaykuna charik runakunata akllana
kanchik. Shinallatakmi ñukanchikpa tantanakuytaka pushakkunatapish ama llakikunata
charinkapakka, alli akllashpa shutichina kanchik.

Yachashkata Rikuk / Verificación.


Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Kunanlla ima llakikunata mamallaktapika charishkanchik.
_____________________________________________________________________________
Imammantatak chay llakikunaka tiyan.
_____________________________________________________________________________
Kullkitaka pikunatak apankuna.
_____________________________________________________________________________
FMI imatak kan.
_____________________________________________________________________________
Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “M” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Kay milkapi, mamallaktapi 1990 watapi ima tukushkata killkani.

54
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina (recuerda), yuyana (piensa) llamkayta rurana


(hace).
Kay milkakunapi Ecuador mamallaktapa llakikunata imashina allichinkapak yuyaykunata killkani.

LLAKIKUNA IMASHINA ALLICHINA


_____________________________________ _____________________________________
_____________________________________ _____________________________________
_____________________________________ _____________________________________
_____________________________________ _____________________________________
_____________________________________ _____________________________________

Amawta yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan mushuk yachaykunata ruray.


Shuk takita hatarimanta wiñachini.
_____________________________________
_____________________________________
_____________________________________
_____________________________________
_____________________________________

Por eso chaymanta me voy educar


ña educashpaka mede liberar. //
ña librekashpaka allimi kawsasha
quizás tukuy kawsay mana esclavo kasha. //

Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy.


Suktachunka pichka Tantachiyachay - Kimsaniki Ñankamu
YACHAYWA: MUYUYRIMAY.
III. YACHAYTA USHAY / Dominio del
conocimiento.
Yariyaykuna / Sensopercepción.
Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa rimarini:
¿Qué es la mesa redonda?: https://www.youtube.com/watch?v=mIhoMJXtYFs

55
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Yachayman Yaykuy / Problematización.


Kay tapuykunata rimashpa kutichini:
Muyuntin rimayta uyashkankichikchu.
Muyuy rimaytaka pikunata riman.
Imallata muyuntinrimaypika rimankuna.
Maykankunata muyuntinrimayta uyashkankichik.
Amawta Yachay / Contenido científico.
Kay amawta yachayta killkakatini.
MUYUYRIMAY

Kawsaypachapika runakunaka tukuyshina rimanakushpami kawsanchik. Hatun yuyaykunata ashtawan


alli rimankapa yuyayta hamutankapa, achiklla yuyayta charinkapapish, wakinpika muyuyrimayta
ruranchik.

Muyuyrimayta rurankapakka kay ñantami katina kanchik:


 Rimanapak shuk yachaywan tiyana kan.
 Yachayta riksik runakunata akllana kan.
 Muyuyrimayta pushakta akllana.
 Mashna pachata rimanata yuyarina kan.
 Yachaymanta tapuykunata kutichina.
 Mushukrimay pushak yuyayta tantachina.

Yachashkata Rikuk / Verificación.


Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Muyuyrimayka imatak kashka.
______________________________________________________________________________
Pitak muyuyrimaytaka pushan.
______________________________________________________________________________
Imamantatak muyuyrimaypika rimana kan.
______________________________________________________________________________
Muyuyrimayka imatak yuyachin.

56
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

______________________________________________________________________________

Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “M” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Muyuyrimaypa ñankunata kay milkapi paktachini.

MUYUYRIMAYPA ÑANKUNA
1
2
3
4
5
6

II. YACHAYTA RURAY / Aplicación del


conocimiento.
Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina (recuerda), yuyana (piensa) llamkayta rurana
(hace).
Kay wachukunapi imallamanta muyuyrimaypi rimanakunata killkani.

___________________________________________________________________________
_
___________________________________________________________________________
_
___________________________________________________________________________
_
___________________________________________________________________________
_
___________________________________________________________________________
_
___________________________________________________________________________
_

III. YACHAYTA WIÑACHIY / Creación del


conocimiento.
57
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Amawta yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan mushuk yachaykunata ruray.

Kay milkakillkapi muyuyrimaymanta killkani.

SHAYAK SIRIK
1. Rimanakushpa 3. Muyuyrimayta
kawsana. rimankapa.
2. Kawsaypi ima 4. Hayakyaku, shiray,
tukushkamanta rimana. shayri, chichuy…

IV. YACHAYTA WILLACHIY / Socialización del


Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy.
conocimiento.
Suktachunka pichka Tantachiyachay - Chuskuniki Ñankamu
YACHAYWA: SHUKNIPA, ISHKAYNIPA YUYAYKUNA.
I. YACHAYTA USHAY / Dominio del
conocimiento.
Yariyaykuna / Sensopercepción.
Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa rimarini:
Sikwanka-KAMBAK: https://www.youtube.com/watch?v=o3sVb3bnRIk
Shuk, ishkay nipa yuyay: https://www.youtube.com/watch?v=42QUcvIjT8k

SHUKNIPA, ISHKAYNIPA YUYAYKUNA


 SHUKNIPA YUYAYKUNA
 Kay yuyaykunata imanikllatami charin.
Shina: ¡araray!, ¡astaray!, ¡achachay!
 ISHKAYNIPA YUYAYKUNA
58
 Kay yuyaykunaka imakpi, imanikpi rakirikmi kan.
Shina: Wamraka punkuta paskan.
im ik
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Yachayman Yaykuy / Problematización.


Kay tapuykunata rimashpa kutichini:
Ima wiwakunata kay takipi rimarin.
Kay takita uyashkankichu.
Imatak shuknipa, ishkaynipa yuyaykunaka kan.
Amawta Yachay / Contenido científico.
Kay amawta yachayta killkakatini.
SHUKNIPA, ISHKAYNIPA YUYAYKUNA.
SHUKNIPA YUYAY.
Kay yuyayka shuk shimillawan ima yuyaytapish willakmi kan, imaktaka mana charinchu.
Shinakuna:

¡Achachay! ¡araray! ¡yanapaway! ¡utka! alli puncha.

Shinallatak pachamanta imachikkunawan rimashpapish shuknipa yuyaymi kan, mana imachikta


charinchu. Shinakuna:
 Achkatami tamyakun.
 Kaynami runturka.
 Chay patami tuñirishka.
ISHKAYNIPA YUYAY.
Kay yuyaykunaka imakta, imaniktapish paktami charin.
Shina:
 Sinchi runakunami llamkaykunata ruran.
im ik
Imanik ukupimi imachik, paktachikpish rikurin.
Shina:
 Llamkaykunata ruran.
pak ich
Yachashkata Rikuk / Verificación.
Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Shuknipa yuyayka imatak kan.
______________________________________________________________________________
Ishkaynipa yuyayka imatak kan.
______________________________________________________________________________

Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “M” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Kay chakrushka shimikunapi yachashka shimikunata wichkani.
https://es.educaplay.com/recursos-educativos/11722769-shuknipa_ishkaynipa_yuyaykuna.html

59
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

II. YACHAYTA RURAY / Aplicación del


conocimiento.
Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina (recuerda), yuyana (piensa) llamkayta rurana
(hace).
Shuknipa, ishkaynipa yuyay kashkata riksishpa wachukunapi killkani.

¡Achachay!
Alli puncha.
Alli wawakunami yayamamakunata kuyan.
Achkatami tamyakun.
¡Ayayay!
Kan rikpika ñukapish rishami.
¡Astaray!
Millay wiwami shamukun.

III. YACHAYTA WIÑACHIY / Creación del


conocimiento.
Amawta yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan mushuk yachaykunata ruray.
Kay milkapi shuknipa, ishkaynipa yuyaykunata killkani.
Shuknipa yuyaykuna Ishkaynipa yuyaykuna
___________________________________ ___________________________________
___________________________________ ___________________________________
___________________________________ ___________________________________
___________________________________ ___________________________________
___________________________________ ___________________________________

IV. YACHAYTA WILLACHIY / Socialización del


conocimiento.
Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy.

YACHACHINAPA HILLAYKUNA / RECURSOS.


-M.
ELABORADO POR: REVISADO POR: APROBADO POR:
DOCENTE: COMISIÓN TÉCNICO PEDAGÓGICO BGU: RECTOR:
Lcdo. Segundo Chimborazo Lcda. Greis Lucía Morocho Lcdo. Magno Morocho
FIRMA: FIRMA: FIRMA:

60
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

FECHA: 26/09/2022 FECHA: 26/09/2022 FECHA: 26/09/2022

UNIDAD
EDUCATIVA
COMUNITARIA
ÑANKAMU / GUÍADE
INTER-APRENDIZAJE
“RUNAKUNAPA ALLI KAWSAYMANTA”

SUKTACHUNKA SUKTA TANTACHIYACHAY / UNIDAD (5)


66
“RUNAKUNAPA ALLI KAWSAYMANTA”
ÑANKAMUKUNA / GUÍAS: 1-4:
SHUKNIKI ÑANKAMU. KACHACHIK SHIMIKUKUNA.
ISHKAYNIKI ÑANKAMU. ECUADOR MAMALLAKTAPA
KAWSAYMARKA LLAKTA RUNAKUNA.
KIMSANIKI ÑANKAMU. ALLI KAWSAY.

EDUCACIÓN GENERAL BÁSICA


ISKUNNIKI EGB / 9NO EGB

Yachachik / Docente: Segundo H. Chimborazo. Lcdo.

61
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

DATOS INFORMATIVOS
Pichkakilla: Ishkayniki Yachay /Asignatura: LENGUA Y LITERATURA DE LA
NACIONALIDAD
Yachachik: Segundo H. Chimborazo Zh. Lcdo. Pata: 9NO EGB PARALELO: Único
PACHA: Kallariy Pacha: Tukuriy Pacha:
28 de septiembre del 2022. 01 de noviembre del 2022.
YACHAYPA KATIK ÑANKUNA / Básica Superior
Proceso:
TANTACHIYACHAY / Unidad Nº: “Runakunapa Allikawsaymanta”
66
YACHAYKUNA / SABERES Y CONOCIMIENTOS / KALLARINANCHA / DOMINIO / INDICADOR PARA
DESTREZA CON CRITERIO DE DESEMPEÑO. LA EVALUACIÓN DE LA DESTREZA.
LL.EIB.5.2.2. Valorar el contenido explícito e implícito de dos o I.LL.EIB.5.2.1. Identifica contradicciones, falacias y distorsiones
más textos orales e identificar contradicciones, ambigüedades, en los discursos, oratorias y narraciones generadas en lengua de su
falacias, distorsiones y desviaciones en los discursos en la lengua nacionalidad, reconociendo críticamente los recursos del discurso
de su nacionalidad. oral y evaluando, códigos lingüísticos y paralingüísticos y su
impacto en la audiencia. (I.3., J.3.)

