Está en la página 1de 10

“Año del Bicentenario, de la consolidación de nuestra Independencia, y de la

conmemoración de las heroicas batallas de Junín y Ayacucho"

UNIVERSIDAD NACIONAL INTERCULTURAL DE LA


AMAZONIA

CARRERA PROFESIONAL DE EDUCACION INICIAL BILINGÜE

FACULTAD DE EDUCACION INTERCULTURAL Y HUMANIDADES

CONJUGACION DE LOS VERBOS EN


LOS TRES TIEMPOS EN EL IDIOMA
SHIPIBO-KONIBO

Docente: Dr. Manuel calle Ignacio

Asignatura: Lengua Originaria III: Gramática Elemental, Morfología y Sintaxis

Ciclo: III

Integrantes: Macedo Saldaña Katiuska

Del Águila Reaño América

Vasquez Cardenas Gema

Ramírez Tutusima Maritza

Valdivia FLores Cindy

YARINACOCHA - PERÚ 2023


DESINENCIAS VERBALES EN TIEMPO PRESENTE

Comer marcador infinitivo

Raíz

ESPAÑOL SHIPIBO
Com-er Pi-ti
Yo como Eara piai
Tú comes Miara piai
Él come Jara piai
Nosotros comemos Noara piai
Ustedes comen Matora piai
Ellos comen Jabora/jatora piai

ESPAÑOL SHIPIBO
Dorm-ir Oxa-ti
Yo duermo Eara oxaai
Tú duermes Miara oxaai
Él duerme Jara oxaai
Nosotros dormimos Noara oxaai
Ustedes duermen Matora oxaai
Ellos duermen Jabora/jatora oxaai

ESPAÑOL SHIPIBO
Convers-ar yoyoa-ti
Yo converso Eara yoyoaai
Tú conversas Miara yoyoaai
Él conversa Jara yoyoaai
Nosotros conversamos Noara yoyoaai
Ustedes conversan Matora yoyoaai
Ellos conversan Jabora/jatora yoyoaai

ESPAÑOL SHIPIBO
Engañ-ar Paran-ti
Yo engaño Eara paranai
Tú engañas Miara paranai
Él engaña Jara paranai
Nosotros engañamos Noara paranai
Ustedes engañan Matora paranai
Ellos engañan Jabora/jatora paranai
ESPAÑOL SHIPIBO
Trabajar-ar Te-ti
Yo trabajo Eara teai
Tú trabajas Miara teai
Él trabaja Jara teai
Nosotros trabajamos Noara teai
Ustedes trabajan Matora teai
Ellos trabajan Jabora/jatora teai

ESPAÑOL SHIPIBO
Escuch-ar Ninka-ti
Yo escucho Eara ninkaai
Tú escuchas Miara ninkaai
Él escucha Jara ninkaai
Nosotros escuchamos Noara ninkaai
Ustedes escuchan Matora ninkaai
Ellos escuchan Jabora/jatora ninkaai

ESPAÑOL SHIPIBO
Pele-ar Timanon-ti
Yo peleo Eara Timanonai
Tú peleas Miara Timanonai
Él pelea Jara Timanonai
Nosotros peleamos Noara Timanonai
Ustedes pelean Matora Timanonai
Ellos pelean Jabora/jatora Timanonai

ESPAÑOL SHIPIBO
Llor-ar Wini-ti
Yo lloro Eara winiai
Tú lloras Miara winiai
Él llora Jara winiai
Nosotros lloramos Noara winiai
Ustedes lloran Matora winiai
Ellos lloran Jabora/jatora winiai
ESPAÑOL SHIPIBO
Cant-ar Bewa-ti
Yo canto Eara bewaai
Tú cantas Miara bewaai
Él canta Jara bewaai
Nosotros cantamos Noara bewaai
Ustedes cantan Matora bewaai
Ellos cantan Jabora/jatora bewaai
ESPAÑOL SHIPIBO
Bail-ar Ransa-ti
Yo bailo Eara ransai
Tú bailas Miara ransai
Él baila Jara ransai
Nosotros bailamos Noara ransai
Ustedes bailan Matora ransai
Ellos bailan Jabora/jatora ransai

DESINENCIAS VERBALES EN TIEMPO PASADO

ESPAÑOL SHIPIBO
Bail-ar Ransa-ti
Yo bailé Eara ransake
Tú bailaste Miara ransake
Él bailo Jara ransake
Nosotros bailábamos Noara ransake
Ustedes bailaban Matora ransake
Ellos bailaban Jabora/jatora ransake

ESPAÑOL SHIPIBO
Com-er Pi-ti
Yo comí Eara pike
Tú comiste Miara pike
Él comió Jara pike
Nosotros comimos Noara pike
Ustedes comieron Matora pike
Ellos comen Jabora/jatora pike
ESPAÑOL SHIPIBO
Dorm-ir Oxa-ti
Yo dormía Eara oxake
Tú dormías Miara oxake
Él durmió Jara oxake
Nosotros dormíamos Noara oxake
Ustedes durmieron Matora oxake
Ellos durmieron Jabora/jatora oxake

ESPAÑOL SHIPIBO
Convers-ar yoyoa-ti
Yo converse Eara yoyoake
Tú conversaste Miara yoyoake
Él converso Jara yoyoake
Nosotros conversamos Noara yoyoake
Ustedes conversaron Matora yoyoake
Ellos conversaron Jabora/jatora yoyoake

