zurab vaxania.

fsiqolingvistika _ 5

ganwyobis Teoria da enaTmecniereba _

qarTuli enis Tavisebureba
$ 1. Sesavali
ganwyobis Teoriisa da enaTmecnierebis dakavSireba TviT dimitri uznaZis wamowyebulia. man dawera friad sainte-
reso naSromi `enis Sinaforma~. es v. fon humboldtis Teoriis erTerTi umTavresi cnebaa. d. uznaZem, bunebrivia, mis
safuZvlad ganwyobis cneba moiazra. Tumca es jer mxolod Zalian zogadi monaxazi iyo.
es mimarTuleba nayofierad ganagrZo da ganaviTara v. humboldtis qarTvelma mimdevarma, guram ramiSvilma
[10]. man gansakuTrebiT gamokveTa humboldtiseuli midgomis mTavari maxasiaTebeli _ is, rom ena, misi calkeuli fe-
nebi da ganzomilebani aris ganuwyveteli qmnadoba (`energeia~), da ara qmnadobis Sedegebi (`ergoni~). es midgoma
XXI saukuneSic rCeba mTavar alternativad calmxrivad racionalisturi Teoriebisa enis Sesaxeb. Cveni gamokvlevis Ta-
naxmad [29], fsiqologiaSi ganwyobis Teoriaa mTavari alternativa kognitivisturi da sxva calmxrivad racionalisturi Teo-
riebisa.
qarTveli fsiqologebis mier, ganwyobis fsiqologiis safuZvelze, gamokvleulia zogadi enaTmecnierebis ramdenime
sakvanZo sakiTxi: fonemis cneba _ a. alxaziSvili [19]; sityvis warmoSoba (saxeldeba) _ a. bainduraSvili [20]; konteqs-
tis ganmsazRvreli rolis ganpirobebuloba ganwyobiT _ g. keCxuaSvili [21]; winadadebis sigrZis damokidebuloba
mTqmelis socialur ganwyobaze (dadebiTi ganwyoba _ ufro grZeli winadadebebi, uaryofiTi _ ufro mokle) _ r. mSvido-
baZe [22]; agreTve fsiqolingvistikis sakiTxebi _ d. ramiSvili da misi mowafeebi [23][24][25].
amasTan, fsiqologias da, gansakuTrebiT, ganwyobis Teorias udidesi wvlilis Setana SeuZlia konkretuli enaTmecnie-
ruli sakiTxebis kvlevaSi.

$ 2. eqspresiuloba, gamorCevadoba (araneitraluroba) da ganwyoba

neitraluroba fsiqologiuri azriT TiTqmis sinonimia cnebisa indiferentuloba. igi SeiZleba axasiaTebdes adamianis
aRqmis, azrovnebisa Tu mexsierebis calkeul Sinaarss. es imas niSnavs, rom es Sinaarsi ar ukavSirdeba am adamianisT-
vis subieqturad mniSvnelovan (sasicocxlod, socialurad, pirovnulad, piradulad, msoflmxedvelobrivad mniSvnelovan) ar-
cerT dispoziciur ganwyobas _ iseTs, romelic cnobierebaSi vlindeba grZnobebis an grZnobebiT Seferili, valenturi atitu-
dis saxiT. cxadia, rac ufro meti aqvs adamians aseTi ganwyoba, miT ufro naklebi adgili rCeba neitralurobas. sruli neit-
raluroba _ esaa ganyeneba yovelgvari piradulobisgan: ganurCevloba, piradul grZnoba-SefasebaTa arqona, civi goneba,
sruli miukerZoebloba (piraduli grZnobebi, gansakuTrebiT siyvarul-siZulvili, yovelTvis mikerZoebulia, amitom isini
civi gonebiT unda gawonaswordes, raTa egocentrizmi daiZlios) [30:$1].
neitralurobis sapirispiro cnebas Cven vuwodeT `diferentuloba~ anu `gamorCevadoba~. ukiduresi gamorCevadobis
magaliTia instinqturi Tu impulsuri, gaucnobierebeli qceva, romlisTvisac ar arsebobs TiTqmis araferi, garda imisa, rac
uSualod ukavSirdeba Sesabamis instinqtsa Tu fiqsirebul ganwyobas. amasve hgavs cnobieri, magram Zalian Zlieri
grZnobis, afeqtis TanxlebiT mimdinare qceva, romelsac cnobierebis siviwrove da Zlieri gamrudeba-Semkvriveba axasi-
aTebs. amis sapirispiro, ukiduresi neitralurobis magaliTia Zenbudizmis meditaciis mdgomareoba, idealSi _ nirvana.
mas axasiaTebs cnobierebis udidesi sifarTove da Tanabroba, sulis gaTavisufleba yovelgvari su bi eq tu rad mniS v -
nelovani fiq sire bu li gan wyo bi sa gan , agreTve meobisgan Tavdaxsnis, gamWvirvalobis, simCatis, Svebisa da
upirovno absolutTan Serwymis friad saamo gancdebi [30:$1][26].
adamianis individualobas qmnis swored miseul, subieqtur mikerZoeba-gamorCevadobaTa sistema, rac, Tavis
mxriv, Sesabamis dispo ziciur gan wyo ba Ta mtevnebs emyareba. aRmosavluri msoflmxedvelobis mTavari ganmas-
xvavebeli dasavlurisgan _ esaa aRmosavlurSi neitralurobis aRzeveba _ sapirispirod dasavlurSi individualizmis, gamor-
Cevadobisa. qarTul enas (da, ese igi, eTnokulturasa da erovnul xasiaTs) gansakuTrebiT Zlieri gamorCevadoba axasia-
Tebs, romelic miiRweva eq s pre siulo biT _ subieqtur ganwyobileba-damokidebulebaTa gamoxatvisken midrekilebiT.

