Está en la página 1de 83

COMPONENTES EN LA ELABORACION

AJTIJONEL: Leonardo Alvarez Velsquez

AJTOBNELAB RECH RI WACHBL, RI UTZIBAXIK UWCH RI WUJ, XUQUJE UBANIK RUTZIL . Mara Petrona Tzl Zacaras. Silvia Ceferina Tzl Zacaras. Ana Mara Morales Cuteres. Juan Ixchop Us. Adolfo Tipaz Coxic Juan Carlos Moiss Lpez Ixcoy Sergio Manuel Laynez Tipaz. Lorenzo Marcelino Rosales Osorio. Jes Garca Ramos.

NIKAJ CHIK AJTOBNELAB: Mara Luisa Zapeta Lpez. Martina Pantaleona Chavez Batz. Silvia Patricia Zapeta Siguantay. Mara Isabel Lucas Alvarado. Francisca Reynoso Laynes. KAMAL BE RECH TIJOBAL OXLAJUJ TZI Lorenzo Zapeta Itzep

ASESORES: Cynthia Castillo (Coordinadora de Centros) Martin Lpez Chach (Administrador de CETEBIK) Matas Gutierres (ALMK) Miguel Santos (DIGEBI) Madres y Padres de familia.

AJTIJOXELAB RECH URO JUNAB

Aguilar Racancoj, Ofelia C. lvarez Lpez, Maria Cecilia. Calel Calel, Juan Calvo Xiqun, Feliciana. Calvo Xiqun, Ricardo. Carrillo Carrillo, Mara R. Chanchavac Argueta, Carla M. Chanchavac Baten, Edwin R. Chavez Lobos, Dalila. Garca Gmez, Juan Cipriano. Garca Meja, Petrona Ins. Garca Ramos, Jos. Ixchop Us, Juan Ixcoy Bulux, Juan de Jess. Laynes Tipaz, Sergio Manuel. Lobos Yat, Maria Cristina. Lpez Ixcotoyac, Rosenda M. Lpez Ixcoy , Juan Carlos M. Lpez Ordez, Isaas. Morales Cuterez, Ana Mara. Morales Ixchop, Jos Timoteo. Morales Ixchop, Mara Victoria. Naz Aguilar, Mara. Osorio Melchor, Marcelina. Pacheco Chavez, Ana Leticia. Prez Xon, Sebastiana. Pol Huarcas, Miguel. Reynoso Tzoc,Efran Salvador. Riquiac Lux, Floridalma V. Rosales Osorio, Lorenzo M. Simaj Osorio, Candelaria. Soc Castro, Angelica Mara. Soc Carrillo, Miguel. Soc Chivaln, Cristina S. Soc Chivaln, Miriam. Tipas Coxic, Adolfo. Tiu Gomez, Cristina Catarina. Tiu Xante, Mara Estela. Tzl Zacaras,Mara Petrona. Tzl Zacaras, Silvia Ceferina. Tzunux Quinilla, Juana B. Tzunux Xiquin, Catarina E. Us Chanchavac, Paula. Velazquez Barreno, Mximo G. Ventura Lpez, Dolores Mara. Vicente Medrano, Cristina. Xiquin Us, Juan Manuel.

UQINOMAL CHAK
Are wa jun chak xkan ri ajtijoxelab rech ri Tijobl Utx Mayab Winq OXALJUJ TZI, nim upetik wa, xya kulo jubiq ri uxe, ri qanojibl xa jubiq wa, xa rumal che qetam che eko na jujun tat ib chuch ib pa tq ri komn che nim ketambl che ronojel wa we jun chak. Wa we jun chak xqawok lo qib wa che ri utzukuxik ri kinojbl Qatit Qamam, tq le nojbl, kaqaj kaqaya ubixik chike ri akalab, tat ib, chuch ib, ajtijab chi kiban na usikxik uwch we wuj, nim ubantajik, nim upetik, nim ri kuya wa pa qakaslemal xuquje kaqaj kaya uqij we rinojel tq nojbl kech ri Qatit Qamam, xa ne maltyox wa ma sachnqta ri uwch we jel tq chomabl. Kaqamaltyoxij chiwe chin tq kakan usikxik we jun wuj chi ya ba uqij rech kkastaj lq uwch ri nojibl Qatit Qamam. kamaltyoxij che ri Ukux Kaj, Ukux Ulew, che xujuto che ubanik we chak.

DEDICATORIA
El presente trabajo fue hecho por los estudiantes de la Escuela Normal Bilinge Intercultural OXLAJUJ TZI, con el propsito de brindarle a usted amigo y amiga lector, los conocimientos bsicos y fundamentales de la Filosofa Maya, de dar a conocer los conocimientos de nuestras abuelas y abuelos, segn las investigaciones realizadas con personas mayores; madres y padres de familia , abuelas y abuelos, que an viven y practican los conocimientos , principios y valores. Lo realizamos con todo corazn y con el apoyo de las personas mayores; por lo tanto agradecemos a los nias y nios, maestras y maestros, personas particulares dar importancia para que no desaparezca el conocimiento profundo y cientfico. Agradecemos al Corazn del Cielo y al Corazn de la Tierra por habernos permitido realizar este trabajo.

Kutbl Chak (Presentacin)


Che we chanim kikuy qamak, kisach qamak xa rumal kuriyij ukux qanima kaqya retamaxik ri qachak xa qaban kuk ri qachil ajtijoxelab ri oj ko pa ri Uro junab rech ri Kiche tijobl Utux Mayab Winaq Oxlajuj Tzi wa we chak ri sibalaj xa qasol rij, xa qakir rij xa qilo junam xa qachomaj xa qachao ruk ri ajtij kuju tijoj che ri qatzij Kiche chabal. Pa we chak ri xa qakam pa noq xqoksaj chi upam ri nimaq taq etamanik chomanik kech kanoq ri qatit qamam. Xa maltyox kakona kanoq xuquje kkas na ri utzijbalil ronojel ja nikpa ri xiki kaslemaj ri ojer taq winaq ri xe qax chuwach we uqij saq, chupam we xa qatzibaj xaq kojo ri kinojibal ri utzijbelil ri kaj ri ulew ri ja ri kaqiq ri qaq ri juyub ri taqaj ri nimaq taq xuklabal pa kaban wi ri chawem ri xuklem ri sipanik choch ri ukux kaj ri ukux ulew xuquje xa qatzibaj ri wachbal ri kel wi ri utzijbelil ri cholqij xa rumal ruk wa xa kikam rij xisik rij ri nimaq taq etamanik chak ri xaqax qij saq. Xa qatzibaj nikaj taq tzijbelil xa rumal are wa xa toban che kiqilik rech xe nimanik xe kojonik ri kalkual ri qatit qamam xa tobanik rech ma xetzaq taj pa ri siwan pa ri jul pa ri qequmal xuquje xa qatzibaj nikaj taq biaj rech ojer nartir xa rumal ri qatit qamam xikikoj ri kibi rumal ri kiqij ri kichak chila xikichukaj rij ri qas ekunel che ubanik ; Xa qakoj nikaj taq rawasil ri sutaq xa rumal chi la xikiqil wi kib rech man xopan taj pa nimaq taq ukaywal yabil ,kaxkol pa ri kakaslemal. Xuj tzijon chirij ri uwach taq che xa rumal xuj tzijon chirij ri uwach taq che ri qas jel utijik rech kuyachuqab chupam ri kaslemal xuquje xaqatzibaj nikaj ri qayes taq kunabal ri upatan , ri kupatanij su un ri yabil kolik xqaya ri qomal , xa qaya uqij ri kunabal xa rumal ruk wa ke utzir ri winaq: xqatzibaj ri mayab ajilbal xa rumal katoban kuk ri akalab pa taq tijobal xaq jeri kikikoj ri kichombal pa chomanik pa taq ri kichak kuk ri ajtijab xuquje chupam we qa chak xqatzibaj nikaj taq qojom, xa rumal ri qojom utzaqatil ri Loqlaj Chawem, xukulem chiki wach ri rajaw uwinaqil kaslemal. Xqatzibaj nikaj taq Nabalil rech katobanik che resixikloq ri ko pa ranima ri winaq kisbal re xaqkoj nikaj taq etzenem rech uyaik choqab kikotemal pa ri kanima ri winaq . Kaqayej we qachak qas taba katataj ube xatba katobanik pataq tijobal kuk ri winaq rech kuya ketambal kichoqab chirij ri jolojoj taq qabantajik xuquje xatba kusukmaj nikaj taq chaq chueq kabij.

Ri Qaqaj qariqa

Xa rumal che kqaj qiya ubixik ri sutq ko pa we wuj xa ku rumal rukam ki tq nojbl chi ko upatan chaqe pa qakaslemal, che uj winq. Xa ku rumal rajawxik qaya ubixik su jel xu ban che ri ki kaslemal ri Qatit Qamam, xa rumal kula ma kasach taj ri nimaq tq chomabl che ri mayab winq xuquje kaqaj che ri akalab ka kinimaj ri kitzij ri qatit qamam. Xa rumal nim kubij pa ri qakaslemal pa cha ne ri rawasil ri sutq xuquje ukojik ri jaljoj tq qayes kunabl c karaq taj pa tq le juyub taqaj pa cha ne ri biaj mayab he le kibi ri Loqalaj Juyub, tzijobelil chak che xkiban chi upam ki kaslemal.

Objetivos Generales
Realizamos este trabajo con el fin de que los estudiantes valoren y respeten los pensamientos, ideas de nuestras abuelas y abuelos. Como tambin mejorar la vida y tomar todo lo que nuestras abuelas y abuelos nos han dejado como por ejemplo: las plantas medicinales los lugares sagrados, nombres mayas para fortalecer de generacin en generacin.

Laj uchakuxik
Kkaj che jun wuj ri kopan pa tq jaljoj komn, kpa le Tijobl kuk tq akalab. kkaj che jun wuj ka qas kisol uwch ri ajtijab ruk tq ajtijoxelab xa rumal nim ubantajik cha qaxol oj mayab winq. Kkaj che pa le komn k kiya uqij le qas tzij qech uj xuquje kiya ubixik chike ri akalab kkaj che nikaj winq che kisikij uwach ri wuj ri kiya ubixk ri man utz taj qabanom che ubixik chike ri akalab xuquje utzibaxik le nikaj sutq ko pa le wuj ri.

Objetivos Especficos
Se espera que este documento pueda llegar a diferentes comunidades, centros educativos para nias y nios, como tambin se desea que este libro sea ledo por los docentes con sus estudiante ya que es de mucha importancia para nosotros. Este trabajo se realizo para prepararnos desde ya, como crear un material para aplicar despus de nuestra graduacin a las nias y nios Mayas y no Mayas.

OKBL CHAK
(Introduccin) Pa we qatimt Qumarkal kiche xutajer ba keb junab xutor ri uchi ri ja rech ri kiche tijobl utx Mayab winaq Oxlajuj Tzi. Ri nimaq tq qatbl tzij xya kitaqkil, kichak rumal ri nm kamal be rech ri tijobal pa ri qatinamit rech kachukx uwch ri tijonik pa keb tzij. Xa maltyox wa jumul xik kya reqlem kya uqij ri qatzij kiche ubi xa rumal ojer najtir ekI ri qawinaq xkiraq nimaq tq kexkol xetzall kiwch xa rumal kechaw pa qatzij kuyao keqnatsaj xaq retal xlilop ri choj chikixol ri ajchojil chupam ri riqbal ib ri ajchojil xkitzijobej, xkinatsaj ri uchakuxik xuquje uyaik uqij ri keb tzij pa keb chabal pa ri qatinamt Amaq Paxil Kaya La. Rumal ku ri pa we tijobl ri ajtij Leonardo Alvarez Velsquez (KABLAJUJ TZI) ukamom be rech ri tijonk xuquje uchakuxik ri qatzij qachabal kiche ubi ri. Wa we chak ri xqatzq tzij chqawch, xujchomanik,xqjunumaj ri qanojibal che uchaik ri nikaj tq kaslemal ,chaj, nojibl kichaom kanoq ri nimaq tq winaq ri xeqqx cho we qij sq xa rumal kks na chaqaxol,xaqanikjal rumal wa ruk we keb oxib kaqatzibaj kaqayej wet ruk wa ktobank che ratamaxik ri loqalaj tq utzilal xchukx kan rij ri iwir kabajir rumal ri qanan qatat cho we qij sq, xaq je ri kqaraq ri utzilal xuquje rech kaqaloqaj qib pa ri qakaslemal. Pa ri qakaslemal ri j ajmayab tq winq, ronojel ri sutq nm upetik pa cha ne we keb oxib tanaj pixab tzij ri:

Qanojibal, qachomabal, qakojbal, qabantajik qachak, qatzij, qachuqabqapetik.qasukmal , qakolomal,qabanoj Ri ajtij xuquje ri ajtijoxelab kakimaltyoxij chi kech konojel ri winaq ri kesikn uwch we chak ri; xbantaj kolem xaq rumal ri chuqab xuquje ri tobank xuya ri ENLACE QUICHE rumal wa qamaltyoxij qakomaj jumul, kamul ,oxmul ruk ronojel ri qanima maltyox ba.