PAKTAY / OBJETIVO:
O.LL.EIB.3. Desarrollar la comunicación oral en la lengua de su nacionalidad considerando los diferentes estilos y procesos para
persuadir a la audiencia.
ARMONIZADORES:
• Pachamama / Madre naturaleza (Vida, tierra y territorio).
• Ayllullaktapa kawsay / Vida familiar, comunitaria y social.
• Kawsay yuyay / Cosmovisión y pensamiento
• Amawtay, pakchiy mirachiy yuyay / Ciencia, tecnología y producción.
CHANINA / Paktachiy / Responsabilidad.
VALOR:
Frase motivacional: “Mana ushankichu” nikpika, ima mana ushaypish mana tiyakta rikuchiy / Cuando te digan “no
puedes”, demuéstrale que nada es imposible. Anónimo.

Suktachunka sukta Tantachiyachay - Shukniki Ñankamu


RURAYKUNA / ACTIVIDADES
YACHAYWA: KACHACHIK SHIMIKUKUNA.
II. YACHAYTA USHAY / Dominio del _y _chun _shun
conocimiento. shamuy urmachun llamkashun
Yariyaykuna / Sensopercepción. purimuy takshachun takishun
Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa kallpamuy puchkachun killkashun
rimarini: Yuyaykuna:
KACHACHIK SHIMIKUKUNA
 Utka kallpamuy yachakuyman rinkapak.
 Sakishun wamra takshachun.
 Kunan punchami llamkashun.

62
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Yachayman Yaykuy / Problematización.


Kay tapuykunata rimashpa kutichini:
Imata shuyupika rikurkani.
Imatak kachachik shimikukunaka kan.
Mashna kachachik shimikutak tiyanka.

Amawta Yachay / Contenido científico.


Kay amawta yachayta killkakatini.
KACHACHIK SHIMIKUKUNA.
Kachachik rimaykunata ninkapakka _y, _chun, _shun shimikukunata imachikkunapi churanchik.
Shina:
-y _chun _shun
 Kanka kayta ruray  Payka kayta rurachun.  Ñukanchikka kayta
(El / Ella que realice esto) rurashun.
(Tú realiza esto)
 Karikunaka rumita (Nosotros realizamos esto)
 Kankunaka kayta ruraychik. shitachun.  Warmikunaka kayta
(Los hombres que boten la mikushun.
(Ustedes realicen esto) piedra) (Las mujeres comeremos
esto)

Yachashkata Rikuk / Verificación.


Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Imatak kachachik shimikukunaka kan.
______________________________________________________________________________
Mashna kachachik shimikukunatak tiyashka.
______________________________________________________________________________

Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “M” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Kay milkapi _y, _chun, _shun shimikukunawan shimikukunata killkani.

-y _chun _shun
 shamuy  urmachun.  llamkashun.
  
  

63
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

  
  
  
  

Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina (recuerda), yuyana (piensa) llamkayta rurana


(hace).
Kay killkashkapi _y, _chun, _shun shimikukunata mashkashpa shuk rumpawan wichkani.
Liwar katsu (escarabajo)
“Liwarka” shuk kuyaylla wayrapi rik katsukumi. Kaytaka mikunkapakpash allipachami. Payka
turu kurpakunata tantachishpami wasichin.
Shuk puncha, shuk kuyaylla kallpakuk uchilla kunukutami rikurka, shuk hatun ankaruku kay
kunukutalla hapikuktapashmi rikurka.
Chayta rikushpaka katsuka ankata kaparirkami, shina:
— ¡Anka tiyu! ¡Ama chay kunukuta hapipaychu! Uchilla kunukumi, ¡kachariway!
Shinapish ankaka mana katsuta kazurkachu. Kunukuta hapishpantin wañuchirkallami.
Chaymantaka katsuka piñarirka.
Chay ankapak tazinta tarinkakamanmi mashkarka.
Shinashpaka, turu kurpakunallawantakmi payka ankapak lulunkuntaka pakishpa tukuchirka.
Tukuylla lulunkunatami anka tikramunkakamanka pakishka karka. Anka paypak tazinman
chayamushpa chay tukuyta rikushpaka, kashnami nirka (kaparishpa):
— ¡Ayayay, hatun llakipimari kani! Ñukatapish ashtawan yalli uchilla kashpatak, ñukata
yalliwashkamari. Lulunkunata tikrachiwayyy…

Amawta yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan mushuk yachaykunata ruray.


Kay wachukunapi _y, _chun, _shun kachachik shimikukunawan pichka yuyaykunata killkakani.

64
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy.


Suktachunka sukta Tantachiyachay - Ishkayniki Ñankamu
YACHAYWA: ECUADOR MAMALLAKTAPA KAWSAYMARKA, LLAKTA RUNAKUNA /
NACIONALIDADES Y PUEBLOS DEL ECUADOR.

II. YACHAYTA USHAY / Dominio del


conocimiento.
Yariyaykuna / Sensopercepción.
Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa rimarini:
Pueblos y nacionalidades del Ecuador: https://www.youtube.com/watch?v=8aTCbsnJJsw&t=283s

Yachayman Yaykuy / Problematización.


Kay tapuykunata rimashpa kutichini:
Imata shuyupika rikuni.
Imatak kawsaymarkaka kan.
Mashna kawsaymarkata tiyan.
Amawta Yachay / Contenido científico.
Kay amawta yachayta killkakatini.
ECUADOR MAMALLAKTAPA KAWSAYMARKA, LLAKTA RUNAKUNA

Kawsaymarka shimika ñawpamanta ayllupura runa kawsayta shutichinmi, español shimipika

65
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

nacionalidades nisha ninmi. Kunan pachapi ñukanchikllatak chay shutiwan riksirishkanchik, sapan
kawsaymarka runakunami kikin kawsay, shimi, allpa wiñaykawsay, tantanakuyta charinchik.

Kunan pachaka Ecuador mamallaktapika 14 kawsaymarkakuna, shinallatak 18 llaktakunami tiyan.


Kaykunami kan:

SUYU KAWSAYMARKA/ SHIMI MAYPI KAWSAK RUNAKUNA


AWA LLAKTAKUNA CHACHI EPERA TSA´CHILA
Awa Awapit Carchi, Esmeraldas 5513
Chachi Cha´palaa Esmeraldas 10222
Kuntisuyu Epera Siapedee Esmeraldas 546
Tsa´chila Tsa´fiqui Sto Domingo 2956
Huancavilca (pueblo) Español Guayas, Manabí y Santa E. 100.000
Manta (pueblo) Español Guayas y Manabí 217.553
HUANCAVILCA MANTA PASTOS KARANKI
Pastos (pueblo) extinguido Carchi
Karanki (pueblo) Imbabura
Otavalo (pueblo) Imbabura
Natabuela (pueblo) Imbabura
Kayambi (pueblo) Pichincha
Kitu-kara (pueblo) Pichincha
OTAVALOPanzaleo (pueblo)
NATABUELA KAYAMBI Cotopaxi KITU-KARA
Punasuyu Waranka (pueblo) Bolívar 724721
Chibuleo (pueblo) kichwa Tungurahua
Kisapincha (pueblo) Tungurahua
Tomabela (pueblo) Tungurahua
Salasaca (pueblo) Tungurahua
PANZALEOPuruhá (pueblo) WARANKA Chimborazo
CHIBULEO KISAPINCHA
Cañari (pueblo) Cañar y Azuay
Palta (pueblo) Loja
Saraguro (pueblo) Loja
Achuar Achuarchicham Morona Santiago y Pastaza 7865
Andwa Andoa Pastaza 6416
A´I Cofan A´Ingae Sucumbíos 1485
TOMABELA Kichwa AmazónicoSALASACA Kichwa PURUHÁ
Napo, Orellana, Pastaza y CAÑARI
kuntisuy Sucumbíos
u Sápara Záparo Pastaza 559
Secoya Paaikoka Sucumbíos 689
Siona Baaikoka Sucumbíos 611
Shiwiar Shiwiarchicham Pastaza 1198
Shuar Shuarchicham Morona S., Napo Orellana, 79709
Pastaza Sucumbíos, y
PALTA SARAGURO ACHUAR
Zamora Ch. ANDWA
Waorani Waotededo Napo, Orellana y 2416
Pastaza

66
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

AI´COFAN KICHWA SÁPARA SECOYA


AMAZÓNICO

SIONA SHIWIAR SHUAR WAORANI

PERFILES DE LAS LENGUAS Y SABERES DEL ECUADOR (Texto):


https://www.researchgate.net/publication/343426651_PERFILES_DE_LAS_LENGUAS_Y_SABERES_DEL_ECUADO
R

Yachashkata Rikuk / Verificación.


Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Kay tinkiripi yaykushpa Ecuador mamallaktapa kawsaymarka, llakta, shimikunamanta tinkishpa
pukllapay.
https://wordwall.net/es/resource/25905071/las-lenguas-originarias-del-ecuador

Tukunchay / Conclusión.

67
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Shuyu nikichikta rurashpa “M” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.


Ecuador mamallaktapa kuntisuyu kawsaymarkata killkapay.

Kawsaymarka Shimi Maypi Kawsaan

Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina (recuerda), yuyana (piensa) llamkayta rurana


(hace).
Kay milkakillkapi riksishka shimikunata mashkani, kipaka chay tarishka shimikunawan 5
yuyaykunata killkani.
https://es.educaplay.com/recursos-educativos/10089815-idioma de las nacionalidades.html

Shiwiarchicham shimitaka Shuar runakunami rimankuna.


______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________

Amawta yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan mushuk yachaykunata ruray.

68
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Shuk ñawparimayta yachashka kawsayrimaykunawan killkani.

__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_

Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy.


Suktachunka sukta Tantachiyachay - Kimsaniki Ñankamu
YACHAYWA: ALLI KAWSAY.
IV. YACHAYTA USHAY / Dominio del
conocimiento.
Yariyaykuna / Sensopercepción.
Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa rimarini:
Filosofía del Buen Vivir: https://filosofiadelbuenvivir.com/enlaces/
Buen Vivir: https://www.youtube.com/watch?v=PZ5AhxMDZyg

69
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Yachayman Yaykuy / Problematización.


Kay tapuykunata rimashpa kutichini:
Imata shuyupika rikuni.
Imatak ñukanchikpakka alli kawsayka kan.
Imashinatak unkuy kawsayka kan.
Imashinatak, ayllupuraka kawsanchik.
Amawta Yachay / Contenido científico.
Kay amawta yachayta killkakatini.

ALLI KAWSAY
Antisuyu runakunapa kawsaypika, alli kawsaytami charinchik, pipash Pachamama muyuntinwan
mana alli kawsakka, unkushka shinami kawsanchik.
Ñukanchikpa yuyaypika, pachamamawan hankay (Equilibrio cósmico), tiyakmi alli kawsay kan.
Ranti unkuy kawsayka, pachamamawan mana hankay kawsaymi kan.
Antisuyu runakunapa yuyaypika, kikinllawantak, shuktak runakunawan, pachamamawanpash
ayllurishpa, kuyanakushpa, minkarishpa kawsakmi alli kawsay kan.
Kikinllawantak, shuktak runakunawan, pachamamawanpsh makanakushpa, mana ayllupurashina alli
apanakushpa, machanakushpa, mana pakta pakta kawsashpaka, unkushka runa shina kanchik.
Ñawpamanta llaki kawsaytaka mana pipash hanpinllachu, chay unkuykunaka llaktakay hanpiwan

70
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

hampinata yachak taytamamakunami hanpinkuna, kashna unkuykunata: manchay unkuyta shunku


unkuyta, wayrashka unkuyta, llaki unkuyta, shuktakunatapash.