$ 3. konotacia da ganwyoba-damokidebuleba

-1-
 zurab vaxania. fsiqolingvistika _ 5

mraval sityvas, garda ZiriTadi, xatovani da damatebiTi (periferiuli) mniSvnelobebisa, agreTve aqvs konotacia. Cven
(nika vaxaniasTan erTad) [28] davazusteT am cnebis mniSvneloba da aRmoCnda, rom igi mWidrod ukavSirdeba gan-
wyobis cnebas.
konotacia _ sityvis an Sesityvebis mniSvnelobis Tanmxlebi, masTan mikavSirebuli (fsiqologiurad asocirebuli) eq -
s pre si uli danamati, romelsac advilad grZnoben am enaze molaparakeni da romelic gamoxatavs mTqmelis ganwyobas
(subieqtur damokidebulebas anu atituds, grZnobas, Sefasebas). da rogorc fsiqologiuri damokidebulebaa dadebiT-uaryo-
fiTi, ise valenturia konotaciac. igi sityvas subieqtur-eqspresiul Seferilobas aniWebs, oRond ara artikulaciur-deklamaciu-
li, mimikur-Jestikulaciuri Tu sxva paralingvisturi saSualebebiT, aramed swored rom lingvisturi saSualebiT. konotacia
srulebiT ar iCrdileba werilobiT teqstSi da kargad SeiZleba aRiweros sityvisa Tu Sesityvebis mSral saleqsikono ganmar-
tebaSic ki. magaliTad: qali (neitraluri), mandilosani (dadebiTi konotaciiT), diaci (uaryofiTi konotaciiT).
ganvixiloT, mag., sityva `fexi~. I. ZiriTadi pirdapiri mniSvneloba: adamianis qveda kiduri, cxovelis kiduri. II.
damatebiTi (periferiuli), Tumca isev pirdapiri mniSvneloba: magidis, skamis, an sxva avejis, an danadgaris viwro
grZeli sayrdeni.
III. gadataniTi mniSvneloba, romelicaa SesityvebebSi `fexi auwyo~, `fexi daudo~ (anu mzakvrulad moeqca), `kum fexi
gamoyo~, `fexi aidga~ da sxva. IV. konotacia. dadebiTi konotacia Cans SesityvebaSi `fexze wamoayena (daxmarebam
gaWirvebuli mezobeli)~; uaryofiTi _ `fexebze mkidia~.
konotaciebis mqone sityvaTa simravle damokidebulia araimdenad enis simdidreze, ramdenadac am enaze metyvel
pirTa fantaziaze da enobriv eqspresiulobaze, Tu ramdenad mravalferovnad SeuZliaT maT gamoxaton TavianTi gan-
wyoba, Sefaseba Tu grZnoba.
konotacia Zalian gavrcelebuli da mravalferovania qarTul enaSi. igi sityvebis yvela ZiriTad semantikur jgufs exeba
da, ufro metic, gansxvavebiT rusuli Tu inglisuri enebisgan, arasrulmniSvnelobian sityvebzec, nawilakebzec ki SeiZleba
Zlierad, gamokveTilad gavrceldes. konotaciebis siWarbiT, siZlieriTa da mravalferovnebiT qarTveluri enebi mniSvne-
lovnad aRemateba sxva enebs. magaliTad, qarTulSi gvaqvs neitraluri movida da amave dros: mobrZanda, moSavda,
moeTra, mobakunda, mocunculda, mocancarda, mogogmanda, moClaxunda, mokinkilda, molaslasda, moCerCetda...
TviTeul am sityvas Tavisi konotacia axlavs. qarTulSi sityvebis mravali aseTi konaa. maTi didi nawili bgerweruli eqs-
presiuli sityvaTqmnadobis saocar nimuSebs gviCvenebs, magaliTad: miwanwalebs (wanwala), mitantalebs (tantala),
mijanjalebs (janjala), miCanCalebs (CanCala), micancarebs (cancara), micuxcuxebs (cuxcuxa), micunculebs (cuncula),
mituntulebs (tuntula), misunsulebs, miZunZulebs, mikunkulebs... megrulSi ki zogierTi aseTi kona aTasobiT sityvas Se-
icavs [5]. sxva enebSi ki Wirs Tundac odnav msgavsi mravalferovnebis moZieba.
erTsadaimave sityvas, SesaZloa, sul sxvadasxva, zogjer sapirispiro valentobis konotaciac ki hqondes sxvadasxva
enebSi, rac enis eTnokulturul Taviseburebas avlens. magaliTad, arabul poeziaSi Cveulebrivia lamazi qalis, satrfos Sedare-
ba aqlemTan an cxenTan, radgan arabulSi am sityvebs mkveTrad dadebiTi konotacia aqvs. magram qarTul an evropul
enaze Targmnisas Tuki aqlemi SvliT an qurcikiT ar Seicvala, uazrobas miviRebT.
sxvadasxva enebSi arsebuli sxvadasxva konotaciebi SeiZleba arsebiT gavlenas axdendes am enebze molaparakeTa
Sesabamis ganwyobaze. rogorc daamtkica Cvenma specialurma eqsperimentma [28:$4], erTsadaimave sagnis (magali-
Tad, muxis) mimarT qarTulenovan adamianebs rusulenovanTagan arsebiTad gansxvavebuli damokidebuleba aqvT.
sityvas muxa qarTulSi mkveTrad dadebiTi konotacia aqvs da ukavSirdeba dRegrZelobas, simkvidres, ZirZvelobas,
xvavrielobas, simZlavres, gamocdilebas, siamayes... xolo rusulSi _ ise mkveTrad uaryofiTi da ukavSirdeba siClunges,
gaxevebas... (rac SemCneulic hqonda mweral guram petriaSvils). piriqiT, rusulSi aSkarad dadebiTi konotacia aqvs ar-
yis xes (берёза), qarTulSi ki igi neitraluria. es yovelive gamowveulia ara garemo pirobebis gansxvavebiT, arc mimdi-
nare socialuri viTarebebiT da arc biologiur-genetikuri mizezebiT, aramed enaSi gaucnobiereblad Semonaxuli tradiciiT,
enaSi damkvidrebuli eTnokulturul-eTnofsiqologiuri TaviseburebiT.

-2-
 zurab vaxania. fsiqolingvistika _ 5

$ 4. enaSi mniSvnelovanoba _ ganawevrebuloba da markirebuloba

rac ufro mniSvnelovnad miuCnevia ena-kulturas fsiqologiur-logikuri TvalsazrisiT, miT ufro mdidar, metad gantotil-
ganawevrebul anu diferencirebul leqsikas uZRvnis mas. magaliTad, aTeulobiT sityva ukavSirdeba arabul enaSi aqlem-
sa da meaqlemeobas; nencurSi _ Tovls, yinulsa da maT saxeobebs; holandiurSi _ zRvis qarebis saxeobebs; qarTulSi _
memarcvleobas, agreTve mecxoveleobas da, rac mTavaria, mevenaxeoba-meRvineobas (risi msgavsi sxva arcerT enaSi
araa). mxolod es erTi argumentic sakmarisia imis dasamtkiceblad, rom mcenare yurZeni da sasmeli Rvino, iseve rogorc
Sesabamisi sityvebi, qarTulidanaa SeTvisebuli da gavrcelebuli msoflios ena-kulturebSi _ da ara piriqiT (xolo, magali-
Tad, saqalaqo yofisa Tu mecxeneobis leqsika TiTqmis mTlianad ucxo enebidan gvaqvs SeTvisebuli).
ღრმად გამჯდარია მცდარი სტერეოტიპი, რომ ქართული ენა ვითომ უზომოდ შერყვნილია
და ამიტომ უაზროა მის სიწმინდეზე ზრუნვა. ამ სტერეოტიპს განამტკიცებს ზერელე
ყოველდღიური გამოცდილება: ყოველდღიურ ქალაქურ ლექსიკაში ალბათ 80 % მართლაც
უცხოური წარმოშობისაა (ვინაიდან ქართველური კულტურა მკვეთრად სასოფლო კულტურა
იყო და ქალაქური ყოფა მართლაც ირანიდან და საბერძნეთიდან, შემდეგ კი რუსეთიდან და
დასავლეთიდან მიიღო). უცხოური ძირებისაა, მაგ.: ქალაქი (წმინდად ქართველურია სოფელი
და დაბა, თანაც ქართული ენისთვის სოფელი მთელი მსოფლიოა, იმავე ძირისაა: წუთისოფელი,
ზესთასოფელი და სხვა... „ვაჰ, სოფელო!..“), აგრეთვე: მოედანი, ქუჩა, ბაზარი, დახლი, აივანი,
მაგიდა, სკამი, ფინჯანი, ჩანგალი, ვედრო, მილი, მავთული, შურუპი, ასფალტი, ბეტონი,
სადარბაზო, ფანჯარა (განსხვავებით სარკმელისგან), ვერანდა, მანსარდა, იატაკი, საათი,
მაღაზია, კორპუსი, კვარტალი, იატაკი, პოლი, ტროტუარი, სკვერი, პოლიცია, პატრული,
ავტომატური, ტაბლო, ბარათი, პლასტმასი, ავტობუსი, ტელეფონი, კოშკი, ხარჯი, კურსი,
კრედიტი, ფული, თანხა, ნისია, ბე... ... ქრისტიანული ლექსიკა კი ძირითადად ბერძნული
წარმოშობისაა: ეკლესია, მონასტერი, სენაკი, მარტვილი, სტიქაროსანი, დიაკვანი, ეპისკოპოსი...
(პატრიარქი _ ლათინურ-ბერძნულია). გამზირი _ პროსპექტის კარგი კალკია. საქმე კი ისაა, რომ
უპირატესად სწორედ ეს ლექსიკა ტრიალებს ყოველდღიურ მეტყველებაში და იმის
მოჩვენებითობას ქმნის, რომ „ქართულ ენაში თითქმის აღარაფერია ქართული“.
სამაგიეროდ, ქართულ ენაში უმდიდრესი და განაწევრებული ლექსიკა შეესატყვისება
მევენახეობა-მეღვინეობას, მეფუტკრეობას, მემარცვლეობას, მეცხოველეობას, ბუნების
მოვლენებს, მჩხიბაობას, მჭედლობას და სხვა. არქეოლოგიამ დაადასტურა ის, რაც ენების
გამოკვლევიდანაც იყო ცხადი: რომ ქართველთა წინაპრები იყვნენ მევენახეობა-მეღვინეობის,
მეფუტკრეობის, მემარცვლეობისა და სხვა დარგების მესვეურები; რომ ეს დარგები ჩვენგან
გავრცელდა მსოფლიოში; რომ ღვინო ქართული წარმომავლობის სიტყვაა და ჩვენგან
გავრცელდა „ვინო“ ფორმით.
qarTulSi mdidari da Zlier ganawevrebulia agreTve adamianis Sinagan samyarosTan dakavSirebuli leqsika, misi go-
neba, zneoba, grZnobani, damokidebulebani, urTierTobani, miswrafebani... msoflios enebSi iSviaTia iseTi faqizi fsiqo-
logiuri elferebi, rogoric aqvs qarTul sityvebs: Secbuneba, Senatreba (Senatris), afofineba, Sefofineba an dafo-
fineba (Tavs dahfofinebs), Sescicinebs... cneba frustracia eqvsi sxvadasxva (!) fraziTaa gasityvebuli: gawbileba,
-3-
 zurab vaxania. fsiqolingvistika _ 5