CHOLCHAK (Indice)

Uxeal qabantajik Cholqij Tzijobelil Biaj Rawasil Uwch tq che Kunabl Ajalibl Bix Nabalil

Filosofa maya Glifos Cuentos Nombres Principios y significados Nombres de frutas Medicina Matemtica Msica Poemas

RILIK UBEYAL, UXEAL QAKASLEMAL. Ri qakaslemal nm ipetik, xa ruk le mejlem xukulem pa uwi le loqalaj kotzij ko jel tq nojibal chi upam rumal che chi rij la kasikx le kiqiq. qaq, ulew xuquje le loqalal ja che ko chi uwch le wachulew xuqueje pa ri ukaslemal ri ixoq achi cho we loqalj kujlem cho we qij sq. We kaqilo xuquje ri ubeyal rilik ri uxeal ri qakaslemal kiyaom kan ri qatit qaman xuquje ko chi upam le laqalaj imim rumal che are kajib ukaybal jun kutnk wa che chi upam ri qabantajik. Xuquje we qatom pa tq le komon le pixab pa uwi le qabantajik, kasl na rumal ko na ri qakaslemal pa tq ri qachakul, le kunabl, pa le chol qij, xuquje pa tq le jalajj tq chakunem ko cho we qij sq xa re che rajawaxik qanikoj uwch xuquje kokaylo bik chi kech ronojel ri ko cho we wachulem; we qakam pa nq le kichak laj tq chikp xuquje kuk ko ri poxab, mejlem, teuchinik, bixonik, kaslemal rumal che wa we tq chip cho we qis sq ko kichak yaom uloq Rech qatoik cho we nimalaj kaslemal, ruma l ku wa le jun pixap kikya le qanan qatat xuquje le qatit qaman che j te iwir kabajir ojpetnq uloq nm na ri chak ko chi wawch xuquje petanq pa ri qakaslemal.

La filosofa maya es tan profunda que solo la identificacin en la espiritualidad maya es una de las ms importantes ya que en este acto existe la presencia del Ajaw de manera cientfica con el smbolo de los cuatro colores y que los mismos aparecen en el cuerpo como tambin en el cielo y en la tierra. As mismo aparece filosofa en el sagrado maz ya que representa la vida en la mujer y en el hombre debido a que tambin aparecen en l cuatro colores. Esto nos dice que todo lo que existe es complementario y nosotros somos parte de ella.

Ri loqalj qij batz kubij chi qech che are ukuxal umajbl le qanan uwachulew xuquje ri loqalj qakaslemal.

Are kubij chi qech le rilik ubeyal xuquje usukmal le jalajj tq be ko chi qawch cho we qij sq.

Are kuya ubixik chi qech le utikbl ronojel ko chi uwch le ukux kaj xuquje le ukux ulew.

Are kuya ubixik chi qech ronojel le eko cho we wachulew pa cha ne le juyub, ixkunul, le loqalj qanan qatat xuquje ronojel kojtzuqunk.

Wa we qij ri kuya ubixik chi qech are chi ri Ajaw xeutewchij ronojel le ko cho ri wachulew toqoqem kulo ruk le kiqiq,ja, qaq e ri wachulew.

Wa we loqalj qij ri kuya ubixik chi qech kitikbl kimejbl ri qatit qaman cho we qij sq.

We qij ri kuya ibixik chi qech are chi xtiktj ri loqalj nojibl pa ri qakaslemal nimalaj qonojel.

We qij ri kuya ubixik chi qech che are le loqalj qachuqab pa cha ne le qabal, wa we qij ri xuquje ajchak pa uwi le kunabalil.

We qij ri are kubij chi qech uxeal majbal le chak patan pa ri qakaslemal rajaxik kulo kchakx rij Rec. Man kot ximnem chi uwch.

Wa we qij nm upetik xa ruaml are ri ubantajik jun winaq ri uchak are ajamal be.

Wa we ri are tobnel rech ri wokom chak rech ri qatit qamam ojer tzij xuquje we chanim xuquje are unawalil le ja.

We qij ri are le kuya ubixik le xuquje unawalil le loqalaj quxlab xuquje le kiqiq.

We qij ri are kuya ubixik le loqalaj saqil, kolomal pa ri qakaslemal.

We loqalaj qij are unawalil ri loqalaj qaq, are ri uchak are ajsolnel pa ri qakaslemal.

We qij ri kuya ubixik chi qech le sukal be cho we qij sq pa uwi ri qakaslemal.

We nimalaj qij are kuya ubixik le uxeal qakaslemal , umajbl qakaslemal xuquje kismal qin rec ri qakaslemal.

We qij ri are kuya ubixik ri utaklibl ri kaslemal xuquje kuya ubixik le relik uqajbl le qatat qij.

We nimalaj qij ri are le qinomal kuya le wachulaw chi qech nimalal qonojel xuquje kuya ubixik le kajib ukaybl le qawa ixim.

We qij ri kuya ubixik chi qech che rajawaxik kuj mejik,kujtojnik Rec. suk ri qakaslemal.

We jelalaj qij kubij chi qech che are ri qatbal tzij, ri qjtzib ri kamal be Rec. ronojel ri chak patan.

RI NIMAQIJ RECH RI YIKINIK.


Ojer kanoq ri tat Ajpop, sibalj nim ri abix kutiko, rumal wa sibalaj nim ubantajik ri yiknik chuwch. Xubn jumul, xubij chke job re kawinaq ukulbat che kebe che utoik xuquje xbe jun laj ali je jun laj uchaq. Sibalj aqab xeopn che ri jch, ronojel tq ri achijab kikamom ubik kikat, kijachbal, kitot tzojtzj je ruka wakx. Ri laj ali siblaj xumayo rumal kikamom ubik ronojel tq wa we sutq. Xuta che ri tat Ajpop. __Su kupatanij ronojel tq ri etzabal. _La xa kujbe pa jun nimaqij. _Ri tat je wa xubij: __Chanim kintzijoj chawe ali su kupatanij wa chkiwch ri mayab winq. Ri jch siblaj nm upetik rumal ri kqabn unimaqij ri jl, rumal wa are chi tajn kujjachanik xuquje kujxulqubanik je kujsikn panoq ruk tq ri tot, tzojtzj, nikaj chik sutq xa kkibn alchi, kkitzijobej ojer tq tzij, xuquje nikaj chik kebixonik xa rumal che kukutwachij jun nimalaj kikotemal che kban ri yiknik Xuquje konojel ri achijab jewa xkibij: __Tat Ajpop, kqaj qajoch. Are chi kqax jun winq pa le be kkixulqubej pa noq rech kkikutwachij kikotemal ko pa kanima rumal ri jch. Are chi kopn ri ukajbal waim le rixoqil ri ajchaqe ri jch kuya ri kiwa, nim rikil kya chke, ik, xuquje sibalaj ki l ej. Kisbl re, are chi kistajnaq chik ri jch ronojel ri ajchakib kkitija ri kijoch ruk ri ajchaqe ri jch. Te ku r i kbix chke, chitija ri joch xita mer, rumal ki xaro joch kolik, xq ta ne nikpa kiwaj. Ri ajchakib maltyox xecha, are chi xkitzelej kan ri kimulul, chitija jun mull chik ko na, kate chi qs kuqiy ta chik ri ipam te ku ri kixtani che ri utijik ri joch. Xuquje kutzijoj ri tat Ajpop, are chi ri ajchakib kkiraq ri jl, che banom jl rumal ri qanil, xuquje ri abx ko keb oxib reqan rajawaxik kekam ubik cho ri tabl rech kkoj ri pom chkiwch xa rumal che sibalaj nim kipetik chkiwch ri qatit qamam.
We laj ali je ri uchaq, sibalaj tz xkita ri jun tzijobelil xa rumal che ka te nabe mul xkito. Je wa xkibij: __Maltyox che la tat Ajpop, chanim qetam chik le rawasil. ronojel ri sutq kban cho ri jch.

Rajawaxik keqanimaj xuquje qamaltyoxij che ri Ajaw ronojel ri sutq uyaom chqe xa rumal ko kawasil

RI UWA RUKYA RI TAT KOKAIB.


Ri tat Kokaib jokal ujunab utaqem chik man ko ta uyab chojchj ukaslemal xuquje ko ri uchakul. Xuraqa jun qij ri laj a Kan xuta che ri mam ri: __Mam, su che la ki chi junab la xuquje man kyabn ta la. Ri mam ruk kikotemal, xuquje ruk loqbl kux xubij che ri a Kan : __Ri nukaslemal ko chupam ri kintj ronojel qij. __Ri laj a Kan xuta chk chech: __ Su ku ktij la, majumul wilom che ktij la jel tq sutq. __Chila nukt ko wi ri kajawaxik. Xa are chi kujwaik ma xq ta pa such kqatijo. n are kintij ri imut, jun paj uwal che nojel qij, uwi

mukn, much, joch re jawux, ixm, xuquje ri peq. Xuquje kintj ronojel tq ichaj pa cha ne le saqwch, tzin, uxe kix, tes, uwi kix, saqkm. Jel kina utijik ri uwch tq che pa cha ri alanxx, ankaney, kaq qoq, qan qj qoq, qenm, kyeq, lima, mansan, tikon, limonx, perx xuquje kowx. Ko kraj kintij sikil, xuquje ubaq tull. __Mam, siblaj ki uwch wa kinta ri n. Ronojel wa ko pa qakomn. Xq nikaj la kepe pa jetq tinamt chk. __Jela, jela nukt, we loqalaj qanan uwach ulew kuya ronojel rajawaxik chqe. Ma rajawxik tj kqaloq sutq che ko ta kupatanij che qachakul, xa mes kumolo. Rumal wilom chik, kwaj kinbij chawe che tz tj katij sutq che katuto taj, pa cha le e ko chupam laj tq kolibl kekayx pa ronojel wi, le kab, le kaxlan ja, kach, xuquje jetq chk, xa kuya qayab, kuban kx che qaware. A Kan kutzu ri uchi ri umam, kubij: __Rumal ba ri e tz na le uware le numam. . __Jela, man kot jun nuware elnq. Juntir nuware e tz na xuquje e chojchj. Ko ta chi xuta ri a Kan. Xq kuchomaj chik ri jelalaj utijik uqinomal ri kuya qanan uwach ulew chqe.

Xaq ba je ri xkikolaj ri kitzij chi rij ronojel le rajawaxik qatij ronojel qij rech kojnajtir cho we qij saq te ku ri ri mam ruk ri a K xebe pa an

waim xuquje xkitzijobej nikaj taq pixab chik. Uqxan pixab. Are chqaya uqij utijik ronojel ri kuya uwch ulew chqe.