Kay ukuykunata, chaklli hampikkunaka mana hanpinchu, ashtawanka yachak


taytamamakunallatatakmi mutsurin, paykuna pachamamapi tiyak sachakunawan, yakuwan, mishki
hampikunawan pukushpa, asnak sachakunawan, lulunwan, kuywan pichashpa, unkuk runaman
sinchi samayta kutichin; shina rurashpami yachak taytakuna unkushka runakunata allikawsaypi
churan.

Ranti chaklli hampika, unkushka runakunapa nanayta


puñuchikllami mana hampinchu, chay kipaka runakunapa
nanayka yuyaypipash mana alli sakirinchu.

Ashtawanka runa alli kawsayta charichunka, alli mikuykunata mikushpa kawsana kanchik, chay
mikuykunaka llaktakaypi tarpushka pukushkami kan. Chay sumak mikuykunata mikushpa
kawsakpika, mana ima unkuykuna hapinkachu.
WASIHAMPI – CHAKLLIHAMPI. (Medicina Natural - Ancestral / Medicina Occidental)
Llaktakay hampiwan, chaklli hampiwan mana paktachu kan. Shina:
LLAKTAKAYHAMPI CHAKLLIHAMPIMANTA
Llaktakay hampitaka ñukanchikllatak kikin Chaklli hampitaka, hampi katuk wasipimi
llakta allpapimi charinchik. rantinchik.
Llaktakay hampika runa ukkupa tukuy Chaklli hampika unkuytaka mana hampinchu,
unkuytami llukshichin. asha pachapa harkakllami kan.
Llaktakay hampikka ayllullaktapimi kawsan, Chaklli hampika hatun hampirina wasipimi
kaykunaka yachak taytamamakunami kan. tiyan.
Llaktakay hampita rantinkapakka ashalla Chaklli hampita rantinkapakka achka kullkitami
kullkitami mutsunchik. mutsunchik.
Llaktakay hampika wayra unkuy, chuka unkuy, Chaklli hampika kay wayra unkuy, chuka
manchari unkuy, shuktakkunatapish hampinmi. unkuy, manchari unkuy, shuktakkunatapish
MANA hampinchu.
Yachashkata Rikuk / Verificación.
Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Wasi hampitaka, maypitak tarik ushanchik.
______________________________________________________________________________

71
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Chaklli hampitaka, maypitak ranti ushanchik.


______________________________________________________________________________
Ima sapi sachakunata llaktakunapika tiyan.
______________________________________________________________________________
Chaklli hampikunataka pikunatak rurankuna.
______________________________________________________________________________

Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “M” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Kay milkapi wasihampi chakllihampi, imapak kashkata killkani.

LLAKTAKAYHAMPI CHAKLLIHAMPIMANTA

Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina (recuerda), yuyana (piensa) llamkayta rurana


(hace).
Wasihampi, chakllihampi imapi mana pakta kashkata wachukunapi killkani.

___________________________________ ___________________________________
_ _
___________________________________ ___________________________________
_ _
___________________________________ ___________________________________
_ _
___________________________________ ___________________________________
_ _

72
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

___________________________________ ___________________________________
_ _

Amawta yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan mushuk yachaykunata ruray.


Llaktakay hampiwan shuk takita killkani, guayusa sachata tullpunipish.
Agua de guayusa: https://www.youtube.com/watch?v=ja_XYOuCIVQ
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________

Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy.


Suktachunka sukta Tantachiyachay - Chuskuniki Ñankamu
YACHAYWA: LLAMKAYWILLAY.
II. YACHAYTA USHAY / Dominio del
conocimiento.
Yariyaykuna / Sensopercepción.
Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa rimarini:
Que es un informe y sus tipos: https://www.youtube.com/watch?v=XDdU1aZWzm4&t=5s

Yachayman Yaykuy / Problematización.


Kay tapuykunata rimashpa kutichini:
Imatak llamkaywillayka kan.
Pitak llamkaywillaytaka ruran.
Llamkaywillayka imapaktak mutsurin.

73
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Llamkaywillay ruranapak ñantaka riksinkichu.

Amawta Yachay / Contenido científico.


Kay amawta yachayta killkakatini.
LLAMKAYWILLAY
Kawsaypachapika, runakuna imata rurankapakpish minkarinchik shina. Pushaktukushpa,
apukkunawan rimanaman rishpa, mañaykunata rurashpa, shuktakshinapish, chaymantami
paktachishkataka rimashpa mana kashpaka killkashpa willanchik, kay achiklla willaytami
llamkaywillay ninchik.
Runakuna imatapish rurashkata piman rikuchinkapakmi kan. Llamkaywillayta killkankapakka kay
ñantami katina kan:
 Willaykuna: llamkaypa shuti, pi llamkashka, kuska, pacha.
 Imamanta llamkay.
 Imalla paktashkakuna.
 Tantachiyuyay minkay yuyaypish.
 Imakunawan, pikunawan rurashka.
 Pacha.
 Shuti aspi.
Llamkaywillaytaka achiklla killkashpami, pi mañakman kachana kan.
Yachashkata Rikuk / Verificación.
Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Imatak mishu shimipika llamkaywillayka kan.
_______________________________________________________________________________
Pitak llamkaywillaytaka ruran.
_______________________________________________________________________________
Llamkaywillayka imapaktak mutsurin.
_______________________________________________________________________________
Kay llamkaywillaytaka pimantak kuna kanka.
_______________________________________________________________________________
Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “M” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Llamkaywillaypa ñankunata kay rumpapi killkani.

74
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Llamkaywillay
pa ñankuna

Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina (recuerda), yuyana (piensa) llamkayta rurana


(hace).
Kay wachukunapi llamkaywillay shimiwan yuyaykunata killkani.

________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________
________________________________________________

Amawta yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan mushuk yachaykunata ruray.


Shuk llamkaywillayta kay pankapi killkani.

___________________________________________________________________________

75
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy.

YACHACHINAPA HILLAYKUNA / RECURSOS.


-M.
ELABORADO POR: REVISADO POR: APROBADO POR:
DOCENTE: COMISIÓN TÉCNICO PEDAGÓGICO BGU: RECTOR:
Lcdo. Segundo Chimborazo Lcda. Greis Lucía Morocho Lcdo. Magno Morocho
FIRMA: FIRMA: FIRMA:

FECHA: 26/09/2022 FECHA: 26/09/2022 FECHA: 26/09/2022

76
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

UNIDAD
EDUCATIVA
COMUNITARIA
ÑANKAMU / GUÍADE
INTER-APRENDIZAJE
“ANKICHIKPI WILLAYMANTA”

SUKTACHUNKA KANCHIS
TANTACHIYACHAY / UNIDAD (6) 67
“ANKICHIKPI WILLAYMANTA”
ÑANKAMUKUNA / GUÍAS: 1-4:
SHUKNIKI ÑANKAMU.77YUYAY
SAMIKUNA.
ISHKAYNIKI ÑANKAMU.
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

EDUCACIÓN GENERAL BÁSICA


ISKUNNIKI EGB / 9NO EGB

Yachachik / Docente: Segundo H. Chimborazo. Lcdo.

DATOS INFORMATIVOS
Pichkakilla: Ishkayniki Yachay /Asignatura: LENGUA Y LITERATURA DE LA
NACIONALIDAD
Yachachik: Segundo H. Chimborazo Zh. Lcdo. Pata: 9NO EGB PARALELO: Único
PACHA: Kallariy Pacha: Tukuriy Pacha:
08 de abril del 2024. 07 de junio del 2024.
YACHAYPA KATIK ÑANKUNA / Básica Superior
Proceso:
TANTACHIYACHAY / Unidad Nº: “Ankichikpi Willaymanta”
67
YACHAYKUNA / SABERES Y CONOCIMIENTOS / KALLARINANCHA / DOMINIO / INDICADOR PARA
DESTREZA CON CRITERIO DE DESEMPEÑO. LA EVALUACIÓN DE LA DESTREZA.
LL.EIB.6.1. Yuyay samikunata (Tapuchik shutirantikuna) D.LL.EIB.6.1. Yuyay samikunata (Tapuchik shutirantikuna)
yachan. yachan.
LL.EIB.6.2. Pachamamapa allpakaymanta yachan D.LL.EIB.6.2. Pachamamapa allpakaymanta yachan

LL.EIB.6.3. Ankichikmanta uyashpa killkakatishpa yachan. D.LL.EIB.6.3. Ankichikmanta uyashpa killkakatishpa yachan.

LL.EIB.6.4. Rimaykachayta runakunapa ñawpakpi rimanata D.LL.EIB.6.4. Rimaykachayta runakunapa ñawpakpi rimanata
ushan. ushan.
PAKTAY / OBJETIVO:
Yuyay samikunata (Tapuchik shutirantikuna) yachan.
Pachamamapa allpakaymanta yachan
Ankichikmanta uyashpa killkakatishpa yachan.
Rimaykachayta runakunapa ñawpakpi rimanata ushan.
ARMONIZADORES:
• Pachamama / Madre naturaleza (Vida, tierra y territorio).
• Ayllullaktapa kawsay / Vida familiar, comunitaria y social.
• Kawsay yuyay / Cosmovisión y pensamiento
• Amawtay, pakchiy mirachiy yuyay / Ciencia, tecnología y producción.
CHANINA / Paktachiy / Responsabilidad.
VALOR:
Frase motivacional: “Mana ushankichu” nikpika, ima mana ushaypish mana tiyakta rikuchiy / Cuando te digan “no
puedes”, demuéstrale que nada es imposible. Anónimo.

78
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Suktachunka kanchis Tantachiyachay - Shukniki Ñankamu


RURAYKUNA / ACTIVIDADES
YACHAYWA: YUYAY SAMIKUNA.
III. YACHAYTA USHAY / Dominio del
conocimiento.
Yariyaykuna / Sensopercepción.
Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa rimarini:
Preguntras e interrogaciones en kichwa:
https://www.youtube.com/watch?v=mRggF6d_igs&t=598s

TAPUCHIK SHIMIKUNA
Español Kichwa Español Kichwa
¿Qué? Ima ¿Para qué? Imapa
¿Cómo? Imashina ¿Con qué? Imawan
¿Cuándo? Imapacha ¿De dónde? Maymanta
¿Dónde? Maypi ¿Por qué? Imashpa
¿Cuál? Maykan ¿Con quién? Piwan
¿Quién? Pi ¿Con cuál? Maykanwan
¿A dónde? Mayman ¿A quién? Piman

Yachayman Yaykuy / Problematización.


Kay tapuykunata rimashpa kutichini:
Riksinkichu yuyay samikunata.
Tapuy yuyayka imapak kan.
Shutin yuyayka imapak kan.
Mana ninkapa ima shimikutatak churana kanka.
Amawta Yachay / Contenido científico.
Kay amawta yachayta killkakatini.
YUYAY SAMIKUNA
TAPUCHIK SHUTIRANTIKUNA
Ima = ¿Qué? Pi = ¿Quién?
Maykan = ¿Cuál? Pikuna = ¿Quiénes?
Maykankuna = ¿Cuáles? Mashna = ¿Cuánto / a?
Tapuy yuyay.- Tapuy yuyayka kimsa shinami rurarin.
Shukniki: _chu shimikuta llutachishpami tapunchik.
Shina:

Quito llaktapichu kawsanki.