kovzis nacarSi Cavardna (oRond, es ufro marcxs uaxlovdeba), pirSi Calis gamovleba, xaxamSralad datove-
ba. simZafris gradaciaa:
daukmayofilebloba _ gawbileba _ imedgacrueba _ sasowarkveTileba (usasooba).
aleqsandre frangiSvilis gamokvleviT, mxolod gul- fuZidan warmoebulia ramdenime aTeuli sityva fsiqologiuri mniSvne-
lobiT; xolo mniSvneloba TviT sityvisa guli (gadataniT-ganzogadebuli azriT) Zalian axlosaa imasTan, rasac dimitri uzna-
Zem `ganwyoba~ uwoda [16:42-82]. ese igi ganwyobis Teoriis dvrita imTaviTve Canergili yofila qarTul enaSi.
kidev ufro sainteresoa igive kanonzomiereba gramatikaSi. rac ufro mniSvnelovnad miuCnevia ena-kulturas fsiqolo-
giur-logikuri TvalsazrisiT, miT ufro mdidradaa igi ganawevrebul-ganrCeuli gramatikaSic; anu miT ufro met mor-
fologiur Tu sintaqsur SesaZleblobas aniWebs mas. magaliTad, iaponursa da koreulSi Tavazianobis sakuTrivi gramati-
kuli kategoriac ki arsebobs, anu Tavazianoba am enebSi gramatikul-formobrivadaa markirebuli. es am ena-kulturebSi
Tavazianobis, etiketis udides mniSvnelobas gviCvenebs, rac bunebrivad ukavSirdeba kunfuZianobas. sxva enebSi ki
Tavazianoba araa gramatikul-formobrivad markirebuli, igi mravlobiTi ricxvis formebiT gamoixateba. xolo kavkasiuri
enebis gramatikaSi upirvelesi mniSvneloba eniWeba fsiqologiur-modalur elferebs, magaliTad, nebeloba-uneburobis da-
pirispirebas da nebelobis doneebs [12][qvemore:$10,$13].
aseve piriqiT: rac enas ar miaCnia mniSvnelovnad, arc masTan dakavSirebul mimarTebaTa elferebis gasityveba da
dazusteba miaCnia saWirod, amitom misi formaTcvalebac Raribi da SezRudulia. xolo rac formobrivad srulebiT araa
markirebuli da mxolod grZeli aRweriTi frazebiT gamoiTqmis, is enas yvelaze nakleb mniSvnelovnad miuCnevia. enaSi
romelime gramatikuli formis uqonlobis gamo ena iZulebulia, am formis sanacvlod gamoiyenos ramdenimesityviani fra-
za an mTeli winadadebac ki _ anu aRweriTi fraza. cxadia, sxvadasxva enebSi aRweriTi frazebi gansxvavebulia _ ma-
galiTebi qvemore cxrilis marjvena svetSia mocemuli (romlebsac ena sxvagvarad ver gamoTqvams). pirveli magaliTi g.
ramiSvils ekuTvnis [10].

sityva-cneba Sesabamisi aRweriTi fraza

adgili adamianis
cxvirsa da Subls Soris
переносица
(sadac, iSviaTad,
kexicaa)
dedaSviloba близкие родственные
отношения и чувства
между
я матерью
случайнои
сыном или дочерью
выстрелил (из
gamivarda (Tofi) ружья) - в моих
руках ружьё
"выстрелилось"
я построил для
avuSene
него
dauwere ты написал для
него
mimReobis forma

то, что нужно

misacemi дать или будет
дано
то, что нужно
dasaweri написать или
-4- будет написано
 zurab vaxania. fsiqolingvistika _ 5

mravali qarTuli zmna aRweriTi fraziTac ki Znelad Tu iTargmneba ucxo enaze: damaxvedres, dagRale, momicanca-
ra, mimesvleba, Semomelaxeba, gidRegrZela, moisulela, waipoetebs, kacobs, gvelobs, genacvale, Camoadiasaxlises,
aqoreb... anda Tundac arazmna _ arakacoba, dedaSviloba, daZmoba... sxvaTa Soris, amgvari warmoeba qarTul enaSi
nebismieri saxelidanaa SesaZlebeli, rac logikur zogad cnebaTa uadvilesi Seqmnis saSualebas gvaZlevs: kenWoba,
mgloba, SemoqmedebiToba, zogadoba, zogadkerZooba, profesoroba, uneburoba... aseve: siwiTle, siwrfele...

$ 5. gamorCevadoba (araneitraluroba) da azrobrivi maxvilebi

teqstis neitralurobis dasarRvevad da gamorCevadobis gamosaxatavad enaSi ramdenime araerTgvarovani saSuale-
baa: 1. pirdapiri fonetikur-intonaciuri (xmis gaZliereba, pauza... werilobiT teqstSi _ xazgasma, msxvili Srifti...); 2. Za-
xilis (grZnobis) winadadeba; 3. Sorisdebulis anda SefasebiTi sityvebis CarTva (vax! aRmaSfoTebeli, mSvenieri,
Zvirfaso, Cemda sasixarulod...); 4. saTanado gamaZlierebeli nawilakis darTva (swored, ukve, gana, mxolod, -c ki =
даже...); 5. saTanado tropebi (hiperbola, epiTeti, Sedareba, metafora...); 6. konotacia [zemore:$5]; 7. sityvaTrigi _
sakuTriv qarTul enaSi.
maTgan ## 1, 2, 3, 4 _ pirdapir maxvils svams; # 5, 6 _ iribs, magram mxolod grZnobiT maxvils; xolo # 7 _ irib az-
robrivs. igi qveteqsturi miniSnebis, faqizi ritorikul-azrobrivi maxvilis dasmis saSualebaa, Tanac werilobiT teqstSic nar-
Cundeba.
qarTul enaSi (iseve rogorc, magaliTad, rusulSi an laTinurSi) sityvaTrigi gaTavisuflebulia morfologiuri datvirTvis-
gan _ sityvebis erTmaneTTan SekavSirebisagan. sityvaTrigis cvlilebebs qarTuli ena iyenebs frazis neitralurobis dasar-
Rvevad, azrobrivi maxvilebis gamosakveTad, oRond ara aSkara-pirdapir, aramed qveteqsturad _ iribad, miniSnebiT.
faqizi da daxvewili gamorCevadobis es mravalferovani saSualebani sityvaTrigs Zlier ritorikul gamomsaxvelobas, eqsp-
resiulobas aniWebs.
qarTuli sityvaTrigis es Tavisebureba a. alxaziSvilis mieraa aRmoCenili [18] (rasac zogadi enaTmecnierebisTvisac
didi mniSvneloba aqvs). kerZod, gamosarCevi da gasaZlierebeli sityva (an sityvebis jgufi) ikavebs zmnis wi na po zi -
ci as da zmnasTan saerTo sintagmaSi erTiandeba. inglisuri Tu rusuli enebi amas mxolod intonaciiTa da fonetikuri
maxviliT aRweven. SevadaroT, magaliTad:

lia da gia guSin quCaSi erTmaneTs Sexvdnen. (neitraluri);

guSin quCaSi lia da gia erTmaneTs Sexvdnen. (arsebiTad igivea _ isev neitraluri);
guSin quCaSi lia da gia Sexvdnen erTmaneTs. (da ara sxvebi);
lia da gia quCaSi Sexvdnen erTmaneTs guSin. (da ara sxvagan);
Sexvdnen erTmaneTs guSin quCaSi lia da gia. (da ara sxva rame qnes; an: Zlivs Sexvdnen)
lia da gia guSin Sexvdnen erTmaneTs quCaSi. (da ara sxva dros);
lia da gia erTmaneTs quCaSi guSin Sexvdnen. (igivea _ da ara sxva dros)... da sxva.

ritorikuli elferebi kidev ufro mravalferovani xdeba, roca winadadebas nawilaki emateba, Tanac konotaciis mqone,
magaliTad, viTom [30:$3]:

viTom fsiqologiaze dawera moxucma zazam wigni. (sinamdvileSi ki _ diletantoba).

zazam viTom moxucma dawera wigni fsiqologiaze. (sinamdvileSi ki _ arc ise moxucma).
viTom dawera moxucma zazam wigni fsiqologiaze. (sinamdvileSi ki _ ver dawera).
fsiqologiaze viTom wigni dawera moxucma zazam. (sinamdvileSi ki _ statia; ironiaa).