RI NUCHAKUL
Ktzijoxk chi ko jun qij we nuqul xchawik are wa ri xubij: __Ri pamaj ma ko ta kubano. _Qonojel j kujchakunik, xaqxu ri pamaj man kachukuntaj. Xpe ri nuqul xukj kikux we nuteleb, we nuqab rech man kesolobtaj che uchapik ri wa. Xuquje xukj kikux we nuware rech man kikeej ta chi ri wa, xubij che we nuchi man kutor ta chi rib, che we waq man Kuna ta chi su katijowik ri sutq, chke nubaquwch man kekay ta chik, chke we nuxkn man kkita ta chik, che ri nujolom man kusolobisaj ta chi rib, che ri nutzam man
__Chiwila kt kibij ya che kinchakn tj, xa iwetam taj che n kinkeej ronojel ri qawa, kincha ri kuya qachuqab kinbn qakikel rech qonojel kujchakunik. Xkiriq chi kib, xetzijonik, xechomanik, are wa ri xkibij:

kuna ta chi ri ukokal ri sutq. Xkichabej kib konojel, xkichomaj we tzij ri kubij we __Ri nupam man kchakn tj, xu krayej kqatzuqu. Xkikj utzij ri nuqul, xkibano su xbix chke, ki qij man xkitzq ta chi ri nupam. Xuraqa jun qij ri nuchek ri wa ri waqan xkibij: __j man ko ta chi qachuqab kujbinik. We waq xubij: __n sibalaj kchaqj nuchi kwaj nuja. We nubaqwch xkibij: __Man kujkay ta chi j, xq kujmoymt chk. We nujolom xubij: __Kinna n ko kabraqn, rumal che kinao ksolb ri ja xuquje ri ulew. __ Are chi xuta utzijol we nupamaj che konojel
kkichj ta chik, xubij chke: __Tzij ba qonojel ko ri qachak, ko qapatanij. Ruk jun che kchakn ta chqe man kchakn ta ri chakul ri

Xq jewa ko ta chi xkichao, konojel xkibn ri kichak jacho

RI UKEM RI WATIT
Pa jun komn rech ri tinamit kiche are wa ri xkulmatajik: Ri ali Nikte kuto ri ratit che ukemik jalajj tq atzyaq, pot, sut, rech kkikayij pa ri nimaqj rech ri tinamt CHIWILA. Ri ratit sibalaj kchakunik are chi nimalaj winq chik. Ri chuchu sibalj kraj ukux che konojel ri uwi umam rech kkiraq ri uchak. Ri chuchu sibalaj kchobtj uwch pa ri tinamt. Xa are ri chuchu ko jun nm retal cho uplaj, are chi kkil uwch konojel ri akalab kkimj uyoqik. Rumal wa ri ali Nikte kbisn ranima man kkan ta chik che ri uchak, kx kunao che ri akalab man kkinimaj ta ri ratit. Ko kraj ri ratit kuta che: _La tajn kariq ri chak ali. Ri ali Nikte xq kutzu ri ratit, xuquje kchomn chrij ri kayij pa ri kaybl xa rumal che ri ratit ko jun nim retal cho ri upalaj. Ri unan kubij che: __pa ri kaybl xq kiwaa. Ri ali Nikte sibalaj jel kkay ruk jun sq upot, ko laj tq retzbalil chi tq uql: Rx, kyaq, qn kikaybl. Chi tq uqab ri pot banom jel tq quq tajn kerapanik banom xuwi kloq atzyaq banom ruk chich banal tq atzyaq, xuquje ri winq xq kitzeej uwch ri awatit. Rumal ri bis ri ali Nikte ma kuraq ta ri uchak. Ri ratit kuriq apanoq uchi che. Jewa kubij: __Xa katichiknik chakowila che ri achak xa rumal che man e ki ta chi ri qij kraj na che ri nimqj. Xa kinkj nuchuqab wa che ubanik we nuchak xcha ri ali Nikte. Ri ali Nikte xuquje ri ratit, sibalj xkikj kichuqab che ubanik ri jalajj tq atzyaq, sut xuquje pot. Xopn ri qij rech ri nimqj ri Nikte ruk ratit xkimj upatzik chupam jun chakch ronojel ri jel tq atzyaq che xkichakuj. Xuquje xkikj xuquje jel tq uq, pot

chi kech. Te ku ri xkimj ri kibe, rech keopan pa ri tinamit Chuwila. Pa ri be ri ali sibalj kchomn pa uwi ri ukay. Are chi xeopn pa ri kaybl man ko ta chi kekoji wi, konojel ri kolbl ko chi kajaw, ajkayil jalajj tq atzyaq chupam.

Te ri xkiriq jun kikolbl, sibalaj latz pa xekoji wi, ri ali xok che chomanik, man kujkayin ta wa chanim xcha. Su wa kubij le watit man ko ta qarajil kujtzalej pa ri qatinamit Kiche. Are chi xok che uturik , ulikik ri ukay ronojel ri winq sibalj jel xkil ronojel ri atzyaq, pot xuquje ri jalajj tq sut kikamom ubik, tz xkil ri winq che xa kikemom ubik. Konojel ri winq xkiloq ke ri kay. Are chi xetzalj cho kachoch, man ko ta chi jun kukam ubik, xa ne xa xchilbx bi nikaj chik ri winaq.

Su che ri sibalj xqaj ri kichak chikiwch ri winq. Xa rumal che ri ratit ri ali xukoj ri kinojbl ri qatit qamam xuquje ri jalajj tq wachbl kucha ri Pop Wuj pa uwi ri loqalaj taq kem. Xq jeri ri ali Nikte xuquje ri ratit sibalaj nim kikotemal ko pa kanima xetzalj cho kachoch. Ri ali xretamaj, ri retal ratit cho upalaj, man rumal ta ri kekayin taj, man are ta ri xkil ri winq, are xkil ri ubantajik xuquje ri jel uchombl

URO TZIJOBELIL RI QJ IB CHOBONIK KECH RI JETAQ CHIKP

Xkulmataj jun qij are chi xsaqarik ri chikp sibalaj kixem kib rumal xkilo che ri uwachulew sibalaj ktzinowik, man kot jun chke ri chikp xbixonik. Rumal wa ri kot xuchomaj che rajawaxik kpaqi ka pa kaj rech kuya uloq ubixik chke ri rachil che rajawaxik kkimulij kib che uchomaxik rij ri tzinowik keriqataj wi, jewa xubij chke:

__Wachil tq chikp ixko uloq pa tq ri sut siwan, kichelaj, cho tq taqaj, pa tq kam qul, chuchi tq binel ja ma kixmayow taj. n kwaj kinta jun utzil chiwe chaqamulij qib chuchi le binel ja jawi eko wi ri jel tq kotzij xuquje ri rx taqaj rumal ri tajan kqakulmaj. Xkixej ku kib konojel tq ri chikp, xkichomaj su wa kraj ri jun qachalal chqe, xa ta lo kx kurayij chqij. Je qata pe su kraj chqe. Pa uqajibl ri qij konojel ri chikp xkimulij kib jawi xbix wi chke. Xnoj ri uqab tq che kumal ri chikp. Che e

chutin, che e nimaq, xuquje jalajj kikaybl xeopank. Jewa xubij ri kot: __Qachalal suche che are chi xsaqarik sibalaj xtzintzitik, suche xixbixn tj, su xkulmatajk. Xchaw ri chk, jewa xubij: __Kujmayowk rumal che ri rijab tq qachalal tajn kekamk, ma ko ta chi kismal, xuquje kewa ta chk. Are chi tajn kchaw ri chk, xchaw chi uloq ri tukr, jewa xubij: __Xinkm uloq kijab qachil che sibalaj kx e ko wi ma ko ta chi kismal, xuquje xq ketuqar chik. Konojel ri chikp xsach kikux, katekuri jewa xkibij: __Sibalaj kqaxej qib che ri kamikal rumal wa rajawaxik kqachomaj su kqabn che. Kqamayo che tajn kejilow ri qachalal.

Xchaw ri kot jewa xubij: __Chqasikij ri Ukux Kaqiq, Ukux Ulew ruk ri qabix. Xxojn ku kibix konojel ri chikp pa ri kajib uxkt kaj-ulew. Xchaw chi jumul ri kot xubij kut: __Rajawaxik kujkuchn ruk jujun qaxik rech kiqu le kajib qachalal. Konojel ri chikp xkiya jun kixik che ri kot, ri are krapapk xbek xpe ku jun sutkm xsach ubk chupam. Xq kekay chi kan konojel ri chikp. __suwa we tajn kkulmatajik xecha. Ka te kkilo xtzelj uloq ri kot xechabx rumal, jewa xbix chike: __We kamik konojel ri qachalal che kekamk kkuji chi na jun kakalaj kikaslemal, tzunun ubi xa rumal che are kkitzub na ri ukabil tq kotzij. Rumal kuwa man e ko ta kamnq tq chikp keqil cho uwa tq taqaj. We ma ta jeri kkulmatajik kenoj ronojel tq taqaj che kamnq tq chikp. jun wachbl xuquje kutzijoj chi ri jun chaqap tzijobelil chik. Jela kban kuk ri nikaj tq wachbl chik. wachbl, xa qabn jun che, xuquje ri akalab kkibn ke, nojimal la kkiraq unukik.

UWAQ TZIJOBELIL RI KUK RUK RI TZI


Ko jun qij ri, xbe jun tata pa juyub rachil ubik jun nimalj utzi qas ajtzukunel. Xq kateq ri tzi xusiqo che ko jun kuk chkinaqaj rumal ku ri xumj tyonik xuquje xumj anim. Ri kuk ma ko ta kunabej ko uloq pa ri usok are chi xuto che ktyon ri tzi qs xubanla rutzil rib rech kanimaj ubik. __Ay ale, su wa ri kkaj chwe. Su che man kinkiya ta pa utzil, la xa inkamsanel, la xa inxibl xq pa wi chi. Are wa ri xuchomaj ri kuk. Xopn ku ri tzi cho okibl re ri usok ri kuk. Ri kuk man xrayej ta na xopn ri tzi xuchaplej anim kxikpanik xbe pa uwi tq ri che. Sibalaj kx xuna ri tzi rumal che ri kuk xuchomaj kukam ubik ri tzi pa jun kx laj be jawi ma kkowin ta chik kroqotaj ri kuk. Rumal ku ri xubij ri tzi che ri kuk: __We jela che kx laj etzanem kawaj, chujetzn ba. Ri tzi jas kurayij na utijik ri kuk xuroqotaj, rumal ri xtzaq ubik chupam jun jl; xa ruk ri ri kuk sibalj xjorjot ranima ko chi uloq pa uwi jun che sibalj kkikotik. Are chi e ko jachin tq kujkitzuru che ma ko ta kqabn chke, xata ne e rijab, ko kichuqab, e ku ri j ujtq laj pa cha ri kuk rajawaxik kqachomaj su kqabn chke rech kkilo che man tz ta ri kkibano.

WUQUB

TZIJOBELIL

RI LAJ K MA KO TA CHI UCHUCH UTAT

Ko jumul ri jun alaj k xkm ubik ri unan pa jun kx, sibalaj kbisonik rumal che xq utukel chi kanoq. Rumal che ma kkubi ta ukux sibalaj xuchomaj na kutzukuj chi jun unan. Sibalaj kkikotk xel ubik che utzukuxik jun unan chik cho tq ri taqaj, man nim ta bininq xuraq jun nos. Ma xuchomaj ta na xuchabej. Xubij che: __Nos, nos la kawaj kinbn nunan chawe. taj

kbisonik xbek. Benaq are chi xuraq chi ri chij xuchabej: Jewa xubij che: __Laj chij, laj chij la kawaj tj kinbn nunan chawe. Xuraq uchi che ubixik. __Su wa che, loq ta la xcha ri chij che. Su wa ri kkibij ri jetq chikp che sibalaj innim e ba ri t atlaj xit chi nuwch. Xuquje ri we n ko kajib waqn e ku ri t xa keb e kolik. Ri laj k xutaqej chi ri ube ka te xuraq chi ri quq. __Laj quq, laj quq la kawaj tj kinbn nunan chawe, xcha che ri quq, xuraq uchi che ubixik. __Su wa che, loq ta la xcha ri quq ri. Su wa ri kkibij ri jetq chikp jun wi kkay ri wij je ri awe ri t ri. Xuquje ri n nj kinrapn wi e ku ri t, nj tj. Sibalaj kosnq chi ri alaj k che ri binem man kuchob ta chi su

__Su wa che, loq ta la, xcha ri nos. Su wa ri kkibij ri jetq chikp che t sibalaj jel apetik, pe ba ri n tzalwch kinkayik. Rumal wa ri laj k sibalaj

kubano.Kuxln ta che ri ube. Ka te chi xuraq ri xoch. Xubij che: __Xoch, xoch la kwaj tj kinbn nunan chawe, xcha che, xuraq uchi che ubixik. __Su wa che ma loq ta la, xcha ri xoch; su wa ri kkibij ri jetq chikp, man junam ta qawch, ujjunam tj xa rumal n kinwar pa qij e ku ri t chaqab katwarik. __Ko ta kubn la xcha ri laj k. Kintq ubanik jun qn awatzyaq rech kapoysaj awib pa cha kkay wij n. __tz ba we jeri xcha ri tukur. Xq jeri xbe ri laj k ruk

ri xoch. Are chi xeopn choja xkichomaj che konojel ri laj tq ral ri xoch rajawaxik xa junam kkay kij pa cha rij ri laj k. Xq jewa kchobo tj ta chi kiwch ri xoch. Rumal xukoj uchuqab ri laj k xuraq chi na jun unan chk. Amaql xuchomaj che yatl che kkiy pa jun ja kolibl. Sibalaj xkikt ri alaj k xkiy chkixol ri laj tq rachalal xuquje ruk unan xoch, sibalaj pa utzil xekuji wi. Are chi ko jun winq che ma ko ta chi uchuch utat rajawaxik kukj uchuqab rech krilij rib rech kux na jun tz laj winq xq ne pa wi chi.