Ishkayniki: pi, ima, may, maykan, mashna tapunakunawan _tak shimikuta llutachishpami
tapunchik.

79
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Shina:
✓ Imatatak sumakta upyakunki.
✓ Pitak kay wasipi kawsan.
✓ Maykan wawatak ashtawan kuyanki.
✓ Maymantak kanpak warmika kan.

✓ Kikinka mashna watatak charinki.

Shutin yuyay: shutin yuyayka _mi shimikuwanmi ruranchik, shinallatak maypimi, _mi shimikuta
churanchik chaymantami ashtawan rimanchik.
Shina:
Ñukanchikpa shimika sumakmi kan, chayraykumi wamrakuna
kuyan.
Mananik yuyay: mananik yuyayta rurankapakka mana shimita, _chu shimikunatapish churashpami
ruranchik.
Shina:
✓ Rosa mashika wawata yachana wasiman mana kachashkachu.
✓ Saraguro ruankunaka mana wakchallachu kawsan.
Willak yuyay: imatapish piman willak yuyaymi kan, rimanchikllami.
Shina:
✓ Chay José runaka llaktakawsay hampiwanmi mashita picharka.

✓ Saraguro warmikunaka mishki mikunatami yanurka.

Yachashkata Rikuk / Verificación.


Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Imatak yuyay samikuna kan.
______________________________________________________________________________
Mashna yuyay samikunata tiyashka.
______________________________________________________________________________
Ima shutikunawantak shuti yuyaytaka ruranchik.
______________________________________________________________________________
Imatak willak yuyayka kan.
______________________________________________________________________________

80
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “M” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Chapushka killkapi tapuk, mana nik, shutin yuyayta rikuchik shimikukunatata akllashpa rumpawan
wichkani.

Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina (recuerda), yuyana (piensa) llamkayta rurana


(hace).
Pichka shutin yuyayta killkani, chaypika shimikunata aspishpa rikuchini. Shina:
 Karu llaktamanmi ñuka yayaka rirka.
 ___________________________________________________________________________
 ___________________________________________________________________________
 ___________________________________________________________________________
 ___________________________________________________________________________
Pichka mananik yuyayta rurashpa, mana shimita, _chu shimikutapish aspishpa rikuchini. Shina:
 Chay warmika mana tantanakuyman rishkachu.
 __________________________________________________________________________
 __________________________________________________________________________
 __________________________________________________________________________
 __________________________________________________________________________

Amawta yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan mushuk yachaykunata ruray.


Yachashka yuyay samikunawan shuk arawita killkani.

81
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy.


Suktachunka kanchis Tantachiyachay - Ishkayniki Ñankamu
YACHAYWA: ALLPAKAYMANTA / ELEMENTOS DEL RELIEVE.
III. YACHAYTA USHAY / Dominio del
conocimiento.
Yariyaykuna / Sensopercepción.
Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa rimarini:
Allpakaymanta: https://www.youtube.com/watch?v=aVvwYmtNDQM

Yachayman Yaykuy / Problematización.


Kay tapuykunata rimashpa kutichini:
Imata shuyupika rikuchin.
Yachankichu kichwa shimipi imashina nina.
Imashinata allpamamataka charina kanchik.
Amawta Yachay / Contenido científico.
Kay amawta yachayta killkakatini.
ALLPAKAYMANTA
Kay allpamamapika sumakmi tiyan, yaku, allpa, yurakuna wiwakuna, murukuna, wayra,
chaymantami ñukanchikka kay allpamamapi sumakta rikushpa mana llakichishpa kawsana kanchik,
allpamamata llakichikpika mana ima murukunata karankachu ashtawankarin piñarinkami,

82
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

chaymantami sumakta
yurakunata tarpushpa, yakukukunata chuyallata charishpa, wiwakunata mana wañuchishpa tukuykuna
sumakllata kawsana kanchik.

puyu (nube) pukru (valle) illapa (rayo)

mayu (río) wayra (viento) kucha (laguna)

sacha (monte) urku (cerro) manya (orilla, borde)


niña (fuego) wayku (quebrada) larka (acequia)
kaka (peña) pampa (planicie) runtu (granizo)
razu (nevado) rasu (nieve) kincha (corral)
ñan (camino) tamya (lluvia) rumi (piedra)
kuychi (arco iris) pukyu (vertiente) kuzu (ciénega)
pakcha (cascada) uksha (paja) kiwa (hierba)
inti (sol) allpa (tierra) mamakucha (océano)
yura (planta) panka (hoja) muyu (semilla)
sapi (raíz) killa (luna) turu (lodo)

Yachashkata Rikuk / Verificación.


Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Imatak allpamamaka kan.
______________________________________________________________________________
Imatak allpamamapika tiyan.
______________________________________________________________________________
Chay tukuykunaka imapatak kan.
______________________________________________________________________________
Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “M” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Kay killkakunapi uyaywa, uyantin, shimiki, illakkunata rikushpa killkashpa paktachini.

 t__r__  s__ch__
 __inch__  p__kch__

83
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

 i__ap__  k__z__
 r__n__u  __u__u
 __uy__i  __an__a

Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina (recuerda), yuyana (piensa) llamkayta rurana


(hace).
Kay shuyuta rikushpa shutikunata churashpa tullpuni.

Amawta yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan mushuk yachaykunata ruray.


Katik yuyaykunata paktachini.
 Mama Manuela urkupimi ______________.
 ________________ kuchupimi tarpun.
 Alli ñantami ________________________.
 Mashi Luciaka sacha __________ shamukun.
 Pabloka ura pampapi __________________.
Katik enlacepi yaykushpa allpamamita takita killkani yachakunipish.
Allpamamita: https://www.youtube.com/watch?v=gNEusCjGj0g
ALLPAMAMITA
____________________________________
____________________________________

84
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

____________________________________
____________________________________
____________________________________
____________________________________

Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy.


Suktachunka kanchis Tantachiyachay - Kimsaniki Ñankamu
YACHAYWA: ANKICHIK / RADIO EMISOR.
V. YACHAYTA USHAY / Dominio del
conocimiento.
Yariyaykuna / Sensopercepción.
Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa rimarini:
Radio la Voz de Ingapirca (Programación Kichwa):
https://www.facebook.com/multicanalsierrasur/videos/3348749242104103?locale=es_LA
La Voz de Ingapirca (820 AM): https://radioingapirca.com.ec/

Yachayman Yaykuy / Problematización.


Kay tapuykunata rimashpa kutichini:
Shuyupika imatatak rikunki.
Pikunatak shuyupika kan.
Kanpa llaktapika ankichik tiyanchu.
Ankichik shimika imatak kan.
Amawta Yachay / Contenido científico.
Kay amawta yachayta killkakatini.
ANKICHIK
Kunanpunchaka runa kawsaypika, ahstawan hatun willay hillaykunami wiñachishka kashka.
Punchanta kawsaypika ima yuyaykunata, wiñachishka kashka. Kay ankiyarika sapan punchapi ima
karu llaktakunapi tukushkata yachachinkapakmi kan, shina: takikunata mushuk yachaykunata, hatun
rimaykunata kayashkakunata ima tukushkakunatapash willankapami kan.

85
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Chay ankiyarika ima tukushkakunata willankapak kashpapish ñukanchikpa ayllullaktakunapika mana


charinchikchu, ankiyarika mishukunallami ashtawan charin, chaymanta paykunapa yuyayta,
tantanakuykunata ashtawan uyachikkuna, ñukanchikpa kawsayta, takikunata, rimayta tantari
yuyaykunapash, mana willanata ushanchikchu.
Shinapish kay puchukay watakunapika kichwa runakunaka, ankiyarikunata mañashpa, kullkita
chanishpa tawka yachay raymikunamanta ashallata rimanchik, ankiyaripika ñukanchikpa shimipi
rimanchik, chayshinami ñukanchikpa kawsayta, shukkunatapish riksichinchik, yuyaypilla ashata
charinkuna maypipish ñukanchikpa shutiwan riksichikunchik.
Kunan pachapika ñami kichwa runakunapish ankiyaripi rimankkuna tiyan. Chaykunaka, mishukunapa
ankiyaripi rimashpa llamkankuna, wakinpika kikin shimipi, raymikunamanta, shuktak
willaykunatapash uyanchinkuna. Shinalllatak maykan markakunapika ñukanchik runakuna
ayllullaktakunapi, kitikunapi, ñami ankiyarikunata wiñachishkakuna.
Antiyarika runakunaman, kikin charinata, ñukachikpa kawsayta wiñachinata, tantanakuykunata
sinchiyachishpa, ashtawan yanapan.
Resumen semanal de noticias CNE – Kichwa: https://www.youtube.com/watch?v=u3fJiKjeRSs
Yachashkata Rikuk / Verificación.
Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Ankichikka ñukanchik kawsaypa allichu kan.
______________________________________________________________________________
Kikinpa llaktapika, ankichikkunata riksinkichu.
______________________________________________________________________________
Chay ankichikkunaka pipatak kan.
______________________________________________________________________________
Ankichikpika imakunallatak uyanchik.
______________________________________________________________________________
Pikunatak uyankuna.
______________________________________________________________________________

Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “M” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Ankichikpi rimana alli kashkamanta wachukunapi sumak yuyaykunata killkani.

86
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_

IV. YACHAYTA RURAY / Aplicación del


conocimiento.
Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina (recuerda), yuyana (piensa) llamkayta rurana
(hace).
Ankichikkunapa riksishka shutikunata killkani.

 ____________________________________________________________________
 ____________________________________________________________________
 ____________________________________________________________________

87
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

 ____________________________________________________________________
 ____________________________________________________________________

V. YACHAYTA WIÑACHIY / Creación del


conocimiento.
Amawta yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan mushuk yachaykunata ruray.
Kay ankichik rimayta uyashpa, rikushpa, shuk rimayta rurani.
Radio la Voz de Ingapirca (Programación Kichwa):
https://www.facebook.com/multicanalsierrasur/videos/3348749242104103?locale=es_LA

___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________

VI. YACHAYTA WILLACHIY / Socialización del


conocimiento.
Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy.

Suktachunka kanchis Tantachiyachay - Chuskuniki Ñankamu


YACHAYWA: RIMAYKACHAY / DISCURSO - ORATORIA.
III. YACHAYTA USHAY / Dominio del
conocimiento.
Yariyaykuna / Sensopercepción.
Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa rimarini:
 Jaime Roldós Aguilera: https://youtu.be/nTik7xA1vq4

88
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

 Natalia López López: https://youtu.be/iMRrphQDlDw


 Karen G. Orozco Jimenez: https://youtu.be/mkS6POtQRo4
 Ángel Jacinto Noh-Tun: https://youtu.be/FcUdQvNUpl4

Yachayman Yaykuy / Problematización.