4 wlis ciramac ki azris ukeT gamosaTqmelad TviTonve Secvala Tavisi naTqvami gu Sin sax l Si kar gi iyo (sa-
zogadod) da misgan ganarCia gu Sin sax l Si iyo kar gi _ Zlier gamorCevadi, gamokveTilia saxli _ ciram Tqva,
swored saxlSi iyoo kargi (da aq ki _ arao). esaa enobrivi intuiciis moqmedebis saocari magaliTi [32]. igi TvalsaCinod
-5-
 zurab vaxania. fsiqolingvistika _ 5

aCvenebs enis da zogadad cnobierebis yovelgvar racionalistur-strategiismier TeoriaTa (maT Soris kognitivizmis) simc-
dares [29].
ucxo enebi moklebulia azrobriv-ritorikuli maxvilebis dasmis amgvar saSualebas. magaliTad, laTinursa da germanul-
Si gamosarCevi sityva winadadebis dasawyisSi Tavsdeba, magram fonetikur-intonaciuri gaZlierebis gareSe es Zalian
susti saSualebaa [13:122]. rusul enaSi pozicias arsebiTi mniSvneloba ara aqvs, xolo inglisurSi am sakiTxis dasmac ki
uazroa, radgan inglisurSi sityvaTrigi fiqsirebulia da morfologiur SekavSirebas enacvleba. am enebSi azrobrivi maxvili
daismis intonacia-pauza-JestikulaciiT (rac Znelad Tu gadadis werilobiT teqstSi), anda saTanado nawilakebis CarTviT.
magram maSin maxvili pirdapir warmoCindeba da ikargeba qveteqsturi miniSneba. anu: logika daculia, magram ritori-
ka anu faruli eqspresiuloba ikargeba.
qarTul enaSi winadadebis dasawyisi araa arsebiTi, xolo zmnis wina pozicia imdenad Zlieria, rom zogjer mxolod
esec ki (fonetikur-intonaciur saSualebaTa gareSec) gamokveTil azrobriv maxvils warmoqmnis. qarTvel cdispirebs eC-
venebaT, rom zmnis sintagma danarCenebze ufro xmamaRla, fonetikuri maxviliTaa warmoTqmuli, maSinac ki, roca si-
namdvileSi es ase araa. qarTulis armcodne cdispirebs ki es iluzia ar mosdiT! [18]. xolo iluziis mizezi saTanado fiqsire-
buli ganwyobaa [17][31:$3]. es ganwyoba bavSvobidanve gaucnobiereblad umuSavdeba qarTvels enis zegavleniT _
qarTuli winadadebis mkveTrad gamorCeuli guli da birTvi _ zmnaa [6][7][8]. amitom masTan gaerTianebuli sityvac ga-
morCeuli xdeba.
Cveni gamokvleviT aRmoCnda, rom gamorCevadobis miRweva qarTul enas isevec SeuZlia, rogorc ucxo enebs _ sa-
Tanado intonaciiT; xolo zmnis wina pozicia aris is uZlieresi damatebiTi saSualeba, romelic werilobiT teqstSic gadadis da
romelsac unda SeuTanxmdes intonaciac da gamaZlierebeli nawilakic, raTa orazrovneba ar warmoiqmnes [30:$4].
sityvaTrigis garda, faqizi azrobrivi maxvilebisa da ritorikuli elferebis gamosaxatavad qarTul enaSi nawilakebis
mdidrad ganawevrebuli sistema gvaqvs [28:$3][33].

$ 6. qarTuli enis mTavari Tavisebureba _ subieqtivizmi

enis subieqtivizmi _ pirovnebis mniSvnelobisa da pirTaSoris urTierTobaTa (intersubieqtur) mimarTebaTa gazvia-

deba da eqspresiuloba _ mTqmelis sulieri samyaros faqiz elferTa da mimoxraTa gasityvebisken miswrafeba. sulieri
samyaro moicavs: sulier mdgomareobas, ganwyobas, grZnobebs, Sefasebebs, eWvebs, darwmunebulobas, varaudebs,
natvra-survilebs, nebelobas, uneburobas, jerarsulobas, iZulebulobas...
zogadi TvalTaxedviT, subieqtivizmis gamovlinebaa ukve ganxiluli Taviseburebani: mZlavri bgerwerul-eqspresiuli
sityvaTqmnadoba, konotaciebisa da grZnobiTi maxvilebis siWarbe, azrobrivi maxvilebisa da ritorikuli elferebis siuxve
da ganawevrebuloba. sazogadod, miswrafeba gamorCevadobisa anu `diferentulobisken~ da eqspresiulobisken _ subieq-
tivizmis gamovlinebaa.
subieqtivizms ukavSirdeba agreTve pirovnebis gansakuTrebuli mniSvneloba. misi gamovlinebaa sulier-usulosi da
vin-ra jgufebis formobrivi ganrCeva _ nacvlad, magaliTad, sqesebis, ufro zustad, genderebis ganrCevisa, rac mraval
sxva enas axasiaTebs.
subieqtivizmi gacilebiT Rrmadac msWvalavs qarTul enas _ morfologia-sintaqsis donezec ki [qvemore: $9, $10,
$11, $12, $ 13].

$ 7. qarTuli zmniswinebisa da misaTiTebeli sityvebis subieqtivizmi

qarTuli zmniswinebis Tavisebureba ukve dimitri yifianma SeniSna [14]. ganirCeva zmniswinebi: saaqeTo (mo-,
Semo-, amo- ...) da saiqiTo (mi-). aziuri, rusuli Tu evropuli enebi ver ganarCevs formebs: midis / modis, miaqvs /
moaqvs, miwia / mowia... am formebiT mTqmelis, I piris centrireba xdeba: midis _ Cvengan, modis _ Cvenken.
aseve, mTqmelis subieqturi da intersubieqturi (I da II piris) xedviT, ganirCeva misaTiTebeli sityvebic [11]:
I. CemTan aq es \ am ase(Ti)
(ucxo enebSi ganirCeva
II. SenTan mand eg \ mag ege(Ti) \ mase(Ti)
-6-

III. masTan, sadRac iq is \ im ise(Ti)

 zurab vaxania. fsiqolingvistika _ 5

mxolod I da III).

$ 8. qarTuli enis Taviseburi brunvebi _ subieqturi intenciuroba

qarTul enaSi ori Taviseburi brunvaa _ moTxrobiTi da viTarebiTi. moTxrobiTi brunvis daniSnulebaa gansakuTrebiT
aqtiuri subieqtis, anu aqtiur-nebelobiTi qcevis morfologiuri markireba. saxelobiTi brunviT gamoxatulia saSualod aqtiu-
ri subieqti, xolo iribi, micemiTi brunviT _ pasiuri subieqti an iribi piri, magaliTad:
moTxrobiTi: kacma aago, daangria, miirbina, dauyvira, imRera, iazrovna, daagdo,
gaakeTa, gaakeTebina, daamsgavsebina...
saxelobiTi: kaci daibna, mieyrdno, mivida, gadaxta, endo, gacivda, gaTba, gamoCnda,
galamazda, gaSeSda, daingra, gakeTda, daemsgavsa...
micemiTi: kacs avuge, davungrie, miveyrdeni, miveci, vende, daengra, dauvarda, moSivda,
Seuyvarda, gaukvirda, augia, daungrevia, gavakeTebine, davamsgavsebine...
moTxrobiTi brunva iSviaTad, magram mainc gvxvdeba sxva enebSic (gansakuTrebiT, kavkasiur enebSi). sakuTriv
qarTveluri brunvaa viTarebiTi. misi Tavdapirveli daniSnulebaa miznobriobis, finalobis markireba, sapirispirod moqme-
debiTi brunvisa, romliTac markirebulia sawyisi, mizezi, instrument-saSualeba [11][27]:

moqmedebiTiviTarebiTisofliT(gan)qalaqad(mde) naTelabilikiT taZrisken

wavidasalocavad. SviliaRzrdiT unda aqciokacad.sawyisi, saSualebamizani

Zvel qarTulsa da aRmosavleT mTianeTis kiloebSi:

imiT = im mizeziT, imitom; imad = im mizniT, imisTvis.
amis naSTebi SemorCenilia axal qarTulSic, magaliTad: rad ginda _ ra miznad ginda; riT veRar gaige?! _ ra mizeziT
veRar gaige?! amad ar miRirs _ es mizani imdenad ar mizidavs, rom es gavakeTo...
$ 11-Si dakonkretebulia iribi piris mniSvneloba da misi kavSiri intenciurobasTan, xolo $ 13-Si naCvenebia nebelo-
bis doneTa rTuli ierarqia, gramatikul-formobrivad markirebuli da uxvad ganawevrebuli.