WAJXAQ TZIJOBELIL KINIMAQJ RI QOJM


kqabn jun qanimaqj. tz ri xecha konojel. Xuraqa ri qij xeopanik: Xopn ri Chm chm, tun, xuquje ri tzu qojm. ri jun kamow ib chkixol. kujbek konojel ri su, ri nimalaj

Xchaw ri chm chm, jewa xubij: __Xq kinbij n, tz wa chqajujunal kqaya utaik su kujqojomanik, ka te ku ri kujqojoman qonojel. Jetl ri qoqbl. Xa jumul ujko na chi kwaj n kichob uwch ri wachalal qojm xcha ri tzu qojm. Xuraqa ku jun qij, ri qojm xuchomaj che sibalj ujki qachalal qib ma ko ta jun qij che qaraqom qib pa jun nimaqj, pa junam kujwa wi. Rumal ri ri qojm xuchomaj kisikixik konojel ri rachil, ko xqojomanik: __Qachalal kixinsikij ri xkibano. Are chi xkis ri jelalaj nimaqj, xumaj tzij ri tzu qojm, jewa xubij: __La kikojo la man kikj taj ka te wa chanim xinwl n che man junam taj kujqojomnik. Chqajujunal jelalaj kexrech Xaq jeri xkis ri nimaqj, umak wa xtiktaj uloq Chqata pe jun jelalaj tzijobelil. Chqanatasaj pe ri tzijobelil. Kqata ri kechaw ri qojm che ri kecha pa ri tzijobelil. Chqata ri qojm te ku ri chqabij su tq qojm kechawik. uchi. Chqabij kibi jaln tq qojm chik che ma e ko ta pa ri wachbl xuquje che kech ta ri qatit qamam.

ULAJUJ TZIJOBELIL RI TIKON

Pa we kisbl tq junab ri nan Xkik ri tat Kanek pa cha kibanom uloq ronojel tq junab, xkisikij konojel tq ri kalkwal xuquje ronojel tq ri kimam rech kekuji kuk pa ri nimaqj che utewchixik ija pa ri wajxaqib qanil che kkiyaom kanoq ri qatit qamam chqech. Malaqij chiwe, ma ta ba ko jun chiwe che ma kopn taj xeuchaxik. Ri

alkwalxelab xuquje ri imam sibalaj xekikotik, tz ba ri xecha. Ri tat Kanek xuchabej ri chuch qajaw rech ri komn, xuta toqob che rech kubana ri loqolaj kotzij rech ri Wajxaqib Qanil. Aqb xwalaj tat Kanek pa ri Waxjaqib Qanil xubn rutzil ronojel ri sutq che kkoj pa ri loqalaj kotzij. E ku ri nan Xkik are xutij uqij ubanik ri jelalaj wa rikil.

Xeopn kt ri alkwalxelab xuquje ri imam, chi jujunal xkichabej kichuch kitat, katit kimam. Tekuri chjujunal xkiya ronojel tq ri ija che kikamom ubik che ri katit kimam: ixim, kinq, jawx, qoq, mukn. Man ko ta jun kchaw chke. Ri tat Kan xukm chke ruk ronojel ranima tekuri xuta bi jubiq ulew xuquje jubiq ja chke. Xkikm bi che te ku ri ronojel xya pa ri tanbl. Are chi ronojel sukumam chik, xujeq ri loqolaj kotzij, ri chuch qajaw: __Chanim kixxukik rumal che nim upetik nim kel wi we qakotzij xeuchixik. Konojel xkitzj kichaj, ko ri tat Kanek pa kitzal, ri chuch qajaw xutaqej ri uchak: __Loqalaj ija, Ukux Kaj, Ukux Ulew chujkuyu la xa rumal kqask ri loqalaj qanan ulew ruk ri qachak, xuquje kqata jun mayij jun toqob che la Ajaw chtewch ij la we loqolj tq ija rech ba kpoq loq uwch chuwach le loqalaj qanan ulew rech chweq, kbij sibalj kwachink rech ko qatijo.

Xkistj ri loqalaj chawem rumal ri chuch qajaw, xubij chke ri nan Xkik ri tat Kanek che kumaj chik kjach ri wa ri ukya. Te ku ri xqab qo ri loqalj ali, ko qij ruk ri umam Kanek xubij che: __n, ko kwaj kinta che la. __Su kawaj xcha ri umam utzalaj winq. __Su che chanim konojel xujasikij che we jun nimaqj, maliqij kixpetik ko ta jun mat kpe taj xatcha chqe. Xq kutzu ri mam Kanek te ku ri xutzelej utzij, jewa xubij che: __Kisbl re wa kina n xinkuji iwuk pa we nimaqj wajxaqib Qanil, are wa sibalaj nim xel chi nuwch. Konojel xkilo che ketzijn tat Kanek ruk ri Ikoqij te ku ri xemuli konojel chkij. Are chi xril wa Tat Kanek, xubij chke: __Sibalj kixinloqoj konojel rumal la xixinsikij pa we loqalaj nimaqj Wajxaqib Qanil. Kinna n che kisbl re wa xqaqaxej we jun nimaqj. Kinwoqxanej kanoq chiwe, ma sach ikux chi kulu uqij we loqalaj qj Wajxaqib Qanil, rech jel tq uwch ri itikon kiyako xuquje kikm iwib. Amaqel chi kujtikonajik kqakl uqij qakaslemal. Ktzetzetik xukis utzij. Xubij: __Chqakulu uqij qakaslemal chqatija ba jun qawa qonojel.

UJULAJUJ TZIJOBELIL RI SANK


Xkulmatj jumul kanoq, che jun laj sank xbe che utzukuxik uwa chupam jun tikon abx, xa are che pa we jun tikon ri, kate xbn ri awex chupam, rumal ri, ri abx qs kate akuxa uloq. Are ri laj sank xrilo che ri uxaq ri laj akuxa abx sibalaj ton, ton, xas raybl uwch, rumal ri sibalaj xkikot ranima che. Je wa xuchomaj: __Kinqup na ubik jun uxaq we abx ri, kinkutu na chi kech ri wachalal e ko kan pa ri jl, rech kujpe konojel che ukamik qawa. Te ku ri xreqaj ubik ri uxaq laj abx, xumaj ri ube rech kopn pa ri jl kuk rachil. Are chi, maja kopn kuk rachil, pa le be xeuraq keb tataib. Ri tataib xkichomaj: Jawi xukama wila le uxaq abx le jun sank chi. Ma xkichob tj, are ri xkibano xa xkiqatuj uwch ri sank xuquje xkita che:

__Saqarik sank, la tz awch xe cha che, jawi xakama uloq le uxaq abx. Ri sank man xchaw tj, xq uxem rib. Rumal ma xchaw tj, ri tataib xpe kiwal che. Te ku ri xkiximo, are ta ne kkaj are kchaw ri sank, rech kubij ri sq chke jawi xukama wi ri uxaq abx chi. Are chi, jun chke ri tataib xrilo che man kchaw tj, ko xuchp chi uql xuquje xe upam ri laj sank, jewa xubij che: __Che we chanim katqaj pa ri kx, xa rumal che tajin ka qup le uxaq tq abx xuquje che ma xabij ta ri xqata chawe. We chanim ri a chakul xuquje kech ri awachalal pa keb kubn rib. __Xuquje, che we chanim, t xuquje ri awachalal man kixuxln ta chik che utzukuxik ri iwa. Rumal wa we xkulmatajik, we chanim le sank sibalj kichomabl xuquje sibalj kechakn che utzukuxik ri kiwa. Le sank are qs kkitij le chaqap tq wa ketzaq pa ulew, kaminq tq saqnoy, xjt, konojel ri chikp e kaminq chik xuquje uxaq tq che, kotzij. Are chi kkikx kachoch, chuxe kan ri qalj konojel kkito kib che uyakik ri kiwa xuquje ketobn che ukamik ri kisqmol.

Ri qatit qamam kkibij, qalaj ri, we xebe ri sank pa

tq jawi chik, xa kumj ri qalj.

UKAJLAJUJ TZIJOBELIL RI UNAWAL RI CHE


Are wa xkulmatj pa jun nj komn: ko jun laj ala ubi Kokaib, ri unan xutq ubik che ukamik si. Ri laj ala xumj ri binem, te ku ri xopn pa ri juyub ubi TOJIL , pa e ko wi jelalaj tq che. Ri akal xumj utzukuxik uqab tq che, nm ko ri kajbl xqaxik, are chi ri akal xpe riwal xa rumal che ma kuriq ta ri uxikay, rumal wa xumj uchoyik laj tq che, xpe pa ujolom che ronojel tq mul kutzukuj usi kx kuraq che umolik, rumal wa nikpa ri tq che xurq pa ri ube xeuchy kanoq. Xmoltj ri usi xuptz ubik xreqaj, te ku ri xqax koq pa jun lat z kichelaj, xq kateq xel uloq jun achi pa ri ube, sibalj usokom uchakul, kyaq, kyaq kkay chik rumal che kisnq pa ri kik. Ri a Kokaib sibalj xuxej rib, xuta che ri achi: __Su xriq la ... su che jela banom la ... jachin xbanow kx chela. Ri achi, ko xutzu ri akal xuquje ri si, ma kel ta chi ri uchabal, je wa xubij: __Are wa xabn chwe, xuquje konojel ri winq are chi kkichy ri rx tq che, sibalaj kx kkibn chwech. __Are chi kkichy jun che, sibalj kkisk kan nuchakul, rumal wa che inkisnq pa ri kik, kx, kx ri kibn chwe. Ri akal ko xutzu ri uchich, kate xrilo kisnq pa kik, sibalj xuxej rib, ma ko ta chi tzij xubij, xmoxrik, kurq ta chik su kubano, xq kmayow chik, anaqil xtzelj cho rachoch. Are chi, xopn pa rachoch, xbe ruk ri umam, xutzijoj che ronojel ri xukulmataj pa ri kichelaj. Man kak ta wa chuwch ri umam, rumal ri je wa xubij che: __Wimam qs chakojo retal we kinbij chawe. Qonojel wa, pa cha ne ri awj, ri che, qachalal qib. Are we man qabn ta kx chi kech, sibalj kujkito wa pa ri qakaslemal. Are we keqachy konojel le che, pa cha ri xabano, kekis konojel, te ku ri kujqaj kan pa ri kx. Are we tzij sibalaj e rajawaxik chi qech, te ku ri qeqachoyo, rajawaxik kqata na che ri rajaw.

Ri a Kokaib, are chi kbe chi jumul che ubanik usi, are

xutzukuj ri chaqij tq che. Majumul chik xuchy rx xuquje laj tq che.

