Está en la página 1de 192

Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Instituto de la Defensa Pública Penal

Cholaʼj Chʼaʼteem re Qʼatbʼal Tziij

Glosario bilingüe de términos jurídicos

Español - Achi
2023

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 1


Instituto de la Defensa Pública Penal

Instituto de la Defensa Pública Penal


Máster Idonaldo Arevael Fuentes Fuentes
Director General

Coordinación Nacional de Enfoque Intercultural


Traductor e intérprete intercultural
7a. Avenida 10-35, Zona 1, Ciudad de Guatemala. PBX: 2501-5757

Dictamen técnico
Academia de Lenguas Mayas de Guatemala (ALMG)
Comunidad Lingüística Achi
Dirección de Lingüística y Comunicación

Colaboración institucional
Secretaría de Pueblos Indígenas del Organismo Judicial
Servicio Nacional de Intérpretes

Consultorías técnicas
Traducción idioma Achi:
Licda. Ixmukané Sis Tista

Actualización de términos jurídicos:


M.A. Rosa Ixcol Mus
Proyecto Justicia y Transparencia de USAID

Impreso en: Serviprensa, S. A.

Se autoriza la reproducción con fines educativos y de acceso a la


justicia, siempre y cuando se cite la fuente.

2
Abreviaturas y Siglas
Art. Artículo

CADH Convención Americana sobre Derechos Humanos

CC Código Civil

Convención contra la Tortura y Otros Tratos o Penas Crueles


CCT
Inhumanos o Degradantes

CP Código Penal

CPP Código Procesal Penal

CPCYM Código Procesal Civil y Mercantil

CPRG Constitución Política de la República de Guatemala

Declaración de Naciones Unidas sobre los Derechos de los


DNUDPI
Pueblos Indígenas

LAEPC Ley de Amparo, Exhibición Personal y Constitucionalidad

Ley PINA Ley de Protección Integral para la Niñez y la Adolescencia

Ley contra la Violencia Sexual, Explotación y Trata de


Ley VET
Personas

LOJ Ley Orgánica del Organismo Judicial

MP Ministerio Público

Pacto IDCP Pacto Internacional de Derechos Civiles y Políticos

NNA Niñas, Niños y Adolescentes

Secretaría de Bienestar Social de la Presidencia de la


SBS
República
Instituto de la Defensa Pública Penal

4
Introducción
Guatemala es el país más poblado de Centroamérica, con más de 14 millones de habitantes, de
quienes el 48% pertenece a 22 grupos etnolingüísticos de origen Maya, además del Garífuna, Xinka
y el ladino o mestizo. El Acuerdo sobre Identidad y Derechos de los Pueblos Indígenas y la Ley
de Idiomas Nacionales, Decreto 19-2003 de Congreso de la República, establecen la obligación
estatal de promover programas de capacitación para jueces bilingües e intérpretes judiciales en
el conocimiento de idiomas indígenas y promover la utilización de los mismos en la prestación de
los servicios del Estado en todos los ámbitos geográficos. Asimismo, establecen que la población
deberá ser informada y atendida en el idioma propio de cada comunidad lingüística.

Igualmente, el Convenio 169 de la Organización Internacional del Trabajo sobre Pueblos Indígenas
y Tribales en Países Independientes, establece que los Estados parte “deberán tomarse medidas
para garantizar que los miembros de dichos pueblos puedan comprender y hacerse comprender
en procedimientos legales (…)”.

Para contribuir al cumplimiento de estas obligaciones nacionales e internacionales, el Instituto de


la Defensa Pública Penal -IDPP- ha participado de los diferentes esfuerzos de las instituciones de
justicia para la elaboración de glosarios jurídicos en idiomas mayas, que iniciaron con el apoyo de
la Organización de Naciones Unidas (ONU) y continuaron en 2014 con una segunda actualización
asistida por la Unión Europea.

Este documento constituye una tercera edición del Glosario Jurídico, actualizada conforme a la
dinámica y desarrollo permanente de la legislación, la normativa procesal y la jurisprudencia, por
lo cual ha sumado 491 términos a los 250 con los cuales contaban los glosarios en 2014.

Esta publicación forma parte de la asistencia técnica que el Proyecto Justicia y Transparencia
de USAID brinda al Instituto de la Defensa Pública Penal –IDPP-, en función de favorecer las
condiciones para el ejercicio del derecho al propio idioma en el proceso judicial, como garantía
básica para el acceso a la justicia con pertinencia lingüística y de la participación plena de toda
persona usuaria en el sistema acusatorio.
Instituto de la Defensa Pública Penal

Con el apoyo del Proyecto Justicia y Transparencia de USAID, fueron realizadas las actualizaciones
y la traducción de siete Glosarios Bilingües de Términos Jurídicos en los idiomas Mayas: K’iche,
Kaqchikel, Mam, Q’eqchi’, Achi, Poqomchi’ y Tz’utujil, los cuales abarcan un alto porcentaje de
población perteneciente a los pueblos mayas. En este esfuerzo, el IDPP reconoce el aporte técnico
brindado por las Comunidades Lingüísticas, equipos técnicos y autoridades de la Academia de
Lenguas Mayas de Guatemala, así como de intérpretes de nuestro instituto y del Organismo
Judicial.

Para el Instituto de la Defensa Pública Penal -IDPP- es relevante brindar esta contribución al pueblo
maya y a las instituciones de justicia de Guatemala en el marco del Decenio Internacional de las
Lenguas Indígenas del Mundo, reafirmando con ello el compromiso de desarrollar las herramientas
técnicas para facilitar una atención pertinente lingüísticamente y contribuir al desarrollo de los
idiomas mayas en materia jurídica.

6
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 7


Instituto de la Defensa Pública Penal

8
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

A
Abandono de niños, niñas o personas Oq’otan ak’alaab’ yey tikaweex
desvalidas. Delito que comete una persona mesk’utaam uto’oob’. Umaak ku’an juna
que abandona a una niña o niño menor de diez tikaweex echiri’ kuroq’otaj kan juna ak’alaab’
años de edad o una persona que no puede na jinta jalajuj junab’ che yey juna tikawex
valerse por sí misma, cuando es responsable de chirajawaxik karaj utoq’exiik, ma na utz ta
su cuidado o custodia. Art. 154 CP. kuchajiij riib’. Art. 154 CP.

Abogado, Abogada. Profesional del derecho Ajkojol tziij. Jun tikawaex uk’amom una’ooj
y de las leyes que actúa como auxiliar de puwi’ q’atab’al tziij, ketoq’an che utzukuxik
justicia administración de justicia, interviene en ub’eyaal ch’a’ooj, kakitoq’aj junoq chike ri
el proceso, asesora y defiende los derechos e tikaweex ek’o pa ch’a’ooj, we re umaak chwa
intereses de alguna de las partes en conflicto, sea tinamit, ruma ralaxib’al, ruma alk’o’aal, ruma
de carácter penal, civil, familiar, laboral, etcétera. uchaak yey uk’iyal taq chik.

Abortar. Provocar voluntaria o Qasan nee’. Juna tikaweex kaqaj une’, chi
involuntariamente la muerte del feto, en umatzem loq uwe echiri’ ya kepon uq’ijol re
cualquier etapa desde su concepción hasta antes ralaxib’al. Ku’ana mak echiri’: a) Xraj ri ixoq
del parto. Constituye delito cuando se realiza: a) xqasax ri ne’ uwe na kuch’ob’ taj sa’ katajin
Con el consentimiento o por alteración psíquica chu’anik. b) Juna tikaweex kuch’ay juna ixoq
de la madre. b) Empleando violencia contra la raxuwii’ yey kakam ri ne’. Arts. 133 a 140 CP.
mujer constándole su estado de embarazo. Arts.
133 a 140 CP.

Aborto preterintencional. Aborto producido Qasan nee’ ruuk’ k’axk’olaal. Qajisan nee’
por haber realizado actos de violencia contra ruma kach’ay juna ixoq raxuwii’, ri tikaweex
la madre, sin la intención de causarlo, pero kach’ayanik na e ta uwach kukamisaaj ri nee’
constándole su estado de embarazo. Art. 138 CP. e ma ruma ri k’axk’olaal kuk’ulumaj ri uchuu
kakam ri ch’uti’n. Art. 138 CP.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 9


Instituto de la Defensa Pública Penal

Aborto terapéutico. Aborto practicado por Qasan nee’ ruuk’ kunub’al. Qasan nee’ ka’an
un médico, con el consentimiento de la mujer, ruuk’ juna ajkuun, ri ixoq raxuwi’ karaj kesax ri
previo diagnóstico favorable de por lo menos umatzem, kakichomaj chi kiwach ri ajkuun, na
otro médico; si se realizó sin la intención de e ta kiwach kakikamisaaj ri matzem e ma chi
procurar directamente la muerte del producto rajawaxiik pacha’ kakichajij ri k’asleem ri ixoq
de la concepción y con el solo fin de evitar un raxuwi’, nab’e ne k’uri’ xtiij uq’iij kachajix ri nee’.
peligro, debidamente establecido, para la vida de Art. 137 CP.
la madre, después de agotados todos los medios
científicos y técnicos. Art. 137 CP.

Absolución. Resolución judicial en que el/ Esab’al maak. Juna wuuj kuya’ ri ajq’atol tziij
la juez dictamina que la persona acusada no re kuresaaj umaak juna tikaweex, ruma juna
es responsable de los hechos y del delito k’axk’olaal q’ab’aam chupa yey xq’alijinik na
objeto de la acusación, declarando inocente al umaak taj, che la wuuj kub’i’ij na ajmaak taj. Ri
procesado. Queda el procesado libre de cargos, tikaweex q’ab’aam chupa juna maak, kesaax
de las restricciones que se le haya impuesto chupa, kiliik sa’ ri umaak yey chiriij la’ ri ajq’atol
provisionalmente; y, dependiendo de la gravedad tziij kataqanik re katzoqopix ri tikaweex. Arts.
del delito, el juez puede ordenar su libertad 391 yey 479 CPP.
inmediata. Arts. 391 y 479 CPP.

Absolver.Liberar a la persona de responsabilidad, Tzoqopinik. Katzoqopinem kaya’ che juna


cargo u obligación. ~ Posiciones se refiere tikaweex ruma esab’al maak kesax chi uquul.
a las preguntas que el actor o demandado ~Chola’j tz’onob’ineem. Jun mutza’j
deben responder, personalmente o mediante tz’onob’enik ka’an che ri tikaweex q’ab’aam pa
representante en un proceso civil, con relación a maak, ire kak’ulub’en uwach uwe juna tikaweex
hechos controvertidos. Art. 133 y 132 CPCYM. chik kayo’w chi reta’maxik puwi’ ri k’axk’olaal.
Art. 133 yey 132 CPCYM.

Abstención. Declaración de voluntad por la Jek’oj iib’. Uta’iik chi’ uqul jun o jumutzaj
cual el o los sujetos del proceso no intervienen tikaweex re utaqa’j ajtal tziij, jela’ k’uri’ kata’taj
en el proceso, en garantía de los principios de saqiil yey jinta junoq katoq’ex pa ub’eyal ri q’atal
objetividad e imparcialidad. ~ a declarar. No tziij. ~Ya’ reta’maxiik. Na ke’ch’a’tu’ loq puwi’
manifestarse oralmente sobre los hechos que se juna k’axk’olal q’ab’aam chupa uwe chiriij juna
le acusa contra sí mismo o contra sus parientes. alk’o’aal. Art. 16 CPRG.
Art. 16 CPRG.

10
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Acceso a la información pública. Derecho Ya’ooj ta’ib’aal tziij chwa komoon. Konoje
que tiene toda persona para tener acceso a la ri tikaweex ya’tal okeem puwi’ k’ak’ na’ooj, k’o
información generada, administrada o en poder pa kiq’aab’ k’uri’ ri tikaweex nima kiwach yey
de entidades estatales, y entidades que manejen, eb’aj chakiib’, ike e chapayom uwach ri na’ojib’al
administren o ejecuten recursos públicos, chi kiwach komoon. Ronoje k’uri’ ri tzijb’al kaya’
bienes del Estado. Sólo es limitada en el caso de chi reta’maxik. Kuk’utub’eej k’uri’, kaya’ chi
información reservada o confidencial. Se rige por uquul. Kajeqer b’i utza’m k’uri’, ri na’ojib’al re
principios de máxima publicidad, transparencia keta’maxik sa’ rumak.
de lo público, gratuidad, sencillez y celeridad de
procedimiento.

Acceso a la justicia. Derecho de toda Okeem che ri q’atoj tziij. Ya’ooj to’onik
persona de acudir a mecanismos efectivos che juna tikaweex pacha’ kuya ki chuq’aab’
y culturalmente adecuados del sistema re okeem chupa ri q’atooj tziij, yey kak’aam
nacional de justicia para la protección de ano’nib’al chupa ri tinamit echiri’ kayijib’ax juna
derechos y la resolución de conflictos, sea ch’a’ooj, jela’ pa q’atoj tziij, pacha’ taqantziij ke
en la justicia oficial, el derecho indígena y/o wa qatinamiit mayab’ yey jujun taq chaak chik
los mecanismos alternativos de resolución re katzukux ub’eyaal juna ch’a’ooj. Jene k’uri’
de conflictos. Implica también la sensibilidad kuch’a’tab’ej re kaloq’nimaxiij ri q’atoj tziij ke
de operadores de justicia para respetar la jalajuj taq tinamit, we eb’eyomaab’ nib’a’iib’, we
diversidad y condición de las personas, de eb’aaj quuk’, moso’iib’, chike taq kichuq’ab’ilaal
acuerdo con sus particularidades, características yey ano’nib’al re juna tinamit. Kuk’am b’i k’uri’
socioeconómicas, vulnerabilidades, pertenencia a chi utzukuxik ub’eyaal yey uyijb’axiik juna
un pueblo indígena, valores y cultura. Conlleva la ch’a’ooj. We juna ajchaak re tinamit, kuya ta chi
obligación de dar respuesta eficiente y eficaz en reta’maxiik ub’eyaal ri chaak, jela’ na kuya taj
un plazo razonable. Si el funcionario público no kepon chi kiwach ri komoon ri q’atoj tziij.
diere curso a lo solicitado, retardare o desviare
la investigación, puede cometer los delitos de:
Denegación de justicia o Retardo de justicia.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 11


Instituto de la Defensa Pública Penal

Acceso a la justicia en el propio idioma. Okeem che ri q’atoj tziij pa uch’a’teem. Ri


Las personas que deben acudir a instituciones tikaweex keb’opon pa jaa re q’atoj tziij (tikaweex
de justicia (sujetos procesales) tienen el makunel) k’o utaqantziij re kach’a’t pu ch’a’teem
derecho a expresarse en su idioma materno. ralaxib’em pa rochoo k’olib’al. Chirajawaxik
Debe asegurarse que puedan comprender y keta’maxik we kumaj ub’ee yey kamaj taj ub’ee
ser comprendidos. Si el funcionario de justicia ri kub’i’ij. We ri ajchaak re q’atoj tziij na kumaj ta
no comprende el idioma de la persona debe usuuk’ ri ch’a’teem utz kutoq’aj riib’ ruuk’ junoq
auxiliarse de intérpretes. En el caso de personas re kuq’atisaj pa kaxlan tziij. We juna tikaweex
en condición de discapacidad (física, intelectual k’axk’olaal (che ri rolowal poqlajil, una’ooj uwe
o sensorial), debe usarse lengua de señas o na utz ta kusilib’isaj riib’), katzukux ub’eyaal ri
aquellas formas de comunicación que le permitan ch’a’teem kuk’ jela’ kamaj taj usuuk’ ri kakib’i’ij
expresarse y comprender todo lo que atañe al echiri’ kata’ kichi’.
proceso.

Acción afirmativa. Medidas y políticas de Anoj to’b’enik. Uchapb’exiik yey mutza’j


carácter temporal adoptadas en favor de la anoj re katoq’ex juna mutza’j tikaweex jech’el
población en situación de desventaja y que kiwach chwa q’atoj tziij yey ruma kach’amix
enfrenta discriminación en el ejercicio y goce kiwach chupa ri kitaqanatziij. Kawiniqarisax jun
efectivo de derechos. Constituye un instrumento mutza’j chapab’al re to’ob’al pacha’ ku’an junam
para superar los obstáculos que impiden una wachib’al.
igualdad real.

Acción pública. Persecución penal que Tzukul ub’eyaal makuneem. Uterinajeem


debe promover el Ministerio Público al tener riij q’atab’al tziij ruma ri jaa re q’atoj tziij echiri’
conocimiento de un hecho criminal que vulnera kareta’maj juna maak yey kuk’axk’olaj uwach wa
un bien jurídico de interés público (por ejemplo, tinamit (pacha’, ri k’aslemal). Art. 24 ukalaj CPP
la vida). Art. 24 bis CPP Art. 251CPRG. Art. 251 CPRG.

Acción pública dependiente de instancia Tzukul ub’eyaal makuneem chi riij


particular. El Ministerio Público promueve la tzijob’eem. Ri jaa re q’atoj tziij kuya chi
acción penal previo requerimiento de la víctima reta’maxik ri q’atoj tziij chwa ri utz’onob’exik
directa del delito, el agraviado o su representante. rumak ri tikaweex aj makunel, ajk’ulunel re ri
Art 24.TER CPP. k’axk’olaal uwe ri uk’exwachiil. Art 24. TER CPP.

12
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Acogimiento familiar. Es un modelo K’olib’al re to’oob’ alk’o’aal. Jun k’olib’al


de cuidado alternativo para niñas, niños y re kechajix k’o’mab’ yey ak’alaab’ (NNA). Ri
adolescentes (NNA). El NNA es acogido por k’o’mab’, alitoo yey alab’oo ke k’am uma juna
una familia temporalmente con el fin de hacer k’ak’ jaa alk’o’aal janipala’ q’iij, je k’uri’ la’ kuk’am
posible la convivencia familiar, para el armonioso riib’ chike kejeqi’ chupa juna jaa k’ax kakina’
y pleno desarrollo de su personalidad. La familia kiib’ yey kakek’aj kiib’ pa utziil uchomaal. Ri
de acogida se hace responsable de su cuidado y jaa alk’o’aal kek’amow ke ri ak’alaab’ chuq’aab’
protección, porque su familia de origen no está k’owi re keb’uchajij yey keb’utoq’aj ruma ri jaa
en condición de asumirla, sin que por ello se k’olib’al pa b’e alaxinaq wi na ku’an taj, yey ruma
genere o pierda el vínculo de parentesco. k’uri’ la’ na kujamta rilik uwach ri kichuu kiqaaw.

Acoso físico y psicológico (Bullying). Acción K’axk’oliil che rulewaal poqolajiil


agresiva que se produce de forma reiterada de yey k’axk’ool re na’ooj. (k’axk’ool
parte de uno o más estudiantes contra otro ch’ich’o’nem). Aniik k’axk’olaal ka’antajik
de sus compañeros/as, que se convierte en rumal jun o junmutza’j tijonelaab’ chike jujun taq
víctima, llevándolo a un estado de indefensión y chik kachib’i’iil e k’o pa k’axk’olal.
desequilibrio.

Acoso laboral. Conjunto de comportamientos K’axk’oliil tziij pa chaak. Jumutza’j


y prácticas inaceptables o de amenazas ch’ich’o’nem kaki’an jujun tikaweex pa chaak,
que causen o puedan causar un daño físico, yey kaki’an k’axk’olaal che ri kulewal poqolajil,
psicológico, sexual o económico en el entorno k’axk’ol jolomaaj, k’axk’olal re rulewal yey
del trabajo. Se manifiestan una sola vez o de pwaqiil chupa ri uchaak. Kuk’ut riib’ xa julaj uwe
manera repetida. Se considera causal de despido k’ilaj. Ruma ri’ la’ utz keb’oqotax b’i chupa ri
indirecto. chaak ri ajchaak ka’anow re ri k’axk’olaal.

Acoso sexual. Comportamiento no deseado, K’axk’ool rulewaal/b’aq’unik. Ub’inik


verbal, no verbal o físico, de carácter sexual, usilab’ik juna tikaweex chupa ri k’asleem, na utz
que tenga por objeto o resultado violar la taj pacha’ uch’a’tem, utzu’iik juna tikaweex chik
dignidad de la persona, en particular cuando ku’ano, ruuk’ la’ kuk’axk’oliij ri k’aslemaal juna
dicho comportamiento cree un ambiente tikaweex chik, yey jela’ kuya xi’im iib’, itzelal,
intimidatorio, hostil, degradante, humillante u kaqasaj uwachuq’iij yey kuya k’axk’olem. La’
ofensivo. Puede darse en espacios laborales, kak’ulmatajik chupa ri chaak, pa tijob’al, pa ocho
educativos, familiares e incluso en sitios públicos k’olib’al yey pa taq k’olib’al ek’o uk’iyal tikaweex.
y privados.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 13


Instituto de la Defensa Pública Penal

Acreedor. Persona que tiene derecho a solicitar Ya’oneel. Jela’ kab’i’x che ri tikaweex utz
o exigir el cumplimiento de una obligación. kutz’onoj pu kukoj uch’a’ojiil juna sa’ch, juna
anooj lik iil uwach.

Acta. Documento emitido por una autoridad Tz’ib’awuuj re molon iib’. Wuuj ka’anik ruma
pública (juez, notario, oficial de justicia, agente juna ajuwach re ajchaak chwa komoon (q’atol
de policía), a efectos de consignar un hecho tziij, ajtz’iib’, to’ob’al q’atoj tziij), jene la’ kamaj
material o un hecho jurídico con fines civiles, juna b’itaq sa’ch re to’ob’al yey ilb’aal.
penales o administrativos.

Actividades sexuales remuneradas con Tojoom chaak chwi b’aq’unik kuuk’


personas menores de edad. Utilización ak’alaab’ ch’uti’q ki junaab’. Uchokik
de niños/niñas o adolescentes para cualquier ak’alaab’, alitoo yey alab’oo, kaki’an chaak ruuk’
acto sexual, para sí mismo o para terceras kulewal, che juna tikaweex uwe che junoq chiik,
personas, a cambio de un beneficio económico ruma meyo o juna tojob’al chiik kakiya’o. Jela’
o de cualquier otra naturaleza. Constituye delito ku’an umaak we xu’an juna chapanik. Art. 193
independientemente que se logre el propósito. che CP.
Art. 193 del CP.

Acto jurídico. Manifestación consciente y Anoj utziil q’atab’al tziij. Jun u’anik xalax
voluntaria para establecer vínculos jurídicos pa ranima’ pacha’ kujunumaj uchii’ ruchuq’aab’
entre varias personas con el fin de crear, kuuk’ jujun taq tikaweex chik, re kawiniqar,
transmitir, modificar o extinguir derechos y q’atisaxik, kujalik’atij ri to’ob’al yey u’anik, jenela’
obligaciones, la cual produce el efecto deseado k’uri’ ka’anik pacha’ kakirayij ri tikaweex, yey
por las partes, toda vez que la ley proteja esa keb’echajix k’uri’ ruma ri q’atoj tziij.
voluntad.

Actor (sujeto activo). Demandante o persona Tz’onowel (tikaweex tz’onowel). E tikaweex


que inicia la relación procesal mediante una katz’onow re juna tojob’al maak pacha’ kutz’onoj
petición e interpone una demanda sea esta civil juna taqoj ruma ralaxib’al yey ruma chaak.
o laboral.

Actuaciones. Son las diligencias o trámites Tz’onoweem iil uwach. Jela’ kab’i’ano’x che
realizados durante el proceso judicial. ronojel janipa ri chaak k’o chwach ri q’atol tziij.

14
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Acuerdo. Decisión como resultado del Junam tz’iij. E chiri’ ri ajch’a’ooj kakichomaaj
consenso de las partes. chi kiwach sa’ ri chaak k’o chi kiwach.

Aculturación. Proceso de adaptación a la K’ak’ majanik ano’nib’al. Ub’eyaal k’ak’


cultura de otro pueblo o civilización, derivado majoj ano’nib’al ru juna tinamit chik, petenaq lo
de procesos violentos o invasivos, que produce puwi’ re k’axk’olaal, yey ruma la’ kuroq’otaj kan
el abandono de la cultura precedente o propia. rano’nib’al umajom loq pa ralaxib’al.

Acusación. Escrito que presenta el Ministerio Kojol maak. Wuuj tz’ib’am ruma ri q’atoj tziij
Público ante el/la juez que controla la investigación kuq’atisaaj chwa ri ajq’atol tziij ire kak’amow
al finalizar la etapa preparatoria del proceso utza’m juna k’ak’ chukunachaak re kuk’isib’eej
penal, para imputar a la persona la comisión de utza’m, pacha’ jela’ kaya’ umak ri tikaweex ajmaak
un delito. El escrito debe contener de forma chuqul. Chupa ri wuuj tz’ib’am kuk’utub’eej chupa
clara y precisa los hechos que se atribuyen al janipala’ ri maak u’anom ri tikaweex, cha’ taj xu’an
imputado, las circunstancias en que se dieron, las ri k’axk’olaal, cha’ taj xukiq’ uq’aab’ ire chupa ri
formas de participación del acusado; situaciones k’axk’olaal, we xb’utoq’aj uwe xeb’uk’axk’olij yey
atenuantes y/o agravantes de responsabilidad jela’ kajeqer uchi’ ri q’atoj tziij.
penal y ofrecer la prueba para solicitar apertura
a juicio.

Adicción. Enfermedad física y psicoemocional Jiq’oneem yab’iil. Yab’iil re ri ulewaal poqlajiil


que crea una dependencia o necesidad hacia una yey k’axk’u’xaj, xiik kurayij uwe kutz’onoj juna
sustancia, actividad o relación (alcohol, drogas, b’isa’ch re kutijo (b’o’j, uk’ajasachab’al na’ooj yey
analgésicos, etc.). Es progresiva y caracterizada Itzel kunub’al). Jun wi taq q’iij ri ulewaal poqlajiil
por episodios continuos de descontrol, kutz’onoj uk’iyal che, yey jek’uri’ la’ ri tikaweex
distorsiones del pensamiento y negación ante la kujam ujoloom ma na kuna’ta chik sa’ ku’ano.
enfermedad.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 15


Instituto de la Defensa Pública Penal

ADN (Ácido desoxirribonucleico). Molécula Etaliil kik’el winaq. Mutza’j rek’aam urilik
que contiene la información genética presente uwach kikik’el ke tikaweex, aq’ees yey awaj. Ri
en las células del organismo de las personas y etaliil kik’el winaq e kachapab’ex la’ pacha’ kuk’ut
demás seres vivos. El ADN es una herramienta wi we ri tikaweex k’o chux che juna ne’, ma ri
probatoria en un proceso penal o de familia, pajab’al ka’an che xa jun uwach ri etaliil kik’el
dado que esa información genética es única yey xa re ri tikaweex. Re kesax ri pajab’al che ri
para cada persona. Para obtenerlo se realiza tikaweex, kel che ukik’el ri qatzqachaq’ u junwi
la extracción de una muestra de sangre o se b’itaq sa’ch chik (rija’ul ri achi, kik’el soq’om,
consigue en material genético de evidencias wi’aaj, b’aqul). Ri ajkun q’atol tziij e kilow re
biológicas (restos de semen, manchas de sangre, ri etaliil kik’el winaq pacha’ kaq’alajinik we k’o
pelos, restos óseos). El forense realiza el análisis chux che ri nee’, uwe kakil ub’aqul juna tikaweex
molecular del ADN para obtener información we k’o chux chike, uwe k’o ukik’el che kan juna
precisa, que sirve para identificar relaciones kaminaq yey kuk’utu we ire anayom ri kamik yey
de parentesco, determinar la identidad de un we uk’axk’olim ri ulewaal juna ixoq.
cadáver o establecer al responsable de un delito,
por ejemplo, de una violación.

Adolescente en conflicto con la ley penal Alitoo, alab’oo e makuninaq chwa q’atoj
(ACLP). Niño/niña en edad de trece a dieciocho tziij. Alaa/alii k’o oxlajuj a wajxaqlajuj junaab’
años, a quien se le acusa, sindica, procesa o chike, keq’ab’ax chupa, kipalijim kitziij chwa
sanciona por haber infringido la ley penal. komoon yey xki loq’onimaxiij ta ri q’atoj tziij.

Adopción.Acto mediante el cual una persona o K’amoj alk’o’aal. Ka’anik ruma juna tikaweex
familia toma como hijo propio al hijo biológico uwe juna jaa alk’o’aal kuk’am juna k’o’m alaxinaq
de otra persona, para su protección y pleno che jun chiik ixoq yey k’u’an pacha’ ri’re che, re
desarrollo. La adopción sólo podrá otorgarse kuchajij yey uk’iyik chi utziil. Ri k’amoj alk’o’aal
por un juez/jueza de niñez y adolescencia, luego juna ajq’atal tziij kaya’ow re, xiil k’uri’ juchola’j
de haber analizado en un proceso exámenes pajab’al re kina’ooj kuuk’ ajkuun ri ak’alaab’ yey
sociales, psicológicos y médicos al NNA y kilik we na utz ta chi ketzelej lo chupa ri xex
establecido la imposibilidad de su reunificación kik’olib’al ruuk’ kichuu kiqaaw. Ri k’amoj alk’o’aal
con la familia de origen. La adopción puede ser utz ka’anik chupa wa tinamit uwe che juna amaq’
de carácter nacional o internacional. tinamit chik.

16
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Adopción irregular. Ocurre cuando la K’amoj alk’o’aal ruma pwaq. Ka’anitajik


adopción se realiza considerando al niño, niña echiri’ ri k’amoj alk’o’aal re juna k’o’m, alitoo,
o adolescente (NNA) como una mercancía o alab’oo kaya’ chwa pwaq pacha’ juna awaj, na
sin observar las disposiciones legales para su kakilitaj we makuneem kaki’ano. kab’i’xik maak
autorización. Constituye delito cuando: ▪ Se echiri’: kak’amik chwa juna pwaq uwe juna
promete a cambio un beneficio económico o b’isa’ch chiik. Katz’ib’ax ri ak’alaab’ yey ri wuuj
de otra naturaleza. ▪ En el trámite se utilicen na e ta pa saqiil ki’ke kakik’utub’ej, jela’ kab’i’xiik
documentos o inscripciones en registros ka’an makuneem chwa q’atab’al tziij. Arts. 241
públicos falsos. ▪ Cuando se altere la filiación ukalaj 241 TER CP.
del NNA a dar en adopción. Será delito
independientemente que se logre el propósito.
Arts. 241 BIS 241 TER CP.

Afrodescendientes. Personas de ascendencia Q’eqaab’ kitzu’nib’al winaq. Tikaweex


africana, asentadas en diferentes partes del epetenaq lo ch’aqaya’, ejeqi’inaq uk’iyal tinamit
mundo derivado de la esclavitud o migración. re xechakunisaxik uwe k’o ri xeb’animaj loq.
Actualmente continúa siendo objeto de Wo’ora k’a katajin ki ch’amixiik kiwach ri
discriminación como legado histórico del tikaweex ruma ri pa e petenaq lo wi.
comercio trasatlántico de esclavos.

Agente encubierto. Funcionario policial Uwam chajal tinamit. Jun ajchaak re chajal
que se filtra voluntariamente, con estricta tinamit kok chi kixo’lib’al juna mutza’j kaki’an
confidencialidad,en grupos delictivos organizados k’axk’olal, keb’elq’anik, kakiya chi reta’maxik
a solicitud del Ministerio Público, con el fin de chikiwach ri q’atoj tziij, jela’ kariqitaj ri kimaak
obtener evidencias o información que permitan yey keb’eta’maxik e na taq pacha’ utz keb’echapik.
descubrir y procesar a los miembros de esos Jela’ ka’anik pacha’ katani’ ri uk’iyal k’axk’olaal
grupos. Es una técnica de investigación para pa wa tinamit. Art. 22 Q’atal tziij re keb’uq’ateej
combatir el crimen organizado. Art. 22 Ley eleq’omab’
contra la Delincuencia Organizada.

Agravio. Lesión de un derecho derivada de una K’axk’oleem tziij. K’axk’oliij uwach juna
decisión o resolución judicial, en la cual la ley to’ob’al tziij re tikaweex uwe yijb’axik juna wuuj,
ha sido aplicada de forma indebida o no ha sido chiri’ xki’an ri q’atoj tziij na usuk’il taj uwe na
aplicada. Estas decisiones son impugnables. xkoj taj. Wa maak utz kesaxiik.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 17


Instituto de la Defensa Pública Penal

Agresión. Conducta orientada a producir daño K’axk’oliil. K’axk’olaal ka’an che juna tikaweex
físico o psicológico a otra persona. chik che ri ulewaal poqolajiil yey che k’axch’ob’
na’ojil.

Agresión sexual. Atentado contra la libertad K’axk’oliil ulewal. Katiij uq’iij kak’oxk’oliix
sexual de otra persona, sin su consentimiento, ri ulewaal poqolajiil juna tikaweex, ire na karaj
empleando violencia física o psicológica. Es taj, ruma la’ kak’axk’oliix ri rulewaal poqolajiil
responsable de este delito quien toca a otra uwe kaxch’ob’na’ojiil. Ri tikaweex ajmaak che
persona con intenciones sexuales o eróticas, o wa’ e uwach ku’an wa’. Kab’i’xik maak echiri’ ri
ejerce en ella coerción con el mismo fin. Siempre makuneem ka’an che juna alii ch’uti’n ujunaab’ re
se comete este delito cuando la víctima sea una kajlajuj uwe juna tikaweex na utz ta ri rulewaal
persona menor de 14 años o cuando sea una poqolajiil yey na kuch’ob’taj sa’ ri ku’ano.
persona con incapacidad volitiva o cognitiva, aun Kanimar ri maak echiri’: ▪ Ri maak kanimtajik
cuando no medie violencia física o psicológica. we xu’an ruma ka’ib’ o uk’iyaal tikaweex. ▪ We
La pena a imponer aumentará cuando: ▪ La ri tikaweex xk’axk’oliix ya nimawinaaq chiik, xa
conducta sea cometida conjuntamente por dos yawaa’ uwach, k’o juna k’axk’olaal che ri ulewaal
o más personas. ▪ La víctima sea vulnerable poqlajil uwe tikaweex etz’apiim. Kak’oxk’oliix
por ser adulto mayor, padecer de enfermedad, juna ixoq raxuwii’, uwe ruma kakik’axk’oliij ri
estar en situación de discapacidad, o privada de ulewaal kakanaj raxuwii’. ▪ China ri ka’anow
libertad. ▪ Se cometa en contra de una mujer re ri k’axk’olaal k’o chux che ri kak’axk’olixiik,
en estado de embarazo o se produzca dicho we junoq kachajiiw re, uwe e ri rachijiil, we ne
estado como consecuencia del delito. ▪ El autor kijachoom chi kiib’ ruuk’ ri tikaweex ka’an k’ax
fuere pariente de la víctima, o responsable de che ri ulewaal, uwe juna junoq chik k’o chux
su educación, guarda, custodia, cuidado, tutela, che pacha’ kub’i’ij ri q’atoj tziij. Ri tikaweex
o sea el cónyuge, excónyuge, conviviente o ajmaak kuya kan juna yab’iil che ri tikaweex
ex conviviente de la víctima o de uno de sus xk’axk’olixiik. We ri xmakuniik rajaaw chaak, aj
parientes dentro de los grados de ley. ▪ El autor chaak re tinamit, uwe juna ajchaak chiik. Art. 173
produjere contagio de cualquier enfermedad de ukalaj.Yey Art. 174 CP.
transmisión sexual a la víctima. ▪ El autor fuere
un funcionario, empleado público o profesional
en el ejercicio de sus funciones. Art. 173 BIS. y
Art. 174 CP.

18
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Alcalde comunitario. Autoridad electa en Alkalte re komoon. Jun ajq’atool tziij kojoom
la comunidad, de acuerdo con los principios ruma ri komoon, k’uk’am riib’ che janipala’
comunitarios, ejerce como vinculo de ri ki’ano’nib’al re q’atoj tziij re ri komoon, ire
comunicación entre el alcalde municipal y la kach’a’t ruuk’ ri alkalte re tinamit yey kuq’atisaaj
comunidad para identificar necesidades locales y chwa ri komoon sa’ kab’i’x che, ruma juna chaak
propuestas de solución.Art. 56 Código Municipal. o uyijb’axiik juna ch’a’ooj. Art. 56 Q’atab’al tziij
re pa Kab’ilto.

Alegato de apertura. Exposición de la teoría Ta’ik re jeqeb’al tziij. Ub’i’xikiil sa’ ch’ob’oom
del caso (relación de los hechos con el delito puwi juna chaak (kiliik sa’ ri maak anitaliik yey
y la posible participación o no del sindicado) kiliik we ri q’ab’aam chupa makuninaq) chujujunal
que cada sujeto procesal realiza ante el juez, ri tikaweex kek’ow chwa ri q’atoj tziij, kub’i’ij
expresando la posición que asume en el caso chwach sa’ xu’an chupa ri k’axk’olaal. Art.368
concreto. Art.368 CPP CPP

Alerta Alba Keneth. Mecanismo de Ya’b’al tzijonik re kisacheem ak’alaab’.


emergencia que abarca el conjunto de acciones E kachapab’eex la’ ruma kasach juna ak’alaab’,
coordinadas entre instituciones públicas, que jumutza’j chi chakuneem ka’anik pacha’ kariqitaj
permiten agilizar la búsqueda para localizar ri sachinaq, jela’ kachajiix ri k’asleem ri ak’alaab’
y resguardar a los niños, niñas o adolescentes ech’uti’q che wajxaqlajuj junaab’ eb’eleq’aam
que han sido sustraídos o que se encuentren uwe eb’esachinaq.
desaparecidos.

Alerta Isabel Claudina. Mecanismo Y’ab’al tzijonik re kisacheem nimaq


interinstitucional de búsqueda inmediata de ixoqiib’. E kachapab’eex la’ echiri’ kasach juna
mujeres desaparecidas. Se activa luego de ixoq. Kab’i’x la’ yey kaya’ chi reta’maxiik chwa
presentarse la denuncia, a efecto de garantizar q’atoj tziij, jela’ katzaq kitzukuxiik, pacha’ kachajiix
la vida, libertad, seguridad, integridad y dignidad ri kik’asleem, ketzoqopixiik yey kachajiix ri
de las mujeres que se encuentren desaparecidas. chuq’ab’ilaal ri ixoqiib’ esachinaq.

Alimentista. Persona que tiene derecho Tzuqu’n. Tikaweex to’om jela’ kaya’ urajiil re
a recibir la prestación de alimentos, (niño, katzuqik (k’o’m, alitoo, alab’oo, kichuu kiqaaw,
niña, adolescente, progenitores, personas en tikaweex yawa’ kiwach kolowaal poqlajiil, kichaq’
condiciones de discapacidad, hermanos). kiib’).

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 19


Instituto de la Defensa Pública Penal

Alimentos. Prestación que incluye todo B’iq’ib’al: To’ob’al pa kaya’ chi ronoje ri
aquello que sea indispensable para el sustento, rajawaxiik che ri b’iq’ib’al, pacha’ ri jaa, k’uul,
habitación, vestido, asistencia médica, instrucción kunanik, jikib’anik cheri tijonik re ri wa’iim. Chwi
y educación del alimentista. Generalmente ronoje wa’, kajikib’axiik ruuk’ jun unimaliil pwaq,
es fijada mediante una cantidad de dinero chi kachomax chi kiwach ri katzuqunik yey ri
convenida entre el alimentante y el alimentista, kuk’am ri rajil b’iq’ib’al, yey wa utz we re, yey we
por su representante o por el juez/jueza. El jun to’ob’aneel. Wa na ka’an ta wa, we na ka’an
incumplimiento de esta obligación cuantificada taj pacha’ jikib’am katzaq chwa ri makuneem,
entre el alimentante y el alimentista configura el pacha’ ri Makuneem chwi ri To’ob’al re pwaq.
tipo penal de Negación de Asistencia Económica. Art. 242. CPP.
Art. 242 CPP.

Allanamiento. Ingreso a vivienda ajena, Okeem re tzukun maak. Okeem pa juna


negocio, recinto habitado o algunos lugares jaa re juna tikaweex chik, juna k’ayiij, juna nima
públicos señalados por ley, por orden escrita jaa ejeqeel chupa, ruma juna wuuj xya’iik ruma
de juez/a competente, para realizar registro ajq’atoj tziij, re ka’iil ri k’olib’aal yey jela’ kariqitaj
con el fin de facilitar la obtención de algún juna maak, wa tzukunik ka’anik ruma ma k’o
medio de prueba, siempre que existan motivos kojoyom pan umaak o k’o juna sa’ch na utz taj
suficientes que hagan sospechar que en el lugar kilitajik uwa che ka’an okeem re tzukunmaak, juna
se encontrará el imputado, vestigios del delito o b’itaq sa’ch na utz ta kek’axiik uwe juna tikaweex
alguna persona evadida. Es delito cuando no se kanimaj chwa q’atoj tziij. Ku’an makuneem echiri’
cuenta con la orden de juez, o se ingresa contra ka’an okeem yey jinta juna wuuj ya’talik ruma
la voluntad del morador o mediante engaño. Art. juna ajq’atoj tziij uwe ka’an okeem yey ri ejeqeel
206 CP. ~ En el derecho civil el allanamiento es la chupa ri jaa na kakajtaj. Art 206 CP.
actitud del demandado, a través de la que acepta
las pretensiones de la persona que presentó la
demanda.

Alteración de linderos. Mover, alterar Jalk’atinik etaliil ab’aj. Kasilb’axiik, kuyuuq,


cualquier clase de señales o mojones destinados uretaliil o uk’exwachiil juna uleew re juna
a fijar los límites de propiedades o demarcaciones tikaweex, uwe uretaliil juna unimaal uleew, pacha’
de predios contiguos, tanto de dominio público taq re komoon pacha’ re juna tikaweex. Ku’an
como privado. Es delito cuando se realiza con makuneem echiri’ kajalik’atixik ruma kamaj
fines de apoderamiento o aprovechamiento de kanoq juna ch’aqapul uwe ka’anik ruuk’ ch’a’ooj
todo o en parte de un inmueble o si se realiza yey k’axk’olaal. Art. 258 CP.
con violencia. Art. 258 CP.

20
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Ámbito privado. Espacio físico donde confluyen Rajawal k’olib’al chi utukelaal. K’olib’al
las relaciones interpersonales domésticas, re molob’al iib’ pacha’ eb’aj chaak re uwa jaa,
familiares o de confianza. k’o chux chi kiwach yey tikaweex xiik keta’am
kiwach.

Ámbito público. Espacio comunitario, laboral, Chi komoniil. K’olib’al re riqib’aal iib’ komoniil,
educativo, religioso o social en donde se generan re ka’an chaak, re tijob’aal, re tyox jaa, uwe chi
relaciones interpersonales. kiwach tikaweex pacha’ kakich’a’tab’ej juna sa’ch
chi kiwach.

Amenaza. Comete este delito quien amenace a Urayixik k’axk’oliil. E kamakun ri’ ri tikaweex
otra persona con causarle un mal en su persona, karayiw juna k’axk’olaal che juna tikaweex chik,
honra o propiedad que constituya o no delito, ruuk’ uch’a’temaal kab’i’xik makuneem, uwe
o hacerlo contra sus parientes dentro de los chike tikaweex k’o chux che kurayiij k’axk’olaal.
grados de ley. Art. 215 CP Art. 215 CP

Amonestación. Advertencia que el juez dirige Ya’ooj reta’maxiik. Ub’ixikiil ku’an juna
al acusado, haciéndole ver la obligación de decir ajq’atoj tziij che ri tikaweex q’ab’aam pa maak,
la verdad. Art. 85 CPP. pacha’ jela’ kub’i’ij ri qatziij. Art. 85 CPP.

Amparo.Garantía constitucional que tiene como To’b’aliil. Jun to’b’aliil pacha’ keb’uchajiij ri
fin proteger a las personas contra las amenazas tikaweex chwa junoq chik urayiim k’axk’olaal
de violaciones a sus derechos o para restaurarlos chiriij o re keb’utoq’aaj we ya xuk’ulumaaj juna
cuando la violación hubiere ocurrido. Puede k’axk’olaal anoom che. Utz ku’tz’onoj uto’b’aliil
presentarse ante Juzgado de Primera Instancia, chupa juna jaa re q’atoj tziij, pacha’ re katoq’ixiik.
Sala de Apelaciones, Corte Suprema de Justicia o Wa’ wa to’b’aliil kaya’ik we k’o juna k’axk’olaal
Corte de Constitucionalidad. Procede siempre chiriij ri tikaweex, pacha’ k’axrayinik, kuq’ateej
que los actos, resoluciones, disposiciones o juna tikaweex chiik o juna k’axk’olaal re uto’ob’al.
leyes de autoridad lleven implícita una amenaza, Art. 8 Q’atal tziij re keb’utoq’aaj qatzqachaq’.
restricción o violación a los derechos que la
Constitución y las leyes garantizan. Art. 8 Ley de
Amparo.

Androfobia. Fobia (repulsión) que produce Xib’inik upa winaq. Jun xi’iim iib’ k’oliik che
rechazo persistente a los varones y todo lo juna alaa, achi yey ronoje kuril riib’ kuuk’ achijaab’.
relacionado con lo masculino.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 21


Instituto de la Defensa Pública Penal

Antecedentes penales. Registro y Retaliil maak. Uwujilaal re kuk’utub’ej we


constancia de la existencia de la condena por k’o makuneem u’anoom chupa ri tinamit
la comisión de un delito que pueda tener una juna tikaweex, ruuk’ la’ kaq’alijanik. Na naj ta
persona. Tienen carácter temporal y pueden uchuq’ab’ilaal kaya’iik yey utz kamaj juna ajq’atoj
ser cancelados mediante procedimiento de tziij we k’o umaak ku’an juna tikaweex. Moloom
rehabilitación solicitado ante Juez de Ejecución. uchi’ chupa ri nimalaaj jaa re ajq’atoj tziij.
Están registrados en la Unidad de Antecedentes
Penales del Organismo Judicial.

Antijurídico. Conducta prohibida por la ley Uk’axk’oleem chwi q’atol ub’eyaal tziij.
penal. Acción u omisión que se encuadra en Ub’inik usalib’iik juna tikaweex na utz ta ku’ano
un tipo penal (delito) y no existen causas de yey jela’ kuk’axk’olej ub’eyaal ri tziij. Jela’ ku’an
justificación. juna k’axk’ol.

Apelación especial. Medio de impugnación Utzelexik q’atab’al tziij. U’anik pacha’


que se interpone contra sentencia, resolución katzukux ub’eyaal jela’ kesax umaak juna
del tribunal de sentencia o de juez/a de ejecución. tikaweex, pacha’ juna wuuj uya’om chi juna
Tiene como finalidad que la decisión judicial ajq’atoj tziij yey katzukux ub’ee pacha’ kesax ri
sea razonable y confiable, carezca de errores y maak chiriij ri tikaweex, re juna utojob’al maak
arbitrariedades. Art. 415 CPP. na e ta uya’iik xki ya che, uwe k’o juna sa’ch na
utz ta chupa. Art. 415 CPP.

Apelación genérica. Medio de impugnación Utzelexik q’atab’al tziij rumal kuk’ul ta


que se interpone contra las resoluciones de k’u’xaj. Utzelexik juna q’atoj tziij ya’om juna
juez de Primera Instancia, para que la sala de ajq’atol tziij yey kutzelej ruma kayijib’ax usuk’il
apelaciones reexamine lo resuelto y revoque o ri tojob’al maak xya’iik o re eseb’al maak. Art.
modifique la resolución apelada. Art. 404 CPP. 404 CPP.

Apercibimiento. Advertencia que realiza el/la Pixab’anik chwi okeem q’atoj tziij.
juez a la persona si no cumple con lo requerido, Uq’atab’al uwach juna anoj ku’an ri ajq’atoj tziij
en el marco de un proceso. Art. 173 CPP. che juna tikaweex we na xu’an taj janipala’ ri
kab’ii’x che chupa ri chaak katajin chiriij. Art. 173
CPP.

22
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Apertura a juicio. Abrir a juicio. Auto Jeqeb’al q’atoj tziij. Ujeqik uwach juna
(resolución) mediante el cual el/la juez de Primera q’atoj tziij. Che la’ ri ajq’atoj tziij kuya tan chi ri
Instancia decide que el acusado sea sometido a ajmakuneel re kach’a’t puwi’ ri k’axk’olal xu’ano,
juicio oral y público, para que los hechos que se jela’ kaya chi reta’maxik sa’ ya’om chiriij re
le imputan puedan ser demostrados en debate. umaak yey kakita uchi’ chwi chomanik ch’a’ooj.

Aprehensión. Es una medida de coerción Chapoj ajmaak. U’anik pacha’ kilik ri ub’inik
personal, que puede adoptar la autoridad judicial juna tikaweex, utz e ri ajq’atol tziij keb’e’anow
y la policía. Consiste en la detención o privación re. Jela’ ku’ano echiri’ kachap juna tikaweex
de libertad de una persona imputada por la makuninaq pa komoon, ruuk’ la’ ke’yo’q chwa
comisión de algún hecho delictivo, con el objeto juna ajq’atoj tziij. Arts. 6-11 CPRG. 257 yey 258
de ponerla a disposición de juez. Arts. 6 – 11 CPP.
CPRG. 257 y 258 CPP.

Arbitrariedad. Extralimitación o injusticia, Etzelaal k’u’x. Ritzelal uk’u’x juna tikaweex e


emanada de la voluntad de una persona que chiri’ kujal uwi’ ri taqanik ku’ano.
ejerza poder o autoridad.

Arbitrios. Carga económica o impuesto exigido Tojoneem re raqan uq’ab’ tojonik. Jun
a los vecinos por disposición de una ley en favor tojoneem chi pwaqiil katz’onox chi ke ri winaq
de una corporación municipal. rumal ri raqan uq’ab’ tinamit.

Archivo. 1. Lugar destinado a la guarda y Ucholk’olb’al wuuj. I. K’olib’al pa kak’ol wi


conservación de documentos de importancia, ri wuuj chi lik nim ri uchaak, yey lik katus pa
en forma ordenada y a efecto de que puedan saqiil, ma utz we ka’an tzukuneem chupa echiri’
ser consultados. 2. Finalización, no definitiva, del kajawaxiik. (2),We k’isib’al re, na xa tob’ kak’olik,
procedimiento en aquellos casos en los que no ri ub’eyaal ma pa tukelaal, pu we k’a katajin ri
se haya individualizado al imputado o se haya makuneem puwi’, we na ya’tal ta pa tojob’al
declarado su rebeldía y no ha sido posible su maak, pu we na chapom taj. Art. 327 CPP.
aprehensión Art. 327 CPP.

Arma. Todo instrumento destinado al ataque o Kamisab’al uwe ch’ayib’al. Ronojel uwach
a la defensa. ch’ayab’al re kuto’ riib’ ri winaq ruuk’ pu re
kach’ayan ruuk’.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 23


Instituto de la Defensa Pública Penal

Arma blanca. Instrumentos de forma aplanada, Kamisab’al ch’iich’. Ronojel ch’iich’, k’iya-
de estructura variada, que poseen uno o más al uwachib’al, we xa jun ub’ee k’iyaal ree’ jay
bordes cortantes y cuya extremidad puede t’isit’ik ri utza’m. Eta’matal uwach are ma kaq’ati-
ser puntiaguda o roma. Se caracteriza por su nik, ku’an k’ax rumal we lik jaxab’aam uwi ree’
capacidad de cortar, herir o punzar mediante xa. Lik q’alaaj uwach ma cha’ ta ri k’aqb’al q’aaq,
bordes afilados o puntiagudos. Según la Ley de wa jin ta uchaak kab’alix upaa, ri q’atab’al tziij
Armas y Municiones, armas blancas son: re k’aqb’al q’aaq jay ub’aq’ e ronojel kamisab’al
ch’iich’ wa’:
a. Uso personal o trabajo: los cuchillos de
exploración o supervivencia, instrumentos a. Xa re kuk’axik uwe re chaak: Taq ri
de labranza o de cualquier oficio, arte o q’atab’al, re, konoje taq ri chapab’al re jala-
profesión, que tengan aplicación conocida; juuj chaak, taq chi ch’iich’ cha’ taq ri nawaxo
las navajas de bolsillo cuya hoja no exceda xa re kuk’axik xew ta wi ne kik’ow ta lajuuj
de diez centímetros de longitud. No chi upajab’al unimaal. Na jin ta chupam ri tziij
están comprendidos en las disposiciones taq ri q’atb’al, jalajuuj taq ch’iiche’ kaq’atanik
de esta ley, los cuchillos, herramientas u we re kachapib’ex xa chwa jaa.
otros instrumentos cortantes que tengan
b. Ta ch’iich’ kamisab’al uwe kamisab’al
aplicación artesanal, agrícola, industrial u
awaj e taq ri wa’: k’aqb’al ch’aab’, ch’aab’,
otra conocida.
nima q’atba’l jay q’atb’al.
b. Armas blancas deportivas son: las
ballestas, arcos, flechas, florete, sable y espada.

c. Armas blancas de uso bélico o exclusivo c. Ch’iich’ kamisab’al re ch’a’ooj pu ke


de las fuerzas de seguridad del Estado: ri eb’aj chanijeel re tinamit: ri chee’
las bayonetas, dagas, puñales, verduguillos, ch’ayib’al, kuchilo, nimakuchilo, nawaxo, ji-
navajas automáticas con hojas de cualquier sach’iich’, we joq’axaaq ch’iich’, we nim pu
longitud y cualquier objeto diseñado o ch’uti’n, yey xa tob’ ch’iich yijib’am pacha’ re
transformado para ser usado como arma. kamisab’al.

Las navajas con hojas que exceden de diez Ri taq nawaxo, Lajuj uwach q’ab’aaj uwach
centímetros y que no sean automáticas, se chi na utukel taj kasilab’ik, wa’ utz kacha-
podrán usar en áreas extraurbanas. pab’exiik pa taq komoon.

24
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Arma de fuego. El arma de fuego es un K’aqb’al q’aaq’. Ri k’aqb’al q’aaq’ e jun cha-
dispositivo destinado a propulsar uno o múltiples pab’al anitalik re kuk’aq jun uwe k’iyaal ub’aq’
proyectiles por medio de la presión generada q’aaq’.
por la combustión de un propelente. Las armas
Taq ri k’aqb’al q’aaq’ jalajuj uwach pacha’ taq: re
de fuego se dividen en: bélicas o de uso exclusivo
ch’a’ooj uwe ke ri achijaab’ b’alam kiq’uuq’ re ri
del Ejército de Guatemala, de uso de las fuerzas
tinamit Paxil, ke ri eb’aj chajinelaab’ re tinamit
de seguridad y orden público del Estado, de uso
Paxil, re tob’ xa na kuk’an re, re kuq’axik uwe
y manejo individual, de uso civil, deportivas y de
re kamisab’al awaj jay chapab’al k’oloom xa re
colección o de museo.
katzutzuxik.

Armas de fuego de uso civil. Se consideran Q’aaq’ xa tob’ utz kuk’an re. Ri q’aaq’ xa
armas de fuego de uso civil los revólveres tob’ utz kuk’an re e taq ri chapab’al kak’aqan
y pistolas semiautomáticas, de cualquier xa chi jujun uwe kab’atat b’i upaam tob’ xa sa’
calibre, así como las escopetas de bombeo, la ub’aq’, are pacha’ taq ri nima kamisanib’al k’a
semiautomáticas, de retrocarga y carga con 24 chi pulgadas unimaal tob’ we kak’aqan xa chi
canon de hasta veinticuatro (24) pulgadas y rio jujun uwe kab’atat b’i ub’aq’.
es de acción mecánica o semiautomática.

Armas de fuego deportivas. Según la Ley Q’aaq’ kamisab’al awaj. Kub’ij ri q’atab’al tzij
de Armas y Municiones, son armas de fuego e ri q’aaq’ kamisab’al awaj e taq wa’: ronoje ri
deportivas, aquellas que han sido diseñadas para anitalik re kakamisax uwaj ruuk’ eta’matal kiwach
la práctica de deportes, tanto de competencia pa ronojel tinamit. Ri q’aaq’ kamisab’al awaj e taq
como de cacería, y que están reconocidas y wa’: ch’uti’q k’aqb’al q’aaq’, nima k’aqb’al q’aaq’
reguladas internacionalmente. re chapoj awaj.
Las armas deportivas son: armas de fuego cortas,
armas de fuego largas y armas de fuego de caza.

Armas hechizas y/o artesanales. Según la Q’aaq’ xa anoom. Kub’i’ij ri q’atab’al tziij re ri
Ley de Armas y Municiones, se consideran armas q’aaq’ xa anoom e ronoje ri kamisab’al xa anital
hechizas o artesanales todos los artefactos o rumal juna winaq uwe xa ch’ob’oom sa’ ri u’ani-
ingenios de fabricación ilegal que hagan accionar ik kuk’aq b’i la ub’aq’ xew ta wi ne kakamisanik
por cualquier mecanismo municiones para uwe ku’an juna k’ax.
armas de fuego u otro tipo de proyectil que
cause daño.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 25


Instituto de la Defensa Pública Penal

Arrendamiento. Contrato por el cual una de Ch’aq’imaneem. jun wujiil re kub’i’ij chupa
las partes, llamada arrendante, se obliga a dar el ri tikaweex kuya pa chaq’ii’m juna sa’ch, che la’
uso o goce de una cosa por cierto tiempo a otra, ire kuya che juna tikaweex chiik re kuchapab’eej
llamada arrendatario, quien se obliga a pagar a pacha’ re ku’an che, jela’ re tojob’al re ri chaq’ii’m
cambio un precio determinado. Art. 1880 CC. kuya pwaq che. Art. 1880 CC.

Arresto domiciliario. Medida de coerción Tz’apineem chwa jaa. Jela’ kaya’ che juna
personal que sustituye la pena de prisión tikaweex tz’apiim re tojon maak, ri tikaweex
preventiva, por la cual el sindicado obtiene makuneel kaya’ che kak’uji’ chi rochoo k’olib’al,
el beneficio de permanecer en su domicilio, jela’ ri Tzukun Q’alajisan Maak kutzukuj ub’eyaal
mientras el MP efectúa la investigación de ri tojonik ku’an ri tikaweex. Ri tikaweex na utz ta
un hecho promovido en su contra. Limita la kelb’i chupa ri tinamit. Art. 264.1 CPP
locomoción del procesado a la circunscripción
departamental. Art. 264.1CPP

Ascendiente. Padre, madre o cualquiera de los Xe’al kuta’miil. E ri qati’ qamaam, qachuu
abuelos, de quien desciende una persona. qaqaaw ewiniqirisayom qe.

Asesinato. Acción de matar a una persona en Uch’ob’ik kamisanik. Echiri’ xa kakamisax


circunstancias más graves que en un homicidio. juna tikaweex.

Asilo. Entidad de carácter público o privado K’olib’al re to’ob’al winaq. Juna jaa k’olib’al
que acoge a personas en condiciones de ke nimaq winaq re komoon u re juna tikaweex
vulnerabilidad para su cuidado y asistencia. pacha’ keb’uchajiij.

Asimilación social. Proceso mediante el cual la Jamoj ano’nib’al re komoon. Ujamitajiik


colectividad pierde sus características culturales ri ano’nib’al re juna tinamit yey kakijunumaj
propias y pertenencia a un pueblo, quedando uwach ruuk’ juna ano’nib’al chik e uk’iyal k’o
fusionados en otro grupo social mayoritario pa ri komoon. Kaya’tajiik echirii’ juna tikaweex
o dominante. Puede darse como efecto de la kuroq’otaj kan ri komoon yey ke’ jeqi’ chupa
migración o de políticas de dominación. Los jun chik, uwe chupa juna tinamit pa kiyakom
pueblos y personas indígenas tienen derecho a uwach uq’iij juna ano’nib’al chik. Ri komoniil
no ser sometidos a una asimilación forzada ni a yey tikaweex eb’aj chiqawach k’o kito’b’aliil re
la destrucción de su cultura. Art. 8. DNUPI. kakichajiij ri ki’ano’nib’al. Art. 8. DNUPI.

26
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Asistencia integral. Derecho de la mujer Ya’oj tob’al chuq’ab’. Ri ixoq kak’uluw k’ax,
víctima de violencia, sus hijas e hijos, a servicios jela’ pacha’ taq ri raal k’o kikoch kiloq’oxiik are
sociales de atención, de emergencia, de apoyo, de kaya’ to’ob’ chike, kechajixik, jay keto’ ruuk’
refugio, así como de recuperación. La atención jalajuuj taq ano’neem pacha:
multidisciplinaria implicará especialmente: 1. To’ob’ ruuk’ ajkuun jay pixb’aneel.
2. To’ob’ pixb’aneem.
1. Atención médica y psicológica.
3. To’ob’ are kuch’o’jiij ukoch uloq’oxiik.
2. Apoyo social. 4. To’ob’ chwi utzukuxiik uwe utzelejiik pa
3. Seguimiento legal de las reclamaciones uchaak.
de los derechos de la mujer. 5. To’ob’ re juna ajq’atisan tziij.

4. Apoyo a la formación e inserción laboral.

5. Asistencia de un intérprete.

Asociación ilegal de gente armada. Grupo Xe’laq’aay motza’j k’o kiq’aaq’. Jumutza’j
de personas que promueve el uso, entrenamiento ke tikaweex kakik’utub’ej uchapib’ixik. Kakitijoj
o equipamiento con armas, sin estar autorizado kiib’ uwe k’o uk’iyal chapab’al kuuk’, na ya’oom
por autoridad competente. Comete este delito ta chike ruma juna ajq’atol tziij. E ka’anow re
la persona que organice, promueva o pertenezca ri makuneem juna tikaweex kamolow uchi’ ri
a grupos o asociaciones no autorizadas para este mutza’j uwe kachb’i’iil keb’e’anow re ri k’axk’olal.
fin. Art. 5 Ley contra la Delincuencia Organizada. Art. 5 Q’atal tziij re keb’uq’ateej eleq’omab’.

Asociación ilícita. Grupo de personas que Xe’laq’aay nuk’uj motza’j. Jumutza’j ke


establece un vínculo o asociación cuyo objetivo tikaweex kimolom kichi’ re kakichomaj kaki’an
es cometer actos ilegales, con estructura juna k’axk’olaal na utz taj, k’o kichola’j ki’anom
jerárquica que le permite coordinar sus pacha’ kakichomaj chikiwach sa’ kaki’ano. wa
actividades. Este delito lo comete la persona que jun makuneem e ri tikaweex ka’anow re kak’uji’
participe o integre este tipo de asociaciones, kuuk’ ri itzeel mutza’j o kok kuk’, mutza’j
como agrupaciones ilegales de gente armada, kek’aj chapab’al, kaki’an eleeq’ o tikaweex
delincuencia organizada o grupos terroristas. kakik’axk’oleej juna tinamit. Art. 4 Q’atal tziij re
Art. 4 Ley contra la Delincuencia Organizada. keb’uq’ateej eleq’omab’.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 27


Instituto de la Defensa Pública Penal

Audiencia. Acto en el cual las personas que Ta’ib’al chi’aaj tziij. E u’anik re ta’ib’al kichi’
son parte de un proceso (sujetos procesales) tikaweex e b’ejunam che juna k’axk’olaal anoom
exponen reclamos o solicitudes ante juez, (tikaweex ajmakunel) k’o kakaj kakich’o’jiij o
quien escucha sus peticiones y decide lo que kakitz’onoj che ri q’atol tziij, e katow kichi’ yey
corresponde según la ley. kab’i’n sa’ ku’ano pacha’ sa’ kub’i’ij ri q’atoj tziij.

Audiencia de primera declaración. Acto en Nab’e ta’ib’al ub’i’xikiil tziij. U’anik re juna
el cual la persona imputada ejerce su derecho de tikaweex q’ab’aam chupa juna maak kata’ uchii’
expresarse y exponer su defensa con relación al kuya chi reta’maxiik re kuresaj riib’ chupa ri
hecho criminal que se le atribuye. maak q’ab’aam chupa re ya’oom chi uquul.

Ausencia. Condición legal de la persona cuyo Oq’tanem. We ri tikaweex na eta’matal ta


paradero se ignora. rumal ri q’atooj tziij pa k’o wi.

Auto de procesamiento. Resolución dictada Ximanem tzukun maak. Uya’ooj reta’maxiik


por juez, mediante la cual la persona sindicada kuya’ ri ajq’atol tziij, chupa la’ kub’i’ij ri tikaweex
queda formalmente sujeta (ligada) a un proceso ire anoweel re ri k’axk’olaal makunem re q’atoj
penal. En la resolución se describe el delito y se tziij. Chupa ri wuuj kub’i’ij sa’ lu’ maak ri tikaweex
define el plazo que tendrá el MP para investigar.A yey kub’i’ij janipala’ kaya’ che ri Tzukun Q’alijisan
partir de este auto da inicio la etapa preparatoria Maak re kutzukuj. Che wa’ wa ximaneem kajeqer
del proceso. Art. 320 CPP. b’i ri yijib’am maak. Art. 320 CPP.

Autogobierno o Autonomía. Derecho de Taqe’n iib’ chwi q’atab’al tziij. Uloq’onimaxiik


los Pueblos Indígenas de desarrollarse desde juna komoon ajchiqawach pacha’ kitukeel kakil
sus propias instituciones políticas, jurídicas, rutziil che ri komoon, pacha’ kaki’an q’atoj tziij,
económicas, sociales y culturales, que conlleva kib’eyomaal, tinamit yey ano’nib’al, yey jela’
el derecho a mantener sus estructuras kakanajik uchola’j ki’anom ri tikaweex, k’o nab’e
institucionales, espiritualidad, tradiciones y jela’ kaki’ano ruma kakichajiij ri qati’ qamaam. Ri
procedimientos. Implica el reconocimiento de la q’atoj tziij k’o katoq’ew ri utukeel mutza’j.
personalidad jurídica de sus autoridades.

Autor. Persona o sujeto que realiza o contribuye Makuneel. E ri tikaweex anayoom re uwe
a la realización de un hecho delictivo. to’oninaq re juna k’axk’olaal re eleq’anik.

28
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Autor intelectual. Persona que domina la Ajuwach aneel na’ooj. E tikaweex chapayom
realización del delito, planifica y/o decide cómo utza’m juna k’axk’olaal yey e kataqinik,
ejecutarlo. kach’ob’ow re y e kab’i’n re sa’ u’aniik.

Autor material. Persona o personas que Aneel anoj maak. Tikaweex o uk’iyal tikaweex
participen directamente o cooperen en la eto’ninaq chupa juna k’axk’ol uwe keto’niik re
ejecución del delito. Art. 36 CP. ka’an juna k’axk’olal. Art. 36 CP.

Autoridad indígena. Persona a quien se le Taqaneel ajchiqawach. Juna tikaweex kaya’


asigna la responsabilidad legítima de guiar a chuquul re keb’utoq’aj re kuk’utub’ej ri ub’eyaal
los pueblos indígenas, electa en asamblea, de juna tinamit ajquuk’. Kojom kanoq ruma komoniil
acuerdo con su propia organización, prácticas e re ri mutza’j moloj. Chupa wa’ kok mutza’j iil
instituciones. Entre estos figuran, Consejos de kiwach, alkalte re ajchiqawach, Ajq’ijaab’. Art. 66
principales, alcaldías indígenas, Ajq’ijab’. Art. 66 CPRG
CPRG

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 29


Instituto de la Defensa Pública Penal

B
Beneficio penitenciario. Mecanismos To’oob’ chwi tojol maak. To’b’aniil kuya’ ri
previstos en la ley que permiten el acortar q’atoj tziij re kuresaaj unajitayil juna tojob’al maak
la condena penal y tiempo de privación de la re juna tikaweex tz’apitaliik ruma juna k’axk’ol
libertad. Se fundamentan en los principios de u’anom. Kuchap riib’ puwi’ ri jeqeriik tikaweex,
humanidad, rehabilitación y reinserción social. Se ukunitaxiik yey kok tan chi chikixo’l tikaweex.
solicitan mediante la vía de los incidentes. Art. Katz’onob’exiik ruma uchajixik ri tikaweex. Art.
495. CPP. 495. CPP.