Kay tapuykunata rimashpa kutichini:
Imatak shuyupi rikuchik.
Kan yachana wasipi chayta rurashkanki.
Ñukanchikpa llaktakunapika, rimaykachaytaka rurankunachu.
Rimaykachayta pikunallatak ruran.
Rimaykachayka imapaktak kan.
Amawta Yachay / Contenido científico.
Kay amawta yachayta killkakatini.
RIMAYKACHAY
Rimaykachayka ñawpa pachamanta inkakunapimi ashtawan rimashka karka. Chay rimayka ayllupura
kawsayta allichinkapakmi karka; shinallata karumanta shamushka misukunata ama ñukanchikpa
kawsayta wañuchichun, ama allpata kichuchun, kishpirinkapak hatun tantanakuykunapi
rimaymi karka.
Yachak taytakunapish, pachakamakta yupaychani ninkapak, samayta mañankapak, ayllupa
unkuykunamanta hampinkapak, tantanakuykunata wiñachinkapakmi achkata rimakkuna karka.
Kunankamami kapak raymikunapi, inti raymikunapi, shuktak raymikunapi, tantanakuykunapipash
uyashpa kawsanchik.
Mishu kawsaypika, kapak runakunami ashtawan rimaykachaytaka rimankuna, kay rimaywanmi
llaktakay runakunata shuwashpa, llullashpa, Ecuador mamallaktata paykunapa yuyaywan apashpa
kawsahkakuna, hatun yanapak kamuk wasikunapi pushankapakmi rimakachaytaka
mutsunkuna.
Kayta rikushpa mushuk yuyaywan, alli paktaykunawan tukuy runakunaman alli kawsaypi yuyashpa
rimakachayta rimana kanchik.

89
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Rimaykachayta rurankapakka kay ñankunata katinchik.


✓ Imamanta rimanata yuyarina.
✓ Kamukunapi yachayta taripana.Ri
✓ makachay ruranata rikuna.
✓ Maypi ruranata rikuna.
✓ Runakunata kayana.
✓ Rimaykachayta rurana.
✓ Rimaykachay yuyaykunata sinchiyachina.

✓ Puchukaypi yupaychana.

Yachashkata Rikuk / Verificación.


Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Rimaykachayka imatak kan.
______________________________________________________________________________
Rimaykachaytaka pikunatak rurankuna.
______________________________________________________________________________
Rimaykachaypa ñankuna maykantak kan.
______________________________________________________________________________
Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “M” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Kay milkapi imatak rimaykachay kashkata killkani, ashtawampish tullpuni.

RIMAYKACHA
Y

IV. YACHAYTA RURAY / Aplicación del


conocimiento.
Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina (recuerda), yuyana (piensa) llamkayta rurana
(hace).

90
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Rimaykachaypika imallamanta rimarina kanka wachukunapi killkani.


Shinakuna:

 Yachana wasimanta.  ____________________________


 ____________________________  ____________________________
 ____________________________  ____________________________
 ____________________________  ____________________________

V. YACHAYTA WIÑACHIY / Creación del


conocimiento.
Amawta yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan mushuk yachaykunata ruray.
Kay rikunata rikushpa, shuk rimaykachayta wiñachini.
Natalia Lizeth López López: https://youtu.be/AfX9ldtGjZA
_____________________________________________
_
_____________________________________________
_
_____________________________________________
_
_____________________________________________
_
_____________________________________________
_
_____________________________________________
_
_____________________________________________
_

VI. YACHAYTA WILLACHIY / Socialización del


conocimiento.
Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy.
YACHACHINAPA HILLAYKUNA / RECURSOS.
-M.
ELABORADO POR: REVISADO POR: APROBADO POR:
DOCENTE: COMISIÓN TÉCNICO PEDAGÓGICO BGU: RECTOR:
Lcdo. Segundo Chimborazo Lcda. Mayra Quezada Lcdo. Magno Morocho
FIRMA: FIRMA: FIRMA:

91
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

FECHA: 05/04/2024 FECHA: 05/04/2024 FECHA: 05/04/2024

UNIDAD
EDUCATIVA
COMUNITARIA
ÑANKAMU / GUÍADE
INTER-APRENDIZAJE
“PACHAMAMAPA CHUSKU NIPAKUNA”

92
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

SUKTACHUNKA PUSAK TANTACHIYACHAY /


UNIDAD (7) 68
“PACHAMAMAPA CHUSKU NIPAKUNA”.
ÑANKAMUKUNA / GUÍAS: 1-4:
SHUKNIKI ÑANKAMU. KAKWILLAY.
ISHKAYNIKI ÑANKAMU. KACHACHIK YUYAY -
ICHANIK YUYAY.
KIMSANIKI ÑANKAMU. IMACHIKMANTA
EDUCACIÓN GENERAL BÁSICA
ISKUNNIKI EGB / 9NO EGB

Yachachik / Docente: Segundo H. Chimborazo. Lcdo.

DATOS INFORMATIVOS
Pichkakilla: Ishkayniki Yachay /Asignatura: LENGUA Y LITERATURA DE LA
NACIONALIDAD
Yachachik: Segundo H. Chimborazo Zh. Lcdo. Pata: 9NO EGB PARALELO: Único
PACHA: Kallariy Pacha: Tukuriy Pacha:
28 de septiembre del 2022. 01 de noviembre del 2022.
YACHAYPA KATIK ÑANKUNA / Básica Superior
Proceso:
TANTACHIYACHAY / Unidad Nº: “Pachamamapa chusku nipakuna”
68
YACHAYKUNA / SABERES Y CONOCIMIENTOS / KALLARINANCHA / DOMINIO / INDICADOR PARA

93
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

DESTREZA CON CRITERIO DE DESEMPEÑO. LA EVALUACIÓN DE LA DESTREZA.


LL.EIB.5.2.2. Valorar el contenido explícito e implícito de dos o I.LL.EIB.5.2.1. Identifica contradicciones, falacias y distorsiones
más textos orales e identificar contradicciones, ambigüedades, en los discursos, oratorias y narraciones generadas en lengua de su
falacias, distorsiones y desviaciones en los discursos en la lengua nacionalidad, reconociendo críticamente los recursos del discurso
de su nacionalidad. oral y evaluando, códigos lingüísticos y paralingüísticos y su
impacto en la audiencia. (I.3., J.3.)

PAKTAY / OBJETIVO:
O.LL.EIB.3. Desarrollar la comunicación oral en la lengua de su nacionalidad considerando los diferentes estilos y procesos para
persuadir a la audiencia.
ARMONIZADORES:
• Pachamama / Madre naturaleza (Vida, tierra y territorio).
• Ayllullaktapa kawsay / Vida familiar, comunitaria y social.
• Kawsay yuyay / Cosmovisión y pensamiento
• Amawtay, pakchiy mirachiy yuyay / Ciencia, tecnología y producción.
CHANINA / Paktachiy / Responsabilidad.
VALOR:
Frase motivacional: “Mana ushankichu” nikpika, ima mana ushaypish mana tiyakta rikuchiy / Cuando te digan “no
puedes”, demuéstrale que nada es imposible. Anónimo.

Suktachunka pusak Tantachiyachay - Shukniki Ñankamu


RURAYKUNA / ACTIVIDADES
YACHAYWA: KAKWILLAY.
IV. YACHAYTA USHAY / Dominio del
conocimiento.
Yariyaykuna / Sensopercepción.
Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa rimarini:

Yachayman Yaykuy / Problematización.


Kay tapuykunata rimashpa kutichini:
Kakwillayka imapatak kan.
Kakwillaytaka pitak killkashpa kun.
Maykantak kakwillaytaka ruran.
Kakwillayta ruranata yachanchikchu.
Kakwillaypak ñanta yachanchikchu.

94
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Amawta Yachay / Contenido científico.


Kay amawta yachayta killkakatini.
KAKWILLAY
Kakwillaytaka pipish tantaripi, yachaypi, llamkaypi kashkata rimashpa killkakatishpapish
willankapakmi kan, willana kashkata pankakunapi killkashkatami kakwillayka ninchik. Chay
pankataka pi chay llamkayta, yachayta, rurayta pushakmi paktachin, killkashpa shutita churashpa
willan. Kakwillaypika kaykunatami churana kan:
✓ Piman kashkata willak shuti.
✓ Maykanpa llamkayta willan.
✓ Ima rurashkata willan.
✓ Maypi kashkata.
✓ Ima pachapi paktashkata.
✓ Willaypa pacha.

✓ Kachakpa shuti, shuti aspitapish.

Yachashkata Rikuk / Verificación.


Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Kakwillayka imapaktak kashka.
______________________________________________________________________________
Kakwillaytaka pitak killkashpa kun.
______________________________________________________________________________
Kakwillayka mashna ñankunata charin.
______________________________________________________________________________

95
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “M” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Kakwillaypa ñankunata kay rumpakunapi killkani.
Piman
kashkata
willak shuti

KAKWILLAYPA
ÑANKUNA

Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina (recuerda), yuyana (piensa) llamkayta rurana


(hace).
Shuk kakwillaypa pankata kamukunapi mashkashpa killkani.

CENTRO EDUCATIVO COMUNITARIO


INTERCULTURAL BILINGÜE “SHIÑA”
KAKWILLAY
PIMAN: ___________________________________________
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
_________________________________
________________
Ing. Daniel Morocho
___________________________________________

Amawta yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan mushuk yachaykunata ruray.


Yachayta tukuchishkamanta shuk kakwillayta killkani.

96
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

CENTRO EDUCATIVO COMUNITARIO


INTERCULTURAL BILINGÜE “SHIÑA”
KAKWILLAY
PIMAN: ___________________________________________
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_
_________________________________
________________
Ing. Daniel Morocho
___________________________________________

Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy.


Suktachunka pusak Tantachiyachay - Ishkayniki Ñankamu
YACHAYWA: KACHACHIK YUYAY, ICHANIK YUYAY / Oraciones imperativas, oraciones
dubitativas.
IV. YACHAYTA USHAY / Dominio del
conocimiento.
Yariyaykuna / Sensopercepción.
Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa rimarini:

ORACIONES IMPERATIVAS ORACIONES DIBITATIVAS


Llamadas también exhortativas son Llevan los adverbios de duda:
una orden, un mandato, una petición…
Ejemplos:  Quizás = icha, ichapash.
 ¡Lava los platos!  Tal vez
 Por favor, siéntate.
 Javier, dame ese libro.  Probablemente
 Escucha esa noticia.
 ¡No hagas ningún ruido!
 Posiblemente
 Mami regálame para un helado.
 Haga primero las tareas.

97
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

 Puede ser
 Seguramente
Yachayman Yaykuy / Problematización.
Kay tapuykunata rimashpa kutichini:
Kaypi tiyak yuyaykunata killkakatini.
 Kankunaka ankiyaripi rimanaman utka riychik.
 Ñukanchikka shuk sumak yuyaychikta killkashun.
 Kankunaka mishki mikunata yanukriychik.
 Kay llamkaytaka utka tukuchishun.
Amawta Yachay / Contenido científico.
Kay amawta yachayta killkakatini.
KACHACHIK YUYAY

Kachachik yuyayka, shuk runa shuktak runata ima


rurachun mañashkatami rikuchin.
Kachachik yuyayta rurankapakka -y -shun
shimikukunatami mutsurinchik, chaykunaka
imachikpimi llutarin.