UJOLAJUJ TZIJOBELIL RI XUKULMAJ RI A LU SIBALJ SAQOR


Xkulmat j pa jun tinamit, ko jun achi sibalj saqor. Are chi kbe pa ri chak, ronojel tq mul, amaql kkubi, rumal kx kunao che kchakunik. Pa jun qij, ri jun achi, benaq pa ri be rech kechakunoq xq kate xril jun kch chkl pa uwi jun che. Kate ku ri jewa xubij: ntanela inkch rech man kinchakn tj. Are chi xbitj rumal, xpe ri kch xubij che: __Xinto su ri xabij, we ne kawaj tz kqakex qib, n kinujl achi e ri t katujl kch. __tz ri xcha ri achi. Are chi jewa tajn kkibij kate xkinao e jaltajnaq chik. Xpe ri kch jewa xubij che ri achi: __Xa rumal che we chanim atkch chik kwaj kinbij chawech, are chi katnumik, chatzukuj pa cha kelwi sibalj sb xa rumal chila kowi ri awa. Are chi xbitaj wa rumal xkijch kan kib. Are chi xqaj ri qij ri kch che achi chik, xbe cho ri rachoch, kate ku ri ri rixoqil jewa xubij che: __Sibalj xex awuxlab, kinkj na jubiq aja rech katatinik. Are chi, ri achi tajn katinik ri rixoqil xsach ukux che xa rumal che sibalaj keusilobisaj ri uqab xuquje are chi xbantj ratinem xel ta ri uxexal. Pa ri jun qij chik ri achi xbe pa ri uchak, te ku ri are chi xulik, anq xpe ri kch ruk te ku ri jewa xubij che: __Chnakuyu, xinriyij awch, chanim kwaj kinux chi na achi xa rumal che chanim man inwaqnaq taj, man kraj ta ri wa chwe che katij t. Kintyoxij chawech che xaya we jun nm laj kutbl chiwech. Kisbl re, ri achi xujl kch xuquje ri kch xujl achi. Ri achi xtzelj chu ri rachoch che utzijoxik we xukulmaj. Rumal wa man tz taj are chi jun winq sibalaj saqor rumal kutij kx pa ri ukaslemal.

We jun tzijobelil kukt chqawch che man kuya taj kqarayij ukaslemal jun

chikp xa rumal che ri Ajaw uyaom uloq ri qapatan chi qajujunal.

BIAJ
Aqabal Petz Sank Ixkuna Nas Jax Moro Chan Panjoj Chumil Xiloj Kanastuj Ajyatas Tzul Nx Sukuki Kwin Tum Suy Tebalam Sikal Sukuri Nima ja Lx Tiniwar Kalwa Betzabe Sabala Chakj Ixkotoy Poma Tojin Tzal Raxche Kor Pwaq Chikuy Tun Tamb Aware Kamaja Ajchij Tamub Ajchim Poroy Tuy Xikay Patzn Ixtup Konos Kos Karilo Sib Sinakan Warchj Xikacho Km Qaq Sik Ajpi Kalam Sarat Chitop Tzakitzal Xen Abaq Mix Pakay Ixchel Par Tzunun Ixkayaw Jax Kum Ajkot Ixkotoyak Kuin Sorok Nix Jotomokoy Kuteres Takam Kalam Sqche Tzalam Tzok Chit Pichol Chum Chamay Tzum Abj Tikpam Chiroy Kojop Chk Ixparpuaq Tambris Ixchew Saq ik Aj Xk Winq Xyab Lux Ajpop Lem Xikara Oxlaj Tamub Ilokab Ajpakaja Qmja Santay Tzay Mutz Raxche Kojti Ikoqij Nawal Tayum Chikaj Bolaj Chikch Bakyax Chanas

Batz Sok Utiw Kowox Raqn koj Pak Kej Kn Tzk Tekum Pol Chi kaj Chay Keme Kalel Koy Pu Xikn Kos Yax Ajpop Qanil Ajanel Ixkoy Upamjoj Ixchp Oxlaj Ajpas Chitk Sinakan Ixkik Sqbin Kor Yak Toj Lol Sak Tol Ajmaq Koj Ri kyak Sqpom Ixkel Satzo

Tojin Aware Uchi kj Sikj Ixtp Sank Botom Uchi Balm Ajpu Koy Koxik Lajuj Tzoy Say Tzunux Tzunun Xik Kenech Xir Tzalm Eki la Tzikn Ix Saqkr Cho Tunum xan Jax Iboy Wuch Balm Sut Boj Chich Baqt Che Xaqol Qol Qor Kniy Chj Pixik Xm Ixqanil Pax

Kolaj Suwar Utzam pop s Chik Xar Kuk Imul Korchch Pixkar Qaq Bolaj Chach Utzam Kolop. Kokaib Ikoqij Nikte Sija. Teku (rabil achi) Ixkn. Ajpakaja Nikte

RAWASIL.
tz tj che kawil le sutz are chi kbinik, xa rumal kat kan ta che ri achak. tz tj che kachqapij kn ri awa, xa rumal ma ka kista le akulnem. tz tj katij jun kwach tikon, xa rumal tyox awalkwal ke kijik. tz tj katij ichaj rech jun qij kanq, xa rumal ma kachob ta chik ja wi kaya kanq jun sutq chi. tz tj katij jun tikon, tijom kanq, xa rumal jun laj chikp xa rumal kpaqn le achi. tz tj kaqaxij le pwaq pa le uwi le qaq, xa rumal ma ka kuxin ta ri arajil. tz tj kapuchuj le joq, xa rumal kpe sal chi awij. tz tj kat kay chi upam jun siwan, xa rumal kekm ronojel ri awal. Jun ali tz tj katqax pa uwi jun mesbl,.xa rumal che kx kolil kuya pa ri ukaslemal are chi kekuji ri las tq akalab tz tj kawesaj jun sq uwi jun nm winaq, xa rumal kux sq ri ajolom. tz tj katik le abx che akal ik.xa rumal ma kot reqn kuyao. tz tj katij utijal le plamx, xa rumal nj tj kixol le awal. tz tj kakx atem are chi tajin katwaik, xa rumal wa kariq ta akolbl che chi kat kamik. tz tj che jun ixq kuxiy uwi chaqab, xa rumal ma ka wil ta che kel ri ranima ri anan xuquje ri awichijil. tz tj che jun ixq kuxalqatij le kolob, xa rumal kuya ri ral ubatztim ri umuxx che ri uqul. tz tj katkubi chi rij le asron, xa rumal kpe chokj chi wech xuquje anaqil kapaqan le asron. tz tj katkubi chi rij le ka, xa rumal ktzaq ulq le ubojal awij. tz tj jun akal kukj ri retzyaqbl jun nm winq, xa rumal aniqil karijobi.k. tz tj kaya eqn che jun tzi, xa rumal kakiy ujolom pa uwi ri achek. tz tj katmesn chaqab, xa rumal ma kkuxan ta ri arajil.

tz tj kaqasaj ri jl are chi chaqb chik, xa rumal kuxej rib le jl xuquje kbe ri ukux. tz tj katzijoj le awichik che tajn ktwaik, xa rumal are chi kabn chi jumul ri awachik ma knatj chik chi awech. tz tj kawesaj uwch le kichabal le chik p, xa rumal kchuwur pa achi. tz tj jun achi kunm le uqab pa le tuy , xa rumal ki ri ixoqib keubochij. tz tj katkubi chi uchi le uchi ja, xa rumal anaqil katkamk. z t che jun ix kaq pa uwi jun che tikon,xa rumal kepaqn le uwh. z tj kabn ri asi che akal ik, xa rumal man kkatj. tz taj katij ri awa chi atpaklik, xa rumal kekiy le wa cho ri aplaj.

Awas kaxalqatij le mesbl ,xa rumal xaq Ixoqib ri awalkuwal. Awas kchubx jun winq, xa rumal che kpe cha k cho raqn jun. Awas kateklej ri ixm, xa rumal kaxbij ri ranima kel ulq chk chi awij . Kawetzbej tj xa rumal are nabal chi uwch are qachuch. Awas kaxalqatij le usok boj , xa are chi ri akal ko waqib rikil kelkulq ri peq pa ri ujolom, ri peq are ri pa cha tzil ri ukaybl pa cha le ulew kI winq kikbij chech le peq xa rumal che xq junam kkay ruk ri ukis chij. Awas kaxalqatij le uchul kej xa rumal che ri awqn kubn poch chi uxe. Awas kabn tzijtal xa rumal are chi ka kuji jun alkwal kel kasolna awib che ri winq che xabn wi ri tzij. Awas kabn aboqoch che jun winq, xa rumal nm taj ri akaslemal Awas kaxalqatij jun kam, xa rumal kpaqtajik uxol awaqn . Awas katij sutq pa ri achat , xa rumal kel ulq chak cho ri apalj . Awas katij sutq rech jun ala, xa rumal are chi kuji jun awal kx kariqo rajawaxik kasolna awib. Awas kayoq jun winq xa rumal je ri kel jun awal we ne jun akojol . tz tj karq jun tuy , xa rumal che kel katn cho awij.

tz tj kachiy jun tzi, xa rumal che kel uloq ujolom cha chek . tz tj kt k.ubik cho utem jun nm winq , xa rumal kt rijob anaqil . tz tj kanim awib chi upam jun chim kolbl, xa rumal che kel ulq chak pa ri ucha kul ri winq . tz tj kariq jun pak , xa rumal che kaml tzij tal. tz tj che kat qax chi rij jun klob, xa rumal che kel ulq iboch chi rij ri awaqn . tz tj katkubi che nukbl qaq, xa rumal che xaq alitom awal kujik. tz tj ka kt jun rxqb , xa rumal kaqiy aqb. tz tj che jun ixq kukj uxajb jun achi, xa rumal kpe kumtz che raqn. tz tj kaqyeq jun atzyq rech jun ixq, xa rumal are chi kkulik naj kbe wi.. tz taj katij uchaqbl mes, xa rumal chi kamol tzijtal chi rij jun winq . tz tj kachiyo jun winq ruk jun mesbl xa rumal kurq kaqiq yabil ri winq . tz tj kaxiy awi chaqab , xa rumal katzq ulq ri uwi ri winq tz tj kawesaj qaq chaqab chi ko ik e chi kasaqar aninq ri awi . tz t j kaxutuj awch jun nuch e chi ri akal kakun tj kachaw anaqil . tz tj katij ri ichaj tzakom kanq iwir , xa rumal kusch ube xoqoje ri unojbl. tz tj ri winq kukieqbik ubaq oj ruk ri raqn . tz tj ka keq ja chi rij jun tzi are chi pa jb kt muq wi. tz taj kachp uje jun mes: Xa rumal che kakuxin taj arajil xuquje echi ko ri ukay man kakayin tj. tz tj katj ajoch chi upam jun nm bj e chi karq ri jun yabil ub tzu kelq pa ri qulaj. tz tj katqayi chi rij jun raqn asron, xa rumal che ri achi kakos anaqil , kuqiy ta le chak . tz tj kutij uwa jun ixq tuyulk xa rumal ri ixq kurq kx are chi kuya jun akal cho we qij sq.

tz tj kaqumx uwal kinq , xa rumal che, kpe kik pa utza'm jun. Jun ixq tz tj kutij ri j e chi yab winq, xa rumal kpe qeq chi uplj. tz tj che jun lj akal kuchik ri raxkyq chi upam laj ton kum, qoqxuquje ri mukn, xa rumal che kumj chernem . Ri, jun ixq man tz tj kresaj uwch ri roqbl jun kej, xa rumal chi kkujijun ral je ri koq ri akal. tz tj katj ri nabe lej che kel ulq pa ri xot, xa rumal kakuxin ta ri wa. tz tj kkutx ri jun lj ton mukn, qoq, kum, xa rumal kqayik. tz tj ktzux ri wuj are chi kporxk, xa rumal kpe sq pa ri boqch jun. tz tj kporx ri laj chikp che ubi xqelchaj, xa rumal che kpe kixwi pa ri jolomaj. tz tj che keyaj tq tyox akalab, xa rumal kikqch ratzyaq jun winq. tz tj kacha ri ubi ri yak pa ri ja kolibl , xa rumal kutija ri awk. tz tj chi kiwesaj uwach ri chikp ubi joj, xa rumal chi kachuwar pa achi. tz tj katzuq jun tzi pa unikjal waim, xa rumal man katkun ta che utzuqik jun winq. tz tj kya uchaqapil wa che jun tzi, xa rumal kpe chak chi rij ri winq xuquje kchaw ri upam pa cha kubn ri upam ri tzi. tz tj chi kachembx kanq ri uwal tzi, xa rumal kuya qoxm jolomaj. tz tj kyax kanq ri tzil atzyq pa uwi chi, xa rumal kukey jun che ubank ri utaqkil. Ri akal man tz tj kutatbej kitzij ri nimaq tq winq, xa rumal krijob aninq. Ri jun ali man tz tj kutzu ri unan are chi kkiji ri ral, xa rumal sibalj kx kuraqa na are. tz tj kqapux raxkyq jun ne, xa rumal kelta lo ri uchabl aninq.