Bien inmueble. Cosas que pueden ser objeto Tikil b’itaq e. B’itaq sa’ch pacha’ utz ku’an ri’ re
de apropiación, que por su naturaleza no pueden che, ruma chi ralaxib’eem na utz ta kasilib’isaxik
ser movilizadas de un lugar a otro, por ejemplo, pa taq chwi, pacha’ taq ne juna uleew, juna jaa.
un terreno, una casa. Art. 445 CC. Art. 445 CC.

B’itaq e k’aslemal. Uloq’onimaxiik re juna


Bien jurídico tutelado.Valores imprescindibles
tikaweex yey re juna tinamit, echajiim ruma ri
para la persona y la sociedad, que son protegidos
q’atoj tziij komoon uwach ruma xiik iil uwach
por las leyes penales por su importancia en las
re kakixo’lab’ej kiib’ chupa ri komoniil. Pacha’
relaciones sociales. Ejemplo: vida, integridad
taq: ri k’aslemal, uchajixik ri ulewaal poqlajil yey
física, indemnidad o seguridad sexual.
uchajixik re chwa b’aq’uniik.

Bien mueble. Cosas que pueden ser objeto B’itaq sa’ch utz kasilib’axik. Bitaq sa’ch re
de apropiación que por su naturaleza pueden kachapcho’xiik yey utz ku’an ri’re jun che, utz
ser movidas de un lugar a otro sin perjudicar su kasilib’axik jeri’ yey jewa’ na kak’axk’oleex ta ri
esencia. Art. 451 CC. k’oleem. Art. 451 CC.

Bienes. Son todos aquellos que sean susceptibles


de valoración económica, sean estos muebles o B’itaq e. Ronojel janipa ri b’i taq re juna
inmuebles, fungibles o no fungibles, tangibles o tikaweex, k’o kajil. Tikil uwe tikil taj b’eyomaal
intangibles, acciones, títulos y valores, cualquier kak’is tan jay b’eyomaal kamayinik, jela’ pacha’
derecho real, principal o accesorio. Igualmente uwujiil uleew, q’ana pwaq, saqapwaq uwe juna chi
lo serán todos los frutos, ganancias, productos, b’eyonaal k’o rajil.
rendimientos o permutas de estos bienes.

30
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Bilateralidad. Existencia de dos sujetos en Chikiwachiil na’ojib’al. Jela’ kab’ix che e chiri’
la relación jurídica, uno con derechos llamado e k’o ka’ib’ tikaweex puq’ab’ ri q’atooj tziij; jun
sujeto activo, frente a otro con obligaciones k’o kuch’a’ojiij, tz’ononeel kuchuxik; jay jun k’o
llamado sujeto pasivo. katz’onox che, ta’ineel kuchuxik.

Bisexual. Hombre o mujer que siente atracción Ka’ib’ ulewaal. Achi uwe ixoq kakaj kiib’,
emocional, afectiva y sexual por personas de su k’axkakina’ kiib’ yey kakaj ri kulewal poqlajil tob’
mismo sexo y del sexo opuesto. chikiwach e achijaab’ uwe e ixoqiib’.

Bloque de constitucionalidad. Está


Motza’j e taqo’nelaab’ chwi Nimatinamit.
conformado por normas y principios que han
Umolom riib’ ruma usuk’iil yey jeqeb’al re ri
sido integrados a la Constitución Política de
Nimawuuj re q’atoj tziij re wa tinamit Paxil yey
la República por vía de adhesión del Estado
kek’am kiib’ ruuk’ uk’iyaal wuuj re q’atoj tziij re
de Guatemala a tratados internacionales de
junwi chi amaq’ tinamit re keb’utoq’aj tikaweex.
Derechos Humanos. Sirve como medida de
Kajawaxiik pacha’ keb’urilo we kechapab’ex ri
control de la constitucionalidad de las leyes
q’aton tziij yey re keb’uriil ri Taqaneel re tinamit
y los actos de la autoridad. Busca garantizar
we kaki’ano janipala’ kub’i’ij chupa ri wuuj. Jela’
la coherencia de la legislación interna con los
kaq’alijanik we junam kechakun ri q’atoj tziij re
compromisos internacionales del Estado y, al
tinamit ruuk’ ri amaq’ tinamit yey jela’ keb’uchajiij
mismo tiempo ser complemento para la garantía
ri tikaweex.
de los Derechos Humanos en el país.

Utz’ab’el tojib’al re jun junaab’. Tojinik


Bonificación anual. Prestación laboral que
ruma chaak kuya jun ajrajaaw chaak chike ri
todo empleador debe pagar a sus trabajadores,
ub’ajchaak, eta’mam uwach pacha’ utz’ab’el
conocida como Bono 14. Equivale al 100% del
tojib’al re jun junaab’. E ronoje ri rajiil kaya’ che
salario o sueldo ordinario mensual; siempre
janipala’ kuch’ak che rik’aal; che la’ ri aj chaak
que el trabajador hubiere laborado al servicio
chakuninaq tz’aqat jun junaab’ (kajeqer b’i nab’e
del empleador durante un año ininterrumpido
q’iij re uwuq iik’ yey k’isib’al re uwaq iik’ re jun
(comprendidos del 01 de julio al 30 de junio
junaab’ chiik). We ri chakuneem na kuk’isib’ej ta
del año inmediato). Si la duración de la relación
jun junaab’, ri utz’ab’el tojib’al jela’ pacha’ ri q’iij
laboral fuere menor de un año, la prestación
xchakuniik.
será proporcional al tiempo laborado.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 31


Instituto de la Defensa Pública Penal

Bonificación, incentivo por productividad. Utz’ab’eel tojib’al re uwi’ chaak. Tojob’aal


Remuneración que el patrono debe pagar al kuya ri rajaaw chaak che ri rajchaak pacha’ jela’
trabajador con el objeto de estimular y aumentar kakaaj kechakuniik yey kakik’iyrisaaj uwach ri
la productividad. Actualmente el monto es de kichaak kaki’ano.Wo’ora ri uk’iyaal ri pwaq kaya’
250 quetzales mensuales. chike kak’aal re kawinaq lajuj che ri iik’.

Botón de pánico. Herramienta de emergencia


B’iyaketekik re xi’iim iib’. Jun chapab’al re
que permite a mujeres víctimas de violencia,
kab’iyiik jela’ ixoqiib’ kakik’ulumaj k’axk’olaal,
o cuando se vean amenazadas, poder solicitar
uwe k’o kaxi’iiw iib’, utz katz’onox to’ob’al che
ayuda de las autoridades. Se activa desde el
juna ajuwach komoon. Utz koj che ri ta’ib’al
teléfono celular por medio de una aplicación del
ch’iich’ k’o chupa re ri q’atooj tziij.
MP.

Buena fe. Realizar una acción o acto jurídico Utz k’u’xaaj. E u’anik juna sa’ch ruuk’ ronoje
con lealtad a las exigencias éticas y al sistema k’u’xaaj ri utzilaal kuch’o’jiij yey ri uk’amoj tziij
normativo de una comunidad. juna komoon.

32
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

C
Cadáver. Cuerpo sin vida de una persona. Kaminaq. Rulewaal juna tikaweex kaminaq chik.

Cadena de custodia. Procedimiento Chajin uxe’b’al makuneem. Chajin u’anik


controlado por medio del cual la autoridad ruma la’ ri ajtaqaneel kuchajiij ri b’itaq sa’ch
asegura que la o las cosas secuestradas, incautadas jun uwe uk’iyaal, chaptajiik o molom uchi’ ruma
o recogidas por la posible comisión de un delito jumutza’j re kakitoq’aj ri k’axk’ool na ch’ich’o’m
no han sido alteradas, destruidas, sustraídas o taj, yojom b’i, esamb’i o jalom b’i ruma na tikaweex
cambiadas por otra, al momento de practicar chik, echiri’ kiil ri b’itaq sa’ch yey kapajiik. Jela’
sobre ella una pericia o un reconocimiento y kutzukuj ub’eyaal pacha’ kachajiij saqiil ri uxe’b’al
valoración. Busca preservar de la mejor forma la makunem moloom uchii’ chupa juna k’axk’olaal
evidencia recogida en la escena del crimen. anitaliik.

Calumnia. Acusar falsamente a una persona. Raq’utzijob’enik. Kuya juna tikaweex chuxe’
Atribuir falsamente a otro la comisión de un ri raq’uul. Kato’b’en ruuk’ ri raq’uul chupa ri
delito. Art. 159 CP. q’atab’en k’axk’oliil. Art. 159 CP.

Cámara de Gesell. Habitación acondicionada Upaa jaa k’o ilib’al chiriij. Jun upaa jaa
con cámara para la realización de audiencias kojotal esab’al k’exwach chupa re ka’an tz’apiim
cerradas, con el fin de no perturbar a la víctima ta’b’aneem, jela’ ri tikaweex uk’ulum k’ax na kuxiij
mientras declara y así evitar la revictimización. ta riib’ echiri’ kach’a’tiik yey jela’ kachajixiik re
Generalmente se usa para anticipos de prueba kuk’ulumaj ta chi juna k’axk’olaal. Kachapab’exiik
en proceso de niñez, adolescencia, violencia re kata’ kichi’ k’o’maab’, alitoo, alab’oo ixoqiib’
contra la mujer, femicidio, violencia sexual, trata ek’axk’oliim, kamiik chike ixoqiib’, k’axk’olaal re
de personas. b’aq’uniik, yey k’ayiij tikaweex.

Cantidad líquida. Cantidad de dinero. Unimaliil pwaq re tojob’al maak. Uk’iyaal


Ejecutar el cobro de una deuda cuyo importe re pwaq. Ka’an utz’onoxiik tojob’al re k’aas e ri
se conoce con exactitud y debe ser pagado en kaya’iik tz’aqaat yey ri tojiik ruuk’ pwaq kaya’iik,
dinero, porque el plazo del cumplimiento de la ruma xk’isib’en ri q’ijool ya’oom ri k’aas. Art.
obligación está vencido. Art. 294 CPCYM. 294. CPCYM.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 33


Instituto de la Defensa Pública Penal

Capacidad. La persona puede obrar por sí Ch’ijoweem. Ri tikaweex utukeel kutoq’aaj riib’
misma en el ejercicio de derechos y obligaciones. re ri to’ob’al re yey ri uchaak chupa ri q’atoj tziij.

Careo. Medio de prueba consistente en la K’otonik maak. Kamok kichi’ tikaweex kib’i’im
confrontación inmediata entre personas que jun wi taq sa’ xu’an juna k’axk’olaal uwa che
han prestado declaraciones contradictorias keb’echok chikiwach pacha’ jela’ kaq’alijinik chi
sobre un hecho relevante en el proceso. Sirve na karaq’b’enik. kaywaxiik re kaq’alajin saqiil
para aclarar o evidenciar contradicciones entre pacha’ kuk’utub’ej sa’ taq kakib’i’ij ri tikaweex
lo manifestado por los distintos testigos e ewa’lab’em chupa juna k’axk’olal. Art. 250 CPP.
imputados. Art. 250 CPP.

Carta de recomendación. Documento Wuuj re oqxa’neem. Jun wuuj tz’ib’ital b’i


escrito con el que se habla en favor de una uwach ka’an b’i che juna tikaweex, pacha’ utz
persona, generalmente para conseguir una kuriq uchaak. Pa juna q’atb’al tziij, jun wuuj kuto’
ventaja laboral. Dentro de un proceso penal, uwi’ juna tikaweex k’o chwa q’atb’al tziij rumal
se utiliza por parte de la defensa, para obtener we choom ri u’ano’nib’al.
beneficios a favor de la persona sujeta a proceso,
por su buena conducta.

Caso fortuito. Suceso o accidente inesperado Xaqk’ate’t B’anoj. Juna sa’ch pu juna k’ax
e involuntario, no imputable al obligado, que kak’ulumatajik na jin ta kajawan re; na jin ta
no puede preverse o evitarse, e impide el keqelen re remal na utz ta chi kaq’atex chwa,
cumplimiento de una obligación. tob’ rumal la’ na e taj ta chi juna taqanik.

Caución económica. Medida sustitutiva de Pwaqilaal k’axeel. Jun pwaq katojik re kaya’
la prisión preventiva que consiste en pagar una kanoq pa uk’axeel juna tikaweex k’o chi uqul ri
suma de dinero como garantía de que la persona q’atab’al tziij, na utz ta katzelex wa’ wa pwaq we
que se encuentra sujeta a proceso penal no se katajin ri tzukun maak.
sustraerá del mismo, mientras este perdure.

Caución juratoria. Medida de coerción que Jikib’an tziij re makuneel. Jun ujalik uwach
sustituye la prisión preventiva, que consiste juna tojoj maak, we echiri’ juna winaq ximital chi
en que la persona que se encuentra sujeta a uqul ri q’atb’al tziij kuya’ uchii’ che kuresaj ta riib’
proceso penal, presta juramento de que no se chuxee’ k’a pa xmayin wi ri tzukun maak.
sustraerá del mismo, mientras este perdure.

34
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Centro de cumplimiento de condena. K’olib’al re tojob’al maak. Jun k’olib’al ya’oom


Espacio destinado a la reclusión de quienes se chike na taq kakitoj juna maak xya’ tojob’al chike
encuentren condenados por la comisión de un ruma ri ajtojol maak, chupa k’uri’ ri k’olib’al re
delito, para que desde ese lugar cumpla la pena tojob’al maak kak’oji’ b’i tz’apaliik. Art. 50 Q’atoj
de prisión.Art. 50 Ley del Régimen Penitenciario. tziij re tz’apiim makuneel.

Centros de acogida. Centros con programas K’olib’al re molon ak’alaab’. K’olib’al re


y sistema de protección de niños, niñas y to’ob’al yey chajiin k’o’maab’, alitoo yey alab’oo,
adolescentes, a quienes acoge para su cuidado kek’amiik re kechajixiik yey toq’exiik na naj ta
y protección temporal. En Guatemala estos uk’iyaal. Pa ri tinamit Paxil wa k’olib’al e k’o
centros están bajo la responsabilidad de la puq’aab’ ri Chajineem Re K’oleem Tikaweex
Secretaría de Bienestar Social (SBS). (SBS).

Certificación. Documento emitido por entidad Retaliil wujil. Wuuj ya’oom ruma juna jaa
pública que hace plena prueba en un proceso q’atol tziij re komoniil e ka’anow re upajab’al re
penal. ch’ob’on raqan maak.

Cesura. (Cesura de debate). Dividir el debate Utanib’al tziij. (Paq’oj upa ch’a’ojinem). Anoj
en dos partes por la gravedad del delito. En la ka’ib’ che ri ch’a’ooj xiik k’axnimal uwach ri
primera parte se analiza la existencia del hecho makunem. Ri nab’e tana’j ku’an ch’ob’onem puwi’
y el discernimiento de la culpabilidad. En la ri k’axk’olal yey kata’ uchi’ kiqul ri eb’aj makuneel.
segunda, la determinación o individualización de Che ruka’m tana’j kata’ uchi’ ri ajq’atol tziij sa’ ri
la pena o medida de seguridad y corrección. Art. tojoj maak ka’anik yey ruk’amiik janipala’ kub’i’ij
353 CPP. chupa ri q’atoj tziij pacha kachajix yey usuk’ib’axik
ri makunel. Art. 353 CPP.

Chantaje. Comete este delito la persona Xib’in loq’owik. E ka’anow re ri tikaweex


que exige a otra el pago de una recompensa, kuch’o’jiij juna tojob’al ruma juna sa’ch, ri
generalmente monetaria, bajo amenaza de kitz’onom pwaq, kakixib’ij juna tikaweex re
difundir datos referidos a su vida privada, la de kajijopopej juna etaliil uk’aslem, junoq k’o chux
su familia o empresa, para dañar su credibilidad. che uwe re ri uchaak, pacha’ kakik’axk’oliij ri
Art. 262 CP. tzu’nib’al. Art. 262. CP.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 35


Instituto de la Defensa Pública Penal

Círculo de la violencia. Ciclo de violencia Xaqi ik’oweem ch’a’ooj. Uk’iyaal k’axk’olaal


contra la mujer, causada por su pareja a fin de kuwa’lab’eej juna ixoq eka’anow re ri ulaq’el
mantener una relación de desigualdad y de utuneel pa rochoo k’olib’al jela’ kajechi’ ri ixoq
dominio. Se desarrolla en tres fases: 1) tensión chwa ri achi pacha’ re kuk’utub’ej ri chuq’ab’ilaal.
(escala gradual de los conflictos de la pareja, Oxib’ tana’j k’o wi: 1) xi’im iib’ (raq’aneem
en que la mujer intenta calmar y complacer chikok’ilaal ri ch’a’ooj chikiwach kachjilaal kiib’,
al agresor para evitar molestias); 2) agresión ri ixoq kutij uq’iij kukub’isaj yey ku’an janipala’
(violencia física y psicológica); y, 3) conciliación kub’i’ij ri ajch’ayanel); 2) ch’ayanem (K’axk’olaal
(el agresor manifiesta arrepentimiento, hace re rulewaal poqlajil yey k’axna’ojib’al); yey 3)
promesas, muestra afecto, por lo cual la mujer kub’isam k’u’xaj (ri ajch’ayinel kuk’utub’ej na xraj
pasa por alto el episodio violento). Es ciclo se ta xch’ayinik, kub’i’ij na ku’an ta chik, k’ax kuna’
repite aumentando la gravedad de la violencia. ri rixoqiil, ruma ri’ che ri ixoq kukuy umak). La’
jun sutum riij k’axk’olaal kanimtajiik ri k’axk’olal.

Circunstancias agravantes. Hechos que Nimarisan maak. U’anik k’axk’olaal e


generan mayor gravedad en la ejecución del kanimirasan uwach ri umaak jela’ kak’iray uwach
delito que aumentan la responsabilidad penal y ri tojonik maak ku’ano yey ri jikib’an tojoj maak.
la sanción. Pueden ser circunstancias personales Ruma juna chikiwach (uch’ob’om saqiil sa’ u’aniik,
(premeditación, alevosía) o materiales (uso de uchajiim echiri’ kakan utukel) o ruma juna b’itaq
explosivos, narcóticos). Art. 27 CP. e (b’isa’ch kapoq’iik, b’isa’ch yojb’al na’ooj). Art.
27 CP.

Circunstancias atenuantes. Hechos que Q’ob’irisan maak. U’anik juna sa’ch re kuqasaaj
disminuyen la culpabilidad y modifican la lo ri maak chiriij yey kujalik’atiij ri loq’onimaxiij
responsabilidad criminal de la persona acusada ri tikaweex q’ab’aam pa maak, jela’ kaqaaj lo ri
de cometer un delito, provocando que se tojoj maak chiriij o junoq na k’itaj kakiya che. Laj
le reduzca la pena o se imponga la mínima. k’o chux che, reta’am uwach (na kuch’ob’taj sa’
Pueden ser circunstancias personales (orgánicas ku’ano ralaxib’em) uwe ub’iniik usilab’iik echiri’
o patológicas que limitan la capacidad de xu’an ri k’axk’olaal (xraj ta xu’ano). Art. 26 CP.
comprender) o comportamiento posterior al
hecho (arrepentimiento, reparación). Art. 26 CP.

Citación. Comunicación que el fiscal o el Chokonik Usik’ixiik juna tikaweex ku’an ri


juez realizan a una persona con el objeto de ajq’atoj tziij pacha’ jela’ kuk’utub’ej riib’ re kata’
que comparezca ante ellos para ser notificada, uchi’ uquul, jela’ kub’i’ij o ku’an juna sa’ch chiik.
declarar o practicar algún otro acto. Arts. 173, Arts. 173, 255 CPP.
255 CPP.

36
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Clausura provisional. Resolución judicial K’isb’en utza’m maak. Juna wuuj uya’oom ri
que se emite al concluir la fase de investigación, q’atoj tziij pa kub’i’ij wi xk’is utza’m juna tzukun
cuando no existen suficientes elementos de maak, echiri’ na qariqitaj ta uk’iyaal sa’ch re kamin
prueba para acusar al imputado, pero tampoco ri tikaweex pa tojob’al maak, e ma na kaq’alijin
ha quedado demostrada su inocencia. El efecto taj we na umaak taj. Ri k’isb’en utza’m maak e
de la clausura provisional es el cese de toda k’atz’apiiw uwach ronoje tojow maak ka’anik.
medida de coerción impuesta al imputado (tz’apiim uwe juna tojonik ruk’ pwaq). Art. 331
(prisión provisional o pago de fianza). Art. 331 CPP.
CPP.

Coacción. Fuerza o violencia que se hace a una Takpuneem. Jela’ kab’ix che jun b’anooj e chiri’
persona para precisarla a que diga o ejecute katakapux juna winaq pa juna sa’ch na karaj ta
alguna cosa, y en este sentido su empleo origina ku’ano, re kub’i’ij juna raq’uul pu re kamakunik.
múltiples consecuencias de orden legal. We xu’ano kuriq k’ax rumal.

Cobro de lo indebido. El recibimiento de algo Itzel k’amoj pwaq. We kak’am juna tojoneem
que no corresponde en derecho y efectuado xoq na ub’eyaal taj, jay ri katojow re na reta’am
por quien lo desconoce. taj.

Coercibilidad. Presión o exigencia de Taqantziij. U’anik o uch’o’jixik pacha’ ri


cumplimiento ejercida sobre una persona tikaweex ku’an sa’ ri chomam jela’ kujalk’atiij ri
para forzar un cambio en su conducta o en su b’inik silab’iik pa ri komoon o koqotax che re
voluntad. kajalk’atajik.

Cohecho. Dar dinero, ofrecer o prometer la Makuneem ruuk’ b’i’tisin pwaq. Kaya’
entrega de objetos de valor a un funcionario pwaq, kub’i’tisij o kukuxtaj kuya’o juna sa’ch k’o
público a cambio de un beneficio. Acto de uchuq’ab’ilal che juna ajchaak re tinamit uwe
sobornar. kujalk’atij juna b’itaq e. U’anik re tojonik.

Cohecho activo. Entregar u ofrecer dádivas Makuneem ruuk’ b’itaq re. Kuya’ o kub’i’tisij
(regalo, beneficios, ventajas, dinero) al funcionario juna sipanik ruma toq’ob’. (sipanik, to’nik,
público para corromperlo. En este delito el pwaq) che juna ajchaak re tinamit pacha’ kukiq’
sujeto activo puede ser cualquier persona, uq’aab’ pa maak. Che wa’ wajun maak ku’an juna
independientemente que el funcionario reciba o tikaweex, kuk’am ri ajchaak re tinamit na ku’an
no la dádiva. Art. 442 CP. taj. Art. 442 CP.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 37


Instituto de la Defensa Pública Penal

Cohecho pasivo. Requerir o solicitar dádivas Makuneem re kutz’onoj b’itaq re. Kutz’onoj
(regalo, beneficios, ventajas, dinero) de parte juna sipanik (sipanik, to’onik, pwaq) ri ajchaak
del funcionario público, con la promesa de re tinamit, pacha’ kub’i’ij ku’ano u ya na ku’an
hacer o dejar de hacer algo relacionado a sus ta chik juna sa’ch ruuk’ lo’ chaak. Ri tikaweex
funciones. El sujeto activo en este delito puede ka’anow re ri makuneem re juna rajaaw chaak o
ser únicamente la persona que ejerce como juna ajchaak re ri tinamit. Art. 439 CP.
funcionario o empleado público. Art. 439 CP.

Colaborador eficaz. Persona que Raq’uneel rachib’i’iil emakunel. Tikaweex


brinda información eficaz al Estado para la kach’a’tiik re kutzijoj che ri ajq’atoj tziij pacha’
desarticulación de la estructura criminal de la kemajtaj jumutz rachib’i’iil e makuneel xiik nim
que es o fue parte, y aporta pruebas para llevar a kiwach re k’axk’olal yey kuya juna sa’ch re
juicio a sus integrantes. Sirve como herramienta kuk’utub’ej ri kimaak ri rachib’i’iil re kek’amb’i pa
para la investigación judicial en los delitos contra q’atoj tziij. Wa jun chapab’al re kato’nik tzukun
la delincuencia organizada. Este mecanismo legal qatziij puwi’ juna maak kaki’an juna moloj mutza’j.
contribuye a resolver casos con ayuda voluntaria Wa jun chapab’al kutoq’aj pacha’ kayijib’ax
de testigos involucrados en un crimen, quienes, ub’eyaal ruuk’ ri to’onik ku’an ri ajb’i’l juna maak
de acuerdo a la importancia de la información kachib’i’iil ri Itzel moloj mutza’j, xiik iik uwach ri
que brinden, pueden o no recibir algunos tzijonik, yey kakik’ul juna to’onik chupa ri q’atoj
beneficios en su proceso judicial. Art. 91 Ley tziij. Art. 91. Q’atoj tziij puwi’ molon eleq’.
contra la Delincuencia Organizada.

Colindancia. Límite entre bienes contiguos Etaliil uchii’ uleem. Ukojiik retaliil juna uleew
(colindantes). ub’itaq e (pataq kachaqi’ wi yey na taq ruuk’).

Comadronas de los pueblos indígenas. Ajk’ulun ne’ chwach tinamit ajchiqawach.


Mujer que ejerce la función ginecológica de Juna ixoq ku’an uchajixik juna ixoq echiri’ raxuwi’
cuidado del embarazo y atención del parto desde yey kutoq’aaj echiri’ kak’uji’ ri ne’ chwach juyub’
la sabiduría ancestral y su saber cosmogónico. taq’aj ano’nib’al ralaxib’em chirij rati’ umaam yey
ano’nib’al pa komoon mayab’.

38
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Comercialización o difusión de pornografía K’ayineem xaq upuk’uxik kik’exwaach


de personas menores de edad. Comete este ak’alaab’ keb’aq’unik uwe ech’analik. Katzaq
delito quien, publique, reproduzca, importe, pa maak chi na kuq’alisaaj, kupuk’ij, kuk’iyarisaaj,
exporte, distribuya, transporte, exhiba, elabore kutaq b’i, kupaxirisaaj uwach, kurok’owisaaj,
propaganda, difunda o comercie de cualquier kuk’ut, ku’an uwe kuk’ayij kik’exwaach ak’alaab’
forma y a través de cualquier medio, material keb’aq’unik uwe ech’analik uwe xa kuchapib’eex
pornográfico de personas menores de edad o ri kik’exwaach jay ri kiqul.
con incapacidad volitiva o cognitiva en donde se
utilice su imagen o voz real o simulada.

Comerciante. Quien ejerce en nombre propio, K’ayiineel. Jun tikaweex kachakun utukeel,
en forma habitual y con fines de lucro, cualquier kuk’ayij sa’ taq ri utz kak’ayixik, cha’ ri uwach
actividad de comercio dirigida a la producción juyu’b taq’aaj, pu k’o kujal uwach, pu kuk’ayij ri
o transformación de bienes y a la prestación de uchaak upataan.
servicios.

Comercio, tráfico y almacenamiento K’ayinik, urik’owisaxik yey uk’olik Itzel taq


ilícito. Delito que consiste en vender, transportar sa’ch. Makuneem puwi’ k’ayiij, kurek’aj ukuk’ol
o almacenar sustancias o fármacos prohibidos. b’itaq sa’ch ukunub’al kuk’axk’olej sacha na’oj.
Art. 38. Ley contra la Narcoactividad. Art. 38. Q’atoj tziij puwi Itzel b’itaq sa’ch.

Comisario. Asistente de la unidad de atención Ajuwach ke ajchajineel. Juna ajchaak re


al público de un juzgado. Tiene la función de kutoq’aj chwa komoon re juna q’atoj tziij. Ri
atender, informar, ubicar al público y usuarias/ chaak e kurilo, kutzijoj yey keb’uto’ ri tikaweex
os en las instalaciones del juzgado, así como puwi’ juna sa’ch kuya chi reta’maxik chike, pacha’
recibir, registrar, distribuir los expedientes y keb’urilo, keb’utz’ib’aj yey kujach ri wuuj kok loq
documentos que ingresen y egresen del juzgado. yey kelb’i chupa ri q’atoj tziij.

Comisión por omisión. Omitir el Makuneem ruma xchajin taj. Ruma ku’an
cumplimiento de una obligación, provocando un ta juna uchaak ya’om, ruma la’ kamakun chwa
resultado que tiene el deber jurídico de evitar. q’atoj tziij. Ri tikaweex x’anow re ri makunem
La persona que realizó la omisión responde ruma xchajin taj e katojow re pacha’ ire x’anow
como si hubiera producido el daño (ejemplo el re ri makunem (pacha’ juna aj to’b’al k’axlemal
salvavidas que omite auxiliar a la persona que se re mux na karesan ta ri tikaweex yey kajiq’iik).
está ahogando). Art. 18 CP. Art. 18 CP.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 39


Instituto de la Defensa Pública Penal

Comiso. Pena de pérdida total o parcial de una Majonem. Juna majoniik re ronoje uxa re
cosa por haber sido utilizada para cometer un joq’otaj re juna sa’ch ruma xuya’o re x’an juna
delito o como resultado de la comisión de un maak ruuk’ uwe xmaj taj la’ chupa ri makuneem.
delito. También es llamado decomiso. Kabi’x che ku’an re che.

Compensación. Resarcir un daño o pérdida. Tojoneem. E chiri’ kaya’ uk’axeel juna sa’ch
xujam juna tikaweex.

Competencia. Facultad de un órgano o Uchakuul. E chiri’ juna q’atb’al tziij utz kaya’ chi
autoridad para conocer y resolver determinado reta’maxiik che juna chaak jay utz kuchakuj riij.
asunto.

Cómplice. Es la persona que, sin ser autora Tob’eel makuneel. E ri winaq tob’ ma i’re
del delito, anima o alienta a otro en su decisión ka’anaw ri maak, kuyak uk’u’x junoq pacha’ ku’an
de cometerlo el delito; promete su ayuda o juna maak; kub’itziij ri uto’ob’ pacha’ echiri’
cooperación para después de cometido el delito; ka’ani’ ri maak; xaq junaam k’uri’ katzaq chupam
proporciona informes o suministra medios wa maak ri winaq xkich’a’beej uwe xaq junaam
adecuados para realizar el delito; o bien, quien xkichomaaj u’anikiil juna maak.
sirviere de enlace o actuare como intermediario
entre los partícipes para obtener la concurrencia
de éstos en el delito.

Compraventa. Contrato mediante el cual una Uwujiil loq’ok’ayinem. Wujiil pacha’ che la’
persona transfiere la propiedad de una cosa y se juna tikaweex juna b’itaq re yey kuya che juna
obliga a entregarla a otra, quien debe pagar por tikaweex chiik, e ri jun chik ku’an tojinik ruuk’
ella el precio en dinero o en especie. Art. 1790 pwaq uwe juna sa’ch chiik. Art. 1790 CC.
CC.

Comunidad. En Derecho Civil. Propiedad de Komoon. Chupa ri to’ob’aneel ke tikaweex.


una cosa o de un derecho que pertenece a varias Jun k’olib’al ki’ke uk’iyaal tikaweex, na paq’oom
personas, sin estar dividido, contribuyendo cada ta upaa, chi kijujunal ri tikaweex kakichajiij yey
copropietario a sufragar los gastos y percibiendo kakitoj janipala’ ri sa’ taq kachapab’eex chupaa chi
los beneficios o frutos que le correspondan de rajawaxiik che ri komoon yey jela’ ri qatzqachaq’
conformidad con su cuota de participación. ejeqeel chupa kakilo janipala’ kaya’iik re ka’an
chakuneem.

40
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Conclusiones de debate. Exposición que Uk’isb’al ch’a’oj. Uya’ik chi reta’maxik kaki’an
realizan los sujetos procesales (defensor/a, fiscal, ri tikaweex e k’o chupa juna k’axk’ol (to’onel,
querellante, víctima) al finalizar la diligencia ajq’atol tziij, ajmakunel yey ri uk’ulum k’axk’olaal)
de presentación de las pruebas. Cada sujeto echiri’ kak’isik re kak’utub’ex ri q’alijisib’al.
procesal debe precisar si se confirmaron sus Chi kijujunal ri tikaweex kuya chi reta’maxik
suposiciones (hipótesis) sobre cómo ocurrieron ri kuch’ob’o sa’ xu’an ri k’axk’olaal. K’ol pa
los hechos (teoría del caso). Deben valorar la kijoloom na etz’aneem ta uwach ri kaki’ano yey
legalidad y el contenido de la prueba y solicitar ri kakib’i’ij yey kakitz’onoj che ri ajq’atol tziij ri
al juez la condena o absolución del procesado. tojom maak o uresaxiik maak. Art. 382 CPP.
Art. 382 CPP.

Concurso ideal. Cuando un solo hecho Maak k’iyarisaam. Echiri’ xa jun maak ka’anik
constituya dos o más infracciones a la ley penal o yey ruma la’ keteq’etob’ lo jun o uk’iyaal tojon
uno de ellos sea medio necesario para cometer maak u xa jun ki’ke re ka’an makuneem che jun
el otro. Al responsable se le impondrá la pena chiik. Che ri ka’anow re k’o jun tojoj maak xiik
del delito que tenga mayor sanción. Art. 70 CP. niim. Art. 70 CP.

Concurso real. Cuando concurren varias Tojob’al uk’iyaal maak. Echiri’ ka’an uk’iyaal
acciones o hechos que constituyen cada uno un maak che la ku’an jujun tojon maak (uk’iyaal
delito (pluralidad de delitos). Al responsable se maak). Che ri ajmaak kaya’ ronoje ri tojol maak
le impondrán todas las penas correspondientes che chi kijujunal ri maak xu’ano, ku’an utojik jun
a cada una de las infracciones, quien deberá chirij jun chik, kajeqer b’i che ri xiik k’ax u’anoom.
cumplirla de forma sucesiva, principiando por la Art. 69 CP.
más grave. Art. 69 CP.

Condena. Decisión judicial en la que se impone Ya’oj tojolmaak. Uya’iik tojoj maak kaya’ che ri
la pena al acusado. No puede haber condena sin ajmakuneel. Na utz ta kaya’ ri tojob’al maak we
juicio previo. na tom ta uchi’ ri tikaweex.

Condenado. Persona contra quien haya recaído Ajtojon maak. Tikaweex kaya’ jun tojonik
una sentencia condenatoria firme e impuesta maak che katzaq chu’jolom ronoje ri tojon maak
una pena. kaya’ che.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 41


Instituto de la Defensa Pública Penal

Conexión o Conexión de causa. Es la Junimaxiik pu junimaxiik maak. Utz’onoxiik


tramitación conjunta de expedientes, cuando wuuj junam kuuk’ ke ri nik’aaj chik, echiri’ ka’ib’
entre los objetos de dos o más procesos resultan uwe uk’iyaal chakunem kak’am b’i ma kiximoom
vínculos que hacen conveniente que todos ellos kiib’ u junam maak anitaliik yey uwa che kachakux
sean conocidos por el mismo tribunal e inclusive konoje junam. Art. 55 CPP.
en un mismo proceso. Art. 55 CPP.

Confeso. Calidad que asume el procesado que B’i’iim maak. E ub’i’xikiil juna maak kuya riib’ ri
ha reconocido su responsabilidad en la comisión makuneel chupa kub’i’ij ire x’anow re ri makuniik
del delito que se le imputa. b’iim che.

Confidencialidad. Derecho que consiste en Ewaam tziij. To’onem re kachajix ri k’aslem


proteger la privacidad e identidad de víctima del uwe utzu’nib’al ri tikaweex k’axk’olem, kuk’ol ri
delito, reservando la información para terceros tzijoneem chwach yey chirij ri uchola’j chaak. Ri
durante y después del proceso. Los abogados, eb’aj q’atoj tziij, ajkuun, ajkuun na’ooj, b’aj chaak
médicos, psicólogos, trabajadores sociales, kakik’ol ri tziij xub’i’ij ri tikaweex k’axk’olim
etcétera deben guardar confidencialidad sobre pacha’ echiri’ kaketa’maj ruma ri kichaak kaki’ano.
la información a la que tengan acceso en el
ejercicio de su profesión.

Conflicto. Oposición de intereses entre los Ch’a’ojineem. Jun wi taq chi kakaj chi kiwach
sujetos procesales, o entre las personas que son ri tikaweex e k’o chupa juna chaak re q’atoj tziij,
parte de un proceso de conciliación o mediación. chi kixo’lib’al ri tikaweex kakitzukuj ub’ee ri
ch’a’ooj.

Conmutación de pena. Beneficio que se Jek’oj tojon maak. Jun to’onik ka’an che ri
otorga al condenado cuando la pena de prisión tikaweex makunel echiri’ kajek’ chiriij ri tojon
que se le ha impuesto no exceda de cinco años. maak tz’apilik chiriij na kek’ow ta che wo’ob’
La privación de libertad se sustituye por multa. junaab’. Ri uk’iyaal ri tojonik kaya’ che kajeqer
El monto de la multa se regula entre un mínimo che wo’ob’ yey jun unimal re wo’ winaq pwaqiil
de cinco y un máximo de cien quetzales por día, chi jujunal q’iij, kiil k’uri’ ru nib’a’iil ri tikaweex
atendiendo a las condiciones económicas de la pacha’ kaq’at chuqul ri uk’iyaal ri tojonik ku’ano.
persona a quien se le impuso la pena. Art. 50 CP. Art. 50 CP.

42
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Consenso. Acuerdo de voluntad aprobado por Chomaniik. Kakichomaj chikiwach janipala’ taq
las partes. ri kakaj yey kikab’ichal kakib’i’ij utz.

Consentimiento. Manifestación expresa Nimaxik. We juna tikaweex kunimaj ruuk’


de voluntad. Aprobación por medio de la uk’u’x juna sa’ch. E chiri’ kunimaj ri tikaweex sa’
manifestación expresa de la voluntad en un acto ri xchomax rumal ri q’atol tziil.
jurídico.

Constitución Política de la República. Ley Ajaaw q’atab’al tziij. Nimawuuj re wa tinamit


suprema que regula la organización política Paxil re q’atoj tziij pacha’ keb’uril ri tikaweex, ri
y jurídica del Estado de Guatemala, así como kich’ob’onik yey ri uk’iyaal taq q’atoj tziij re kuya
la administración pública, los derechos y kito’b’al yey ri eqalenem ke ri tikaweex. Jinta juna
obligaciones de los habitantes. Ninguna ley, q’atoj tziij, ub’eyaal q’atoj tziij kak’axk’oliw re.
norma o disposición puede ser contraria a la
Constitución.

Constitucionalismo. Sistema político que Ajaaw ub’eyaal q’atoj tziij. Ub’eyal majanem
es regulado por la Constitución, considerada ch’ob’onik ruk’ ri Ajaw Q’atab’al tziij, b’iim pacha’
como la norma suprema a la que debe estar ri nimalaj ajaw ub’eyaal q’atoj tziij pacha’ kakilaq’ej
supeditado el ejercicio del poder político y el kiib’ ruuk’ ri uchuq’ab’ilaal rib’inik, usilab’ik ke
actuar de gobernados y gobernantes. Se traduce ri kechapow utza’m ri ujoloom nimataqanel re
en un sistema de controles institucionales para tinamit. Kaq’atisax chikiwach ri k’olob’al q’atoj
evitar el ejercicio de poder de forma absoluta tziij pacha’ jela’ kaya’ kichuq’ab’ilal pa junam
o arbitraria, e implantar la igualdad de todas las konoje ri tikaweex chwach ri q’atoj tziij.
personas ante la ley.

Consumar. Haber ejecutado los actos para K’isib’al uwach. Jela’ u’anik juna sa’ch pacha’
producir el resultado de la infracción penal. jela’ kakanaj ri makuneem chwa ri q’atoj tziij.

Contagio de infecciones de transmisión Q’atisan yab’iil petinaq che b’aq’unik. Wa


sexual. Este delito lo comete quien, a sabiendas jun makuneem ku’an ri tikaweex, reta’am k’o
que padece de infección de transmisión sexual, k’axilaj yab’iil che ruma b’aq’unik, kuq’atisaj che
expusiere a otra persona al contagio a través del juna tikaweex chik echirii’ kab’aq’un ruuk’. We
contacto sexual. Cuando la víctima sea menor ri tikaweex ch’uti’n che ri waqlajuj junab’ uwe
de dieciocho años o tenga incapacidad volitiva k’o juna k’ax che rulewaal poqlajiil, ri tojon maak
o cognitiva, la pena aumenta en dos terceras kak’iyarik chi uka’m unimal. Art. 151 CP.
partes. Art. 151 CP.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 43


Instituto de la Defensa Pública Penal

Contrato individual de trabajo. Documento Jikib’anik wuuj chwi chaak tikaweex. Wujiil
que establece el vínculo económico jurídico re kujunumaj uchi ri pwaq re jela jun tikaweex
mediante el cual una persona (trabajador) queda (ajchaak) kureqelej ku’an chakunem che jun chik
obligada a prestar a otra (patrono), sus servicios, tikaweex (aj rajaaw chaak), ri to’b’enik ku’ano,
bajo la dependencia continuada y dirección kak’uji’ puq’ab’ ri rajawil chaak ku’an janipala’
inmediata o delegada de ésta última a cambio de retal, q’ijool yey janipala’ taqaneem ka’an che
una retribución de cualquier clase o forma. Art. jela’ katoj ruq’iij re chaak ku’ano. Art. 18 Q’atan
18 Código de Trabajo. tziij puwi’ chaak.

Control de convencionalidad. Mecanismo Ukojik taq q’atab’al tziij. Umutza’j uch’ob’iik


de interpretación y aplicación de tratados yey ukojik janipala’ taq wujiil q’atoj tziij yey
y convenios internacionales de Derechos taq q’atab’al tziij chomam kuuk’ nimaq tinamit
Humanos para la protección, vigencia y pacha’ re kachajix ri kik’aslemaal ri tikaweex,
proclamación de éstos en el derecho interno. yey jela’ ri tikaweex utz kuch’o’jiij ri ukooch
Consiste en integrar los convenios,jurisprudencia uloq’oxiik tikaweex chupa ri tinamit. Kuchakuj
y resoluciones del Sistema Universal y del puwi’ ri umolik uchi’ rojone ri q’atoj tziij, molan
Sistema Interamericano de Derechos Humanos uchi’ tojoj maak yey ri u’anik pacha’ kayijib’ax
en todas las disposiciones y actuaciones del ri k’axk’olal re kaya’ ri uloq’oxiik ri tikaweex
Estado. Su aplicación es obligatoria y compete chupa ri tinamit. rukojiil xiik kuroqotaj chu’anik
al poder judicial y a toda autoridad pública, en yey chuq’ab’ ri Moloj re Q’atoj Tziij kak’oji’ wi
cumplimiento de los compromisos suscritos por we ka’anik janipala’ ri chaak patan uk’amom ri
el Estado de Guatemala. tinamit Paxil chi u’anik.

Control telemático en el proceso penal. Etaliil ilonik chwi makuneel. Jun b’ichsa’ch
Dispositivo electrónico utilizado para el control kakoj che juna tikaweex pacha’ kaq’alijanik pa k’o
y localización a distancia de personas ligadas a wi, yey jela’ eb’esam lo chupa juna tz’apiim jaa.
proceso que hayan sido beneficiadas por medidas Jela’ kajwaxik pacha’ ri tikaweex na kanimajtib’i
sustitutivas a la prisión. Sirve para asegurar la echiri’ katajin ri q’atoj tziij, jela’ kaq’alijin ri
presencia del imputado en el proceso, evitar qatziij chi q’iij saq yey keb’uchajiij pacha’ jinta
que obstaculice la averiguación de la verdad y juna k’axk’olal kuwa’lab’ej juna ixoq. Utz kok
proteger la integridad de las víctimas de violencia che q’ab’aaj, che raqan, ruma ka’an wa’ re kilik
contra la mujer. Puede ser pulsera, tobillera o ri aj anol k’axk’ol na kaqiib’ ta ruuk’ ri tikaweex
brazalete electrónicos, a través de los cuales se k’axk’olim, ya’om juna wuuj ruma ri q’atoj tziij pa
vigila si el imputado cumple con la prohibición kub’i’ij pa kab’iin wi. Art 3. Q’atoj tziij re ilonel ke
de desplazarse a lugares no autorizados por el eb’aaj makuneel.
juez/jueza.Art. 3 Ley Implementación de Control
Telemático en el Proceso Penal.

44
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Conversión de la pena. La pena de multa se Jalwachinem re ri tojoj maak. Ri tojoj maak


convierte en pena de prisión por incumplir el ruuk’ pwaq kajalk’ataj uwach ruuk’ tojoj maak re
pago. Esta medida de encarcelamiento se aplica a tz’apiim ruma ma xmakun tan chiik. Wa tojonik
una persona condenada por haber cometido un maak re tz’apinem kaya’m che ruma xu’an juna
delito de acción privada, debido a que no paga la nimalaaj maak, ruma ma xtojon ta che’ janipala’
multa impuesta por un juez. Art. 55 CP. b’i’iim katojik ya’om ruma juna q’atoj tziij. Art.
55 CP.

Cónyuge. Persona que forma parte del Laq’el tuneel. Tikaweex kek’am kiib’ pa
matrimonio: esposo, esposa. k’ulanikil: achijiil, ixoqiil.

Corrupción. Acto o proceso por medio del Itzel ano’nik. U’anik o uchola’j chaak che la’ ri
cual un funcionario público viola los estándares ajchaak re nimataqanel kuk’axk’olej ri ub’eyaal
normativos y éticos para favorecer intereses q’atoj tziij yey kuk’axk’olej ri ub’eyaal ri tinamit re
particulares a cambio de una recompensa. Existe utoq’al ire, chwach la’ kaya’ jun ukooch uloq’oxiik.
corrupción política, económica o sexual, entre K’o ri Itzel ano’nik chwa tinanit, ruma pwaqiil yey
otras, debido a que los principales factores de ritzelal ruuk’ baq’uniik, yey uk’iyal sa’ch, ruma taq
intercambio que motivan la corrupción suelen ri kaya’ow re ka’an wa itzelaal ano’nik e taq ri
ser el dinero, el poder y el sexo. Son formas de pwaq, ri chuq’ab’ilaal yey ri b’aq’unik. E taq Itzel
corrupción el soborno, el desvío de recursos, ano’nik ri’ taq ri tojonik, ri ek’owisan xe’laq’ay
el enriquecimiento ilícito u oculto, el abuso b’itaq sa’ch, ri b’eyomarisixik ruk’ eleq’am pwaq,
de poder, el abuso de funciones, el tráfico de ri ek’owem puwi’ ri chuq’ab’ilal chwa tinamit, ri
influencias, la colusión o pacto, la conspiración ek’owem puwi’ ri uchaak, yey ri nuk’um mutza’j
para cometer delitos de corrupción, la pacha’ kaki’an ri Itzel ano’nik, ri kaya’ ta re ka’an
obstrucción de justicia, el nepotismo y el uso ri chaak puwi’ ri q’atoj tziij, ruya’ik juna chaak
ilegal de información confidencial o falsa, entre ruma ma k’o chux che yey ri uya’ik tziij na utz
otras. Ver Convención Interamericana Contra ta kab’i’xi. Ka’il ri nuk’um q’atoj tziij ruma nimaq
la Corrupción. tinamit re kuq’atej i Itzel ano’nik.

Cosa juzgada. Cierre definitivo del proceso, la Q’atom chi tziij. Utz’apixik chi rojone ri
sentencia ya no admite revisión y no puede ser uchola’j chaak, che ri ch’ayib’al tojob’al na ka iil
modificada. ta chi uwach yey na utz ta chi kajak’atix uwach.

Costas procesales. Gastos que se generan en Rajilaal q’atob’em tziij. Tojonik ka’an chupa
un proceso penal. juna uchola’j chaak re q’atoj tziij.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 45


Instituto de la Defensa Pública Penal

Costumbre. Repetición reiterada de una Xexb’ano’n. E ri u’ano’n juna winaq, ri na


forma de conducta con la conciencia de su kusach ta kanoq rumal keta’am chi e na’ooj ri’ pa
obligatoriedad por parte de la comunidad y de ri komoon jay e kina’ooj ri e q’atol tziij.
las autoridades.

Crimen. Delito cometido. Nimamakunik. U’anik juna nimalaaj makuneem.

Crimen de odio. Acto intencional (doloso), Nimamakunik chwi itzeel k’u’xaal.


generalmente realizado con saña, para causar K’axk’olaal chi anikil (Itzel u’anik k’axk’ol), ronoje
daños graves o muerte a la víctima. La agresión laj anom ruuk’ k’axk’olal, pacha’ kuk’axk’olej u
tiene origen en el rechazo, intolerancia, desprecio, kukamisaaj juna tikaweex. Ri ch’ayinem kalaxlo
odio y/o discriminación hacia un grupo en kajawax ta uwach juna tikaweex, itzel kilik, u
situación de vulnerabilidad, por ejemplo, mujeres, kach’amix ruma pa petenaq wi uch’a’tem juna
personas indígenas, personas con discapacidad o mutza’j tikaweex, pacha’ e ixoqiib’, eb’aj quuk’,
la población con diversa orientación sexual. tikaweex k’o k’axk’olal chike ri kulewaal poqlajiil
o juna mutza’j tikaweex kakaj kiib’ chikiwach
pacha’ achi ruuk’ achi, ixoq ruuk’ ixoq.

Criterio de oportunidad. Medida procesal To’ob’an makunel. U’anik uto’ik juna tikaweex
básica para la solución del conflicto penal, pacha’ re kuyijib’a’ ub’ee juna k’axk’olaal, e
que faculta al Ministerio Público a aplicar este kayo’w re ri Tzukun Q’alajisan Maak ruma juna
beneficio con autorización del/la juez y anuencia aj q’atol tziij yey ruma ri tikaweex k’axk’oliim,
de la parte ofendida, por la escasa trascendencia ruma na jinta nima k’axk’olaal che ri tinamit, na
social del hecho, mínima afectación al bien jinta juna k’ax kuya che ri uk’asleem ri tikaweex
jurídico protegido, o porque la lesión al mismo kuyunel maak, uwe umaak ma ri k’axk’olaal
ha sido reparada. Puede conllevar la imposición xu’ano ya xtojon che. kuruk’aj riib’ ruuk’ kacha’
de limitaciones y/o la realización actividades por jujun chaak utz ku’ano uwe ruma u’anik juna
parte del imputado. No puede aplicarse más de chakuneem puwi’ ri tikaweex ajmakuneel. Na
una vez al mismo imputado y archiva el proceso utz ta kaya’ k’ak’ q’atoj tziij yey kuk’ol ri wujiil ri
por un año, cuando se verifica el cumplimiento makuneem pa jun junaab’, echiri’ katzu’ ri q’atoj
de las disposiciones. Art. 25 CPP. tziij ya’om. Art. 25 CPP.

Cuerpo del delito. Cosa con que se ha Maku’isanib’al. Sa’ ri xuchapib’eej ri winaq re
cometido un delito, o en la cual existen las xmakun ruuk’, pu e ri k’o kan retaliil ri maak che.
señales de él.

46
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Cuestión prejudicial. Es una situación jurídica Q’atom ta tziij puwi’ juna sa’ch. Pa juna anoj
en que el avance de la investigación penal depende re q’atab’al tziij, kachapib’ex wa’ e chiri’ ronojel
exclusivamente del juzgamiento de un asunto ri tzukunik kape che ri maak anitalik pu chomam
relacionado con el delito concreto, pero que chwa juna chi sa’ch tob’ k’o ta q’atab’al tziij.We e
debe resolverse en un proceso independiente y la’ kakoj juna maak chi riij juna tikaweex re xumaj
diferente del penal. Por ejemplo, cuando se acusa juna uleew, nab’ee tan kil na we ri kojoyoom
por delito de usurpación de un terreno, pero se maak ri’ re rajaaw ri uleew uwe la k’o chwach ri
debe determinar primero si la presunta víctima uleew ya’tal chi che ruuk’ q’atab’al tziij. Art. 291
es propietaria o poseedora legal del terreno.Art. CPP.
291 CPP.

Culpabilidad. Responsabilidad de la persona Makunib’al. K’o chuq’aab’ ri tikaweex e x’anow


que realizó la acción u omisión prohibida por la re ri makuneem uwe juna anoj kuk’axk’olej ri
ley, pese a que comprende sus acciones y tiene q’atab’al tziij, kumaj usuuk’ sa’ katajin chi u’anik
el conocimiento de la prohibición legal de la yey reta’am kuloq’inimaxiij ta ri q’atoj tziij. utz
conducta. Llamado también juicio de reproche. kab’i’x che q’atoj tziij re ri makunik.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 47


Instituto de la Defensa Pública Penal

D
Datos personales. Son los relativos a cualquier Retaliil uk’aslemaal tikaweex. E ronojel ri
información que permita identificar a personas kak’utuw uwach juna tikaweex pacha’ taq: b’i’aaj,
naturales, entre ellas: nombre, edad, estado civil, ujunaab’, we k’ulanik uwe k’ulan taj, pa alaxinaq
nacionalidad, profesión u oficio, domicilio y wi, sa’ la uchaak, pa jeqel wi jay sa’ rajilib’aal
documento de identificación. uwujiil k’utub’al k’aslemaal.

Deber jurídico. Obligación impuesta a Chaak pataan re q’atoj tziij. Eqale’n


cualquier persona por la norma jurídica. chujoloom juna tikaweex ruma ri ub’eyaal ri
q’atoj tziij.

Debida diligencia. Garantía que tutela Ub’eyaal q’alijisan maak. E katoq’aw re ri


derechos fundamentales. La investigación debe tikaweex ruuk’ ri taqanatziij. Ri tzukun uxe’al
ser objetiva, exhaustiva y realizada en un plazo maak ruuk’ uchukuxiik chi ronoje ri u’anik yey
razonable, bajo el principio de no discriminación, chiriij uch’ob’ik ri retal ka’anik, chuxe’ k’uri’
para que puedan esclarecerse las circunstancias la’ na kach’amix ta kiwach ri tikaweex, jela’
en que ocurrieron los hechos, la responsabilidad, kaq’alajik saqiil cha’ taj xu’an juna sa’ch, reqale’n
así como el castigo de los responsables y el juna tikaweex, yey ri ajmakuneel kaya’ tojonon
establecimiento de medidas de reparación del maak che yey katzukux ub’eyaal pacha’ kuyijib’a’
daño y otras que prevengan la repetición de las ri k’axk’olaal xu’ano yey jujun chiik u’anik tziij
violaciones a los derechos. pacha’ kuk’axk’oleej tac hi ri taqantziij.

Debido proceso. Derecho que tiene toda Ub’eyaal utziil. Utaqanatziij re konoje ri
persona a ser oída, con las debidas garantías tikaweex pacha’ kata’ uchi’, ruuk’ la’ katoq’axiik
y dentro de un plazo razonable, por un juez o yey chupa uretal, ruma juna ajq’atal tziij uwe ri
tribunal competente, independiente e imparcial, nima k’olob’al jaa re q’atoj tziij, b’i’iim ruma ri
establecido con anterioridad por la ley, en el q’atoj tziij, echiri’ katajin ri kojol maak chiriij. Art.
trámite de cualquier acusación penal formulada 8. Q’atoj tziij ruma ri utoq’al tikaweex.
en su contra. Art. 8 Convención Americana
sobre Derechos Humanos.

48
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Declaración. Manifestación que hace una Ub’ixikiil tziij. Jela’ kab’ix che e chiri’ juna
persona para explicar, a otra u otras, hechos tikaweex kub’i’ij, kuq’alajisaaj juna sa’ch rumal
que le afectan o que le son conocidos, sobre los ma e ri re x’anow re pu we k’o reta’am chi riij.
cuales es interrogada.

Deforestación. Pérdida de bosques y selvas por Choyoj chee’. Ujamik ri raxuleew yey k’iche’laj
actividades humanas (tala o corte de árboles). ruma jujun tikaweex (q’atoj uwe kakikech’eka’
riij chee’).

Delito. Acción u omisión sancionada por las Makuneem. Anoj uwe xu’an ta juna sa’ch
leyes penales por dañar a las personas, los bienes kub’i’ij ri q’atoj tziij re xuk’axk’olej juna tikaweex
o los derechos de los demás. chik, ri b’itaq e yey ri kitaqanatziij re kitoq’ib’al ri
unik’aj tikaweex chik.

Delito consumado. Realización del delito, en K’isab’al uwach makunik. U’anik juna
la que se ejecutan todos los actos propios del maak, chupa la’ ku’an ronoje ri makuneem yey
tipo penal. Art. 13 CP. kutojob’ej ronoje ri u’anik chwa ri q’atoj tziij.

Delito continuado. Realización de dos o más Nimarisan makunik. U’anik ka’ib’ uwe uk’iyaal
acciones u omisiones que constituyen delito, chaak ruuk’ la’ ka’an makuneem, jun wi chi q’iij
en diferentes fechas u horas a un mismo bien retal pacha’ na jinta makuneem chi’ taq b’ee, che
jurídico tutelado, a una misma víctima o a varias. juna tikaweex uwek’iyal. Art. 71 CP.
Art. 71 CP.

Delito culposo. Violación de la ley penal Eta’aam ta makuneem. Kuk’axk’olej ri


realizada por impericia,negligencia o imprudencia. q’aton tziij ruma xmakunik na reta’am taj we
maak ku’ano, xuchajiij ta riib’ uwe nakuch’ob’ taj
sa’ ku’ano.

Delito de acción pública. Delito cuya Upataniil maak. Makuneem e katzukuw re


persecución penal corresponde al MP, tutelando ruma ri Tzukun Q’alajisan Maak, re to’ob’al ke
el interés social, quien puede investigarlo aun sin tikaweex, utz katzukux re ri maak tob’ na ri
denuncia del interesado y únicamente por una tikaweex k’axk’oleem na kutz’onoj taj yey xa’
publicación noticiosa. Art. 24 BIS. CPP. ruma kaya’ chi reta’maxiik. Art. 24 Ukalaj. CPP.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 49


Instituto de la Defensa Pública Penal

Delito doloso. Delito que se comete cuando el Eta’aam makunik. Makuneem ka’anik ri
resultado dañino ha sido previsto por el autor, o ka’anow re reta’am kuk’axk’olej, janipala’, na
cuando, aun sin perseguir el resultado, el delito eya’em taj sa’ kuk’ulumaj, ri makuneem ka’antajik
se presenta como posible y a sabiendas de ello yey reta’am sa’ makuneem katajin chu’anik. Jela’,
realiza el acto. A conciencia, cuando el autor es echiri’ ri ajmakuneel reta’am janipala’ katajin
consciente de la acción que está realizando y chu’anik yey xiik kutz’ob’ sa’ la katajiin chu’anik.
tiene voluntad deliberada de cometer el delito. Art. 11 CP.
Art. 11 CP.

Delito en contra de los recursos forestales. Makuneem chwi taq tiko’n re ri juyub’
Comete este delito, quien, sin la licencia taq’aaj. E ka’anow wa’ re wa makuneem, chinoq,
correspondiente, talare, aprovechare o extrajere na jinta uwujiil, kuq’at chee’, kakichapab’eej uwe
árboles cuya madera total en pie exceda diez kakesaj b’i ri chee’ chi uk’iyaal kurek’ob’ej b’i
(10) metros cúbicos, de cualquier especie (=) unimaal xa pachike chike ri chee’, uwe pa
forestal, o procediera a su descortezamiento, petenaq lo wi ri ratz’iyaq, ruma kakech’ikox re
ocoteo, anillamiento. kesax chaaj che.

Delitos menos graves. Todos aquellos delitos Nim ta ri makuneem. Ronoje makuneem ri
cuya pena máxima de prisión no exceda de cinco tojob’al re na kek’ow ta puwi’ wo’ob’ junaab’ re
años. Art. 465 TER. CPP. katz’apix ri tikaweex. Art. 465 TER. CPP.

Demandar. Promover la acción procesal Kojol q’atoj tziij. U’anik pacha’ re katz’onox
mediante un escrito en que se exponen o tojon maak chwa jun wuuj pa kab’i’x wi ri
relacionan hechos, pruebas, fundamento de makuneem uwe chupa kaq’alijan wi, kab’i’x ri
derecho y peticiones. uto’ob’an tziij yey sa’ ri kutz’onoj.

Denuncia. Acción de poner en conocimiento Ya’oj reta’maxik maak. U’anik re kaya’ chi
del Ministerio Público, Organismo Judicial o reta’maxik ruma ri Tzukun Q’alajisan Maak,
autoridades policiales la comisión de un hecho Molooj re Q’atoj Tziij uwe Mojoj Chajineel
que, en opinión del interponerte, reviste las re Tinamit ruma juna sa’ch, jela’ katzukux ri
características de falta o delito. k’axk’olaal uwe makuneem.

50
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Denunciar. Informar a la autoridad Ya’oj reta’maxik maak. Uya’iik juna maak


administrativa o judicial, obligada a proceder a chi reta’maxiik che ri q’atol tziij; tz’ib’aam chwa
la averiguación y al castigo de los hechos -por wuuj pu xa xutzijoj ri tikaweex, cha’ utz ri q’atol
escrito u oralmente, sobre un acto u omisión tziij karilo sa’ uyijib’axiik ri maak ku’ano, tob’ na
que configure delito o falta de los que dan lugar kab’i’x taj chi na ri ajmaak, pu we na eta’matal
a acción pública, hágase o no indicación de autor, taj chinoq.
culpable o sospechoso.

Derecho. Conjunto de normas jurídicas para Taqanatziij. Mutza’j taqan tziij re kutoq’aj ri
regular la conducta de las personas en su kib’inik kisalab’ik ri tikaweex chupa ri kik’oleem
convivencia social; en las cuales se imponen chwa tinamit; chupa la’ kaya’ keqale’n yey chiri’
obligaciones y se confieren facultades. En caso kaya’ kitaqan tziij. We naka’an taj janipala’ kub’i’ij
de incumplimiento estas normas prevén una ri q’ataj tziij kaya’ utojonik maak.
sanción.

Derecho consuetudinario. Conjunto de Q’atoj tziij re tinamit. Jumutza’j taqanatziij


normas jurídicas que sin estar escritas se na tz’ib’ital taj e ma ka’anik xa ruma ma e k’o
cumplen por costumbre al ser aceptadas y chupa ri xixwi chi ano’nib’al k’amom wi yey
practicadas de forma cotidiana a través del kachapab’ex ronoje q’iij chupa ri uk’aslemaal
tiempo. Es una fuente de derecho, a la cual se chupa ri retal. Chiri’ kapoq’olo wi ri taqanatziij,
recurre cuando no existe ley (o norma jurídica yey e kechapab’exik echiri’ jinta juna q’atoj tziij
escrita) aplicable a un hecho. (uwe q’atoj tziij tz’ib’italik) kachapab’ex ruma
juna sa’ch.

Derecho de consulta. Diálogo de buena fe, Ch’ob’oj chwi q’atoj tziij. Utziil cholonik, re
informado, libre de presiones o manipulaciones, kaya’ chi reta’maxiik, najinta junoq kataqow re
por medio del cual las partes intentan y uwe kab’i’x che sa’ ku’ano, ruma la’ kakitij uq’iij
cooperan para llegar a una decisión consensuada. yey keb’etoq’an pacha’ kakichomaj sa’ keb’e’ela
Derecho colectivo fundamental para garantizar puwi’ juna k’axk’olaal. Wa taqanatziij xik chi
la participación efectiva de los Pueblos Indígenas rajawaxiik ka’anik pacha’ jela’ ketoq’an chupa ri
en la toma de decisiones políticas, legislativas, tinamit mayab’ re kakichomaj juna sa’ch ruma
administrativas y en los procesos que puedan qak’aslemaal, ruma q’atoj tziij, ruma urek’axiik
afectarlos directamente. La consulta debe juna chaak yey chupa taq sa’ch re kuk’axk’olej
ser previa a la toma de decisiones. Art. 6.1 a) ri b’inik silab’ik. Ruch’ob’ik raqan chwach sa’
Convenio 169 de la Organización Internacional ka’anik. Art. 6.1 Nima Taqantziij Ke konoje ri
del Trabajo (OIT). tinamit chwa ri xmut uleew re chakuneem.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 51


Instituto de la Defensa Pública Penal

Derecho penal premial. Es una corriente del To’ob’ re makuneel. Jun uq’ab’ ri q’atab’al
Derecho Penal que prevé una serie de beneficios tziij pa kajikib’ax wi jalajuuj taq chi to’ob’ cha’
penales, que van desde la atenuación de la uqasaxik uwach juna maak, ukuyik uwi’ juna tojoj
pena señalada al delito de que se trate, hasta maak uwe’ kato’b’ che re kasach uwach umaak
la exención e incluso la total exoneración de juna winaq tz’aqoom riij chwa q’atab’al tziij xaq
la misma, en ciertos casos y bajo determinadas ronojel wa’ wa to’oneem xew utz kaya’ chike ri
condiciones, para aquellos sujetos que implicados tikaweex kojotal kimaak jay we ketob’ ruuk’ ri
en determinados delitos, generalmente de tipo puqa’j eb’aj tzukuneel maak.
asociativo, colaboran con la investigación del
Ministerio Público.

Derechos civiles. Garantías que debe brindar Q’atooj re komoon tikaweex. Re jela’
el Estado para la vida, integridad física y mental keb’utoq’aj chupa ri k’aslemal, kuchajij ri kulewaal
de las personas, entre ellas: integridad personal, poqolajiil yey che ri ki ano’nib’al ke ri tikaweex,
prohibición de esclavitud o servidumbre, chi kiwach ri ke: jela’ ri tikaweex kakiloq’inimaxiij,
libertad personal, protección judicial e igualdad keb’utoq’aj ri tikaweex re na ku’an ta ajchaak
ante la ley, libertad de pensamiento, derecho de uwe eb’aj chaak re uwajaa, ruma wa’ keb’utoq’aj
reunión, etc. pacha’ junam wachib’al ruma ri q’atab’al tziij,
pacha’ ri tikaweex utz kakib’i’ij sa’ kakich’ob’o,
taqanil tziij re utz kaki’an molob’al iib’.

Derechos colectivos. Garantías cuyo sujeto Q’atooj re uwach motza’j. To’ob’al ruma
no es una persona, sino un conjunto colectivo o juna sa’ch na juna tikaweex taj, e ne juna mutza’j
grupo social, las cuales son indispensables para su chi tikaweex uwe komoniil, uwa ri’ che xiik chi
existencia bienestar y desarrollo integral.Algunos rajawaxiik chupa ri kik’aslemal yey uk’irisaxiik
derechos colectivos son: la libre determinación chwa tinamit. Jujun taqan mutza’j tziij e taq:
de los pueblos (autodeterminación); la tierra y el kiq’atoj tziij kakichapab’eej chi ojeer tan chupa
territorio; el medio ambiente sano; y la paz, entre ri komoon, rulewaal; utz k’oleem chwa juyub’
otros. Art. VI Declaración Americana sobre los taq’aaj, jinta k’axk’olaal chiqa xo’l. Art. VI Q’aton
Derechos de los Pueblos Indígenas. tziij che ri nimaq tinamiit.

52
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Derechos culturales. Garantías que protegen Q’atooj chwi ano’nib’al. Jela’ keb’uchajiij
la libertad creativa de la persona, el desarrollo ri tikaweex pacha’ kakiya chi reta’maxik re
desde su cultura, la participación en la cultura; kichajixiik ri komoon, jela’ kanimarisax uwach
el patrimonio cultural. Los pueblos indígenas ri ano’nib’al, ri ub’inik chupa ri ano’nib’al ruuk’
tienen el derecho de libre desarrollo cultural, el ralk’o’aal, ri kichapab’al ano’nib’al. Ri tinamit
reconocimiento de sus instituciones culturales, mayab’ k’o kichuq’ab’ilaal chupa ri kib’ano’n,
la participación plena en la vida cultural del ri reta’maxik uk’utik ri kimolob’al iib’, kutoq’aj
Estado; derecho a no sufrir asimilación forzada pacha’ jinta juna k’axk’oleem chupa ri k’aslemal
y destrucción de su cultura, de practicar yey kukamisaj uwach ri ano’nib’al yey jela’ kuya’
y revitalizar sus tradiciones y costumbres uk’aslemaal ri ano’nib’al; uloq’inimaxik yey
culturales; al respeto y protección de sus bienes uchajixiik ri b’itaq e pacha’ re ano’nib’al, nimaq
culturales y lugares religiosos, entre otros. taq k’olib’al chi jujunal chiik.