ICHACHIK YUYAY
Kay yuyaykunawanka imatapash kana, mana kanata ninkapakmi rimanchik killkanchikpash.
Shinami -cha shimikuwan killkanchik. Wakin llaktakunapika -chari shimukutapash churashpa
rimanchikllami.

98
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Yachashkata Rikuk / Verificación.


Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Imatak kachachik yuyay kan.
______________________________________________________________________________
Imatak ichachik yuyay kan.
______________________________________________________________________________

Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “M” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Kachachik yuyay, ichanik yuyaypa shimikukunata kay milka ukupi killkani.

KACHACHIK ICHACHIK YUYAY


YUYAY

Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina (recuerda), yuyana (piensa) llamkayta rurana


(hace).
Kay yuyaykunata shuyuta rikushpa tinkini.

José mashiwan mikunata


rantichishun.

Ñukapa atallpaka punchata


wachankachari.

Alberto mashika achka llamata


charishkachari.

Misita rantishpa riy.

Amawta yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan mushuk yachaykunata ruray.


-y, -shun, -cha, -chari shimikukunawan kachachik, ichanik yuyayta killkani.

__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________

99
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

_
__________________________________________________________________________
_
__________________________________________________________________________
_

Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy.


Suktachunka pusak Tantachiyachay - Kimsaniki Ñankamu
YACHAYWA: IMACHIKMANTA IMACHIKYACHIK SHIMIKUKUNA.
VI. YACHAYTA USHAY / Dominio del
conocimiento.
Yariyaykuna / Sensopercepción.
Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa rimarini:

nanay _mu _chi Kuri


chay _ri
_naku _pa kuru _pi _ku
ru ti
sa _naya kay chay si
wi inti
pay -paya ñuka _raya

Yachayman Yaykuy / Problematización.


Kay tapuykunata rimashpa kutichini:
Ima shimikunata tiyashka.
Chay shimikunata riksinkichu.
Imachikmanta imayachik shimikukunata riksinkichu.
Amawta Yachay / Contenido científico.
Kay amawta yachayta killkakatini.
IMACHIKMANTA IMACHIKYACHIK SHIMIKUKUNA.
Imachikpa sapipi yaparishpami shuktak imachikkunata surkun. Kaykunami kan:

_mu _chi _ri _naku _pa


_ku _naya _paya _raya _ra
_mu: Kay shimitapish imatapash ñawpamanta rurashpa shamushkatami rikuchin. Shina:
rantina rantimuna
mikuna mikumuna
tushuna tushumuna

100
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

rikuna rikumuna
sakina sakimuna
Kay imachikkunaka Kutin kay yuyaykunaka
shuk yuyaytami kun. shuktak yuyaytami kun.
 Paykunaka tantatami rantimun.
 Wawaka shamun.
_chi: Imatapish pi shuktakman rurachishkatami rikuchin. Shina:
 Ñukapa mashiwanmi shuk yuyachikta killkachini.
 Ishkay yana sumak wakratami rantichirkani.
_ri: Imatapash kikinllatak rurashkatami rikunchin. Shina:
 Shuk rirpupimi rikurini.
 Mana urmankapakmi sinchiyta charini.
_naku: ishkay mana kashpaka tawkakunapura imatapash rurashkatami rikuchin. Shina:
 Chay runakunakasumaktami kuyanakun.
 Taytamamakunaka achkatami rimanakun.
_ku: imatapish kutin kutin rurakushkatami rikuchin. Shina:
 Chay wawaka sumaktami tushukun.
 Ñukanchikka killkakunchikmi.
_raya: Imatapish achka kutin mana samashpa rurakushkatami rikuchin. Shina:
 Kay warmika paypa kusatami chaparayakun.
 Ñukanchikka uchilla wawakunataka pusharayanchimi.
Yachashkata Rikuk / Verificación.
Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Imamantatak yachakurkanchik.
______________________________________________________________________________
Mashna imachik shimikukunatak tiyan.
______________________________________________________________________________
_mu shimikuka imapakta kan.
______________________________________________________________________________

Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “M” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Kay imachikkunapi imayachik shimikukunata mashkashpa rumpawan wichkani.
Rantimuna, pirimuna, rikurini, sakikrini, kayanakun, tarpunakun, chaparayakun,
pusharayakun, mikukun, tushukun, chapakun, rimanakun, llamkanakun.

V. YACHAYTA RURAY / Aplicación del


conocimiento. 101
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina (recuerda), yuyana (piensa) llamkayta rurana


(hace).
Imachikmanta imayachik shimikukuna yachashkata rikuchin.

Kay uchilla millkakunapi, tukuy yachaska shimikukunata kallkani.

Katik imachikkunapi, imachikmanta imayachik shimikunata churashpa kilkani.

yanuna = yanunkuna
mikuna = -------------------
pukllana = -------------------
pawana = -------------------
tarpuna = -------------------
yapuna = -------------------
rikuna = -------------------
rantina = -------------------
tullpuna = -------------------
shuyuna = -------------------

VI. YACHAYTA WIÑACHIY / Creación del


Amawta yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan mushuk yachaykunata ruray.
conocimiento.
Kay shimikunawan yuyaykunata wiñachishpa killkani.

 ____________________________________________________________________
 ____________________________________________________________________
 ____________________________________________________________________
 ____________________________________________________________________
 ____________________________________________________________________

VII. YACHAYTA WILLACHIY / Socialización del


conocimiento.
Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy.
Suktachunka pusak Tantachiyachay - Chuskuniki Ñankamu
YACHAYWA: PACHAMAMAPA CHUSKU NIPAKUNA.
IV. YACHAYTA USHAY / Dominio del
conocimiento.
Yariyaykuna / Sensopercepción.

102
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Kay internet tinkita shuyutapish rikushpa rimarini:


Canto a los cuatro elementos: https://www.youtube.com/watch?v=K1e7fkYv7HI
Elementos de la naturaleza: https://www.youtube.com/watch?v=-2-gJaxXeFs

Yachayman Yaykuy / Problematización.


Kay tapuykunata rimashpa kutichini:
Shuyupika, imatatak rikunchik. Shutichishunchik.
Shuyupika rikuchik shinata rikushkankichu.
Mankapika imatata yanukunkuna. Imata mutsuchik.
Yakuka runa kawsaypika, imapakllata mutsurin.
Amawta Yachay / Contenido científico.
Kay amawta yachayta killkakatini.
PACHAMAMAPA CHUSKU NIPAKUNA.
ALLPA (TIERRA)
Abya - Yala runapa kawsaypika allpa wiñay umuyun
unanchashinami kan, kikin mamatashina kuyashpa
muchashpami kawsanchik.
Tukuy runakunami allpapi wacharinchik, wiñanchik,
kawsanchik wañushpapasha wañushpapis
allpapampapimi sakirinchik.
Shinallata, kawsaytapash paymantami charinchik
shinami tarpuyta, wiwakunata, kullkitapash, charinchik.

Chaymantamikawsaypika, pachamamataka kamana


kanchik, amapipash kunan pachapika payta wakllichun.

YAKU (AGUA)
Yaku, kawsaypachapika achkatami mutsurin: Runaka
wiwakuna, yurakunapashyakuwanmi kawsayta charin.

103
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Mana yaku allpapi tayakpika kawsayka mana tiyanmanchu.

Yakuka tawka kuskakunapimi tiyan razu, urkukunapi, waykukunapi kakakunapi, puyupishmitiyan


chaymantami allpama shitarin.

NINA (FUEGO)
Ninaka ishkayshimipimi allpashina yakushina
runakawsaypi shtawan mutsurin. Ninaka ishkayshimipi
rukurin: tayta intimanta, shinallatak runapa
rurashkamanta.
Nina mana tiyakpika mana kawsay tiyanmanchu.
Ninawanmi mikunkapak mikunata yaninchik.

Tayta intika tukuy pachamamata kunichin, punchanta tutanta rikuchin, yurakunaman tullpuyta kun.

WAYRA / SAMAY (AIRE)


Wayra, tukuy mamapachapimi tiyan, kawsaypika ashtawanmi
mutsurin; runakuna, wiwakuna, yurakunapash samay hapinkapak
yanapan, wayrata rikunata hapinatapash mana ushanchikchu.

Shinallatak mana wayra- samay tiyakpika pachamamapi kawsayka


mana tiyanmanchu.
Yachashkata Rikuk / Verificación.
Kay tapuykunata killkashpa kutichini.
Imamantata pachamama shutiwan riksinchik.
______________________________________________________________________________
Runa kawsaypika imapakllata yakuka mutsurin.
______________________________________________________________________________
Allpapika imallata tarpunchik.
______________________________________________________________________________

Tukunchay / Conclusión.
Shuyu nikichikta rurashpa “M” amawta yachaypi yachakushkata killkapay.
Kay chakanapi pachamamapi tiyak chusku nipakunata killkani.

104
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

V. YACHAYTA RURAY / Aplicación del


conocimiento.
Amawta yachaypi yachakushkata yuyarina (recuerda), yuyana (piensa) llamkayta rurana
(hace).
Pachamamata ama wakllichinkapa imatak rurana kanchik, yuyaykunata killkani.

 ____________________________________________________________________
 ____________________________________________________________________
 ____________________________________________________________________
 ____________________________________________________________________
 ____________________________________________________________________

VI.YACHAYTA WIÑACHIY / Creación del


conocimiento.
Amawta yachaypi yachakushkawan kanpak yuyaywan mushuk yachaykunata ruray.
Pachamamapa yachashka nipakunawan shuk sumak takita kichwa shimipak tikrachishpa killkani.
Canto a los cuatro elementos: https://www.youtube.com/watch?v=K1e7fkYv7HI
CHUSKU NIPAKUNA
____________________________________ ____________________________________
____________________________________ ____________________________________
____________________________________ ____________________________________
____________________________________ ____________________________________
____________________________________ ____________________________________

VII. YACHAYTA WILLACHIY / Socialización del


conocimiento.
Kanpak yachashka rurashkata yachachikpak, mashikunapakpash rikuchiy.

YACHACHINAPA HILLAYKUNA / RECURSOS.

105
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

-M.
ELABORADO POR: REVISADO POR: APROBADO POR:
DOCENTE: COMISIÓN TÉCNICO PEDAGÓGICO BGU: RECTOR:
Lcdo. Segundo Chimborazo Lcda. Greis Lucía Morocho Lcdo. Magno Morocho
FIRMA: FIRMA: FIRMA:

FECHA: 26/09/2022 FECHA: 26/09/2022 FECHA: 26/09/2022

NOCIONES GRAMATICALES
_pa Es un morfema que indica pertenencia o posesión, generalmente se traduce como
“de”, pero no indica beneficio.
Pron. Personal + _pa
Ñukapa, Kanpa, Paypa, Ñukanchikpa, Kankunapa, Paykunapa.
 Ñukapa yayaka kayami shamunka.

106
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

 Kanpa wasika hatunmi kan.