BI KECH CHICOP

BI KECH CHICOP Tzi Mes. Ak. Patx. Chw. Aq. Nos. Xpach. Xtutz. Sqkor. Sak. Pepe. Kasik Wakx. Kej. Iml. Kuk. Wuch. Iboy. Qol. Plamux. Xumtuq. Xam. Xkuch. Joj. Sen. Kuch. Xik. Sotz. Kox. Korchoch Buq. Utiw. Cho Chij. Xar. Msat.. Tukur. Kl. Tuktuk Lol Kab Mnon Amlo. s. Xpeq.

Xel,. Xqechaj. Koxkik Sip. Umes juyub. Xpakpan. Qatztuj. Balm. Utziqij. Tzikin. Kumatz. Koxpin. Tzantziboj. Tortolit. Qirkik. Jirafa.

m. Witz Lem. Tix. Chaken. Xkb. Xpumuy. Kisiy. Worwoj. Saqnoy. Chup qaq. Sisn.

Saqbin. Koy. Uq. Snik. Tot. Par. Qoq. Karner. Tzojtzoj. Tzunn. Qlqol. Kurpuwi. Sipaq. Nix. Nij.

Yak. Xtuiktul Stal. Pich. Kan. Chip. Kr. Top.

Uchuch Kamatz. Xepkr. Chinchn.

Krij kum. Bur. Wiswil. Qaltaq Qalaj. Tukmux. Tuxerix. Praqan kej. Chijilpamusmul Tisis. Tochich.

Cholol. Kurpup. Chakan. Rax akan. Atoy. Baqe. Kaq chib. Chilakan. Suquk. Etnel.

Rexuq. Ba. Pum. Balom. Xeperpuaq. Kalkuq. Xujut. Pulpi. Kixpu. Tzim.

QAYES KUNABL
CHACHAL BE
Kukunaj ri qaq, qoxom jolomaj. Katzakik pa ri laj xaru kapoqowsaj job lj tq kajbl, katij kanq chaqab. Kaya kanq utijik are chi t tz chik.

KULANTO
Kukunaj le qoxom pamaj ( menstruacin)

Kapoqow tq kajbl tekuri kaqumuj jun pajbl a we. Keb mul che jun qij.

KIX Kukunaj le ukatnaqil le qij chi uplaj jun..


Kachol rij te ku ri kasaq che le aplaj xa re chaqab kakojik.

IYA
Kukunaj ri qoxom pamaj. Nabe katzaq pa jun xaru te ku ri kakama keb oxib raqan tq iya kapoqowsaj tq keb kajbl te ku ri kajorobsaj, katij keb, oxib mul pa jun qij.

ALTIMXA:
Kukunaj qoxow pamaj, jolomaj, xuquje kubn rutzil riklal ri ixq. Su ubanik: Ktzakik ri uxaq xuquje ri usij .

KUXMIKEL:
Kukunaj: ja chupam jun. Su ubanik: Ktzak le uxaq xuquje le urab.

WAKALIY:
Kukunaj ri j. Ukojik: Katzak job uxaq kapoqow oxib kajbl te kut kaqumuj chik.

ARURA
Kukunaj le qoxom anima. Ukojk: Katzak oxib raqan ri arura pa jun kolbl ja kajorbasaj te ku ri kaqumuj jun kolbl oxib mul Katij job qij.

LIMONX
Kukunaj le ja pamaj. Ukojik:Kayikya chi upam jun pajbl te ku ri katzaq jubiq ja ruk te kaqumuj.

RIJ ALANXX:
Kukunaj ri j: Ukojik: Katzakik chi upam jun xaru ja, te ku ri kaqamuj jun pajbl. Oxib mul jun qij.

RA QAQ
Kukunaj le chak kl ulq chi rij ri jun winq. Ukojik: Kjokik te ku ri koksax chi uwch ri chak.

UXAQ ASETE
Kukunaj le qajnaqil . Ri ubanik qaq kikoj kanq chi uwch le qajnq chaqab.

S Q IXQ.
Kukunaj le qajqnqil . Ri ubanik xa kekam ulq, te ku ri kmiq chi uw le qaq, kate kkoj kan chi uwch le qajnqil pa tq chaqab.

USIKAJ PAR
Kukunaj kaqiq ko chi upam jun. Kktzakik pa jun lj xaru te ku ri are tq kpoqowik, kitijow jun pajbl nimaqab.

JOLOM IKX
Kkunaj le yitznaq pamaj . Kikam le urab kichaj uwch te ku ri kitzak pa jun lj xaru te ku ri kitij jun kolibl keb oxib qij.

XOQKAOL.
Kukunaj le sipj naqil rech le qachakul. kajokik te ri kikoj chi uwch ri sipjnaq wi.

TZIMIY.
Kkunaj le qanchul. Kitzakik te ku ri kitijow jun kolibl echi kx le qnchul.

LE CHAJ.
Kkunaj le ajito. Kiya jun laj pak pa jun lj ja te k u ri kasiqark kitij uwi.

UWCH KISIS.
Kkunaj j. Kitzakk job uwch le kisis te ku ri katj bk.

UXAQ KAQ.
Kkunaj le pamaj. Kitzak oxib uxaq pa jun lj xaru te ku ri kitij jun lq.

UCHACHAL KUMTZ:
Kukunaj le chk ko chi rij jun winq . Kikam job uxq te ku ri ki toyk,kijokk te ku ri kikoj kan chi uwch ko wi ri chak .

QAYES MURAT:
Kkunaj le yitzanq pamaj. Kikam jun muq rech le aqab te ku ri kitzakik pa jun laj xaru kitij jun mulul che ki te kiyakanq chi kaxtachk le pamaj.

UWAL LIMONIX:
Kkunaj le qoxm jolomaj xoqoje le j: Kekamoq le uwal limonx te ku ri katij jun laj mulul nojel aqablil.

ALWINO:
Kkunaj le anima xuquje le xibrikil : Kipoq wasaxik jun laj xaru ja te ku ri kikamlq ri alwino kitzak chi upam le ja .

CHIJOB:
Kukunaj le jorbk . Kikam ulq jun laj joytaj te ku ri ktzak pa jun nm subl te ku ri katin chi upam.

ISPAR:
Kukunaj le qoxom pamaj : Kekam ulq le uxaq te ku ri kichaj uwch jun laj jumuq te ku ri kitzakik xoqoje ktij jun kolibal che.

IMUT:
Kukunaj chi jun kotaj ukikel (amebas). Kekam ulq kitzakk te ku ri kitijow jun lq che ronoj qij.

LUT, ARURA (ruda):


Kukunaj: qoxom jolomaj, bq wch xuquje qoxom anima. Ubani rutzil: Rech qoxm jolomj xuquje ri anima: Pa ri xaro (xaru) kpoqowsx kijab qumubl ja ruk ri lut, kcha uwch ka te ku ri ktij oxib mul pa ri qij. Rech baq wch: Le lut krichilj jun sqmol, ka te ku ri kajil chi rij ri akal, pa tq ri ujolom, pa uqab, raqn, upam chi xa kojtajik kanim pa ja rech kajorjob ri yabil , ka te ku ri kakyq bi pa ri nimja.Uternexik: Lajuj Qij.| |

ALTUMX (altamisa):
Kukunaj: kx pamaj Ubanik rutzil:

Katzak keb oxib raqn ruk ri usij xuquje uxaq pa jun xaro kapoqowik te ku ri kawesaj cho ri qaq te ku ri katijo. Uternexik: Kaya kanq utijik are chi ko ta chik kx cha awe.

KISIS:
Rachil ri uxaq okal xuquje ri usij.(bombilia) Kukunaj : j Ubanik Rutzil: Rajawaxik, oxib uxaq okal, oxib uqab kisis, oxib usij ri bombilia utijowk : kapoqowsax jun qubabl ja, pa jun laj xaro, ka te ku ri katij kanq ri uwal. Uternexik: Oxib qij. IYA: Iya rachil aliwin RUTZIL: Ktzak pa jun xaro oxib uqab te ku ri ktzaq oxib uxaq le aliwin.Uternexik Kukunaj: le chikp che ko che upam jun akal. UBANIK: Katij jujun qumubl chi uxe awa kanq. Pa ri oxib waim.

MICHTI: Kukunaj: Ri kik are chi kkiirik (diabetes) UBANIK RUTZIL: Kekam jun uxaq te ku ri ksol rij xq xiw ri upam kkojik che man kachaqij ta chik ri uchi te ku ri kuxlan che utijik. Wene kunao che kachaqij na ri uchi kuternej na utijik. MANSAN: Kukunaj: Ri yabil che ri jun winq che sibalj knumk (gastritis). Ubanik rutzil: Kkoj le uxaq, le ucheal, xuquje le uwch le mansan kamuchk te ku ri ktzak chpam jun xaro. Uternexik: Ktij oxib mul pa ri jun qij chuxe kanq ri waim, jolajuj qij ktijik. UXAQ ALANX X: Kukunaj: Ri xibriki l Ubanik ritzul: Kajib uxaq alanxx, jun lj pak kpe (T de tilo), jun uxaq Qayes ichaj (Lechuga), ktzak pa jun xar kapoqowsx lajuj tq kajbl. Uternexik: Ktij jun qumubl chi uxe ri wa oxib mul pa ri jun qij, kel na ri xibrakilKa te ku ri kya kanq utijik. UKULANTO TZI: Kukunaj: Ri akal che xq koqk. Ubanik rutzil: Ka poqowsax jun qumabl ja ka te ku ri ktzaq chi rij le qayes. Uternexik: Kutij nikaj pak jumul kutij jun qij kajib qij kutijo.

KWX: Kukunaj: Qoxm jolomaj, qajnaqil. Qoxm jolomaj:Ubanik rutzil: Kkoj le uxaq pa le utzal ujolom ri winq ka te ku ri Kaxim ruk jun atzyq kya keb kajbl chila te ku ri kkexik, kkoj chi nikaj che, Are chi kotchik ri qoxm jolomaj kesaxk , xa rumal xu jik ronojel le yabil. Qajnaqil:Ubanik rutzil: Kkoj le uxaq chi rij ri baq pa kx wi ka te ku ri kapis ruk jun atzyq kya keb kajbl chila rech kutzir ri baq . Xuquje tz ri pixlq che ri qajnaqil rumal la we ko ta uxaq kwx tz are kaqkojo. KI QAYES: (Svila). Kukunaj:Qeq chi upalj ri winq xuquje ri qaqan pamaj. Qeq:Ubanik rutzil: Ksol rij ri qayes are kkoj ri upam che kkebebk, kjil che ri qeq pa kajbl qij, te kchaj pa usaqaribl rech ri jun qij chik. Uternexik: Ksol rij le qayes kkyaq ri upam chi upam ri jun pajbl (vaso) ja, kya kanq chi upam ka te ku ri kya kanoq cho ri raxqab chaqab chi kasaqarik katijik, kaya kanoq utijik e chi kotchik ri qeq chi upalaj ri winq. TZOLJ: Kukunaj: j UBANIK RUTZIL: Nabe kapoqowsj ri ja ka te ku ri kaya ri qayes chi upam ri xaro, kapoqwik pa job kajbl, kajib qubl uwal ri qayes. Uternexik : Ri nimaq tq winq kitijo kajib mul jun qij. Ri akal kajib mul jun qij.