Derechos humanos. Calidades mínimas, Kooch loq’oxiik tikaweex. E ri taqanik ri lik


necesarias inherentes a la condición humana, kajawax chi ke ri tikaweex re kakiriq jun utzilaaj
para que todas las personas puedan vivir con kik’aslemaal. Pacha’ ri taqanik utziil chomaal pa ri
dignidad. Entre otros el derecho a la vida, a la k’aslemaal, ri tijoneem iib’, ri utz wachiil, ri ochoo
educación, la salud, la vivienda, la seguridad, la k’olib’al, kub’ulib’al k’u’xaaj, ri na ta k’ax che, ri
no tortura, la justicia, el trabajo, la libertad, la jusik’ilaal, ri chaak, na jinta kaq’aten ri ub’ee jook,
igualdad, la no discriminación, el medio ambiente ri junamiil, ri na jinta kak’aqow uwach uq’iij, ri
sano. utzilaaj k’oleem chi uwach juyub’ taq’aaj.

Derechos políticos. Garantías que protegen la Q’atooj re k’oleem pa ub’eyaal tziij. Jela’
libertad de la persona, permitiéndole expresar, juna tikaweex utz kak’oji’ chi utziil, kaya’ che
ejercer y participar democráticamente en la kub’i’ij sa’ kuch’ob’o, ku’an janipala’ kub’i’ij ri
sociedad. Incluyen la libertad de asociación, taqanatziij yey jela’ kakichomaaj utzilaal che ri
derecho de reunión y manifestación, derecho al tinamit. Kok chupa kakinuk’ utza’m juna nuk’uj
voto, a elegir y ser electo. Los pueblos indígenas mutza’j molob’al iib’ yey kakiya chi reta’maxik
tienen el derecho a participar en la vida política we k’o juna sa’ch kuk’ulta kik’u’x, re kakikoj
sin discriminación; decidir colectivamente en juna tikaweex ruma juna chaak pataniil yey utz
asamblea, ejercer su sistema de cargos por kekoj kanoq. Ri tinamit mayab’ k’o kitaqanatziij
servicio, experiencia, legitimidad, autogobierno, re k’olem pa tinamit jinta junoq kach’amiw ke;
etc. kakichomaj pa mutza’j, kaki’an ri kichakuneem
xekoj kanoq, ano’nib’al k’o chik, taqanatziij chupa
tinamit.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 53


Instituto de la Defensa Pública Penal

Derechos sexuales y reproductivos. Q’atooj tziij we achi ixoq jay utz k’o
Garantías que facilitan a hombres y mujeres alk’o’aal. Utoq’al pacha’ achijaab’ yey ixoqiib’
asumir responsablemente las decisiones sobre kakichomaaj sa’ kakaj kaki’an ruuk’ ri kulewaal
su propio cuerpo, sexualidad y reproducción, poqlajiil yey we kakaj kakil uwach kalk’o’aal, jinta
sin sufrir discriminación, coacción ni violencia. junoq kach’amiw ki’ke, na jinta k’axk’olaal ka’an
Este derecho incluye: ▪ Educación sobre salud chike. Che wa jun taqanatziij k’o: kaya’ reta’maxik
sexual y reproductiva ▪ Métodos de planificación ri b’aq’unik yey winaqarisan alk’o’aal. ▪ K’iyal taq
familiar ▪ Información relacionada a infecciones chapab’al pacha’ na jinta alk’o’al. ▪ Uya’iik chi
de transmisión sexual (ITS) y virus de la reta’maxiik yab’ilaal puwi’ b’aq’unik. ▪ Uriqitajik
inmunodeficiencia humana (VIH) ▪ Detección tan k’axk’olaal puwii’ ri rulewaal juna tikaweex.
temprana del cáncer cérvico/uterino, entre
otros.

Derechos sociales. Garantías que posibilitan Q’atooj re utziil k’oleem pa komoon.


un nivel de vida adecuado para las personas. Utoq’axiik kik’aslemaal ri tikaweex. Kok chupa
Comprende alimentación, seguridad y protección wa’iim yey uchajixiik tikaweex, utziil kulewaal
social, salud física y mental, protección de la poqlajiil yey ruma na’ojib’al, uchajixiik alk’o’aal,
familia, protección de la maternidad y paternidad, uchajixiik ixoq raxuwi’ yey uya’iik uchuq’ab’ilaal
vivienda adecuada, trabajo, sindicalización, re uqaaw, jaa k’olib’al, chaak, okeem pa tijob’al,
educación, agua, vestido; entre otros. ya, kiq’uu’; jalajuj taq chiik.

Derogar. Dejar sin efecto o suprimir total o Yojixik tziij. kesax upataniil juna sa’ch uwe
parcialmente una norma. Dejar sin vigencia una kayojiik pasaqiil juna q’atoj tziij. Na jinta chi
ley por otra emitida posteriormente. uchaak kaya’iik juna q’atoj tziij ruma jun chik
k’ak’ xya’iik.

Desalojo. Expulsar a personas, familias y/o Esan winaq pa ch’a’ooj. Kesax b’i tikaweex,
comunidades de los hogares y/o las tierras que alk’o’aal yey komoon chupa ri kocho k’olib’al
ocupan, en forma permanente o provisional, sin uwe chwach kuleew ejeqel chwach, xix ejeqel
ofrecerles medios apropiados de protección chwach uwe k’ak’ yey na jinta juna sa’ch kachajiw
legal o de otra índole, ni permitirles el acceso a ki’ke chwach q’atal tziij, na kuya ta k’olib’al chike
esos lugares. ka’an okeem chupa juna k’olib’al chiik.

54
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Desaparición forzada. Privar de libertad y la Sachib’al winaq pa ch’a’ooj. Kesax


vida por medio de arresto o detención, cometida uchuq’ab’ilaal yey ri uk’asleem ruma ma xchapik
por agentes del Estado o por personas que actúan uwe xtz’apixik, x’anik ruma eb’aaj Moloj
con la autorización, apoyo o consentimiento Chajineel re Tinamit uwe ruma tikaweex eto’om
del Estado, sin que se tenga conocimiento del ruma ri Chaknuk’um Tinamit, yey na eta’am taj
paradero del detenido. La responsabilidad penal pa kiya’om wi ri tikaweex tz’apiim. Ri moloj
por este delito no prescribe. Art. 201 TER. CP. tzukun maak na uya’om ta k’olib’al.

Descanso semanal. Es el derecho de un día de Uxlaneem. E wa’ ri jun q’iij uch’akoom ri


descanso remunerado que tiene el trabajador/a ajchaak re kuxlanik we chakunik chi waqiib’ q’iij,
después de cada semana ordinaria de trabajo o na jinta uxo’l uya’oom; tob’ na kachakun taj,
de cada seis días de trabajo continuo. Algunas katoj che.
instituciones o empresas otorgan dos días de
K’o jujun molooj pu chakub’al jaa kakiya ka’ib’
descanso semanal, lo cual no es ilegal, ya que la
q’iij re uxlaneem che ri ajchaak; wa’ na jinta yaaj
ley toma en cuenta todo lo que favorece a la
che, rumal ri q’atab’al tziij e kuto’ uwi’ ri ajchaak,
persona trabajadora y mejora su condición.
jay e karaaj ri utz che.

Descendiente. Hijo, nieto o cualquier persona Wi’xaal kuta’miil. Raal uk’ajool, uwi’ umaam,
que descienda de otra. ratz uchaaq’ juna tikaweex.

Descentralización. Transferir el poder de Jachooj chaak. Uya’iik uchuq’aab’ runimal


decisión central de los organismos y recursos tinamit yey uchapab’al tinamit chike taq ri
del Estado hacia las áreas regionales y locales. ch’uti’q yey ch’uta komoon.

Descuido o trato negligente de niñez y Na utz ta uchajixiik uwe uriliik juna k’o’m,
adolescencia. Exposición de niñas, niños y alitoo yey alab’oo. Uya’iik pa k’axk’olaal ri
adolescentes a daños o peligros que afecten su k’o’maab’, alitoo yey alab’oo ruma juna sa’ch
desarrollo físico, psicológico, mental, emocional, kuq’atej ri kik’iyiik re kulewaal poqlajiil, una’ojib’al,
por parte de la persona responsable de su uki’kotemal, ruma ri tikaweex chajineel ki’ke.Art.
protección. Art. 19 Convención sobre los 19 Nuk’um q’atoj tziij re to’ob’al ke ak’alaab’.
Derechos del Niño

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 55


Instituto de la Defensa Pública Penal

Desestimación. Decisión fiscal o judicial K’amoj ta tziij. Uchaak pataniil kub’i’ij juna iloj
sobre el hecho denunciado que produce el taqaneem uwe juna q’atoj tziij puwi’ juna k’axk’ol
archivo de la denuncia, querella o prevención xya’ chi reta’maxik maak kawiniqir chupa ri
policial. La desestimación no impedirá reabrir k’olom wuuj, ta’oj chi’iij uwe ruma chajineel re
el procedimiento cuando nuevos hechos así lo tinamit. Ri k’amot ta tziij kuya rwar kajeq uchi’
exijan. Art. 310 CPP. juna k’ak’ makuneem. Art. 310 CPP.

Desigualdad social. Situación socioeconómica Na jinta junamiil winaq. Uk’oleem ruma


derivada de la distribución inequitativa de pwaqiil re junoq jachitalik na junam ta uwach
oportunidades, bienes y servicios, en la que un u’anom, b’itaq e yey jujun taq jaa kuya to’ob’anik
pueblo, comunidad, grupo social o colectivo che juna tikaweex, chupa ri tinamit, komoon,
recibe un trato desfavorable, perpetuando la jumutza’j tikaweex kajech’i’ kiwach ruuk’ juna
pobreza, desnutrición, desempleo, discriminación, komoon chik, ruma nib’a’iil, yab’iil ruma jinta
entre otras. wa’iim, jinta chaak, kach’amiix kiwach jela’ jujun
taq chiik.

Desistimiento. Renuncia formal de la acción Tzelejib’al tziij. Ri tikaweex kuroq’otaj kan


ante el juez o fiscal por parte de la supuesta juna chola’j q’atoj tziij chwa juna ajq’atol tziij uwe
víctima. Supone la extinción de la acción o de la ajkojol maak ruma ri tikaweex k’axk’oliim. Ruma
pena, excepto en delitos de acción pública, como ri’ kak’is uwach juna u’anik uwe ri makuneem,
la violencia contra la mujer. Art. 481,483 CPP. e ma na kelta ri k’axk’ol xu’ano pacha’ taq ri
uk’axk’oleem che ri ixoq. Art. 481, 483 CPP.

Desobediencia. Incumplir una orden legal de Kojoj ta tziij. Na kata’ ta utziij ya’talik ruma
una autoridad, dictada en el ejercicio legítimo de juna ajq’atoj tziij, b’i’iim chupa re ku’ano ruma
sus atribuciones. Arts. 414, 420 CP. chi rijawaxiik u’anik. Arts. 414, 420 CP.

Despacho. Rogatoria librada por un juez, en Ta’oj to’ob’. Juna nimaq’atol tziij kutz’onoj juna
un proceso que se tramita ante el juzgado a su to’ob’ chi riliik juna maak k’o pa uq’ab’ ri re,
cargo, y dirigida a otro juez de menor jerarquía kutaq ub’i juna wuuj che juna q’atol tziij chik, na
y diferente jurisdicción, a fin de que practique lik ta k’o uwach cha’ ri re, re ku’an juna chaak pa
alguna diligencia (notificación, embargo, ri k’olib’al uchajim (cha’ ta ri’, re ke’ujacha juna
declaración de testigos) que deba realizarse en wuuj, re kuya ri b’i taq re ri tikaweex pa uq’ab’
la jurisdicción de éste. ri q’atab’al tziij, re kata’ kichii’ ri xeb’ilow re ri
maak).

56
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Desplazamiento forzado. Situación de Oqotan winaq pa ch’a’ooj. Juna u’anik


personas obligadas a abandonar sus hogares o chike tikaweex keb’esax b’i re kakoq’otaj kan
actividades económicas como consecuencia de ri kochoo k’olib’al uwe kichaak re ch’akab’al
amenazas a su vida, a sus derechos humanos, kimeyo ruma kab’i’x chike kekamisaxik, kesax
seguridad o libertad, por guerra y/o violencia ri taqan tziij, esab’al utzilaal, ruma ch’a’ooj uwe
sistemática o generalizada. ch’ayinem jeqerinaq.

Detención. Privación de la libertad de quien Chapaneem. Uq’atexiik uwach ri ub’inik


se sospecha autor de un delito; hecha por usilab’ik juna winaq, we eta’matalik chi e ri re
autoridad, tiene carácter preventivo y previo a xb’anow re juna maak; jun taqanik ya’tal rumal
su presentación ante el juez. ~ En flagrancia juna q’atoj tziij, xa uya’ik ub’i’xikiil e chiri’ majaa’
(in fraganti). Cuando cualquier persona puede oponeem chi uwach ri nimalaaj ya’ol taqanik. ̴
detener a un delincuente en el acto de cometer Iloj maak. E chiri’ juna tikaweex kuchap juna
el delito. ~ Ilegal. Privación de la libertad, ajmaak katajin che u’anikiil umaak. ̴ Usuuk’ taj.
operada sin que medien los presupuestos que E chiri’ kachap juna tikaweex we majaa’ ronojel
la ley exige para hacer efectiva esta medida janipa ri kub’i’ij ri q’atoj tziij, ri chi rajawaxiik
precautoria. Esta configura un delito penal. Da kilik e chiri’ juna chapanik, Jun maak chi uwach ri
lugar al hábeas corpus. q’atoj tziij, utz kaya’ ri to’ob’al iib’.

Detención ilegal. Privar de libertad a una Xe’laq’ay chapaneem. Uq’atixiik ri ub’inik


persona con o sin violencia. Comete este delito usilab’ik juna tikaweex ruuk’ uwe jinta
la persona que encerrare o detuviere a otra, ch’ayineem. E ka’anow re wa makuneem ri
privándole de su libertad. Así también la persona tikaweex katz’apiw re ri juna tikaweex chiik.
que proporcionare lugar para la ejecución de Makuneem ku’an juna tikaweex chik we xuya
este delito. También se comete este delito ruk’olob’al pa katz’api’ wi ri tikaweex chapom, ri
cuando, habiendo sido detenida legalmente, la chapineem x’anik ruma q’atoj tziij, ri tikaweex na
persona no es puesta a disposición de juez en xta’ ta uchi’ ruma juna q’atoj tziij re waqib’ retal
el plazo de seis horas para definir su situación pacha’ kaya’ chi reta’maxiik sa’ kuk’ulumaj. Arts.
jurídica. Arts. 6 CPRG, 203 CP, 7.2 Convención 6 CPRG, 203 CP, 7.2 Nuk’um q’atoj tziij ruma
Americana sobre Derechos Humanos. to’ob’al ke tikaweex.

Deuda. Obligación de pagar algo a una persona K’aas. E jun taqaneem re utojik che ri jun
y/o entidad. tikaweex pu we che jun nimajaa q’atab’al tziij.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 57


Instituto de la Defensa Pública Penal

Diario oficial. Medio impreso donde se publican Utzijol wuuj re Q’atab’al tziij. Chupam wa’
las leyes, reglamentos, acuerdos gubernativos wa wuuj katz’ib’ax wi ri taqanik tziij, ri ub’eyaal
y otras disposiciones. En Guatemala, se llama tziij, ri uch’ob’oj ri q’atab’al tziij ronojel janipa
Diario de Centro América. ri kab’i’x chi riij ri q’atol tziij. Wara Iximuleew
Uwuuj ri Unik’ayaal Abya Yala kuchuxik.

Dictamen Pericial. Informe realizado por Jikib’an tziij chwi ch’ob’ooj. Uya’iik juna
persona especializada en alguna ciencia o materia, sa’ch ruma juna tikaweex e uchaak pataan ri’
en el cual detalla las diligencias practicadas, los uwe eri’ uwach ri jela’ xu’ano, chupa ri’ kub’i’ij
resultados y las conclusiones sobre una cuestión sa’ u’anik xki’ano, ri xriq tajiik yey sa’ uch’ob’iik
consultada. En el proceso penal es la opinión de juna sa’ch. Chupa ruchola’j chaak re tojon maak
un perito o testigo técnico. Art. 234 CPP. e uch’a’temal ri’ ri aj to’on re q’atoj tziij. Art. 234
CPP.

Difamación. Delito que consiste en Raq’un tzijob’enik. Makuneem ka’anik ruma


desprestigiar a una persona a través de un medio kab’i’x raq’un tziij che juna tikaweex chik chupa
de comunicación o divulgación. Art.164 CP. ri juna ta’ib’al uwe kuya chi reta’maxiik. Art. 164
CP.

Diligencia. Trámite o acción que se realiza en Tzukun ub’eyaal tziij. Uresaxiik uwe u’anik
el desarrollo de un proceso. Por ejemplo, la juna sa’ch chupa ri riliik juna chola’j tziij. Pacha’,
citación a un testigo o víctima. Art. 44 d), g) CPP. ri usik’ixiik juna tikaweex re katoq’an ruuk’ utziij
uwe juna tikaweex k’axk’oliim. Art. 44 d), g) CPP.

58
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Discapacidad.La deficiencia que se manifiesta en K’axk’ool ulewaal. Juna tikaweex k’o


una persona y se produce cuando interactúa con k’axk’olaal che ri rulewaal poqlajiil yey kilitajik
diversas barreras que impiden su participación echiri’ kakixo’lab’ej kiib’ kuuk’ ri nik’aj tikaweex
plena y efectiva en igualdad de condiciones con chiik yey na utz taj ma na junam ta kiwach k’o
las demás dentro de la sociedad. ~ Auditiva. jujun sa’ch na kelta chikiq’aab’ chupa ri komoon.
Deterioro o falta de la función sensorial de ~ Ta’neem. K’axk’olaal uwe nakatan ta saqiil
oír (sordera parcial o total). ~ Física. Falta, (t’o’k jub’iiq’ uwe nakatan taj). ~ Rulewaal
deterioro o alteración funcional de una o más poqlajiil. Na jintaj, na utz taj uwe k’ax u’anom
partes del cuerpo que provoque inmovilidad ruuk’ juna rulewaal poqlajiil pacha’ na utz ta
o disminución de movilidad. ~ Intelectual. kab’inik uwe kuresaj ub’inik. ~ Ch’ob’oneem.
Limitación en la conducta adaptativa, el Kuq’ateej ruma rub’inik usilab’ik, ri majiik yey
aprendizaje y en habilidades, sociales y prácticas. ri chakul ku’ano, ruuk’ komoon yey utyojixik. ~
~ Mental (también discapacidad psicosocial). Na’ojib’al. (na kuch’ob’ taj sa’ katajin chu’anik).
Limitación que presentan las personas con Uq’atexiik kitzu’nib’al tikaweex ruuk’ k’axk’olaal
disfunciones temporales o permanentes de la xa re joq’otaj uwe jela’ k’o wi ronoje uk’aslemaal
mente para realizar actividades cotidianas. ~ re ku’an uchaak ronoje q’iij. ~Tzu’nib’al. Na
Visual. Disminución significativa o falta en la katzu’n ta saqiil uwe na utz ta kuril ruuk’ ruwach.
agudeza y/o campo visual (visión disminuida, (kaqaj uwach ri ka’yib’al, potz’). ~Usilab’ixik
ceguera). ~ Sensorial. Limitación significativa rulewaal poqlajiil. Uq’ataxik juna tikaweex
que presentan las personas en uno o varios ruma jun uwe uk’iyal sa’ch re ri rulewaal poqlajiil
sentidos (visión, audición, tacto, etc.). (uka’yib’al, utani’bal, uchapeem).

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 59


Instituto de la Defensa Pública Penal

Discriminación. Delito que abarca toda Ch’aminiik/paqichi’inik. K’axk’olaal kumaj


exclusión, distinción o restricción que impide puwi’ jachoj upaa tinamit, jun wi kiwach uwe
el ejercicio de derechos. ~ Contra la mujer. jinta kichuq’aab’ re kakikoj ri kitaqan tziij.
Conducta discriminatoria basada en el sexo, ~k’axk’olaal chike ri ixoqiib’. Uch’amixiik
independientemente del estado civil, contraria kiwach ri ixoqiib’ ruma ri kulewaal poqlajiil, tob’
a la igualdad del hombre y la mujer. ~ Racial. ne ek’ulanik uwe na ek’ulan taj, jun wi kiwachib’al
Distinción, exclusión, restricción o preferencia ri achijaab’ kuuk’ ri ixoqiib’. ~ Wachib’al. Ruma
basada en motivos de color, linaje u origen jachoj upa tinamit, keb’esax kuuk’ ri nik’aj
nacional o étnico. ~ Étnica y cultural. La tinamit chik, na kaya’ ta k’olib’al uwe kajawax
conducta discriminatoria se basa en el origen ta kiwach ruma ri kitzu’nib’al, pa epetenaq wi.
étnico, racial o cultural (idioma, indumentaria, ~ Atz’iyaqiil yey ano’nib’al. E u’anik jujun
prácticas, pertenencia a comunidad, etc.). Las tikaweex kakich’amiij kiwaach ri nik’aj tikaweex
diferentes discriminaciones tienen por objeto chik ruma pa epetenaq wi, ri kitzu’nib’al uwe
o como resultado anular o menoscabar el ano’nib’al (kich’a’tem, kiq’uu’, ki’anoj b’ano’n,
reconocimiento, goce o ejercicio, en condiciones ejeqeel chupa juna komoon). Ri k’iyal taq uwach
de igualdad, de los derechos humanos y libertades ch’aminik uchaak uwe kuya jech’el kichuq’aab’,
fundamentales en las esferas política, económica, kaqusir ta uwach ri to’ob’al taqantziij, na junam
social, cultural o en cualquier otra de la vida ta kiwachib’al yey na utz ta kakicha’ ri kichuq’aab’
pública. En Guatemala, la discriminación está pa tinamit, ri kipwaqiil, ano’nib’al uwe juna sa’ch
tipificada como delito. Art. 202 BIS CP. chik. Pa tinamit Paxil, ri ch’aminik la’ makuniik.
Art. 202 ukalaj CP.

Disparo a quema ropa. Es el disparo efectuado Naqaj K’aqanik ruuk’ q’aaq’. Jela’ ka’an
con arma de fuego a una distancia cercana al k’aqanik ruuk’ chapab’al re q’aaq’ naj ta k’o wi
cuerpo de la víctima. che ri tikaweex xkamisaxiik.

Disposición ilegal de órganos o tejidos Eleeq’ re kulewaal poqlajiil tikaweex.


humanos. Delito que consiste en la extracción, Makuneem pacha’ ri esanik, uk’oleem, uya’iik,
conservación, suministro, comercio y utilización ujachiik pa k’ayib’al yey uchapab’exiik ri kulewaal
de órganos o tejidos de personas vivas o de poqlajiil ri tikaweex ek’aslik uwe e kaminaq na
cadáveres sin cumplir los requisitos legales y/o jinta uwujiil re q’atinik tziij yey ku’ano ruma
con fines económicos. Art. 301 BIS. CP. pwaq. Art. 301 ukalaj. CP.

Diversidad sexual. Concepto referido a la Uk’iyal uwach kulewaal poqolajiil. Ub’i’xikiil


diversidad de expresiones de la sexualidad chike tan uk’iyaal tikaweex jun wi taq kulewaal
humana. poqlajiil puwi’ ri b’aq’unik.

60
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Divorcio. Terminación o disolución del Jachoj iib’. Uk’isik uwe usachik uwach juna
matrimonio mediante sentencia judicial a k’ulanik ruma juna ajq’atal tziij ruma e xkitz’onoj
solicitud de ambos cónyuges o de uno de ellos. kikab’ichal kachijilaal kiib’ uwe junoq chike.

Dolo. Intención criminal de hacer o provocar Itzeel rayineem. Ri itzelaal k’u’xaaj k’o pa
un mal o daño. ranima’ juna winaq e chiri’ kurayij ku’an k’ax che
juna chik.

Domicilio. Lugar en que legalmente se considera Jeqeb’al pa pera’j tinamit. E ri k’olib’al pa


establecida una persona para el cumplimiento de jeqel wi juna tikaweex, chiri’ kaqiritaj wi e chiri’
sus obligaciones y el ejercicio de sus derechos. kajawaxik, e chiri’ kuta ri chi rajawaxiik che.

Donación. Acto jurídico en virtud del cual Sipaneem. Jun taqanik, e chiri’ k’o juna
una persona transfiere gratuitamente a otra el tikaweex, pa uk’u’x kel wi, kuya kan juna sa’ch
dominio sobre una cosa, y ésta lo acepta. pa uq’ab’ junchik, jay ri junchik kunimaj ri sipanik.

Drogas. Toda sustancia o agente farmacológico Sachib’al na’ooj. Ronoje ri ya’uul, k’ajiil, echiri’
que, introducido el organismo de una persona kok pa ch’akulaaj re jun tikaweex k’aslik, yey
viva, modifique sus funciones fisiológicas y ku’an k’ax, kusach ri una’ooj na kuna’iij ta chik.
transforme los estados de conciencia.

Duda razonable. Garantía procesal que Q’alaaj ta tziij chomatalik. Utoq’al chola’j
beneficia al sindicado, derivada de la falta de chaak pacha’ kuto’ ri ajmakuneel, petenaq lo
pruebas que demuestren su culpabilidad. Para puwi’ ma na jinta juna sa’ch re kuk’utub’ej uwach
condenar el/la juez debe estar firmemente ri maak q’ab’aam chupa. Pacha’ kaya’ ri tojon
convencido de la culpabilidad del acusado. En maak ri ajq’atoj tziij karaj kareta’maj pasaqiil we
estos casos, el/la juez pondera el principio de in qatziij umaak. Che taq wa’, ri ajq’atoj tziij kuya
dubio pro reo (la duda favorece al imputado). che ri tikaweex q’ab’aam pa maak re kutoq’aj.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 61


Instituto de la Defensa Pública Penal

E
Ecocidio. Destrucción de la biodiversidad y Kamisan juyub’ taq’aaj. Uk’axk’oliil ri uwaach
ataques irreversibles contra el ambiente. ri juyub’ taq’aaj yey ukamisaxiik uwach ri loq’olaaj
qachuu uleew.

Edicto. Publicación que se hace en los estrados Uwujiil q’alajisab’al. E ri wuuj pa kaq’alajisax
del juzgado o tribunal y/o en los periódicos wi ri ku’an ri q’atab’al tziij pa taq ri uk’olib’al;
oficiales o privados por mandato legal para kuq’alajisaaj sa’ taq ri kak’ulumataj pa taq ri
conocimiento de las personas interesadas. taqanik, cha’ utz kaketa’maaj ri tikaweex, ri
kajawax chi ke.

Ejecución. Llevar a cabo lo dispuesto por el/la Anooj. U’anik juna sa’ch ruma juna q’atoj tziij
juez o tribunal de sentencia. Dar cumplimiento uwe k’olob’al q’atoj tziij. Pacha’ ka’an taj sa’
a la pena o medida de seguridad. El control de kub’i’ij ri q’atoj tziij re uchajixiik ri tikaweex. Ri
la ejecución de la sentencia está a cargo del uya’ik pacha’ ka’an ri tojoj maak e ri ajq’atal tziij
Juzgado de Ejecución. Art. 498 CPP. kaya’ow re. Art. 498 CPP.

Ejecución extrajudicial. Delito consistente Ek’owem uwi’ uq’aab’ ruma uchaak


en privar la vida de una o más personas de xe’laq’ay anooj. Makuneem ka’anik ruma
manera deliberada con autorización, apoyo o katz’apix jun uwe jumutz tikaweex ruma xb’ixiik
consentimiento de autoridades del Estado, por ketz’apixiik, to’onaq uwe xtaqan ri taqan ajchaak
elementos de seguridad del Estado en ejercicio re tinamit, ruma eb’aj chaak re chajin tinamit, we
de su cargo, cuando se actúe con abuso o exceso ri tz’apinik ka’anik ruuk’ k’axk’olaal uwe kek’ow
de fuerza, o por personas pertenecientes a puwi’ ri uchaak, uwe ruma jumutza’j tikaweex
grupos terroristas o insurgentes.Art. 132 Bis. CP. eb’aj kamisanel uwe mutza’j kexib’iiw uwach
tinamit. Art. 132 ukalaj CP.

Embalaje. Cubierta con que se resguardan los Pisb’al maku’isab’al. E jun pisb’al pa kak’ol
indicios y objetos encontrados en la escena del wi ronojel taq ri sa’ch xriqitaj pa xb’an wi juna
crimen que han de transportarse y que serán makunik, are kajawax chike ri eb’aj tzukuneel
utilizados en la investigación del Ministerio maak, re kakiq’alisaaj uwa juna maak.
Público.

62
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Embargo. Medida precautoria de tipo judicial Q’atoj uwa sa’ch. Pajab’al tziij pa ub’eyaal
que tiene por objeto asegurar el resultado de ri q’atab’al tziij, ri kutak’ab’a’ saqiil ri ch’a’ooj
un proceso mediante la prohibición de enajenar xjeqerik; e wa’ e chiri’ kamaj ri ub’eyomaal
el bien embargado. Traba o retención de bienes. reqaleem oyowaal. Uq’atexiik, uk’amiik ri
b’eyomaal.

Embargo de bienes. Es la declaración judicial Q’atoj uwa b’eyomaal. E jun utziij ri q’atab’al
por la que determinados bienes o derechos de tziij pa kaq’atex uwach jujun taq chi b’eyomaliil
contenido o valor económico quedan afectados uwe pwaq, kaq’atex uwach rumal ri q’atab’al
o reservados para extinguir con ellos una tziij, wa q’atenik xa ajilaam q’iij uwach k’a echiri’
obligación pecuniaria ya declarada (embargo kachomax na sa ke’ela wi.
ejecutivo) o que, previsiblemente, se va a declarar
en una sentencia futura (embargo preventivo).

Emplazamiento. Fijación de un plazo o Uya’ik uq’ijool. Uch’ikik uq’ijool pa jun


término en el proceso durante el cual se intima ch’a’ooj pa kata’ wi chi ke ri ajch’a’ooj, pu
a las partes o a terceros vinculados (testigos, chike nik’aaj chik (ri iloneel, ri e q’atoneel) re
peritos) para que cumplan una actividad o kakiq’alisaaj ruuk’ kik’u’x sa’ ri kata’ chike; kab’ix
formulen alguna manifestación de voluntad; en k’u chi ke sa’ ri uk’ayewaliil we na e ta kakib’i’ij
general, bajo advertencia de cargar con alguna ri ucholajiil: k’a’narik, we kaki’an wa’, kaki’an jun
consecuencia gravosa: rebeldía, tenerlo por no tojonik maak.~Chakuneem. Jun xib’inik che ri jun
presentado, remoción del cargo, multa. ~ laboral. rajaaw chaak e chiri’ na utz taj kumaj ri kichaak
Advertencia que se le hace a una empresa o ri rajchaak we jeqerinaq chi ri ch’a’ooj ruuk’, ri
patrono, después de entablado el juicio llamado kich’a’ooj ri chakunelaab’ chi riij ri kichaak, na
conflicto colectivo de condiciones de trabajo, utz ta karoqotaaj b’i juna rajchaak.
para no despedir a ningún trabajador en tanto
dure el proceso.

Empleo de personas menores de edad Taqon ak’alaab’ k’amaja’ kijunaab’ pa taq


en actividades laborales lesivas a su chaak kuya’ k’axk’oliil chike. Jun maak ku’an
integridad y dignidad. Delito que comete ri winaq, we kuya’ kichaak mokoom tikaweex
quien, emplee a personas menores de edad en k’amaja’ kijunaab’ re kechakun che k’axk’oliil
actividades laborales lesivas y peligrosas que uwe itzeel laj chaak we xaq k’ate’t ku’an k’ax
menoscaben su salud, seguridad, integridad y che ri kolowaal uwe rutziil kiwach ri k’amaja’
dignidad. kijunaab’.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 63


Instituto de la Defensa Pública Penal

Enajenar. Transmitir a otra persona el dominio Q’atisanik. Kaq’atisax juna sa’ch pa ub’i’ juna
o propiedad de una cosa por cualquier medio chi tikaweex, xa tob’ sa’ch (rumal loq’ooj, k’ayiij,
(compraventa, permuta, donación, herencia, etc.). jalooj, pu sipanik uwe kuxtab’al).

Encubrimiento.Conducta delictiva consistente Ch’uquj maak. Jun maak ka’ani’ xa ruma we


en participar en un delito con posterioridad a katob’ junoq che u’anikiil juna itzeel sa’ch uwe
su ejecución, evitando el descubrimiento de sus kach’uq uwi’ ri maak xu’an juna winaq pacha’ kel
autores o auxiliándolos para que obtengan los ta chwa saq.
beneficios de su acción.

Entregas vigiladas. Método especial de Chajiim jachiniik re itzel taq sa’ch. Jun
investigación que consiste en el traslado de uchakuxiik uxe’al maak re ujachiik b’isa’ch yey
objetos y sustancias ilegales que realizan policías itzel taq kunub’al etaq ri eb’aj moloj chajineel
bajo la autorización y supervisión de fiscales re tinamit b’iim chike ruma ri nima eb’aj q’atal
dentro del Estado de Guatemala. Tienen como tziij chupa ri tinamit Paxil. E kiwach kaketa’maj
objeto descubrir a quienes ingresan drogas y china taq keb’okosaw re ri itzel taq kunub’al yey
otros objetos ilegales al territorio nacional, así b’itaq sa’ch chik chupa ri tinamit, jela’ pacha’
como las rutas que utilizan en su distribución y a taq pa wi kakek’osaj wi re kejachanik yey na taq
quienes participan en su comercio y transporte. chike kakiya wi chi k’ayiij yey sa’ chupa kakek’aj
Las entregas vigiladas pueden realizarse por un wi. Ri chajim jachiniik utz ke’anow re juna moloj
agente encubierto, con autorización del/la Fiscal chajineel re tinamit pacha’ kak’oji’ kuuk’ yey
General. Arts. 35 y 36 Ley contra la Delincuencia ku’an ri’ re ri itzel jachinik e kayo’w re juna
Organizada ajq’atoj tziij. Arts. 35 yey 36. Q’atoj tziij ruma re
kachaqi’ ri eleq’anik.

Entrenamiento para actividades ilícitas. Tijoj iib’ re itzeel taq ano’n. E jun maak
Es el delito que comete quien equipe, organice, katzaq jun winaq chupam we kuya’ kich’iich’,
instruya o entrene a personas en tácticas, keb’umol, keb’utijoj tikaweex che anoj re kaki’an
técnicas o procedimientos militares o policiales, ri achijaab’ b’alam kiq’uuq’ uwe eb’aj chajal
para el desarrollo de actividades terroristas, tinamit are kakimaj u’anikiil itzeel taq sa’ch pacha’
escuadrones de la muerte, grupos de justicia kamisanik uwe kekitijoj mutza’j re kekamisanik
privados, bandas de sicarios o destinadas a xa xelaq’aaj chwa ri q’atab’al tziij.
ejecutar acciones de delincuencia organizada.

64
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Equidad. Concepto que se refiere al Junamiil wachiil. E ub’i’xikil re eta’manik ri


reconocimiento de las condiciones, kik’oleem, ri kitzu’nib’al ri kulewaal poqlajiil
características o desventajas, de cada persona o uwe jech’el kiwach, re chikijujunal uwe mutza’j
grupo humano (por razón de su sexo, género, tikaweex (ruma ri jalajuj kulewal poqlajiil,
edad, clase, etnia, religión), y la incorporación kijunaab’, kipwaqil, kityoxinik), yey ruchakuxiik
de medidas que favorezcan la igualdad de pacha’ katoq’ax kiwachib’al yey junam kichuq’aab’
oportunidades y formas de trato en comparación kaya’iik chikixo’lib’al chwa tinamit, ruma pwaqil,
con los demás miembros de la sociedad en los kik’aslem chupa komon, ano’nib’al yey kuk’
ámbitos social, económico, político, cultural y alk’o’al. E ureta’maxik ri kuk’ chikixo’lib’al uk’iyal
familiar. Es el reconocimiento de la diversidad, tinamit, jela’ nakach’amix ta kiwachib’al.
sin que ésta signifique discriminación.

Equidad generacional. Concepto que se Junamiil wachiil chwi kuta’miil. Jela’


refiere al reconocimiento y valoración de las ureta’maxik yey uya’ik uchuq’ab’ re chi kitzu’nib’al
características y necesidades particulares del ri kulewal poqlajil yey kinib’a’il taq ri tikaweex
ser humano en cada una de las etapas de su chike taq ruk’iyaal uchola’j k’aslemal, ru junaab’
vida, sin que su edad impida el ejercicio de sus na iil ta uwach re ku’an ri uto’b’al tikaweex uwe
Derechos Humanos o el acceso a oportunidades rokeem che taq kito’ik ruma pwaqil, chuxo’l
económicas, sociales, políticas culturales y tinamit, chu’anik ri k’iyal sa’ch re k’aslemal pa
familiares. komoon, re ano’nib’al yey ruuk’ alk’o’aal.

Error culturalmente condicionado. La Utz ta anooj chwi ano’nib’al rayiin


persona que por su cultura o costumbre comete tz’onoom. E ri tikaweex ruma ri u’ano’nib’al
un delito sin comprender el carácter ilegal de su yey urilik ub’inik ku’an makuneem na kach’ob’on
acto. La persona cree actuar legalmente porque ta puwi’ ri makuneem katajin chu’anik. Ri
su cultura (convivencia en la comunidad) le tikaweex kuch’ob’o utz katajin chu’anik ruma
impide comprender el carácter delictuoso de jela’ xex ka’an chupa ri ano’nib’al (uk’olem chupa
su acto o ignora que ese comportamiento está komoon) ire na reta’am taj we makuneem katajin
prohibido. chu’anik uwe b’i’iim na utz taj ruma ri q’atal tziij.

Error en el tipo. Concepto de Derecho Penal Utz ta anooj chwi ri x’anik. Jela’ re ri q’atoj
que se refiere al desconocimiento de todos o tziij pacha’ kub’i’ij na eta’am taj we makun che
alguno de los elementos del delito, sin que exista jujun uwe ronoje u’anik, ire na chi a’anikiil ku’ano.
intención de cometerlo. En consecuencia, no Ruma la’, na kaya’ ta tojoj maak chi uquul.
habrá responsabilidad penal.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 65


Instituto de la Defensa Pública Penal

Escena del crimen. Lugar en donde se Uk’olib’al makuneem. E uk’olib’al pa ka’an


cometió un delito, en el cual el Ministerio wi makuneem, che la’ ri Tzukun Q’alijisan Maak
Público recolecta las evidencias o rastros que kumol uchi’ ruxe’al makuneem uwe retz’ayaq ri
quedan de la víctima y el victimario, así como k’axk’olaal ku’an chike ri tikaweex ek’axk’oliim
objetos relacionados con el hecho. yey ruuk’ ri kak’axk’oliw ke, jela’ pacha’ b’isa’ch
xuchapab’eej re xmakun ruuk’.

Escritura pública. Documento escrito en papel Jikil tziij pa taqanawuuj. Wujiil tzib’am chwa
especial (protocolo) autorizado por notario, en uxaaq wuuj (taqaneem) u’anom ruma juna ajkojol
el que una o más personas voluntariamente tziij, che la’ jun uwe uk’iyaal tikaweex kakitz’onoj
crean, modifican o extinguen obligaciones chu’anik, kakiyijib’a’ uwe uk’isik uwach ruuk’ ri
jurídicas. taqoj tziij.

Espíritu de la ley. Sentido genuino del propósito Uk’u’xaal q’atab’al tziij. Ri qatziij ucholajiil
de una ley, lo que la ley realmente manda en jun q’atab’al tziij, sa’ ri qatziij kub’i’ij; na e ta ri
contraste con interpretaciones personales. jalajuuj taq chomanik chi riij.

Espiritualidad. Es el conocimiento, aceptación Xukuleem mejeleem chwa ri Ajaaw.


o cultivo de la esencia inmaterial de uno mismo. Ureta’maxik, uk’amiik uwe utikiik ruk’u’xal
En creencias monoteístas y politeístas, está ano’nib’al re junoq. Ri kojiik jun ajawal yey uk’iyal
ligada a algo superior a todos los seres vivos. ajawal, rek’am riib’ ruuk’ ronoje k’as chwach
Los pueblos indígenas practican su propia uleew. Ri tinamit ajquuk’ kaki’an uriliik ruwach
espiritualidad basada en la cosmovisión y el juyub’ taq’aaj puwi’ ri ilib’al uwach juyub’ taq’aaj
calendario sagrado cholq’ij. yey puwi’ ri cholob’al q’iij.

Esponsales. Promesa mutua entre un hombre Sipaneem re ya’ooj chi’aaj. Ri kakiya’ kichii’
y una mujer, por la que se obligan a contraer che jun achi jay jun ixoq e chiri’ kakik’am kiib’, e
matrimonio. chiri’ kek’uli’ik.

Esquizofrenia. Trastorno mental grave que Sachib’al na’ooj. Jun yab’iil re na’ooj xiik k’ax
provoca una distorsión del pensamiento, las ruma la’ kuch’ob’ sa’ch ri na’ojib’al, kuril sa’ch na
percepciones, las emociones, el lenguaje, la qatziij taj, kajalak’ataj ri ki’kotemal kape royowal,
conciencia de sí mismo y la conducta. Los signos utz ta ri ch’a’teem, nakuna’ taj sa’ ku’ano yey ri
y síntomas pueden variar, pero generalmente ub’inik k’aslemal. K’i taq uwachib’al, e ma ronoje
implican fantasías, alucinaciones o habla xa kuch’ob’ ri ujoloom, kuril sa’ch na qatziij taj
desorganizada, y reflejan una capacidad deficiente uwe na jinta usuuk’ ri kach’a’tik yey na kuriq taj
de cuidarse a sí mismo. uchajixiik riib’ utukel.

66
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Estabilidad laboral. Es el derecho que tienen Jikil chaak. Kooch loq’oxiik ya’tal chi ke ri
todos los trabajadores/as a conservar su empleo, ajchakiib’ junelik kak’oji’ kichaak, we xki’an juna
salvo que incurran en causa justificada para ser kimaak rumal ri’ utz kesax ri kichaak.
despedidos legalmente.

Estado. Forma de organización política y jurídica, Nimataqaneel. E ri jun molaaj chi tikaweex
integrada por una población, asentada en un kuk’a’aam kiib’ pa juna siwaan tinamit, e jeqel
territorio determinado, con un poder soberano chupaam ri nimalaaj k’olib’al pa junaam we
y su ordenamiento jurídico, expresado en la q’atab’al kitziij, e k’o pa ub’eyaal q’atab’al tziij,
Constitución, donde se enuncian los derechos uchuu uwujiil tinamit, pa kach’ob’otaj wi ri ya’tal
y obligaciones de las personas. Su finalidad es chi ke konojel ri tikaweex. E kakitzukuj ri utziil pa
el logro del bien común. ~ civil. Conjunto de junamiil. ~ Ri umoloom ronojel ri kik’aslemaal ri
calidades que resultan de la situación o posición winaqiib’ pa kitukelaal, pa kik’iyaal. E pa kariqitaj
que los individuos ocupan como miembros del wi ri ya’tal chike konojel ri winaq e k’o pa ri
Estado o de la familia. ~ social de derecho. siwaan tinamit, ri e k’o pa jun jaa. Ri ya’tal chi ke
Estado con una estructura inclusiva especialmente pa molajiil. Siwaan tinamit, pa k’o wi ri ucholajiil
de poblaciones tradicionalmente excluidas que ri kakichakub’eej ri winaqiib’ anatal k’ax chike, e
ofrece protección a la ciudadanía mediante k’uri’ wa’ ri chi rajawaxiik, xoq ka’an jun utzilaaj
el control del uso de la fuerza, asegurando un q’atooj tziij pa kiwi’, kaq’at uwach ri itzeel taq
control civil de la seguridad y ofreciendo también eleq’ kiwi’.
acceso a la justicia, asegurando su independencia
y con capacidad de lucha contra la corrupción.

Estado constitucional de derecho. Jikib’anik pa nimawuuj chwi loq’oxiik.


Sometimiento de los órganos de poder del Ukojiik ri uk’iyal taq chuq’ab’ilaal ri raqan q’atb’al
Estado a lo establecido en la Constitución, las tziij chupa ri Ajaaw Q’atab’al Tziij, ri uk’iyaal
leyes y tratados internacionales, sobre la base de q’atoj tziij yey ri taqan tziij re amaq’ tinamit, puwi’
derechos y libertades individuales y colectivos, ruto’b’al taq ri tikaweex kitukeel yey pa mutza’j,
cuyo funcionamiento es imparcial y garantiza la jela’ kuya kichuq’ab’ilaal na jinta k’axk’olaal yey
separación de poderes, salvaguardando a las y keb’utoq’aaj ri jachik upa ri chuq’aab’, keb’uchajiij
los ciudadanos de las arbitrariedades del poder ri tikaweex che taq ri u’anik ta ri janipala’ kub’i’ij
absoluto. Toda norma, disposición o ley que sea ri taqan tziij, yey we jun wi ka’anik sa’ kub’i’ij
contraria a la Constitución es nula ipso jure (de chupa ri Ajaaw Q’atab’al Tziij na jinta uchuq’aab’.
pleno derecho).

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 67


Instituto de la Defensa Pública Penal

Estado de calamidad pública. Limitación al K’asleem pa k’axk’olaal. Uq’atexik taq ri


derecho de libre locomoción, derivado de uno o to’ob’al taqanatziij re malkatem, ruma jun uwe
varios eventos naturales que generan condiciones uk’iyaal taq sa’ch re kuk’axk’olej ri kichajixiik
de vulnerabilidad en las personas, los bienes, ri tikaweex, ri b’itaq ke, ri kik’olib’al, sa’ puwi’
la infraestructura, los medios de subsistencia, e k’asal wi, ri uk’iyal ch’uqun nib’a’iil chupa ri
la prestación de servicios o los recursos El tinamit. Ri uq’atexiik malakatem chupa ri tinamit
estado de calamidad pública es decretado kaya’tajik ruma ri Ma joj re Q’atoj Tziij yey ri
por el Organismo Ejecutivo, y de inmediato el Nima ratz’iyaqiil q’atoj Tziij kareta’maj pacha’
Congreso de la República debe conocerlo para kuril uwach, kub’i’ij utz uwe na karaj taj. (Art. 14
ratificarlo, aprobarlo o rechazarlo. (Art. 14 y 15, yey 15, Q’atoj Tziij puwi’ chajal tinamit).
Ley de Orden Público).

Estado de excepción. Facultad del Estado Q’atoj b’eyaal b’ineem k’asleem. U’anik
de suspender algunas de sus obligaciones en chupa ri Nimataqaneel tinamit re kakoq’otaj
materia de derechos humanos, por la invasión ronoje ri eqaleem taqanatziij ke ri tikaweex,
del territorio nacional, perturbación grave de la ruma x’an okeem chupa ri tinamit Paxil, jinta chi
paz, calamidad pública o actividades en contra utzilaal, u’anik uk’axk’olixik ri tinamit. kuq’ateej
del Estado. Limita los derechos de locomoción, ri taqanatziij re malakatem, molob’al iib’ yey
reunión y manifestación, entre otros. Los uch’o’jixiik kito’ob’al, uk’iyal taq sa’ch chiik. Ri
estados de excepción están regulados en la Ley oq’tan taqanatziij chupa ri nimataqaneel ruk’am
del Orden Público. riib’ ruuk’ q’atoj tziij puwi’ chajal tinamit.

Estado de inconsciencia. Concepto que se Maji’ utziil k’u’. Jela’ ub’i’xikiil re kaqasaw
refiere a la disminución del estado de alerta o uwach uwe ruma naku’an ta utukel jucha sa’ch
la carencia de voluntad para realizar actos por sa’ ku’ano. Ri tikaweex ku’ano ruma pa waraam,
sí mismo. La persona realiza actos bajo efectos xwa’r, q’ab’ariik uwe ruma kutij juna itzeel
de sueño, sonambulismo, embriaguez letárgica o b’isa’ch re sachasan una’ooj.
consumo de alguna droga.

Estado de necesidad. Situación o circunstancia K’axk’oliil k’asleem tikaweex. U’anik uwe


donde el individuo, para salvarse o salvar a uk’oliik juna tikaweex, pacha’ re kuchajiij uwe
un tercero de un peligro, comete un delito kuto’ junoq chik che juna k’axk’olaal, ku’an ri
involuntario e inevitablemente porque no tiene makunik tob’ na karaj taj e ma ku’ano ruma ma
otro medio de impedirlo Art. 24.2 CP. na jinta chi juna sa’ch ku’ano re kuchajiij riib’.Art.
24.2 CP.

68
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Estado emotivo. Concepto del Derecho Yakab’al uk’u’x tikaweex. Jela’ kab’i’xik che
Penal que se refiere a la afectación cognitiva que ri taqanatziij kuch’a’tab’ej puwi’ ri k’axk’olaal
pueda tener una persona debido a estímulos uk’uluum juna tikaweex ruma una’ooj che
emocionales particularmente fuertes, que juna sa’ch kumaj juna unimal k’u’xaj, kaya’tajiik
naturalmente le hayan provocado arrebato u ruma kitzukum royowal uwe na juna sa’ch re
obcecación (ofuscamiento). Art. 26.3 CP. kuq’ateej che ri tikaweex re kach’ob’on puwi’
(Sachana’ooj). Art. 26.3 CP.

Estado pluricultural y multilingüe. Komoon tikaweex k’o k’iyal ano’n jay


Sociedad políticamente organizada que propicia ch’a’teem. Chupa ri tinamit kakinuk’ uk’iyal
las condiciones para que los pueblos indígenas, na’ooj re rikik’oleem chupa ri tinamit mayab’,
afrodescendientes y otras poblaciones que q’eqaab’ kitzu’nib’al yey kuuk’ jujun tikaweex chik
la integran ejerzan plenamente sus derechos, ejeqel chupa ri tinamit re kakoj ri kitaqan tziij,
identidad e historia, practiquen y desarrollen kiwachib’al, ojer tziij, uch’a’tab’exiik kich’a’temal,
sus idiomas, su cultura, cosmovisión y modo kano’nib’al, uwachib’al uleew yey sa’ u’anik
organizativo en beneficio de todos los habitantes kakimoloj kiib’ ri komoon yey ri unuk’ik utza’m
y de la construcción de la unidad del Estado. chupa ri tinamit.

Estafa propia. Delito consistente en inducir Eleq’ sokoneem. Makuneem puwi’ re


a error a una persona mediante engaño para kuch’akach’a juna tikaweex ruma raq’uul pacha’
apropiarse de su patrimonio. Art. 263 CP. ku’an ri’re che juna b’itaq e. Art. 263 CP.

Estereotipo. Opinión o prejuicio de desvalor Itzeel tzijob’enik. Ub’ixikil uwe kich’ob’onik


hacia una o varias personas, basado en sus re kaqasax uwach uq’iij jun uwe uk’iyal tikaweex,
características personales o en su pertenencia ruma sa’ kab’in wi ri tikaweex uwe petenaq chuma
a un pueblo; puede conducir a la comisión de juna komoon; ruuk’ la’ kuq’atej ri u’anik yey uya’ik
delitos o limitar el ejercicio y goce de derechos, ri taqanil tziij, jela’ utz kaki’an makuneem puwi’
por ejemplo, crímenes de odio. Estereotipo ruma itzeel kakil ri tikaweex. Uqajixik uwach
de género. Opinión o prejuicio generalizado uq’iij ruma xa ixoq. Ub’i’xikil uwe kich’ob’onik
acerca de atributos o características que las puwi’ urulewaal poqlajiil ke ri tikaweex uwe juna
personas poseen o deberían poseer, o de las sa’ch kakiriqo, uwe ri k’iyal chakuneem kaki’an
funciones sociales que desempeñan o deberían chupa ri tinamit. kuq’ateej uwach sa’ utz ka’anik
desempeñar. Limita la capacidad y obstaculiza yey kuq’eb’a’ riib’ pacha’ utz uk’iyik uwach uq’iij
la oportunidad para desarrollar sus facultades ri tikaweex. Jela’ kuk’am b’i chupa ri utzukuxik
personales. Puede conducir a la comisión maak, pacha’ ri k’axk’olaal che juna ixoq yey
de delitos, como violencia contra la mujer y kamisanik ke ixoqiib’.
femicidio.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 69


Instituto de la Defensa Pública Penal

Estigma. Actitudes y creencias negativas sobre Etaliil tz’aqooj chwa ch’akuul. Itzeel u’anik
las personas. Conlleva una afectación al honor y yey uch’ob’iik pa kiwi’ ri tikaweex. Kuk’am b’i
la dignidad de la persona. uk’axk’olexiik yey uchuq’aab’ wachib’al re ri
tikaweex.

Estrado. Sala o espacio físico dentro del K’olib’al ta’oj q’atan tziij. Upaa juna jaa uwe
tribunal donde jueces y magistrados celebran k’olib’a pa kek’uji’ wi eb’aj q’atal tziij re kata’
audiencias, escuchan a los sujetos procesales kichi’ uk’iyaal tikaweex (iloj taqaneem, ajkojol
(fiscal, abogado defensor, querellante, acusado, tziij, to’oj wi’, ri makuneel, ri k’axk’oliim) yey kaya’
victima) y emiten sentencias. Notificación ri ch’ayib’al q’atoj tziij. Uya’b’al reta’maxiik
por los Estrados del tribunal. Espacio físico chike ri tikaweex echokom chupa ta’oj
dentro del juzgado donde se postean edictos y q’atoj tziij. k’olib’al chupa ri q’atoj tziij pacha’
notificaciones a personas a quienes se les haya kanak’ wujiil yey ub’i’xikil chike tikaweex
declarado en rebeldía. ajmakuneel.

Etnocéntrica. Concepción del mundo según la Yakab’al wachiil ano’n. Uch’ob’iik puwi’ ri
cual el grupo étnico al que se pertenece es el uwach uleew e ri uk’u’xal ri kitinamit ike, yey
centro, y los demás grupos son pensados por ri nik’aj chiik xa eteran chikiij. Kaq’alajin puwi’
referencia a él. Se manifiesta como elogio de lo ruma kakiyak uwach uq’iij ri ki b’ano’on yey
propio y desprecio de lo ajeno. kakiqasaj uwach ri ki’ke ri nik’aj tikaweex chik.

Etnocidio. Destrucción sistemática de un Ukamisab’a ano’n. Uyojixiik b’atz’in na’ooj


grupo étnico, de sus modos de vida o de su re juna tinamit ajquuk’, ri kik’aslemal chupa ri
cultura, a partir de considerarlo inferior al ano’nib’al, kajechi’ uwachib’al puq’aab’ ri tinamit
grupo dominante. El objetivo es extinguirlo o k’o uchuq’aam. Ruma ka’anik re kasachisax
transformarlo para asimilarlo al modelo propio. uwach ri ano’nib’al jela’ kuk’am ri ano’nib’al re ri
komoon k’o uchuq’aab’.

Excepción. Medio de defensa utilizado en un To’obal iib’. To’obal iib’ ku’an ri winaq xriqitaj
proceso por el demandado para oponerse a la chi riij, rumal na kunimaj ta janipa ri kab’ix chi riij.
acción o demanda.

Excusa. 1. Razón o causa para eximirse de una Esan iib’. 1. Jun tziij kukoj juna re karesaj juna
carga o cargo público. 2. Motivo fundado o simple eqalen chi riij. 2. Juna tziij kab’i’xik re karesaj riib’
pretexto para disculparse de una acusación. 3. pa juna maak. 3. Elesan iib’ chuxee’ juna eqalen.
Descargo.

70
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Exhibición personal (Hábeas corpus). K’utub’al wachiil (uriliik uwach


Mecanismo para asegurar la libertad personal. makuneem). U’anik pacha’ katzoqopixik.
Derecho establecido en la Constitución para Uto’b’al taqanatziij ya’om che ri tikaweex ruma
solicitar la presentación inmediata ante juez de ri Ajaaw Q’atab’al Tziij pacha’ kuk’utub’ej riib’
toda persona ilegalmente detenida, o cohibida chwach ri ajq’atal tziij ke konoje ri tikaweex
de otro modo del goce de su libertad individual, etz’apiim yey na kimaak taj, uwe junoq ka’an
o de quien sufre vejámenes en prisión. El tribunal k’axk’olaal che ya ch’apiim chiik. Ri k’olob’al
restituye la libertad, hará cesar los vejámenes, u q’atoj tziij kuchoqopiik ri tikaweex, jela’ na ka’an
ordena que termine la coacción a que estuviera ta chi ri k’axk’olaal che ri tikaweex.
sujeto.

Exhibicionismo sexual. Delito que comete K’utuneem b’aq’uneem. Jun maak ku’an ri
quien, ejecute, o hiciere ejecutar a otra persona, winaq we, ku’an uwe kumin chi junoq chupaa
actos sexuales frente a personas menores re kab’aq’un chi kiwach k’amaja’ kijunaab’ uwe
de edad o persona con incapacidad volitiva o tikaweex tz’aqat ta kina’ooj. Art.188 CP.
cognitiva. Art.188 CP.

Exhorto. Rogatoria librada por un juez, en Ta’oj to’ob’ chwa q’atol tziij. Jun ta’oj
un proceso que se tramita ante el juzgado toq’oob’ ku’an ri q’atol tziij chi riij juna ch’a’ooj
a su cargo, y dirigida a otro juez de su misma k’o pa uq’ab’ ri re, che junchik q’atoj tziij junaam
categoría, pero diferente jurisdicción, a fin de ruuk’ ri re, e ma kachakun pa junchik k’olib’al,
que practique alguna diligencia (notificación, re ku’an juna chaak pa uk’axeel ri junchik chiri’
embargo, declaración de testigos) que deba pa kachakun wi re re (cha’ ta ri’, uya’iik wuuj,
realizarse en la jurisdicción de éste. umajiik juna b’eyomaal, uq’alajisaxiik juna iloneel.

Exhumación. Acción de desenterrar, de sacar K’otoj kaminaq. E chiri’ kak’ot juna kaminaq.
de la sepultura un cadáver o restos humanos. Na utz ta juna k’otooj we na utaqooj ta juna
No cabe hacer ninguna exhumación sin permiso q’atol tziij. We k’o ri utaqaniik ri q’atol tziij, ri
de la autoridad o sin decreto del juez. Asimismo, rajaaw uleew pa muqutal wi ri kaminaq na utz ta
con este permiso, el propietario del predio kayajan che ri k’otooj; utz kak’ot b’i ri anima’ re
privado no podrá oponerse a la exhumación, sea kemuq pa juna chi k’olob’al, pu we re kilik sa’ ri
para trasladar el cadáver a otro punto o para xok che, rumal e utz’onoom ri’ ri q’atoj tziij.
examinarlo con motivo de algún procedimiento
judicial.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 71


Instituto de la Defensa Pública Penal

Exigible. Lo que puede o debe exigirse o Ch’o’jin k’aas. Juna sa’ch utz kok uch’a’ojiil. Utz
demandarse. Dícese de una deuda que ha vencido jewa’ kab’i’x che juna k’aas we xq’ax ri uq’ijool
y que puede pedirse judicial o extrajudicialmente. re ri tojob’al re, utz kok uch’a’ojiil chi uwach juna
q’atol tziij pu utz we utukeel ri rajaaw kutz’onoj.

Expropiación. Desposeimiento o privación de Majoneem. Umajik uwach ub’i’ taq re, yey na
la propiedad de parte del Estado a las personas kaya’ ta chik okeem chupa, ruma ri Komoon
particulares, por causa de necesidad o utilidad Tinamit, pu we tikaweex, ruma uchapab’exiik
pública que permita satisfacer necesidades ruma rajawaxiik, re ukojik chwa komoon, chi
colectivas a cambio de una indemnización previa. katob’ pa mutzajiil, xew ri’ kaya’ jun tojoneem
chi uxe’eel.

Extinción de dominio. Es la pérdida a favor Q’atisan b’eyomaal pa uq’ab’ q’atab’al


del Estado, de cualquier derecho sobre bienes tziij. E ri ujamiik ri to’ob’ re ri tinamit, chwi juna
cualquiera que sea su naturaleza y clase, de loq’oxiik re b’eyomaal, tob’ xa sa’ chi b’eyomaal
origen o procedencia ilícita o delictiva, sin xew ta wi ne petinaq che itzeel ano’nik, we
contraprestación ni compensación de naturaleza xriqitaj umaak ri winaq na katzelex ta chi ri
alguna para su titular o cualquier persona que ub’eyomaal che.
ostente o se comporte como tal.

Extinción de la pena. Concepto del Derecho Usachik uwach ajmaak. jela’ u’anik re k’isib’al
Penal que se refiere a la terminación de la uwach tojon maak ruma taq: xepon ri uq’ijool ri
pena por las siguientes circunstancias: por su tojoj maak, ruma xkam ri ajmakuneel, xkuyataj
cumplimiento, por muerte del condenado, umaak, k’isib’al uwach. Arts. 102, 77 CP. Ka’anik
perdón del ofendido, prescripción. Arts. 102, 77 ruma juna sa’ch re k’isib’al uwach ri tojoj maak, e
CP. Se tramita mediante un incidente de extinción ri ajq’atoj tziij ka’anow re. Art. 495 CPP.
de pena, ante el juez/jueza de ejecución. Art. 495
CPP.

Extinción de la persecución penal. Usachik uwach utereneb’exiik ajmaak.


Concepto del Derecho Penal que se refiere a la Ch’ob’onik puwi’ ri to’ob’al tojon maak
terminación de la persecución penal. El Estado kuch’a’tab’eej puwi’ ri k’isib’al tzukuxiik. Na utz
no puede perseguir a la persona a través del ta chi koqotax ri tikaweex ruma ri makunik ruma
proceso penal por concurrir las circunstancias taq wa’: xkamik ri makuneel, kuyb’al makuneem,
siguientes: muerte del imputado, amnistía, k’isib’al uwach ri taqanatziij, tojonik ruuk’ pwaq
prescripción, pago de la multa. Art. 32 CPP. ri maak. Art. 32 CPP.

72
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Extinción de la responsabilidad penal. Usachik uwach ri eqelem makunik.


Concepto del Derecho Penal que se refiere a Ch’ob’onik puwi’ ri to’ob’al tojon maak
la terminación de las obligaciones penales de kuch’a’tab’eej puwi’ ri uk’isik ri oqotan tojoj
una persona, por haberse generado alguna de maak re juna tikaweex, ruma ma xjeqer juna
las circunstancias de extinción de la persecución k’isib’al re ri tojonik re makunik. Art. 101 CP.
penal. Art. 101 CP.

Extracción de sangre. Toma directa de Esanik kik’eel. Uresaxiik kik’el che juna
muestras sanguíneas de una persona sujeta a tikaweex katajin uchola’j tzukun maak chiriij,
proceso, para su análisis pericial. jela’ kaq’alajinik ri kaq’ab’ax chupa.

Extradición. Consiste en un proceso mediante Jachooj, taqooj makuneel. E chiri’ juna


el cual un estado (o nación) solicita a otro la tinamit kutz’onoj panoq juna winaq u’anoom
detención y traslado de un criminal, para poder umaak rumal kaq’at tziij puwi’ jay kutoj umaak
someterlo a juicio y que pueda cumplir su chupa ri tinamit katz’onow lo re.
condena según la ley en el país de origen.

Extrajudicial. Lo efectuado fuera o al margen Pa q’atab’al ta tziij. Ri lik na e ta ri q’atol tziij


de un juez o tribunal. b’i’yoom re.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 73


Instituto de la Defensa Pública Penal

F
Fáctico. Narración histórica o cronológica de Jikil tziij. Ub’i’xikiil ojertaan uwe retal cha’ taj
cómo sucedió el hecho criminal que se investiga, xu’an juna sa’ch re tzukun uxe’al maak, e ri eb’aj
permite al fiscal, defensor, querellante delimitar iloj taqaneel, ri aj to’ob’al, uya’iik chi reta’maxiik
su teoría del caso. ri ch’ob’onik puwi’ juna sa’ch.

Falsedad ideológica. Delito consistente en Raq’unik puwi’ tz’ib’aam tziij. Makuneem


faccionar o producir (formalizar) un documento re ka’an juna sa’ch (uya’ik chi reta’maxiik) juna
en que se hacen constar declaraciones falsas wuuj pa kub’i’ij wi raq’un ch’a’temaal puwi’ juna
concernientes a un hecho que el documento sa’ch chupa ri wuuj kub’i’ij wi. Art.322 CP.
deba probar. Art.322 CP.

Falsedad material. Delito consistente en Na’ojisan tziij loch’ob’al. Makuneem puwi’


hacer en todo o en parte, un documento público re u’anik che ronoje uwe xa ch’aqap, juna wujiil
falso, o alterare uno verdadero, de modo que na qatziij taj uwe kojom raq’uul b’i chupa, jela’
pueda resultar perjuicioso. Sanción con prisión kaq’alajin ri makunik. Ri tojoj maak katoj ruuk’
de dos a seis años. Art. 321 CP. ka’ib’ o waqiib’ junab’. Art. 321 CP.

Falso testimonio. Delito que consiste en Tz’aqoj tziij. Makuneem ka’anik ruma kab’i’ij
afirmar bajo juramento ante un juez o notario raq’un tziij chwach ri ajq’atoj tziij uwe juna
una falsedad u ocultare la verdad. Art. 460 CP. ajsaqiltz’iib’ karaq’un chwach uwe kub’i’ij taj sa’
xu’an juna sa’ch. Art. 460 CP.

Falta. Acciones u omisiones voluntarias Ch’uta maak. U’anik uwe na ka’an taj janipala’
contrarias a la ley, por las cuales se impone kub’i’ij ri q’atoj tziij, ruma la’ kaya’ tojonik maak
pena de arresto. No causa daño grave. Para su re katz’apaxiik. Na unimal ta k’axk’olaal ku’ano.
resolución es competente el Juez/Jueza de Paz. E ri ajq’atoj tziij re utzilaal kayijib’aw re. Art. 480
Art. 480 CP. CP.

Falta contra las personas. Infracción de las Makunik chike tikaweex. Uk’axk’olexiik ri
buenas costumbres, que deben observarse para utzilaaj taq ano’nib’al, chi rajawaxiik u’anik pacha’
la convivencia armónica. Art. 481 CP. ka’an utzilaaj k’oleem. Art. 481 CP.

74
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Falta de mérito. Es la decisión judicial que Kaq’aljin ta maak. Jun utziij ri q’atab’al tziij
declara que no existen suficientes elementos pa kab’i’x wi na jinta k’iyaal q’alajisan maak chwi
de convicción para ligar a proceso penal a una juna winaq, uwari’ che na utz ta katikir utzukuxiik
persona, de tal forma que no se iniciará una umaak ri winaq tz’aqoom riij.
investigación en su contra.

Familia. Institución social, permanente y Mi’aal alk’o’aal. Jupuuq chi tikaweex ejeqel
natural, compuesta por un grupo de personas pa jun jaa k’olib’al, k’o chux kachb’iil kiib’ rumal
ligadas por vínculos jurídicos emergentes de la kituneel kilaq’eel kiib’, rumal kik’amoom kiib’.
relación intersexual y de la filiación.