_mi Morfema que sirve para afirmar, o atestiguar, dentro de la oración puede variar
su ubicación dependiendo de la intención delhablante.
 Ñukapakmi kay antawa shayakun.
 Paypakmi chay hatun wakraka kan.
_pi Particula de localización, le ubica en el lugar geográfico, en el tiempo y en la
actividad que realiza.
 Yayaka wasichiypi llamkan
 Mamaka Quitupi llamkan.
 Turika tutapi chayamun.
ima Término que significa “que”, se utiliza para preguntar.
 Ima shutita kanpa mamaka.
 Imata rurashpa shayakunki.
 Imata yayamamaka rurashka.
_tak Partícula que sirve para preguntar y que exige una respuesta directa e inmediatamente.

_mant Partícula que indica procedencia, en ciertos casos también indica causa,
a
reemplazando al –rayku, que es propiamente causativo.
 Ñukaka Quitomanta tantata apamuni.
 Mamaka Ayalomamantami kan.
 Tamyamantami wasika urmarka.
-wan Indica compañía, que va con alguien o con algún animal, o también que hace algo
con uninstrumento.
 Yayaka ishkay allkuwan purín.
 Waskawan kuchita watan.
 Wawaka mamawan shamun.
_chu Partícula que sirve para realizar oraciones interrogativas, va unida al léxico de la
pregunta
 Paychu
 Kanka allkuta charinkichu.
 Payka llamata michinchu.

107
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

 Wawata charinkichu.
_kuna Partícula que pluraliza a todo elemento. Cuando va seguido de un numeral o
término que indica cantidad no es necesario poner.
 Wawkika tawka llamakunata charin.
 Mariaka hatun yurakunata charin.
 Kampa mamaka urkupi wakrakunata michikun.
_yuk Partícula que indica que tiene o que posee algo.
 Allkuka chushku chakiyukmi kan.
 Pedro mashika achka kullkiyukmi kan.
 Kichika millmayukmi kan.
 Allpayuk Que tiene terreno.
 Kullkiyuk Que tiene dinero.
_lla 1. Indica afecto a algo o alguien, se utiliza más en expresiones poética.
 Mamalla mamacita
 Ñuka wasilla Mi casita
2. Indica también lo permisivo, lo factible.
 Mikunalla Que se puede comer.
 Purinalla Que se puede caminar.
3. Indica soledad.
 Allkulla kawsan Vive solo el perro.
 Wasilla sakirirka Quedó solo la casa.
 Tutalla shamun Sólo de noche viene.

4. Indica parecido a.
 Churika yayallami kan. El hijo se parece a su papá.
 Mamalla Parecido a la mamá.
_ku Indica diminutivo, afectivo.
 Mamaku Mamita.
 Ushushiku Hijita.
 Wasiku Casa pequeña
_sapa Aumentativo

108
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

 Yakusapa Jugoso.
 Yuyaysapa Inteligente.
 Umasapa Cabezón
_ruku Aumenta despectivamente.
 Allkuruku Perrote
 Wasiruku Casota
 Runaruku Hombrezote
_kama Indica límite en tiempo y espacio.
 Kayakama Hasta mañana.
 Shuk killakama Hasta el otro mes.
 Quitokama rini. Me voy hasta Quito.
_ntin Indica una unión lógica e inseparable.
 Allpa wasintinmi kan. El terreno con la casa.
 Kusaka warmintin. El marido con la mujer.
 Wawaka allkuntin. La niña con el perro.
 Mamaka wawantin. La mamá con el niño.
_wa Indica que la acción vuelve a la primera persona que habla.
 Rikuway Observeme.
 Ñukata armachiway Báñeme a mí.
 Paymi yachachiwan El me enseña.
_k Indica un oficio, algo trabajo habitual.
 Yachachik Profesor
 Tullpuk Pintor
 Pichak Barrendero
 Killkak Escritor
 Ñuka mashika wasichikmi kan. Mi amigo es arquitecto.

109
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

SHIMIKUKUNA / MORFEMAS
MORFEMAS NOMINALES MORFEMAS VERBALES MORFEMAS LIBRES
Son aquellos morfemas que se Son aquellos morfemas que se (independientes)
juntan con: sustantivos, juntan con todos los verbos. Son aquellos morfemas que se
adjetivos y pronombres. -na (nominalizador) juntan con: sustantivos,
1. MORFEMAS -k (agentivo) adjetivos, pronombres y
NOMINALES -shka (estado completo) verbos de acuerdo al uso del
DERIVATIVOS. hablante.
-yuk (posesivo) a) FLEXIVOS VERBALES. -ka (enfatizador)
-ku (diminutivo) FLEXIVOS DE TIEMPO -tak (enfático-
-lla (afectivo) Y PERSONA interro)
-sapa (aumentativo) PRESENTE. -chu (interrogativo)
-kamak (adjetivo) Sapalla Tawka -chu (negativo)
-washa (personalizador) -ni -nchik -mi (afirmativo)
-hawa (personalizador) -nki -nkichik -ari (corroborativo)
2. MORFEMAS -n -n-kuna -lla (limitativo)

110
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

NOMINALES PASADO. -pash (aditivo)


FLEXIVOS. Sapalla Tawka -rak (continuativo)
a. Morfemas Nominales -rkani -rkanchik -tarak (petición)
flexivos de PERSONA. -rkanki -rkankichik -llatak (afirmativa)
Utilizan en PERÚ y -rka -rka-kuna -shi (dubitativo)
BOLIVIA FUTURO. -cha/chari (pronosticativo)
b. Morfemas Nominales Sapalla Tawka -karin (expresivo)
flexivos de NÚMERO. -sha -shun -nik (aproximativo)
-kuna (pluralizador) -nki -nki
-nchik (pluralizador) -nka -nka-kuna MODIFICADORES
Ñuka-nchik FLEXIVOS DE NÚMERO -lla (afectivo)
Kan-kuna -chik -naku (reciprocativo)
Pay-kuna IMPERATIVOS -paya (frecuentativo)
c. Morfemas Nominales -y (imperativo) -kacha (orden)
Flexivos de CASO. -shun (imperativo) -raya (repetitivo)
(preposiciones) -chun (subjuntivo) -naya (deseo)
-ka -kpi (subordinador) -chu (deseo)
-ta (4) (acusativo) -shpa (gerundio) -chun (deseo)
-man (direccional) -shka (participio) DIRECCIONALES
-manta (orig-proced-tem) -mu (movimiento)
-kama (limitativo) b) DERIVATIVOS. COMBINACION
-pi (locativo) AUXILIARES MORFEMAS
-pa (posesivo) -chi (causativo) -chi+mu
-pak (destinativo) -ku (progresivo) -chi+mu+ku (3 tiempos)
-wan (instru-compañ) -ri (reflexivo) -ri+ku
-pak+man (direccional) -pa (cortesía) -chi+ku
-rayku (causativo) c) VERBOS DERIVADOS DE
-pura (asociador) NOMBRES.
-shina (comparativo) -ya
-ntin (inclusivo -ya+ku (transformativo)
plural) -lli (indica ceñir)
-wa
MORFEMAS

MORFEMAS MORFEMA MORFEMAS


NOMINALES S INDEPENDIENTE
VERBALES S

NOMINAL NOMINALES Transforman _ka (enfatizador - marca


ES DERIVATIVOS de verbo a del sujeto, delimita frase)
FLEXIVO sustantivo. _tak (enfático-interro)
S _na (a) _chu (interrogativo)
_y (a) _chu (negativo)
Flexivos de Flexivos de _yuk (posesivo) _shka (estado _mi (afirmativo)
NÚMERO CASO _ntin (inclusivo) completo) _ari (corroborativo)
_k (agentivo) _lla (limitativo)

111
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

_nchik _ka (enfatizador) _ku (diminutivo) _pash (aditivo)


(pluralizador) _ta (acusativo) _lla (afectivo) _rak (continuativo)
_man (direccional) _wa (afectivo) _tarak (petición)
_kuna
_manta (orig- _sapa (aumentativo) _llatak (afirmativa)
(pluralizador) proce-tema) _ruku (aumentativo) _shi (dubitativo)
_kama (limitativo) _siki (despectivo) _cha/chari
_pi (locativo) _kamak (ocupacional) (pronosticativo)
_pa (posesivo) _kancha _karin (expresivo)
_pak (destinativo) (colectivizador) _nik (aproximativo)
_wan (instru-comp) _niki (ordinal)
_pak+man(direcciona la (parentesco unilateral)
l) tayta - yaya,
_rayku (causativo) mama,
_pura (asociador) churi- wawa,
ushushi,
_shina (comparati)
turi ñaña
_ntin (inclusivo plur
wawki
pani

SHUTITA SHUKYACHIK SHIMIKUKUNA / Morfemas Nominales Flexivos de Caso (preposiciones)


-ka (enfatizador) -kama (limitativo) -wan (instrum-compañía) -shina (comparativo)
 Pron. y Nomb. (no trad.) (hasta) (con) (como)
 Nomb. comun. (si trad.)
-ta (acusativo) -pi (locativo) -rayku (causativo) -ntin (inclusivo plural)
(no se traduce) (en)  Con pron. interrog. (con el - con la)
 Marca el CD y CI imarayku ¿Por qué? (warmintin = con la mujer)
(allpantin = con el terreno)
 Marca el CD (enumerar) pirayku ¿Por quién?
 Marcador adverbial  Con nom. y pron.
(kamurayku = por el deseo del)
 Marca la ruta (por el-por la) (Kanrayku = por deseo de)
-man (direccional) -pa (posesivo) -pak+-man (direccional)
(a - hacia)  (mi-tu-su…) + pron. (donde)
 (de) + sustantivo.
-manta (orig-proc-tema) -pak (destinativo) -pura (asociador)
(de - desde - por - acerca de) (para) (entre)
YUYAYKUNA:
SHIMIKU YUYAYKI SHIMITIKRACHI
_ka warmika takshan La mujer lava
_ta wawata markani amarco al bebé
_man Nabonman rini Me voy hacia Nabón
_manta kuntisuyumanta shamuni Vengo desde la costa
_kama yachanawasikama purini Camino hasta la escuela
_pi mayupi wampuni Nado en el río
_pa Ñukapa killkapataku Mi escritorio
_pak Mamapak apani Llevo para mamá
_wan yasiywan pukllani Juego con la pelota
_pak+man taytapakman rin Va donde papá

112
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

-rayku ayllurayku llamkani Trabajo por el deseo de la


familia
-pura warmikunapura yanun Cocinan entre las mujeres
-shina mamashina puchkan Hila como la mamá
_ntin Turintin chayarka Llegó con el hermano

KILLKAYRIMAYKUNA

113
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

https://www.youtube.com/watch?v=i5RXl9bxnmo
ECUADOR MAMA LLAKTAPA HAYLLI
I
Sumak llakta kantami napanchik
//kuyaywan, kuyaywan. //
Kanka tukuy shunkuwan kushikuy,
ñuka kuyay intita yallinmi,
//Waranka, warankata kushikuy
kanka sumak allpami kanki. //
II
Kay allpapi ñawpa yayakuna
Pichincha urkupi makanakushka,
kantaka wiñaypak alli nishka,
kanmanta yawarta hichashka.
Pachakamak rikushpa chaskishka,
chay yawar muyushina mirarin.
Chay runakunaka mancharishka
chashna sinchi runakunami.
//Mirarishkamari.//
HIMNO A LA COMUNA SHIÑA

CORO
¡Salve oh Shiña del pueblo Cañari
que la historia te vuelve inmortal!
// Tierra excelsa mansión de esperanza

114
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

madre y cuna de un pueblo de paz //

ESTROFAS
Tierra hermosa de gran porvenir
de verdes campos y bellos parajes,
el Aurín, Tuchinín y Hornillos,
son vertientes del gran río León.
Un día veinticuatro de septiembre
con la valentía de los Cañaris,
nuestros héroes Carchi y Peralta
alcanzaron la liberación
¡Salve oh Shiña en tu día de gloria!
¡Suena un himno de intensa emoción!
Para hacerse canción en las almas
hoy y siempre tu nombre inmortal.