TUKR: Kukunaj:Sq chajon,qn chajon. Ubanik rutzil: Nabe kapoqowsaj ri ja ko ri chaqap che chi upam, kapoqowik lajuj kajbl, are chi ya tz chik kawesaj pa nikaj ri uchukul katin chi upam. Uternexik: Lajuj qij katn chi upam ri jun kolbl. Kubn kajib mul jun qij. QAYES: (Jacarand) Kukunaj : Ri yach ko chupam are ri tq yach. Ubanik rutzil:Ktzaq ri ja kapoqowsaj chupam ri xaro, ka te ku ri job kajbl Kapoqowik , jun uxaq katzak pa kajib qubl ri ja pa ktzaq wi. Uternexik: Katij lajuj qij nik pa mul katijik kajb mul jun qij xuqoje ri akal xa job mul kutijo. ROXBL: Kukunaj: winq kuxej rib.Ubanik rutzil: Kkibn che nabe kapoqowsaj ri ja ka te ku ri jun kolbl qaya qayes chi upam kaya juxit chik ruk kaya patzam kaya lut ruk chaqab chaj, kaya ri chak qaq rech xukub rech a tuj katinik chi upam ri ja, xa oxib tq qayes kakojo. Uternexk: Oxib mul kabno. KA KUNABL (Marrubio):

Kukunaj: Ri kx pamaj ma kot uchuqab ri pamaj. UBANIK RUTZIL: Ka tzq wa we jun qayes chi upam jun xaro ka poqowsax pa lajuj kajbl te ku ri katij chaqb. QAYES KUNABL (Pimienta). Kukunaj: chak chi rij ri winq. Ubanik rutzil: Katzaq uxaq xuqoje ri ukutamil chi upam jun boj kapoq owsax te ku ri katn ri winq chi upam wa we ja sibalj katn ku kj ri winq. QAYES KUNABL (ajenjo): Kukunaj: ri kx pamaj xuqoje ri chajon sibalaj kx che kapetik. Ubanik rutzil: Rajawaxik kapoqowsax ri ja te ku ri katzq belejeb uxaq ka ya kanq job kajbl te ku ri katijo, kabano oxib mul pa jun qij. RURA: Kukunaj: Boqowinq che ri akal. Ubanik rutzil: Kamol le arura te ku ri rajawaxik akojbal che ri ukojik kabano kajil ri rura chi rij le akal te ku ri katzq pa jun binel ja. E chi kurq we jun yabil ri akal xa rumal kel pa juyub, kixabik ko nikaj tq mul kel ulq qaq chi rij. QAYES KUNABL (Albahaca): Kukunaj: ri j xuquje ri qoxw pamaj. Ubanik rutzil: Nabe kkex le kumbl qayes te ku ri ruk jun atzyq kkoj cho le qulaj xuqujekutij juxit ronojel qij. QAYES KUMBL (Tomio): Kukunaj: le kx chakul xuquje ri kx jolomaj. UBANK RUTZIL: Katzaq pa jun xaro ka poqowsax ka koj che ri uql pa ko wi ri kx che kukj wi chaqb, xa re ma kel tabi pa tew xa rumal ma tz ta kubn wawe kunabl. Rajawaxik kakoj kajib mul we kunabl rech kutzir ri yabil chi qech.

OKAL:
Kukunaj ri j. Ri Ubanik: Kekam keb , oxib uqab ri che okal katzak chi upam jun lj xaro, kabn kijab kolbl ja uwaal kapoqsaxk te ku ri kayex lajuj tq kajbl rech kapoqowik xuquje kayex na jubiq rech kajorob na lj xit. Ri utijik are chi ri winq kex j che kutij kanq nikaj kolbl ja are chi kwark , e chi kutij ri okal rajawaxik kuchajij rib, ma tz tj kachaqajik, xa rumal che katzurtajik ri j che.

TZOLJ
Kukunaj qaq xuquje kuqatuj ri kik kel ulq pa ri utzam jun winq.

Ukojik: Are chi ko qaq chi rij jun winq tz ri tzalj che , kekam ri uxaq tzalj
kakoj chi uwach upalj ri winq rech man ketzaq ta ulq kajatx ri jolom che jun sut.

TAQ NIKAJ

(FRACCIONES)

UBANTAJIK RI UXEAL RI PAJANK .


Che we qajlaj ruk ri qachomabal chuxe uloq ri qanojbal che ronojel . Kambal tzij. Ukab ruk nikaj chaqaxij chi qas tzibatalik pa we cha rech wuj, pa wechabal ri are ri unikajil ri ukab ri tzaqat kubij kutzaqat jun ruk nikaj rech kikitijoj kib . ki ajilanik pa tq nikaj qatzibanik ri uwachbal wuj qabanom pataqnikaj ri qabanam qonojel rech qaban pataq nikaj.

Nikaj
Jun ruk nikaj Keb ruk nikaj Oxib ruk nikaj Kijab ruk nikaj Job ruk nikaj

Medio
Uno y medio. Dos y medio. Tres y medio. Cuatro y medio. Cinco y medio.

KOPANOQ CHAQAWACH.
Chuweq... Kabij... Oxij... kajij... Obix... Waqej... Wuqubix Wajxaqej... Maana Pasado maana. Dentro de 3 das. Dentro de 4 das. Dentro de 5 das. Dentro de 6 das. Dentro de 7 das. Dentro de 8 das.

XAQATINSAJ
Iwir Kabijir Oxijir Kajejer Obixir Waqajir Wuqubxir Wojxaqejer Ayer Anteayer Hace 3 das. Hace 4 das. Hace 5 das. Hace 6 das. Hace 7 das. Hace 8 das.

( Ukajbal qij )

Xibanoj jun nimalaj Tzij

Ri ukajbal qij che ri ko na Chuwach xuquje qaxnaq chik che ujko wi chanim, are tq wa. Oxlajejer Kajlajejer Olajejer Waqlajejer Wuqlajejer Wajraqlajejer Belejlajejer Juwinaqlajejer Hace 13 das Hace 14 das Hace 15 das Hace 16 das Hace 17 das Hace 18 das Hace 19 das Hace 20 das

Ri ukajbal ri qij kuban urilik che jujunal.


Ri ukajbal qij che ri kuban urilik che jujunal, Kupatanik rech kaban ubixik pa ri joqataj che ri qij Junam xuquje kamulim ubixik . Jutaq Jutaq Jutaq Jutaq Jutaq Jutaq Jutaq Jutaq Jutaq Jutaq Jutaq Jutaq Jutaq Jutaq Jutaq Jutaq Jutaq Jutaq Jutaq Kabij Oxij Kajij Obix waqej Wuqubix Wajxaqej Belejej Lajujejej Julajejej Kablajujejej Oxlajejejej Kajlajejej Olajejej Waqlajejej Wuqlajejej Waxaqlajejej Belejlajejej Winaqlejejej a cada 2 das a cada 3 das a cada 4 das a cada 5 das a cada 6 das a cada 7 das a cada 8 das a cada 9 das a cada 10 das a cada 11 das a cada 12 das a dada 13 das a cada 14 das a cada 15 das a cada 16 das a cada 17 das a cada 18 das a cada 19 das a cada 20 das

Ejlank che jun che jujun


Ri ejlank che jun che jujun, qaya jun chomank che ri jupuq che ri utz upatan che ri jujunal, che jujunal. Xuquje kakab kana nikaj , che qa jolom uwach ri uxeal ri ejelanem job che jujnal che kaj . Xuquje rin ejlamen job che kona chawach che kayana ri jun kajolow ri sutaq.

Chi jujun Chi Kakab Chi Oxtaq Chi Kajtaq Chi jotaq Chi Waqtaq

de uno en uno de dos en dos de tres en tres de cuatro en cuatro de cinco en cinco de seis en seis

Chi Wuqtaq Chi Wajxaqtaq Chi Belejtaq Chi Lajtaq Chi Jutaqlajuj Chi Kabtaqlajuj Chi Oxlaqlajuj Chi Kajtaqlujuj Chi otaqlajuj Chi Waqtaqlajuj Chi Wuqtalajuj Chi Wajxaqtaqlajuj Chi Belejtaqlajuj Chi Juntaqkal Chi Kabtaqkal Chi Oxtaqkal Chi Kajtaqkal Chi Otaqkal Chi Waqtaqkal Chi Wuqtaqkial Chi Wojxaq taqkal Chi Belej taq kal Chi Lajtaqkal Chi Julajuj taq Kal Chi Kablajuj taq Kal Chi Oxtaq Kal Chi Kajalaktaq Kal Chi Olajtaq kal Chi Woqlajtaq Kal Chi Wuqlajtaq Kal Chi Waxaqtaq Kal Chi Belejtaq Kal

de Siete en siete de ocho en ocho de nueve en nueve de diez en Diez de once en once de dose en dose de trece en trece de catorce en catorce de quince en quince de dieseis en dieseis de diesiete en diesiete de dieciocho en dieciocho de diecinueve en diecinueve de veinte en veinte de cuarenta en cuarenta de sesenta y sesenta de ochenta en ochenta de cien en cien de ciento veinte en ciento veinte de ciento cuarenta en ciento cuarenta de ciento siento sesenta en siento sesenta de ciento ochenta en ciento ochenta de doscientos en doscientos de doscientos veinte en doscientos veinte de doscientos cuarenta en doscientos cuarenta de doscientos sesenta en doscientos sesenta de doscientos ochenta en doscientos ochenta de trescientos en trescientos de trescientos veinte en trescientos ve inte de trescientos cuarenta en trescientos cuarenta de trescientos sesenta en trescientos sesenta de trescientos ochenta en trescientos ochenta

Ri kibi ri etanem

Ri ubi ri etanem che kuraq rib jujnal che ri ejlanem nabe ujunal xuquje uqlaj natatsaxik ri ejlanem teku ri. Ri utzam che we kisbl che ronojel wa we kuraq rib. Che ka qabij kulo che ri oxib utzam che ku raq che sibalaj utz che utzamtemal che ka qabanom kanaq che wa qayakuloq chike ronojel ri tinamit che ko pataq ri utaz ri etanem.

Xuquje ki kaban uchukal.

na rajawaxik

qana oxib uchkal qabij

che Oxib

Polgono Segn sus lados

Oxkut (Oxtzamtemal) Kajxkut (Kajtzamtemal) Jobxkut (Jotzamtemal) Waqxkut (Waqtzamtemal) Wuqxkut (Wajxaqtzamtemal) Wajxaqxkut (Wajxaqtzamtemal) Belejxkut (Belejtzamtemal) Lajujxkut (Lajtzamtemal) Julajujxkut (Julajtzamtemal) Kablajuxkut (Kablajujtzatemal)

Tringulo Cuadriltero Pentgono Hexgono Eptgono Octgono Enegono Decgono Endecgono Dodecgono

Polgono Segn su ngulo

Oxchukal Ajchucal Jochukal Waqchukal Wuqchukal Wajchukal Belejchukal Lachukal Julajchukal

Tringulo Cuadriltero Pentgono Hexgono Septgono Octgono Enegono Decgono Endecgono

Che qetamaj ubi ri qech uj


Ri chol qij che tyox are qas uj Mayabwinaq are wa. Ri qas rajawaxik che ri ubi ri ronojel qij chol qij uraqomrib ri ajlanem xuquje ri biaj jene wa

xubano. Jun noj keb tijx , oxib kawoq. Ajpop che ronojel kone qij che ri ixoq are chi kuraqo ri akal che ri utail oxlajujkal ri qij che ri achi ko ri ukaxkaxbalil uwach ri ubi ri qa bantajik kuya kulo ri jun kosolowi k ri uwach Ix. Ri qaban che ri ukojik kutarenej wa ri mayab ajilabal che kukut wa chirij chuwach che ri biaj che ri ajkenanelab xuquje ri nimtaq taq ajkamalbe chewe qa tinamit qamarkaj che ri kopanik ri kaxlan tq winq che we pa ri junap 1524 : jujun che kabil ri ajkenanelab che ronojel wa oxib kej , belejeb Tzi jene pacha le ajlenem che ri qa winaqil ri natbal ri ka qanimarisaj uwach ri ajlanem che ka qa ban che xajunam ka qa koj ubi che kuraq rib ri biaj cheke ri akalab kakam ruk qonojel ri ukux qanima ri qij . Cholqij che we qatux jun che kambal tzij ri akal che ki kalax che jun qij . Kajab ri kajbal che ri ik Tzisi Laqkam che ri junab 1995 ri ubi lajuj nooj xa rumal chewe qij julajuj noj . Chewe cholqij tyox mayab xa rumal che ku mulij kawinaqna ri biaj che ri akalab che alajnaq che jumul qij xaqxuma qaya chi nikiaj. Ri rilik ri ejlanem. Jutaq mul Kataqmul Oxtaqmul Kajtaqmul Otaqmul Waxaqtaqmul Wuqtaqmul Waxaqtaqmul Belejtamul Lajtaqmul Kulaj Kutu Kiyaj le Lebaj May Molaj Moqaj Mul Paj Peraj Qab Qat Qtal Cada vez Cada dos veces Cada tres veces Cada cuatro veces Cada cinco veces Cada seis veces Cada siete veces Cada ocho veces Cada nueve veces Cada diez veces

= Pares o pareja = Jemes o grandes = Manojo de cosas que van colgados = Generaciones = Cosas con las manos extendidas = Ciclo de 20 aos = Diferencias o maneras de cosas = Puos cerrados con algo adentro = Veces = Medidas = Lienzos de gipil = Manojo de cinco en cinco = Lonjas = Lo que cave entre los brazos

Rabaj Sutaq Tisaj Tunaj Tasaj Telaj Tzuj Tzekaj Winaq Xak Ximaj Yakaj Yutal Tzobaj Xakab