Familia ampliada. Comprende a todas las Nimarisan alk’o’aal. K’ach’a’t puwi’ konoje ri
personas que no sean familia biológica, que tikaweex na jinta chux chike, k’o kikik’el, ruma
tengan parentesco de consanguinidad, afinidad ma k’ax kakina’o uwe xex keta’am uwach ruuk’
o que mantengan una relación equiparable a la ri ak’alaab’, alitoo, alab’oo xib’iim uwe k’axk’olim
relación familiar con el niño, niña, adolescente ri taqanil tziij, pacha’ kub’i’ij ri ano’nib’al, u’anik
amenazado o violado en sus derechos humanos, yey janipala’ kakikoj chupa ri tinamit yey komoon.
de acuerdo con la práctica, usos y costumbres Art. 7 Chomanik 40-2010 CSJ.
nacionales y comunitarias. Art. 7 Acuerdo 40-
2010 CSJ.

Familia biológica. Comprende a los padres Alaxeel alk’o’aal. Jela’ ub’i’xikiil chike uchuu
y hermanos del niño, niña, adolescente. Padres uqaaw yey kichaq’ kiib’ ri k’o’maab’, alitoo yey
y hermanos del adoptado. Art. 2 Ley de alab’oo. Kichuu kiqaaw ri ak’alaab’ e k’ulum pa
Adopciones. 6 Acuerdo 40-2010 CSJ. jaa k’olib’al. Art. 2 Q’atoj tziij ke k’amoj ak’alaab’.
6 Chomanik 40-2010 CSJ.

Familia de origen. Familia consanguínea o por Warayiil alk’o’aal. Alk’o’aal k’o chux chikiwach
afinidad. Núcleo de convivencia en el que el niño ruma kik’el uwe keta’am kiwach. Xex ejeqel wi
niña ha transcurrido la mayor parte de su vida jela’ ri ak’alaab’ ronoje ri kik’iyib’al ke kajach
hasta el momento de ser separado por diversas kipa ruma uk’iyal taq k’axk’olaal ku’an pa ochoo
causas de su entorno familiar. Art. 21 Ley PINA. k’olib’al. Art. 21 Q’atoj tziij PINA.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 75


Instituto de la Defensa Pública Penal

Fe pública. Atributo que el Estado confiere a Jikib’am tziij. Uya’iik kuya ri tinamit chike ri
determinados funcionarios públicos y al notario, eb’aj chakiib’ re chwa tikaweex yey ri ajsaqiil
para proporcionar seguridad y certeza jurídica tz’iib’, pacha’ kuya chi reta’maxiik pa saqiil wi
a un acto o documentos. Brinda garantía de juna tz’ib’awuuj. Kuq’alijisaj ri wuuj qatziij kub’i’ij.
autenticidad.

Fehaciente. Verdadero, auténtico. Que hace fe Saqiil tziij. Qatziij, ere’. E kab’i’n re ri qatziij tziij
en juicio. chupa juna q’atal tziij.

Femicidio. Muerte violenta de una mujer por Kamisan ixoq. Uk’axk’olaal kamikal juna ixoq
razones de género, ya sea que tenga lugar dentro ruma ma xa ixoq, k’o juna nima uk’olib’al chuxo’l
de la familia, unidad doméstica, en la comunidad ralk’o’aal, juna ajchaak re pa jaa k’olib’al, chupa
o en cualquier otra relación interpersonal. Este ri komoon uwe juna sa’ch chik. Wa jun kamikal
delito es cometido por el hombre que mata k’axk’olaal ku’an juna achi che juna ixoq pacha’
a una mujer en un contexto de relaciones kuk’utub’ej ri kajech’i’ uwach ruma na junam ta ri
desiguales de poder por razones de género, sea kulewaal poqolajiil, jela chupa juna k’olib’al chwa
en el ámbito público o privado, a través de las tinamit uwe re xa jun, jela’ pacha’ kub’i’ij chupa
circunstancias que establece el artículo 6 de ri q’atoj tziij. Art. 6. Q’atan tziij ruma k’axk’olaal
la Ley contra el Femicidio y otras formas de chike ixoqiib’.
violencia contra la mujer.

Fiador. Persona que asume frente al acreedor Ch’aweel chi riij k’aas. E ri tikaweex kacha’w
de un tercero la obligación de cumplir lo debido chi riij ri ajchaq’i’m chi uwach ri chiq’imaneel,
por el deudor cuando éste no lo haga. En kuya uchii’ che kutzeleej ri uk’aas ri ajchaq’i’m
consecuencia, los bienes del fiador responden we ri re na kutoj ta chik. E katzaq tziij chi uwach
solidariamente o garantizan el cumplimiento del ri b’i taq re ri ch’aweel we ri ajk’aas na kutoj ta
compromiso ajeno. chi ri uchaq’i’m.

Fianza. 2. Obligación accesoria que uno Uk’axeel tojon k’aas. 1. E wa’ ri ximib’al
contrae para asegurar que otro pagará lo que q’ab’aaj kuya uchii’ juna che chi uwach ri kaya’ow
debe o cumplirá aquello a que se obligó. 2. La re ri k’asaaj, we ri ajchaq’i’m na kutoj ta chi ri
prenda que da el contratante en seguridad del uk’aas. 2. E etaliil kuya ri ajchaq’i’m, k’utub’al re
buen cumplimiento de su obligación. chi qatziij kutoj ri uk’aas.

76
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Fiscal. Funcionario/a del Ministerio Público Iloj taqaneem. Ajchaak re pa tzukun Q’alijasan
encargado de la investigación y del ejercicio Maak eka’anow re ri uxe’al tzukun maak yey
de la acción penal. De acuerdo a sus sa’ u’anik re utojik ri maak. Chiriij wi ri kichaak
responsabilidades, puede denominarse Fiscal kaki’an chupa, jela’ pacha’ ronoje iloj taqaneem,
General, Fiscal de Distrito, Fiscal de Sección, iloj taqaneem chike mutza’j komon, iloj taqaneem
Fiscal Especial, Fiscal Municipal, Agente Fiscal y pa ch’uti’q mutza’j, Iloneel taqanel yey to’b’al
Auxiliar Fiscal. Representa los intereses de la iloj taqaneel. Kuk’utub’ej ri uto’obal uwach taq
sociedad y del Estado ante los tribunales de ri komoon yey ri uk’aslemaal tinamit chwach ri
justicia, principalmente en los juicios penales. q’atoj tziij, chwach taq ne ri ukojiik tziij.

Fiscalía. Dependencia del Ministerio Público Uk’olib’al iloj taqaneem. Uq’aab’ re ri Tzukun
con especialización en la investigación penal Q’alijasan Maak kuk’aq riib’ puwi’ ruxe’al tzukun
de determinados hechos (ejemplo, Fiscalía de maak (pacha’, iloj taqaneem re ixoq, iloj taqaneem
la Mujer, Fiscalía de delitos contra el ambiente, re k’axk’olaal che ri juyub’ taq’aaj, iloj taqaneem
Fiscalía de Derechos Humanos), o que actúa en re tikaweex), uwe kechakun pacha’ wi k’olib’al re
determinada área geográfica del país (Distrital, ri tinamit Paxil (pacha’ pa uk’iyal kab’ilto uwe pa
Municipal, etc.). taq kab’ilto.).

Fisonomía. Aspecto particular del rostro de Palajaaj. Sa’ ri katzu’n upalaaj juna tikaweex.
una persona. Cara.

Flagrante. Figura del Derecho Procesal Penal Majatajeem pa anoj maak. Uchaak ri to’ob’al
que consiste en encontrar a la persona en el tojon maak e ke’el wi re kuriq juna tikaweex
momento que comete el delito o inmediatamente echiri’ katajin chu’anik ri maak uwe ya makuninaq
después de haberlo cometido. kanoq chiik.

Fuerza de seguridad. Conjunto de agentes Ajchajin tinamit. Jupuuq tikaweex k’o kiwach,
de la autoridad, armados y generalmente kuk’a’am k’aqab’al ch’iich’, xaq junaam kiq’uuq’,
uniformados, que bajo la dependencia del poder kechakun pa utaqo’niil tinamit, kakilo pacha’ k’o
público tienen por objeto mantener el orden utziil uchomaal.
interno.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 77


Instituto de la Defensa Pública Penal

Fundamento de derecho. Sustento jurídico y Jikib’am q’atab’al loq’oxiik. E kachapow


doctrinario aplicable al caso: normas, principios utza’m q’atoj tziij yey ch’ob’onik re kakoj taq pa
y procedimientos a que deben estar sometidas kiwi’ juna k’axk’olaal: utaqa’j tziij, jeqeb’al tziij yey
todas las personas en cualquier sociedad. Es u’anik chike konoje ri uk’iyal tikaweex chupa ri
la parte de una sentencia donde se indica el tinamit. uch’aqapul upa jun taqa’j q’atoj tziij pa
contenido de la ley o normas en la que una kab’i’x wi sa’ ke’eel wi ri taqanatziij uwe uchola’j
autoridad sustenta sus resoluciones, y también u’anik ri tziij pacha’ ri kayo’w re ri utzirixiik juna
parte en que se fundamentan las peticiones de maak yey sa’ puwi’ xch’aaw wi re xu’an ri q’atoj
un documento ante una autoridad. tziij jela’ xuchapab’eej juna wujiil pa kub’i’ij wi.

78
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

G
Garantías procesales. También denominadas To’ob’al q’atoj maak. Eta’matalik cha’ anoj
garantías judiciales. Son condiciones que deben saqiil re ri taqanatziij. Xe jela’ kaki’an ri k’olib’al
cumplir las instituciones en la sustanciación o q’atoj tziij che uk’amik b’i ri chola’j: Kata’ ta’oj
tramitación del proceso: Juicio previo, juez/jueza chi’iij, ajq’atol tziij uwe e k’o chwach janipala’
o tribunal independiente e imparcial, presunción ka’anik, kib’i’ij na umak taj, uto’ob’al re kutz’onoj
de inocencia, derecho a asistencia gratuita de juna tikaweex re kaq’atisaw che pu ch’a’tem
intérprete y de defensor público, plazo razonable janipala’ kab’ii’x che yey juna ajto’ob’al re ruma
del proceso, entre otros.Art. 8 de la Convención komoon, juna uxo’lib’al u’anik wi juna taqa’j
Americana de Derechos Humanos. chaak. Art. 8 r e ri Nimaq’atoj tziij ke amaq’
timanit ruma to’ob’al tikaweex.

Garífuna. Grupo étnico descendiente de Eqaab’ komoon. Jumutza’j chi tikaweex


africanos y aborígenes caribes y arahuacos epetenaq lo che juna amaq’ tinamit yey ri
originarios de varias regiones del Caribe. katz’iyaq petenaq ch’aqatinamit yey tinamit
Reconocen su pueblo como garinagu. Es uno de eb’elaxinaq che la’ ri amaq’ tinamit. Eta’matal ri
los tres pueblos indígenas reconocidos en los kitinamit epetenaq jela’. Jun chike urox komoon
Acuerdos de Paz. eb’aj quuk’ pacha’ kub’i’ij chupa ri Choman
Utzilaal.

Género. Concepto que se refiere a los Ixoq pu achi. Kach’a’t puwi’ ri ub’inik, uchaak
comportamientos, actividades y atributos que yey u’anik kuya ri komoniil che juna ixoq yey
una sociedad considera como apropiados para juna achi ku’ano, mama’iib’ yey ati’taab’. Kuya
hombres y mujeres, lo masculino y lo femenino. chi reta’maxiik janipala’ ri jech’el chuq’ab’ilaal
Plantea que las desigualdades entre hombres y chikiwach ixoqiib’ yey achijaab’ petenaq puwi’ sa’
mujeres son producto del significado y valoración kach’awik yey ri uchuq’ab’ilaal kakiya ri komoniil
que las sociedades dan a sus diferencias biológicas, che ruma ma junam ta kulewal poqolajiil, chiriij
de acuerdo con su cultura e historia. ~ Enfoque wi ri ub’ano’n yey ojeer tziij. ~ K’utub’al
/ Perspectiva de género. Método de análisis tzu’neem puwi’ taq ri ch’ob’onik. E
que permite visibilizar la desigualdad social kachapab’ex la’ ruma re kaya’ chi reta’maxiik ri
construida a partir de las diferencias biológicas junwi taq chi chuq’ab’ilaal kuya ri tinamit nuk’um
entre hombres y mujeres. Constituye una uchi’ puwi’ taq ri jun wi kulewaal poqolajil
herramienta de análisis para identificar y hacer chikiwach ixoqiib’ yey achijaab’. Jun chapab’al
notar la posición de desigualdad, subordinación re kilitajik yey uya’ik chi reta’maxiik ri junwi taq
y desventaja de las mujeres en la sociedad con jech’el kiwach yey e ketojow re b’e e ri ixoqiib’
relación a los hombres, debido a su género. Se chikiwach ruuk’ ri achijaab’, ruma jun wi kulewaal.
utilizan también para analizar la discriminación y Kachapab’exiik ruma kaya’ chi reta’maxiik uk’iyal
la violencia contra las mujeres y las personas de chi ch’amab’al yey k’axk’olaal kuk’ulumaj juna
diversa sexualidad e identidades de género. ixoq yey ri tikaweex uk’iyaal kib’aq’uniik.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 79


Instituto de la Defensa Pública Penal

Genocidio. Delito perpetrado con la intención Kamisan uwach tinamit. Makunik ka’an ruma
de destruir total o parcialmente a un grupo ka’aj kasachisax uwach ronoje uwe xa jujun
nacional, étnico, racial o religioso como tal. mutza’j chi tikaweex ek’o chupa juna tinamit,
Incluye cometer cualquiera de los siguientes ruma kitzu’nib’al uwe ruma puwi’ taq uk’iyal chi
hechos: tyox jaa. Kok chupa xa pa chike wa’ wa u’anik:

a. Muerte de miembros del grupo; a. Kamisaxiik juna achib’i’iil chupa juna mutza’j;

b. Lesión grave a la integridad física o mental b. Uk’axk’olexiik kulewaal poqolajiil uwe


de los miembros del grupo; kina’ojib’al jumutz tikaweex;

c. Sometimiento del grupo o de miembros c. Okisan jumutza’j chupa juna k’axk’olaal


del mismo, a condiciones de existencia que chupa ri kik’aslemaal pacha’ kasachisax
puedan producir su destrucción física, total uwach ri kulewaal poqolajiil;
o parcial;
d. Esanik jumutza’j ruuk’ k’axk’olaal re
d. Desplazamiento forzado de miembros del keq’atisax kuuk’ juna mutza’j chik;
grupo a otro grupo;
e. Uq’atexiik uwachib’al pacha’ junoq na kalax
e. Medidas destinadas a impedir nacimientos ta chupa ri mutza’j;
en el seno del grupo;
f. Uq’atasexik ruuk’ k’axk’olaal ki’ke ak’alaab’
f. Traslado por la fuerza de niños del grupo a re jun matza’j re ke’yoq chi ruuk’ jun mutza’j
otro grupo. chiik.

Art. 376 CP. Art. 376 CP.

Gobierno. Conjunto de funcionarios designados Ujoloom nimataqaneel. E ri jupuuq tikaweex e


por elección o nominación que tienen a su cargo cha’talik re kakik’am uwach ri siwaan tinamit jay re
la dirección y el manejo de los intereses públicos. kakichajij ri rajab’al kik’u’x konojel ri tikaweex.

Gravamen. Carga que se impone sobre un bien Eqalaneem. E kab’i’x wa’ che ri tojonik kaya’ chirij
(hipoteca, servidumbre, prenda, usufructo, etc.). juna b’eyomaal (uk’axeel tojonik, anooj chaak, juna
retaal tojonik, uchapab’exiik ri na re taj).

80
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Grupo étnico. Comunidad determinada por la Mutza’j ajchiqawach. Komoon junam atz’iyaq
existencia de ancestros y una historia en común. petenaq lo kuuk’ kixmut kimaam yey juna ojeer
Se distingue y reconoce por tradiciones y rituales tziij. Eta’matal uwach ruma ano’n k’olem yey
compartidos, instituciones sociales consolidadas junam chakuneem, jeqerinaq puwi’ nimaq taq jaa
y rasgos culturales como la lengua, la gastronomía, k’olib’al yey junam jujun taq sa’ch re ano’nib’al
la música, la danza y la espiritualidad entre otros pacha’ taq ri ch’a’teem, ri wa’iim, ri soon, ri xajooj
elementos. En Guatemala habitan 24 grupos yey ri uk’u’xano’n jujun taq sa’ch chik. Chupa ri
étnicos. El Artículo 66 CPRG protege a grupos tinamit Paxil e k’o kajib’ re kawinaq chi mutza’j
étnicos. timanit. E ri ch’uta le’a’j 66 CPRG kuchajiij taq ri
mutza’j e k’o pa ri tinamit Paxil.

Grupos en condición de vulnerabilidad. Mutza’j e k’o pa k’axk’ool k’asleem. Jujun


Aquellos grupos de personas que, por razón de mutza’j ketikaweex ruma: kijunaab’, we e achi
su edad, género, estado físico o mental, o por uwe ixoqiib’, uk’olem ri ulewaal poqolajiil uwe
circunstancias sociales, económicas, étnicas y/o ano’nib’al, ruma juna sa’ch ku’an chi kixo’l
culturales, encuentran especiales dificultades ri tikaweex, pwaqiil, mutza’j tikaweex uwe
para ejercitar con plenitud los derechos ano’nib’al, kakiriq k’axk’olaal pacha’ re kaki’an ri
reconocidos por el ordenamiento jurídico taqan tziij eta’matal uwach ruma ri tinamit yey e
nacional e internacional. amaq’ tan chi tinamit.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 81


Instituto de la Defensa Pública Penal

H
Hábeas data. Es la garantía que tiene toda Wuuj q’alajisab’al wache. Ri to’ob’al chi k’o
persona de ejercer el derecho para conocer lo chike konoje ri tikaweex chi kechakun puwi’ ri
que de ella conste en archivos, fichas, registros kooch loq’oxiik chwi ronoje k’o chupa ri wuuj
o cualquier otra forma de registros públicos, y k’olom, ajilaneel chwi ronoje chi re tinamit, yey
la finalidad a que se dedica esta información, así chwi sa’ taq usuuk’ wa taq wuuj, yey chwi ri
como a su protección, corrección, rectificación uchajixiik uwach, pu we na jinta chi uchaak utz
o actualización, o en su caso solicitar su kelisaxik.
eliminación.

Hecho jurídico. Todo acontecimiento y acto K’axb’al ik’oweem k’ax. Ronojel uwach b’ano’n,
que produce efectos para el Derecho. ri kopon pa uq’ab’ ri ucha’ojib’al k’asleem.

Heredero/a. Persona que por testamento o Q’axisaneem b’itaq re jay k’aas. Jun tikaweex
por ley sucede a título universal en todo o en rajaaw kan konojel pu nik’ajoq che ri ub’itaq re juna
parte de una herencia, con ocasión de la muerte tikaweex e chiri’ kakamik; rajaaw kanoq rumal jela’
de quien la deja, y que está representada por kub’i’ij kan par i uwujiil pu ri q’atab’al tziij, ri kaya’ow
el conjunto de derechos y obligaciones del kan ronojel pa uq’ab’ ri ch’utarajaaw.
causante.

Herencia. Conjunto de bienes, derechos y B’itaq re jay k’aas re kaminaq. E ronojel ri


obligaciones que al morir una persona, son ub’eyomaal, ri utzilaal k’aslemaal jay ri uchaak pataan
transmisibles a sus herederos o a sus legatarios. kuya’ kan juna tikaweex kakamik, kaq’ax pa kiq’ab’ ri
e ch’utarajaaw.

Heterosexual. Orientación sexual de una Ajawan achi pu ixoq. B’aq’unik re jun


persona caracterizada por la atracción hacia tikaweex kuk’utub’ej puwi’ echiri’ karaj uwach
personas del sexo opuesto. Un hombre juna tikaweex. Juna achi kurayiij uwach juna ixoq,
heterosexual se siente atraído por las mujeres, jela’ juna ixoq kurayiij uwach juna achi.
mientras que una mujer heterosexual siente
atracción por los hombres.

82
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Higiene y seguridad en el empleo. Es la Josq’inem jay utzilaal pa chaak. Kichaak konojel


obligación que todo patrono tiene de adoptar ri rajaaw chaak kakilo sa’ ri uchajixiik saqiil ri
las precauciones necesarias para proteger kik’asleem ri kajchaak kaki’ano, kakichajij ri rutziil
eficazmente la vida, salud y moralidad de los kiwach jay ri rutziil kik’u’x.
trabajadores.

Hipoteca. Gravamen impuesto sobre un bien Uwujil reqelejib’al k’aas. E ri jun tojonik q’atoom
inmueble para garantizar el cumplimiento de chiriij juna b’eyomaal, re kajikib’ax tojob’al juna k’aas.
una obligación.

Hipótesis. Suposición sobre una cosa o Jikib’atziij. Pacha’ ub’ixiik, chwi juna sa’ch, pu we
hecho que se plantea a fin de extraer de ri anoom, chi kaya’ chi retamaxiik, ma jela’ ketamax
ella una conclusión. Se utiliza para explicar ub’eyaal yey ratz’iyaq na’ooj. Yey kachapab’exiik pa
cómo sucedieron los hechos y determinar kaya’ retamaxiik, sa’ uk’ulumaxiik, yey ka’ilik na ri
responsabilidades. ajmaak.

Homicidio. Muerte causada a una persona por Xaq k’ate’t kamisaneem. E chiri’ kakamisax juna
otra. tikaweex rumal jun chik.

Homofobia. La aversión, odio, prejuicio o Itzeel k’u’xaal chwi laq’ab’anik achi pu


discriminación contra hombres o mujeres ixoq. Na karaj ta uwach, itzeel k’u’xaj, itzeel
homosexuales, también abarca a las demás ch’ob’onik uwe ch’amixiik kiwach ri achijaab’
personas que integran a la diversidad sexual. uwe ixoqiib’ kerayinik, kumaj kiwach cha’ taq ri
tikaweex jun wi taq kiwach re kulewaal poqlajiil.

Homologación. Acción y efecto de las Jikib’anem Junumanem na’ooj. E chiri’


partes de dar firmeza al fallo de los árbitros. kakijunumaaj ri kina’ooj ri e k’o pa ch’a’ooj,
~ Convalidación por el juez de ciertos actos y rumal kakijikib’a’ ri kakib’i’ij re keq’atow tziij
convenios de las partes. pa kiwi’. 2. E chiri’ ri q’atol tziij kuya uq’iij jujun
kib’ano’n jay ri kichomanik ri e k’o pa ch’a’ooj.

Homosexual (Gay-lesbiana). Hombre o Laq’ab’anik ajawanik achi pu ixoq. Achi


mujer que es atraído física, romántica y/o uwe ixoq kakirayiij uwach kulewaal poqlajiil,
emocionalmente de manera perdurable por k’axkakina’ kiib’ yey kakirayiij kiwaach achi ruuk’
persona de su mismo sexo. achi yey ixoq ruuk’ ixoq.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 83


Instituto de la Defensa Pública Penal

Honorarios. Retribución que recibe por su Tojob’al chaak. E wa’ ri tojob’al re ri uchaak
trabajo quien ejerce o practica una profesión o juna ajchaak, e chiri’ kuk’ayij ri una’ooj, ri upataan,
arte liberal. pu xa tob’ chaak kuriq u’aniik.

Huelga. Derecho fundamental del que disponen Ch’a’ojinik chwi rayib’al. To’ob’al ke eb’aj
los trabajadores para defender sus intereses chaak pacha’ re kakitoq’al kiib’ yey kakichajiij
y resguardar sus derechos frente al patrono, kiib’ pacha’ kaya’ ri to’ob’al taqanatziij chwach ri
consistente en la suspensión parcial o total de rajaaw chaak, kakoq’otaj joq’otaj o na kechakuun
actividades. ~ Huelga legal. Se efectúa previo ta chiik. ~ Uch’a’ojixil to’ob’al ruuk’ q’atan
cumplimiento de los requisitos que establece el tziij. Ka’anik chwach ri wujiil re katz’onob’exiik
Art. 241 del Código de Trabajo. ~ Huelga justa. Art. 241. Q’atoj tziij chwi chaak. ~ch’a’ojinik
Cuando los hechos que la motivan son imputables ruma k’u’an ta tojonik ri rajaaw chaak.
al patrono por incumplimiento de contratos Echiri’ ri makunik ka’anik ruma ri rajaaw chaak
de trabajo. La negativa injustificada a celebrar na keb’utoj ta ri eb’aj uchaak. Ruma ri eb’aj
contratos u otorgar mejoras económicas que chakiib’ kakitz’onoj kayak uwi’ ri ki tojonik yey ri
los trabajadores pidan y el patrono esté en rajaaw chaak na ku’an taj yey k’o urajiil na kuya
posibilidad de conceder. ~ Huelga injusta. taj. ~ ch’a’ojinik ema jinta upwaq ri rajaaw
Cuando la negativa de los patronos de otorgar chaak. Echiri’ ri rajaaw chaak na kuyak ta uwach
mejoras a los trabajadores es justificada, debido ri kitojonik ri eb’aj chaak ruma ma na jinta urajiil.
a que no están en la posibilidad económica de Art. 239 Q’atoj tziij chwi chaak.
concederlas. Art. 239 Código de Trabajo.

Huellas dactilares o digitales. Huellas, Retaliil uwi’ q’ab’aaj. Uwi q’ab’aaj, uk’exwach,
marcas o dibujos formados por las líneas anitaliik ruma jusotosiik chi utz’u’mal uwi
relieves de las crestas papilares (relieves, surcos q’ab’aaj (sota’j, Xurku, ub’eyaal) chupa ri q’ab’aaj
o canales) en las palmas de las manos, dedos y kaq’alajiin wi, uwi q’ab’aaj yey chupa ri utaq’ajaal
plantas de los pies, los cuales quedan visibles re ri aqanaaj, kakanaj chiri’ echiri’ kaya’ kan
cuando se plasman a través del contacto con uk’axwach chwa pa utz kak’uji’ wi. Kachapab’eex
la superficie. Se utilizan las yemas de los dedos ri uwi’ q’ab’aaj ruma keta’max uwach juna
para identificar a una persona a través de las tikaweex ruma ri retaliil uwi q’ab’aaj, ma ruma
huellas dactilares, dado que es una característica la’ xa jun uwachib’al ri tikaweex yey na jinta chi
única e irrepetible. junoq jela’.

Hurto. Sustracción de propiedad ajena sin Xelaq’aay (xale’al) eleq’. E chiri’ kelaq’ax b’i
consentimiento ni fuerza. ri b’itaq re juna winaq, na ruuk’ ta rajab’al uk’u’x
kuya’o we jinta ch’a’ooj ruuk’ ri eleq’ ka’an b’i.

84
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

I
Identidad. Conjunto de rasgos que caracteriza Etaliil wachiil. Jumutza’j chi retaliil re jun
a una persona o a una colectividad frente a los tikaweex uwe jumutza’j chikiwach ri nik’aaj chik.
demás. ~ Derecho del niño y niña a tener una ~To’obal ki’ke ak’alaab’ yey alitoo re k’o juna
identidad desde su nacimiento. Art. 14 Ley PINA. sa’ch kuq’alijisaaj uwach re echiri’ chi ralaxib’al.
Art. 14 Q’atoj tziij PINA.

Identidad colectiva. Percepción de personas Etaliil wachiil motza’j. Una’iik ki’ke ri


de pertenecer de manera conjunta a una tikaweex re kek’oji’ chupa juna mutza’j che
colectividad o grupo humano que se identifica jupuuq chik ke tikaweex re kakik’utub’ej kiwach
por características específicas y en consecuencia cha’ ch’uta kitzu’nib’al yey e ne ruma k’uri’ junwi
se distingue de otros colectivos. No se reduce kiwach ruuk’ ri nik’aaj mutza’j chik. Na ruma ta
a la auto adscripción individual, sino se da en la’ ku’an ch’uti’n riib’ che, kaya’tajiik ruma ojeer
contextos históricos, políticos y culturales tzijooj tziij, ruma sa’ unuk’iik kiib’ pa tinamit yey
específicos de la colectividad que permite que ri ki ano’nib’al chupa ri mutza’j yey jela’ ku’an
sean sujetos colectivos de derechos. junam kiwaach ruuk’ ri kitzu’nib’al mutza’j.

Identidad cultural. Conjunto de valores, Etaliil wachiil ano’nib’al. Jumutza’j kichuq’aab’,


prácticas sociales, idioma, organización social, kib’inik chupa kitinamit, kich’a’teem, unuk’iik
religioso y espiritual propios de pueblos, que les kina’ooj, kich’ob’onik puwi’ tyoox yey uk’u’xal
permite desarrollar y mantener sus estructuras ki’ano’nib’al ri tinamit, re kakinimarisaj uwach yey
institucionales, sus propias costumbres, kak’uji’ ri ratz’iyaq, kib’inik, uk’u’xal tinamit, xex
espiritualidad, tradiciones, procedimientos, ano’nib’al yey uk’iyal taq sa’ch chik. Puwi’ la’ chi
prácticas o sistemas jurídicos. De ellas deriva rajawaxiik puwi’ kape wi ri to’ob’al re kitzu’nib’al,
el derecho a identificarse y registrarse con re kakitz’ib’aj kib’i’, utz’aqatal kib’i’ petenaq yey
nombres y apellidos con orígenes y significados sa’ ke’eel wi pa qach’a’teem, jela’ jujun to’ob’al
indígenas, entre otros derechos. Art. 58 CPRG. tziik. Art. 58 CPRG. Art. 27 Chomaniik IDCP.
Art. 27 Pacto IDCP.

Identidad de género. Vivencia interna e Etaliil wachiil chwi achi pu ixoq. Ujeqeleem ri
individual de la persona con relación a su sentir tikaweex, utukeel sa’ kuna’o we karaaj ri ulewaal
profundo que podría corresponder o no con poqolajiil we re ixoq uwe achi ri taq ralaxib’eem
el sexo asignado al momento del nacimiento; wi; kok ne chupa pacha’ taq ujalik’ataxik
incluyendo la modificación de la apariencia o la uwachib’al ri ulewaal poqolajil ruma juna ajkuun,
función corporal a través de medios médicos, eb’ajkuun q’ataneel uwe junoq chik, xe ta we ri
quirúrgicos o de otra índole, siempre que la tikaweex utukel xraj xujalak’atiij uwach.
misma sea libremente escogida.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 85


Instituto de la Defensa Pública Penal

Identidad étnica. Sentido de pertenencia a Etaliil wachiil ajchiqawach. Kana’tajik junam


un grupo étnico, a su cosmogonía, instituciones, wachiil chupa juna mutza’j, chupa ri riliik uwach
patrones culturales y sistema legal, que se ri uk’aslemaal ri uwach uleew, jaa k’olib’al,
construye socialmente. Art. 5,8.2, 9 DNUDPI y ano’nib’al yey kiq’atoj tziij, kinuk’um utza’m
Art. 66 CPRG. chupa ri komoon. Art. 5,8.2, 9 DNUDPI yey Art.
66 CPRG.

Identidad indígena. Identidad colectiva Etaliil wachiil alaxeel winaq. Q’alijisan


determinada por la descendencia de los uwachib’al pa mutza’j tikaweex petenaq lo che ri
pobladores originarios de los territorios en ojeer tinamit, e kak’utub’ew kiwach ri kib’ano’n
cuestión. Se rigen total o parcialmente por su puwi’ ri urilik uwach juyub’ taq’aaj, ano’nib’al,
propia cosmovisión, propia cultura, propias kitaqanik, ano’nib’al yey kich’a’temaal. Eta’matal
normas, costumbres o tradiciones, y propios kiwach ruma ri Chomanik puwi q’alisan yey
idiomas. Reconocida a través del Acuerdo de to’ob’al ke ajquuk’ tinamit (AIDPI).
Paz sobre Identidad y Derechos de los Pueblos
Indígenas (AIDPI).

Idioma nacional. Idioma específico de una Uch’a’temaal tinamit. Ch’a’teem juna


comunidad determinada, que se caracteriza komoon, e kaq’alajin wi ruma na junam taj kuuk’
por ser diferente a los demás idiomas que ri nik’aaj chik e k’o chupa ri tinamit. E ri Kaxlan
coexisten en el país. Además del español como Tziij e b’i’iim kach’a’tab’ex la’ chupa ri tinamit,
idioma oficial, en Guatemala el Estado reconoce, e ma ri tinamit Paxil reta’am, kach’a’tab’ex
promueve y respeta los idiomas de los pueblos yey kuloq’inimaxiij uwach ri ch’a’teem Mayab’,
Mayas, Garífuna y Xinka. Las leyes, instrucciones, Q’eqaab’ yey Xinka. Ri q’atoj tziij, ub’i’xikiil,
avisos, disposiciones, resoluciones, ordenanzas uyijb’axiik yey uya’iik taqanem kaya’ chupa,
de cualquier naturaleza deberán traducirse y katz’ib’axiik che taq wa’ wa ch’a’teem.
divulgarse en estos idiomas.

Idoneidad. Capacidad para el desempeño de Riqoj u’anik. Chuq’ab’ilaal re u’aniik pasaqiil


un cargo o función. juna chaak.

86
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Igualdad. Principio jurídico que reconoce que Junamiil wachiil. E ujeqeb’al ri’ jun q’atoj
todas las personas deben tener las mismas tziij pa kujunumaj wi konoje ri tikaweex juna
condiciones en el acceso, goce y ejercicio de k’o kichuq’aab’ re okeem, uriliik yey u’anik ri
los derechos, sin discriminación alguna ya sea kito’b’enik, na kach’amix ta kiwach ruma we e
por sexo, origen e identidad étnica, idioma, ixoqiib’, pa epetenaq wik, kiwachib’al, ch’a’teem,
color, religión, opinión política, discapacidad, kitzu’nib’al, sa’ koch’ob’on chupa ri tinamit, juna
edad, entre otros. Reconoce la diversidad como k’axk’olaal che ri kulewaal poqolajiil, kijunaab’.
parte inherente de las personas, y descarta Reta’am ri k’iyaal kiwachib’al taq ri tikaweex
la diferencia como motivo de exclusión. ~ yey na ruma ta la’ kajech’i’ kiwaach che ruma
Igualdad formal. Reconocimiento de igualdad kichuq’aab’ to’ob’al. ~ Junam wachib’al chwa
ante la ley. ~ Igualdad sustantiva. Implica q’atoj tziij. Junaam uwachib’al ri tikaweex
brindar un trato distinto a las personas que se chwa q’atoj tziij. ~ Wachib’al junam ta
encuentran en desventaja respecto a los demás kito’ob’al. U’anik junaam ta kiwach ri tikaweex
en la sociedad debido a su condición particular pa kajech’ii’ kichuq’aab’ kuuk’ jun wi taq chi
(pueblos indígenas, mujeres, niñez y adolescencia, tikaweex chik ruma (komoon ajquuk’, ixoqiib’,
personas con discapacidad, personas LGBTI, ak’alaab’, k’o’maab’ paqal kik’iyib’al, tikaweex
adultos mayores, migrantes, etc.) para garantizar k’o k’axk’olaal che kulewaal poqolajiil, tikaweex
el acceso a sus derechos.Ver discriminación. kakaj kiib’ junam kulewaal poqolajil, nimaq winaq,
animajiik tinamit) re kaya’ kichuq’ab’ilaal to’ob’al.
Ch’amixiik.

Igualdad de género. Principio jurídico Junamiil wachiil chi achi pu ixoq. Ujeqeb’al
universal que reconoce que la igualdad de ronoje to’ob’al pa kuk’utub’ej wi junam
derechos, responsabilidades y oportunidades wachib’al re to’ob’al, junam, uchuq’ab’ilaal
en la sociedad no debe depender del sexo yey junam uya’iik ki to’ob’al chupa ri mutza’j
de la persona. Promueve la eliminación de la komoon na chirajawaxiik taj we ixoq uwe achi.
desigualdad histórica que afecta a las mujeres y Ku’an uresaxiik ronoje u’anik re kajech’i’ kiwach
la incorporación de medidas que les permitan ri ixoqiib’ yey ukojiik uchajixiik kiwach pacha’
tener las mismas oportunidades y derechos en junam ki to’ob’al yey uya’iik kichuq’aab’ kuuk’ ri
relación con los hombres. achijaab’.

Ilegal. Contrario a la ley. Xalq’atin taqaneem. Kaxalq’atix uwi’ ri


q’atab’al tziij.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 87


Instituto de la Defensa Pública Penal

Ilícito. 1. Lo prohibido por la ley a causa de Itzel anoj q’atab’al tziij. 1. E ri ano’n na
oponerse a justicia, equidad, razón o buenas kuk’ul ta uk’u’x ri q’atab’al tziij, rumal xa
costumbres. 2. Contrario a pacto obligatorio. kaxalq’atix uwi’ ri taqanik. 2. Ronojel ri
kuxalq’atiij uwi’ ri utziil chomaal.

Impericia. Cualidad negativa que se le atribuye Na jinta aneem na’ooj. Juna tikaweex na utz
a aquella persona que no posee habilidades o ta uk’u’xal na jinta upataan re juna chaak uwe
preparación suficiente para algunas cuestiones, uyijb’axiik juna bisa’ch, ruma jela’ ku’ano ruma
en general por falta de experiencia. Art. 12 CP. na reta’am taj sa’ la katajin chi u’anik. Art. 12 CP.

Impugnación. Recurso por medio del cual una Uch’o’jixiik utzelexik uwah tziij. Jun to’onik
de las partes objeta, refuta o contradice alguna ya’tal chi ke ri e k’o pa ch’a’ooj, re kakik’ul uwach
resolución proferida por autoridad competente. juna taqanik kaya’ rumal juna q’atol tziij. Utz wa’
Se refiere tanto a los actos y escritos de la rumal ri b’ano’n pu rumal ri itz’ib’ital chi riij juna
parte contraria, cuando pueden ser objeto chi ke ri e k’o pa ch’a’ooj, we utz kach’a’teb’ex
de discusión ante los tribunales, como a las tan chi riij chi kiwach q’atol taq tziij; utz k’ukil
resoluciones judiciales que sean firmes y contra tan chik.
las cuales cabe algún recurso.

Impunidad. Falta de investigación del delito y/o Ch’uqub’al uwi’ maak. Kaya’tajik e chiri’ na
de castigo. Cuando la persona o las personas kach’ob’ ta raqan juna maak jay na jinta tojob’al
señaladas de la comisión de un delito o hecho re kaya’ik; echiri’ na kaq’at ta tziij chi kiij ri winaq
contrario a la ley, no son sancionadas. ri kab’i’xik chi k’o kimaak, ri kakixalq’atiij uwi’ ri
q’atab’al tziij.

Imputabilidad. Capacidad que tiene una Eqalem maak. E chiri’ tz’aqaat uwach juna
persona para que pueda atribuírsele la existencia winaq jay utz kaya’ chi riij juna b’ano’n anoom.
de un hecho delictivo.

Imputado. Persona a quien se le atribuye Eqale’n maak. E juna tikaweex q’ab’aam juna
la comisión de un hecho punible, cuando el makunik chi riij, echiri’ katajin ri chola’j tzukun
proceso se encuentra en la fase de investigación. maak chiriij ri tikaweex.

In dubio pro operario. Expresión latina que To’ob’al ajchaak. Jun tziij winaqirinaq wara
significa la duda se resuelve a favor del trabajador. Abya Yala, je wa’ kub’i’ij: “we k’o na kaq’alajin
ta saqiil, e kato’ uwi’ ri ajchaak”.

88
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

In dubio pro persona. Expresión latina To’ob’al winaqiil. Jun tziij winaqirinaq war
que significa la duda se resuelve a favor de la Abya Yala, je wa’ kub’i’ij: “ we k’o na kaq’alajin
persona. ta saqiil, e kato’ uwi’ ri tikaweex”.

In dubio pro reo. Expresión latina que significa To’ob’al makuneel. Jun tziij winaqirinaq
la duda se resuelve a favor del procesado. wara Abya Yala, je wa’ kub’i’ij: “we k’o na
kaq’alajin ta saqiil, e kato’ uwi’ ri kaq’at tziij
puwi’.

In dubio pro víctima. Cuando alguna norma To’ob’al tikaweex k’axk’oliim. Echiri’ juna
legal o situación sea susceptible de diversas q’atoj tziij uwe juna sa’ch xiik chi rajawaxiik
interpretaciones, debe preferirse aquella uya’iik, karaj u’anik che re ulaq’eem riib’ ri jeqer
que sea más compatible con los principios tziij re ulaq’eem ruuk’ ri Ajaaw Q’atab’al Tziij yey
constitucionales y derechos fundamentales ri to’ob’al puwi’ ri nimaq’’atab’al Tziij re Tinamit
consagrados en la Constitución Política y yey uchomanik puwi’ nimaq taq tziij re Nimaq
convenios internacionales para la víctima del Tinamit pacha’ kutoq’aj ri tikaweex k’axk’oliim.
delito.

Inamovilidad laboral. Facultad de no ser Jikil chaak xa aljim iik’ uwach. E wa’ ri ya’tal
despedido si no media autorización judicial. Se che ri ajchaak e chiri’ na utz ta kelisax pa ri
da en tres casos: uchaak, we ruuk’ ri q’atab’al tziij. Na utz kelisax
pa ri uchaak:
a. para la mujer embarazada y en período de
lactancia; a. ri ixoq rax uwi’ pu we katz’umatisanik;

b. cuando la empresa se encuentra emplazada; b. echiri’ ri molooj, pu ri chakunib’al jaa k’o pa


y uq’ab’ q’atab’al tziij;

c. para los directivos de un sindicato ya c. we ri ajchaak k’amol b’ee chi kixo’l ri


constituido y quienes integran un grupo chajinelaab’ ke ri ajchakiib’.
sindical en formación.

Incapacidad. Falta total de capacidad para Tzaqat ta ujunaab’ uwe una’ooj. E chiri’ k’o
ejercer derechos y contraer obligaciones. juna tikaweex na tz’aqaat ta uwach, rumal ri’ na
jinta uchuq’ab’ kutz’onoj chi rajawaxiik che xoq
na ku’an ta ri kaya’ chi uqul.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 89


Instituto de la Defensa Pública Penal

Incapacidad permanente. Imposibilidad Q’atital utziil k’asleem. E juna tikaweex na


permanente de una persona para andar, mover utz ta kusilib’isaj riib’ re kab’inik, kusilib’isaj ri
algún miembro del cuerpo o realizar determinadas rulewaal poqolajiil uwe juna chaak ku’ano, ruma
actividades, debido a una deficiencia física o ma na utz ta kasilab’iik uwe ruma na choom
psíquica. A su vez puede derivar de un accidente ta kach’ob’onik. E xuk’ulumaj la’ ruma pa juna
en el trabajo o como consecuencia de un delito. k’axk’ol xu’an pa ri chaak uwe ruma xu’an chupa
juna makunik.

Incautación. Es el apoderamiento del objeto Majanib’al chapab’al. E u’anik echiri kamaj


o los instrumentos que sirvieron para la juna chapab’al uwe xchapab’exiik re u’anik ruma
perpetración de delito, ordenado jurídicamente. juna makunik, ri mutza’j q’atoj tziij.

Incendio agravado. Causar fuego para destruir K’axk’olaal makunik ruma poroniik. Ukojiil
y provocar daño. Art. 283 CP. q’aaq’ pacha’ re kasachasax uwach yey ku’an
k’axk’olaal. Art. 283 CP.

Incendio forestal. Es el delito que comete quien Poron juyub’aal taq’ajaal. Jun maak ku’an ri
provocare incendio forestal en áreas protegidas winaq we kukoj b’i q’aaq’ che juyub’aal taq’ajaal
legalmente declaradas, o no declaradas aún. Art. chajital uwach uwe chajital taj. Art. 93 Ley
93 Ley Forestal. Forestal.

Incidente. Litigio accesorio del asunto principal; Ik’oweem k’ax. K’axk’olaal petenaq chi
para resolver una cuestión relacionada al litigio ratz’ayaqiil puwi’ juna maak chiik; re katzukux
principal, que se ventila y decide por separado, usuk’il juna k’axk’olaal petinaq lo puwi’ ri
suspendiendo a veces el curso del asunto ratz’ayaq k’axk’olaal, kaq’alajin chi saq yey junwi
principal. taq uyijib’axiik ka’anik, kachaqab’ax utza’m
runimal maak.

Incineración. Quemar algo hasta reducirlo a K’atisaneem. Kaporox juna sa’ch k’a ku’an na
cenizas. chaaj.

Incompatibilidad. Impedimento para ejercer Q’ateneem. Uq’atexiik uwach e chiri’ kaya’


una función determinada o para ejercer dos o uwach juna, pu we e chiri’ na utz ta kuk’am ka’ib’
más cargos a la vez. oxib’ chaak chik, we unimaam chi jun.

90
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Inconmutable. Cuando la pena de prisión Na utz ta tojob’al. Echiri’ ri tojon maak re


impuesta no puede ser cambiada o sustituida tz’apinik ya’oom na utz ta kajal uwach ruma juna
por multa. Art 51 CP. tojoj ruma pwaq. Art 51 CP.

Inconstitucional. 1. Contra la Constitución. 2. Xalq’atin uwi’ nimataqaneel wuuj. 1. E chiri’


Reglas, leyes o disposiciones de autoridad que kaxalq’atix uwi’ ri nimaq’atab’al tziij. 2. Ronojel
violan o contradicen una norma constitucional. uwach taqanik, pu uchomanik juna q’atol tziij
3. Procedimiento específico que se interpone kuxalq’atiij uwi’ juna utaqanik ri nimaq’atab’al
ante el máximo tribunal constitucional del país tziij. 3. Juna b’anooj re katz’onox che ri nimaq’atol
para restaurar el imperio de la Constitución. tziij re utz kaxalq’atix uwi’ ri nimaq’atal tziij.

Indemnización. Reparación del daño o Tojoneem k’axk’oliil. Utojiik uk’axeel juna


perjuicio producido a otra persona por un acto k’ax xb’anik rumal juna winaq che jun chik, we
u omisión voluntaria o involuntaria. ~ Laboral. ruuk’, we na ruuk’ ta uk’u’x xu’ano. Pa taq ri
Es la obligación patronal cuando pone fin al chaak, e ri ya’tal che ri e k’o rajchakiib’, kuya’
contrato laboral sin causa justificada. Su importe jun tojob’al ke ri rajchaak e chiri’ kerelisaaj b’i,
se calcula por cada año laborado: un salario we na jinta umaak xu’ano. E chi riij janipa junaab’
mensual más la sexta parte del salario de un mes. chakuninaq, e katoj ri’ che: ri tojob’al re jun iik’,
ruuk’ ri tojob’al re ri wo’ob’ q’iij kachakunik.

Indicio. Es cualquier objeto encontrado en K’utub’al makuneem. Juna sa’ch kariqitaj


la escena del crimen que puede conducir a la xb’an juna maak jay ruuk’ la’ katzukux wi sa’
averiguación de la verdad histórica del delito ub’ee xb’an juna maak.
cometido.

Infanticidio. Muerte dada al recién nacido Kamisan nooch’ rumal uchuuch. E chiri’
antes de que cumpla tres días, por la madre en kakamisax juna ch’uti’n k’aak’ alaxinaq, k’a
estado de alteración mental. jinta oxib’ q’iij che; ri kamisaneel e ri uchuu
rumal xa sachinaq ri una’ooj.

Información confidencial.Es toda información Ewaam tzijoneem. E ronojel ri tziij k’o pa


en poder de instituciones públicas o privadas kiq’ab’ ri mutza’j re tinamit uwe xa ajilaam rajaaw,
que por mandato constitucional, o disposición rumal utaqo’niil q’atool tziij na utz kil uwach, ma
expresa de una ley tenga acceso restringido, o ewaam uwach ya’tal rumal juna tikaweex uwe
haya sido entregada por personas individuales o juna q’atol tziij tz’onoom na kel chi saq.
jurídicas bajo garantía de reserva.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 91


Instituto de la Defensa Pública Penal

Información pública. Es la información en Chi wachiil tzijoneem. E ronojel ri tziij k’o pa


poder de instituciones públicas o privadas, kiq’ab’ ri mutza’j re tinamit uwe xa ajilaam kajaaw
contenida en los expedientes, reportes, estudios, e ronojel ri wuuj nuk’uum uchii’ rumal juna
actas, resoluciones, oficios, correspondencia, mutza’j uwe juna ajpataneel re tinamit pacha’ taq
acuerdos, directivas, directrices, circulares, uretaliil chaak, tzukuneem chaak, uwujiil chaak,
contratos, convenios, instructivos, notas, wuuj re uk’ulik lo uwa chaak, taqaneel wuuj, ya’b’al
memorandos, estadísticas o bien, cualquier ub’eyaal wuuj, tzijoneel wuuj, ujikib’axiik chaak
otro registro que documente el ejercicio de wuuj, juna choman na’ojib’al wuuj, pixb’aneel
las facultades o la actividad de las instituciones wuuj, ub’eyaal chaak wuuj, ajq’alajisay wuuj
relacionadas y sus servidores públicos, sin ajilan chaak wuuj uwe juna chi jalajuuj wuuj are
importar su fuente o fecha de elaboración. kachapib’ex pa taq ri chaak, pa kanuk’, katz’ib’ax
Los documentos podrán estar en cualquier kanoq wi ronojel ri chaak ka’anik, kenuk’ kanoq
medio sea escrito, impreso, sonoro, visual, wi eb’aj chakuneel tinamit kiwach. Ronojel wa’
electrónico, informático u holográfico y que wa tziij, utz kilitaj uwach we k’o chwa wuuj, we
no sea confidencial ni estar clasificado como k’o pa kematz’iib’, we xa k’oloom kanoq ela’ xa
temporalmente reservado. jela’, tob’ xa k’olom kanoq ri qulaaj xew ta wi ne
ronojel wa’ wa uwujiil chaak na ewaam ta uwach
rumal q’atol tziij.

Información reservada. Es la información Xa k’olom tzijoneem. E ri tziij tinamit uwach


pública cuyo acceso se encuentra temporalmente rumal utaqo’n ri q’atab’al tziij ewaam uwach xa
restringido por disposición expresa de una ley, ajilaam q’iij, uwe cha’tal rumal juna q’atab’al tziij re
o haya sido clasificada como tal, siguiendo el kewax uwach xew ta wi taqeem pacha’ kataqan
procedimiento establecido en la Ley de Acceso ri q’atab’al tziij re utz urilik ri tziij tinamit uwach.
a la Información Pública.

Informe psicológico. Reporte que se elabora Nuk’uum tziij chwi na’ojib’al. Ub’i’xikil re
a partir de una valoración clínica realizada en un juna chola’j pajab’al na’ooj ya’talik ruma juna
proceso de análisis de información obtenida a ajkuun x’anik chirij uk’iyal taq sa’ch, chiriij taq
través de técnicas como la entrevista practicada uch’a’temal ka’an ruuk’ ri tikaweex ruma juna
por profesional de la psicología. ajkun re ch’ob’anoj ch’a’ooj.

92
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Informe social. Herramienta del trabajo Nuk’uum tziij re komoon. Chapab’al re


social que contiene la síntesis del estudio, chaak chwa tinamit, k’o chupa janipala’ ruxe’al
investigación, entrevista y análisis de la situación juna tzukunik, utz’onob’exiik, yey uch’ob’iik ri
socioeconómica del o de los sujetos procesales, b’eyomal uwe unib’a’iil juna tikaweex, puwi’ la’
sobre la cual emite informes o dictámenes para ka’an jun chola’j reta’maxiik uwe sa’ kuch’ob’ juna
conocimiento de juez. Se utiliza como referencia ajq’atol tziij. Kachapab’exiik pacha’ re katzukux
para requerir reparaciones. En los procesos de ub’e juna k’axk’olaal. che ri chola’j utzukuxiik re
Fijación de Pensión Alimenticia este estudio es kaq’at uwi’ to’ob’al re wa’iim chi rajawaxiik wa
indispensable para que el/la juez fije una pensión jun chaak pacha’ ri q’atoj tziij kuq’at uwi’ janipala’
acorde a las necesidades del alimentante y el kuya’ ri ajya’ol pwaq re tzuqunik yey ri tikaweex
alimentista. Art. 14 Ley de Tribunales de Familia. kaya’ ri pwaq re tzuqunik che. Art. 14 Q’atoj tziij
re alk’o’aal.

Informe toxicológico. Reporte que se refiere Nuk’uum tziij chwi kamisaneel kunub’al.
a diversas pruebas que determinan el tipo y la Uya’iik chi reta’maxiik uk’iyal taq pajb’al re
cantidad aproximada de drogas legales e ilegales kaq’alajin sa’ uk’iyal yey sa’chi itzeel b’isa’ch
que una persona ha tomado. En el proceso penal, eta’matal ruma q’atoj tziij uwe na utz taj kutiij ri
este informe es emitido por peritos forenses. tikaweex. Chupa ri chola’j q’atoj tziij wa uya’iik
chi reta’maxiik b’e ri eb’aj chaak ajkuun tzukul
xe’al k’axk’olaal.

Ingreso a espectáculos y distribución Okeem pa iloj xaq upuk’uxik k’exwachiil


de material pornográfico a personas ke ak’alaab’ keb’aq’unik uwe ech’analik.
menores de edad. Comete este delito quien: Katzaq pa wa maak china ka’anaw.

a. Permita presenciar espectáculos de a. Kuq’ateej ta rilik b’aq’unik pa xew utz keb’ok


naturaleza sexual reservados para adultos, a wi winaq k’o chi kijunaab’ are kuk’ut chi ki-
personas menores de edad o con incapacidad wach ak’alaab’ uwe tikaweex tz’aqaat ta ki-
volitiva o cognitiva. na’ooj.
b. Permita a menores de edad el ingreso a b. Kuq’ateej ta kokiik ak’alaab’ che iloj b’aq’unik,
espectáculos públicos de naturaleza sexual, pa utz xew keb’ok wi winaq k’o chi kijunaab’.
reservados para adultos.
c. Kuq’atisaaj iloj k’exwachiil u’anikiil b’aq’unik
c. De cualquier forma distribuya a personas
chi ke ak’alaab’.
menores de edad material pornográfica.
d. We kuq’ateej ta uwach uk’amiik uwe uloq’iik
d. De cualquier forma permita adquirir material
k’exwachiil re anoj b’aq’unik chi ke ak’alaab’.
pornográfico a personas menores de edad.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 93


Instituto de la Defensa Pública Penal

Inhibitoria. Cuestión de competencia material Jolineem chwa q’atab’al tziij. Juna chapab’al
que se podrá interponer y declararse en cualquier wuuj re kajawaxiik yey kaya’ chi reta’maxiik
momento del proceso, incluso de oficio. Consiste chupa juna chola’j chaak, chupa uwujiil q’atoj tziij.
en dejar de conocer o intervenir en el proceso Jela’ ke’el wi echiri’ kareta’maj uwe ri ajk’amal
por no ser la autoridad competente. Se tramita uwach re na kuchap ta chi utza’m. e kesax loq
por la vía de los incidentes. Art. 52, 56 CPP. ruma chirij taq juna sa’ch ka’anik. Art. 56 CPP.

Inimputable. Persona que al momento de Eqaneel ta maak. Juna tikaweex echiri’


cometer el delito (por acción u omisión) no kamakunik (ruma u’anik uwe na ka’an taj) na
posea la capacidad de comprender el carácter kuch’ob’ taj sa’ katajin chu’anik na kumaj ta
ilícito del hecho, por alguna enfermedad mental, usuk’ re kuk’axk’olej juna q’atoj tziij, k’axk’olaal
trastorno mental transitorio o por sufrir re jolomaaj uwe unimirasaxik uch’ob’oneem na
desarrollo psíquico incompleto. Son inimputables tz’aqat ta uwach. Eqaneel maak taj ri ak’alaab’,
los niños, niñas y adolescentes. Art. 32 CP. alab’oo yey alitoo. Art. 32 CP.

Injuria. Delito consistente en expresión o Yoq’oneem. Jun maak, e chiri’ kab’i’x itzeel taq
acción ejecutada en deshonra, descrédito o tziij, itzeel taq ch’a’teem che juna, pu juna sa’ch
menosprecio de otra persona. Art.161 CP. che re kaya’ uk’ix, re na jinta chi kakoj che pu re
kak’aq b’i uwach uq’iij ri tikawees. Art.161 CP.

Inmediación. Principio procesal por el que K’oleem q’atol tziij. Uxeb’al ri ub’eyaal
se exige la presencia y relación directa del juez makuneem, pa kata’ ruuk’ taqaneem, yey we
con las partes y las pruebas que él debe valorar k’o ri utziij pasaqiil ri q’atol tziij, ruuk’ ronoje
para emitir su decisión final en el proceso. La ri riqiyom chwi ri maak, yey uya’iik uchuq’ab’
inmediación procesal se produce en audiencia. ruma ri ire, ma jela’ kuya’ ri pa tojob’al maak.
Ri uretamaxiik unimaliil ri makuneem wa’ kaya
chwa komoon tikaweex.

Inocencia.Ausencia de culpa y de intencionalidad Jinta maak. Na jinta umaak juna tikaweex, xoq
de provocar daño, declarada por autoridad o na uch’ob’oom taj ku’an jinta k’ax; kaq’alajisax
juez. rumal juna q’atol tziij.

Inspección ocular. Medio de prueba por Opon iloneem re q’atol tziij. E ri ku’an ri
medio del cual el juez va directamente al sitio q’atol tziij e chiri’ kerila’ ri k’olib’al pa xb’anataj
en que ha sucedido un hecho, para conocer las wi juna sa’ch, cha’ utz karilo sa’ taq ri k’o chiri’.
circunstancias que lo rodean.

94
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Instigación. Forma de participar en el delito, Itzeel b’ochinik. To’onik chupa juna maak,
en la que se persuade, mueve o determina pacha’ kuroqotaj junoq chi u’anik, uwe anik juna
dolosamente (intencionalmente) a otra persona makunik (e uwach ku’ano) che juna tikaweex
a realizar una conducta delictiva. Art 128, 394. chiik kuk’axk’oleej. Art. 128, 394 CP.
CP.

Interceptación telefónica. Es un método K’oloj tatab’en pa sik’ib’al xaq tz’ib’wuuj.


especial de investigación que consiste en Jun saqiil ch’ob’oneem pa kata wi, kak’ol wi
la interrupción, grabación y reproducción, ronojel taq ri ch’a’teem, kaki’an ri tikaweex, taq ri
con autorización judicial, de comunicaciones tz’ib’aneem pa kematziib’, pa taq ta’ib’al wa’ xew
orales, escritas, telefónicas, radiotelefónicas, utz ka’ani’ ruuk’ utaqo’n ri q’atol tziij. Ronojel
informáticas y similares que utilicen el espectro wa’ wa ano’nik kajawaxik pacha’ katzukux xaq
electromagnético, con el fin de evitar, interrumpir kaq’atex kiwach konoje taq ri itzeel mutza’j
o investigar la comisión de los delitos regulados kenuk’uum kiib’ re kemakunik.
en la Ley contra la Delincuencia Organizada.

Interculturalidad. Interacción entre las Uk’iyalano’nib’al. Kib’inik kisilab’iik chi kiwach


culturas, que se constituye en instrumento uk’iyal ano’nib’al, jela’ jun chapab’al re kutoq’aaj
para la cohesión y convivencia armónica y re junamixik kiwachib’al yey kik’oleem chi utziil
equilibrada entre todos los pueblos y naciones chiki xo’lib’al ri tinamit pacha’ kanuk’ utza’m re
para la construcción de relaciones de igualdad y junami kichuq’aab’ kaya’ jela’ kaloq’onimax ri
equidad de manera respetuosa. kik’aslem.

Interdicción. Privación parcial o total a una Majoj taqan tziij. Ujamitajik uwe chi ronoje ri
persona del goce o ejercicio de sus derechos to’ob’al ri q’atoj tziij juna tikaweex chupa ri taqoj
mediante declaración judicial. tziij.

Interés superior de niñez indígena. Se Unimaal to’ob’al chwi ak’alaab’ ajquuk’. E


concibe como un derecho colectivo y como kamaj taj usuuk’ chupa jun to’ob’al pa mutza’j yey
un derecho individual, exige que se examine kito’ob’al chi kijujunal, kuch’o’jiij re junam wachil
la relación de ese derecho con los derechos wa jun to’b’an tziij re keb’utoq’aj ri ak’alaab’ ruuk’
culturales colectivos. El interés superior del ri q’atoj tziij re puwi’ ano’nib’al. ri iliik kiwach ri
niño o niña no puede desatenderse o vulnerarse ak’alaab’ na kakanaj ta chuxe’ ri to’b’al tziij re
en favor del interés superior del grupo. Debe jumutza’j. Kak’am utza’m ri to’b’al q’atoj tziij re
tenerse en cuenta sus derechos culturales y la ano’nib’al yey chirajawaxik kachapab’ex kuk’ ri
necesidad de ejercerlos colectivamente, lo que mutza’j, uwa ri’ che ka’iil ri kib’inik kisilab’ik ri
implica que toda medida o decisión debe tener tikaweex chupa ri komon.
en cuenta su contexto cultural.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 95


Instituto de la Defensa Pública Penal

Interés superior del niño o niña. Es un Kikoch kiloq’oxiik ak’alaab’. E jun taqanatziij
derecho y un principio que se aplicará en todos yey ujeqeb’al q’atoj tziij re keb’utoq’aj ri ak’alaab’.
los asuntos relacionados con la niñez. Consiste E ke’el wi ri junimaxik yey kach’a’tab’ex puwi’
en el deber de ajustar y definir cualquier decisión chikijujunal uyijb’axiik ri kik’olem ri ak’alaab’ e
o medida de forma individual y con arreglo a la k’o pa k’axk’olaal, kichomaj ruk’aslem, runib’a’iil
situación de cada niño y niña afectada, teniendo yey ri k’axb’ena’ow ri’re jela’ utz kak’asi’ chi utziil
en cuenta su contexto, necesidades personales uchomaal yey jela’ utz kak’oji’ pa rub’inik chupa
materiales y afectivas que le permitan vivir ri tinamit.
plenamente y alcanzar el máximo de bienestar
posible.

Interpretación judicial. Actividad que jueces Q’atisan uwach q’atoj tziij. Chaak kaki’an ri
realizan en ejercicio de sus funciones, para eb’aj q’atal tziij chupa ri kichaak pataan, kaya’ chi
determinar el sentido y alcance de las normas reta’maxiik yey umajiik uwach ri taqanatziij yey
jurídicas y estándares internacionales aplicables ri unimal q’atoj tziij ki’ke ri Amaq’ Tinamit utz
al caso concreto a resolver. kachapab’ex che juna k’axk’olaal katzukux usuk’.

Interrogatorio. Serie de preguntas que se K’otoj chi’aaj. Jucholaj tz’onob’enik k’otob’al


hace a las partes y a los testigos para probar o chi’a’aaj chi ke ri e k’o pa ch’a’ooj jay chi ke ri
averiguar la verdad de los hechos. e q’alajisanelaab’ ri kilitaj, keta’max sa’ ri qatziij
xb’anitajik.

Interseccionalidad. Herramienta analítica para Pajab’al paqachi’inik. Chapab’al re ch’ob’onik


estudiar, entender y responder a las maneras en puwi’ re tijonik, kamaj usuuk’ yey kuk’ulub’ej
que el género se cruza con otras identidades y uwach chike kib’inik kisilab’iik re ub’atz’iik
cómo estos cruces contribuyen a experiencias de kiwachib’al yey ruma la’ k’o k’axk’olaal uwe
opresión o privilegio. Permite profundizar sobre uto’iik. Katoq’an che re kasachasax uwach ri
los alcances del principio de no discriminación, ch’aminik, chi kixo’lib’al rik’iyal taq sa’ch re
desde los múltiples factores de vulnerabilidad y kuk’axk’olej ruk’asleem yey ri kich’amixiik
riesgo de discriminación asociados a la condición kiwach ri tikaweex ruma kijunaab’, uwe achijaab’
de edad, sexo, pertenencia e identidad étnica, ixoqiib’, ri uwachib’al ano’nib’al, we e nib’a’iib’,
situación de pobreza, condición de discapacidad, we k’o k’ax che kulewaal poqolajiil, we k’o kirajiil
estatus socioeconómico y migratorio, entre yey we eb’aj juna tinamit chiik.
otros.

96
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Intersexual. Condición en la que una persona Tikaweex ka’ib’ ub’aq’unik. E juna tikaweex
nace con una anatomía reproductiva o sexual chi rilaxib’eem loq k’o ka’iib’ ub’aq’uniik che ri
y/o patrones de cromosomas que no se ajustan rulewaal poqlajil jela’ na kaq’alajin taj ri tikaweex
con las típicas nociones biológicas de hombre o we rulewaal poqolajil achi uwe rulewaal poqolajil
mujer. Estas condiciones pueden ser evidentes ixoq. Wa’ kaq’alajik chirilaxib’al ri ne’, echiri’
al nacer, pueden aparecer en la pubertad, o que katajin uk’iyiik uwe kanab’tajik ruma ku’an juna
sólo se descubran durante un examen médico. pajb’al ruk’ ajkuun.

Intimación. Acción realizada por el Ministerio Q’alajisan maak che ri makuneel. E u’anik
Público en la fase inicial del proceso, por la que ruma ri Tzukun Q’alajisan Maak re jeqeb’al
hace del conocimiento de la persona sindicada re juna chola’j tzukun maak. che la’ kuya chi
las circunstancias de tiempo, lugar y modo del reta’maxiik che ri tikaweex makuneel janipala’,
hecho que se le atribuye, con indicación de los pacha’ wi yey sa’ rumaak ya’oom, ruma taq ri
medios de prueba obtenidos para fundamentar b’isa’ch riqtajiik re kaq’ab’ax ri tikaweex yey jela’
esa sindicación y éste pueda ejercer su derecho utz kutoq’aj riib’.
de defensa.

Invalidez permanente. Situación en la que un Tikaweex utz ta kasilab’iik. E uk’ulumam


trabajador tiene derecho a una pensión por no la’ juna tikaweex ruma la’ na utz ta kachakunik
poder trabajar debido a una patología o lesión jela’ k’o uto’b’al pacha’ katoj uq’iij na kachakun
que le limita para una o cualquier actividad taj ruma juna k’axk’olaal ralaxib’eem uwe k’ak’
laboral. xu’ano yey ruma la’ na utz ta kachakunik.

Ipso-facto. Expresión latina que significa “en el Pa anoj. Wa jun ch’a’teem elenaq lo pa ri
acto o de hecho”. latin ch’ab’al jay ke’ela wi “qatziij pa anooj,
rumal ri anooj”.

Ipso-jure. Expresión latina que significa “de Qatziij usuk’ulikiil. Wa jun ch’a’teem
pleno derecho”; es decir, por razón o ministerio elenaq lo pa ri latin ch’ab’al jay ke’ela wi
de la ley, sin necesidad de declaración judicial. “qatziij usuk’ulikiil”; qatziij k’o chupaa ri
q’atab’al tziij, na chi rajawaxiik taj kuq’alajisaaj
juna q’atol tziil.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 97


Instituto de la Defensa Pública Penal

Irretroactividad de las leyes. Las leyes sólo Q’atab’al tziij na utz ta katzelexik. Ri taq
son aplicables a situaciones nacidas bajo su q’atab’al tziij kachapab’exik we lik kariq taj chupa,
imperio. No se aplican a situaciones ocurridas jikib’am. Na utz taj kachapab’exiik we ri maak
antes de la vigencia de esta ley. En materia aniyom echiri’ jinta ri q’atab’al tziij. Chwach
penal, las leyes favorables al procesado sí tienen tojob’al maak ri q’atab’al tziij, katob’ik, ma we
carácter retroactivo. kamisan chik uwach, xew ri’ ri makuneel xya’ pa
tojob’al echiri’ k’amaja’ ri k’aak’ q’atab’al tziij utz
kuchapab’ej ri ojeer q’atab’al tziij.