$ 9. qarTuli zmnis subieqtivizmi _ I. iribi piri

qarTuli enis subieqtivizmi yvelaze srulad vlindeba qarTuli zmnis saocar formacvalebadobaSi. qarTuli zmna sulac
araa Zlieri droiT da sxva obieqtur mimarTebaTa gasityvebaSi. magaliTad, inglisuri zmna droiT mimarTebaTa aTeulo-
biT elfers asityvebs. qarTuls ki zogjer erTerTi umTavresi mimarTebis ganrCeva uWirs: awmyo droisa _ myofadisgan
(momavlisagan), magaliTad: aso aRniSnavs bgeras (axla, agreTve sazogadod _ awmyo dro) \ es xazi aRniSnavs ga-
mokiTxul adamians (SemdgomSi _ myofadi dro). aq awmyo myofadisgan mxolod konteqstiT ganirCeva, xolo gramati-
kulad _ vera.

kidev ufro metad uWirs qarTuls gangrZobiTi myofadi drois gasityveba. magaliTad:

When you'll come, I'll be writing. Когда ты придёшь, я буду писать.

roca Sen moxval, me ... ... weris procesSi viqnebi. (?) vwerde iqneba. (megrulis kalki).

amis sapirispirod, qarTuli zmna asityvebs aramarto subieqtsa da obieqts, aramed agreTve sxva, `irib subiets~ (= iri-
bobieqturi piri). ucxo enebSi gardamavali zmnis ZiriTadi sqemaa: subieqti Þ obieqti. qarTulSi: subieqti (+ sxva
-7-
 zurab vaxania. fsiqolingvistika _ 5

subieqti) Þ obieqti.
я построил дом (для него). avuSene saxli.

iribi piri is piria, romlis gulisTvisac an romlis mimarTac (vuTxari, mivende...) moqmedebs subieqti. ese igi irib pirs
qarTul zmnaSi subieqturi da intersubieqturi miznobrioba, intenciuroba Semoaqvs. ucxo enebSi igi mxolod aRweriTi
frazebiT gamoiTqmis. qarTulma ki imdenad mniSvnelovnad miiCnia, rom sakuTrivi morfologiuri forma miuZRvna.
sxvaTa Soris, aseve miznobriv-intenciuria qarTuli mimReobis Taviseburi forma: dasaweri, asaSenebeli, SesaSine-
beli, dasawynarebeli, saamiso... ® dasawerad, asaSeneblad, SesaSineblad, dasawynareblad, saamisod... ucxo enebSi
saamisod grZeli aRweriTi frazebia: для того, чтобы написать. samagierod, qarTuls uWirs obieqtur, droiT mimar-
TebaTa gamsityvebel mimReobaTa warmoeba, rogoricaa пробуждающийся.
roca zmnis subieqtur-obieqturi pirebis TavsarTebs emateba mTqmelisTvis `saiqiTo~ da `saaqeTo~ zmniswinebi, vi-
RebT 26 zmnas. isini erTmaneTisgan gansxvavdeba mTqmelsa da sxva pirebs Soris mimarTebebiT da mTqmelis subieq-
turi xedvis kuTxiT. evropul enebSi es veraferi ver ganirCeva, 26 qarTul zmnas mxolod 1 an 2-3 Seesatyviseba (awmyos
mxolobiT ricxvSi):

upirovnod CemTvis SenTvis misTvis

rus. идет,
iqiT midis mimdis mimidis migdis migidis misdis miudis
иду, идешь; aqeT modis momdis momidis mogdis mogidis mosdis moudis
ingl. go, iqiT mivdivar - migidivar mivudivar
goes. aqeT movdivar - mogidivar movudivar
iqiT midixar mimidixar - miudixar
aqeT modixar momidixar - moudixar

$ 10. qarTuli zmnis subieqtivizmi _ II. mwkrivebi

rogorc iTqva, qarTuli zmna arcTu mdidaria droiTi mimarTebebiT. amis miuxedavad, qarTul zmnas 11 mwkrivi
aqvs. maT Soris zogi droiT mimarTebebs ganarCevs, magaliTad: namyo dasrulebuli (davwere), namyo dausrulebeli
anu kontiniusi (vwerdi)... es Cveulebrivia. magram saqme isaa, rom mwkrivebis simravle emsaxureba ganawevrebas
ara obieqtur, droiT mimarTebaTa, aramed subieqtur modalobaTa, ganwyobis elferebisa:

I. TurmeobiTi 2 sxvadasxva elferiT: Turme auSenebia, aeSenebina; aSenebula.

II. natvriTi 2 sxvadasxva elferiT: netav aeSenebinos \ eSenebinos;
aaSenebdes \ aSenebdes; aSendebodes \ Sendebodes.
III. pirobiT-jerarsobiTi: rom ( / unda) aaSenos, aeSenebina, aSenebdes,
eSenebina; aSenebuliyo.
IV. albaTobiTi: albaT aaSenebda, aSendeboda.

Tuki am formebs irib pirebs SevukavSirebT, miviRebT asze met zmnur formas:
agvavSenebdes, agviSenebdes, avuSenebdi, avaSenebinebdi, gaSenebinebda ...
(ucnauria, rom axalqarTulSi moSlilia friad saWiro, brZanebiTi mwkrivi, ZvelqarTulSi ki brZanebiT kilos sakuTrivi
morfologiuri forma hqonda da es SemorCenilia moxevur kiloSi; xolo axalqarTuli iZulebulia, brZanebiTobis gamosaxa-
tavad sxvadasxva mwkrivebis formebi gamoiyenos _ brZanebiToba mxolod intonaciiTa da konteqstiT ganirCeva, ma-
galiTad: dawere \ dawere!).