= Hebras = Fracciones de tierra sembrada = Cuadernos o cosas cocidas = Captulos, cosas hechas o pasadas = Capaz = Brazadas de hierva o lea = Gotas = Manojos colgados = persona, meses mayas ( periodo de veinte das) = Pasos = amarres de hilo de veinte unidades = Cosas largas, vigas o palos = Manojo o atado = Grupo o asociacin = Medidas o brazadas

Kambal taq tzij rech ejlanem che ri etanem


1 jun 2 Keb 3 Oxib 4 Kajib 5 Job 6 Waqib 7 Wuqub 8 Wajxaqib 9 Belejeb 10 Lajuj 11 Julajuj 12 Kablajuj 13 Oxlajuj 14 Kajlajuj 15 Jolajuj 16 Waqlajuj 17 Wuqlajuj 18 Waxaqlajuj 19 Belejlajuj 20 Juwinaq Jumul Kamul Oxmul Kajmul Jobmul Waqmul Wuqlamul Wajxamul Belejmul Lajujmul Julajujmul Kablajujmul Oxlajujmul Kajlajujmul Jolajujmul Waqlajujmul Wuqlajujmul Waxaqlajujmul Belejlajujmul Juwinaqmul Jukulaj Kakulaj Oxkulaj Kajmulaj Jokulaj Waqkulaj Wuqkulaj Wajxaqkulaj Belejkulaj Lajujkulaj Julajujkulaj Kablajujkulaj Oxlajujkulaj Kajlajujkulaj Jolajujkulaj Waqlajujkulaj Wuqlajujkulaj Waxaqlajujkulaj Belejlajujkulaj Juwinaqkulaj

Nikajchik urab che ri Ejlanem


Qilaba ri nikyaj chik urab xa rumal qejlaj ri ejlanem ri qij che uxol , unajal unakajal xuquje ri sutaq ri ka qil che nikyaj che le are ka qa riqo le uqalajansaxik pa ri qa tzij kiche Ab Jubiq Boloj Boraj Busaj Chak Chiyaj Cholaj Jopaj Kaj Kolaj para contar aos para contar tragos o sobras Para contar surcos Para contar lo que se puede llevar debajo del brazo para contar Dobles para contar trabajo para contar manojos colgados para contar cosas en orden o filas para contar brazadas para medir para contar migajas para contar bolas o cosas redondas

Nikaj chik pajabal

Almul Qabaal Jubiq Tzubaj Boraj Jubsaj Rambal Qet Kortil Telaj juyataj Paj tzij Jun chukal Keb chukal Kijeb chukal Job chukal Jun kam Mej

= 10 libras = Una cuarta = Poco = Mata = Tercio = Doblada = Trozo labrada = Surco = 5 surcos = Tercio de lea = Manojo = Discurso = 13 pulgadas = 26 pulgadas = 52 pulgadas = 104 pulgadas = Una cuerda = media cuerda

ALI IXMUKANE

Ri ali Ixmukane Sibalaj kakikotik Kusolij ri ratit Kusolij ri umam. Pa ri jun qij Qanil Ri are xuchomaj Kuya jun sipanik Che ri ratit umam. Ixmukane, Ixmukane Siblaj kakikotik Ixmukane, Ixmukane Sibalj katzenik. Xukam ubik ri jel tq alanxx Xuquje ri jel tq tikon, Xujach che ri ratit Ri are sibalj xtzenik. Rajawaxik, rajawaxik. kaqil ri qatit qamam, Rajawaxik, rajawaxik Kqaloqaj ri qatit qamam.

QARIYBL

Ko pa qachomabl ri tijobl Pa keb chabl Ko unimal kuya chaqe pa qakaslemal Ali, ala ko jun qariybl Chaqa kama usuk... ri qakaslemal Chaya unimal ri kiche Tijobl Nim kapatnajik... pa qakaslemal. Kaqarayij chuweq kabij Ri tijobl kayana uqij Xa jela kurechbejna rib pa jun jel kastajik Ali, ala ko jun qariybl Chaqa kama usuk... ri qakaslemal Chaya unimal ri kiche Tijobl Nim kapatnajik... pa qakaslemal. Alabom ko jun siknik kaqaban chawe Chaqa junumaj ri qanojbl Rech makasachtaj we tijobl Pa keb chabl Ali, ala ko jun qariybl Chaqa kama usuk... ri qakaslemal Chaya unimal ri kiche Tijobl Nim kapatnajik... pa qakaslemal. Kot jun utzelxik uwach Xa qamaltioxij che ri kiche tijobl Nim kutnik kuya chaqe Nim kapatnajik pa qakaslemal Ali, ala ko jun qariybl Chaqa kama usuk... ri qakaslemal Chaya unimal ri kiche Tijobl Nim kapatnajik... pa qakaslemal. Rumal nim ubantajik ri ukutbl Ko chisq kaya ri qabantajik Awumal we qatzibanem, we qanaoj Rech qatqatao.

NABALIL
KAKAM LE QATIT IK
Loqalaj qatit ik sibalaj kabison are chi kakam la. Loqalaj qatit ik sibalaj, Koq la chaqe xa rumal che uj al la. Loqalaj ik are chi kakam la Uj wa sibalaj uj makunaq chi uwch la, Loqalaj ik are chi kakam la Uj koj bisonik che la nan. Are wa ri uj qonojel cho wa ja qaban ri chawem che xakut klan kan la are ri uj qatzin ri chich rech kata la che uj kojbisonik che la nan.

LOQALAJ JA
Loqalaj ja nim ri upetik q as la chaqe Xa rumal che ujal la Ujtzuqum la, ujilom la Yaom la ri qukya maltyox che la. Loqalaj ja, loqalaj ja Sibalaj ujilom la, nim ri upetik la Saq ri kaybl la, rx ri kaybl la. Loqalaj ja, loqalaj ja Loqalaj ja, loqalaj ja. Nim, nim, nim ri upetik la chaqe, Weman kot la chaqaxol uj wa Xa ne kujkam rumal ri chaqij chi. Utz, utz , utz ri kaybl la Are la qaj ujusaqarisam chi uwch ulew Weman ko le ja wa uj sq taj.

LOQALAJ KOTZIJ
Loqalaj kotzij nim ri apetik chi qech Xa rumal are la qas kech ri Qatit Qamam Are la xikichakuj le are pa ri kikaslemal Ruk le kotzij xe kuntajik, xesoltajik. Loqalaj, loqalaj, loqalaj kotzij Nim, nim, nim ri upetik chi qech Pa ri qakaslemal, xuquje sibalaj ukunam la, Ujilom la, ujkunam la, ujchabem la. Nim ri petik la xa rumal are chi Ko ri uchak jun winaq rajawaxk Katunux ruk jun nimalaj kotzij. We jun winaq che ko ri uchak Nabe kata che ri uqij jas ri ukulben Loq, rajawaxik kakoj jun kotzij, Kata che tq ri cholqij yaom ri qatit qamam.

NAN
Nan, lal ukutzijal ri ja Lal ri nukubsbl nukux Kex xriq la che nukiysaxk Xin kunaj la are chi xinyabanik Nan sibalaj nim petk la. Nan sibalaj nim petk la Xa rumal la inkolik Lal kakutuw la ri upetik ri Sutaq pa nukaslemal.

QOJOM
Qojom sibalaj jel awilik Ruk che at banom wi Sibalaj utz ri apetik Kacholchut ri awch. Jel tq bix kaban awukat ri kat qojmon pa qatinamit paxil kayala.

LOQALAJ KAJ
Loqalaj kaj, loqalaj kaj Chi uwch kape wi ri qa jab Sibalaj jel ri awch Loqalaj kaj chi uwch kape ri utz Ri muyul, arechi kat qatzuu Sibalaj kakikot qanima. Nim ri apetik chi uwh ri qanan ri qatat, Xuquje chi uwch qatit qamam Are a xeyow ri nim aqij Pa ri ujer tq tzij.

LOQALAJ WACH ULEW


Nan ulew, nan ulew Loqalaj nan, loqalaj nan Loqalaj tyox ulew, Sibalaj nim apetik. Sibalaj nim kat qil wi Xa rumal kojtzuqla Kujanojisaj arechi kujnumik. Loqalaj nan ulew, Che we chanim kinbij: Maltyox nan, maltyox chuch. Maltyox nan, maltyox che ri qwa Maltyox che ri qukya Sibalaj maltyox nuchuch.

Maltyox xa rumal kaya ri kq jl, Ri qeq jl, ri qan jl xuquje ri saq jl.

LOQALAJ POT.
Loqalaj pot, loqalaj pot, Sibalaj at jel loqalaj pot, Jel ri akaybl jel akotzijal. Sibalaj jel upetik ri nunan are chi katukojo, Arechi kinwilo che katukojo ri ali Kakikot ri wanima.

Loqalaj pot, jel ri akotzijal Arechi katinwilo, Kinwil ri nan ulew chi uwch. Loqalaj pot, loqalaj pot Nim apetik chi uwch ri qatit qamam

KOTZIJ
Ko jun jelk laj kotzij sibalaj ni ri rilk ri uwch ri kotzij keq, keq le uwch xa rumal kotzij le uwaja sibalaj jel ik kkayk

MES
Ko junlaj mes sq uqul kutij cho Sibalaj utz rilik, ketzan pale uwaja kexikank, kexikank, koqk, koqk ri laj mes sq uqul.

Kisbal re Chak
Che we chanim kaqaban ri ukisbalil we chak xa ku rumal wa che ra jawaxk kqaya ubixik janikpa ri nimaq tq chak xi kiban kanoq ri qatit qamam, qetam che are xe chukunk, xe nojnik, xi kikam be rumal ku wa ka qatzijobej jubiq su xikano xi kiban ri Chol qij sibalaj xkil na ubeyal, sibalaj tzaqat kikiban che, te ku ri xi kichukuj xuquje ri qayes tq kunabl xi kiban ri kixuklubl rech ri chawem ruk ri Ajaw xuquje ri Qanan Ulew, rumal kut rajawxik che xakilo che rajawxik konojel ketamaj sutq kichak ri Qatit Qamam, xuquje kaqaya uqij rech ke qariqa na ri kipixab xuquje kibib kanoq ri Qatit Qamam are kula le karaq taj chi upam we qachak xa qano xa rumal kqaj kqa kot uxe ri kichomabl rech nojimal ke qaya na uqij kqayej ba che qas ta jelik xuquje junam uyakik ka qabano.

Conclusin
En conclusin podemos decir que este libro fue elaborado con el objetivo de mejorar y enriquecer los valores de nuestra cultura maya ya que si nos damos cuenta nuestras abuelas y abuelos son grandes pensadores y en la actualidad desconocemos mucho por la misma educacin, por esta razn hemos elaborado ste, porque creemos que es de mucha importancia en nuestro pueblo Quich en especial a la niez.

Oqxan
Ka qayej ba che wu jun chak ka patanij chqe pa ri loqalaj kaslemal xuquje cha qayaba nim uqij ri wuj. Cha qaban ba ja su ktqank we oqxan chi ko chi upam we wuj. Cha qaloqaj ba ri ko chi upam we wuj are tq wa ri nojbl kanoq ri loqalaj Qatit Qamam mayab winq xa rumal qanatzaj ri kipixab ri kibantajik. Xuquje ri qayes kunabl xa rumal che ko kikojbl chi rij ronojel su karq taj chi uwch ri Qanan Ulew. Kqayej ba che ronojel ri winq pa tq le komn kkiya ba ri uqij ja su kitaqan we wuj.

Recomendaciones
Esperamos que el contenido de este documento sea ledo, y que tambin se de a conocer y que se practique ya que es muy importante en nuestra vida. Todo lo que tenemos en este libro es lo que nuestras abuelas y abuelos practican, por ejemplo los consejos, la sabidura, el respeto, etc., valores que no deben perderse, para mantener el equilibrio de nuestras vidas como tambin con la madre naturaleza.

BIBLIOGRAFIA

RECOPILACIONES:

LAS IMAGENES DE CUENTOS, TOMADAS DE (CD As se ilustra mi palabra).

CUENTOS TOMADOS DEL CURRICULUM PRE ESCOLAR ( PAEBI).

MAYAB AJILABL ( Quinto magisterio EBI, Orientador : EDUARDO SAQUIC).

También podría gustarte