Autor de la Letra: Lic. Olmedo Morocho.


Música: David Carrión León.

ISHKAYSHIMI KAWSAYPURA YACHAYPA HAYLLI

HIMNO DE LA EDUCACIÓN ISHKAYSHIMI KAWSAYPURA


INTERCULTURAL BILINGÜE YACHAYPA HAYLLI
I I
Victoriosa educación bilingüe, Sumak yachay kantami napanchik
noble herencia de pueblos ancestros, 115 ñukanchik shimimanta takishpa
de amawtas y grandes maestros, pakta kawsaymantapish katishpa
te cantamos tu himno con fe. wiñay sumak yachaymi kanki.
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

ÑUKAPA YAPUYKUNA, RINIMI LLAKTA RINIMI


TARPUYKUNA https://www.youtube.com/watch?v=NyHGWBqJe1o
I
I Rinimi llakta rinimi
Ñuka yapuy, ñuka chakra Karu laduta//
ñuka maki, ñuka sara Mana kikin llakta shina
//Kay kawsaypi kay runata kuyasha nishpa //
tukuy tukuy mañashka// Ñuka warmi churi sakirinkami
Ñukamanta yuyarishpa wakankamari //
II II
Takinimi maymantapish Kay tuta killa chayakpi
ñuka llaki wankarpi Llukshishallami
llaki llakimi kawsani Suni tawnawan makipi
muskushpalla ñukaka. Karuyashami //
Imashina urpi wawa
III Anka manchashpa
Tuta punchami llamkani Urkukunata washikun mitikunkapa //
ñuka wakcha allpapi III
tukuy muruta tarpuni Chashnami llakilla rini apuk piñakpi
aylluwan mikunkapak. Karu llaktata rishpaka mitikunkapa //
Kunan wakcha tukushami karu llaktapi
Wayra, kinti, ukshashina kawsashachari //
IV
Unkuykuna hapikpipish
Mana yachanka //
Chaypi wañushka nikpipish
SAPALLA RUNAMANTA, SHUK Chapankarakmi //
SAPALLLA WARMIMANTA RIMAY Rinimi llakta rinimi
Karu llaktata //
Ñawpa pachami shuk sapalla runa, shuk Karupi wañukrinkapa
sapalla warmi tiyana kashka nin. Chay May shitashkalla //

sapalla runaka ishkay kari churikunatami charishka nin. Shinallatak chay sapalla warmipash iskay
warmi wawakunatami charina kashka nin. Shinami shuk punchaka chay sapalla runawan, sapalla
warmiwan rimanakushkakuna nin, tantarishun nishpa, chay sapalla runa tantarishun nikpika, chay

116
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

warmika ari nishkami, shinapish mana kampa kari churikunata amuchun munanichu, maypi
kashpapish kanpa wawakunataka sakimuylla nishkami.
Shinapish chay wakcha runaka wawakunatak llakishpak, chay warmi ima nishkata mana uyashpa
wawakunatak apashpa, chay warmipak wasipi kawsankapak rishka, chaypika chay warmika mana
hawallatami piñarishka chay runawanka, imapak chay kampak wamprakunatak amunki nishpak,
shina nikpika chay runaka shinami nishka, ñuka wawakunataka mana paykunallatak sakina
ushanichu nishka, kaypi ñukanchiwan kawsankallami nishka.
Chaypika chay warmika, mana hawalla piñarishpak, tukuy mikuy pachakuna, chay wakcha runapak
wawakunamanka mana ima mikuytak karakchu kashka nin, shinami chay wawakunaka ña tawka
punllakunatak mana imatak mikushpak yallishkakuna.
Shina chay warmika, ashtawankari paypa wawakunallamami kara kashka, rikukukpi chay karipak
wawakunamanka manatak karak kashkachu.
Shina kakta rikushpami chay runaka, warmitaka rimarishka, imamantak ñukapak wawakunaman
mana imata karanki nishpak, chay nikpika warmika piñarishpak, kampa wamprakunataka maypik
shitamukri ñukawan kawsashasa nishpaka nishkami.
Chay wakcha runaka, warmi chay nikpika mancharispa, ña paypak wawakunatak sachapik
shitamukrinata yuyarishka.
Shina shuk punlla, ña wawakunataka umachishpak, chay runaka hakuchik urkupik
yantamushunchik nishka, chaypika wawakunaka shuk nik uyashkakuna, shinashpa ña urkupi paypa
taytawan yantamunkapak rishkakuna.
Ña hatun urkuman chayashpaka, chay runaka wawakunataka, kankunaka kayllapik shuyrakuychik
nishka, ñukaka ñami urapik yantamuni nishka, ari nishpa wawakunaka tukuy punlla taytata
shuyrashpak yallishkakuna, wakinpi taytaka ña mana kutirkachu wawakunatak tiyachishpak
sakishpaka, astawankari taytaka yantakunrami nichunka, shuk hatun yurapik, shuk mankatak
warkushpak sakishka nin, waktashpak uyarikuchun nishpak.
Wawakunaka chay manka warkushka waktarikukta uyashpaka, taytaka yantakunrami nishpak
yuyashkakuna, shinami wawakunaka, ni mayman mana kuyurishpak tiyakushkunallak nin, shina
kakllapitak ña tutatayashka nin, shinapish taytaka wawakunapakmaka ña mana kutishkachu nin,
shinami wawakunataka urkupi umachishpa shitamushka.
Shinami chay ishkay wawakunaka urkupi chinkarishka nin, wakin punllakunatami urkupik
yallishkakuna nin, chaymantami ña ishkaynti wawkinti yuyarishkakuna, ña shuk ñanta

117
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

mashkankapak, shinami shuk uchilla chaki ñanta tarishpa, chay ñanta katishpa rishkakuna, shuk
hatun apukpa wasiman llukshinkapak.
Wawakuna chay hatun apukpa wasiman llukshikpika, chay hatun apukka mancharishka nin, kay
wawakunaka maymantatak llukshirin nishpak, shinapash mana hawalla llakirishpami chay
wawakunataka chaskishka nin, kunanka kaypimi kawsakrinkichik nishpak, shina kunanka ñuka
wawakunami kakrinkichik nishkami, chaymantak apukka maymi kushiyarishka, chay wawakuna
taririshkamantak, ashtawankari chay apukka mana ima wawakunata charishkamantak llakillatakmi
kawsashka.
Chay apukka wakuna taririshka kipaka, may kushillatami kawsashka nin, chay wawakunawan
aylluyarinakushpak llankashpa. Shina hapukka ña asha watakunatak wawakunawan kawsakushpaka
ña wañushka nin. Chaypika chay ishkay wawakunami apukpa tukuy charishkakunawan sakirina
kashka nin, allpawan, wiwakunawan, shuktakunawanpash.
Shinami chay wakcha wawakunaka allí charik runakuna tukushka nin, chaypimi shuk punllaka chay
wawakunapak taytaka llankaytak mashkashpa chayashka nin, shinami chay runaka wawakunataka
nishka, manchu shuk llankatak charinki nishka, chaypika wawakunaka manchu ñukanchipak tayta
kanki nishkami, chaypika taytaka mana hawallatak mancharishka nin. Wawakunaka taytataka
kunanrachu yantanatak tukuchimunki nishkakuna nin, manchu shuk punlla ñukanchitak urkuman
yantankapak apashpak, chaypi shitamurkanki nishkuna.
Chaypika taytaka llakirish wakashpa, shuk kishpichitak mañashka nin, mana yuyayta
charikmantami shina rurashkani nishkami, chaypika chay wawakunaka llakirishpa taytataka
ukllarishpa wakashkakuna nin, chaymanta taytataka kunanka kaypi llankashpa kawsaylla
nishkakunami, pi mana ima nikachu, tukuy kaykunaka ñukanchipami nishkakuna.
Chaypika chay taytaka mancharishpa chaypi llankankapak sakirishka nin, paypa wawakuna hatun
chayuk runakuna kashkamantak.
YUPAYKUNA
FLIPPED CLASSROOM YUPAYKUNA: https://www.youtube.com/watch?v=hWUIPhQfBk4
WARANKAKUNA PATSAKKUNA CHUNKAKUNA SHUKKU
NA
1000 waranka 100 patsak 10 chunka 1 shuk
2000 ishkay 200 ishkaypatsak 20 ishkaychunka 2 ishkay
waranka
3000 kimsa 300 kimsapatsak 30 kimsachunka 3 kimsa
waranka
4000 chusku 400 chuskupatsak 40 chuskuchunka 4 chusku
waranka

118
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

5000 pichka 500 pichkapatsak 50 pichkachunka 5 pichka


waranka
6000 sukta 600 suktapatsak 60 suktachunka 6 sukta
waranka
7000 kanchis 700 kanchispatsak 70 kanchischunka 7 kanchis
waranka
8000 pusak 800 pusakpatsak 80 pusakchunka 8 pusak
waranka
9000 iskun 900 iskunpatsak 90 iskunchunka 9 iskun
waranka

Otra forma de leer los números (cantidades) también se realiza de la siguiente manera:
Para poder escribir y leer se debe descifrar de izquierda a derecha.
68 93
60 8 90 3
sukta pusak iskunpatsak kimsa
chunka

945 708
900 40 5 700 8
iskunpatsa chuskuchunk pichk kanchispatsa pusak
k a a k

4742
4000 800 40 2
chuskuwarank pusakpatsak chuskuchunk ishka
a a y

1702
1000 700 2
waranka kanchispatsa ishka
k y

HUNKAYPA PUNCHAKUNA

119
Año Lectivo 2022-2023
Régimen Sierra – Amazonía UNIDAD EDUCATIVA COMUNITARIA INTERCULTURAL
BILINGÜE “SHIÑA”

Sarunpawashaka _________ punchami karka.


Sarunka _________ punchami karka.
Kaynaka _________ punchami karka.
Kunanka _________ punchami kan.
Kayaka _________ punchami kanka.
Minchaka _________ punchami kanka.
Shamukka _________ punchami kanka.

INTI
puncha
WACHA
AWAKI
puncha
puncha

HUNKAYPA
PUNCHAKUNA
CHASKA
AWKARIK
puncha
puncha

CHILLAY KULLKA
puncha puncha

120

También podría gustarte