$ 11. qarTuli zmnis subieqtivizmi _ III. nebelobis doneebi

-8-
 zurab vaxania. fsiqolingvistika _ 5

esaa yvelaze saocari Tviseba: qarTul zmnas aqvs ocamde sxvadasxva morfologiuri forma, romelTagan TviTeuli ne-
belobiT-uneburi qcevis Tavisebur elfers asityvebs.
amis pirveli magaliTia intersubieqturi mimarTebis cxadi markireba _ Sualeduri kontaqtis (kauzativis) forma: es
Zmam damawerina. am winadadebaSi `me~ aris moqmedi piri (me vwer), magram gramatikulad `me~ _ iribi obieqtia,
radgan misi piris niSania ara subieqtiseuli v-, aramed obieqtiseuli m-. SevadaroT: es Zmas me davawerine.
kidev ufro mkafiod: es ninos Zmis siyvarulma gaakeTebina.
maSasadame qarTul enaSi 2000 wlis winaT ukve iyo daunjebuli udidesi fsiqologiur-iuridiuli WeSmariteba: subieqti
_ Tavisuflad moqmedi piria, xolo Tuki mas sxva aiZulebs, sxva xelmZRvanelobs (exmareba), anda sxva aris moqmede-
bis wamomwyebi _ maSin is sxva xdeba subieqti. da qmedebaze pasuxismgebelic upiratesad is sxvaa.
subieqtis gaobieqtebas gramatikaSi ewodeba zmnis inversia. misi tipuri magaliTia unebliobis vnebiTis formebi:
gamivarda, damivarda, damesvara, damekarga, damrCa, SemomeWama, Semomeswavla, Semomelaxa, Se-
momakvda... yvela am inversiul formaSi `me~ aRaraa subieqti, igi iribi obieqtia. esec udidesi fsiqologiur-iuridiuli
WeSmaritebaa: uneburi ganwyobiseuli qmedeba araa Tavisufali, radgan gaucnobierebelia; amitom moqmedi piri araa
subieqti da is pasuxsac ar agebs (an naklebad agebs). andazacaa: arcodna _ arcodvaao (qarTuli enis es Tavisebureba
kargad warmoaCina nodar dumbaZem).
es forma qarTul enaSi imdenad Rrma da Sinagania, rom 3,5 wlis biWunamac ki araTu gamoiyena, aramed TviTon
Seqmna axali forma. nikas gaujavrdnen, aq ratom daafurTxeo; man Tavi imarTla: _ ala, damefulTa! (ese igi: ara, da-
mefurTxa) _ pawawina bavSvi jer bgerebsac ver warmoTqvamda da warmodgenac ar hqonda abstraqtul sityvebze
`ganzraxva~, `uneburi~ Tu `SemTxveviT~; amis miuxedavad TviTon, SemoqmedebiTad, awarmoa neologizmi _ zmnis
axali, enaSi ararsebuli da Zalian kargi forma, riTac gaasityva uneblie moqmedeba! ki ar davafurTxe, aramed _ (unebu-
rad) damefurTxao.
uaRresad sayuradReboa, rom inversia kanonzomierad axasiaTebs agreTve adamianis fsiqofiziologiur mdgomareo-
baTa gamsityvebel zmnebs: meSinia (mcdari kalkia ucxouridan _ vSiSob), mrcxvenia, sindisi mqejnis, mixaria (Sdr.
vxarob), mwyins, menaRvleba, menaneba, guli mwydeba, mtkiva (Sdr. vitkiveb), mesiamovneba (Sdr. visiamovneb),
mciva, mSia, mwyuria, meqaveba, maRebinebs, guli mereva (Sdr. guli avirie), maciebs, makankalebs, maJrJolebs,
mnebavs, msurs (Sdr. visurveb), mwadia, miyvars (Sdr. Seviyvareb), mZuls, mezizReba...
(ratomaa: vwuxvar, vmrisxaneb, vbrazob, vbrazdebi, aRvSfoTdebi, vRelav... ?)
aseve gvaqvs: mimaCnia \ miviCnev, mjera \ vijereb, mwams \ virwmuneb, mgonia \ vgoneb, maxsendeba \ vixseneb,
mefiqreba \ vfiqrob, momesmis \ vusmen, mecnobeba \ vcnob... Tumca ar arsebobs *meazrovneba an *megebineba,
radgan azrovneba da gageba mxolod gacnobierebul-ganzraxuli qmedebaa. da piriqiT: meCveneba, melandeba, mesizm-
reba _ Tumca ar arsebobs *visizmreb. Tumca es neologizmi ra SemTxvevaSi gaxdeboda saWiro? Tuki SemuSavdeba
varjiSebi, romelTa Sedegad navarjiSev adamians SeeZleba sakuTari sizmrebis Sinaarsis marTva.
amrigad, qarTuli enis gramatika gvaswavlis: Tavisufali qceva, romelzec moqmedi piria pasuxismgebeli, esaa: ada-
mianis iseTi qceva, romelic aRZruli da warmarTulia am adamianis meobiT, misi Sinagani ndomebiT (anu misi subieq-
turi dispoziciuri ganwyobebiT) _ da ara gare iZulebiT; da amasTan gacnobierebulia _ anu adamianma icis, ras Svreba
(Tundac ar icodes, ram aRZra es qceva, anu Tundac qcevis sawyisi impulsuri iyos). amitom araa Tavisufali mravali ise-
Ti qceva, romelic garegnulad mas hgavs: galiidan gaSvebuli Citis frena, gonebadabinduli giJis TavaSvebuli qceva (giJi
swored rom araa Tavisufali, da amitom Rrmad ubeduria). cxovelisa Tu adamianis aseTi qcevis marTebuli msazRvrelia
ara `Tavisufali~, aramed laRi (oRond gaucnobierebeli). Citi laRia, SeuzRudavia _ da ara Tavisufali. cxadia, araa Tavi-
sufali arc faruli SantaJiTa da daSinebiT iZulebuli qceva. qarTuli sityva `Tavis-ufali~ kargad gviCvenebs, rom arsebiTia
swored meoba: adamiani TviTon unda iyos sakuTari Tavis ufali anu baton-patroni. Tumca sityva `ndomeba~ imas ar
niSnavs, rom igi erTaderTia _ adamians xSirad aqvs xolme Sinagani gaoreba. maSin ori sapirispiro qcevidan orivec ki

-9-
 zurab vaxania. fsiqolingvistika _ 5

SeiZleba iyos Tavisufali. magaliTad, hamletis mier mamis gamo SurisZiebac da SurisZiebisgan TavisSekavebac _
orive Tavisufali qcevaa. magram afofinebis, Zlieri afeqtis mdgomareobaSi Cadenili mkvleloba (`Semoakvda~) _ araa
Tavisufali qceva, an mxolod nawilobrivaa Tavisufali. asevea Svilis motacebis SantaJiT iZulebuli mkvleloba
(`moakvlevines~).
qarTuli ena cxragvar moqmedebas ganasityvebs, nebeloba-uneburobis sxvadasxva xarisxiTa da elferebiT. davala-
goT nebeloba-pasuxismgeblobis klebis TanmimdevrobiT:

1. movamzadebine _ `me~ maqsimalurad aqtiuria, radgan sxvas xelmZRvanelobs an sulac aiZulebs, misi pasuxismgeb-
loba udidesia, radgan qmedebaSi sxvac hyavs CarTuli;
2. movumzade _ moqmedi piris nebelobiT, oRond gamiznulad sxva pirisTvisaa;
3. movimzade _ moqmedi piris nebelobiT, gamiznulad sakuTari TavisTvisaa;
4. movamzade (Cveulebrivi moqmedebiTi gvaris zmna, amgvari formebi enaTa umravlesobas aqvs) _ moqmedi piri aq-
tiuri da Tavisufalia, ganzrax moqmedebs, sakuTari nebelobiT;
5. movemzade _ `me~ ganzrax moqmedebs sakuTar Tavze, sakuTari an gaurkveveli nebelobiT;
6. momamzada \ momamzadebina _ `me~ mxolod nawilobrivaa pasuxismgebeli, mTavari subieqti sxva iyo;
7. movemzadebine / vemzadebinebi _ `me~ sakuTari nebelobiT, sakuTari surviliT gadadis upirovno nivTis doneze (rac
mkveTrad Cans sxva zmnebSi: eTrevinebi, eWmevinebi, eCagvrinebi, ar gamelaxvino...);
8. Semomemzada _ moqmedi piris mier, magram misdauneburad, misi pasuxismgebloba mcirea;
9. movmzaddi \ momzadda (Cveulebrivi vnebiTi gvaris zmna, amgvari formebi enaTa umravlesobas aqvs) _ upirovnod,
nivTiviT, pasuxismgebloba araa.

Semdeg amas emateba zmnis mwkrivebiT gasityvebuli subieqturi da intersubieqturi xedvis sxvadasxva modaluri elfe-
rebi, da agreTve sxvadasxva zmniswinebi (Tumca, cxadia, yvela zmnas amdeni forma ver ewarmoeba). amgvarad mii-
Reba aseulobiT sityvaforma, romlebic mTqmelis subieqturi cnobierebis aseulobiT elfers gaasityvebs: movimzadebde,
mogimzadebde, movumzadebdeT, gadagamzadebinebde, gamzadebinebde, emzadebinos, Seumzadebia, Segvamza-
debinos... ...
qarTulma enam ver ikmara uneburobis zmnuri gamoxatva da nawilakebiTac ki gaasityva igi _ Sdr.: ver SevamCnie
(uneburad) \ ar SevamCnie (ganzrax), ver SevWame \ ar SevWame...
maSasadame gvaqvs mravali SesaZlebloba:
aseve: ar movamzade
ganzrax uneburad
/ ver movamzade / dadebiTi davagde damivarda damvardnia
ar momimzadebia uaryofiTi ar davagde ver davagde ar (ver) damvardnia ...
/ ver momimzadebia
/ ar movemzade / ver movemzade / ar movmzadebulvar / ver movmzadebulvar...
amaT garda, qarTul enaSi moipoveba sxva TviTmyofadi formebi [7]:
gunebis vnebiTi: emRereba (`memRereba da vimReri~), geinstituteba, meyvavileba...
miCnevis vnebiTi: melamazeba, emZimeba, geZvireba...
vnebiTi gvaris zogadi, Cveulebrivi daniSnulebaa iseTi moqmedebis gasityveba, romlis moqmedi piri ar Cans, gaur-
kvevelia. magaliTad: aSenda \ aSenebul iqna. qarTul enaSi vnebiT gvars mravali sxva daniSnulebac aqvs. maTgan
mTavaria `ganwyobis vnebiTi~, romelsac sami saxeoba aqvs: uneburobis, gunebis, miCnevisa.
qarTul erovnul kulturaSi ganwyobis cnebis Canasaxis did mniSvnelovnebas gviCvenebs agreTve saTanado brZnuli
andazebis simravle, magaliTad: melas rac esizmreboda, is ezmanebodao; Roris maZebars yvelgan Roris Rrutuni esmo-
dao; Tuki kacs cekva swadia, kameCis coxnazec ki icekvebso; mglisgan daSinebuli ZaRli mTel weliwads jirks uyefdao;
Sinaur mRvdels Sendoba ara aqvso; Cveuleba rjulze umtkicesiao...