Ius cogens. Conjunto de normas imperativas Unimal to’oob’ q’atab’al tziij. Jumutza’j chi
de derecho internacional general, establecidas q’atoj tziij re to’ob’al taqanatziij chi ronoje uk’iyal
por la comunidad internacional de Estados en su tinamit, kojtalik ruma taq ri Amaq’ Tinamit. Ri
conjunto. Las normas de ius cogens no pueden taqan tziij na utz ta kayojix upa, we na uma ta chi
ser derogadas, salvo por otra norma del mismo niim chwach wa jun taqan tziij.
rango.

Ius puniendi. Facultad que tiene el Estado de Unimal kojob’al maak chwa tinamit.
declarar punibles determinados hechos, a los que Uchuq’aab’ ri uxe’al tinamit re ka’an juna tojoj
impone sanción/penas o medidas de seguridad. maak, chi na chike kukoj wi uwe re ki kuya
chajinik chike juna mutza’j.

98
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

J
Jornada de trabajo de adolescentes. Jikib’am etaliil re chakuneem ak’alaab’. Ri
Horario de trabajo disminuido en una hora diaria kichaak katzeleej jun retaal chiriij rojone q’iij yey
y seis a la semana para mayores de 14 años. Art. waqib’ retal che ri chola’j q’iij re chaak chike taq
149 Código de Trabajo. Convenio 138 de la OIT. ne kajlajuj kijunaab’. Art. 149 Chola’j q’atoj tziij
puwi’ chaak. Chomaniik 138 re ri Nima Mutza’j
ruma Chaak.

Jornada extraordinaria de trabajo. Es la que Pa anoj. Wajun ch’a’teem elenaq lo pa ri


se realiza fuera de los límites establecidos para latin ch’ab’al jay ke’ela wi “qatziij pa anooj,
la jornada ordinaria de trabajo y debe ser pagada rumal ri anooj”.
como mínimo con el cincuenta por ciento más
del valor de la hora de trabajo ordinario.

Jornada ordinaria de trabajo. Es el tiempo Qatziij usuk’ulikiil. Wajun ch’a’teem


máximo y efectivo en que el trabajador elenaq lo pa ri latin ch’ab’al jay ke’ela wi
permanece a las órdenes del patrono. Diurna, 8 “qatziij usuk’ulikiil”; qatziij k’o chupaa ri
horas; nocturna, 6 horas; y mixta, 7 horas. q’atab’al tziij, na chi rajawaxiik taj kuq’alajisaaj
juna q’atol tziil.

Juez. Persona facultada para administrar justicia Q’atol tziij. Tikaweex k’o uchuq’ab’ilaal re
de forma imparcial e independiente. kurek’aaj ucholaa’j q’atoj tziij pacha’ jinta junoq
kutoq’aaj uwe kuk’axk’oliij.

Junta conciliatoria. Reunión de las partes en Motza’j e junamiil chomaneel. Molob’aal


conflicto ante juez, fiscal del Ministerio Público kichii’ tikaweex e k’o chupa juna ch’a’ooj ruma
o funcionario público para acordar y/o resolver juna q’atol tziij, ajchaak re Tzukun Q’alisan
sus diferencias. Luego de escuchar a las dos Maak uwe juna ajchaak re chwa tinamit pacha’
partes, el/la juez propone fórmulas de arreglo kuyijib’a’ uchi’ juna ch’a’ooj. Echiri’ kata’ kichi’
que pueden ser aceptadas o rechazadas. kikab’ichal tikaweex, ruma ri q’atol tziij jela’ kuya’
chi reta’maxiik cha’ taj utz kayijib’aax ri ch’a’ooj
uwe nakakik’am taj sa’ kab’ii’x chike.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 99


Instituto de la Defensa Pública Penal

Juramento. Acto procesal que consiste en la Saqiil tziij. Ub’eyaal chwa q’atab’al tziij pa
promesa de decir la verdad. Es exigido a testigos kajib’ax wi ri ub’ixiik ri saqiil tziij.Wa’ e katz’onox
y peritos. chike ri xkil ri maak yey ri tzukunelaab’ chwi ri
makuneem.

Jurisdicción. Es la potestad de juzgar, administrar Puq’ab’ k’o wi. Jun eqalen ya’talik, kachakux ri
justicia y promover lo juzgado. taqanik, ri q’atooj tziij, xoq kaq’alajisaxik pachike
ri q’atoom chi tziij pa uwi’.

Jurisprudencia. Conjunto de criterios Junimaneem q’atol tziij. E ri molooj tziij


contenidos en sentencias dictadas en forma anital pa taq nima’q q’atab’al tziij pa uwi’ juna
uniforme y reiterada por los tribunales sobre sa’ch, che ri kuya uchuq’ab’iil ri loq’otaj taqanik.
una misma materia, que adquiere fuerza de ley.

Justicia. Valor que consiste en otorgar a cada Q’atoj tziij. Jun anooj wa’, ri nim uq’ijool, e ri
cual lo que le corresponde. kaya’ chi ke ri tikaweex sa’ ri ke chi kijujunaal.

Juzgado. Despacho de un juez. Lugar donde K’olib’aal q’atoj tziij. E uq’ab’ jaa re uchaak
los/las jueces administran justicia de manera juna q’atol tziij. E k’olib’al pacha’ re kik’olib’aal
unipersonal (un juez), colegiada (tres jueces), ajq’atol tziij echapayoom utza’m ri q’atoj tziij
pluripersonal (dos o más jueces). (jun q’atol tziij) mutza’j (oxib’ q’atol tziij) uk’iyaal
tikaweex (ka’ib’ uwe k’iyal q’atol tziij).

100
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

L
Lavado de dinero u otros activos. Comete Ujosiq’ixiik pwaq petinaq che Itzel
el delito de lavado de dinero u otros activos b’ano’n. Katzaq pa wa maak ri winaq kujosq’iij
quien por si, o por interpósita persona: pwaq petinaq che itzeel b’ano’n we ri’ re uwe
kutaq b’i juna chi uk’axeel re:
a. Invierta, convierta, trasfiera o realice
a. Kuch’aj riij, kujalk’atiij, kuq’atisaaj uwe kujal
cualquier transacción financiera, con
uwa pwaq uwe b’eyomaliil xa rumal reta’am
bienes o dinero sabiendo, o que por razón
k’o uchaak pataan jay reta’maam ri pwaq
de su cargo, empleo, oficio o profesión
kuchapib’eej petinaq che itzeel anooj.
esté obligado a saber, que los mismos son
b. Kuk’am, kak’oji’ ruuk’ kuchapib’eej pwaq uwe
producto, proceden y se originan de la
b’eyomaliil we xa rumal reta’am k’o uchaak
comisión de un delito.
pataan jay reta’maam e ri pwaq kuchapib’eej
b. Adquiera, posea, administre, tenga o utilice petinaq che itzeel anooj.
bienes o dinero, sabiendo, o que por razón c. Kurewaj uwe kutz’apiij uwi’ pa petinaq wi
de su cargo, empleo, oficio o profesión pwaq uwe ri b’eyomaal, pa k’olotal wi, pa
esté obligado a saber, que los mismos son kataq b’i wi na taq ri kechapib’en re, na ri
producto, proceden o se originan de la rajaaw ri pwaq uwe b’eyomaliil we xa rumal
comisión de un delito. reta’am k’o uchaak pataan jay reta’maam e ri
c. Oculte o impide la determinación de la pwaq kuchapib’eej petinaq che itzeel anooj.
verdadera naturaleza, el origen, la ubicación,
el destino, el movimiento o la propiedad de
bienes o de dinero o de derechos relativos
a tales bienes o dinero, sabiendo, o que por
razón de su cargo, empleo, oficio profesión
esté obligado a saber, que los mismos son
producto de la comisión de un delito.

Legado. Los bienes de la herencia, debidamente Xa sipaneem. E ronojel ri sipaneem kuxtab’al


identificados, que el testador deja a determinada kuya’ kanoq juna tikaweex che junchik.
persona.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 101


Instituto de la Defensa Pública Penal

Legislación. 1. Conjunto o cuerpo de leyes Nuk’utaqanem tzij. 1. Jumolaaj, ri utaqaniik


de un país. 2. Función del Estado de elaborar y tziij juna siwaan tinamit. 2. Jela’ kab’ix che ri
expedir las leyes. uchakuxiik, utz’ib’axiik, relesaxiik ri q’atab’al tziij.

Legítima defensa. Defenderse a sí mismo o To’ob’aneem iib’. U’anik juna sa’ch re juna
a otra persona ante el ataque de otra persona tikaweex re to’ob’al riib’ chwa junoq chik echiri’
humana, en defensa de su integridad física, bienes kuk’axk’oleej, ruma re kutoq’aaj riib’, kuchajiij
o derechos. La acción o ataque que se recibe b’itaq re uwe to’ob’al q’atoj tziij. Ri k’axk’olaal
debe ser ilegal, real y con provocación suficiente. kuk’ulumaj kek’ow puwi’ ri q’atoj tziij yey xiik
Art. 24 CP. chi rajawaxiik kamakunik pacha’ kuchajiij riib’.
Art. 24 CP.

Lengua de señas. Lenguaje gestual utilizado Ch’a’teem ruuk’ silab’ak’exwach.


por personas con discapacidad auditiva. Es una Ch’a’temaal ruuk’ silib’isanik kuuk’ tikaweex na
lengua que cumple con todas las leyes lingüísticas ketan taj. E jun ch’a’temaal la’ kachapab’exiik
y se aprende dentro de la comunidad de usuarios rek’aam ronoje rukaaj ub’eyaal ch’a’teem yey
a quienes facilita resolver todas las necesidades kamaj tajiik kuk’ tikaweex k’o ri k’axk’olaal kuk’
comunicativas. ri kich’a’temaal.

Lesión. Daño corporal causado por una herida, K’axk’ob’enem. K’axk’olaal che rulewaal
golpe o enfermedad. Comete este delito quien, poqolajiil anitaliik ruma juna k’ax, ch’ayinem uwe
sin intención de matar, causare a otro daño en el yab’iil. E ka’anow re wa makuneem, na anik ta
cuerpo o en la mente. Art. 144 CP. ku’an ri kamik, kuk’axk’oliij rulewaal poqlajiil
uwe ru na’ojib’al. Art. 144 CP.

Lesiones culposas. Daño causado en el Eta’amatal ta maak. K’axk’olaal anitaliik


cuerpo o en la mente de la persona, derivado de ruma juna tikaweex, ruma u’anik ta saqiil juna
acción u omisión de negligencia, imprudencia o sa’ch uwe xuchajiij ta saqiil, nakuch’oob’ taj uwe
impericia. Delito regulado en el Art. 150 CP. na reta’am taj sa’ ku’ano. Makuneem kub’ii’ che
ri Art. 150 CP.

Lesiones específicas. Acciones que tienen Jikib’am maak. E uwach u’aniik juna sa’ch
como propósito castrar, esterilizar, dejar pacha’ kuresaj rulewaal poqolajiil re b’aq’unik, na
ciega o mutilar a otra persona. Estas acciones utz ta chi kak’oji’ uk’o’m, ku’an potz’ uwe kuq’at
constituyen delito. Art. 145 CP. rulewaal poqlajil juna tikaweex. Art. 145 CP.

102
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Lesiones graves. Daño causado en el cuerpo Nimamaak. U’anik k’axk’olaal che rulewaal
o en la mente de la persona que tenga como poqolajil uwe che u’ano’nib’al che juna tikaweex
resultado: debilitamiento permanente de un jela’ kakanaj: Kuresaaj rulewaal poqlajiil uwe
órgano o miembro principal o de un sentido, jela’ kukanaj kan ri tikaweex pa saqiil wi,
anormalidad permanente en el uso de la palabra, nakuch’a’tab’eej ta saqiil ri ch’a’temaal, na utz
incapacidad para el trabajo por más de un mes, ta kachakun juna iik’, kuk’axk’oleel ri palaaj. Art.
deformación permanente en el rostro. Art. 147 147 CP.
CP.

Lesiones gravísimas. Daño causado en K’axk’ool nimamaak. K’axk’oliil ka’an che


el cuerpo o en la mente de la persona, que rulewaal poqolajiil uwe una’ojib’al juna tikaweex,
le produce: enfermedad corporal o mental ruma la’ ku’an: yab’ilaal che ri rulewaal poqolajil
probablemente incurable, inutilidad permanente uwe ano’nib’al k’o pare na kakunutaj ta chik,
para el trabajo, pérdida de un miembro principal utz ta chi juna sa’ch ku’ano jela’ na utz ta chi
o del uso de la palabra, pérdida de un órgano kachakunik, kujam juna uq’aab’ raqaan uwe na
o de un sentido, incapacidad para engendrar o utz ta kach’awik, na utz ta chi kak’uji’ unee’ uwe
concebir. Art. 146 CP. kumatzeej. Art. 146 CP.

Lesiones leves. Daño causado en el cuerpo Unimaal ta maak. K’axk’olaal anitaliik che
o en la mente de la persona, que le produjere rulewaal poqolajil uwe che u’ano’nib’al juna
enfermedad o incapacidad de trabajo por tikaweex, ruma la’ kupetesaj uyab’iil uwe ruma
un periodo de diez a treinta días, pérdida o la’ na utz ta kachakunik ruma juna lajuj a lajuj
inutilización de un miembro no principal, cicatriz re kawinaq q’iij, kujamo uwe uma la’ na utz ta
visible y permanente en el rostro. Art. 148 CP. kuchapab’ej, k’o kan uk’axwach yey na kel ta chik
chupalaaj. Art. 148 CP.

Levantamiento de cadáver. Diligencia Tzukun uxe’al kaminaq. U’anik re utzukuxiik


de investigación practicada por el Ministerio uxe’al maak ruma ri Tzukun Q’alajisan Maak uwe
Público o Juez de Paz, haciendo constar en acta ruma juna Q’atal tziij re Utziil K’u’xal, chupa
las circunstancias en que encuentra el cadáver y kub’iij wi sa’ u’anom ri kaminaq yey ronoje sa’
demás datos que sirvan para identificarlo: toma kub’i’ij chupa pacha’ kaq’alajiniik chinoq: kesax
de fotografías, impresiones dactilares, así como uk’axwach, uretaliil uwi’ uq’aab’, juna sa’ch chik
registro de cualquier otro dato relevante. Arts. iil uwach. Arts. 195-196 CPP.
195-196 CPP.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 103


Instituto de la Defensa Pública Penal

LGBTI. Población LGBTI. Se refiere a Qatzqachaq’ junwi kulewaal poqolajil yey


la población compuesta por lesbianas, gay, ano’nib’al. E ke’el wi juna mutza’j tikaweex,
bisexuales y personas travesti, transexual e ixoqiib’ kakaj ixoqiib’, achijaab’ kakaj achijaab’
intersexual. yey k’o kakikoj uq’uu’ ixoqiib’ uwe achijaab’.

Libertad condicional. Mecanismo jurídico Xa ya’atal tzoqopineem. E kachapab’eex upa


que permite reducir el tiempo de prisión al la’ re kak’ol upaa ri retal juna tikaweex tz’apiim
condenado que haya cumplido la mitad de ruma makuneem nik’ajarinaq ruuk’ ek’owinaq
la pena de prisión que exceda de tres años y oxib’ junab’ yey na kek’ow ta puwi’ kab’lajuj
que no pase de doce, o que haya cumplido las junab’, uwe ya xek’ow puwi’ uroxa retal junaab’
tres cuartas partes de la pena que exceda de tz’apaliik we xek’ow puwi’ ri kab’lajuj junab’
doce años. Este beneficio requiere las siguientes ya’om che. Wa jun to’b’al chirajawaxiik karaj: ri
condiciones: que el reo no haya sido condenado tz’apitalik anikil ri maak xu’ano, ri k’oleem echiri’
con anterioridad por delito doloso, haber xtz’api’iik xiik utz, xuyijib’a ri maak xu’ano. Art.
observado buena conducta durante su reclusión, 80 CP. 150 yey 495 CPP.
que haya restituido la cosa o el daño. Art. 80 CP.
150 y 495 CPP.

Libre determinación de los pueblos. Jikib’an anoj utziil k’asleem pa kiwi’


Autodeterminación. Derecho reconocido tinamit ajquuk’. Taqanatziij eta’matal ruma
en pactos de Naciones Unidas relativos a los ri Nima Mutza’j ke Tinamit ruk’am riib’ ruuk’
Derechos Civiles y Políticos y a los Derechos ri taqanatziij re utzilaal k’aslemaal yey k’olem
Económicos, Sociales y Culturales. El pueblo pa tinamit, taqantziij re pwaqiil, re uchajixiik
decide libremente su condición política, tikaweex yey ano’nib’al, re kunuk’ utza’m re
sus propias formas de gobierno, desarrollo utzoqopinem pa tinamiit na jinta juna tinamit
económico, social y cultural, y estructurarse kumiin riib’. ~ Ke ri tinamit ajchiqawaach.
libremente sin injerencias externas. ~ de los Eta’amataliik ruma ri Ub’eyaal taqan tziij re
pueblos indígenas. Reconocido en tratados konoje taq ri tinamit, pacha’ ri Nima Molan Tziij
internacionales, como el Convenio 169 ke tinamit ajchiqawaach yey ri Nima Taqantziij
sobre Pueblos Indígenas y Tribales en Países Ke konoje ri tinamit chwa ri xmut uleew puwi’
Independientes y la Declaración Universal sobre ri to’b’al ke Tinamit Ajchiqawach (Art 3). E la’
Derechos de los Pueblos Indígenas (Art. 3). Es el ri taqantziij ke ri tinamit ajquuk’ pacha’ xe
derecho de los pueblos indígenas a determinar tzoqopixiik yey kakimol kiib’ puwi’ ri ki k’oleem
libremente su estatus político y promover pa tinamit, kak’iyar uwach ri pwaqiil re komoon,
libremente su desarrollo económico, social, chwa komoon, unimal k’u’xal, ano’nib’al yey
espiritual, cultural, y consecuentemente tienen kutoq’aj ri taqantziij re k’oleem ri komoon chi
derecho a la autonomía o autogobierno. utukeel kutaqriib’.

104
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Limpieza étnica. Política de destrucción de Sachib’al kiwach Komon ajchiqawach. Anoj


un grupo étnico realizada con el propósito de re sachisan kiwach juna mutza’j ajchiqawach e
lograr la homogeneidad étnica en un territorio, u’anik pacha’ xa jun uwach ri komon ku’ano
por medio de emigración forzada, usurpación chwa juna tinamit, ruma ma eb’esamb’i ruuk’
de territorio, deportación, ataques violentos k’axk’olaal, majoj uwach ki k’olib’al, koqotax
sistemáticos e incluso el genocidio. lo chupa juna komoon, k’axk’olaal yey k’o ke
kamisaxiik.

Linchamiento. Acción violenta colectiva que Komoon kamisaneem. Anooj e chiri’


puede resultar en la muerte, dirigida contra una kape koyowaal jupuuq winaq jay kekik’isa’
o varias personas, a quienes generalmente se pa kamisanik; kakikamisaaj jun pu ka’ib’ oxib’
atribuyen supuestos delitos. Los linchamientos winaqiib’ rumal kaya’ juna maak chi kiij. Wa’
constituyen delitos de lesa humanidad, toda wa komoon kamisanik jun nimalaj makunik chi
vez que niegan la capacidad del ser humano de uwach ri q’atab’al tziij, rumal na kaya’ tac hi
aplicar justicia. okeem che ri tikaweex kuto’ riib’ pa uq’ab’ ri
q’atooj tziij.

Litispendencia. Institución del Derecho Civil Yonol q’atoj tziij. Nimaja re Kooch Loq’oxiik
que consiste en la excepción procesal, en la chwa Komoon Tinamit, wa’ kuya’ retamaxiik ri
que limita el ejercicio de la acción civil en una uq’atexiik uwach juna maak, pa kuya’ k’axk’ool
sola ocasión, impidiendo que el mismo sujeto, chwi ri chakuneem re komoon tinamit. Jay we
por el mismo objeto y causa sea demandado kuya k’ax puwi’ ri makuneel, ruma ri chapab’al
más de una vez. ~ Juicio pendiente, o sea que pu we ri kojoom pa maak k’iyalaaj, we na k’isom
se encuentra en trámite, por no haber recaído ta ri umaak chwa q’atab’al tziij, we na ya’tal ta pa
sentencia firme. tojob’al maak.

Lugares sagrados e históricos. Los Ojeer taq kaqajaa re Mejeleem Xukuleem.


constituyen espacios históricos naturales o E taq ek’o chupa ri ojeer taq k’olib’aal utukeel
construidos, considerados de confluencia de winiqarinaq uwe anital kan ojertaan, b’iim ne ri’
energía cósmica para la comunicación con los che k’o uchuq’aab’ pacha’ utz ka’an chomaniik
ancestros; son lugares especiales para la práctica kuk’ ri qat’i qamaam; k’olib’aal ya’om pacha
y formación espiritual, filosófica, científica, ka’an riqib’aal iib’ yey unuk’iik utza’m k’u’xaal,
tecnológica o artística de los miembros de los ch’ob’onik, kuuk’ ri nik’aaj mutza’j ajchiqawaach.
pueblos indígenas.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 105


Instituto de la Defensa Pública Penal

M
Magistrado(a). Funcionario judicial de mayor Nimaq’atoj tziij. Rajchaak ajpataneel re ri
jerarquía que se encuentra como miembro de q’atooj tziij, kanajinaq chi uwach jun utz’aqatiil
un tribunal colegiado. q’atab’al tziij.

Mala fe. Acción u omisión que se realiza Ch’akch’aneem. Juna tikaweex pu juna q’atol
mediante engaño o temeridad para inducir a tziij ku’an juna sa’ch, pu k’o juna anooj na ku’an ta
error a una persona o a una autoridad. rumal jela’ xb’i’x che, e ma xa raq’uul xb’an che,
pu rumal xib’ix rumal juna winaq utz ta uk’u’x.

Maltrato contra personas menores de K’axk’olinem uwach chi kiwi’ tz’aqat


edad. Delito que comete quien, mediante ta kijunaab’. Jun maak ku’an ri winaq we
cualquier acción u omisión, provoque a una kuchakpuuj uwe ku’an itzeel ano’nik che juna
persona menor de edad o con incapacidad tikaweex k’amajaa’ ujunaab’ uwe tz’aqaat ta
volitiva o cognitiva, daño físico, psicológico, rolowaal xaq una’ooj, we kuyoq’o, kuya’ pa yab’iil
enfermedad o coloque al niño en grave riesgo xoq we kumin pa ri k’ax ri k’amaja’ ujunaab’.
de padecerlos.

Mandato. Contrato por medio del cual una Taqaneem. Wujiil chupa la’ kub’i’ij wi juna
persona encomienda a otra para la realización tikaweex kub’ixib’aj junoq chik pacha’ uk’iyaal
de uno o más actos jurídicos o negocios en su chaak uwe juna k’ayiij pacha’ re kuk’utub’eej riib’.
representación. Art.1686 CC. Art. 1686 CC.

Marcaje. Información que toda arma que se Retaliil k’aqb’al q’aaq’. E ronojel ri ajilanik
fabrique en el país debe tener visiblemente. Según karuk’aaj ri k’aqb’al q’aaq’ ka’an pa ri tinamit, chi
la Ley de Armas y Municiones, la información es rajawaxiik karuk’aaj chi saq. Kub’i’ij ri q’atab’al
la siguiente: tziij ri re k’aqb’al q’aaq’ e taq wa’:
a. Nombre del fabricante, a. Ub’i’ ri xb’anow re,
b. Lugar de fabricación, b. Pa xb’ani’ wi,
c. Calibre, Número de registro y c. Unimaal la ub’aq’
d. Modelo. d. Rajilab’al ri ch’iich’ jay sa’ chi junaab’ anitalik.
Art. 28. Art. 28.

106
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Matrimonio infantil. Se refiere a los K’ulanikiil ak’alaab’. E ke’el wi junoq uwe


matrimonios en que uno o ambos contrayentes kikab’ichaal ri ak’alaab’ ech’uti’q kek’uli’iik na jinta
no han cumplido dieciocho años, como edad ri wajxaq lajuj kijunaab’, e junab’uul la’ uya’om
mínima fijada por el Estado de Guatemala ri tinamit re utz kek’uli’iik. Jinta juna Ajk’amaal
para contraer matrimonio. Ninguna autoridad taqoneel kuya k’ulanikil chike k’o’maab’, alab’oo
podrá autorizar matrimonio de niños, niñas o yey alitoo. Art. 2 Taqaniil wuuj 13-2017, kak’
adolescentes. Art. 2 Decreto 13-2017, reforma yijib’am re q’atol tziij re utzilaal k’asleem.
al Código Civil.

Maya. Pueblo milenario cuya civilización ha Mayab’. Tinamit re ojeer uwach uleew taq ri
existido desde hace aproximadamente cuatro mutza’j petenaq lo chi uk’iyaal junaab’ chupa wa
mil años en Mesoamérica. La ciencia de la historia tinamit re Ab’ya’ yala. Ri ojeer tzijoniik upaq’oom
distingue período preclásico, clásico, posclásico upa k’o chwach ri k’u’xal ano’nibal, ruk’u’xano’n,
y la actualidad. El pueblo maya cuenta con k’isib’al ruk’u’xano’n yey ri ek’ak’ mutza’j tinamit.
propios sistemas de salud, de justicia, de ciencia, Chupa ri tinamit mayab’ k’o ano’nib’al kuuk’ re
entre otros. En Guatemala hay 22 comunidades kukanik, q’atoj tziij, mutza’jano’n. chupa ri tinamit
Paxil e k’o ka’ib’ re kawinaq chi komoon mayab’.
lingüísticas del pueblo maya. Es uno de los tres
E jun chuxo’lib’aal chupa ri timat ajchiqawach
pueblos indígenas reconocidos en los Acuerdos
eta’matal uwach che ri Mutza’j taqan tziij re
de Paz.
uchilaal k’aslemal.

Mayor de edad. Persona que ha cumplido 18 Tzaq’at chi ujunaab’. Tikaweex k’o chi
años y que, por lo tanto, adquiere capacidad legal. wajxaqlajuuj ujunaab’; e k’uri’ xtz’aqat raqan chi
uwach ri q’atab’al tziij.

Mediación. Procedimiento extrajudicial, en Ajkub’isaneel k’u’xaaj ch’a’ooj. E u’anik


que interviene una tercera persona llamada pacha’ ke’an ta eleem pa jaa re q’atab’al tzii, chiri’
mediador, quien encausa los puntos de vista de k’o jun urox tikaweex kach’a’t kuuk’, kuya’ chi
las partes o contrapartes para lograr acuerdos, reta’maxiik sa’ kakich’ob’ ri tikaweex ek’o pa juna
pero se abstiene de dar propuestas de solución. ch’a’ooj pacha’ jela’ kechomanik re kakiyijib’a’
usuuk’, e ma ri tikaweex na ri eta kab’i’w re sa’
uyijb’axiik.

Medianería. Signo exterior de la propiedad K’ulb’a’retaliil. Wa jun retaliil kojotal chi kixo’l
que sirve para separar dos bienes inmuebles. Si taq ri k’olib’al. We juna tz’aaq pu juna jul, pu juna
es una pared, fosa o zanja, pertenece a los dos o koraal ke konoje jaripa ri e rajaaw uleew.
más propietarios.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 107


Instituto de la Defensa Pública Penal

Médico forense. Profesional de la medicina que Iloneel ajkun q’atol tziij. Tikaweex ajkun
aplica sus conocimientos médicos y biológicos kuya rano’nib’al puwi’ kunib’al pacha’ keb’utoq’aj
para auxiliar a jueces, fiscales y demás sujetos ajq’atol tziij, to’on q’atoj tziij yey nik’aaj tikaweex
procesales, para el esclarecimiento de un hecho chik, jela’ kel chi q’iij saq sa’ xu’an juna makunik;
delictivo; por ejemplo, determinar el origen de pacha’, keta’maxik cha’ taj xuk’ul ri k’axk’olaal ri
lesiones sufridas por el agraviado o la posible tikaweex uwe keta’maxik ri retal yey sa’ ruma
hora y causa de la muerte. xkamik.

Medida de coerción. Decisión judicial que Taqooj chwi esan makunik. E u’anik che
limita la libertad de una persona. Tiene como fin juna tikaweex re kuq’ateej ri b’inik pa komoon.
asegurar la presencia del imputado en el proceso E uwach kutzukuj ri makuneel pacha’ kak’oji’
e impedir la obstaculización de la averiguación chiri’ echiri kajeqer utzukuxiik ri xe’al maak
de la verdad. Por ejemplo: la aprehensión, prisión jela’ kaq’alajin chi saq ri qatziij. Pacha’: uchapik,
preventiva que debe de aplicarse con carácter utz’apixiik kiliik sa’ ru nimaal ri maak. Art. 254-
excepcional. Art. 254- 259 CPP. 259 CPP.

Medidas de protección. O medidas de Jeqeb’al chajineem. E u’anik re kaq’atexiik.


prevención. Procuran salvaguardar la seguridad Jela’ ka’anik pacha’ re kachajiix ruk’asleem yey
e integridad de las personas involucradas en el rikiloq’nimaxiik taq ri tikaweex echiri’ kaya’ chi
hecho que se denuncia. Estas medidas también reta’maxiik ri maak. wa’ kachapab’eex ruuk’ juna
se aplican cuando una niña, niño o adolescente ak’alaab’ uwe paqal kik’iyiik na kaya’ ta ri kitaqaniil
es vulnerada o amenazada en sus derechos. Arts. tziij uwe karayiix k’axk’olaal chike. Arts. 109, 112
109, 112 Ley PINA. Art. 8 Ley para prevenir, Q’atoj tziij re chajiin ak’alaab’. Art. 8 Q’atoj tziij
sancionar y erradicar la Violencia Intrafamiliar. re kuq’atej k’axk’olaal pa ochoo k’olib’al.

Medidas desjudicializadoras. Mecanismos Taqooj chwi tz’onob’al. E kachapab’ex wa’


alternativos al procedimiento común del juicio, echiri’ kak’amb’i uchola’j q’atab’al tziij, pacha’ jela’
que permiten resolver el conflicto cuando no se utz kayijib’ax juna ch’uta k’axk’olaal. kuk’amb’i
trate de delitos graves. Conllevan la aplicación re kayijib’ax usuk’ k’axk’olaal pa wi ri ajmaak
de una solución reparadora que permita un ruk’ ri makuum. Che taq wa’ k’o: chuxo’lib’al
acuerdo entre víctima y victimario. Entre estas la’ k’o to’ob’an re makuneel, jalwachinem, aj
medidas se encuentran: Criterio de Oportunidad, kub’isaal k’u’xaaj ch’a’ooj, oq’otan re utzukuxiik
Conversión, Mediación, Suspensión condicional ri makuneel we na xmakun ta chik. Art. 25 CPP.
de la persecución penal. Art. 25 CPP.

108
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Memorial. Escrito. Solicitud que se realiza por Uwujil tz’onob’eneem. Jun wuuj tz’ib’aam
escrito para pedir algo. uwach. E ri wuuj pa tz’ib’ital wi ri tz’onob’enik.

Menoscabo a la cultura tradicional. Es el Maak chwi uk’isik uwach anonik. E jun


delito que comete la persona que menoscabe la maak ku’an ri winaq we kuq’ob’irisaaj uwach
cultura tradicional de las comunidades indígenas, ri ano’nib’al taq ri komoon eb’aj chi qawach,
impidiendo o accionando de cualquier manera we kuq’ateej uwach kik’aslemaal, ki’ano’nib’aal,
sobre las formas de vida, costumbres, tradiciones, kiq’uuq’, kich’a’teem, kinimaq’iij, kikotz’i’janik
trajes indígenas, idiomas, dialectos, la celebración uwe kich’a’b’aal tikaweex eb’aj chi qawach.
de sus fiestas periódicas y rituales autóctonos.

Mestizos. Personas descendientes de Alk’o’al ajquuk’ yey moso. Tikaweex e


antepasados pertenecientes a dos o más etnias. k’o kati’ kimaam che ka’iib’ chi komoon. Ri
El término “mestizo” muchas veces tiene una kalk’o’al ajquuk’ kuuk’ moso’iib’ katatajiik pacha’
connotación biológica o de tipo racial, también ch’aminik ka’an chike ri tikaweex, pacha’ ruma ri
con significado cultural. A veces es utilizado ki ano’nib’al. E keb’e’anow re ri ch’aminik b’e e
por quienes no se identifican como indígenas. ri tikaweex kek’ixb’en che eb’ajquuk’. Ri ojertan
En el pasado se solía usar más frecuentemente xiik kachapab’eex ri ch’a’tem moso. Ri taqanil
el término “ladino”. Los Acuerdos de Paz tziij re utzilaj k’u’xaaj kuloq’nimaxiij ri ano’nib’al
reconocen la cultura ladina. moso.

Métodos especiales de investigación. Ub’eyaal re tzukul uxe’b’al maak. Chola’j


Técnicas que utilizan los fiscales para identificar chaak kakichapab’ej ri iloj taqaneem pacha’
a los participantes, lugares, tiempo y forma kaq’alajinik chinataq e k’o chupa juna chola’j
cómo funcionan los delincuentes que operan de tzukun maak, k’olib’al, retal yey cha’taj kechakun
manera organizada. Los métodos especiales de ri eleq’omaab’ kimolom kichi’. E tan ri uk’iyaal
investigación se encuentran previstos en la Ley chola’j chaak re katzukux uxe’al maak ilom ruma
contra la Delincuencia Organizada. Entre ellos, ri Q’atoj tziij chike eleq’omaab’. Chupa taq wa’
se encuentran los siguientes: a) Operaciones k’o: a) kaki’an eleq’omaab’ che kiib’ (Art. 21), b)
encubiertas (Art. 21), b) Entregas vigiladas (Art. Chajiim jachinik (Art. 35) yey c) Chajinik che
35) y c) Interceptación telefónica (Art. 48) kotosin (Art. 48)

Miedo invencible. Cometer o ejecutar un Kuyub’al ta xi’im iib’. E ka’an ri makuneem


hecho impulsado por miedo, ante una situación ruma xi’iim iib’, chwach juna xib’xo’nik uwe
extrema de amenaza o peligro para la vida. Se kuna’o ri k’asleem k’o k’axk’olaal chiriij. E ka’an
actúa o reacciona bajo un miedo real e inminente, ri’ ruma ri xi’iim iib’ we ya k’o kuk’ulumaj, ruma
por eso excluye la culpa o responsabilidad de la la’ kesaax ri maak chuqul uwe na jinta ka’an che
persona que cometió el delito. Art. 25.1 CPP. ruma sa’ xu’ano. Art. 25.1 CPP.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 109


Instituto de la Defensa Pública Penal

Migración. Movimiento de población hacia el B’enam yey oqotam Jumutza’j tikaweex


territorio de otro Estado o dentro del mismo, kakoq’otaj kan ri kik’olib’al chupa uwe junwi chi
abarca todo movimiento de personas sea cual tinamit, kumol uchi’ ronoje umaak re keb’oq’otan
fuere sus causas; incluye migración de refugiados, kanoq; ke’eek chupa eb’animajel, eb’esam chupa
personas desplazadas, personas desarraigadas, ri kochoo k’axk’olaal, ruma na jinta pwaq.
migrantes económicos.

Migración ilegal. Cuando la persona migrante Xe’laq’ay jeqeleem pa tinamit. E ri tikaweex


no tiene la autorización ni los documentos roq’otam kan ruk’olib’al na jinta uwujiil ya’oom
requeridos por las autoridades de inmigración ruma ri eb’aaj Taqaneel re tinamit pacha’ keb’ok
para ingresar, residir o trabajar en un determinado b’i, kek’oji’ chupa uwe kechakun chupa ri
país. kitinamit.

Misoginia. Cualquier conducta o Itzeel iloj ixoq. Xa sa’ u’anik uwe usilab’iik re
comportamiento de aversión u odio manifiesto karaj ta uwach uwe itzeel kuriil ri ixoqiib’, tob’
hacia las mujeres o al género femenino, janipala’ ri kijunab’, pa petenaq wi uwe sa’ resam
independientemente de la edad, origen y/o ri chola’j re pa tijob’al, kuk’axk’oleej ri kik’aslemal
grado de instrucción, vulnerando directa o re taqanil tziij.
indirectamente los Derechos Humanos.

Mojón. Señal con piedras, árboles u otros K’ulub’a’t. retaliil kojotal ruuk’ taq ab’aj, chee’,
elementos similares para marcar los linderos de pu juna sa’ch k’utub’al re pa kak’is wi taq ri
las fincas, así como los términos municipales o uleew k’olib’al jalajuuj taq rajaaw. Xoq kakoj pa
departamentales, e incluso las fronteras entre taq ri k’ulb’a’t re ri laj taq ko tinamit jay nima’q
Estados. taq tinamit.

Monoculturalismo. Articulación de una Xajun uwach ano’nib’al. B’atz’iniik re juna


sociedad alrededor de una sola cultura. Por mutza’j tinamit chuchi’ xa jun ano’nib’al. Pacha’
ejemplo, el proceso de castellanización en la ruk’utik ri kaxtela tziij chike chupa ri tijob’al
educación de los pueblos indígenas con la meta ke komoon ajchiqawach jela’ kaki’ano pacha’
de introducir la lectura y escritura solamente en kakimaj iliik uwach wuuj yey tz’ib’aniik re pa
español. kaxtila.

Mora. Atraso en el cumplimiento de una Tojoneem rumal mayineem. E chiri’ k’o juna
obligación. tikaweex kamayin ruuk’ juna uchaak upataan.

110
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Morgue. Depósito de cadáveres en espera de la Uk’olib’al kaminaq. Kik’olib’al kaminaq


autopsia (necropsia). koye’em kapoch’ kipaa.

Mortalidad materna. Es la muerte de una Kamisab’al raxuwi’. E ukamiik juna ixoq


mujer durante su embarazo, parto o dentro raxuwi’ echiri’ umatzeem ri ch’uti’n. echiri’
de los 42 días después del parto, por cualquier katajin ralixiik uwe echri’ ka’ib’ re oxwinaq q’iij
causa relacionada o agravada por el embarazo, alaxinaq ri ne’, xa ruma juna sa’ch uwe xiik k’ax
parto o posparto, o su manejo, pero no por uk’ulumam ri ixoq raxuwii’, ralixeem ne’ uwe
causas accidentales o incidentales. Art. 5 Ley echiri’ alaxinaq chik, na ke’eek ta chupa we
para la Maternidad Saludable. xkamik ruma juna k’axk’olaal. Art. 5 Q’atoj tziij
puwi’ utzilaal ixoqiib’ raxuwii’.

Muerte. Terminación de la vida. ~ Presunta. Kaminaq. Uk’isiik uwach ri k’aslemaal.


Presunción de muerte de una persona, declarada Ub’i’xikiil kaminaq. Ureta’maxiik ru kamiik
por un juez; cuando hayan transcurrido cinco juna tikaweex, b’i’taliik ruma juna q’atol tziij;
años desde que se tuvo la última noticia de ella. echiri’ ek’owinaq chi wo’ob’ junaab’ ilitaal uwach
Puede declararse en circunstancias como las ri tikaweex. ruma taq wa’ kaya’ chi reta’maxiik:
siguientes: desaparición durante una guerra, la kasachiik echiri’ katajiin juna ch’a’ooj, ri tikaweex
persona se hubiera encontrado a bordo de un k’o pa palow uwe k’o chupa juna ch’iich xik’aaj
buque náufrago o de un avión accidentado, entre tzaqinaq loq, je taq ne ri’. Art. 64-64 CC.
otros. Art. 64-64 CC.

Muerte violenta de mujer. Defunción de Kamisab’al ixoq ruuk’ k’axk’ool. Uwujiil re pa


una mujer por causas que no corresponden al kub’i’ij wi xkam juna ixoq kub’i’ij chupa sa’ uchaak
deterioro natural del cuerpo, sino derivada de un xkamik, we ruma juna k’axk’olaal (xukamisaj
hecho traumático (suicidio, accidente, homicidio, riib’, ruma juna k’axk’olaal, xkamisaxiik). Ronoje
asesinato). Toda muerte violenta de una mujer kamikaal anitaliik ruuk’ k’axk’olaal re juna ixoq
debe ser investigada inicialmente aplicando el kach’ob’ raqan jeqeb’aal ruma ma ixoq uwe
protocolo sobre violencia basada en género para kaq’alijaniik xkamisaxiik ruma itzeel kiltajiik.
descartar o confirmar que constituya femicidio.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 111


Instituto de la Defensa Pública Penal

Multa. Pago de una cantidad de dinero que el Tojob’al ch’uta maak. Tojonik ka’anik ruuk’
juez fija a la persona condenada por la comisión pwaq b’i’taliik ruma juna q’atol tziij ya’atal che
de una falta o delito de acuerdo a su capacidad juna tikaweex makuneel ruma juna uch’uta
económica. Art. 52 CP. umaak uwe kiliik janipala’ kuch’iij utojiik.

Municiones. Cargas que se pone a las armas Ub’aq’ k’aqb’al q’aaq’. E taq ri ub’aq’ k’aqab’al
de fuego. q’aaq’.

Municipio. Es la unidad básica de la organización Uq’ab’ pera’j tinamit. E ri jachoj tinamit


territorial del Estado y espacio inmediato de anitalik, nuk’uum chi ch’upa’j ri siwaan tinamit
participación ciudadana en los asuntos públicos. ch’a utz na naj ta keb’ek wi ri tikaweex e chiri’
kakiyijib’a’ juna sa’ch chi rajawaxiik chi ke.

112
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

N
Nacionalidad.Vínculo jurídico político que une Alaxeel pa nimatinamit. E ri utinamitaaj juna
a una persona con un Estado determinado. tikaweex.

Nacionalización. O naturalización. Acto por Uwujiil tikaweex re k’oleem pa tinamit.


medio del cual un Estado concede la cualidad de Uk’amiik. U’anik pacha ri tikaweex ku’an ajchiri’
nacional a un extranjero. riib’ chupa ri tinamit che juna tikaweex re junoq
tinamit chiik.

Narcoactividad. Término que se emplea Kayin itzeel kunub’al. Jun ch’a’teem


para describir todas las actividades que están kachapib’exiik are kab’i’x ronojel chi ano’nik
vinculadas al ámbito de las drogas prohibidas re kachapib’ex aq’ees sachisab’al na’ooj uwe
(o ilegales) y a los negocios asociados a él. Este q’ab’arisab’al q’ateem uwach rumal ri q’atab’al
concepto está relacionado a la actividad de tziij. Xaq makuneem uwach ri uk’ayixiik wa’ wa
narcotráfico, que refiere al cultivo, manufactura, itzeel taq aq’ees uwe ri utilik, uk’oliik, ujachiik
distribución y venta de dichas sustancias. uwe uk’ayixiik itzeel taq aq’ees uwe q’ab’arisab’al.

Nato. Nacido. Alaxeem. Alaxinaq.

Necropsia. Autopsia. Se refiere al examen u Poq’oniik upa kaminaq. Ilonik ka’anik ruma
observación del cadáver para establecer tipo, juna pajab’al na’ooj yey uchu’uxiik ka’an che
causa y tiempo de muerte. Es realizada por el juna kaminaq pacha’ kaq’alijanik chinoq, cha’ taq
médico forense. 238 CPP. xkamiik. E ka’anow re juna ajkuun re q’atoj tziij.
238 CPP.

Negación de asistencia económica. Delito Ya’oj ta pwaq re k’aslemaal. Wajun maak


que consiste en incumplir la pensión de alimentos, we na kaya’ ri pwaq q’atoom chi riij uqul juna
con respecto a los cónyuges, descendientes, winaq rumal ri q’atab’al tziij, k’iyisab’al tzuqub’al
ascendientes, hermanos o personas que se ke ri utuneel ulaq’eel, ri ralk’o’aal pu ri tikaweex
tengan bajo guarda o custodia. Es delito cuando, e k’o chi uqul. Wajun maak we e ri q’atab’aj tziij
por requerimiento legal, se está obligado por ley q’atayoom re chi riij uqul xoq na ku’an taj.
y no se cumple.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 113


Instituto de la Defensa Pública Penal

Negligencia. Falta de diligencia o cuidado en la Ib’och’iil anooj. Ruma kachajin ta saqiil uwe
realización de los actos. Art. 12 CP. chajixiik re juna ano’niil. Art. 12 CP.

Niño, niña y adolescente. Ser humano que K’o’maab’, alitoo yey alab’oo. Cha’ taq ri
no ha cumplido dieciocho años de edad. tikaweex na uk’isoom ta wajxaqlajuj ujunaab’.

Niñez en protección. Niños y niñas que Chajinab’al ak’alaab’. Alii yey alaa ek’o
se encuentran bajo el cuidado de alguna puq’aab’ juna mutza’j molom iib’ pacha’ utz
institución para el resguardo de su integridad kechajiix saqiil, ri rulewaal poqolajiil yey
física y psicológica frente a la violencia, maltrato, uch’ob’ona’ooj we kuk’ul k’axk’ol, yoq’oniik, na
desatención y la explotación del que es víctima. katan ta chiik yey ek’oweem puwi’ ri tikaweex
k’axk’oliim.

Niñez en riesgo. Niños y niñas que se Ak’alaab’ ek’o pa juna k’axk’olaal. Alitoo
encuentran en situación de abandono, pobreza, yey alab’oo eb’oqotam kanoq, ruma nib’a’iil,
sin acceso a la educación, realizando trabajos no ejinta pa tijob’al, ruma ma kechakunik tob’ na
acordes a su edad, etc. jinta ujunaab’.

Non bis in ídem. Principio de Derecho con Julajil q’atoj tziij. Uxe’aal juna taqanik
arreglo al cual nadie puede ser perseguido ni re kuq’alajisaaj chi na jinta juna winaq utz
condenado dos veces por un mismo hecho katerneb’ex pu kaya’ pa tojob’al maak kalajoq
delictivo o infracción, lo que no impide la revisión rumal ri jun maak u’anoom. Xoq utz kil tanchik
de la causa si después de la condena aparecieren ri q’atooj tziij xb’an chi riij, tob’ ya’tal chi ri
hechos reveladores de la inexistencia del delito tojob’al umaak, we xnab’etajik k’o retaliil na
o de la inocencia del condenado. jinta maak xb’anik pu we ri re na jinta umaak.

Notario. Profesional del Derecho investido de Ajsaqiltz’iib’. Jun tikaweex lik k’o reta’am
fe pública para dar autenticidad y validez a los chi riij ri taqanto’onik, ya’tal kub’ulib’al k’u’xaaj
actos que suceden o se otorgan ante él. che re kuya raqan ruuk’ ri b’anooj chi uwach.

Notificación.Acción y efecto de hacer saber una Eta’maxiik q’atoj tziij. U’anik re kaya’ chi
resolución judicial o administrativa a los sujetos reta’maxiik sa’ ke’el wi juna chola’j q’atoj tziij
del proceso o a sus representantes y defensores. chike taq ri tikaweex ek’o chupa ri wuuj, to’onel.
Cedula de notificación. Documento en que Xe wujiil ri’ re eta’maxiik. Wujiil pa kub’iij wi
consta la resolución judicial que firman las partes chupa janipala’ u’anik ri tojoj maak yey kaya’ chi
o sus representantes, dándose por informados o reta’maxiik chike taq ek’o kiwujiil ri’. Eta’maxiik
notificados. La notificación por los estrados chike utzilaal pakomon. Che ri nima jaa re tojooj
del tribunal se realiza para los procesados maak kuya chi retalmaxiik sa’ ka’an chike ruma
declarados en rebeldía. ketantaj.

114
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Notificación electrónica. Comunicación de Ya’ooj eta’manik pa ku’m kematz’iib’.


las resoluciones judiciales utilizando medios Uya’iik chi reta’maxiik sa’ ke’el wi juna k’axk’olaal
electrónicos y telemáticos, tales como el kachapab’eex ri k’ak’ taq b’isa’ch anitalik re
internet, correo o casilleros electrónicos. kutaq k’a pa kotosin, kematz’iib’ uwe uk’olib’al
re ya’ooj tziij.

Novación. Forma de extinción de las Jaloj eqaleem. Jela’ uresaxiik juna eqaleem,
obligaciones, consistente en la voluntad de jela’ kajalik’atixiik uwach ruma juna eqaleem
sustituir una obligación por otra, conformando chiik, ka’aniik juna k’aak’, chupa kachoman wi
un nuevo convenio que debe ser compatible con junam kuk’am riib’ ruuk’ ri nab’e eqaleem. Art.
el anterior. Art. 1478 CC. 1478 CC.

Nulidad. Acción procesal que busca declarar la Esan chuq’ab’iil. Jun taqanik wa’ re kutzukuj
ineficacia en un acto jurídico como consecuencia uchupisaxiik uwach ri q’atooj tziij anom rumal na
de carecer de las condiciones necesarias para kariqitaj ta ri ub’eyaal. 2. Jun taqanik wa’, ri ku’an
su validez, sean ellas de fondo o de forma. 2. utaqiik uwach juna taqanik rumal na uk’amoom
Remedio procesal que busca declarar la invalidez ta ub’i ri ucho’lajiil chwi ri uq’aljisaxiik anoom
de un acto procedimental porque adolece de un loq.
vicio de fondo o forma.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 115


Instituto de la Defensa Pública Penal

O
Obediencia debida. Obediencia jerárquica. Kojon Tziij. Kojon tziij ujoloom mutza’j. U’anik
Realizar el hecho en virtud de obediencia, janipala’ kab’ixiik re taqanem, che taq k’uri’
bajo las siguientes circunstancias: que haya wa’: e ri taqaneel xiik k’o uchuq’aab’ puwi’ ri
subordinación jerárquica entre quien ordena kataqiik, e ri taqaneem kaya’iik chupa ri pa e k’o
y quien ejecuta el acto, que la orden se dicte wi pacha’ ku’ano sa’ kab’i’xiik yey urek’am riib’
dentro del ámbito de las atribuciones de quien ruuk’ taqantziij, yey we na jetala’ na ka’an taj sa’
la emite y que esté revestida de formalidad legal, kab’i’xiik. Art. 25.4 CP.
y que la ilegalidad del mandato no sea manifiesta.
Art. 25.4 CP.

Objeción. Razón o argumento que se presenta Q’atb’al wach. Wajun q’atab’al uwach,
en contra de una opinión o una resolución de cha’ k’ulub’al uwach juna taqanik pu juna
autoridad o bien para impugnar una proposición uchomaniik juna taqaneel, pu re kaq’atex
o declaración dentro del ramo penal. uwach juna chomanik pu juna q’alajisanik pa
ri q’atab’al tziij.

Obligación. Deber jurídico que consiste en dar, Eqaleneem. Wa jun taqanik chi uwa ri
hacer o no hacer determinado acto y a cuyo q’atab’al tziij ya’tal che ri winaq, re kuya’o,
incumplimiento corresponde una sanción. ku’ano, pu na ku’an ta juna sa’ch; jay we na
xu’an ta ri b’i’iim k’o tojob’al re kaya’ chi uqul.

Obstrucción de justicia. Es el delito que Q’aten q’atoj tziij. Jun maak ku’an ri winaq chi
comete: na ka’anaw:

a. Quien utilice fuerza física, amenazas o a. Ri winaq kuchapib’eej ri uchuq’ab’, re kuxib’ij


intimidación, la promesa, el ofrecimiento o uwe kub’itziij jay kupwaqiij uwe kuya’ chi juna
la concesión de un beneficio económico to’b’hi juna to’pwaqiij uwe kuya’qir lo che ri
o de otra naturaleza para inducir al falso q’aan tinamit, e wa’q’ob’ che juna chi winaq,
testimonio, perjurio o para obstaculizar re ku’an juna raq’ab’al uwe kurewaaj juna
la aportación de pruebas de un proceso sa’ch pacha’ kaq’atex uwach ri q’alajisab’al
en relación con la comisión de uno de los juna maak che juna maak chololeem chupaa ri
delitos comprendidos en la presente Ley. q’atab’al tziij kuq’atej kiwach eb’eleq’omaab’
kinuk’um kiib’.

116
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

b. Quien de cualquier forma amenace o b. Ri winaq kuxib’ij upaa juna urajchaak upataneel
coaccione a algún miembro del Organismo ri Molooj re Q’atooj Tziij, Q’alajisay Maak,
Judicial, Ministerio Público, Policía Nacional Molooj Chajineel re Tinamit, Eb’aj To’oneel re
Civil, auxiliares de la administración de la ri Q, Molooj Chajineel re Tinamit, Eb’atab’al
justicia, traductores, intérpretes, peritos, Tziij, Eb’aj Q’atisan Tziij, Eb’ajisan Tziij, Eb’eel
testigos y demás sujetos procésales, su Maak, Ri Esan Chi’aaj, Eb’aj Iloneel Tzukunel
Maak, Ri Xilow U’anikiil juna Maak jay jujun
cónyuge o familia que afecte la integridad
taq chi tikaweex jela’ pacha’ ri tuneel laq’eel
física, el honor o bienes de éstos, con el fin de
uwe juna chi alk’o’aliib’ xa wi ne kaq’atex
influir en su comportamiento u obstaculizar
u’anikiil jay utzukuxiik uxe’aal juna maak,
el cumplimiento de sus funciones en la
pacha’ chololeem chupaa ri q’atab’al tziij
investigación y persecución penal de los kuq’atej kiwach eb’eleq’omaab’ kinuk’um
delitos comprendidos en la presente Ley.
kiib’.
c. Quien siendo funcionario o empleado c. Ri winaq rajchaak pataneel re tinamit we
público participe en alguna fase de los kak’oji’ che ri saqiil ch’ob’oneem pajaneem
métodos especiales de investigación, chwi juna maak uwe uq’atik uwa juna maak
procesamiento y juzgamiento de los delitos pacha’ chololeem chupaa ri q’atab’al tziij
establecidos en la presente ley, que: kuq’atej kiwach eb’eleq’omaab’.
1. Proteja indebidamente o encubra a quién 1. Kinuk’um kiib’, jay we; Kurewaj ub’e
o a quiénes aparecen como sindicados de keb’urewaj na ri winaq tz’aqoom kiij
un hecho investigado; chupaa juna maak, katzukux uxe’aal.

2. Oculte información o entregue información 2. Kurewaj uwe kuya’ ri nuk’uum tz’ib’aam


errónea para el buen curso del proceso; tziij na e taj pacha’ katzukux uxe’aal juna
maak.
3. Falsifique o altere documentos y medios
probatorios; 3. Kujal uwach, kuresaj uwe kukoj uwi’
nuk’uum tz’ib’aam tziij q’alajisan uxe’aal
4. Actúe con retardo intencional de tal maak.
forma que obstaculice la investigación, la
4. Ku’an ri chaak pa mayineem, ruma ma
persecución penal o el juzgamiento;
kuq’ateej uwach ri tzukuneem maak, jay ri
5. Preste falso testimonio en favor de un uya’iik pa tojob’al maak chwi ri aniyom.
imputado en las causas que se deriven por 5. Ri umolik tziij chi qatziij taj, re to’ob’al re
la comisión de los delitos establecidos en jun ajmaak pacha’ jikib’am kuma ri motza’j
la presente Ley. jikib’aneel maak chwach wajun q’atab’al
tziij.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 117


Instituto de la Defensa Pública Penal

Obstrucción extorsiva de tránsito. Es Xib’in eleq’ re b’inb’al ch’iich’. Jun maak


el delito que comete quien agrupado en la ku’an ri winaq we pa itzeel mutza’j xelaq’aaj
delincuencia organizada, organización criminal kinuk’uum kiib’ we kakib’och’i’ij uwe kakixib’iij
o asociación ilícita, en abierta provocación o de upaa juna b’inisaneel ch’iich’ are kakitojo uwe
forma intimidatoria solicite u obtenga dinero kakiya’ chi juna sipanik che pacha’ kab’in pa ri
u otro beneficio de conductores de cualquier b’ee, karuk’aaj ri s’ach tob’ mi k’o uwujiil ya’tal
medio de transporte por permitirle circular en rumal q’atab’al tziij.
la vía pública, sin estar legalmente autorizado.

Ofender. Provocar un daño que puede ser de B’i’inak’ax. E chiri’ kab’i’x k’axilaj taq
palabra o de obra, dirigido a una persona, a sus ch’a’teem chi riij juna tikaweex, pu k’ax che
bienes o a ambos. 2. Agraviar la dignidad de una ri re pu che ri b’i taq re. Kaqajisax uwach
persona con palabras u obras que injurien o uq’iij juna tikaweex ruuk’ ch’a’teem pu ruuk’
degraden. b’ano’n, re kakitzelwachiij uwach ri uk’asleem.

Omisión. Conducta pacífica donde se incumple X’ani’ taj. U’anik ruuk’ ta k’axk’olaal re na ku’an
el deber legal de actuar. Art. 18 CP. taj janipala’ kub’i’ij ri q’atoj tziij puwi’ rub’inik
silab’iik. Art. 18 CP.

Oneroso. Acto que no es gratuito. K’o rajil. Jun anooj tojoom, na sipaam taj.

Operaciones encubiertas. Son aquellas que Ewan tzukuneem. E ronojel chaak kaki’an ri
realizan agentes encubiertos con la finalidad de tikaweex xa kewaam kiib’ uwe kijaloom kiwach
obtener información o evidencias que permitan re kakitzukuj uwe kakimol uchii’ tziij pu q’alasan
procesar a las personas que forman parte de maak pa keriqitaj wi taq ri winaq e k’o pa itzeel
grupos delictivos organizados y su desarticulación, mutza’j re kaki’an maak, jay jela’ keriqitajik jay
mediante el diseño de estrategias eficaces con kakichix kipaa, wa wa chaak e kanuk’uw re ri
estricto control del Ministerio Público. Q’alajisay Maak.

Operador de justicia. Empleado y funcionario Rajchaak q’atol tziij. Jun ajchaak, jun
público a cargo de la administración de justicia ajeqele’n re ri q’atab’al tziij, rajchaak tinamit,
del Estado. pa uq’ab’ k’o wi ri q’atooj tziij re ri siwaan
tinamit.

118
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Operativo policial. Operación del sistema Chajinib’al. Uchakunisaxiik mutza’j tziij re


de seguridad que se implementa mediante el chajineem ka’anik ruma ri Chajineel pa juna
despliegue de agentes de la Policía Nacional k’olib’al uwe pa juna b’ee ek’owi, jela’ kakiq’atej
Civil en determinado lugar o a través de puestos uwach ri anoj xib’ixo’nik yey uk’iyal taq sa’ch re
de control, a efecto de combatir la inseguridad y kuk’utub’eej eleq’. Pacha’ ri k’oleem chajineem
diferentes manifestaciones de delincuencia. Para ka’anik cha’ kub’iij ri q’atol tziij chi rajawaxiik
que el puesto de control sea legal debe haber pa kek’oji’ wi ek’o juna lajuj Chajineem yey k’o
un mínimo de diez agentes de policía, entre ellos juna ixoq chikixo’lib’al, konoje kikojom ri kiq’uu’
por lo menos una mujer, todos debidamente ruuk’ ri ketaliil utz’aqatal kib’ii’ uwe ri kajilib’aal
uniformados con su código o número de registro kaq’alajin chi saq, kek’uji’ pa eq’alaaj wi yey niim.
visible, deben ubicarse en lugares amplios y Art. 25 CPRG.
visibles. Art. 25 CPRG.

Orden de aprehensión. Decisión que emite el/ Taqaneem chapanik. E u’aniik ku’an jun
la juez a solicitud del Ministerio Público, cuando ajq’atol tziij sa’ katz’onow ri Tzukun Q’alajisan
existan elementos suficientes sobre la comisión Maak, kariqitaj uk’iyaal taq sa’ch ruma ri mutza’j
de un delito. Por delito flagrante, cuando una molan maak. Ruma eta’matal maak, echiri’ ri
persona condenada se fugue del establecimiento tikaweex kanimajb’ii pa tz’apal wi re ku’an tojoj
donde cumple la condena o cuando una persona maak uwe juna tikaweex taqom usik’ixiik ruma ri
citada por el juez no comparece sin justificación. ajq’atol tziij na kepon taj. Art. 257, 258. CPP.
Art. 257, 258. CPP.

Órganos jurisdiccionales. Son los juzgados y Raqan uq’ab’ q’atb’al tziij. E konoje ri jaa e
tribunales que tienen la facultad de conocer los q’atal taq tziij, ri ya’tal chi ke kaketa’maaj sa’ taq
casos que lleguen a la administración de justicia. uwach ch’a’ooj kopon chi uwach ri q’atab’al tziij.

Orientación sexual. Capacidad de cada Ya’b’al na’ooj chwi b’aq’unik. E kuna’ juna
persona de sentir una profunda atracción tikaweex re kurayiij uwach ruma k’axkuna’o
emocional, afectiva y sexual por personas de un yey ruma b’aq’uneem ke tikaweex we junwi
género diferente al suyo o de su mismo género, taq kulewaal poqolajiil uwe junam kiwach, jela’
así como la capacidad mantener relaciones k’o kichuq’aab’ re kakitoq’aj juna sa’ch pacha’
íntimas y sexuales con estas personas. b’aq’unik chikiwach e tikaweex.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 119


Instituto de la Defensa Pública Penal

P
Pacto. Convenio entre dos o más partes que Jikib’aneem. Chomanik chikiwach ka’ib’ uwe
se comprometen a cumplir lo acordado. ~ uk’iyaal pacha’ ka’anik ri chomaam. ~ Mutza’j
Colectivo de Condiciones de Trabajo. Pacto chomaniik re chaak. Jikib’aneem ka’anik
que se celebra entre uno o varios sindicatos chikiwach jun uwe uk’iyaal mutza’j eb’aj chaak
de trabajadores y uno o varios patronos, con yey jun uwe uk’iyaal kuuk’ rajaaw chaak, kaya’
el objeto de reglamentar las condiciones en chi reta’maxiik chupa sa’ u’anik ri kichaak yey
que el trabajo deba prestarse y las demás uk’iyal sa’ch taq chiik. Kajawaxiik pacha’ jela’
materias relativas a éste. Sirve para mejorar las kachomarisax uwach ri chaak pa mutza’j.
condiciones de trabajo en forma colectiva.

Pago por consignación. El que se hace Nab’esaxik tojb’al chwa q’atb’al tziij. E
depositando judicialmente la suma adeudada, lo chiri’ na karaaj ta ri k’amaneel kuk’amo, xoq e
cual puede tener lugar cuando el acreedor no chiri’ na jintaj; e chiri’ na kaq’alajin taj chi na ri
quiera recibir el pago que le ofrece el deudor; k’amaneel, utz kopon junchik chi uk’amiik, xoq
cuando el acreedor esté ausente; cuando sea e chiri’ na eta’matal ta uwach ri k’amaneel; e
dudoso el derecho del acreedor a recibir el pago chiri’ kesax ri k’aas, kuk’ol ri ajk’aas, e ma karaaj
y concurran otras personas a exigirlo del deudor, kuya che ri k’amaneel; e chiri’ katzaq ri uwujiil ri
así como cuando el acreedor sea desconocido; k’aas, xoq e chiri’ ri ajchaq’i’m re juna jaa, kutoj
cuando la deuda sea embargada o retenida en ri uk’aas re ku’an tanchi re sa’ ri uya’oom pa
poder del deudor y éste quiera exonerarse uk’axeel ri tojonik.
del depósito; cuando se haya perdido el título
de la deuda, y cuando el deudor del precio de
inmuebles adquiridos por él quiera redimir las
hipotecas que los graven.

Parcialidad indígena. Personería jurídica, Mutza’j ajchiqawach. Uwujiil re q’atoj tziij,


formada por una comunidad indígena, que posee anitaliik ruma juna komoon ajchiqawach, k’o
un territorio en forma colectiva y está regida juna kikomoon uleew yey k’amom uwach ruma
por un cabildo u organización tradicional. juna k’utunel kiwach chwa q’atoj tziij uwe juna
mutza’j umolom ri komoon.

120
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Parentesco. Vínculo entre las personas en Chuux alk’o’aal. Uximoom riib’ chikiwach
virtud de la consanguinidad, afinidad y adopción. tikaweex ruma junam kikik’el, utukeel tzukun
Por consanguinidad. (comunidad de sangre) iib’ yey ruma k’amoj alk’o’aal. Ruma chuux
vincula a las personas que descienden unas kik’eel. (junam kik’eel) kumol kichi’ ri tikaweex
de otras o tienen un antepasado común. Por k’o junam lo junam katz’iyaq kik’eel. Chuux
afinidad. vinculo que existe entre los cónyuges tikaweex. Kimolom kiib’ ruma kachjilaal kiib’ yey
y sus parientes consanguíneos. Por adopción. kuk’ ri nik’aaj alk’o’aal chiik. K’amoj alk’o’aal.
También llamada vinculo civil, se crea entre el Ch’ab’eem rek’aam riib’ ruk’ taqaj tziij, kajeqerik
adoptado y adoptante y del adoptado con la chikiwach ruuk’ ri ak’alaab’ k’amom yey ruuk’ ri
familia del adoptante. xk’amow re ri k’o’m yey ri k’o’m xk’amik ruk’ ri
ralk’o’aal ri jaa k’olib’al k’amitalik.

Parricidio. Dar muerte a un familiar ascendiente Kamisan alk’o’aal. E ukamisaxiik juna tikaweex
o descendente, cónyuge o con quien hace vida k’o chux che juna rati’ umaam uwe juna uwi’
marital. Comete este delito quien realice esta maam, alk’o’aal, kachijiil kiib’ uwe ejeqeel kuk’
acción conociendo el vínculo o parentesco. Art. pajaa. E ka’anow re wa makunem china reta’am
131 CP. k’o chux che kukamisaaj. Art. 131 CP.

Patria potestad. Autoridad legal conferida a los Jikib’an chajineem alk’olaab’. Taqaneel
padres y madres con relación a sus hijos o hijas q’atoj tziij ya’taliik ruma ri kichu kiqaaw puwi’
que no han cumplido dieciocho años de edad o ri kalk’o’aal k’a ech’uti’q che re wajxaq lajuj
incapaces civilmente, a efecto de su protección. kijunaab’ uwe k’o k’axk’olaal che ri kulewaal
Derecho de los padres y madres de representar, poqlajil, pacha’ re kechajixiik. Taqaniil tziij ke
corregir, educar y sustentar a sus hijos, así como kichu kiqaaw pacha’ kakik’utub’ej kiwach pacha’
de administrar sus bienes durante su minoría de kasuk’upix ri kib’inem, ketijoxiik yey ketoq’ax ri
edad. Art. 252 CC. kalk’o’aal, jela’ pacha’ kakichajiij ri b’itaq k’a pa
kik’iyib’al. Art. 252 CC.

Patrimonio. Conjunto de bienes que B’eyomaal. E ub’eyomaal juna winaq, pu


pertenecen a una persona individual o jurídica. juna molooj.

Patrimonio cultural. Son los bienes e B’eyomaal ano’nib’al. E rojonel ri ub’eyomaal


instituciones que por ministerio de ley o uwe ochoch b’i’im chajitalik rumal ri q’atab’al
por declaratoria de autoridad, lo integren tziij tob’ we tikilik uwe tikil taj, xa jun ka’ib uwe
y constituyan bienes muebles o inmuebles, komoon rajaaw, ronojel wa’ ri b’eyomaal e taq
públicos y privados, relativos a la paleontología, wa’: ojeer b’aqiil, ojeer jaa k’olob’al, ojeer tzijonik,
arqueología, historia, antropología, arte, ciencia ojeer chomanik, ojeer na’ojib’al jay ronojel ri
y tecnología, y la cultura en general, incluido ojeer ano’nib’al pacha’ ri utz kachapik uwe na
el patrimonio intangible, que coadyuven al kil ta uwach pacha’ ri ojeer tziij e ma taq wa’
fortalecimiento de la identidad nacional. kuk’iyarisaaj uwach ano’nib’al.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 121


Instituto de la Defensa Pública Penal

Patrimonio natural. Es el que está constituido B’eyomaal raxal juyub’ taq’aaj. E ronojel ri
por reservas de la biosfera, parques nacionales uraxaal ri juyub’ taq’aaj, pacha’ taq ri malkatib’al
y monumentos naturales construidos por jay k’exwachiil xa anitalilk uwe anital rumal ri
formaciones físicas y biológicas, es decir, éstas juyub’ taq’aaj; cha’ taq ri k’iche’laaj, alaxab’al ya’,
fueron creadas poco a poco a lo largo del raqana’, siwaan, jay jujun taq chi uchomaal ri
tiempo por la naturaleza, teniendo después estas juyub’ ma wa’ lik kuya’ uchomaal k’aslemaal xaq
formaciones de un valor universal excepcional lik kajawax chike ri tikaweex.
desde el punto de vista estético y científico.