- 10 -
 zurab vaxania. fsiqolingvistika _ 5

$ 12. qarTuli zmnis subieqtivizmis ganviTareba

sainteresoa, rom subieqtivizmi, qarTuli enis ganviTarebis kvaldakval, ufrodaufro Zlierdeboda. es Cans rogorc kono-
taciebisa da bgerweruli sityvaTqmnadobis TandaTanobiT gaZlierebaSi, ise zmnis ganviTarebaSic. arsebiTad, qarTuli
zmnis istoriuli ganviTarebis mTavari RerZi swored fsiqologizmisa da subieqtivizmis TandaTanobiTi matebaa. swored
amiT aixsneba qarTuli zmnis is mTavari Taviseburebani, romelTa axsna Zalian Wirs Cveulebrivi gramatikuli kanonzo-
mierebebiT: iribi obieqtis didi mniSvnelovneba da misi aRmateba pirdapir obieqtze; kauzativi; inversia; nebelobis do-
neebi.
fsiqologizmisa da subieqtivizmis gaZlierebis umniSvnelovanesi magaliTia mkveTri gansxvaveba ZvelqarTulsa da
axalqarTuls Soris zmnisa da misi pirebis ricxvSi SeTanxmebis wesebSi: es SeTanxmeba ZvelqarTulSi wmindad grama-
tikul-formobrivi iyo (iseve, rogorc esaa ucxo enebSi); kerZod, mravlobiT ricxvSi dasmuli qvemdebare yovelTvis mo-
iTxovda zmnisganac mravlobiT ricxvs (xuTni saxlni daingrnen); magram es wesi TandaTan moirRva da gabatonda Si-
naarsobriv-fsiqologiuri SeTanxmeba; kerZod, axalqarTulSi mxolod sulieris aRmniSvneli an gapirovnebuli qvemdebare
iTanxmebs zmnas ricxvSi, xolo usulo sagnisa _ ara, magaliTad: saxlebi daingra, faqtebi gviCvenebs. ese igi qarTulma
enam usulo sagani ufro dabla daayena, vidre sulieri _ usuloTa grova erT sagans gauTanabra.
$ 13. Sejameba da daskvnebi
dimitri uznaZis fsiqolingvistikuri naSromis Tanaxmad, `enis Sinaformis~ safuZveli ganwyobaa. amitom buneb-
rivia, rom ganwyobis fsiqologias uSualo da Zalian saintereso gamoyenebebi aqvs enaTmecnierebis yvela ZiriTad darg-
Si: fonetika, morfologia, sintaqsi, leqsikologia, stilistika... fsiqolingvistikuri kvleva saSualebas gvaZlevs, CavwvdeT
enis siRrmiseul fenebs da avxsnaT enaSi moqmedi Zireuli kanonzomierebani. zogi es kanonzomiereba met-naklebad
axasiaTebs ucxo enebsac (magaliTad, fonetikuri asimilaciis movlena, romelic uSualod aixsneba ganwyobis asimilaciuri
moqmedebiT); zogi ki sakuTriv qarTulia da qarTulenovani msoflaRqmis, qarTulenovani samyarosa da, Sesabamisad,
erovnuli zne-xasiaTis Taviseburebebs warmoaCens (v. humboldti).
aseT mTavar Taviseburebad Cven gamovavlineT Zlieri eqspresiuloba da subieqtivizmi (rac, qarTul zne-xasiaTTan
dakavSirebiT, mraval qarTvel moazrovnes SeumCnevia). fsiqologiurad esaa indiferentulobis anu neitralurobis mkveTri
darRveva ganwyobiseuli `diferentulobiT~ anu gamorCevadobiT. es met-naklebad yvela enaSi xdeba. magram Cven
vaCveneT, rom qarTulSi igi gansakuTrebiT Zliermoqmedia _ am TvisebebiT Rrmadaa gamsWvaluli qarTuli enis yvela
mxare Tu done:
fonetika: Tanxmovnebis eqspresiuli `harmoniuli~ wyvilebi;
leqsika: adamianis grZnobebisa da emociur mdgomareobaTa elferebis gamomxatveli sityvebis, agreTve eqspresiul-
bgerweruli sityvebis (gansakuTrebiT, zmnebisa da zedsarTavebis) saocari siWarbe da ganawevrebuloba;
frazeologia: konotaciebis siuxve da ganawevrebuloba (nawilakebSic ki);
sintaqsi: pirovnebis markireba (sulier-usulosi da vin-ra jgufebis formobrivi ganrCeva _ nacvlad, magaliTad, gende-
rebis ganrCevisa); nawilakebisa da, gansakuTrebiT, zmnis winare poziciis gamoyeneba azrobriv-ritorikuli maxvilebisT-
vis, anu ritorikuli eqspresiisTvis;
morfologia: zmniswinebisa da misaTiTebeli sityvebis uxvi ganawevrebuloba, Tanac subieqturi xedviT; aqtiur-nebe-
lobiTi qcevis, subieqtis mizan-intenciurobisa da sawyis-mizez-saSualebis markireba Taviseburi brunvebiT; zmnis sam-
pirianoba da zmnaSi morfologiurad markirebuli iribi piri (romelsac zmnaSi subieqturi miznobrioba, intenciuroba Semo-
aqvs; asevea myofadis vnebiTi mimReobac); zmnis subieqtur-modaluri mwkrivebis simravle da ganawevrebuloba (sa-
pirispirod sxva enebis obieqtur-droiT mimarTebaTa Sesabamisi mwkrivebis simravlisa da ganawevrebulobisa); zmnis
morfologiurad markirebuli im formebis sakvirveli ganawevrebuloba, romlebic subieqtur da intersubieqtur mimarTebebs
asityvebs; gansakuTrebiT, Taviseburi forma _ `ganwyobis vnebiTi~, romelsac sami saxeoba aqvs: uneburobis, gunebis,
miCnevisa.
qarTuli ena aramxolod poeziis enaa, aramed, aranakleb _ fsiqologiisa da ritorikisa. qarTul enaSi imTaviTve Caner-
- 11 -
 zurab vaxania. fsiqolingvistika _ 5

gilia ganwyobis Teoriis dvrita. amitom SemTxveviTi rodia, rom ganwyobis Teoria qarTvelma kacma Seqmna.

literatura
1. qarTuli enis ganmartebiTi leqsikoni, t. I-VIII. Tb.-1950-1964.
2. sulxan-saba orbeliani. leqsikoni qarTuli, t. I-II. Tb., merani-1991.
3. А. Ахманова. Лингвистический терминологический cловарь. Москва-1969.
4. T. saxokia. qarTuli xatovani sityva-Tqmani. Tb.-1979.
5. m. ZaZamia. megruli dialeqti, t. I-II. Tb., merani-1991.
6. arn. Ciqobava. qarTuli enis zogadi daxasiaTeba. _ qarTuli enis ganmartebiTi leqsikoni (rvatomeuli), t. 1, Tb.-
1938.
7. ak. SaniZe. qarTuli gramatikis safuZvlebi, I. Tb.-1953.
8. T. gamyreliZe, z. kiknaZe, i. Saduri, n. Sengelaia. Teoriuli enaTmecnierebis kursi. Tb.-2003.
9. Гумбольдт В. Язык и философия культуры. М.-1985.
10. g. ramiSvili. enis energetikuli Teoria. Tb.-1980.
11. k. gabunia. zmnisarTis warmoeba da funqciebi qarTvelur enebSi. Tb., `mecniereba~-1993.
12. r. asaTiani. `nebelobis~ semantikuri kategoriis gamoxatva qarTul zmnebSi. - s.s. orbelianis sax. ped. universitetis
qarTuli enis kaTedris naSromebi - # 4. Tb.-1998.
13. i. gagua. laTinuri ena. Tb.-1987.
14. d. yifiani. ra xalxia qarTvelebi? Tb., `lomisi~-1995.
15. d. uznaZe. enis Sinaforma. - kreb. `fsiqologia~, t.3, Tb.-1948.
16. a. frangiSvili. narkvevebi adamianis fsiqologiuri codnis istoriidan saqarTveloSi. Tb.-1959.
17. S. nadiraSvili. ganwyobis anTropuli Teoria. Tb.-2001.
18. Алхазишвили А. Порядок слов и интонация в простом повествовательном предложении грузинского
языка. - сб. "Фонетический сборник", 1, Тб., ТГУ - 1959.
19. a. alxaziSvili. enobrivi erTeulebis aRqmis Taviseburebani. `macne~, 2009, # 1.
20. a. bainduraSvili. saxeldebis eqsperimentuli fsiqologia. Tb., 1971.
21. Кечхуашвили Н.Г. Установочная модель восприятия слова. - в сб. "Психологические исседования,
посвященные 85-летию со д.р. Д. Узнадзе", Тб.-1973.
22. Мшвидобадзе Р. Выявление социальных установок языковыми структурами. - сб. "Инженерная и
социальная психология", т. 2, Тб.-1979.
23. d. ramiSvili. metyvelebis gansxvavebul saxeTa fsiqologiuri bunebisaTvis. Tb.-1963.
24. Д. Рамишвили. Бессознательное в контексте речевой деятельности. - в сб. "Бессознательное", т.3, Тб.-1978.
25. Психология речи и некоторые вопросы психолингвистики, т.1,2,3. Тб.-1980-1985.
26. K. Sato. Through a Stimulus-free Situation to an Einstellung-free Personality. - in: "Psychological investigations
- 85-th ann. of D.N. Uznadze." Tbilisi-1973.
27. m. gomelauri, m. korZaia. faqtebi da hipoTezebi qarTuli `guli~ sityvis Sesaxeb.
- Jurnalis amave nomerSi.
28. n. vaxania. konotacia da misi eTnofsiqologiuri mxare. _ `macne~, 2007, # 1.
29. z. vaxania. kognitivizmis mTavari postulatis kritika. _ `macne~, 2008, # 1.
30. z. vaxania. gamorCevadoba da misi enobrivi gamoxatva. _ kreb. `fsiqologia~, t. XXI, Tb.-2009.
31. z. vaxania. ganwyobis cnebis gansazRvreba S. CxartiSvilis naazrevze dafuZnebiT. _ kreb. `fsiqologia~, t. XXII,
Tb.-2010.
32. z. vaxania. ganwyoba, gadatana, intuicia da niWiereba. _ `macne~, 2009, # 1.
33. z. vaxania. ritorikuli nawilakebi qarTul enaSi. - g. burWulaZis xsovnisadmi miZRvnili konferenciis krebuli. gori-
2012.
34. z. vaxania, k. gabunia, T. maxaraZe da sxvani. qarTuli filologia, t. 1. Tb.-2009.