Patrono. Toda persona individual o jurídica que Rajaw chaak. Konoje ri tikaweex utukeel uwe
utiliza los servicios de uno o más trabajadores k’o upataniil re kachakun jun uwe uk’iyal eb’aj
en virtud de un contrato o relación de trabajo. chaak ta’om kichi’ ruma juna junumaneem chaak
Art. 2 Código de Trabajo. uwe kixo’lab’eej kiib’ kuuk’ ri eb’aj chaak ruuk’
ri rajaaw chaak.

Pena. Castigo impuesto por autoridad legítima, Tojoneem maak. Jun tojob’al maak kuya ri
especialmente de índole judicial, a quien ha q’atab’al tziij pa uwi’ juna winaq, ri xu’an juna
cometido un delito o falta. En sentido auténtico, umaak pu xupalajij tziij. Pa ri ub’eyaal ucholajiil ri
la pena es la que “corresponde, aun en lo ch’a’teem, ri tojob’al maak e katojtajir wi ri maak
que respecta al contenido, al hecho punible xb’anik tob’ we na we rayiim ta u’anikiil.
cometido”, debiendo existir entre la pena y el
hecho “una relación causal”.

Pena accesoria. Sanciones que acompañan Anib’eem tojol maak. Tojoj maak
a la pena privativa de libertad. No se imponen rachib’i’ilaam utz’apaxiik ri makuneel. Na kaya’ ta
de forma independiente. Entre ellas se regulan ri tojob’al maak na rek’aam ta riib’. Chuxo’lib’aal
inhabilitación absoluta (suspensión de derechos la’ ri tikaweex na utz ta k’o ku’ano (kachaqab’ax
políticos), inhabilitación especial (prohibición ru taqaniil tziij re k’olem pa tinamit), chaqab’an
de ejercer una profesión), comiso (pérdida de uchaak (na utz ta chi kachakunik), majoj b’itaq
los objetos del delito o falta a favor del Estado), e (kamaj rub’itaq e ruma ru maak e ri Nima
entre otros. Art. 42 CP. taqaneel), jujun taq sa’ch chik. Art. 42 CP.

Pena de arresto. Privación de la libertad Chapib’al re tojol maak. Utz’apixiik ri


personal (restringir la locomoción y movilidad) tzoqopineem juna tikaweex (kaq’atex rub’inik
del condenado hasta sesenta días. Se aplica a los yey ri silib’asaxiik pa ri komoon) ri makunel k’a
responsables de faltas. Art. 45 CP. pu oxwinaq q’iij. Ka’an chike ri emakuneel. Art.
45 CP.

122
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Pena de multa. Pago de una cantidad de dinero Tojob’al maak chwa pwaq. Tojonik re juna
fijada por el juez, dentro de los parámetros uk’iyal pwaq ya’talik ruma juna q’atol tziij, ya’om
establecidos en la ley, al responsable de un delito janipala’ kub’i’ij ri q’atab’al tziij, che ri ajmakuneel.
o falta. Art. 52 CP. Art. 52 CP.

Pena de prisión. Privación de la libertad Tz’apib’al re tojol maak. Tzopinik re juna


personal, impuesta a la persona responsable de tikaweex, ya’om che ri tikaweex ajmaak, pa
cometer delitos, cuya observancia se realiza en kak’oji’ wi chupa juna k’olib’al re ku’an ri tojoj
centros de cumplimiento de codena. Su duración maak. Ru q’ijol ri tojoj maak ku’an juna iik’ k’a pa
se extiende de un mes hasta cincuenta años. Art. lajuj re oxwinaq junab’. Art. 44 CP.
44 CP.

Pena principal. Penas que se imponen Jikib’anik maak. Nab’ee tojoj maak ya’atalik
prescindiendo de la imposición de otras. Ente petenaq lo che jujun tojob’al chiik. K’o taq ne
ellas prisión, arresto, multa. Art. 41 CP. ri’ kixo’lib’al tz’apiim, chapoom, tojoj maak ruk’
pwaq. Art. 41 CP.

Pensión de alimentos. La cantidad de dinero Pwaq re k’aslemaal. E uk’iyaal pwaq kuya’o


que se debe pagar para el sostenimiento del hijo, pacha’ kutoj ruk’iyib’aal ri ralk’o’aal, ixoqiil,
hija, cónyuge, excónyuge u otro pariente, por rixoqiil ujachom b’i uwe juna junoq chiik k’o
orden judicial o acuerdo entre las partes. chux che, ruma juna tojoj maak uwe xkichomaaj
chikiwach.

Perdón judicial. Facultad que tiene el/ Kuyb’al maak re q’atoj tziij. Uchuq’aab’ k’o
la juez del ramo penal de perdonar la pena che ri ajq’atol tziij pacha’ kukuy umaak ya’atal
impuesta al responsable de un delito, cuando che ruma juna umaak anoom, kaya’iik echiri’ ri
las circunstancias en que se cometió el hecho makuneem anom taqalche. Ka’anik echiri’ ri tojoj
lo ameriten. Aplica cuando la pena impuesta no maak na kek’ow ta puwi’ jun junaab’ tz’apiim
exceda de un año de prisión o consista en multa. uwe re tojoom ruk’ pwaq. Art. 83 CP.
Art. 83 CP.

Período de pre y post natal. Derecho Uxlanib’al re chuxee’ yey chwi tujanik.
que tiene la madre trabajadora embarazada, Taqaniil tziij re juna ixoq ajchaak raxuwii’, re
de descanso laboral de 84 días hábiles con kuxlanik che ruchaak k’o kajib’ re wo’winaq q’iij
remuneración del cien por ciento del salario. yey ka’a’ ronoje ri rajiil kuch’ak pa rik’ul.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 123


Instituto de la Defensa Pública Penal

Peritaje sobre derechos de pueblos Iloneem uxe’b’al taqan tziij ke timanit


indígenas. También llamado peritaje cultural. ajchiqawach. Kab’i’x che uxe’b’al ano’nib’al.
Medio de prueba con el cual el/la juez ilustra Jela’ kuril ri ajq’atol tziij kuya chi reta’maxiik sa’
su criterio para conocimiento de diversas kuch’ob’ puwi taq ri uk’iyaal sa’ch re u’ano’nib’al
manifestaciones de la cultura de un procesado, ru makunel, rek’aam riib’ pa ri tinamit
en calidad de miembro de un pueblo indígena, ajchiqawach, ruma juna pajb’al anitaliik puwi’
a través de un dictamen elaborado por un re kach’ob’ raqaan ru k’olib’al pa petenaqwi ru
experto que analiza el hecho desde el contexto ano’nib’al yey cha’ taj wa ch’ob’onik we ruma la’
sociocultural y como esté influyó en él. También ku’an juna sa’ch. K’o iloneem uxe’b’al ojeer tziij,
pueden ser peritajes históricos, registrales y utz’ib’an chola’j yey jujun taq chik, ri ajq’atol tziij
otros, que el juez toma en cuenta para resolver. kuk’am chupa pacha’ kuyijib’a’ juna k’axk’olaal.

Perito. Experto en ciencia, técnica o arte, Iloneel uxe’b’al k’axk’olaal. K’o ureta’manik
reconocido como una fuente confiable en un puwi’ mutza’j na’ooj, chola’j uwe uchomaliil
determinado tema, técnica o habilidad. Emite uwachib’aal, eta’matalik qatziij kuch’a’tab’ej,
un dictamen bajo juramento ante juez, fundado uchola’j uwe kuriq u’anik. Kuresaj juna wujiil re
en ciencia, técnica o arte, útil para la obtención, ub’i’xikil chwach ri q’atol tziij, ratz’iyaqiil puwi
descubrimiento o valoración de un objeto de mutza’j na’ooj, chola’j u’anik, pacha kak’uji’ik,
prueba. 225 CPP. kariqtajik uwe kaloq’nimaxiik ruma juna uxe’al.
225 CPP.

Perjuicio. Ganancia que se deja de percibir Maak jamanem. E chiri’ juna tikaweex na jinta
como consecuencia de actos ocasionados por chi uwi’ ri upwaaq kuch’ako rumal ri itzeel anooj
otra persona. anital che rumal juna winaq.

Perjurio. Faltar a la verdad jurada ante autoridad Raq’uneem. Echiri’ na kaya’ ta chi reta’maxiik
competente. Comete este delito quien, ante ri qatziij chwach juna taqaneel. E ka’anow re wa
autoridad competente, jurare decir la verdad y makuniik, chwach ri taqaneel, kukuxtaj Qajawal
faltare a ella con malicia. Art. 459 CP. e ri kub’i’ij qatziij yey kutoq’aaj ri raq’uul. Art.
459 CP.

Permuta. Transferir la propiedad de una cosa Jalanib’al k’oleem. Kuq’atisaaj juna b’itaq e
a cambio de la propiedad de otra, por medio de juna sa’ch jaloj uwach ruuk’ junoq chik, ruma
un contrato. Art. 1852 CC juna wujiil chomaniik ruk’ q’atoj tziij. Art. 1852
CC.

124
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Persecución penal. Es la investigación que Tereb’enem re q’atol tziij. E ri terneb’enik


hace el Ministerio Público a una persona, cuando ku’an ri yakal uch’ojib’al q’atab’al tziij che
se considera que ésta ha cometido un delito, a juna winaq, e chiri’ eta’matalik chi k’o umaak;
través de la investigación que realiza con auxilio kaq’alajisax ma kach’ob’ raqan ri maak, junaam
de la Policía Nacional Civil, a excepción de los ruuk’ ri chajal tinamit; na ta che ri makunik pa
delitos privados, los que necesitan autorización tukelaal, rumal chi rajawaxiik na jun taqanik kuya
estatal para perseguirlos y los de acción pública ri taqaneel cha’ utz katerneb’ex ri ajmaak; xoq
dependientes de instancia particular.Ver acción. na ta che ri anital kiwach ri tinamit, rumal q’alaaj
chi na uchaak ri’. E chila’ laa ri: tz’ononik.

Pertinencia cultural. Característica de una Uwachiil ano’n tinamit. E uk’utiik wa’


política pública o acción de instituciones públicas juna chomanik re k’aslemaal pa komoon uwe
que considera las costumbres o el derecho jumutza’j molob’al iib’ kuya chi reta’maxiik ri
propio que predomina en la formación del u’anik b’inik pa komoon uwe taqaniil tziij re
sujeto o ciudadano, conteniendo criterios que komon rek’am riib’ ruk’iyiik ri tikaweex, k’o ne
permitan adaptarse a la calidad social y cultural taq jujun na’ojib’al re kachapab’ex chi kixo’l ri
de las y los ciudadanos. tikaweex yey ano’nib’al ki’ke ri qatzqachaq’.

Pertinencia lingüística. Característica de Uch’a’temaal komon. Uretaliil jujun u’aniik


acciones o políticas de instituciones públicas que uwe umutza’j ch’ob’onik ke mutza’j che tinamit
observan el idioma de las y los ciudadanos, de kakitzu’eej ri ch’a’teem ki’ke ri tikaweex, jela’
manera que comprendan sus alcances y puedan kakimaj usuuk’ yey utz kech’a’t chi kiwach chupa
comunicarse en su idioma. ri ch’a’teem.

Petición. Derecho reconocido Rayib’al tz’onob’al. Kooch loq’oxiik etamaam


constitucionalmente a favor de todos los chupa ri Ajaaw Q’atab’al Tzij, re to’ob’al ke ri
habitantes del país para dirigirse a las autoridades tikaweex e k’o chwach juyub’ taq’aaj, pa utz
públicas y demandar una acción o información. kakikoj kiib’ chwach i ajuwach re taq q’atab’al
Art. 28 CPRG. tziij pa utz kakitz’onoj ronoje ri kajawax chike.
Art. 28 CPRG

Plagio o secuestro. Privar la libertad de Uk’exwachiil uwe eleq’ tikaweex. Katz’apiix


otra persona, independientemente del tiempo, juna tikaweex, tob’ janipala’ q’ijool, jela’ k’axtaj
con riesgo para la vida o bienes del mismo, kuk’axk’oleej ri k’asleem uwe ub’itaq re,
con peligro de causarle daño físico, psíquico o kakik’axk’oleej ri rulewaal poqlajil, jela’ kaya’
material, con el fin de obtener un beneficio por juna uto’b’aal ruma ri tikaweex eleq’aam. Art.
parte del autor. Art. 201 CP. 2. ~ Copia sustancial 201 CP. 2. ~ Uk’axwachil juna chaak na ri’re taj
de obras ajenas, dándolas como propias. yey ku’an ri’re che.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 125


Instituto de la Defensa Pública Penal

Planificación familiar. Derecho de mujeres y Uq’atexiik alaxeem winaq. Taqaniil tziij ke


hombres para decidir tener o no hijos/as, cuándo, ixoqiib’ yey achijaab’ pacha’ kakichomaaj kak’oji’
cuántos y cada cuanto tiempo tenerlos, para kalk’o’al uwe ji’i, janipala’, pachawi yey janipala’
disfrutar de una vida sexual y reproductiva plena uxo’lib’aal, pacha’ jela’ kek’oji’ saqiil yey echiri’
y responsable. Los servicios de planificación kakaj kewiniqarisanik. Ri to’b’al ruq’atexiij
familiar conllevan: información, consejería, alk’o’aal: kakiya chi reta’maxiik, na’ooj, tijoneem
educación sobre salud sexual y reproductiva a puwi’ winiqarisan ak’alaab’ chike ri tikaweex,
las personas, así como la provisión de métodos uya’iik uk’iyaal taq sa’ch re kuq’ateej alaxiik ke
de planificación familiar. alk’o’aal.

Plazo. Es el tiempo que se señala para cumplir Q’ijool. E ri uq’ijool kaya’ik re juna sa’ch ya’tal
una obligación. Por ejemplo, el pago de una cosa chi’aaj che. Cha’ ta ri’, we xb’an juna loq’ooj jay
vendida por abonos tiene que pagarse en una chi iik’ katojik, q’alaaj janipa iik’ ke’tojotaj wi; we
cantidad de meses establecida; si no se paga en na xtoj taj na xb’an ta ri’ pa ri uq’ijool b’i’im.
ese tiempo, se incumple en el plazo.

Plazo razonable. Estándar internacional de Ya’ooj uq’iij. Q’atal tziij ke tikaweex chi konoje
derechos humanos que se refiere al período tinamit kach’aw puwi’ ri retal kuk’am b’i juna
que debe comprender un proceso judicial o chola’j q’atab’al tziij uwe utaqa’j chaak, echiri’
administrativo, desde su inicio hasta la emisión kajeqeer loq k’a pu k’isib’aal, jela’ na utz ta
de la decisión final, sin que existan retardos kamayinik yey k’o chupa ruk’isib’al pacha’ kub’iij
injustificados y dentro del plazo que establece la ri q’atoj tziij. wa jun jikib’aneem ruma keta’maxiik
ley. Este estándar tiene como finalidad la garantía re kaya’ chi reta’maxiik ri qatzqachaaq’ keqiib’ lo
del derecho de acceso a la justicia de las partes chupa ri q’atab’al tziij (k’axk’oliim yey ri q’ab’aam
(víctimas y acusado). Art. 8.1 CADH. chupa ri maak). Art 8.1 CADH

Pluralismo cultural, racial y étnico. Uk’iyaal uwach ano’nib’al, tzu’nib’al yey


Reconocimiento y respeto a la diversidad de komoniil. Eta’maxiik yey loq’nimaxiik ri uk’iyaal
culturas, pueblos e idiomas que coexisten en una ano’nib’al, tinamit yey ch’a’temal ejeqerinaq
sociedad o estado. Modelo para la convivencia chupa ri komoon uwe k’aslemaal. Uk’axwach
humana pacífica, la construcción de culturas pacha’ kejeqi’ chi utziil ri tikaweex, ru nuk’iik
de respeto mutuo y de sistemas políticos uchi’ ri ano’nib’al yey kaloq’onimaxiik, kumaj
democráticos, que abarca políticas públicas y ri taq k’aslemalaal yey jela kakimutzej, yey ri
representación política y social equitativa. junamiwachib’al.

126
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Pluralismo jurídico. Coexistencia de múltiples Uk’iyaal q’atoj tziij. Uk’oleem uk’iyaal mutza’j
sistemas jurídicos en una misma área geográfica, q’atoj tziij chupa juna k’olib’aal uleew, pacha’ taq,
por ejemplo, el derecho del estado y los ri taqan tziij chupa Nimataqaneel yey mutza’j
sistemas jurídicos propios de pueblos indígenas. chola’j q’atoj tziij uchapab’al juna komoon
Requiere de mecanismos de coordinación entre ajchiqawach. Xiik karaj kuq’atisaj chuq’ab’ilaal
los sistemas jurídicos. chuxo’l ri mutza’j chola’j taqan tziij.

Policía. O agente de policía. Funcionario público Chajineel. Ajchaak chajineel. Ajchaak chwa
responsable de brindar seguridad ciudadana, tinamit e uchaak kuchajiij ri kik’oleem ri
prevenir hechos delictivos, para mantener la tikaweex, kakiq’ateej uwach k’axk’ol eleq’, jela’
tranquilidad y el orden público en la sociedad. kajeqi’ chi utziil yey jela’ k’o uchola’j k’oleem
chupa ri tinamit.

Portación de arma de fuego en estado Uk’aam k’aqab’al q’aaq’ pa q’ab’ariik uwe


de embriaguez o bajo efectos de drogas, siqom itzeel aq’ees, bisa’ch re yojob’al
estupefacientes o barbitúricos. Delito na’ooj. Makuneem ku’an juna tikaweex rek’aam
que comete la persona que porte arma de k’aqab’al aaq’ kaq’ab’ariik uwe usiqom juna
fuego en estado de embriaguez o bajo efectos itzeel aq’ees, bisa’ch re yojob’al na’ooj, na utz ta
de cualquier tipo de droga, prohibida por la kachapab’exiik kub’iij ri q’atab’al tziij, jumutza’j
ley, estupefacientes, barbitúricos (sedantes, yijib’am itzeel bisa’ch (kub’isaniik, wartisanel)
narcóticos) o bajo el efecto de cualquier uwe usiqoom juna sa’ch chiik re kach’u’jiir ruuk’
sustancia que altere o disminuya sus facultades uwe nakuch’ob’ taj sa’ ku’ano, tob’ ne k’o uwujiil
mentales y/o volitivas, aun teniendo la licencia re utz karek’aj.
de portación vigente.

Portación de un arma de fuego sin la Uk’am jinta uwijiil k’aqab’al aaq’. Wajun
licencia correspondiente. Esta falta la comete makuneem e k’anow re ri tikaweex, tob’ k’o
la persona que, teniendo licencia de portar arma uwujiil re karek’aaj ri k’aqab’al aaq’, na rek’aam
de fuego vigente, la lleve consigo sin la licencia taj echiri’ xelb’ii. Art. 130 PNC.
respectiva. Art. 130 PNC.

Portación ilegal de armas hechizas o de Xelaq’aay ruk’axiik chapab’al xa anoom.


fabricación artesanal. Es el delito que comete E jun maak ku’an ri winaq we ruk’aam k’aqb’al
quien porte de cualquier manera armas hechizas q’aaq’ xa anoom.
o de fabricación artesanal.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 127


Instituto de la Defensa Pública Penal

Portación ostentosa de arma de fuego. Ruk’axiik k’aqb’al q’aaq’ chi saq. E jun maak
Es la falta que comete la persona con licencia ku’an ri winaq we ruk’aam chi saq jun uwe k’iyaal
de portación de arma, que ostente una o más k’aqb’al q’aaq’ uwe ub’aq’ tob’ k’o uwujiil.
armas y/o sus accesorios, portándolos de
manera visible.

Posesión. Tenencia y disposición de una cosa Uk’axik. Uk’oleem yey uchapab’al k’o puq’aab’
que le permite a la persona utilizarla bajo su juna tikaweex pacha’ kuchapab’eej echiri’
dominio. kajawax che.

Posesión de material pornográfico de Ruk’axiik k’exwachiil u’anikiil b’aq’unik ke


personas menores de edad. Comete este winaq k’amaja’ kijunaab’. Katzaq pa wa jun
delito quien, a sabiendas, posea y adquiera makunik ri winaq wi reta’am chik ke maak jay
material pornográfico, de una o varias personas we kuk’am u’anikiil b’aq’unik re juna uwe k’iyaal
menores de edad o con incapacidad volitiva o winaq k’amaja’ ujunaab’ uwe tz’aqaat ta una’ooj
cognitiva, en acciones pornográficas o eróticas. ri tikaweex k’o pa b’aq’uneem.

Posesión para el consumo. Es el delito que Ruk’axiik itzeel aq’ees re katijik. Jun maak
comete la persona que, sin autorización legal, ku’an ri winaq we kuloq’ uwe ruk’aam itzeel
adquiera, enajene a cualquier título, importe, sachisab’al na’ooj re kutijo xew ta wi ne kayoq’on
exporte, almacene, transporte, distribuya, ri q’atab’al tziij che.
suministre, venda, expenda o realice cualquier
otra actividad de tráfico de semillas, hojas,
plantas, florescencias o sustancias o productos
clasificados como drogas, estupefacientes,
psicotrópicos o precursores.

Prácticas culturales. Manifestación de la Anoj ano’nib’al. Uya’iik chi reta’maxiik ri


cultura de un pueblo a través de sus tradiciones, ano’nib’al re juna tinamit puwi’ ru b’ano’n,
creencias, prácticas sociales y ceremoniales, ukojiik, u’aniik yey ukojiik ri qajawal, pa mutza’j
sistemas familiares, relación, sucesión y alk’o’aal, kakixo’lab’ej kiib’ uq’atisaxiik, uchajixiik
administración de la tierra y recursos naturales. ri kulewaal yey ri raxul juyub’ taq’aaj.

Precursor. Materia prima o sustancias que Uk’u’xaal itzeel aq’ees. E chapab’al re


pueden utilizarse en la producción, fabricación uk’iyarasaxiik juna itzeel b’isa’ch, u’aniik yey
y preparación de estupefacientes o sustancias uyijb’axiik itzeel kunib’al uwe re kajamataj na’ooj
psicotrópicas (ejemplo cocaína, crak, heroína, ruuk’ (pacha’ poqolaaj itzel b’isa’ch, ab’aj b’isa’ch).
anfetaminas).

128
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Preeminencia. Ventaja o preferencia que Nim uq’iij. E chiri’ k’o juna tikaweex nim uq’iij
goza uno respecto de otro por razón o mérito pu kaloq’ox chi uwach junchik; uch’akoom ruuk’
especial. ri u’ano’n.

Prejuicio. Opinión negativa y preconcebida Ch’amin tzijonik. Itzeel ub’i’xikiil yey xiix
hacia o contra alguien, generalmente basadas en ch’ob’otaliik che junoq, chi ronoje puwi’ na’ojib’al
la idea de inferioridad o superioridad (juicio de re kajsab’al uwach uq’iij juna tikaweex uwe xiik
desvalor). kunimarisaj riib’ (ub’i’xikil re kajsab’al uwach
uq’iij).

Premeditación. Acción criminal reflexionada, Ch’ob’oom maak. U’anik juna k’axk’olaal


planificada y ejecutada fríamente. Agrava la pena xiix ch’ob’oom wi, reta’am sa’ ku’ano yey xu’an
previamente establecida en la ley. Art. 27.3CP. ruuk’ k’axk’olaal. Kunimarisaj rumaak jela’ kub’i’ij
chupa ri q’atoj tziij. Art. 27.3 CP.

Prenda. Derecho real de garantía sobre bienes Eqalen k’aas. E ri retaliil utojiik juna b’eyomaal
muebles, por medio del cual se asegura el na tikil taj kaya’ik. E k’utub’al re la’ chi qatziij ri
cumplimiento de una obligación. xya’ chi’aaj che.

Prescripción. Pérdida o adquisición de un Jamal k’amoj. E chiri’ k’o juna tikaweex


derecho por el transcurso del tiempo. kujamo pu kuk’am juna taqanto’onik, rumal
ri rek’owik ri q’iij.

Prescripción penal. Concepto del Derecho Uk’isib’al uwach tojol maak. E ub’i’xikiil re
Penal que se refiere a la terminación de la juna to’ob’al tziij e ke’el wi uk’isib’al tojonik maak
responsabilidad penal de una persona (cuando la juna tikaweex (echiri’ ri tikaweex xmakunik, e ma
persona cometió un delito, pero no lo investigan) kakich’ob’ ta raqan) uwe koqtaxiik pacha’ ku’an
o la obligación de cumplir una pena, debido al ri tojonik maak, ruma ek’owem retal (echiri’
paso del tiempo (cuando condenaron a una xki q’at uchi’ ri tojob’al maak, e ma ri chapab’al
persona por cometer un delito. pero los recursos xya’iik kuchaqab’a’ ri tojoj maak re ch’apiim ri
interpuestos suspenden la orden de privación tikaweex). E ri k’isib’al uwach ri tojoj maak k’i
de libertad). El plazo de prescripción penal taq uwach chiriij wi ri maak x’aniik uwe sa’ puwi’
varía dependiendo del delito que se cometió xkoj wi ri tojoj maak(tojob’al). Ri uxo’lib’al ri
o sobre la cual se impuso una pena (castigo). tojoj maak na kek’ow ta puwii’ de juwinaq junab’
El plazo de prescripción de la responsabilidad yey ru k’isib’al ri tojoj maak na kek’ow ta puwi
penal no puede ser mayor a 20 años y el plazo ri lajuj re kawinaq junab’. (Arts. 102 yey 103 CP.)
de prescripción de la pena no puede ser mayor
a 30 años. (Arts. 102 y 103 CP.)

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 129


Instituto de la Defensa Pública Penal

Presunción. Dícese de algo que se tiene como Laj eri’. Jela’ kab’ix che juna sa’ch, ri kakojik
cierto y que por ministerio de la ley se tiene chi qatziij, jay ri q’atab’al tziij kub’i’ij chi
como verdad. ~ de inocencia. La que ampara, qatziij. Na ucholajiil taj. E wa’ ri kato’ow re
en los enjuiciamientos de tipo liberal, a los ri ya’tal umaak chi uwach ri q’atab’al tziij,
acusados cuya responsabilidad debe probar el chi we qatziij k’o umaak, ri kojoj maak chi
acusador para fundar la condena. rajawaxiik kuq’alajisaaj saqiil sa’ ub’ee, cha’
kaya’ tojob’al maak che ri jun.

Presunción de minoría de edad. Es una Laj tz’aqat ta ujunaab’. Xa jun ch’ob’onik we


suposición que se debe acoger en el caso, en que na q’alaaj ta ri ujunaab’ juna tikaweex uk’ulumaam
no se pueda establecer la minoría de edad de la juna k’ax, we jikil ta uwach uwe jinta juna wuuj pa
persona víctima o exista duda razonable sobre tz’ib’ital wi ri ujunaab’ xa rumal ma jinta uwujiil
su edad o de la veracidad de sus documentos k’utub’al uk’aslemaal juna tikawee ruk’aam. Ri
de identificación personal o de viaje. La Ley q’atab’al tziij chwi ri b’aq’unik, jay anoj k’ax chi ke
contra la violencia sexual, explotación y trata de ri tikaweex kujikib’a’, e laj xa tz’aqaat ta ujunaab’
personas, establece que se presumirá la minoría juna winaq.
de edad.

Pretensión. Petición o reclamación formulada Rayb’al k’u’xaaj. Utz’onob’exiik uwe


por la persona que promueve el proceso contra uch’o’jaxiik anitalik ruma juna tikaweex pacha’
la persona demandada, descrita con claridad y katajiin ri uxe’al maak chiriij ri tikaweex
precisión en el escrito o demanda que presente makuneel, ub’i’xikiil saqiil yey uchapab’exiik saqiil
ante el órgano jurisdiccional. ri ch’a’teem chupa ri tz’ib’atalik uwe uch’onoxiik
taqoj tziij chikiwach ri tayb’al uchi’ ch’a’ooj.

Preterintencionalidad. No tener la intención Rayinil k’axk’olaal. E ta uwach xu’an ri


de causar un daño de tanta gravedad como el makunik re juna nima k’axk’olaal pacha’ xu’ana’.
que se produjo. Art. 26.6 CP. Art. 26.6 CP.

Prevención. Preparación, disposición anticipada Yijib’an iib’. Yijb’axiik iib’, e k’o chiri’ re
de lo necesario para un fin. ~ En materia penal, yijb’axiik iib’ ruma juna sa’ch. ~ Ruma ri q’atoj
finalidad atribuida a la ley para contener con tziij, uk’isib’al ya’atalik ruma q’atoj tziij pacha’ re
su amenaza los impulsos delictivos. ~ Policial. kachaqiix uwach juna k’axk’olaal. ~ Chajineel.
Actuación de los funcionarios policiales al tomar U’aniik ki’ke ri b’aaj chaak pacha’ kakik’am
conocimiento de la comisión de delitos y faltas ano’nib’al re kakiq’ateej uwach k’axk’olaal yey
que dan lugar a la acción pública. juna u’aniik chiik re ka’an ri yijib’an iib’.

130
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Principio de legalidad. Es uno de los Jikib’am utziil q’atoj tziij. E jun utziik jeqeb’al
principios fundamentales que rige el proceso re uchola’j q’atoj tziij, kub’i’ij chupa tob’ na x’an
penal, establece que no puede haber delito ni taj pacha’ kub’i’ij ru q’atoj tziij uwe makunem, we
pena, si la ley no la ha establecido previamente. ri q’atab’al tziij na ub’i’iim taj. E ke’el wi ujeqeb’al
También significa que todo ejercicio del poder ronoje ru chuq’aab’ tinamit jela’ ka’anik pacha’
público debe estar sometido a la voluntad de la kub’iij ri q’atab’al tziij yey na jetala’ pacha’ kakaj
ley de su jurisdicción y no a la voluntad de las ri tikaweex.
personas.

Prisión preventiva. Medida que priva la Tz’apib’al re kuq’ateej uwach. E u’anik re


libertad de la persona, cuya aplicación debe tener utz’apixiik juna tikaweex, e ri ukojik wa jun wi
carácter excepcional, limitado por los principios chi kiwach ri nik’aaj, ronoje ta uwach ri jeqeb’al
de legalidad, presunción de inocencia, necesidad q’atoj tziij, na ajmakuneel taj, chi rajawaxiik yey
y proporcionalidad. Procede únicamente si junam uwachib’al. ka’anik we kiliik we ri tikaweex
hubiere peligro de fuga o de obstaculizar la karaj kanimaj b’i uwe kuq’ateej uwach ri qatziij.
averiguación de la verdad. Art. 259 CPP. Art. 7 de Art. 259 CPP. Art. 7 re CADH.
la CADH.

Privacidad de identidad. Derecho de la Ewaam uwachib’al. Utaqaniil ri tikaweex


víctima referido a la protección de la información pacha’ re kachajixiik ruma juna uxe’al maak xuya
y situación personal. Para su divulgación debe chi reta’maxiik yey sa’ uk’ulumam ri tikaweex.
mediar su consentimiento en garantía de su Re uresaxiik chi q’iij saq ire kab’iiw re we karaaj
integridad personal. Prohíbe la divulgación o kachajiix ri uk’aseleem. Na kuya ta chi reta’maxiik
publicación de información relativa a la identidad uwe na kaq’alajisax ta uwachib’al ri tikaweex,
de la víctima, de datos que puedan facilitar su uk’iyaal sa’ch re kaq’alajinik che ri tikaweex, uwe
identificación de forma directa o indirecta, uyijb’axiik usuk’ re kaloq’nimaxiik uwachib’al ri
o de aquellas circunstancias personales que tikaweex pacha’ kaya’ ri uwam wachib’al che.
hubieran sido valoradas para resolver sobre sus Arts. 11. a) q’atoj tziij VET. 154. Q’atoj tziij PINA,
necesidades de protección. Arts. 11.a) Ley VET. 11.1 CADH.
154 Ley PINA, 11.1 CADH.

Privada de libertad. Persona que se encuentra Tz’apiim uwach. Tikaweex tz’apiim uchi’ pa
guardando prisión por un delito cometido o que juna tojob’al maak ruma juna makuniik xu’ano
se tenga sospecha de haberlo cometido. uwe kab’i’xiik ire x’anow re ri k’axk’olaal.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 131


Instituto de la Defensa Pública Penal

Pro indiviso. O comunidad de bienes. Se dice Jachital taj. Komoon b’itaq e. Jela’ kab’i’x
así de un bien o derecho que pertenece a varias che juna b’itaq e uwe taqaniil tziij ki’ke uk’iyal
personas. Ejemplo: un terreno que tiene varios tikaweex. Pacha’: uk’iyaal puwi’ juna ch’aqap
propietarios, puede venderse hasta que se haga uleew, utz kak’ayixiik echiri’ konoje kakijach kiib’
la división entre todos. puwi’.

Procedimiento. Conjunto de actos cumplidos Uchola’j chak. Uchola’j ri q’atol tziij. 2. E


para lograr una solución judicial. ri uchola’j ronoje ri chaak, ri anooj anitalik,
re kasokotajik kaq’alajisax ri rajab’al uk’u’x ri
q’atab’al tziij e chiri’ kub’i’ij ri tojooj maak.

Procedimiento abreviado. Es un Jalajoj ub’eyaal. E u’anik echiri’ ri chola’j


procedimiento especial en el cual el debate es k’amom b’i e ri ch’a’ojineem chikiwach ajmaak
sustituido por una audiencia ante el juez de yey ri makuum kajalk’atiix uwach ruma juna
primera instancia. Procede cuando el Ministerio ta’ooj chi’aaj chwach ri q’atoj tziij re Nima
Público estima suficiente la imposición de una Makuneem. ka’anik echiri’ ri Tzukun Q’alajisan
pena no superior a cinco años o de una pena Maak kub’iij xoq qare’ ri tojon maak na kek’ow ta
no privativa de libertad. Para ello, el MP deberá puwi’ wo’ob’ junab’ uwe juna maak na katz’apiix
contar con el acuerdo del imputado y su ta ri ajmaak. Ruma la’, ri Tzukun Q’alajisan Maak
defensor, en el cual el sindicado admite el hecho kakichomaak chikiwach ruk’ ri makuneel yey ri
descrito en la acusación, su participación en él kato’ow re ri ajmaak, chupa ri makuneen kub’iij
y la aceptación de este procedimiento. Art. 264 wi ire anow re ri q’ab’aam chupa, uwe xtoq’an
CPP. ruk’ yey karaj kuk’amb’i wa jun chaqa’j tojonik
ya’ che. Art. 264 CPP.

Procedimiento simplificado. Es un Xa cha’om ub’eyaal. E juna ub’eyaal, kaya’ che


procedimiento específico, aplicable a los rojone ri uxe’al tzukun maak ruma xnab’itajiik
casos iniciados por flagrancia o por citación u kamakunik, taqom usik’ixiik uwe xchapatajiik
aprehensión (cuando el Ministerio Público ha (echiri’ ri Tzukun Q’alajisan Maak ujeqeb’eem
desarrollado una investigación previa). Se realiza tzukun uxe’al maak). Ka’anik echiri’ ri ajq’atal tziij
cuando el fiscal considera contar con elementos kub’i’ij k’o ronoje ri q’alajisan maak kajawaxiik
suficientes para imputar los hechos, así como re kaya’ ri tojob’al maak che ri makuneel. Uwe
acreditar los mismos, ya sea mediante testigos keqale’n maak, ruma k’o xb’ilow re uwe k’o juna
u otros medios de prueba. En este proceso se sa’ch chik xriqitajiik re kaq’alajiniik. Che wa’ wa
elimina la etapa preparatoria (de investigación), jun ub’eyaal kesax kan ri jeqeb’al (tzukun uxe’al
y se acude directamente a la audiencia de etapa maak), yey kata’ uchi’ ri tikaweex, na kak’axk’olix
intermedia, sin violentar el derecho de defensa. ta ru chuq’ab’ilaal. Art. 465 ukalaaj CPP.
Art. 465 BIS CPP.

132
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Proceso. Juicio. 2. Conjunto de actos procesales Ucholajil q’atoj tzij. Uchakuxik rij.
sucesivamente coordinados entre sí, para Ch’o’jinem. 2. Ronojel taq ucholajil ri b’anatal
obtener una declaración de voluntad del tribunal taqanik ruk’am rib’, are chi kaya’ taj jun
por medio de una sentencia. uq’alajisanik ri rayb’al uk’u’x ri q’atal tzij rumal
rech ri uq’atojtzij.

Producción de pornografía de personas Paxirisaneem k’exwachiil b’aq’uneem ke


menores de edad. Comete este delito quien, k’amaja kijunaab’. Katzaq pa wa maak chi na
de cualquier forma y a través de cualquier kupaxirisaaj uwach uwe ku’an k’exkawachiil re
medio, produzca, fabrique o elabore material b’aq’uneem, uwe xa kureleq’aaj uwe kuchiq’imaaj
pornográfico que contenga imagen o voz real o kiqul juna uwe k’iyaal tikaweex tz’aqaat ta
simulada, de una o varias personas menores de kina’ooj.
edad o con incapacidad volitiva o cognitiva, en
acciones pornográficas o eróticas.

Profanación de sepulturas. Comete este Eleq’aniik pa muqub’al. E ka’anow re wa


delito la persona que violare o vilipendiare makuniik ri tikaweex kuk’axk’oleej uwe k’o
sepultura, sepulcro o urna funeraria, o de kutz’ib’aaj kan itzelaal tziij che juna jul re anima’,
cualquier forma profanare el cadáver de un ser jaa uwe k’olib’al kaminaq, uwe juna sa’ch chiik
humano o sus restos. Art. 225 CP. kuk’axk’oleej ri anima’ re juna tikaweex uwe ru
b’aqiil. Art. 225 CP.

Promoción o estímulo a la drogadicción. B’itzineem chwi itzeel sachoj na’oj. Jun


Delito que comete quien estimule, promueva maak ku’an ri winaq kuyak uwach ku’an b’ochinik
o induzca por cualquier medio el consumo no che utijiik uwe usiqiik itzel aq’ees sachisab’al
autorizado de drogas, sustancias estupefacientes, na’ooj uwe q’ab’arisab’al che juna tikaweex.
psicotrópicas e inhalables.

Promoción y fomento. Es el delito que comete B’itzineem xaq unimarisaxik. E jun maak
la persona que en alguna forma promueve ku’an ri winaq we kuyak uwach utikiik xaq
el cultivo, el tráfico ilícito, de semillas, hojas, urik’owisaxiik itzeel aq’ees, ija’ uxaaq uwe
florescencias plantas o drogas, o la fabricación, ukotz’I’j itzeel aq’ees uwe ku’an sachisab’al
extracción, procesamiento o elaboración de na’ooj jay kupaxirisaaj uwach.
éstas, o fomente su uso indebido.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 133


Instituto de la Defensa Pública Penal

Promoción, facilitación o favorecimiento Ya’ib’itisaneem k’ayin ch’ekul. Katzaq pa wa


de prostitución. Comete este delito quien, maak chi na kuchakpuuj juna tikaweex tz’aqaat
explote a una persona mayor de edad, a través chi ujunaab’ we kub’ochi’ij uwe kumin chupaa
de la promoción, facilitación o favorecimiento de k’ayiij b’aq’unik. Ri tojob’al puwi’ wa ano’n
su prostitución. Las penas que correspondan a kak’iyar oxib’ tz’ita’j re ri unajtuul ri maak we:
este delito, se aumentan en una tercera parte, en
a. We yiwaa’ uwach ri ixoq xb’an b’aq’uneem
los casos siguientes:
ruuk’.
a. Si durante su explotación sexual la persona
b. We ri b’aq’uneel k’o chux che ri kak’uluman
hubiere estado embarazada.
k’ax we i’re uk’iyisaam, utijoom, uchajiim,
b. Cuando el autor fuere pariente de la víctima, uwe utuneel laq’eel, utuneel ujachoom b’i,
o responsable de su educación, guarda, tob’ xa k’oji’naq ruuk’ ri xk’uluman juna k’ax
custodia, cuidado, tutela, o sea el cónyuge, uwe kuuk’ ri uqaaw.
excónyuge, conviviente o ex conviviente de
c. We k’o ik’oweem puwi’ ri uwach ri pataneel.
la víctima, o de uno de sus padres.

c. Cuando mediare violencia o abuso de


autoridad.

Promotor jurídico. Es la persona que tiene Q’alajisaneel taqanik. Wajun winaq k’i
conocimientos del Derecho, que promueve, reta’aam chwi ri Taqanto’onik, kuq’alajisaaj,
capacita y educa a la población sobre temas kuk’ut chi kiwach ri tikaweex sa’ ri ucholajiil,
como el funcionamiento y servicios que prestan ri to’oniik kakiya molooj re ri q’atooj tziij.
las instituciones del sector justicia.

Propiedad. Facultad legítima de gozar y Nib’a’iill. Ri usuk’ilikiil juna tikaweex


disponer de una cosa que pueden ser bienes kaki’kot chi ukojik, chi ruk’a’xiik ri b’i taq re;
muebles e inmuebles, y a la vez de reclamar su laj tikik b’eyomaal, pu na tikil ta b’eyomaal; utz
devolución, cuando se encuentre indebidamente kok uch’a’ojiil we pa uq’ab’ junchik k’o wi.
en poder de otro.

Proposición. Proponer a una o varias personas Ya’ooj juna na’ooj. E kab’i’x che jun uwe
la realización de una conducta tipificada como uk’iyaal tikaweex re kemakunik. E ri tikaweex
delito. La persona decide cometer un delito e karaj ku’an ri makuneem reta’am maak ku’ano
invitar a otro u otros a ejecutarlo. Art. 17 CP. yey keb’ub’ocho’iij nik’aaj tikaweex chiik re
ka’aniik. Art. 17 CP.

134
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Prorrata. Cuota o porción que toca a una de Ukooch. E ri uch’akapiil juna sa’ch kaya’
las personas de lo que se reparte entre varias, che juna tikaweex, e chiri’ kajach chi ki wach
según lo que le corresponde a cada quien. uk’iyaal tikawex; e chi riij janipa uk’iyaal ri
kikoch kiloq’oxiik chi kijujunaal.

Prórroga. Concesión de un plazo mayor, antes Ya’ooj uwi’ uq’ijool. E chiri’ kaya’ uwi’ ri
de su vencimiento. uq’ijool juna sa’ch we majaa’ iltajik e chiri’
kopon ri uq’ijool ri chomaam nab’ee.

Protesta. Manifiesto que realiza la persona Uch’a’ojixiik. Ch’a’ooj ku’an juna tikaweex
para conservar o adquirir derechos, así como pacha’ kuk’ol juna sa’ch uwe kaya’ ri taqaniil tziij,
la prevención de un daño o en su caso hacer jela’ re kuq’ateej juna k’axk’olaal uwe kuya chi
constar un desacuerdo. ~ Solemne. Declaración reta’maxiik sa’ ri kuk’ulub’eej ta uk’u’x. ~ Toq’aal
jurídica que se hace para que no se perjudique, ch’a’ooj. Ub’i’xikiil ruk’ q’atoj tziij pacha’ jela’
antes bien se asegure, el derecho que tiene. kuk’ulumaj ta k’axk’olaal ri tikaweex yey ruk’ la’
kaya’ ri taqaniil tziij.

Prueba. Medio que puede servir para descubrir Q’alajisab’al: E to’ob’al re kaq’aljin chi saq
la verdad de los hechos investigados en el cha’ taj xu’an juna sa’ch xtzukuxiik ruma q’atoj
proceso penal. Para ser admitido como medio de tziij. Pacha’ kak’amiik re q’alajisib’al jela’: Jusuk’iil:
prueba debe ser: Pertinente: referirse de forma jela’ ke’eel wi we rek’aam riib’ uwe junwi che
directa o indirecta al objeto de averiguación. ri ch’ob’ooj raqan uxe’al maak. Kajawaxiik re
Útil para el descubrimiento de la verdad. Legal: keta’max ri qatziij. Q’ataliil tziij: na riqitajinaq taj
no haber sido obtenido por medios ilegales. ruk’ uk’axk’oleem q’atab’al tziij. Ri eb’aj q’atal
Los/las jueces podrán limitar los medios de tziij xa kakiq’ateej uwach ri q’alajisab’al echiri’
prueba ofrecidos para demostrar un hecho o xiik k’i kak’ut chikiwach xa re kuk’utub’ej jun
circunstancia cuando resulten manifiestamente maak uwe xiik’ kakiriq kiib’ chiri’. Art. 181, 183
abundantes. Art. 181, 183 CPP. ~ Tasada. Este CPP. ~ Rajilib’al jikib’aneem. Wajun mutza’j
sistema de valoración de prueba en el proceso q’alajisib’al chupa ri chola’j yey ruuk’ pwaqiil ku
civil y mercantil le da al juzgador por anticipado nab’esaaj che ri q’atoj tziij re kuya uchuq’ab’ilaal ri
el valor que debe asignarle a la prueba. Artículos q’alajisib’al. Art. 130 yey 186. CPCYM (rub’i’xikiil
130 y 186 CPCYM (la confesión prestada maak ya’om ruk’ qatab’al tziij kato’niik re
legalmente produce plena prueba). q’alajisib’al).

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 135


Instituto de la Defensa Pública Penal

Prueba anticipada. Prueba producida en una Nab’ee q’alajisib’al. Uq’alajisaxiik anitalik che
etapa anterior al debate. Tiene lugar cuando ri nab’ee ch’a’ooj. Kachapab’exiik we xiik chi
es necesario tomar una declaración, practicar rajawaxiik ta’b’aal uchii’ juna tziij, keta’maxiik,
un reconocimiento, reconstrucción, pericia o unuk’iik, uyijb’axiik uwe tzukuniik chirajawaxiik
inspección que por su naturaleza y características u’aniik chwach che ru’aniik ri nab’ee q’alajisib’al.
deban ser considerados como actos definitivos Utz e ri ajq’atol tziij katz’onow e chapayom
que no puedan ser reproducidos en debate. utza’m ri Tzukun Q’alajisan Maak uwe juna q’atoj
Puede ser requerida al juez que controla tziij. E taq ri Nab’ee Q’alajisib’al echiri’ ka’aniik
la investigación por el Ministerio Público o kamolki chi’ ronoje ri tikaweex ke k’ujii’ chupa
cualquiera de las partes. El acto de la prueba juna nab’ee ch’a’ooj. Re ri uk’amik uwach jela’
anticipada se realiza con presencia de todas las uk’amiik pacha’ juna nab’ee ch’a’ooj.Art. 317 CPP.
partes que estarán presentes en el debate. Para We ri k’axk’olaal puwi’ uk’axiik juna tikaweex,
su recepción, rigen las mismas reglas del debate. chi rajawaxiik kuk’utub’eej chupa ri ch’a’ooj e
Art. 317 CPP. En caso de trata de personas, la ka’iil ri sa’ uk’ulumaam ri tikaweex uk’uluum
prueba anticipada debe realizarse valorando el k’axk’olaal. Art. 59 Q’atal tziij VET.
interés superior de la víctima. Art. 59 Ley VET.

Prueba ilícita o ilegal. Prueba obtenida a Xe’laq’aay q’alajisab’al maak. Juna q’alajisib’al
través de un procedimiento no permitido o riqitajinaq ruma juna chola’j tzukun uxe’al maak
prohibido, o que se incorpora de forma irregular na usuuk’ ta u’aniik, uwe kakojb’i chupa ri chola’j
al proceso (por ejemplo, en la diligencia de na rek’aam ta usuk’iil (pacha’, u’anik ri wujiil re
anticipo de prueba no se encuentra el abogado kuk’utub’eej ri q’alajisab’al yey na jinta ri ajkojol
defensor). Art. 186 CPP. ~ Prueba prohibida tziij). Art 186. CPP. ~ Q’alajisab’al na ub’ee
Aquella que se obtiene con infracción de taj. E u’anik echiri’ kak’axk’oliix uwach ri to’ob’al
derechos fundamentales; va directamente tziij; petenaq puwii’ ri sa’ u’anik re kariqitaj
referida al momento de la obtención de la ruxe’aal maak. Pacha’, kata’ uchii’ juna tikaweex
prueba. Por ejemplo, obtener declaración ruuk’ k’axk’olaal che rulewaal poqlajiil, ch’ob’ooj
mediante coacción física, psíquica, tortura, na’ooj, uwe ka’an okeem ruk’ k’axk’olaal chupa
u obtener prueba violentando la vivienda o juna jaa k’olib’aal.Art. 183 CPP. Ukab’ichaal kesax
correspondencia. Art. 183 CPP. Ambas carecen uchuq’ab’ilaal ruma jela’ kub’iij ri ajq’atol tziij.
de valor para fundamentar la decisión del juez.

Psiquiatría forense. Rama de la medicina que Tzukun k’axk’olaal na’ooj. Uq’aab’ ri kunaniik
se ocupa del estudio, evaluación y diagnóstico re re uriliik, upajiik yey uya’iik chi reta’maxiik we
de los trastornos mentales y la relación con el k’o juna k’axk’olaal che una’ooj, ub’iniik usilab’iik
comportamiento humano derivado de ellos, así chi kixo’lib’aal ri tikaweex, jela’ uriliik we e jun
como de su vinculación con el crimen. che juna k’axk’olaal x’aniik.

136
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Pueblos Indígenas. Población originaria, Tinamit alaxeel. Jumutza’j tinamit e alaxeel,


descendiente de sociedades previas a la invasión kalk’o’aal kan tinamit ek’oji’inaq chwach echiri’
europea (precolombinas), que conserva su xeb’ook ri moso’iib’ tikaweex xeb’ok ruuk’
idioma, instituciones sociales, económicas, k’axk’oliil chupa ri tinamit, xuch’uqeej ru
culturales y políticas, o parte de ellas, aunque ch’a’teem, kimutza’j chuq’aab’ ketikaweex, sa’
éstas hayan sufrido modificaciones por contacto uchakuxiik ri kimeyoo, ano’nib’aal, tob’ ne taq
con culturas ajenas. Su organización política, ri mutza’j xkijalik’atiij uwach ri ki ano’nib’al
social, cultural y económica se diferencia de los ruma jujun ano’nib’aal chiik. Ri kimolob’aal kib’
otros sectores sociales porque se sostiene en su chupa k’aslemaal, chupa komoon, ano’nib’aal
historia, identidad y valores. Están determinadas yey ruma pwaqiil junwi taq kiwaach kuk’ juna
a conservar, desarrollar y transmitir a las mutza’j chiik ruma ri kojeer tziij, kiwachib’aal
generaciones futuras sus territorios ancestrales yey kichuq’ab’ilaal. Jela’ ek’oliik re kakich’uqeej
y su identidad étnica como base de su uwach, kakik’iyarisaaj uwaach yey kakiq’atisaaj
continuidad como pueblos, en concordancia chike kak’aal alk’o’aal chiik yey ri kitzu’nib’aal
con sus propias instituciones sociales, sistemas ajchiqawaach chupa kik’oleem pa ri tinamiit, kuk’
legales y culturales. kiq’atab’aal tziij yey ki’ano’nib’aal.

Punible. Acto que se castiga penalmente por la Palajin tziij. Jun itzeel anooj reqaleem jun
violación de una ley. q’atoj tziij rumal kuxalq’atiij uwi’ ri q’atab’al
tziij.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 137


Instituto de la Defensa Pública Penal

Q
Querella. Escrito que contiene la noticia de Tz’ib’aam maak. Tz’ib’aniik maak chupa k’o
un hecho delictivo, por medio de la cual se wi sa’ juna k’axk’olaal, ruma la’ kajeqeer uchi’
inicia un proceso penal. Puede presentarse por juna chola’j tojoj maak. Utz kak’utub’exiik che
delitos de acción privada o delitos de acción juna ch’uta tojooj maak uwe juna nimamaak
pública dependientes de instancia particular. Los kuk’axk’oliij uwachib’aal tinamit. Sa’ taq
requisitos se describen en el Art. 302 del CPP. kajawaxiik kuya chi reta’maxiik che ri Art. 302
che ri CPP.

Querellante. Persona o asociación legitimada Ajk’utub’aneel tz’ib’aam maak. Tikaweex


legalmente para intervenir en el proceso penal. uwe juna mutza’j re q’atol tziij pacha’ kak’oji’
chupa ri chola’j q’atoj tziij re tojoj maak.

Querellante adhesivo. Persona o asociación Ajk’utub’aneel chwi maak. Tikawex uwe


agraviada por el hecho delictivo. En los delitos juna mutza’j ek’axk’oliim ruma juna maak. Che
de acción pública promueve el proceso penal o taq ri maak anoom chwach tinamit ruma chola’j
se adhiere al iniciado por el Ministerio Público, tojoj maak uwe kunak’ riib’ che juna chola’j
a la vez coadyuva en la persecución penal. Art. jeqetaliik ruma ri Tzukun Q’alajisan Maak, jela’
116, 117 CPP. karek’aaj riib’ ruk ri tereb’aneem re q’atol tziij.
Art. 116, 117 CPP.

Querellante exclusivo. Persona agraviada de Ajk’utub’aneel jikib’am maak. Tikaweex


un delito de acción privada que interviene como k’axk’oliim ruma juna ch’uta maak kak’oji’ chupa
parte acusadora ejerciendo la acción penal. Art. ri chola’j pacha’ ire kaya’ow chi reta’maxiik jela’
122 CP. kaya’ataj ri tojoj maak. Art. 122 CP.

Química forense. Ciencia encargada de Iloneel upaa ch’ekul. Nimana’ooj kuchakuj


estudiar la composición interna y propiedades upajik sa’ taq ri chapayoom ri olowaal jay sa’ taq
de los cuerpos y sus transformaciones. u’anik kujalk’atiij riib’.

138
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

R
Racismo. Ideología que plantea la superioridad Ch’aminiik. Ch’ob’oniik re kaki’an niim che
de un grupo humano sobre los demás, a partir de kiib’ juna mutza’j chwach juna mutza’j ajquuk’
la valoración negativa de diferencias biológicas chiik, ruma ma junwi taq kitzu’nib’al uwe
y/o culturales, reales o imaginarias, en provecho ano’nib’al, qatziij uwe xa kach’ob’iik, pacha’ ruma
propio y en perjuicio del otro u otros, con el la’ kutoq’aaj riib’ ri mutza’j yey kuk’axk’oleej ri
fin de justificar una agresión y un sistema de kik’asleem ri jumutza’j chik, jela’ kakiya raqa’niil
dominación y discriminación. ri k’ax kaki’ano yey ri k’iyal taq chola’j re ketaqan
pakiwi’ yey keb’ech’amiix kiwach ri tinamit.

Racismo estructural. Realidad histórica de Ch’aminiik q’alijisaam. E kik’ulumaam pacha’


discriminación persistente conformado por kub’i’ij ri ojeer tziij re ch’amixiik kiwach rek’aam
las profundas desigualdades económicas entre riib’ ruk’ jech’eel kiwach ruma kirajiil chikiwach
indígenas y no indígenas, la marginación social de eb’aaj quuk’ kuk’ moso’iib’, esataal kuk’ re
aquellos, su exclusión política y su subordinación kik’oleem pa tinamit yey ruuk’ ki ano’nib’aal,
cultural, reproducida por diversas estructuras jeqerinaq ruk’ uk’iyaal taq ratz’iyaaq re chuq’aab’.
de poder.

Racismo institucionalizado. Existencia de Ch’aminiik pa taq nimajaa. Uk’iyaal


políticas y prácticas en las instituciones estatales jikib’aneem yey u’aniik chupa juna nima jaa re
y de interés público, que colocan a los pueblos chaak yey b’itaq ke chwa tinamit, chwa la’ keb’uya
indígenas o grupos étnicos en desventaja con wi taq ri tinamit ajchiqawach uwe mutza’j tinamit
la etnia dominante. Implica discriminación en ajquuk’ yey kajech’ii’ chwa juna tinamit chik k’o
la justicia, educación, empleo, vivienda, atención uchuq’aab’. Kok chupa re ch’amixiik kiwach re
médica, poder político, educación, medios de kito’ob’al, kitijoniik, kichaak, kocho k’olib’aal,
vida, entre otros ámbitos. to’banik re kunaniik, kichuq’ab’ilaal pa tinamit,
kik’aslikiil, jela’ taq uk’iyal chiik.

Ratificar. Aprobar o confirmar actos, palabras Jikib’anik. Uya’ixiik uwe ub’i’xikiil u’anik,
o escritos, dándolos por valederos o ciertos. ch’a’temaal uwe tz’ibaneem, ub’i’ixikiil we qatziij.
Confirmar la validez del contenido del informe Jela’ kaya’ uchuq’ab’ilaal re qatziij xb’i’ixiik
presentado con anterioridad ante el/la juez. chwach juna ajq’atol tziij.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 139


Instituto de la Defensa Pública Penal

Rebeldía. Desobediencia, oposición, resistencia. Soq’osikiil. Ajkojool ta tziij, u’aniik ruuk’


Declaración que realiza el/la juez cuando un ch’a’ooj, uya’iik ta riib’. Ub’i’xikiil ku’an juna
imputado, sin grave impedimento, no comparezca ajq’atol tziij echiri’ juna tikaweex na kepon taj,
a citación, se fugue del centro de detención, ruma na karaj taj, kuta ta uchi’ echiri’ kasik’ixiik,
rehúye la orden de aprehensión o se ausente de kanimaaj b’i pa tz’apal wi, kanimaj chwach re
lugar de residencia fijado. Art.79 CPP. kachap taj uwe na jinta chupa ri k’olib’al k’o wi.
Art. 79 CPP.

Reconocimiento de hijos Alk’o’alineem. Wajun taqanik anooj; jela’


extramatrimoniales. Acto jurídico mediante kab’i’x che e chiri’ ri achi pu ri ixoq kunumaj
el cual el padre o la madre declaran su paternidad ku’an ralk’o’aal che ri ralk’o’aal alaxinaq ruuk’
o su maternidad sobre el hijo o hija nacido fuera junchik ixoq, pu ruuk’ jun chi achi, ri na utuneel
del matrimonio. ulaq’eel taj.

Reconocimiento en fila de personas. Reta’maxiik uwach ajmak. Ka’an wa’ e chiri’


Procede cuando es necesario individualizar al chi rajwaxiik kak’utik chi na ri ajmaak. Kataq riliik
imputado. Se ordenará su reconocimiento en fila uk’utiik chi kix’ol nik’aaj winaq chik; jewa’ che:
de personas y se llevará de la manera siguiente:
a. Ri tikaweex kak’utuw re, kub’i’ij chi na ri
a. Quien lleva a cabo el reconocimiento winaq ajmaak, jay kub’i’ij we riloom tanchi
describirá a la persona aludida y dirá si uwach e chiri’ anoom chi ri maak, pa chawi,
después del hecho la ha visto nuevamente, sa’ uchaak jay sa’ ruk’aam.
en qué lugar, por qué motivo y con qué
b. Katak’ab’ax ri winaq chi uwach ri kak’utuw
objeto,
re, chi kixo’l nik’aaj winaq chik, ri junaam
b. Se pondrá a la vista de quien deba reconocer ketzu’n ri ajmaak.
a la persona que se somete a reconocimiento
c. Katz’onox che ri k’utuneel we k’o ri ajmaak
junto con otras de aspecto exterior similar,
chi kixo’l ri winaq e tak’al chi uwach; we
c. Se preguntará, a quien lleva a cabo el xub’i’ij chi k’olik, kab’ix che chi karil saqiil
reconocimiento, si entre las personas chinoq chi ke.
presentes se halla la que designó en
su declaración o imputación y, en caso
afirmativo, se le invitará para que la ubique
clara y precisamente,

140
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

d. Por último, quien lleva a cabo el d. K’ate’ k’uri’, ri k’utuneel kub’i’ij sa’ ri junaam
reconocimiento, expresará las diferencias wi pu sa’ ri jalajuuj wi ri k’o wo’or chi uwach
y semejanzas que observa entre el estado ruuk’ ri e chiri’ xu’an ri maak, ri xuq’alajisaj
de la persona señalada y el que tenía en uwach e chiri’ xuta maak. Ri k’utunuk re juna
la época a que alude su declaración o ajmaak chi kixo’l nik’aj winaq chik pa jun
imputación anterior. La observación de la fila k’olib’al na jinta eta’mayoom re.
de personas será practicada desde un lugar
oculto.

Reconocimiento judicial. Diligencia que Nuk’uj ch’ob’onik maak. Uchakuxiik ku’an


realiza la/el juez sobre cosas, lugares y personas juna q’atol tziij puwi’ b’itaq sa’ch, k’olib’al yey
que interesen al proceso. En esta diligencia tikaweex ek’o chupa juna chola’j. Chupa wa’ wa
podrán concurrir las partes y sus abogados para chaak keb’ok b’i chupa yey eb’aaj ajkojol tziij re
hacer las observaciones que estimen oportunas keb’etzu’iik chwach ri q’atol tziij, utz kachib’ilax
al juez/jueza, pueden hacerse acompañar de ruuk’ juna to’ob’al re q’atal tziij, jela’ utz kuya’ chi
peritos de su confianza, quienes podrán exponer reta’maxiik ruuk’ ch’a’temaal sa’ kuch’ob’o. Arts.
sus puntos de vista verbalmente. Arts. 172-176 172-176 CPCYM.
CPCYM.

Recurso. Solicitud que se hace ante un órgano Tz’ononik. Utz’onoxiik ka’aniik chwach juna
o autoridad con el objeto de que se revise ajchaak uwe juna taqaneel pacha’ kuriil uwach
una resolución judicial o administrativa. ~ de juna uyijb’axiik re q’atoj tziij uwe unuk’iij uchi’.
casación. El que se interpone ante la Corte ~Yojoniik. E kakojiik chwach ri Nimapuq
Suprema de Justicia contra fallos definitivos Q’atol Tziij ruma na kakaj ta uwach sa’ kab’i’iix
(sentencias, autos) sobre los cuales se supone che (kojoj q’atoj tziij, ukojiik utukeel) jela’ ku’ano
que incurren en la inobservancia o errónea ruma ma na xutzu’ ta saqiil uwe kupaxiij upa juna
aplicación de la ley sustantiva o quebrante alguna sa’ch pacha’ uk’u’xaaj juna chola’j tziij. 437. CPP.
garantía esencial del procedimiento. 437 CPP.

Reglamento. Normas escritas, destinadas a Chola’j q’atab’al tziij. Juna mutza’j chola’j
regir la organización y funcionamiento de una tz’ib’ataliik, uchaak re kuchajiij pa taq jaa yey jela’
institución, servicio o actividad. ku’an saqiil juna mutza’j, to’ob’aniik uwe juna
chaak.

Reincidencia. Cometer un nuevo delito Anoj tan chi maak. U’anik juna k’aak’ maak
después de haber sido condenado en sentencia chiriij la’ ya q’atatal chi juna utojoniik re maak,
ejecutoriada, haya o no cumplido la pena. Art. xu’ano uwe na xu’an ta ri tojoj maak. Art. 27.23
27.23 CP. CP.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 141


Instituto de la Defensa Pública Penal

Reinserción. Principio constitucional que Uk’ulik jeqeleem. Ujeqerib’al nimataqaneel


establece como obligación del Estado la re kureqaleej pacha’ kukoj tan chi ri makuneel
readaptación social y reeducación de la persona chi kixo’l ri tinamit yey k’aak’ utijoxiik uwach ri
privada de libertad, bajo la responsabilidad del tikaweex xtz’api’iik puq’aab’ juna jaa k’olib’al re
sistema penitenciario, el cual debe generar tojoniik maak, jela’ kutoq’aaj ri makuneel pacha’
acciones que le permitan al condenado el acceso ku’an chaak puwii’ juna sa’ch kuriq u’anik, jela’ na
a un proceso sistemático de acciones orientadas kana’ataj taj kajeqi’ chupa ri tinamiit.
a desarrollar habilidades individuales y laborales,
a fin de favorecer su integración a la sociedad.

Relación de causalidad. Concordancia entre Riqoj iib’ maak. Rek’aam riib’ chikiwach
la conducta realizada por el sujeto y el resultado rub’iniik juna tikaweex yey ruk’ juna sa’ch xu’ano
producido. En este sentido, los hechos previstos ruma la’. Che wa’, kiil ri k’axk’olaal kaya’ chwa
en la figura delictiva serán atribuidos al imputado rachaaq ri tikaweex makuneel echiri’ ruma la’
cuando fueren consecuencia de una acción u xu’an juna k’aax uwe ruma na xu’an taj. Art. 10
omisión de éste. Art.10 CP. CP.

Relación de trabajo. Vínculo jurídico que Riqoj iib’ ruma chaak. Nak’ataal chi kiwaach
se genera entre patrono y trabajador con la rajaaw chaak ruuk’ ri ajchaak ruma ri chakuneem
prestación de los servicios o de la ejecución ku’ano, jela’ kajeqeer lo uwi’ to’ob’al taqan tziij
de la obra, generando derechos y obligaciones, yey eqalee’n, tob’ ne na jinta juna wujiil tz’ib’atal
independientemente que exista o no un contrato juch’uum uwach. Art. 19 Taqaniik tziij re chaak.
de trabajo escrito. Art. 19 Código de Trabajo.

Relaciones de poder. Manifestaciones de Ya’oj iib’. Ano’nik chwi uqasaxik uwach


control o dominio que conducen a la sumisión uk’aslemaal juna ixoq jay ri paqchi’inik ka’an
de la mujer y a la discriminación en su contra. puwi’.

Remate. Venta pública de bienes que se hace K’ayiij. Uk’ayixiik chi wachiil juna b’eyomaal;
al mejor postor y por mandato de un juez o de chi na ri lik katojow rajil, che kaya’ wi, e ma wa’
otra autoridad. we juna q’atol tziij xb’in re, pu juna taqaneel.

142
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Remuneración por la promoción, Tojoneem chwi ya’ib’itisaneem k’ayin


facilitación o favorecimiento de ch’ekul. Katzaq pa maak ri winaq we chi’ re
prostitución. Comete este delito quien, para uwe che juna winaq we kumin uwe kub’aq’uj
sí mismo o para tercera persona, a cambio de juna ixoq tz’aqaat chi ujunaab’ chwa re kutoj rajil
cualquier acto sexual con una persona mayor uwe kuya’ chi juna to’ob’ che ri tikaweex xew ta
de edad, brinde o prometa a tercera persona wi ne xusoko sa la karaaj.
un beneficio económico o de cualquier otra
naturaleza, independientemente que logre el
propósito.

Remuneración por la trata de personas. Tojoneem chwi k’ayij ch’ekul, xaq anoj tz’i’
Comete este delito quien, para sí mismo o che juna winaq. Katzaq pa wa maak ri winaq
para terceros, a cambio de las actividades de we chi’ re uwe che junoq chik we xa rumal pwaq
explotación a que se refiere el delito de trata, uwe juna chi to’ob’ kuya’ chi che juna winaq xa
brinde o prometa a una persona o a terceros rumal ano’nik chwi b’aq’unik.
un beneficio económico o de cualquier otra
Ri maak kaq’at puwi’ wa’ wa jun makunik
naturaleza. La pena que corresponde a este
kanimar ka’ib’ che ri urox tz’ita’j we ri tojonik
delito, se aumenta en dos terceras partes si la
petinaq che b’aq’unik kuuk’ ak’alaab’ k’amaja’
remuneración se brinda o se promete a cambio
kakiki’s kajlajuuj kijunaab’; jay kakala’ix uwach we
de actividades de explotación de persona menor
ri k’ax ka’ani’ chi ke ak’alaab’ k’amaja’ kakik’is
de catorce años; y se aumentará el doble si se
lajuuj kijunaab’.
tratare de persona menor de diez años.

Reparación digna. Derecho que le asiste a la Tojoneem pu yijib’aneem maak. Taqaniil


(s) víctima (s)del delito. Busca suprimir, reducir o tziij k’o che ri tikaweex k’axk’oliim re maak.
compensar el daño ocasionado, comprendiendo Kutzukuj esam maak, kujek’ uwach uwe kutooj
la reparación económica, psicológica y las ri k’axk’olaal xu’ano, jela kape chiriij we ruuk’
medidas que garanticen que el delito no se tojoniik pwaq ku’an wi, yijib’an k’axk’olaal re
volverá a cometer (no repetición). La reparación na’ojib’al yey chapab’aal uwach pacha’ kuk’utub’ej
va más allá de la entrega de dinero, porque debe ri k’axk’olaal na ka’an ta chi che. Ri yijib’aam tojoj
responder en la medida de lo posible al proyecto maak na xe ta kapwaqixiik, kiil ruk’axlemaal ri
de vida de la víctima,considerando las condiciones tikaweex k’axk’oliim, kak’am uwach ri tikaweex,
personales, expectativas, oportunidades, sa’ karaaj, uto’ob’aal, uchuq’ab’ilaal ri tikaweex
habilidades, destrezas y cualidades de la víctima k’axk’oliim ruma juna makuniik x’an che. Art.
que hayan sido afectadas por el delito cometido 124 CPP.
en su contra. Art. 124 CPP.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 143


Instituto de la Defensa Pública Penal

Réplica. Derecho que tienen los sujetos del K’ulub’aal uwach. Taqaniil tziij k’o che ri
proceso a refutar los argumentos adversos de tikaweex re chola’j re na kuk’am ta janipala’
la contraparte al emitir sus conclusiones en el kub’iij ri jumutza’j chiik pacha’ echiri’ kata’ kichi’
debate. Art. 382 CPP. chupa ri nab’e ch’a’ooj. Art. 382 CPP.

Representantes del patrono. Son las personas Uk’exwachiol ri rajaw chaak. E ri’ ri
individuales que ejercen a nombre del patrono tikaweex xa chi kijujunaal kechakun pa ub’i’
funciones de dirección o de administración. ri rajaw chaak, rumal k’o keqalem ya’oom.

Representantes del sindicato. Son los Uk’exwachiil ri to’ol ajchaak. E ri’ ri e


miembros del comité ejecutivo con personería chapayoom uwach ri molooj to’oj ke ajchaak,
jurídica encargados de ejecutar y cumplir los eta’matal kiwach rumal ri q’atab’al tziij, jay e
mandatos de la asamblea general. kaki’ano sa’ ri kakib’i’ij ri komoon to’ol ajchaak.

Resarcimiento.Toda reparación,compensación Tojooj K’axk’olaal. Ronoje uyixb’axiik, uk’isiik


o indemnización de daños, males y perjuicios uwach uwe tojoniik re k’axk’olaal, itzelaal yey
causados. El resarcimiento para las víctimas de soq’oq’eem anitalik. Ri tojoj maak chike ixoqiib’
violencia contra la mujer se entiende como el ek’axk’oliim kamaj taj usuuk’ chupa chi jumutza’j
conjunto de medidas tendientes a aproximar chi anoj pacha’ jela’ ku’an kan ri tikaweex
la situación de la víctima al estado en que se k’axk’oliim echiri’ maja’ kuk’ulumaaj juna k’ax.
encontraría de no haberse producido el hecho Ri tojooj k’axk’olaal jela’ kuk’utub’ej uwach
delictivo. El resarcimiento deberá caracterizarse ruma usuk’ilaal yey kape puwi’ ri tojoneem ruuk’
por su integralidad y comprende además de pwaq, ronoje taq ri sa’ch ka’aniik re kaya’ che
indemnizaciones de carácter económico, todas ri tikaweex k’axk’oliim pacha’ ruuk’ juna ajkuun,
aquellas medidas tendientes a dotar a la víctima kunanik re na’ojib’al, uchuq’aab’ yey chupa
de una reparación médica, psicológica, moral y k’oleem chi kixo’l tinamit. Art. 3 h) Q’atal tziij ke
social. Art 3 h) Ley contra el Femicidio y Otras kamikaal ixoqiib’ yey jun wi taq chi k’axk’olaal.
Formas de Violencia contra la Mujer.

Rescisión. Con capacidad para rescindir o dejar Q’oq’tajineem. E chiri’ k’o juna k’o uchuq’aab’
sin efecto un acto jurídico. kuchup uwach juna anooj taqanik.

144
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Reserva de las actuaciones. Herramienta K’oloom tzukun maak. E kakichapab’eej


legal que consiste en la facultad del Ministerio la ri Tzukun Q’alajisan Maak re kuya ta chi
Público de no comunicar, o bien, ocultar sus reta’maxiik, uwe kuch’uqeej uwi’ sa’ kiriqoom
averiguaciones sobre determinados casos para puwi’ juna maak pacha’ jela’ kariqitaj uk’iyaal
avanzar en las mismas, con el fin de evitar la fuga uxe’aal maak, jela’ ri sa’ riqitalik na utz ta katajiik
de información y alertar a los sindicados para yey ri ajmakuneel na utz ta kanimaj b’ii. Ri
que puedan escapar. La reserva puede ser total k’oleem tzukun maak ka’aniik che ronoje uwe
o parcial, por un plazo de diez días, mismo que xa jub’iiq’ kach’uuq uwi’ re juna lajuj q’iij, uwe
podrá prorrogarse. Art. 314 CPP y Art. 10 Ley kak’iyar q’iij. Art. 314 CPP yey Art. 10 Q’atoj tziij
contra el Lavado de Dinero. re jalak’atix uwach pwaq.

Resolución. Las resoluciones judiciales son: Jikib’al tziij. Ri jikib’al tziij b’e e taq: Ch’ayib’al
Sentencias, si terminan resolviendo el asunto uwi’ maak, kak’isib’eex utza’m juna maak.
principal. Autos: Resuelven incidentes a asunto Uyijib’axiik Q’atom Tziij. Kayijib’ax utza’m ri
principal antes de finalizar el trámite. Decretos: maak chwach loq echiri’ kaq’aax che jun chik.
Son determinaciones de trámite.Toda resolución Ch’uta q’atoj tziij. U’anik juna taqa’j. Ronoje
deberá ser fundada y motivada. Art. 141 LOJ. Art. ri jikib’al tziij k’o taqaleneem tziij chiriij. Art. 141
11 BIS CPP. LOJ. Art. 11 ukalaaj CPP.

Responsabilidad de conductores. Delito Eqalenik ke eb’ineel ch’iich’. Makuneem


que se refiere a la responsabilidad que tiene ke’el puwi’ juna ek’am b’inib’al ch’iich’ re juna
el conductor de vehículo o automotor por los k’axk’olaal ka’an che juna tikaweex uwe ub’itaq
daños que cause a las personas o sus bienes al re echiri’ karek’aaj uwe kab’iin ruuk’ ri ch’iich’
conducir o circular en estado de ebriedad o bajo echiri’ kaq’ab’ariik uwe usiqoom juna itzeel
la influencia de drogas tóxicas o estupefacientes; b’isa’ch, yey we nakuriq ta ek’aan ri ch’iich’ uwe
y quien condujere un vehículo motor con na kuch’ob’ taj juna k’axk’olaal kaki’an ruuk’ ri
temeridad o impericia manifiesta o en forma ek’an ch’iich’ uwe na jinta uwujiil re utz karek’aaj
imprudente o negligente o no poseyere o ri b’inib’al ch’iich’. Art. 157 CP.
portare la respectiva licencia de conducir. Art.
157 CP.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 145


Instituto de la Defensa Pública Penal

Revictimización. Añadir sufrimiento a lo Kuxtaneem k’axk’oliil. Kaya’ k’axk’olaal puwi’


que ha vivido y vive la víctima, por las acciones sa’ uk’ulumaam yey kakuxutax tan lo chuk’u’x
que realizan trabajadores o funcionarios de ri tikaweex, ruma u’aniik kaki’an ri eb’aj chaak
instituciones, al hacerla repetir y revivir varias chwa tinamit uwe eb’aj chaak pa tinamit, echiri’
veces el hecho del delito, así como por la falta kutzijoj tan chik yey kak’un lo chuk’u’x k’ilaaj taq
de efectividad en la atención, social, psicológica ri k’ax, ruma ma xtoq’aax taj, xto’ taj, na’ojib’aal
o médica, y también por el trato indiferente e uwe ruk’ ajkuun yey ruma b’i ki’ke che sa’ ri
insensible para brindar el servicio en instituciones k’axk’olaal echiri’ keb’ek’ow chupa to’ob’al re
públicas. jaa moloj iib’ pa tinamit.

Robo. Sustracción de propiedad ajena con uso Eleq’. Umajik, releq’axik ri b’i taq re juna
de fuerza, intimidación o violencia. tikaweex pa ch’a’ooj, kach’ayik pu kaxib’ixik.

146
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

S
Sacerdote maya, guía espiritual maya, Ajq’iij. Ixoqiib’ yey achijaab’ e ch’ob’aneel
Ajq’ij. Mujeres y hombres científicos mayas, mayab’, e b’ajilaneel yey ub’i’xikiil ri retal yey ri
contadores e interpretadores del tiempo y k’olib’al. E kek’amow utza’m pacha’ kakitoq’aaj
del espacio. Orientan y guían para mantener kiib’ ri riliik ruwach uleew, sa’ ke’el wi taq ri
el equilibrio de acuerdo con su cosmovisión. nawal yey rajalib’al mayab’ che ri cholq’iij.
Interpretan los nahuales (signos) y numerales
mayas del calendario espiritual Cholq’ij.

Sana crítica razonada. Sana crítica razonada. Saqiil ch’ob’ooj. E chiri’ kaya’ uq’ijool ri retaliil
Sistema para valorar las pruebas donde el maak, e chiri’ ri q’atol tziij karil saqiil ronojel ri
juez libremente, de conformidad con sus etaliil, kachoman chi riij, kana’ojin saqiil chi riij,
ideas o convencimiento, pero debidamente jay ruuk’ saqalaj taq na’ooj. Kub’i’ij sa’ ri tojob’al
fundamentados por disposición legal, hace el maak kaya’ che ri ajmaak.
análisis respectivo sobre los medios de prueba
para emitir resolución.

Secuela. Lesión o trastorno derivado de una Uxe’b’al k’axk’olaal. K’axk’olaal uwe


enfermedad o un traumatismo. Una secuela es la jalik’atajem petenaq lo puwi’ juna yab’iil uwe
alteración persistente de una lesión,consecuencia juna k’axk’olaal che rulewaal poqolajiil. Juna
de una enfermedad, un traumatismo o una uxe’al k’axk’olaal e ka’anow kan re juna sa’ch
intervención quirúrgica. xuk’ulumaaj ri tikaweex, ruma juna yab’iil uwe
ruma xkiq’at upa ri tikaweex.

Secuestro. Incautación que se realiza con Eleq’aan winaq. Tzukuniik ka’anik ruma juna
orden del juez o tribunal, de cosas y documentos taqo’nik re ajq’atol tziij uwe juna K’olob’al q’atol
relacionados con el proceso, que no han sido tziij, re b’itaq e yey wujiil rek’aam riib’ ruuk’
entregados voluntariamente por sus tenedores. chola’j, na xkiyataj ruuk’ kik’u’xal ri ek’ayom re.
Tiene como finalidad asegurar las evidencias para Ruma wa’ ka’aniik pacha’ kariqitaj uxe’al che
luego practicar sobre las mismas los diversos uk’iyaal b’isa’ch re kuk’utub’eej. Art. 198 CPP.
medios probatorios. Art. 198 CPP.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 147


Instituto de la Defensa Pública Penal

Segregación social. Mecanismos simbólicos Jachib’al motza’j. E kachapab’eex re


y acciones concretas plasmadas en políticas k’exwachiil yey anooj ruk’aam riib’ ruk’ ximom
sistemáticas y oficiales de estados o gobiernos k’oleem yey eb’i’iim pa Nima Taqaneel uya’oom
que mantienen a grupos sociales a distancia o taq kixo’lib’al ri mutza’j pacha’ re jachital upa yey
separación, y le reserva espacios propios, que esam kik’olib’al, xe utz kakoq’otaj kanoq we k’o
únicamente pueden abandonar en determinadas juna nimalaj k’axk’olaal koqotaw ke.
condiciones, más o menos restrictivas.

Seguridad Social. Protección que se da a las Jikib’an chajinik chwa komoon. To’oniik
y los trabajadores y familiares en su acceso a la kaya’ chike ri ajchakiib’ yey alk’o’al ke pacha’
asistencia médica, en particular en caso de vejez, k’o kitaqaniil re kekunaxiik, jela’ we ruma we
desempleo, enfermedad, invalidez, accidentes de e nimaq winaq chiik, jnta kichaak, yab’iil, utz ta
trabajo y maternidad. Es de carácter obligatorio kasilab’iik, k’axk’olaal pa chaak yey ruma kak’uji’
para los patronos que tienen más de tres une’. Ka’an oqotaneem che ri rajaaw chaak we
trabajadores permanentes. En Guatemala se kek’ow puwi’ oxiib’ eb’aaj chaak xiix kechakun
organiza en torno al Instituto Guatemalteco de ruk’. Pa ri tinamit Paxil kayo’w re ri mina jaa re
Seguridad Social (IGSS). To’ob’al Chajin Tinamit (IGSS).

Sentencia absolutoria. Resolución que el/ Esan ch’ayib’al tojob’al maak. Uyijb’axiik
la juez emite después de realizado el debate y, ku’an ri ajq’atol tziij echiri’ ku’an ri nab’ee ch’a’ooj
tras haber deliberado, resuelve declarar libre yey jela’ katzoqopanik. Kuresaj ri q’ab’aam
de todo cargo al acusado. Con esta decisión el/ pa maak chuxe’ ri tojoniik. Che wa jun u’anik
la juez deberá ordenar la libertad del acusado, ku’an ri q’atol tziij kataqan che re katzoqopiix
así como la terminación de las restricciones ri q’ab’aam pa maak. Jela’ kesax chuxe’ ronoje
impuestas provisionalmente y, en su caso, las ri sa’ch b’iim che na utz ta ku’ano yey che la’
medidas de seguridad a imponer. Art. 389 CPP. kab’ii’x ri chajixiik kaya’iik. Art. 389 CPP.

Sentencia condenatoria. Resolución que el/ Jikib’an tojob’al maak. Uya’iik ku’an ri ajq’atol
la juez emite después de realizado el debate tziij kuya’o echiri’ kuk’is utayiik ri nab’e ch’a’ooj
y, tras haber deliberado, resuelve condenar yey echiri’ kuya chi reta’maxiik sa’ kub’iij, kuyijib’a’
al procesado declarándolo responsable de la re kuya chuquul umaak ri ajq’atol tziij ruma ri
comisión del hecho delictivo. En la sentencia mutza’j chola’j re tzukun uxe’al maak. Che ri
condenatoria el/la juez deberá individualizar al eqale’n tojob’al maak ya’om ruma ri q’atol tziij
procesado (persona condenada), indicar por kuya chi reta’maxiik che ri makuneel, kub’i’ij sa’
qué delitos se les está condenando, la relación ru maak, jela’ ke’k chupa sa’ taq ronoje ri maak,
de concurso de delitos, las circunstancias runimaal maak we xiik niim uwe ch’uta maak, sa’
atenuantes y agravantes que se consideraron, la ri tojoniik re ri maak kaya’ che yey we kesaax ri
pena o medida de seguridad a imponer y, en su tojoj maak chuquul yey sa’ ku’ano pacha’ kesaax
caso, si se suspende la ejecución de la condena y ri tojoj maak che. Art. 389 CPP.
bajo qué condiciones Art. 389 CPP.

148
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Separación. Alejamiento de los esposos unidos Jachoj iib’. Jachinik kiib’ kachjilaal kiib’ we ne
por matrimonio o unidos de hecho, sin que se e k’ulaniik uwe xa’ kik’amom kiib’, na kelta chi
disuelva el vínculo jurídico que los une. Podrá kiquul ri kanak’ow upa kik’asleem. Kaya’ chike
declararse por mutuo acuerdo de los cónyuges ruma kichomam chi kiwach uwe tob’ xa junoq
o por voluntad de uno de ellos. La separación katz’onow re. Ri jachiniik kiib’ utz kakitz’onoj
podrá solicitarse ante juez competente después chwach juna ajq’atol tziij we ya xek’ow juna
de transcurrido un año de la fecha de celebración junaab’ e k’ulaniik. Art. 153 CC.
del matrimonio. Art. 153 CC.

Servidumbre. Carga impuesta a un bien Ya’oj ik’oweem. Jun eqa’n, jun tojonik kaya’
inmueble en beneficio de otro bien inmueble o chi riij juna uleew, cha’ rutzilaal junchik uleew, pu
de personas. utziil ke ri winaq.

Sexo. Características biológicas y fisiológicas Ixoqiib’/achijaab’. Jujun taq sa’ch chikalaxiik


que distinguen a los hombres y a las mujeres. yey kich’uklajiil junwi chike ri achijaab’ chikiwach
Usualmente se refiere a la anatomía del sistema ri ixoqiib’. Xiix taq wi e kel wi ri kulewaal
reproductivo, masa corporal y estructura ósea. poqolajiil re kib’aq’uniik yey kib’aqiil.

Sexualidad. Es un aspecto fundamental de la Ucholaaj ajawanik ka’anik. Chi rajawaxiik


condición humana, presente a lo largo de la vida che ri uk’aslemaal ri tikaweex, k’oliik che ri
que abarca el sexo, las identidades, la orientación k’asleem kach’a’t puwii’ wachilaal tikaweex,
sexual, el erotismo, el placer, la intimidad y la ruyaxiik echiri’ kab’aq’uniik yey ri kiniqarasaxiik
reproducción. La sexualidad se vivencia y se ak’alaab’. Ri ch’ob’ona’niik kana’tajiik yey kuya
expresa por medio de pensamientos, fantasías, chi reta’maxiik sa’ ri kuch’ob’o, sa’ ri kurayiij,
deseos, creencias, actitudes, valores, conductas, sa’ kukojo, u’anoj chwach komon, uchuq’aab’,
prácticas, funciones y relaciones. ub’iniik usalib’iik.

Sicario. Persona que mata a otra u otras a Tojoom kamisaneel. Winaq kukamisaaj jun
cambio de un salario. rach winaq xa rumal ma katojik.

Siembra y cultivo. Es el delito que comete Tiko’neem. Jun maak ku’an ri winaq we na
la persona que, sin estar autorizada legalmente, jinta uwujiil ya’tal che rumal q’atb’al tziij, kutik
siembre cultive o coseche semilla, florescencias, uwe kukochij ija’, usi’j, ukotz’i’j aq’ees re kesach
plantas o parte de las mismas, de las cuales sachisab’al na’ooj uwe q’ab’arisab’al che la uxaaq.
naturalmente o por cualquier medio, se pueda
obtener drogas que produzcan dependencia
física o psíquica.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 149


Instituto de la Defensa Pública Penal

Simulación de matrimonio. Celebración K’exwachiil k’ulanikiil. U’aniik ri k’ulanikiil na


de matrimonio sin voluntad real y efectiva de kurayiij ta kanima’ yey na k’axta kakina’ kiib’. E
contraerlo. Comete este delito quien, engañando ka’anow wa’ re ri maak ri tikaweex, kuch’akach’a’
a una persona, simule matrimonio con ella. junoq chik, anikiil kak’uli’ ruuk’. Jela’ chi na taq
También, quienes contrajeren matrimonio, kek’uli’iik xa ruma k’o kuch’ako, juna sa’ch chiik
exclusivamente con ánimo de lucro, otro uwe re kuk’axk’oleej juna tikaweex chiik. Art.
propósito ilícito o con daño a tercero. Art. 228 228 CP.
CP.

Sindicado. Es la persona a quien se le atribuye K’utamakuneel. E ri winaq yakoom jun maak


haber cometido un delito, que posteriormente chi riij, jay chi chwach panoq kapaj ronojel wa
se sujetará a una investigación. u’anom pacha’ ka’an jun tzukuneem ch’ob’oneem.

Sindicato. Es toda asociación permanente Kimoloj ajchakiib’. Konojel ri molooj


de trabajadores o patronos, de personas de ajchakiib’ pu ri molooj erajaaw chaak, ri k’o
profesión u oficio independiente constituida keqalem, kimoloom kiib’ rumal utzukuxiik ri
exclusivamente para el estudio, mejoramiento utziil pa kiwi’ chi jujunaal, chi kixo’l konojel.
y protección de sus respectivos intereses
económicos y sociales comunes.

Sistema acusatorio. Sistema organizado para Ub’eyaal q’alijisib’al maak. Jumutza’j


garantizar la imparcialidad y la objetividad del kimokoom kiib’ na kajech’ii’ taj yey kiluwach
enjuiciamiento. Permite a las partes presentar sa’ taq kaq’at uwi’. Kuya’ chike re kakik’utub’ej
sus pretensiones, pruebas y argumentos en uwach sa’ kakaj, kakik’utub’eej uxe’al maak yey
condiciones de igualdad ante un juez imparcial y kiya chi reta’maxiik junamiwachiil chwach ri
objetivo, respetando las garantías procesales. En q’atol tziij, kuloq’nimaxiij ri jikib’aneem. Che
este sistema se da una separación de funciones wajun mutza’j kajach kipa ri tikaweex chiriij
entre los diversos sujetos procesales: Ministerio taq ri kichaak kaki’ano: Tzukun Q’alajisan Maak,
Público, victima, imputado y su abogado defensor, tikaweex makuum, tikaweex q’ab’aam pa maak
el/la juez. La acción penal es responsabilidad yey ri ajkojol tziij, ri q’atol tziij. Ri u’anik ri tojoj
exclusiva del Ministerio Público. maak chuq’aab’ ri Tzukun Q’alajisam Maak k’o
wi.

150
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Sistema de justicia indígena. Sistema de Ub’eyaal q’atoj tziij ajquuk’. E jumutza’j


justicia de los pueblos indígenas con estructura q’atoj tziij ke tinamit ajquuk’ ki’ke wi ri taqaniil
propia, que se constituye a partir de su propia tziij, petenaq lo puwi’ ki k’asleem yey uriliik
filosofía y cosmovisión. Contiene normas y uwach juyub’ taq’aaj. Rek’aam ki’ke ub’eyal
valores que parten de la experiencia y del q’atoj tziij yey chuq’aab’ petenaq lo puwi’ taq
conocimiento de los pueblos indígenas para ri kik’aslemaal yey kina’ojib’al chupa ri timanit
resolver y prevenir conflictos. Tiene preceptos ajquuk’ pacha’ kakiyijib’a usuk’ uwe kakiq’ateej
coercitivos sobre las personas que integran la k’axk’olaal. Kaki’an ri q’atoj tziij tob’ ne taq ri
comunidad, siendo integral, pues aplica principios tikaweex na kakaj taj, ruma re ronoje kumaj
filosóficos, culturales, políticos, antropológicos. kiwach puwii’ kajeqer wi ri ano’nib’al, kik’oleem
pa komoon yey kiwiniqarisaniik loq.

Sistema de justicia penal con pertinencia Ub’eyaal q’atoj tziij ruuk’ ano’nib’al.
cultural. Servicios de justicia estatal que Kichakuneem taqan tziij pa kok chupa taq ri
incorporan criterios y medidas para facilitar el ub’ano’n ri tikaweex. E ne taq kok ri’ chupa:
acceso conforme a la identidad cultural de las/ ri iloneem uxe’al k’axk’olaal ruk’ ano’nib’al,
los usuarios. Entre estos servicios se cuentan: el ri mutza’j kaya’iik re ka’an okeem pa ri q’atol
peritaje cultural para la práctica de pruebas, los tziij, k’o tikaweex kata’ kichi’ pa kich’a’teem yey
protocolos especializados de acceso a la justicia, kaq’atisax chike pa kaxtila yey uk’iyal taq sa’ch
el servicio de intérpretes y otros mecanismos re keb’utoq’aaj ajq’atol tziij, Iloj taqaneem yey
que sirven de guía para jueces, fiscales y abogados ajkojol tziij t’o’on chwa tinimit.
defensores públicos.

Sistema inquisitivo. Sistema en que el/la juez Ub’eyaal re tzukunik juna na’ooj. Mutza’j
actúa de oficio en la investigación del hecho tziij che ri q’atol tziij ku’ano janipala’ kub’i’ij ri
criminal; desempeña las funciones de acusador tzukun maak puwi’ juna nima k’axk’olaal; ka’iib’
y juez a la vez. uchaak ku’ano re ajkojol maak ruuk’ ajq’atol tziij.

Sobreseimiento. Auto dictado por juez ante K’isach’a’ooj chi riij makuneel. E u’aniik ku’an
la evidente inexistencia de delito y la ausencia de juna ajq’atol tziij ruma na xriqitaj ta umaak yey
las condiciones legales para dictar una sentencia na jinta k’axk’oleem che q’atoj tziij pacha’ kaya’
condenatoria. Se dicta en la fase intermedia tojoj maak che ri tikaweex. Kaya’ chi reta’maxiik
o durante la preparación del debate, cierra chunik’ijaal ri nab’e ch’a’ooj uwe echiri’ kayijib’ax
el proceso de forma definitiva e irrevocable, iib’ che, katz’api’ uwach ri chola’j tojoj maak yey
produce los mismos efectos que una sentencia na utz ta kayojixiik, jela’ uchuq’ab’ilaal pacha’
absolutoria. Procede a solicitud del Ministerio ri esam ch’ayab’al tojon maak. Ka’anik ruma ri
Público. Art. 325 CPP. Tzukun Q’alajisab’al maak. Art. 325 CPP.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 151


Instituto de la Defensa Pública Penal

Solidaridad. Alianza global entre seres Utz. E chiri’ ri tikaweex kakito’ kiib’ chi kiwach.
humanos. Ponerse en el lugar de la otra persona. E chiri’ k’o juna tikaweex kuya riib’ pa uk’axeel
Elementos que la caracterizan: acción común, junchik. E kak’utuw wa’ we k’o kuchun iib’: ri
estímulo, respeto, confianza, apoyo, cohesión, komoon chaak, ri k’ax na’ooj iib’, ri uya’iik uwach
confidencialidad. Adhesión circunstancial a la q’ijaal, ri kub’ulib’al k’u’xaaj, ri to’on iib’, ri na jinta
causa o a la empresa, u opinión de otras personas. tzijob’enik chi riij juna, ri junamiil na’ooj chi riij ri
chaak, ri uchakub’exiik riij ri kirayib’aal konojel ri
tikaweex kikuchuum kiib’.

Subordinación. Relación de dependencia en la Taqo’neel. E chiri’ k’o juna tikaweex ku’an


cual una persona se sujeta a otra de manera taqo’niil chi riij junchik, k’o kataw re.
jerarquizada.

Subsidio. Prestación pública asistencial de Tojon to’b’al. Jun to’onik chi pwaqiil kuya
carácter económico y de duración determinada. ri q’atab’al tziij, e ma xa q’alaaj janipa kak’isik.

Sucesión hereditaria. Transmisión de bienes, Ik’owisaxiik alaxinib’al. Uq’atisaxiik re b’itaq


derechos y obligaciones que son parte de la e, taqaniil tziij yey oqotaneem che juna tikaweex
herencia de la persona fallecida a sus herederos. ruma kaya’ b’eyomaal re juna kaminaq chike
~ Intestada. Sin testamento. ~ Testamentaria. ralk’o’aal. ~ Jintawujilaal. Ya’oom kanoq yey
Disposición de última voluntad contenida en un jinta uwujiil pakiq’aab’. ~Wujilaal. Ya’oom kan
testamento válido. Art. 917 CC. chupa sa’ kurayiij kan ranima’ ri tikaxeex. Art.
917 CC.

Suicidio. Acción y efecto de quitarse Kamisan iib’. E chiri’ k’o juna tikaweex
voluntariamente la vida. utukeel jay ruuk’ rajab’al uk’u’x kukamisaaj
riib’.

Sujeto activo. Persona que realiza la acción Tikaweex pataneel. E ri tikaweex ka’anow
u omisión. El que realiza el comportamiento re ri k’axk’olaal. E ire ka’anow re juna anoj re
prohibido en la ley. Quien comete el delito kuk’axk’oleej ri taqan tziij. E makuneel. (ch’ayineel,
(agresor, imputado, sindicado). q’ab’aam pa maak, makuneel.)

Sujeto pasivo. Persona que sufre las Tikaweex ch’uquneel. E juna tikaweex anoom
consecuencias del delito. Persona titular del k’axk’olaal. E rajawiil ri taqan tziij, k’axk’oliim uwe
derecho o interés lesionado o puesto en peligro uya’iik ri uk’asleem pa k’axk’olaal. (k’axk’oliim).
(víctima, agraviado).

152
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Sujetos procesales. Son las personas Tikaweex patanel yey ch’uquneel k’o pa
individuales o jurídicas que intervienen en makunik. E taq ri tikaweex k’o kichuq’aab’ uwe
el proceso judicial, ya sea como demandado, kechakun ruuk’ taqan tziij kechakun chupa ri
demandante o querellante. chola’j tziij, we ne e xkojow re ri q’atab’al tziij,
eri q’ab’aam pa maak uwe juna tikaweex uwe
ajk’utub’aneel tz’ib’aam maak.

Supletorio. Lo que complementa. Título Tz’aqatal uwach tziij. E katz’aqatax uwach.


supletorio, documento otorgado por autoridad Tz’aqatal ub’ii’ tziij. Wujiil ya’oom ruma juna
judicial, derivado de diligencias voluntarias de ajq’atal tziij, petenaq lo puwi’ re kajalak’atix
Titulación Supletoria que promueve el poseedor uwach ri wujiil e ka’anow re ri k’o chuq’aab’ ri
de bienes inmuebles que carezca de título b’itaq e na jinta uwujiil pa ri nimajaa re Tz’ib’aam
inscribible en el Registro de la Propiedad. En k’olib’al. che wa ri ajq’atal tziij, che ri b’i’xikiil
este sentido el/la juez, mediante su declaración, kuya’o, chiri’ kelwi uwujiil ri b’itaq e. Art. 5 Taqan
suple la ausencia del título de propiedad. Art. 5 tziij re jinta uwujilaal juna b’itaq e.
Ley de Titulación Supletoria.

Suposición de parto. Comete este delito Loch’aneem re rax wi’aaj. Katzaq pa maak
quien finja un embarazo o parto para obtener chi xa ku’an raq’uul kub’ij rax uwi’ uwe kak’oji’
para sí o tercera persona, derechos que no le uch’uti’n pacha kuqusik koch loq’oxiik chi’ re
correspondan. uwe che jun chik qatziij ta uwach.

Supresión y alteración de estado civil. Esaneem xaq jaloneem re tukelaal uwe


Comete este delito quien: k’ulanik. Katzaq pa maak chi na:

1. Falsamente denunciare o hiciere inscribir 1. Xa raq’ul kutz’ib’aaj pa ri jaa alajineel ke ti-


en el registro de personas correspondiente, kaweex juna tziij kujalk’atiij uwach uk’asle-
cualquier hecho que cree o altere el estado maal juna tikaweex we xa raq’uul.
civil de una persona, o que, a sabiendas, se
2. Kurewaj juna raal are xa rumal kumaj uchook
aprovechare de la inscripción falsa.
loq’oxiik ya’tal che.
2. Ocultare o expusiere un hijo con el propósi-
3. Kutz’ib’aaj juna alaxib’al ke na qatziij taj, xaq
to de hacerlo perder sus derechos o su es-
junaam katzaq pa maak we xa kuno’jiij kib’i’
tado civil.
uchuu uqaaw juna ak’al. Art. 240 CP.
3. Inscribiere o hiciere inscribir un nacimiento
inexistente o proporcionare datos falsos de
los progenitores. Art. 240 CP.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 153


Instituto de la Defensa Pública Penal

Suspensión condicional de la persecución Oq’otaneem re terab’aneem re q’atol


penal. Interrumpir la persecución penal, tziij. Uchaqb’axiik juna tarab’aneem re q’atol
sometiendo al imputado a una serie de tziij, kakoj ri ajmakuneel chupa che juna chola’j
condiciones durante un tiempo determinado, che juna retal, we x’antajiik kesax ri tarab’aneem
que si las cumple producen la extinción de re q’atol tziij; we na xu’an ta wa’ kajeqeer tan
la persecución penal; en caso contrario, se chi ri chola’j tojoj maak. E uchaak wa’ xu’ano re
reanudará el procedimiento penal. Tiene como kutzeleej chiriij ri tz’apinik tikaweex. Kakoj che
finalidad reducir la prisión preventiva. Se aplica tojoj maak na niim ta re wo’oob’ junab’ uwe na
a delitos cuya pena máxima no sea mayor a 5 aniik ta xmakunik, e ri tikaweex kato’iik na e ta
años de prisión o delitos culposos, cuando el uwach xu’an juna makunem, che nab’e ri ajmaak
favorecido no haya sido condenado previamente xiik utz ri b’inik silab’iik xu’ano echiri’ xu’an ri
por delito doloso, si antes de la perpetración del tojoj maak. Art. 27 yey 287 CPP.
delito haya observado buena conducta. Art. 27 y
287 CPP.

Sustancia psicotrópica. Medicamento u Kunub’al Sachib’al na’ooj. Kunub’al uwe juna


otra sustancia que afecta el funcionamiento del b’isa’ch chiik re ku’an k’ax che ri rulewaal poqolajiil
sistema nervioso y provoca cambios en el estado juna tikaweex yey kujalk’atiij taq uk’u’xaaj, ri riliik
de ánimo, la percepción, los pensamientos, los sa’ k’o taq chuchi’, ri ch’ob’oniik uwe ri ub’iniik
sentimientos o el comportamiento. Ejemplos: silab’iik. Pacha’ taq: Ya’ q’ab’arisaneel, uk’iyal
alcohol, cafeína, nicotina, marihuana y ciertos taq b’isa’ch aq’ees yey jujun taq uk’iyaal taq chi
medicamentos para aliviar el dolor. También se kunub’al re kujoriij k’axk’olaal. kach’ab’eex ub’ii’
llama sustancia psicoactiva. che re kunub’al kub’isal k’ax.

Sustitución de un niño por otro. Comete Jalk’atin k’o’maab’. Katzaq pa wa maak ri


este delito quien sustituya a un recién nacido winaq kujalk’atiij juna nee’ k’e ri alaxinaq ruuk’
por otro. junoq chik.

Sustracción impropia. Comete este delito Uwaam k’o’m. E ka’anow re wa makuneem


quien, hallándose encargado de una persona china, k’o kan chuqul juna ch’uti’n ujunaab’, na
menor de edad, no lo presentare a sus padres kuk’utub’eej ta chwa ri uqaaw uwe juna chajineel,
o guardadores, ni diere razón satisfactoria de na kuya ta chi reta’maxiik echiri’ xsachiik. Kaya’
su desaparición. Será sancionado con prisión de jun tojoj maak che re oxiib’ junab’. Art 210 CP.
uno a tres años. Art 210 CP.

154
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Sustracción propia. Delito que comete quien Makuneel re juna k’o’m. E makuniik ku’an
sustrajere a un menor de doce años de edad o a juna tikaweex re kuk’am b’i juna ak’alaab’ ch’uti’n
una persona con discapacidad del poder de sus re kab’lajuj ujunaab’ uwe juna tikaweex k’o k’ax
padres, tutor o persona encargada del mismo, y che rulewaal poqolajiil pa kiq’aab’ ri uchuu
quien lo retuviere contra la voluntad de éstos. uqaaw, juna tikaweex kachajiiw re yey china
Asimismo, se comete el delito si el menor tz’apiyom re. Jela’ ka’an makuneem tob’ ri k’o’m
tuviere más de doce años de edad y no mediare niim ujunaab’ re kab’lajuj yey ri uchuu uqaaw na
consentimiento de su parte. Artículo 209 CP. keta’am taj. Artículo. 209 CP.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 155


Instituto de la Defensa Pública Penal

T
Tala de árboles de especies protegidas. Es Q’atoj chee’ cha’om jay chajiim. Jun maak
el delito que comete quien talare, aprovechare, ku’an ri winaq we kuchoy, kutrosiij, keb’uchoy
descortezare, ocotare, anillare o cortare la taq ri chee’ uwe xa uq’ab’ echajiim rumal ma
copa de árboles de especies protegidas y en katajin kik’isiik. Ronojel wa’ yoq’oneem che ri
vías de extinción, contenidas en los convenios uchoyiik chee’ jikib’aam pa nima’q q’atb’al taq
internacionales de los que Guatemala es parte y tziij uya’om riib’ ri tinamiti Paxil chuxee’.
que se encuentran en los listados nacionales de
especies protegidas legalmente aprobados.

Tatuaje. Dentro de una investigación penal es K’exwaach chwa ch’ekul. Pa ri tzukun maak
un cerco o señal que queda alrededor de una jun rataliil q’aaq’ kakanaj che juna teel anital
herida por arma de fuego disparada desde muy rumal k’aqb’al q’aaq’ k’aqoom xa niqaaj.
cerca.

Tentativa. No consumar el hecho criminal (tipo Rayib’al. Na ka’an ta ri makuneem ruma taq juna
penal) por causas independientes a la voluntad sa’ch chik na e ta kurayiij uwach ri tikaweex. K’o
de la persona implicada. Hay tentativa cuando ri makuneem echiri’ katij uq’iij ka’anik kachaqiix
con el fin de cometer un delito, se comienza su uwach, echiri’ kajeqer uwach ri k’axk’olaal yey
ejecución y no se logra llevar a cabo. Art. 14 CP na ku’an taj. Art. 14 CP.

Teoría del caso. Herramienta metodológica Cholan tziij chwi k’axk’olaal. Uk’iyal taq
que tienen las partes para poder construir, chapab’al kajawaxiik pacha’ re kanuk’ utza’m,
recolectar, depurar y exponer su posición kamol uchi’, kayijib’ax uwach yey kak’utub’ex
estratégica frente a los hechos del proceso, uwach chwach taq juna chola’j chaak, re kanuk’
mediante la articulación del análisis fáctico (de utza’m taq uk’iyaal puwi’ chaak, mutza’j taqanil
los hechos), jurídico y probatorio, permitiendo tziij yey uriliik uwach, re kutoq’aj ajq’atol tziij re
al juez el conocimiento del hecho y elementos kutoq’aaj puwi’ juna k’axk’olaal yey chapab’al re
de juicio para su decisión. kajawax chupa juna Q’atol Tziij.

156
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Testaferrato. Persona individual o jurídica que Chaq’maniik b’i’aaj. Juna tikaweex uwe juna
presta su nombre o aparece como parte en tikaweex kachakun ruuk’ taqanil tziij, juna wujiil
algún acto, contrato o litigio que corresponde k’o pub’ii’ yey re juna tikaweex chik. E ka’anow
a otra persona. Comete el delito la persona wa’ re ri makuneem ri tikaweex kuya ri ub’ii’ re
individual o jurídica que preste su nombre o kach’aq’amax uwach uwe juna sa’ch chiik pacha’
razón social para colaborar en la comisión de re kutoq’aaj eleeq’ jela’ pacha’ kub’i’ij chupa
delitos contemplados en el título XIII del Código ri wujiil XIII re ri Nuk’uq’atab’al tziij. Art. 448
Penal. Art. 448 Quater CP. Ukajlaj CP.

Testigo. Persona que declara ante los órganos Iloneel ch’aweel. Tikaweex kuya’ chi
judiciales, para exponer la verdad de lo que reta’maxiik chwach ri Molooj re Q’atoj Tziij,
sabe y le consta en relación con el hecho pacha’ kuya chi reta’maxiik sa’ reta’am yey
delictivo. Los parientes dentro de los grados de ire kub’i’ij qatziij u’anom juna sa’ch chupa ri
ley no pueden ser obligados a declarar como k’axk’olaal. We juna tikaweex k’o chux che na
testigos. Art. 207 CPP. ~ De descargo. Quien, utz ta koqotax che re kach’a’t chupa ri chola’j.
en el procedimiento penal, declara a favor del Art. 207 CPP. ~ Qajasib’al uwach maak.
procesado, de su inocencia o menor culpabilidad. Junoq, chupa ri chola’j q’atoj tziij, kach’a’tiik re
kutoq’aaj ri ajmakuneel, we kub’i’ij na umaak taj
uwe xa jub’iiq’ umaak.

Tierra y territorio indígena. La tierra es Juyub’ taq’aaj yey tinamit ajquuk’. Ri uleew
un espacio físico de ocupación directa por e jun k’olib’al pa ejeqi’inaq wi ri alk’o’aal uwe
familias o comunidades indígenas, y al mismo komoon ajquuk’ yey chwach la’ kaki’an wi
tiempo constituye un factor de producción kitiko’niik yey puwi’ la’ ek’asaal wi. Ri k’olib’al
y subsistencia. El territorio abarca el espacio kumaj uwach ronoje ri’ pa ejeqeel wi taq ri
geográfico en el cual se desenvuelve la dinámica qatzqachaq’ eb’aj quuk’ yey che la’ unak’iim
de las sociedades indígenas, y con el cual está riib’ taq ri ano’nib’al, ojeer tziij yey ri uwachib’al
vinculada la cultura, la historia y la identidad de mutza’j ajquuk’.
un grupo indígena dado.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 157


Instituto de la Defensa Pública Penal

Tortura. Todo acto por el cual se inflija K’axk’olaal ch’akuul. Ronoje u’anik chi anikiil
intencionadamente a una persona dolores o che juna tikaweex k’axk’olaal che ri ulewaal
sufrimientos graves, ya sean físicos o mentales, poqolajiil uwe ruuk’ na’ojib’al pacha’ jela’
con el fin de obtener de ella o de una tercera, kaketa’maj ruma ri tikaweex uwe che junoq chiik
información o una confesión; para castigarla por sa’ juna sa’ch kel chi q’iij saq; jela’ kutoj umaak
un acto que haya cometido, o se sospeche que ruma juna k’ax xu’ano uwe kuya kina’oj ire
haya cometido, o para intimidar o coaccionar x’anow re, jela’ kakixib’iij upa, u’anik juna sa’ch
a esa persona o a otras, o por cualquier razón chiik re kuch’amiij kiwaach, echiri’ ri k’axk’olaal
basada en cualquier tipo de discriminación, juna ajchaak re chwa tinamit ka’anow re uwe juna
cuando dichos dolores o sufrimientos sean tikaweex chiik kachakun chwa tinamit, kataqan
infligidos por un funcionario público u otra che ku’ano, uwe xraj xu’ano uwe kuch’uqeej uwi’
persona en ejercicio de funciones públicas, ri k’axk’olaal. Art. 1 CCT.
a instigación suya, o con su consentimiento o
aquiescencia. Art. 1 CCT.

Trabajador social. Profesional encargado de Ajchaak ch’ob’oneel komoniil. Juna Ajchaak


emitir opinión sobre análisis de casos desde e kach’ob’ow raqaan sa’ ki’anom juna tikaweex
la perspectiva socioeconómica y de relaciones ruma urajiil yey sa’ ri ub’inik silab’iik kuuk’ ri
humanas. Las/los trabajadoras sociales son nik’aaj taq chi tikaweex. E ri ajchaak ch’ob’oneel
asignadas al órgano jurisdiccional para el pwaqiil e ya’om ruma ri juna jaa re to’b’aneel
acompañamiento, seguimiento, supervisión de taqan tziij re kakechib’ilaj, kakik’isib’eej, kakil
casos que así lo demanden, realizando el estudio utza’m, kechakun puwi’ ri chaak, jela’ kuya’ chi
o recabando información del caso, que permita kiq’aab’ ri eb’aj q’atol tziij re kiya’ chi reta’maxiik
al juez valorar su decisión. sa’ kakichomaaj.

Trabajo en casa particular. Es el trabajo Chakuneem pa juna jaa. E juna chaak anom
realizado en un hogar relacionado con los aseos chupa ri jaa k’olib’al pacha’ re ka’an ri josq’aniik
del mismo y demás actividades propias de un yey uk’iyaal taq sa’ch chik ka’an chupa ri jaa
hogar o de otro sitio de residencia o habitación k’olib’al chupa juna jaa re ajchaak chwa tinamit
particular, que no otorguen lucro o negocio uwe juna jaa re juna tikaweex na jinta uchaak re
para el patrono y el cual se realiza de manera juna nimajaa, yey ri chaak ka’anik tojom.
remunerada.

158
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Trabajo infantil. Todo aquel trabajo que priva Chakuneem ch’uti’qal. E ronoje chaak re
a los niños y niñas de su infancia, su potencial kuq’ateej chike ri ak’alaab’ keb’etz’anik, jela’
y dignidad y es perjudicial para su desarrollo kek’iy pasaqiil yey chirajawaxiik chike pacha’
físico y psicológico (Organización Internacional kek’iy saqiil ri kulewaal poqolajiil ruuk’ kina’ojib’al
del Trabajo, OIT). No constituye trabajo infantil (Mutza’j Molob’al re Chaak, OIT). Na kab’ii’x ta
las actividades que permiten al niño o niña che re chakuneem ch’uti’qal we ri ak’alaab’ kek’iy
adquirir aptitudes para su desarrollo, conocer pa saqiil, kaketa’maj ri kiwachib’aal yey ano’nib’al,
su identidad y cultura, siempre y cuando no jela’ we na ka’an ta k’axk’olaal chike, k’o utziil
impliquen explotación, expongan su salud ni kiwach, utz keb’eek pa tijob’al yey kakitoq’aj ri
entorpezcan su educación y desarrollo integral. kik’iyib’al.

Traductor legal. Persona que se ocupa de Ajq’atisan tziij pa q’atol tziij. Jun tikaweex
explicar a otras, de manera escrita, lo dicho uchaak kutz’ib’aaj chi ke nik’aaj tikaweex
en idioma que les es desconocido en un texto chik sa’ xub’i’ij ri jun pa uch’ateem ri re jay ri
jurídico o en partes de un proceso judicial. nik’aaj chik na kakimaj ta usuuk’.

Tráfico ilegal de flora y fauna. Es el delito Xelaq’aay uk’axiik awaj xaq raxal juyub’
que comete quien ilegalmente transporte, taq’aaj. Jun maak ku’an ri winaq we xa xelaq’aay
intercambie, comercialice o exporte ejemplares kurik’owisaaj, kujalo, kuk’ayij uwe keb’utaq b’i pa
vivos o muertos, partes o derivados de jun chi tinamit awaj uwe aq’ees, chee’ e k’o pa
productos de flora y fauna silvestre amenazadas raxaal jay we katajin uk’isik kiwach jela’ pacha’
de extinción así como de las endémicas y de ri chololeem chupa ri q’atab’al tziij re iloneel
aquellas especies consideradas dentro de los chajineel mutza’j re tinamit re kakichajij juyub’aal
listados de especies amenazadas en peligro de taq’ajaal.
extinción publicados por el Consejo Nacional
de Áreas Protegidas.

Tráfico ilícito. Cualquier acto de producción, Xelaq’aay uk’axiik. Tob’ xa juna ano’n re
fabricación, extracción preparación, oferta, ka’anik, kak’amik, kayijib’axik, kajachik, kak’olik,
distribución depósito, almacenamiento, kik’owisaxik, kak’ayixik uwe kakoj juna sachisab’al
transporte venta, suministro, tránsito, posesión, na’ooj uwe q’ab’arisab’al xa xelaq’aay chwa ri
adquisición o tenencia de cualquier droga, q’atab’al tziij.
estupefaciente o sustancia psicotrópica sin
autorización legal.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 159


Instituto de la Defensa Pública Penal

Trámite irregular de adopción. Comete este Saqiil ta uya’ik uwujiil sipam ak’al. Katzaq
delito el funcionario público, que a sabiendas, pa wa maak ri ajpataneel re tinamit, we tob’
dé trámite, autorice o inscriba una adopción, reta’am jay kuchomaaj uwe kutz’ib’aaj juna sipan
utilizando documentos o inscripciones en ak’al, we kuchapib’eej wuuj re alaxib’al na qatziij
registros públicos falsos o donde se haya taj, xa ela’ jela’ kutz’ib’aaj juna tikaweex tz’aqaat
alterado la filiación de una persona menor de ta ujunaab’, xaq junaam katzaq pa maak we xu’an
edad o cualquier otra información exigida por la ta ri kub’i’ij ri q’atab’al tziij chwi usipaxik juna
ley para la validez de una adopción. ak’al.

Transculturación. Adquisición de una cultura Jalk’atiix uwach ano’nib’al. Umajiik juna


que implica la pérdida o desarraigo de una cultura k’aak’ ano’nib’al jela’ kajamataj uwach uwe
precedente, además, significa la consiguiente kesax ratz’iyaqiil ri ano’nib’al xiix k’o wi, che la’,
creación de nuevos fenómenos culturales. kajeqeer uwach k’aak’ k’ax puwi’ ri ano’nib’al.

Transfobia. La discriminación hacia la Ch’aminik chike tikaweex ruuk’ k’axk’ool.


transexualidad y las personas transexuales o Uch’amixik kiwach ka’an chike ri tikaweex junwi
transgénero, basada en su identidad de género. taq kirayiniik re b’aq’uniik, kurek’ob’eej puwi’ sa’
k’iyal uwach ub’aq’uniik.

Transgénero. Personas cuya identidad de Tikaweex jalk’atiim uwach kulewaal.


género y/o expresión de género difiere del sexo Tikaweex na kuya ta uwachib’al ruuk’ ri rulewaal
biológico asignado al nacer. poqolajiil ralaxib’eem yey kujalk’atiij uwach.

Trata de personas. Constituye delito de trata K’amoj tikaweex ruuk’ k’axk’olaal.


de personas la captación, transporte, traslado, Makuneem ka’anik echiri’ kachapiik juna tikaweex,
retención, acogida o recepción de una o más kak’am b’i, kaq’atisaxiik, utz’apixiik, uk’oliik re
personas con fines de explotación. Estas seis junoq uwe uk’iyaal tikaweex pacha’ re keb’ek’ow
conductas pueden darse por separado y se puwi’ ri taqan tziij. Wa’ wa waqib’ chi u’aniik
valoran de manera individual e independiente; kaya’taj jachital kipaa yey junwi taq uchuq’ab’ilaal
con realizar una de ellas se tiene por consumado kaya’iik chi kijujunal; tob’ xa junoq chike ka’anik
el delito. Modalidades del delito de trata: ▪ makuneem ri ka’anik. Je taq wa’ uwach ri k’iyal
Prostitución ajena y cualquier otra forma taq makuneem ka’anik: ▪ Uk’ayixiik juna tikaweex
de explotación sexual ▪ Trabajos o servicios ruma b’aq’uniik ▪ Oqotaneem pa juna chaak. ▪
forzados ▪ Cualquier tipo de explotación laboral Utz’onoxiik pwaq pa taq b’ee. ▪ Chaak pa jaa
▪ Mendicidad ▪ Servidumbre ▪ Venta de personas yey katoj taj. ▪ Kik’ayixiik tikaweex. ▪ Resaxiik
▪ Extracción y tráfico de órganos y tejido yey uk’ayixiik upaa yey utz’u’maak tikaweex.
humanos ▪ Reclutamiento de menores de edad ▪ Kik’oliik ak’alaab’ re ketaq pa eleq’. ▪ K’amoj
para grupos delictivos organizados ▪ Adopción alk’o’aal ruma pwaq ▪ K’exwach b’aq’uniik ▪
irregular ▪ Pornografía ▪ Embarazo forzado o Raxuwi’ ruk’ k’axk’olalal uwe xk’ulub’axiik ruuk’
matrimonio forzado o servil. Art. 202 TER. CP. k’axk’olaal. Art. 202 Urox. CP.

160
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Tratados Internacionales. Acuerdos jurídicos Mutza’j taqaniil tziij re uwach juyub’


celebrados entre Estados que son parte de la taq’aaj. Umokoom riib’ uk’iyaal mutza’j taqaniil
Organización de Naciones Unidas, Organización tziij kinuk’um utza’m uk’iyaal tinamit che taq
de Estados Americanos u otras instancias ri Ab’ya’ Yala. Chupa ri wuuj k’o oqotaneem
internacionales. Los tratados establecen ka’an chike taq ri nimataqaniil pacha’ kakikoj
obligaciones de los Estados para implementar to’b’al, kaki’an janipala’ kub’iij taqanatziij, to’b’al
políticas, cumplir deberes, derechos humanos chikiwach qatzqachaq’ yey mutza’j taq ejeqel
individuales y colectivos de sus habitantes y de chupa ri komoon ruuk’ sa’ uwachiil kuk’ ri nik’aj
su relacionamiento internacional. nimaq taq tinamit chiik.

Tutela. Autoridad, que en defecto de la paterna Chajinib’al chwa q’atoj tziij. Jela kab’i’x che
o materna, se confiere por orden judicial, para e chiri’ kaya’ pa uq’ab’ juna tikaweex na tz’aqaat
cuidar de la persona y sus bienes que por minoría ta uwach jay ronoje ri b’i taq re, we ri uchuu pu
de edad o por otra causa no tiene completa ri uqaaw na jinta kichuq’ab’ re kakichajij ri ke.
capacidad civil.

Tutela judicial efectiva. Derecho fundamental Chajineem ruk’ q’atoj tziij. To’ob’aneel
que asiste a toda persona para reclamar ante k’oliik re konoje ri tikaweex pacha’ utz kuch’o’jiij
los órganos judiciales la protección de sus chike ronoje ri molooj re Q’atoj tziij pacha’
derechos. Incluye los derechos a acceder a los kuya’ uchuq’aab’ri utaqaniil tziij. K’o chupa ri
tribunales, al respeto de todas las garantías, taqaniil tziij re ka’an okeem chupa nimaq taq
a una resolución fundamentada en ley, a los jaa re q’atab’al tziij, juna uyijb’axiik tojoj maak,
recursos legalmente previstos, al cumplimiento kiliik we ka’an rojone pacha’ sa’ kub’iij chupa ri
efectivo de la resolución judicial. Este principio taqan tziij. Che wa jun jeqeb’al karaaj ri tikaweex
requiere que los procedimientos judiciales kaketa’maj, na jinta k’axk’olaal ka’an chike uwe
sean accesibles para las partes, sin obstáculos na kamayiin ta uwach re kaya’ chi reta’maxiik
o demoras indebidas a fin de que alcancen su chike.
objetivo de manera rápida, sencilla e integra.

Tutor. Persona que ejerce la tutela. Chajinib’aneel. E ri tikaweex kachajinik.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 161


Instituto de la Defensa Pública Penal

U
Unión de hecho. Vida en común de un hombre Saqiil uk’axiik iib’. E chiri’ k’o ju ixoq jay
y de una mujer sin las formalidades legales del jun achi kakik’am kiib’ xa jela’, na kek’uli’ taj.
matrimonio. Ésta debe ser probada mediante la Wa’ chi rajawaxiik kakisaqij ri kik’uleel kiib’
declaración realizada ante el alcalde o notario, chi uwach juna q’atol tziij, cha’ utz kilitajik chi
donde se demuestre que un hombre y una mujer jun achi jay jun ixoq, ri na jinta uk’ayewaal chi
capaces de contraer matrimonio han mantenido kixo’l re kakik’am kiib’, e k’o junaam, k’o
hogar y vida en común por más de tres años. chi juna oxib’ junaab kitunum kiq’ab’ kaqan.
Esta última formalidad es importante para la Wa’ chi rajawaxiik rumal ruuk’ wa’ kaya’ ri
reivindicación de los derechos de las mujeres y taqanto’on iib’ chi ke ri ixoqiib’ jay chi ke ri
de los niños (alimentos y patrimoniales). ak’alaab’ (tzuqub’al ke jay b’i taq ke).

Uso ilegal de uniformes o insignias. Es el Ukojii k’uul ruma pataneel taj. E jun
delito que comete quien con ánimo de cometer maak ku’an chi na karaaj ku’an juna maak jay
un delito use, exhiba, porte o se identifique con kuchapib’eej uwe karuk’aaj kiq’uuq’, ketaliil
prendas, uniformes o insignias reales, similares o achijaab’ b’alam kiq’uuq’ uwe eb’aj chajineel
semejantes a los del ejército, policía o fuerzas de re la tinamit.
seguridad del Estado.

Usucapión. Consiste en la adquisición de Ku’an rajaaw. E ri jun chi kok’iil ke’u’ana re


un derecho por el transcurso del tiempo, che juna sa’ch , ch’a ri uleew. Xoq utz kab’i’x
particularmente el derecho a la tierra. También utzilaj k’amooj che.
llamada prescripción positiva.

Usufructo. Derecho a disfrutar de los bienes Xa q’atom rajaw. Jela’ kab’ixik e chiri’ k’o
ajenos con la obligación de conservarlos, juna tikaweex utz kuchapab’eej juna b’eyomaal
salvo que la ley autorice algo diferente, y de re juna chik; ema chi rajawaxik kuchajij saqiil,
aprovecharse de los frutos o utilidades que we na junwi ta ri kub’i’ij ri q’atab’al tziij, jay utz
éstos generen. kuchap uwach ri kuya’o.

162
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Usura. Cobro de un interés excesivo derivado K’amooj tojonib’al ral pwaq. Jela’ kab’ii’x che
de un préstamo. Comete el delito de usura echiri’ xiik k’i katoj juna ral pwaq chaq’amaam.
quien exige del deudor, en cualquier forma, un E ka’anow wa’ re ri maak china kuch’o’jiij che
interés mayor que el tipo máximo que fije la ri ch’aq’maneel, xa sa’ u’aniik, juna ral pwaq
ley o evidentemente desproporcionado con la xiik niim pacha’ kub’iij ri q’atal tziij uwe xiik k’i
prestación, aun cuando los réditos se encubran chwach ri chaq’ii’m, tob’ ne ri k’aas ka’aniik ruma
o disimulen bajo otras denominaciones. Art. 276 juna sa’ch chiik. Art. 276 CP.
CP.

Usurpación. 1. Arrogación de personalidad, Majaneem. 1. Juna tikaweex kunimarisaj uwach,


título, calidad, facultades, circunstancias de que kumaj juna sa’ch na jinta ne ruk’. 2. Uk’amiik
se carece. 2. Apropiación indebida de lo ajeno. juna sa’ch na ri’re taj. 3. Ku’an ri’re che ruk’
3. Apoderamiento, con violencia o intimidación, k’axk’olaal uwe kaxib’xo’niik re juna b’itaq e
de un bien inmueble ajeno o de un derecho real uwe utaqaniil juna tikaweex chiik. E ka’anow wa’
de otro. Comete delito de usurpación quien, re ri makuneem chinoq e uwach kumajo uwe
con fines de apoderamiento o aprovechamiento kuchapab’eej itzeel anoj q’atab’al tziij, kuresaj b’i
ilícitos, despojare o pretendiere despojar a otro uwe karaj kumaj kanoq puq’aab’ juna tikaweex
de la posesión o tenencia de un bien inmueble chiik juna b’itaq e uwe juna taqaniil tziij k’o puwi’,
o un derecho real constituido sobre el mismo, makuneem ku’ano juna tikaweex kak’oji’ chwach
o quien, ilícitamente, con cualquier propósito, juna uleew, juna k’olib’al na re taj. Art. 256 CP.
invada u ocupe un bien inmueble. Art. 256 CP.

Usurpación a áreas protegidas. Es el delito Umajik uleew chajital ruma qatb’al tziij.
que comete quien con fines de apoderamiento, E ri jun maak ku’an ri winaq we karaaj kuk’amo,
aprovechamiento o enriquecimiento ilícito, karaaj ku’an b’eyoom, kuyak uwach, kuk’ayewaaj
promoviere, facilitare o invadiere tierras ubicadas ta umajiik juyub’ taq’aaj chajiim uwach rumal ri
dentro de áreas protegidas debidamente tinamit.
declaradas.

Utilización de actividades turísticas Uchapab’exiik anoj re kuk’utub’eej


para la explotación sexual comercial de uwach ri tinamit pacha’ kek’ayix kulewaal
personas menores de edad. Comete este ak’alaab’. E ka’anow wa’ re ri makuneem china
delito quien facilite, organice, promueva o kaya’ow re, kanuk’uw utza’m, uwe kuq’ateej
permita de cualquier forma la realización de los ta uwach juna k’axk’olaal pacha’ kub’i’ij chupa
delitos contemplados en el capítulo VI de la Ley ri taqan tziij uwaq chola’j re ri taqan tziij VET
VET (delitos de explotación sexual) a través de (k’axk’olaal ruk’ b’aq’uniik) ruma taq u’anik che
actividades relacionadas con el turismo. Art. 195 chaak re kuk’utub’ej uwach wa tinamit. Art. 195
QUATER CP. ukajlaj CP.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 163


Instituto de la Defensa Pública Penal

V
Vacaciones. Derecho de descanso con goce Tojuxlaneem. Taqaniil tziij re uxlaneem e
de salario por al menos 15 días hábiles que tojom ruma wo’lajuj q’iij re ronoje junaab’ we
tienen los/las trabajadoras después de cada año chiri’ k’akachakun wi e rajaw chaak. B’e oqotaam
de trabajo continúo al servicio de un mismo yey etojoom. We xki k’iis ri kichaak yey ruma
patrono. Son obligatorias y remuneradas. Si al juna sa’ch na xeb’uxlan taj uwe xe toj taj, k’o
finalizar la relación laboral por alguna razón kitaqaniil re kakich’o’jiij k’a re wo’ob’ junaab’.
no las ha gozado o no se las han pagado, tiene Art. 130 Mutza’j q’atal tziij re chaak.
derecho a cobrar hasta cinco años máximo.
Art.130 Código de Trabajo.

Valores culturales. Elementos de la identidad Chola’j ano’nib’al. Ruk’aam riib’ ruuk’


cultural: costumbres, creencias, cosmovisiones, uwachib’al ano’nib’al: xix u’anik wi, xiix
prácticas sociales, idioma, que identifican y ch’ob’oniik, uriliik uwach uleew, ub’iniik pa
diferencian a una comunidad de otra y generan komoon, uch’a’teem, pa kakik’utub’ej kiwachib’al
entre sus miembros sentidos de pertenencia. yey junwi taq kiwach che juna komon chiik yey
kuya chike ri ejeqeel pa juna komoon ki’ke.

Ventaja económica. Es la prestación laboral Uwi’ tojob’al. E ri’ ri jun to’onik kaya’ che
que recibe la persona trabajadora por parte de ri ajchaak rumal ri rajaaw chaak; wa’ uwi’ ri
su empleador que sea excedente al salario, por tojob’al re, cha’ ta ri’ ri kape, koleeb’, nimaq’iij,
ejemplo: café, refacciones, convivios, excursiones, malakateem; e chiri’ kel ub’i ri ajchaak, chi
etc., y que al finalizar la relación laboral debe rajawaxiik katoj b’i ri uwi’ ch’akanik che, e chi
pagarse en este concepto el 30 por ciento del riij janipa ri kuch’ako (30% che ri kuch’ako).
importe del salario devengado.

Veto. Oposición o rechazo del Presidente de la Qatab’al uwach. E ri q’atab’al uwach juna
República a un proyecto de ley ya aprobado por taqanik ku’an ri Nimalaj taqaneel re tinamit, rin
el Congreso. imam chi rumal ri molooj anal taqanik.

Víctima. Personas que individual o Ajk’ulun k’ax. Juna tikaweex utukeel uwe
colectivamente hayan sufrido daños, inclusive kik’iyaal xk’ulumaaj k’axk’olaal, k’o k’axk’olaal
lesiones físicas o mentales, sufrimiento che kulewaal poqolajiil uwe re jolomaaj, k’axk’ol
emocional, pérdida financiera o menoscabo k’u’xaaj, jamoj pwaq, kajasib’al uwach to’ob’al
sustancial de los derechos fundamentales, como taqanil tziij, ruma la’ ka’an taj kuk’axk’oliij ri
consecuencia de acciones u omisiones que to’ob’al taqan tziij k’o chupa ri komoniil jela’
violen la legislación penal vigente en los Estados kek’ow puwi’ chuq’ab’ilaal.
incluida la que proscribe el abuso de poder.

164
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Art. 1 Declaración sobre los Principios Art.I Ujeqeb’aal taqan tziij chirajawaxiik re ri
fundamentales de justicia para las víctimas de q’atab’al tziij chike ri tikaweex k’axk’oliim ruma
delitos y del abuso de poder. Incluye a familiares juna maak yey re ek’oweem puwi’ chuq’ab’ilaal.
o personas que tengan relación inmediata con la Kok chupa alk’o’aal uwe tikaweex ek’o ruk’ ri
víctima directa y a las personas que hayan sufrido tikaweex makuum yey ri tikaweex ek’axk’oliim
daños al intervenir para asistir a la víctima en yey nik’aaj tikaweex chiik kakiq’ateej uwach ri
peligro o para prevenir la victimización. Art. 117 k’axk’olaal. Art. 117 CPP.
CPP.

Victimización. Proceso mediante el cual una E k’axk’oliim. Chola’j kak’am b’i ruma juna
persona llega a ser víctima de un hecho delictivo tikaweex kuk’ulumaj juna k’axk’ol re eleq’ yey
y traumático, que produce daños, sufrimiento, kuxiij kan riib’, ruma la’ kariqitaj uk’iyaal k’ax,
pérdidas, etc. Puede clasificarse en victimización ujamtajiik. Jewa’ cha’om upa, nab’e unimaal
primaria (ocasionada directamente por el k’ax (petenaq lo chikiq’aab’ ri tikaweex ki’an
hecho delictivo), secundaria (derivada de malas k’axk’olaal), uka’m (na utz ta u’aniik juna anoj pa
prácticas de atención desde las entidades kiq’aab’ lo ri nimaq taq eb’aj uwach) yey urox (e
estatales) y terciaria (que ocurre en el entorno ku’an chikichi’ ri tikaweex).
social).

Vida libre de violencia. Derecho de toda K’aslemaal na jinta k’axk’olaal. utaqanik


mujer a ser respetada física y emocionalmente, konoje ri ixoqiib’ pacha’ keloq’onimaxiij
ser libre de toda forma de discriminación, ri kulewaal poqlajiil, na k’ech’amiix ta ri
ser valorada y educada libre de patrones kik’aslemaal, kayak uwach uq’iij yey ketijoxiik
estereotipados de comportamientos, prácticas na jinta k’axlaj na’ojib’al kakik’ulumaaj, u’anik pa
sociales y culturales basadas en conceptos de tinamit yey ano’nib’al e k’owinaq chuxe’ uwe k’o
inferioridad o subordinación. Art. 6 Convención junoq kataqiik. Art. 6 Mutza’j tziij re kuq’ateej
Belém Do Pará.También es un derecho de niñas, k’axk’olaal chike ixoqiib’. Jela’ jun to’ob’enik
niños y adolescentes. Es obligación del Estado ki’ke ak’alaab’ yey alitoo. Oqotaneem che ri
eliminar la violencia contra la mujer niño, niñas, Nimataqaneel kuresaj ronoje ri k’axk’olaal chike
adolescentes y demás personas en condiciones ixoqiib’, ak’alaab’ yey uk’iyal taq tikaweex chik
de vulnerabilidad, en todas sus manifestaciones, re kek’axk’olixiik, che ronoje sa’ch pa rochoo
tanto en el hogar y en todo ámbito de la vida k’olib’al yey chupa ub’iniik silab’iik chupa
social. Art. 11 Ley PINA. k’aslemaal. Art. 11 Q’atoj tziij PINA.