27. რომელი წინადადებაა გამართული ფსიქოლოგიისა და ქართული ენის თვალსაზრისით?

ა) თუკი ფრთხილად არ იქნები, ტელეფონის ეკრანს გატეხავ.
ბ) ისე ძლიერ შევშინდი, რომ მეორედ შევცდი.
გ) ჩემი ლეპტოპი სულ ჭედავდა, ისე დავიძაბე, რომ საჭირო ტექსტების უმრავლესობა დავკარგე.
დ) ბავშვი სპეციალურად ხმაურობდა, რათა სტუმრებთან მოსაუბრე დედ-მამას მისთვის ყურადღება
მიექციათ.
ე) ყურადღებას შეგნებულად არ გაქცევდით, არ მინდოდა, მაგრამ თქვენი სიტყვები მაინც მოვისმინე.
ვ) ავტორზე აღშფოთებულმა მკითხველმა ამ ავტორის წიგნი ძირს დააგდო მტვერში.

მსოფლიოს ენებს შორის ინგლისურია ყველაზე ძლიერი ობიექტურ, დროით მიმართებათა

- 12 -
 zurab vaxania. fsiqolingvistika _ 5

გამოხატვაში. სეფირ-უორფის ვარაუდით, ინგლისური ენა ბუნებისმეტყველებისთვის

აღმოჩნდა შესაფერისი (ისევე როგორც ფილოსოფიის ენა გერმანულია); ამიტომ შემთხვევითი
როდია, რომ სამყაროს ფიზიკური მოდელის შემქმნელი ისააკ ნიუტონი ბრიტანელი იყო.
ქართული ენა, პირიქით, დროით მიმართებათა გამოხატვაში სუსტია (აწმყოსა და მომავლის
გამიჯვნაც კი უჭირს). სამაგიეროდ, ქართული ენა ღრმად ფსიქოლოგიურია. მასში სულის
თვისებათა, მდგომარეობათა და მოქმედებათა უმდიდრესი ლექსიკა-ფრაზეოლოგიაა. კიდევ
უფრო მნიშვნელოვანია ქართული ფონეტიკისა და გრამატიკის, მორფოსინტაქსის
სუბიექტივიზმი. საოცრადაა გამოხატული, მაგალითად, ინტერსუბიექტური მიმართებები,
თურმეობის, ნატვრის, სურვების, გუნებისა და სხვა მოდალობები, უნებურობა-ნებელობის
დონეები, განწყობისა და განწყობილების ელფერები და სხვა. ქართულ ენაში განწყობის
თეორიის დვრიტაა ფარულად ჩანერგილი. ამიტომ შემთხვევითი როდია, რომ განწყობის
თეორია ქართველმა, დიმიტრი უზნაძემ შექმნა.

არ უნდა შეგვერყვნეს ეს საოცარი ენა (პრესტიჟული უცხოურის მიმართ მონურ-

მათხოვრული შეციცინებით). ჩვენი ეროვნული მოვალეობაა, რომ საკაცობრიო კულტურას
ვუცოცხლოთ და განვუვითაროთ ისეთი განძი, როგორიცაა ქართული ენა, „ვეფხისტყაოსანი“,
განწყობის თეორია და სხვა მრავალი. ილიამ და ვაჟამ სწორედ ამაში განჭვრიტეს ნამდვილი
ინტერნაციონალიზმი, წრფელი ნაციონალიზმი და ჰუმანიზმი ერთად, ხოლო დიმიტრი
უზნაძემ _ ცხოვრების საზრისი. პიროვნებათა თვითმყოფადობა, ყველა ერის თვითმყოფადობა
და შემდეგ მეგობრობა (ბუნების სიყვარულთან ერთად) _ აი ეს მოუტანს კაცობრიობას
მშვიდობას, ჯანმრთელობასა და ზოგჯერ _ ბედნიერებასაც.

32. ტექსტს შევურჩიოთ შესაფერისი შედარება, დამატებითი განმამტკიცებელი არგუმენტი _

შემდეგთაგან რომელია ლოგიკურად მართებული თანმიმდევრობა?
ა) ბუნების სიყვარული  ერთი კერძო ცხოველის სიყვარული  „წითელი წიგნი“.
ბ) „წითელი წიგნი“  ერთი კერძო ცხოველის სიყვარული  ბუნების სიყვარული.
გ) „წითელი წიგნი“  ბუნების სიყვარული  ერთი კერძო ცხოველის სიყვარული.
დ) ერთი კერძო ცხოველის სიყვარული  „წითელი წიგნი“  ბუნების სიყვარული.
ე) ერთი კერძო ცხოველის სიყვარული  ბუნების სიყვარული  „წითელი წიგნი“.

38. იმავე ტექსტისა და წინარე ამოცანის მიხედვით აარჩიეთ ლოგიკურად მართებული

თანმიმდევრობა:
ა) ინტერნაციონალიზმი  პატრიოტიზმი  ჰუმანიზმი.
ბ) ინტერნაციონალიზმი  ჰუმანიზმი  პატრიოტიზმი.
გ) ნაციონალიზმი  ჰუმანიზმი  ინტერნაციონალიზმი.
დ) ნაციონალიზმი  ინტერნაციონალიზმი  ჰუმანიზმი.

- 13 -
 zurab vaxania. fsiqolingvistika _ 5

ე) ჰუმანიზმი  ინტერნაციონალიზმი  ნაციონალიზმი.

ვ) ჰუმანიზმი  ნაციონალიზმი  ინტერნაციონალიზმი.
ზ) ჰუმანიზმი  ინტერნაციონალიზმი  პატრიოტიზმი.
თ) პატრიოტიზმი  ინტერნაციონალიზმი  ჰუმანიზმი.
25. რომელია სეფირ-უორფის ზოგადი თეორიის მთავარი აზრი?
ა) ინგლისური ენა ძალიან ძლიერია ობიექტურ, დროით მიმართებათა გამოხატვაში.
ბ) ქართული ენა ღრმად ფსიქოლოგიურია ლექსიკის, ფრაზეოლოგიისა და გრამატიკის მხრივ.
გ) უცხოური ენა-კულტურის პრესტიჟულობა ძლიერ ზემოქმედებს ხალხზე, რის გამოც ბრმად
ბაძავენ უცხოურს, მშობლიური ენა კი ირყვნება.
დ) ნაციონალისტს თავისი ერი სხვა ერებზე აღმატებულად მიაჩნია, სხვა ერებზე ბატონობას
ცდილობს.
ე) ენა-კულტურათა მრავალფეროვნება და თვითმყოფადობა კაცობრიობის უძვირფასესი განძია.
ვ) მშობლიური ენა იმდენად ზემოქმედებს ადამიანის აზროვნებაზე, რომ ზოგჯერ ამათუიმ
მეცნიერული თეორიის წანამძღვრებსაც კი ქმნის.

23. წინარე ამოცანის რომელი ასარჩევი პასუხია თავისთავად, შეკითხვისგან დამოუკიდებლადაც

მცდარი?

- 14 -