Vigencia de la ley. Tiempo durante el cual la Jeqeb’al uchuq’ab’ q’atb’al tziij. E ri


ley tiene observancia obligatoria. uq’ijool ri q’atooj tziij ya’tal pa uwi’ juna k’ax,
juna sa’ch.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 165


Instituto de la Defensa Pública Penal

Violación. Ataque sexual hacia una persona. K’axk’ool b’aq’uniik. U’anik k’axk’olaal re
Este delito lo comete quien, con violencia física b’aq’unik che juna tikaweex. Wajun k’axk’olaal e
o psicológica, tenga acceso carnal vía vaginal, ka’anow re, ruk k’axk’olaal re rulewaal poqolajiil
anal o bucal con otra persona, o le introduzca uwe na’ojib’al, kuk’axk’oliij ri tikaweex che ri
cualquier parte del cuerpo u objetos, por rolowaal pa kachulan wi, pa kapaman wi yey
cualquiera de las vías señaladas, u obligue a otra puchi’ uwe kukoj juna sa’ch chiik pataq ya b’iim
persona a introducírselos a sí misma. Siempre wi, uwe kuroqotaj juna tikaweex re kukoj pan
se comete este delito cuando la víctima sea chib’iil riib’. E ka’anow wa’ re ri makuneem we
una persona menor de catorce años de edad, o ri tikaweex kamakuxiik k’a ch’uti’n, uwe juna
cuando sea una persona con discapacidad volitiva tikaweex k’o k’axk’olaal che ri rulewaal, tob’ na
o cognitiva, aun cuando no medie violencia física ruuk’ ta k’ax ku’an wi. Art. 173 CP.
o psicológica. Art. 173 CP.

Violación a la intimidad sexual. Comete Uq’ajik b’aq’uneem xaq uq’aljisaxik. Katzaq


este delito quien, por cualquier medio sin el pa wa maak chi na tob’ xa sa’ u’aniik xa xelaq’aay
consentimiento de la persona, atentare contra chwa ri juna chi tikaweex kuril tziij, kuta tziij,
su intimidad sexual y se apodere o capte kumaj k’exwaach re la rulewaal ri tikaweex are
mensajes, conversaciones, comunicaciones, kuya’ uk’ix chwach jun chi tikaweex. Jay ri junoq
sonidos, imágenes en general o imágenes de katzaq pa maak we na ya’oom ta pa ri uq’ab’ chi
su cuerpo, para afectar su dignidad. También ku’an re che, kuk’amo, yey we kuchapab’eej jay
comente este delito quien, sin estar autorizado, we kujalk’atij che jun chik tikaweex, ri ub’eyaal
se apodere, acceda, utilice o modifique, en tziij, tob’ xa pacha’ wi, ri tziij ch’uquyum uwach
perjuicio de tercero, comunicaciones efectuadas chwi ri rulewaal, jay we ratz uchaq’, pu we re
por cualquier medio físico o electrónico o datos chik jun tikaweex, chi k’olom chupa ri kematziib’,
reservados con contenido sexual de carácter xa tob’ pa k’olom wi, re kak’ut uwach pu we
personal, familiar o de otro, que se encuentren k’olom uwach, re jun tikaweex chi na reta’am ta
registrados en ficheros o soportes informáticos, uwach. Art. 190 CP
electrónicos o telemáticos o en cualquier otro
tipo de archivo o registro público o privado, en
perjuicio de la persona titular de los datos o de
una tercera persona. Art. 190 CP.

166
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Violencia basada en género. Término K’axk’olaal petenaq puwi’ uwachib’aal


utilizado para describir los actos perjudiciales tikaweex. E kachapab’eex wa’ re kab’i’ che ruuk’
perpetrados en contra de una persona sobre la u’anik k’axk’olaal winiqarinaq re kuk’axk’oliij
base de las diferencias que la sociedad asigna a juna tikaweex puwi’ ri junwi wachiil taq chupa
hombres y mujeres. Esta afectación se manifiesta ri tinamiit ya’oom che juna achi yey ixoq. Wa’
con mayor gravedad hacia mujeres y niñas, wajun u’anik e keb’uk’axk’oliij kakik’ulumaaj
y personas LGBTI. Constituye un atentado ixoqiib’, ak’alaab’ yey tikaweex junwi kulewaal
contra su integridad, dignidad y libertad. Puede poqolajiil. jela’ jun k’axk’olaal ka’an chike, pacha’
cometerse en el ámbito público o privado. utz kejeqi’ chi utziil. E kaki’na wa’ chupa juna jaa
chwa tinamit.

Violencia contra la mujer. Delito que incluye K’axk’olineem chwi ri ixoq. E ronojel ri itzeel
toda acción u omisión, basada en la pertenencia ano’n ka’an chi kiwi’ ri ixoqiib’, e chiri’ ka’an k’ax
al sexo femenino, que tenga como resultado el chike, ka’an k’ax che kolowaal rumal kech’ayik,
daño inmediato o ulterior, sufrimiento físico, kaya’ ta kipwaaq, keyoq’iik xaq maak k’uri’ e chiri’
sexual, económico o psicológico para la mujer, kachib’ix kipaa, e chiri’ keterneb’exik, katz’apix
así como las amenazas de tales actos, la coacción uwaa kee’, ketz’apixik tob’ xa chwa kochoo uwe
o la privación arbitraria de la libertad, tanto si se chi kiwach tikaweex xaq junaam maak uwach.
produce en el ámbito público como en el ámbito Art.3 j) Q’atan tziij ruma k’axk’olaal chike
privado. Art.3 j) Ley contra el Femicidio. ixoqiib’.

Violencia económica. Privación intencionada K’axk’ool pwaqiil. Esaxiik chi anikiil yey na kaya’
y no justificada legalmente de recursos para ta pwaqiil che juna ixoq pacha’ jela’ utz kek’oji’iik
el bienestar físico o psicológico de la mujer y ruuk’ ri rulewaal poqolajiil uwe na’ojib’aal, jela’
de sus hijas e hijos, o la discriminación en la pacha’ ri ke kalk’o’aal, uwe uch’amixiik kiwach
disposición de los recursos compartidos en el ruma junam k’o ub’itaq ke chupa ri kik’olob’al
ámbito de la convivencia de pareja. Repercute k’o pa kochoo. Katzaq puwi’ ruchapab’exiik,
en el uso, goce, disponibilidad o acceso de una uya’iik yey uqusiil re rokiik juna ixoq ruma ri
mujer a los bienes materiales que le pertenecen b’itaq re pacha’ janipala’ kub’iij ri q’atol tziij,
por derecho, por vínculo matrimonial o unión de chupa juna k’ulanikiil uwe xa kik’amoom kiib’,
hecho, por capacidad o por herencia, causándole ike e winiqarisom re uwe ya’om kan che,
deterioro, daño, transformación, sustracción, ruma la’ kaki’an k’axk’olaal che, kakijalk’atiij
destrucción, retención o pérdida de objetos o uwach, kakiyojo uwe ruma la’ kujam ri b’itaq re
bienes materiales propios o del grupo familiar, u’anom ruuk’ ralk’o’aal uwe kakich’uqeej uwach
así como la retención de instrumentos de uchapab’al re uchaak, wujiil utaqaniil tziij uwe
trabajo, documentos personales, bienes, valores, upwaqiil. Art. 3 k) Q’atan tziij ruma k’axk’olaal
derechos o recursos económicos. Art. 3 k) Ley chike ixoqiib’.
contra el Femicidio.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 167


Instituto de la Defensa Pública Penal

Violencia física. Cualquier acto de fuerza K’axk’oliil che ch’akuul. Juna u’anik re
contra el cuerpo de la mujer, con resultado o k’axk’olal che rulewal poqlajiil juna ixoq, e ruk’
riesgo de producirle lesión física o daño. En las la’ ku’an juna k’ax che. Che taq ri k’axk’olaal kok
acciones de agresión se utiliza la fuerza corporal chupa ri anikiil uminixiik uwe xuchapab’ej juna
directa o por medio de cualquier objeto, arma o sa’ch, chapab’al uwe itzel b’isa’ch kunub’al, ruk’
sustancia con la que se causa daño, sufrimiento la’ ku’an k’axk’olaal che rulewaal poqolajiil, uwe
físico, lesiones o enfermedad a una mujer. Art. 3 ruma la’ kuk’ul yab’iil juna ixoq. Art. 3 I) Q’atan
l) Ley contra el Femicidio. tziij ruma k’axk’olaal chike ixoqiib’.

Violencia Generalizada y Violencia Chi unimaal k’axk’olaal yey k’axk’olaal


Sistemática: Elementos de contexto de los nuk’uum anoom. Mutza’j taq k’axk’olaal
crímenes de Lesa Humanidad. La violencia ku’an ri Nimataqaneel. Ri unimal k’axk’olaal
generalizada se refiere a un ataque en gran kach’a’t puwi’ chi xiik niim, kuk’axk’oleej juna
escala, dirigido contra un número significativo de mutza’j tikaweex; ri mutza’j k’axk’olaal e ke’el
personas; la violencia sistemática se refiere a la wi ri moliik uchi’ ronoje k’axk’olaal, xiix nuk’utal
naturaleza organizada de los actos de violencia, utza’m taq ri k’axk’olaal yey k’o taq uchola’j re
a la improbabilidad de que tengan un carácter u’anik juna sa’ch, jela’ xoq chi katerej chiriij re
fortuito y a la existencia de ciertos patrones ka’an tan chiik.
en la ejecución de los actos, que se repitan
regularmente.

Violencia psicológica o emocional. K’axk’oliil ch’a’ooj chwa na’ojib’al. Kok


Acciones que incluyen toda conducta, verbal o chupa ronoje u’anik, ch’a’temal uwe k’exwachiil,
no verbal, que produzca desvalorización, daño o jela’ kuqasaj uwachuq’iij, k’axk’olaal che ru
sufrimiento psicológico o emocional a una mujer, na’ojib’al uwe uk’u’x juna ixoq, chike alk’o’aal;
a sus hijas o hijos; así como las acciones, amenazas jela’ pacha urayixiik k’axk’olaal chike ralk’o’al
o violencia contra hijas, hijos u otros familiares uwe k’o chux chike ruma kikik’eel yey uka’m
hasta el cuarto grado de consanguinidad y chola’j k’o chux che ri tikaweex k’axk’oliim,
segundo de afinidad de la víctima, en ambos che ukab’ichal e u’aniik re kuxib’i’ij upa, kuqasaj
casos con el objeto de intimidarla, menoscabar uwachuq’iij uwe re kuchajiij sa’ ku’ano. Art. 3 I)
su autoestima o controlarla. Art. 3 l) Ley contra Q’atan tziij ruma k’axk’olaal chike ixoqiib’.
el Femicidio.

168
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Visita domiciliaria. Función realizada por las/ Ch’ab’eniik chwa jaa. E u’anik ruma ri ajchaak
los trabajadoras sociales y psicólogos adscritos a uriliik tikaweex yey rech’ob’iik na’ooj nak’al che
los órganos jurisdiccionales para recabar, verificar, ri nima jaa re q’atab’al tziij re kutzukuj, uriliik,
ampliar información, observar el ambiente social unimarisaxik re uya’ik chi reta’maxiik, jela’ kutzu’
y familiar de alguno de los sujetos del proceso, o pa jeqeel wi yey kuuk’ ri alk’o’al junoq chike ri
brindar orientación. tikaweex k’amom chola’j chiriij uwe jela’ kuya
utziil tziij che.

Vista.Audiencia en que un tribunal escucha a las K’utuneem pa q’atb’al tziij xaq ta’oj
partes o a sus abogados, para luego dictar una chi’aaj. Jun tayik tziij pa wi ri q’atab’al tziij kuta
resolución. kitziij kipixaab’ ri eb’aj to’oneel are k’uri’ kuq’at
tziij pa kiwi’.

Voluntad. Consentimiento o facultad humana Rajab’al k’u’xaaj. Karaj uwe uchuq’aab’


que determina el hacer, obrar o abstenerse a tikaweex pacha’ ku’ano, kato’nik uwe na ku’an
algo. Conciencia de lo que se hace y se quiere taj. E karaj ku’an ri k’u’xaaj yey sa’ karaj kusoko.
lograr (dolo). (u’anik)

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 169


Instituto de la Defensa Pública Penal

X
Xenofobia. Odio y rechazo al extranjero o Itzeel ilonik tikaweex. Itzeel yey karaj ta uwach
extranjera, con manifestaciones que van desde juna tikaweex na re ta wa tinamit, ruuk’ u’anik
el rechazo más o menos manifiesto, el desprecio pa kuk’utub’ej wi itzeel k’u’xaaj, ri ajuwaneem ta
y las amenazas, hasta las agresiones y diversas uwach yey urayixiik yey uk’iyaal k’axk’olaal.
formas de violencia.

Xinka. Pueblo indígena cuyo idioma xinka no se Xinka. Tinamit ajquuk’ che ruch’a’temaal e ri
relaciona con ninguna lengua maya y tampoco Xinka na junam ta ruuk’ juna ch’a’teem mayab’.
el náhuatl. Es uno de los tres pueblos indígenas E jun che re ri urox tinamit ajquuk’ k’o chupa ri
reconocidos en los Acuerdos de Paz. Molan tziij re yijib’an k’u’xaaj.

170
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Instituciones públicas e internacionales


Academia de Lenguas Mayas de K’ulb’il Yol Twitz Paxil (ALMG). Wajun
Guatemala (ALMG). Institución pública molooj re ri tinamit, uchaak uwach kiq’iij, kuya
autónoma encargada de la promoción, chi reta’maxiik, xoq kuto’ kiwi’ taq ch’ab’al re
divulgación y protección de los idiomas mayas Iximuleew.
de Guatemala.

Alcaldía Auxiliar y/o Comunitaria. Espacio K’olob’al ajuwach komoon. K’olib’al re


de la comunidad para que sus autoridades electas komoon pacha’ ri eb’aj uwach ek’oliik yey
y juramentadas por el alcalde municipal ejerzan ya’oom kichuq’ab’ilaal ruma ri Ajuwach tinamit
como vinculo de comunicación entre el alcalde pacha’ ike keq’atisan chaak chikiwach, aj
municipal y la comunidad, para la identificación uwach yey komoniil, pacha’ jela’ kaq’alijinik sa’
de necesidades locales y propuestas de solución taq chirajawaxiik chupa ri komon yey jela’ re
de los mismos. kayijib’ax usuk’ k’axk’olaal.

Alcaldías Indígenas. Autoridades propias de Kab’ilto ajquuk’. Eb’aj q’atal tziij ki’ke ri
los pueblos indígenas que deben reconocerse, komoon ajquuk’ chi rajawaxiik keta’max kiwaach,
respetarse y promoverse por todas las keloq’onimaxiij yey kechapab’exiik che ronoje ri
instituciones del Estado. Las Alcaldías Indígenas jaa q’atab’al tziij. Ri kab’ilto ajquuk’ e kechab’ew
administran justicia en los casos que les son utza’m ronoje ri q’atab’al tziij re kachapab’exiik
presentados. Además, cuidan de los títulos de las ruma juna sa’ch. Jela’ kakichajij b’itaq e komonil.
propiedades comunales.

Asamblea Nacional Constituyente. Nimataqonelaab’ chwa Nimatinamit


Órgano colegiado con poder constituyente, Paxil. Unimal mutza’j re k’o uchuq’ab’ilaal, e
cuyos integrantes (diputados/diputadas) taq e k’o chupa (ajchaak chwa tinamit) ekojom
son electos por el pueblo, a quienes se kanoq ruma ri tinamit, e ike k’o chikiq’aab’ re
les encomienda redactar o reformar la kakiyijib’a’ usuuk’ ronoje ri q’atab’al tziij k’o
Constitución Política de la República chupa ri Wuuj Ajaw Q’atab’al Tziij re ri tinamit
de Guatemala y las normas de rango Paxil yey ri Ub’eyaal q’atoj tziij (Q’atoj tziij yey
constitucional (Ley Electoral y de Partidos Mutza’j tzukun utziil, Q’atab’al tziij re to’ob’al ri
Políticos, Ley de Amparo Exhibición tikaweex). Ri kilow re ri mutza’j Ajchaak chwa
Personal y de Constitucionalidad, entre tinamit chupa ri Nimalaj Molob’al iib’ re Taqaniil
otras). La administración de la elección k’o puq’aab’ ri K’olob’al q’atoj tziij re Cha’iik
de diputados a la Asamblea Nacional ajuwach tinamit.
Constituyente corresponde al Tribunal
Supremo Electoral.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 171


Instituto de la Defensa Pública Penal

Bufetes Populares. Centro para prácticas Ch’utal to’ob’eneel eb’aj q’atol tziij. Jaa
universitarias de estudiantes de derecho. k’olib’al ke tijoxelaab’ re ajq’atal tziij. Kakitoq’aaj
Apoya gratuitamente a personas de escasos tikaweex na jinta kipwaq re kakitoj juna ajq’atol
recursos económicos con asesoría legal en tziij jela’ kub’iij chike sa’ kaki’ano pacha’ taqan
diversos ramos de derecho, por ejemplo, civil tziij chupa komon uwe re puwi’ chaak. K’o ki
y laboral. Tienen servicio de bufete popular las ch’utal to’ob’al eb’aj q’atal tziij ri nimaq taq jaa
universidades desde sus facultades de ciencias re k’utuniik puwi’ q’atoj tziij yey chwa komoniil.
jurídicas y sociales.

Cámara Penal de la Corte Suprema de Nimal uchuq’aab’ re Nima Q’atol Tziij.


Justicia. Tribunal colegiado integrado por Jun jaa e k’o kajiib’ Nimaq taq ajq’atol tziij,
cuatro magistrados, conoce los recursos de keta’am uwach ri uchuq’ab’ilaal yey resaxiik tojoj
casación y apelaciones penales, revisión, duda de maak, kakiil, kich’ob’ we utz u’anik, uq’atexiik
competencia, prórroga de prisión, procedimiento re katz’apaxiik, chola’j re tzukun uxe’al maak,
especial de averiguación, determinación de uriliik uwach pajab’al re kuk’am b’i chola’j xiik
competencia en procesos de mayor riego, dirigir k’axk’olaal, uto’baniik pacha’ re kutoq’aaj tojob’al
acciones para el fortalecimiento de la justicia maak, jela’ taq.
penal, entre otros.

Centro de Administración de Justicia Kik’olib’al Q’atol Tziij (CAJ). Wara


(CAJ). Es la integración física y funcional de los kikuchuum wi kiib’ ri tikaweex, ri e ajpataan,
principales actores del sector justicia del país e ajchaak pa ronojel q’atab’al tziij, e b’anol taq
en una unidad desconcentrada y coordinada, taqanik, e k’o pa taq ri k’olib’al re Iximuleew, xa
con el objeto de proporcionar a la población rumal ukojiik, uchakuxiik ri taqanik kajawax chi
rural servicios de justicia en forma eficiente y ke ri tikaweex e k’o pa taq ch’uti’q tinamit, cha’
accesible, tanto desde el punto de vista territorial utz ri q’atab’al tziij keb’uto’o kuya uwach uq’iij ri
como cultural. kib’iniik kisilab’iik.

Centro de Atención Integral para K’olib’al re to’ob’al ixoqiib’ k’a xe k’asii’


Mujeres Sobrevivientes (CAIMUS). Lugar pa kamisanik (CAIMUS). Jun k’olib’al
seguro que apoya a las mujeres que enfrentan re keb’utoq’aaj ixoqiib’ re pacha’ jinta juna
violencia a resguardar su integridad personal y k’axk’olaal kakiwa’lab’eej yey ki’ke kalk’o’aal.
la de sus hijos e hijas. Estimula el proceso de Keb’utoq’aaj pacha’ ri ixoqiib’ kakik’am b’i juna
empoderamiento de las mujeres, a través del chola’j re kaketa’maj puwi’ ri taqaniil tziij yey
conocimiento de sus derechos y el ejercicio kitukeel kakitoq’aaj kiib’. Jun mutza’j ke ixoqiib’
de su autonomía. Un grupo multidisciplinario kiyib’am kiib’ re kakito’ yey kakechib’ilaaj. Ri
de mujeres especializadas acompaña y asesora. chaak taq kaki’ano ketoq’aniik na katoj ta chike,
Los servicios se proporcionan sin ningún coste, sa’ kajawaxiik uwe sa’ ki’anom ri tikaweex.
requisito o condiciones.

172
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Centro de Salud. Establecimiento de servicio Ch’uta jaa re kunanik. K’olib’al re kunanik


público de salud, ubicado generalmente en las chwa tinamit, chupa taq ujolomaaj kab’ilto
cabeceras municipales. keriqitaj wi.

Comisión Interamericana de Derechos Nimamutza’j re Taqaniil Tziij Uk’iyaal


Humanos (CIDH). Órgano de la Tinamit chwi ri kooch loq’oxiik Tikaweex
Organización de los Estados Americanos (CIDH). Uk’iyaal mutza’j re Nimaq taqTinamit re
(OEA) creado para promover la observancia Ch’aqa ya’ (OEA) winiqarisam ruma re keb’utzu’
y la defensa de los derechos humanos, taq ri tinamit yey keb’uchajij pacha’ kaya’ ri
además, es órgano consultivo de la kitaqan tziij ke ri qatzqachaq’, jela’ mutza’j kuya
OEA en esta materia. Recibe peticiones chi reta’maxiik re taqaniik re ri OEA. Kuk’am
individuales que alegan la violación de rayim k’u’xaj chi jujunal tikaweex pacha’ kuya chi
derechos humanos y monitorea la situación reta’maxiik k’axk’olal uk’ulumaam yey kutzukuj
de derechos humanos de los Estados chupa taq ri tinamit ek’o chupa ri mutza’j we
miembros, como Guatemala. kaki’an janipala’ kub’i’ij, pacha’ ri Paxiil.

Comisión Presidencial contra la Mutza’j re Jolomaal Tinamit chwi


Discriminación y el Racismo (CODISRA). Ch’aminiik yey ri Uqajisan kiwach
Entidad a cargo de la formulación de políticas Tikaweex. Mutza’j k’o chuq’ab’ anoj mutza’j
públicas para erradicar la discriminación racial. tziij re kuresaj taq ri ch’amixiik ruma kitzu’nib’al.
Asesora y acompaña a instituciones en combate Keb’uto’ yey keb’urachib’ilaj molan mutza’j pacha’
a la discriminación y el racismo en contra de los kasach uwach ri ch’aminik yey qasaxik kiwach
pueblos indígenas. Lleva registro de denuncias tikaweex re tinamit ajquuk’. ruk’am uchola’j taq
de casos de racismo y discriminación, los cuales ke re qajasib’al yey ch’aminik, jela’ kakil taq ri jaa
canaliza a las instituciones competentes. k’olib’al kachapow utza’m.

Consejo de Principales o Consejo de Motzaaj Ajtziij Pixaab’ Saq Taq Kiwi’.


Ancianos. Es un grupo consultivo de autoridad Jumutza’j ke ajtaqanel re komoon re keb’usuk’upiij
moral que orienta y controla a los alcaldes yey keb’uchajij ri eb’aj ajuwach yey mutza’j ek’o
auxiliares y a los comités en comunidades pa taq komoon ajchiqawaach pacha’ keb’utoq’aj
indígenas para dirigir a la colectividad hacia una re ri utzilaal ke konoje ri tikaweex. We e nab’e
vida estable. Para ser principal se debe haber kaya’iik junam kakek’aj kiib’ kuk’ to’b’anik
cumplido con otros servicios comunitarios. komoon.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 173


Instituto de la Defensa Pública Penal

Corte de Apelaciones. Tribunal colegiado Molaq’atoj Tziij. E wa’ ri nimalaj q’atoj tziij,
superior que revisa resoluciones judiciales e kilow re ri kichomanik ri nik’aaj q’atol tziij
o administrativas emitidas por órganos chik. E oxib’ nima’q taq q’atol tziij e k’o chiri’.
jurisdiccionales de primera instancia cuando se
interpone el recurso de apelación. Está integrado
por tres magistrados.

Corte de Constitucionalidad (CC). Nima Molaq’atoj Tziij. Wara Iximuleew


En Guatemala, es el máximo tribunal de e wa’ ri kijoloom q’atab’al tziij, kakiya chi
interpretación de la Constitución. Su principal reta’maxiik ri k’o par i Nimaq’atab’al tziij. E kilow
función es la defensa del orden constitucional. re, na kaxalq’atix ta uwi’ ri q’atab’al taq tziij e
Actúa con independencia de los demás órganos k’o chupaa wa wuuj; e nimalaj uchaak upataan ri’.
del Estado. Utukeel kachakunik, na kakimin ta kiib’ ri nik’aaj
puuq echakunelaab’ re ri siwaan tinamit ruuk’.

Corte Interamericana de Derechos Q’ataneel Tziij Chwi Ri Kooch Loq’oxiik


Humanos. Creada por la Convención Tikaweex Abya’ Yala. Winiqarinaq ruma ri
Americana de Derechos Humanos. Es el tribunal tinamit re Ch’aqaya’ re keb’utoq’aj ruk’ kitaqaniil
encargado de juzgar sobre los casos sometidos tziij. E kaya’ow re re kuriil uwach ruk’iyaal taq
a su jurisdicción siempre que se haya agotado el k’axk’olaal kachapab’exiik echiri’ na jinta chi
procedimiento judicial en el país (procedimiento juna q’atal tziij re ri tinamit kato’ow re (chola’j
interno) y terminado el procedimiento en chupa tinamit) yey kak’isib’ew utza’m taq ri
la Comisión Interamericana de Derechos chola’j chupa jun Nimatinamit chiik k’o pa ri
Humanos con sede en Washington. Está integrada k’olob’al Washington. E wuqub’ chi eb’aj q’atal
por siete magistrados y su sede se encuentra tziij e chapayoom utza’m yey ruq’aab’ pa taq
en San José, Costa Rica. Sus resoluciones son ek’o wi k’o, San José, Costa Rica. Ri yijib’axiik ri
de cumplimiento obligatorio por los Estados k’axk’olaal kuroqotal ri tinamit che ku’ano.
miembros, como Guatemala.

Corte Suprema de Justicia (CSJ). Máximo Nimaja re q’ataneel tziij. E wa’ ri ujoloom
tribunal judicial del país integrado por trece ri q’atooj tziij pa ri qasiwaan tinamit; e oxlajuuj
magistrados electos por el Congreso de la nimaq’atol tziij kechakun chiri’, e cha’tal kuma
República por un período de cinco años. Su ri Molooj b’anol taqanik; ri ke wo’ob’ junaab’
presidente también preside el Organismo kakuk’a’aj ri keqele’n. Ri k’amal kib’ee e k’amal
Judicial. b’ee re ri Molooj Q’atol Tziij.

174
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Defensoría de la Mujer Indígena (DEMI). To’ob’anik ke Ixoqiib’ Eb’aj Quuk’ (DEMI).


Dependencia de la Presidencia de la República Uq’aab’ k’olib’al re Ujoloom tinamit de Paxil
que tiene por objetivo atender situaciones de e uwach keb’utoq’aj ixoqiib’ pacha’ ch’amim
discriminación y vulnerabilidad de la mujer kiwach yey ek’o pa k’axk’olaal ri ixoqiib’ eb’aj
indígena, promoviendo el pleno ejercicio de sus quuk’, jela’ keto’nik re kaki’an ri to’ob’al re
derechos, en prevención de todas las formas taqan tziij, kuq’atej uwach ronoje k’axk’olaal yey
de violencia y discriminación, y en su defensa. ch’aminik kiwach ixoqiib’, yey keb’utoq’aj ruuk’
Proporciona atención, servicio y asesoría jurídica, taqaniil tziij chike ixoqiib’ e k’axk’oliim ruuk’
social y psicológica a mujeres indígenas víctimas kulewal poqolajiil, k’u’xaj yey b’aq’uniik, jela’
de cualquier tipo de violencia, física, emocional y pacha’ ch’amixiik kiiwach ruma katz’iyaqiil.
sexual, así como por discriminación étnica.

Dirección Municipal de la Mujer (DMM). To’ob’al ke Ixoqiib’ Chupa Kab’ilto


Dependencia municipal responsable de elaborar e (DMM). K’o chupa ri kab’ilto chuq’aab’ k’o wi
implementar propuestas de políticas municipales re ku’an yey kuyijib’a’ chaak re to’ob’anik yey
basadas en la Política Nacional de Promoción y ukowirisaxiik taq ri ixoqiib’ ajpaxiil. Chupa taq
Desarrollo de las Mujeres Guatemaltecas. Entre la’ kuya chi reta’maxiik chike, keb’utoq’aaj yey
otros, brinda información, asesoría y orientación kub’i’ij chike ri ixoqiib’ pa tinamit, puwi’ taq ri
a las mujeres del municipio, especialmente sobre kito’ob’anik q’atal tziij. Jela’ k’o chakunik kuuk’
sus derechos. Además, participa en espacios con ri ixoqiib’ pacha’ re kuq’ateej yey kasach uwach
el fin de prevenir y erradicar todas las formas ronoje ch’aminik yey k’axk’olaal ka’an chike ri
de discriminación y violencia en contra de las ixoqiib’.
mujeres.

Escuela para Padres. Espacio donde padres, Tijob’al re Uchuu Uqaaw Tikaweex.
madres o personas que deben ejercer cuidos K’olib’al pacha’ kichuu kiqaaw uwe juna tikaweex
parentales se reúnen en grupos e intercambian chik e kechajiw ki’ke ak’alaab’ kakimol kichi’ yey
conocimientos y experiencias cotidianas de kakiya chi reta’maxiik na’ojib’al yey sa’ uchajixiik
cuidado. Facilita orientación para abordar taq ri ak’alaab’. Kato’nik re we na kuriq ta
dificultades propias del cuidado de hijos o niños uk’iysaxiik ri ak’alaab’ ruuk’ la’ kumaj ub’ee saqiil.
a cargo.Tiene como finalidad mejorar el cuidado Jela’ kajawaxiik pacha’ kutziir ri chajin ak’alaab’,
de niños, niñas y adolescentes y favorecer la k’o’maab’ yey keb’utoq’aj kichuu kiqaaw kechajin
maternidad y paternidad responsable. saqiil.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 175


Instituto de la Defensa Pública Penal

Hospital Nacional. Establecimiento de Nima Jaa re Kunanik. K’olib’al re to’ob’al


servicios públicos de salud de mayor complejidad tikaweex re ajtinamit re kunanik pacha’ ke’iil
de atención; desarrolla acciones de promoción, saqiil ri tikaweex; kuya chi reta’maxiik ri kunanik,
prevención y rehabilitación de la salud, brinda kuq’atej yab’iil yey keb’ukunaj yawa’iib’, kuril jun
atención médica especializada. Pertenecen a esta wi taq chi yab’iil. E k’o taq ne ri’ wa’ chupa wa
categoría los Hospitales Roosevelt y General uq’ab’al ri Nima jaa re Kunanik Roosevelt yey
San Juan de Dios. San Juan de Dios.

Inspección General de Trabajo. Es K’olob’al Iloneel Chaak. Jun molooj e karilij


la institución que vela porque patronos, riliik ri rajaaw chaak, ri ajchakiib’, xoq ri eto’oneel
trabajadores y organizaciones sindicales cumplan ke ri ajchakiib’, kaki’ano sa’ ri kub’i’ij ri taqanik
las leyes, convenios colectivos y reglamentos que pa kiwi’, kakinimaj sa’ taq kub’i’ij ri kichomanik
normen las condiciones de trabajo y previsión tz’ib’ital pa uwi’ ri chaak jay ri chajib’al, kunab’al
social en vigor; igualmente, sanciona las faltas de ke ri ajchakiib’; xoq kuq’at tziij pa kiwi’ ri ajchaak
trabajo. kaki’an kimaak pa chaak.

Instituto de la Defensa Pública Penal Moloj To’b’al Ukojik Q’at’oj Tziij


(IDPP). Institución encargada de proporcionar Komoon Uwach. Wajun molooj kuya jun
un abogado en forma gratuita para la asesoría de ch’aweel to’oneel chi ke ri tikaweex k’o ch’a’ooj
las personas sujetas a un proceso penal que no chi kiij, re kuya kina’ooj; kaya’ chi ke ri tikaweex
tienen los recursos ni los medios económicos e nib’aa’, jay na jinta kipwaaq re kakitoj juna
para realizarlo por su propia cuenta. to’oneel ke, rumal ri’ na jinta rajil ri chaak
katz’onox chi ke.

Instituto Nacional de Ciencias Forenses Nimajaa re Ilonik kaminaq chwa ri tinamit


de Guatemala (INACIF). Institución auxiliar paxiil (INACIF). Jaa to’ob’anik re mutza’j tziij
del sistema de justicia que unifica los servicios kujunumaj uwach q’atoj tziij pacha’ kakiyak wujiil
periciales forenses en Guatemala. Brinda sa’ taq u’anom juna k’axk’olaal chupa ri Paxil.
servicios de investigación científica forense, Kuya to’onik che re chukun uxe’al k’axk’olar ruk’
emitiendo dictámenes periciales requeridos wujiil, chupa kab’ii’x wi sa’ u’anom ri k’axk’olaal
por el Ministerio Público o jueces, en apoyo al to’om ruma ri Tzukun Q’alajisab’al Maak uwe
esclarecimiento de delitos. ajq’atal tziij re kato’nik cha’ kaq’alajin juna maak.

176
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Instituto para la Asistencia y Atención a la Jaa K’olib’al re To’ob’al yey Ta’iik kichi’ ri
Víctima del Delito. Conocido como Instituto tikaweex makuun chikiij. Eta’matal uwach
de la Víctima. Institución pública que tiene pacha k’olib’al to’ob’al tikaweex k’axk’oliim. Jaa
como finalidad brindar asistencia y atención a k’olib’al k’o uchuq’aab’ re keb’uto’ ri tikaweex
las víctimas del delito, para lograr la reparación ek’axk’oliim, pacha’ kakisok uyijb’axiik ri maak
digna a la cual tienen derecho. Es el ente rector kaya’ chike. E unimal to’ob’al ki’ke wa’ ri tikaweex
de las políticas victimológicas a nivel nacional. e k’axk’oliim chupa ri tinamit.

Juzgado de Familia. Órgano jurisdiccional Q’atab’al Tziij ke Alk’o’aal. Ta’ab’al chi’aaj


que conoce de los asuntos en materia familiar re kuk’utub’ej chaak ke alk’o’aal re kuk’utub’ej
de primera instancia.Vela por la integridad de los sa’ xe’el wi. Keb’uchajiij ri kib’inik ki’ke ak’alaab’
y las menores de edad en una familia en conflicto. chupa jaa k’olib’al k’o ch’a’ojinem chupa. Ruq’aab’
La jurisdicción de tribunales de familia abarca: ri q’atoj tziij ke alk’o’aal kumaj ri: wa’ab’al,
alimentos, paternidad y filiación, unión de hecho, ub’i’xikik uqaaw yey ub’i’xikil k’o chux che,
patria potestad, tutela, adopción, protección de kik’amom kiib’, pataniil kichuu kiqaaw, uya’iik,
las personas, reconocimiento de preñez y parto, uk’amiik’ k’o’maab’, chajixiik tikaweex, kub’iij
divorcio y separación, nulidad del matrimonio, ri’re ri ne’ yey ralaxiik, jachanik iib’, uk’isib’al
cese de la unión de hecho y patrimonio familiar. kiwaach kik’amom kiib’ yey ub’itaq ke.

Juzgado de Niñez y Adolescencia y de Q’atab’al tziij ke K’o’maab’ yey Alitoo,


Adolescentes en conflicto con la ley penal. Alab’oo k’o kimaak kuuk’ Q’atab’al Tziij.
Órgano jurisdiccional especializado que U’anik ta’ab’al q’atoj tziij reta’am ronoje ri sa’ch
conoce todos los asuntos en materia de puwi’ taq ri k’o’maab’ yey ak’alaab’ re kechajixiik,
niñez y adolescencia en protección, o de uwe ak’alaab’ k’o kimaaj chwach ri q’atab’al tziij.
adolescentes en conflicto con la ley penal. Kureta’maaj, kutz’onob’ej yey kuyijib’a’, sa’ taq ri
Conoce, tramita y resuelve, con relación a k’axk’olaal u’anom re makuninaq taq ri ak’alaab’.
aquellas conductas que violen la ley penal, Che taq jujun uchaak chik, kataqan che sa’ taq
atribuibles a adolescentes. Entre otras u’anik re keto’iik, chiriij kiil wi ru yijb’axiik ri
funciones, decide las medidas aplicables a ak’alaab’ yey sa’ ukojiik chi kixo’lib’al taq kuk’
adolescentes, considerando su formación uchú uqaaw.
integral y su reinserción a su familia o grupo
de referencia.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 177


Instituto de la Defensa Pública Penal

Juzgado de Paz. Órgano jurisdiccional Q’atab’al Tziij re Ch’utamaak. Chapab’al


integrado por un juez, un secretario y sus q’atab’al tziij k’o xa jun ajq’atal tziij, jun ajtz’iib’
oficiales a quienes se somete a su conocimiento yey b’e chajineel re tinamit, kaya’ chi kiwach
juicios de delitos menores y faltas y/o procesos ch’uti’q taq la maak yey raq’ub’al uwe chola’j na
de menor cuantía. k’iyal taj.

Juzgado de Paz Comunitario. Órgano Q’atab’al Tziij re Komoniil re Ch’utamaak.


jurisdiccional integrado por tres jueces de Chapab’al re q’atoj tziij k’o chi kiquul oxiib’ eb’aj
reconocida honorabilidad y arraigo que pueden q’atal tziij eta’matal uwach yey kakiriq kech’a’at
comunicarse en el idioma predominante de la pa qach’a’teem yey pakaxtila. E kachapow utza’m
región y en español. Preside la persona de mayor juna nimaq winaq yey kakiyijib’a’ ri k’axk’olaal
edad y resuelven por mayoría conforme a los jela’ cha’ kub’i’ij ri ki ano’nib’al, junima wachiil
usos y costumbres, la equidad y los principios yey to’ob’anik junam ke ixoqiib’ yey achijaab’. Ri
generales del derecho. El Organismo Judicial Moloj re Q’atoj Tziij k’o wo’ob’ Q’atab’al Tziij
cuenta con cinco Juzgados de Paz Comunitarios. komonil.

Juzgado de Primera Instancia. Sede del juez Q’atb’al Tziij re Nima Makuneem. K’olib’al
que resuelve los juicios que por su gravedad o pa kachakun wi ri q’atol tziij, re kuchakuj riij
características no corresponden a la jurisdicción ri nima’q taq maak; rumal re unimaqiil pu ri
de la justicia de paz. uk’ayewaal ri chaak, na kaya’ ta che ri q’atol tziij
chi riij ch’utamaak.

Ministerio Público (MP). Institución Tzukun Q’alajisan Maak. E k’o chuq’aab’ re


encargada de realizar la investigación sobre kutzukuj uxe’al maak puwi’ juna k’axk’olaal yey
circunstancias de un hecho y de la persecución re oqotaneem che juna tikaweex q’ab’aam pa
penal en contra de la persona que se conoce makuneem, jela’ k’uri’ kaq’ab’ax chwa ri ajq’atol
o presume que cometió un delito, para acusar tziij yey k’olob’al jikib’anem re maak. Ku’an taq
ante el juez y tribunal correspondientes. to’oneem chupa taq ruk’iyal jaa re Iloj Taqaneem
Desarrolla sus funciones por medio de k’iyal uwach, pacha’ taq pa uk’iyal tinamit, tinamit
fiscalías de diverso tipo, como las distritales yey jun chik. Chupa taq ri jaa k’o ne mutzatz’iib’,
(departamentales), municipales y especializadas. pacha’ taq: Jaa mutzatz’iib’ ke Ixoqiib’, Mutzatz’iib’
A nivel administrativo cuenta con secretarías, Komoniil Ajquuk’. Ri ajuwach e ri Iloj Taqaneel re
entre otras: Secretaría de la Mujer, Secretaría de ri tinamit Paxil.
Pueblos Indígenas. Su jefe es el/la Fiscal General
de la República.

178
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Modelo de Atención Integral de Niñez y K’olib’al re Utoq’exiik k’o’maab’ yey


Adolescencia (MAINA). Sistema que provee alitoo alab’oo (MAINA). Uchakuxiik mutza’j
la asistencia y orientación jurídica, psicológica, re keb’uriil yey keb’utoq’aj taqanil tziij, na’ojib’al,
social y de salud en un mismo lugar, con k’oleem pa tinamit yey utziil wachaaj pa xa
enfoque de género y pertinencia cultural para junwi k’olib’al, junamiwachiil achijaab’, ixoqiib’
la restitución de los daños causados a niñas, yey ano’nib’al pacha’ kayijib’ax taq ri k’axk’olaal
niños y adolescentes víctimas de violación de xkik’ulumaaj ri k’o’maab’, ak’alaab k’axk’olim
sus derechos humanos. El MAINA cuenta con la uwach ki chuq’aab’. E ri MAINA k’o taq uk’iyaal
participación de varias instituciones que brindan mutza’j ruk’ re keb’utoq’aj kuta kichi’.
atención especializada.

Modelo de Atención Integral para Mujeres K’olib’al re utoq’exiik uwach Ixoq


Víctimas de Violencia I’x Kem (MAIMI). xek’axk’ob’ik I’x Kem (MAIMI).
Brinda a las mujeres atención en servicios legales, Keb’utoq’aj ixoqiib’ ruuk’ ri q’atab’al tziij, k’oleem
sociales, de salud, educación y empoderamiento pa tinamit, re kunanik, tijoniik yey uwiniqarisanik
económico a mujeres que han sufrido cualquier pwaqiil chike ixoqiib’ kik’ulum k’axk’olaal, echiri’
tipo de violencia, desde que realizan la denuncia kajeqer lo uchi’ ri chola’j tzukun maak echiri’
hasta que el caso finalice en sentencia. En kak’iis utza’m. Karaj kuyijib’a’ pacha’ ri ixoqiib’
procura de mejorar el acceso de las mujeres a la kaya’ ri kito’ob’al ri q’atoj tziij yey uk’iyal taq
justicia y servicios esenciales de calidad para que to’ob’enik pacha’ jela’ kakisok sa’ kakirayiij che
puedan recuperar su proyecto de vida, reúne a ri kik’aslemaal, kumol kichi’ wuqlajuj chi mutza’j
16 instituciones del Estado. Actualmente sólo re chaak pa ri tinamit. Wo’ora xe k’o pa tinamit
tiene sede en la capital. Paxil.

Oficina de Atención a la Víctima de la K’olib’al re to’ob’al ke Tikaweex


Policía Nacional Civil (PNC). Se encuentra k’axk’oliim Chajineel re Tinamit (PNC).
en todas las comisarías de la PNC, encargada Keriqitaj chupa ri k’olib’al re ri PNC, keb’utoq’aj
de atender a las víctimas de violencia contra ri tikaweex e k’axk’oliim chike ixoqiib’ yey pa
la mujer e intrafamiliar. Brinda atención ochoo k’olib’al. katoq’anik re kuya chi reta’maxik
primaria que consiste en darles asesorías, toma na’ooj, sa’ ukojiik keej, kakechib’ila’j uk’iyal
de denuncia, acompañamiento a diferentes mutza’j yey kakechib’ilaj tikaweex ek’axk’oliim
instituciones, y acompaña a las víctimas a realizar re kakitoq’aaj kiib’ pacha’ utz kakichajij kiib’.
las prevenciones de medidas de seguridad.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 179


Instituto de la Defensa Pública Penal

Oficina de Atención Permanente del K’olib’al re To’ob’al re ri Tzukun Q’alajisan


Ministerio Público (OAP). Entidad que Maak (OAP). Mutza’j kape che ri Iloj Taqaneem
depende de los Fiscales de Distrito. Las OAP re komoniil. E taq ri OAP k’o chuq’aab’ juna
están a cargo de un agente fiscal para la recepción ajchaak re Iloj Taqaneem pacha’ re kuk’am
de las denuncias o prevenciones policiales. Esta janipala’ taq chi kojoj keej uwe re kaq’atex
oficina también recibe, registra y distribuye uwach k’axk’olaal. E wa jun jaa k’olib’al kuk’amo,
los expedientes y documentos que ingresen y kutz’ib’aaj yey kujach taq wujiil pa e keb’ok loq
egresen de la institución. uwe kel b’i chupa ri jaa q’atal tziij.

Oficina Nacional de Servicio Civil K’olib’al Cha’ol Rajchaak re


(ONSEC). Oficina gubernamental encargada de Nimataqaneel (ONSEC). Wajun molooj
evaluar, seleccionar y contratar a los empleados uchaak upataan keb’utzukuj, keb’ucha’ ri
públicos. rajchaak tinamit, jay keb’uchoko.

Organismo Judicial (OJ). Es el organismo Molooj re Q’atoj Tziij (OJ). E moloj wa’
encargado de impartir justicia de acuerdo con la uchaak ku’an ri q’atooj tziij, pacha’ ri kab’i’x
Constitución Política y las leyes de la República. par i Nimaq’atab’al tziij jay sa’ taq kakib’i’ij ri
q’atab’al taq tziij re Iximuleew.

Organización de Estados Americanos Kimoloj Siwaan Tinamit re Abya Yala


(OEA). Organismo internacional integrado por (OEA). Jun molooj k’o wara Abya Yala, pa e
delegaciones de representantes de los gobiernos k’o wi jun elisan kichii’ ri taqanelaab’ ke ri
del continente americano, creado para velar por siwaan tinamit re Abya Yala; xwinaqirisax re
los intereses de los países miembros y coadyuvar kakichajij ri utziil chomaal chi kixo’l ri tinamit
al fortalecimiento de la democracia y la paz en e k’o par i molooj, jay kakitun kuchuq’ab’ chi
el continente. uya’ik uchuq’ab’ ri junamiil jay ri utziil chi
uwach wa ch’aqaap uleew.

Organización de las Naciones Unidas Mutza’j Nuk’um Nima’q Tinamit (ONU).


(ONU). Organismo internacional integrado Mutza’j ke nimaq tinamit molom kichi’ ruma
por delegaciones de representantes de los eb’aj uwach re taq ri tinamit e k’o chupa wa
gobiernos de los países que lo integran, creado nimalaj molob’al iib’, winiqarisam re katzukux ri
para la consolidación de la paz y la prevención utzilaal yey re kaq’atex uwach ch’a’ooj tinamit.
de las guerras. La Asamblea General de la ONU Ri nimalaaj Mutza’j re ri ONU e k’o unimaal
es la máxima autoridad. Cuenta con mecanismos chuq’aab’ ri’. K’o umutza’j to’onik re taqab’al tziij
de protección de derechos humanos derivados ke ri tikaweex petenaq lo puwi’ ri molob’al iib’. E
de las convenciones. Guatemala es miembro de ri timanit Paxil k’o chupa ri mutza’j.
la ONU.

180
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Organización Internacional de Trabajo Kichuu Moloj Ilol Chaak (OIT). Jupuuq


(OIT). Organismo internacional tripartito winaq e k’o chi uwachuleew; oxib’ kiwach ri
integrado por delegaciones de patronos, echapayoom re, e k’o elisan kichii’ ri rajaaw
trabajadores y gobiernos para la defensa de los chaak, ri ajchaak jay ri taqanelaab’, re kakito’
derechos laborales en los países miembros del uwi’ ri to’ontaqanik re ri chakuneem pa taq
sistema de Naciones Unidas. ri tinamit k’o elisan kachii’ pa ri kikuchuuj
siwaan tinamit.

Policía Nacional Civil (PNC). Institución Moloj Chajineel re Tinamit (PNC).


pública encargada de velar por la seguridad de Molooj rajchaak ri q’atab’al tziij, echajal re ri
las personas en todo el territorio nacional. utziil chomaal chi kixo’l konoje ri tikaweex
wara Iximuleew

Procuraduría de los Derechos Humanos Chajal re Uto’ontaqaneem keTikaweex


(PDH). Institución encargada de velar por el (PDH). Wajun molooj iloneel, chajineel re ri
respeto de los derechos humanos en el país. Su uya’ik uwach uq’iij ri to’ontaqanik re ri tikaweex
representante es el Procurador de los Derechos wara pa qasiwaan tinamit. Ri k’amal ub’ee ri
Humanos llamado magistrado de conciencia, molooj e ri nimachijineel re taqanto’onik ke
electo por el Congreso de la República; sus tikaweex, xoq kab’I’x q’atol tziij re k’u’xaaj
resoluciones tienen efecto moral, no coercitivo. che. Ri re e ri Molooj b’anal taqanik kacha’ow
re; ruuk’ ri uchomaniik, kuch’ab’eej ri kik’u’x ri
winaq, na kataqan ta pa tojoj maak.

Procuraduría General de la Nación (PGN). K’olib’al re Ya’oj Na’ooj xaq Uchomaxik Ch’a’ooj
Institución gubernamental encargada de velar re Siwaan Tinamit (PGN). E ri molooj chajal
por los intereses del Estado. Su representante re, ilol re ri rajb’al uk’u’x ri siwaan tinamit. Ri
es el Procurador General de la Nación llamado k’amal uwach wa molooj e ri Nimachajineel
“Abogado del Estado”. Es electo para un período re ri siwaan tinamit, xoq kab’i’x “Q’atol Tziij
de cuatro años por el Presidente de la República. re Siwaan Tinamit kacha’ow re, wo’ob’ junaab’
uwach kuptaniij ri tinamit.

Procuraduría para la Defensa del Chajal Tob’al Kiwi’ Ajchaak. Jun uq’ab’ ri
Trabajador. Unidad del Ministerio de Trabajo Q’atab’al tziij chajal ajchaak, uchaak upataan
encargada de dar asesoría a los trabajadores kuk’am kib’ee, keb’uto’ ri ajchaak majoom,
despedidos para el reclamo de sus derechos eb’elisaam ub’i’ pa kichaak, cha’ utz keta’am
y prestaciones laborales ante las instancias utz’onoxiik ri tojob’al to’ob’al ke chi uwach ri
jurisdiccionales. q’atol tziij.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 181


Instituto de la Defensa Pública Penal

Red Nacional de Derivación para la Mutza’j Kichuyeem kiib’ Ketoq’ex


Atención de Víctimas del Delito. Conocida Tikaweex e Tzaqinaq pa k’ax. Eta’amatal
como Red de Derivación. Conjunto de uwach ruma mutza’j re toq’aniik. Mutza’j re
organizaciones multidisciplinarias, que pueden uk’iyal to’ob’anik, k’o re we re ri Taqan tinamit,
ser gubernamentales, no gubernamentales, no utukel kachakunik, na kuchapab’eej ta q’atal tziij,
jurídicas, de los diferentes departamentos de la chupa taq ri uk’iyaal mutza’j tinamit re ri Paxil, re
República de Guatemala, que brindan apoyo y keto’b’anik yey keb’utoq’aj tikaweex kik’ulumam
servicios especializados a personas víctimas. Su k’axk’olaal. Ru chaak e re kuk’utub’ej uwach,
función es crear mecanismos de identificación, keb’utoq’aj yey keb’uto’ ri tikaweex. Xix e wi
respaldo, apoyo, compromiso social y ri Tzukun Q’alajisab’al Maak kachoman uwach
coordinación. Generalmente es coordinada por ruuk’ ri K’olib’al re To’oneem ri tikaweex
el Ministerio Público por medio de la Oficina de k’axk’oliim.
Atención a la Víctima.

Registro Nacional de Agresores Sexuales K’olob’al ke eb’aj Chapanel (RENAS).


(RENAS). Sistema de recopilación, verificación Mutza’j re umoliik, iliik yey ch’ob’oneem re
y análisis de la información de agresores sexuales: eta’maxiik ke eb’aj chapanel: tikaweex ya’om chi
personas con sentencia firme, condenadas por tojob’al maak chike, e makuninaq re kitz’apiim
delitos contra la libertad e indemnidad sexual. ruuk’ k’axk’olaal uwe tojoj k’axk’olaal ruma
El RENAS extiende certificaciones a solicitud b’aq’uniik. E ri RENAS e kaya’ow re wujiil
de personas que realizan o están interesadas en chike taq ri tikaweex re kakitz’onoj uwe kakaj
realizar actividades permanentes o personales kechakun kuuk’ k’o’maab’ yey ak’alaab’.
con niñas, niños y adolescentes.

Registro Nacional de las Personas Nima Utz’ib’axiik ke Tikaweex (RENAP).


(RENAP). Registro civil de las personas, Uriliik ki’ke tikaweex, kutz’ib’aj yey kuya wujiil re
inscribe y certifica nacimientos, matrimonios alaxib’em, k’ulanikil yey kamikal, jela’ kakiya wujiil
y fallecimientos, además de la emisión del echiri junoq kuk’isib’ej wajxaqlajuj junab’ (DPI).
Documento Personal de Identificación (DPI).

Secretaría contra la Violencia Sexual K’olob’al K’axk’olaal yey K’ayin Tikawex


Explotación y Trata de Personas (SVET). re B’aq’unik (SVET). E kachapow utza’m,
Ente rector, articulador y asesor para la kanuk’iik yey kuril uwach re kuq’atej, keb’uto’,
prevención, atención, persecución y sanción de kuroq’otaj yey kuya tojon maak che ri k’axk’olaal
los delitos de violencia sexual, explotación y trata re b’aq’uniik, kek’ow puwi’ uwe k’ayinik re
de personas.Tiene como fin primordial asesorar b’aq’uniik ke tikaweex. E uchaak re kuril ronoje
a la institucionalidad del Estado, responsable en ri jaa re tinamit k’o chuq’aab’ wa’.
la materia.

182
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Secretaría de Bienestar Social de la K’olib’al re Utzilaaj k’oleem re Tinamit


Presidencia (SBS). Formula, coordina y ejecuta (SBS). Kuya chi reta’maxik, kunuk’ utza’m yey
las políticas públicas de protección integral de la ku’an anoj re to’ob’anik ki’ke k’o’maab’ yey
niñez y adolescencia guatemalteca,para contribuir ak’alaab’ che ri tinamit, jela’ re katoq’anik re
al bienestar familiar y comunitario. Coordina las utzilaal pa ochoo k’olib’al yey komoon. Kunuk’
acciones que desarrolla la Comisión Nacional utza’m chaak pacha’ ku’an ri Nima Mutza’j ke
de la Niñez y de la Adolescencia (CNNA). k’o’maab’ yey ak’alaab’ (CNNA).

Secretaría de Pueblos Indígenas del K’olib’al re tinamit ajquuk’ yey nimajaa


Ministerio Público. Dependencia asesora Q’alajisab’al Maak. Chuq’aab’ k’o wi re
encargada de proponer, implementar y kutzukuj k’aak’ na’ooj, ku’an k’aak’ chaak yey
monitorear las políticas institucionales en kutzu’ we konoje ri mutza’j kechakun che re
materia de derechos de los pueblos indígenas, uchuq’ab’ilaal taq ri tinamit ajquuk’, jela’ pacha’
así como velar por que el MP cumpla con la kuril ri Tzukun Q’alajisab’al Maak ku’an ri chaak.
normativa vigente en materia.

Secretaría de Pueblos Indígenas K’olib’al ke tinamit ajquuk’ re ri Moloj re


del Organismo Judicial. Promueve el Q’atoj Tziij. Ekasilib’isaw utza’m re eta’maxiik,
reconocimiento, respeto y promoción de los loq’onimaxiik yey uya’iik chi reta’maxiik ri
derechos humanos de los pueblos indígenas en uk’iyal taqan tziij che taq ri uk’iyal q’atab’al tziij
el marco de la administración de la justicia oficial re ri komoon ajquuk’, jela’ pacha’ utz keb’ook
e indígena, con el ánimo de facilitarles acceso a che ri taqab’al tziij chi utziil, pa kich’a’ateem, re
la justicia con pertinencia geográfica, lingüística, ki’ano’nib’al, ri kiq’atab’al tziij yey iil uwach q’atoj
cultural, jurídica y justicia especializada. tziij.

Superintendencia de Telecomunicaciones Jaa K’olib’al Re Taq Ta’ib’al Jay ilib’al (SIT).


(SIT). Dependencia del Ministerio de Uq’aab’ ri Tzukun Nima uk’iyal Ch’awab’al,
Comunicaciones, Infraestructura y Vivienda para urochoyiil yey k’olob’al pacha’ kechakun puwi’ ri
el ejercicio de las atribuciones y funciones que k’iyal taq ch’awab’al re ya’oj tziij. Chuxo’l taq la’
referidas a materia de telecomunicaciones. Entre kurek’aj uchola’j yey kuchajiij ri kuk’aq taq aq’uul.
otros, administra y supervisa la explotación del
espectro radioeléctrico.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 183


Instituto de la Defensa Pública Penal

Tribunal de Sentencia. Órgano jurisdiccional Nima K’olob’al Jikib’al Makuneem. Mutza’j


integrado por tres jueces/juezas; según la nuk’um kichi’ ruma oxiib’ eb’aj q’atal tziij; chiriij
gravedad del delito intervendrán de forma k’uri’ runimaal taq ri k’axk’olaal keb’etoq’aniik
unipersonal o conjunta. Dicta sentencia dentro pa jujun uwe kimutzatzem kiib’. Kuya ri q’atab’al
de un debate oral, posterior a la investigación tziij re tojoj maak chupa ri nab’e ch’a’ooj, k’ate
realizada por el Ministerio Público, el cual plantea k’uri’ katerej ri tzukun uxe’al maak anom ruma
la acusación en los delitos de acción pública. ri Tzukun Q’alajisab’al Maak, jela’ kuya chi
reta’maxiik ri makuneem.

Tribunal Supremo Electoral (TSE). K’olib’al Q’atoj Tziij Re Cha’ooj Chwa


Tribunal que ejerce la máxima autoridad en Tinamit. K’olib’al e k’o uchuq’aab’ chwi ronoje
materia electoral. Debe promover el ejercicio eb’aj Taqanel re cha’iniik chwa tinamit. Chuq’ab’
de la ciudadanía plena, igualitaria e inclusiva y k’o wi re keb’uchok konoje ri tikaweex, junam
la participación de las organizaciones políticas, kichuq’aab’, kamol kichi’ yey konoje ri mutza’j
para garantizar el derecho de elegir y ser electo; kek’uji’ chiri’, pacha’ jela’ kaya’ ri kitaqaniil tziij
facilita el óptimo funcionamiento de los órganos re kecha’iik yey kakicha’o; kurilo re kechakun
electorales temporales, con el fin de alcanzar la pa saqiil ri eb’aj chaak, pacha’ jela’ konoje ri
consolidación de la democracia. tikaweex kek’uji’ chupa.

184
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Bibliografía
• Acuerdo sobre identidad y derechos de los pueblos indígenas. (31 de marzo de 1995).
Ciudad de México.
• Alto Comisionado de las Naciones Unidas para los Refugiados (ACNUR). (23 de
Octubre de 2012). Directrices sobre protección internacional no. 9: Solicitudes de
la condición de refugiado relacionadas con la orientación sexual y/o la identidad de
género en el contexto del artículo 1A (2) de la Convención sobre el Estatuto de los
Refugiados de 1951 y/.
• Amézquita Garnica, L. G. (2018). Código de Trabajo. Revisado, actualizado, confrontado,
concordado, anotado y comentado. Guatemala: SERFOWEB.
• Asamblea General de la Organización de Estados Americanos (OEA). (22 de noviembre
de 1969). Convención Americana sobre Derechos Humanos. (Pacto de San José de
Costa Rica). San José, Costa Rica.
• Asamblea General de la Organización de Estados Americanos (OEA). (29 de marzo
de 1996). Convención interamericana contra la corrupción (CICC). Caracas,
Venezuela.
• Asamblea General de la Organización de Estados Americanos (OEA). (14 de junio de 2016).
Declaración Americana sobre los Derechos de los Pueblos Indígenas.
• Asamblea General de las Naciones Unidas. (18 de diciembre de 1979). Convención
sobre la eliminación de todas las formas de discriminación contra la mujer. Nueva
York.
• Asamblea General de las Naciones Unidas. (10 de diciembre de 1984). Convención
contra la Tortura y Otros Tratos o Penas Crueles, Inhumanos o Degradantes. Nueva
York.
• Asamblea General de las Naciones Unidas. (13 de 12 de 2006). Convención Internacional
sobre los Derechos de las Personas con Discapacidad. Nueva York.
• Asamblea General de las Naciones Unidas. (13 de diciembre de 2007). Declaración
de las Naciones Unidas sobre los derechos de los pueblos indígenas. Nueva
York.
• Asamblea Legislativa Plurinacional de Bolivia. (8 de Octubre de 2010). Ley N° 045 - Ley
Contra el Racismo y Toda Forma de Discriminación. La Paz, Bolivia.
• Aseamblea Nacional Constituyente. (3 de diciembre de 1985). Decreto Número 1-85
Ley Electoral y de Partidos Politicos. Guatemala.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 185


Instituto de la Defensa Pública Penal

• Coloquio sobre la Protección Internacional de los Refugiados en América Central,


México y Panamá: Problemas Jurídicos y Humanitarios. (19 al 22 de noviembre de 1984).
Declaración de Cartagena sobre refugiados. Cartagena, Colombia.
• Comisión Interamericana de Derechos Humanos. (2018). Avances y Desafíos hacia
el reconocimiento de los derechos de las personas LGBTI en las Américas. OAS.
Documentos oficiales.
• Comité de los Derechos del Niño. (2009). Observación General No. 11. Los niños
indígenas y sus derechos en virtud de la Convención sobre los Derechos del Niño
(CRC/C/GC/11). Ginebra: Naciones Unidas.
• Comité de los Derechos del Niño. (2011). Observación General No. 13. Derecho del niño
a no ser objeto de ninguna forma de violencia (CRC/C/GC/13). Ginebra.
• Congreso de la República de Guatemala. (14 de septiembre de 1963). Decreto Ley
107. Código Procesal Civil y Mercantil. Guatemala.
• Congreso de la República de Guatemala. (5 de julio de 1973). Decreto Número 17-73.
Código Penal. Guatemala.
• Congreso de la República de Guatemala. (10 de enero de 1989). Decreto Número
2-89. Ley del Organismo Judicial. Guatemala.
• Congreso de la República de Guatemala. (23 de septiembre de 1992). Decreto Número
48-92. Ley contra la narcoactividad. Guatemala.
• Congreso de la República de Guatemala. (9 de mayo de 2002). Decreto Número
12-2002. Código Municipal. Guatemala.
• Congreso de la República de Guatemala. (4 de junio de 2003). Decreto Número
27-2003. Ley de protección integral de la niñez y adolescencia. Guatemala.
• Congreso de la República de Guatemala. (19 de julio de 2006). Decreto Número
21-2006. Ley contra la delincuencia organizada. Guatemala.
• Congreso de la República de Guatemala. (7 de septiembre de 2006). Decreto Número
33-2006. Ley del régimen penitenciario. Guatemala.
• Congreso de la República de Guatemala. (11 de diciembre de 2007). Decreto Número
77-2007. Ley de adopciones. Guatemala.
• Congreso de la República de Guatemala. (10 de abril de 2008). Decreto Número
22-2008. Ley contra el Femicidio y otras formas de Violencia contra las Mujeres.
Guatemala.
• Congreso de la República de Guatemala. (31 de marzo de 2009). Decreto Número
15-2009. Ley de Armas y Municiones. Guatemala.

186
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

• Congreso de la República de Guatemala. (18 de febrero de 2009). Decreto Número


9-2009 del Congreso de la República. Ley contra la violencia sexual, explotación y trata
de personas. Guatemala.
• Consejo de Europa. (11 de mayo de 2011). Convenio del Consejo de Europa sobre
prevención y lucha contra la violencia contra las mujeres y la violencia doméstica.
Estambul.
• Coordinación del Centro por la Justicia y el Derecho Internacional CEJIL. (2013).
Diagnóstico sobre los crímenes de odio motivados por la orientación sexual e identidad
de género en Costa Rica, Honduras y Nicaragua. San José C.R.: CEJIL.
• Corte Interamericana de Derechos Humanos. (2018). Cuadernillo de Jurisprudencia de
la Corte Interamericana de Derechos Humanos Nº 13: Protección Judicial. San José,
Costa Rica: CorteIDH.
• Corte Suprema de Justicia. (15 de enero de 1998). Acuerdo Número 1-98 Creación de
Juzgados Comunitarios. Guatemala.
• Figueroa Sarto, R. (2011). Código Procesal Penal. Concordado y Anotado con la
Jurisprudencia Constitucional incluye Exposición de Motivos por César Barrientos
Pellecer. Guatemala: F&G Editores.
• Fredy Ochoa, C. (2013). Trayectoria histórica de las alcaldías indígenas. Guatemala:
ASIES.
• Girón Palles, J. G. (2015). Teoría Jurídica de la Pena Aplicada al Juicio y su Ejecución.
Guatemala: CIMGRA.
• Girón Palles, J. G. (2017). Teoría Jurídica del Delito Aplicada al Proceso Penal.
Guatemala: Impresos Ediciones Maya Na’oj.
• Instituto de Justicia Constitucional – Corte de Constitucionalidad. (2019). Constitución
Política de la República de Guatemala, con notas de Jurisprudencia de la Corte de
Constitucionalidad y de la Corte Interamericana de Derechos Humanos. Guatemala:
CIMGRA.
• Instituto de la Defensa Pública Penal. (2013). Las 100 Reglas de Brasilia sobre acceso a la
justicia de las personas en condición de vulnerabilidad. Guatemala: IDPP.
• López Rodríguez, R. E. (2019). Introducción a la criminalística y ciencias forenses.
Guatemala: Litografía de Occidente.
• Luna, M. (2018). Modelo de cuidados alternativos aplicables en Guatemala. Guatemala:
USAID.

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 187


Instituto de la Defensa Pública Penal

• Oficina Regional para América Central del Alto Comisionado de las Naciones Unidas
para los Derechos Humanos y la Oficina Regional de ONU Mujeres para las Américas
y el Caribe. (2014). Modelo de protocolo latinoamericano de investigación de las
muertes violentas de mujeres por razones de género (femicidio/feminicidio). Nueva
York: ONU Mujeres.
• Organización Internacional del Trabajo (OIT). (2003). Convenio número 169 Sobre
pueblos indígenas y tribales: Manual. Francia: Dumas-Titoulet Imprimeurs.
• Posada, P. A. (2009). Refugiados y desplazados forzados. Categorías de la migración
forzada creadas como medidas de contención a las migraciones no deseadas. Estudios
Políticos, pp. 131-152.
• Principios de Yogyakarta: Principios sobre la aplicación de la legislación internacional
de derechos humanos con relación a la orientación sexual y la identidad de género.
(2006). Yogyakarta, Indonesia.
• Red Latinoamericana de Acogimiento Familiar (RELAF). (2011). Guía de estándares
para el personal de las entidades públicas y privadas que se ocupan de la protección
de derechos de niñas, niños y adolescentes. Buenos Aires: Red Latinoamericana de
Acogimiento Familiar (RELAF) ; UNICEF.
• Rodríguez Manzanera, L. (2017). Victimología - estudio de la víctima. Ciudad de México:
Editorial Porrúa.
• Sáchica, L. C. (2002). Constitucionalismo mestizo. México: UNAM.
• Secretaría de Pueblos Indígenas del Organismo Judicial. (2019). Política del Organismo
Judicial de Acceso a la Justicia para Pueblos Indígenas -POJAJPI- 2019-2029. Guatemala:
OJ.
• Sigüenza Sigüenza, G. (2019). Código Civil. Anotado y concordado con definiciones
doctrinarias, exposiciones de motivos del Lic. Federico O. Salazar, etc. Guatemala:
Universidad Rafael Landívar, Editorial Cara Parens.
• Steiner, C., Fuchs, M.-C., & Uribe Granados, G. P. (2019). Convención Americana
sobre Derechos Humanos. Comentario. Querétaro, México: Instituto de Estudios
Constitucionales del Estado de Querétaro.
• Velásquez Zarate, J. A. (s.f.). Manual del Fiscal. Guatemala: Ministerio Público.

188
Chola’j Ch’a’teem re Q’atb’al Tziij - Glosario de términos jurídicos 2023 – Idioma Achi

Por una defensa oportuna, gratuita y eficaz 189


Instituto de la Defensa Pública Penal

La realización de este documento fue posible gracias al apoyo generoso del pueblo de los Estados
Unidos de América proporcionado a través de la Agencia de los Estados Unidos para el Desarrollo
Internacional (USAID). El contenido de este documento es responsabilidad del Instituto de la Defensa
Pública Penal de Guatemala y el mismo no necesariamente refleja las opiniones de la USAID o del
Gobierno de los Estados Unidos de América.

190

También podría gustarte