ESPAÑOL SHIPIBO
Engañ-ar Paran-ti
Yo engañe Eara paranke
Tú engañaste Miara paranke
Él engañó Jara paranke
Nosotros engañamos Noara paranke
Ustedes engañaron Matora paranke
Ellos engañaron Jabora/jatora paranke

ESPAÑOL SHIPIBO
Trabajar-ar Te-ti
Yo trabaje Eara teke
Tú trabajaste Miara teke
Él trabajo Jara teke
Nosotros trabajamos Noara teke
Ustedes trabajaron Matora teke
Ellos trabajaron Jabora/jatora teke

ESPAÑOL SHIPIBO
Escuch-ar Ninka-ti
Yo escuche Eara ninkake
Tú escuchaste Miara ninkake
Él escucho Jara ninkake
Nosotros escuchamos Noara ninkake
Ustedes escucharon Matora ninkake
Ellos escucharon Jabora/jatora ninkaai
ESPAÑOL SHIPIBO
Pele-ar Timanon-ti
Yo pelee Eara Timanonke
Tú peleaste Miara Timanonke
Él peleo Jara Timanonke
Nosotros peleamos Noara Timanonke
Ustedes pelearon Matora Timanonke
Ellos pelearon Jabora/jatora Timanonke

ESPAÑOL SHIPIBO
Llor-ar Wini-ti
Yo llore Eara winike
Tú lloraste Miara winike
Él lloro Jara winike
Nosotros lloramos Noara winike
Ustedes lloraron Matora winike
Ellos lloraron Jabora/jatora winike

ESPAÑOL SHIPIBO
Cant-ar Bewa-ti
Yo cante Eara Bewake
Tú cantaste Miara Bewake
Él canto Jara Bewake
Nosotros cantamos Noara Bewake
Ustedes cantaron Matora Bewake
Ellos cantaron Jabora/jatora Bewake

DESINENCIAS VERBALES EN TIEMPO FUTURO

ESPAÑOL SHIPIBO
Llor-ar Wini-ti
Yo llorare Eara wininonxiki
Tú lloraras Miara wininonxiki
Él llorara Jara wininonxiki
Nosotros lloraremos Noara wininonxiki
Ustedes lloraran Matora wininonxiki
Ellos lloraran Jabora/jatora wininonxiki

ESPAÑOL SHIPIBO
Com-er Pi-ti
Yo comeré Eara pinonxiki
Tú comerás Miara pinonxiki
Él comerá Jara pinonxiki
Nosotros comeremos Noara pinonxiki
Ustedes comerán Matora pinonxiki
Ellos comerán Jabora/jatora pinonxiki
ESPAÑOL SHIPIBO
Dorm-ir Oxa-ti
Yo dormiré Eara oxanonxiki
Tú dormirás Miara oxanonxiki
Él dormirá Jara oxanonxiki
Nosotros dormiremos Noara oxanonxiki
Ustedes dormirán Matora oxanonxiki
Ellos dormirán Jabora/jatora oxanonxiki

ESPAÑOL SHIPIBO
Convers-ar yoyoa-ti
Yo conversare Eara yoyoanonxiki
Tú conversaras Miara yoyoanonxiki
Él conversara Jara yoyoanonxiki
Nosotros conversaremos Noara yoyoanonxiki
Ustedes conversaran Matora yoyoanonxiki
Ellos conversaran Jabora/jatora yoyoanonxiki

ESPAÑOL SHIPIBO
Engañ-ar Paran-ti
Yo engañare Eara parannonxiki
Tú engañaras Miara parannonxiki
Él engañara Jara parannonxiki
Nosotros engañaremos Noara parannonxiki
Ustedes engañaran Matora parannonxiki
Ellos engañaran Jabora/jatora parannonxiki

ESPAÑOL SHIPIBO
Trabajar-ar Te-ti
Yo trabajare Eara tenonxiki
Tú trabajaras Miara tenonxiki
Él trabajara Jara tenonxiki
Nosotros trabajaremos Noara tenonxiki
Ustedes trabajaran Matora tenonxiki
Ellos trabajaran Jabora/jatora tenonxiki

ESPAÑOL SHIPIBO
Cant-ar Bewa-ti
Yo cantare Eara Bewanonxiki
Tú cantaras Miara Bewanonxiki
Él cantara Jara Bewanonxiki
Nosotros cantaremos Noara Bewanonxiki
Ustedes cantaran Matora Bewanonxiki
Ellos cantaran Jabora/jatora Bewanonxiki
ESPAÑOL SHIPIBO
Pele-ar Timanon-ti
Yo peleare Eara Timanonnonxiki
Tú pelearas Miara Timanonnonxiki
Él peleará Jara Timanonnonxiki
Nosotros pelearemos Noara Timanonnonxiki
Ustedes pelarán Matora Timanonnonxiki
Ellos pelarán Jabora/jatora Timanonnonxiki

ESPAÑOL SHIPIBO
Escuch-ar Ninka-ti
Yo escuchare Eara ninkanonxiki
Tú escucharas Miara ninkanonxiki
Él escuchara Jara ninkanonxiki
Nosotros escucharemos Noara ninkanonxiki
Ustedes escucharan Matora ninkanonxiki
Ellos escucharan Jabora/jatora ninkanonxiki

ESPAÑOL SHIPIBO
Bail-ar Ransa-ti
Yo bailare Eara ransanonxiki
Tú bailaras Miara ransanonxiki
Él bailara Jara ransanonxiki
Nosotros bailaremos Noara ransanonxiki
Ustedes bailaran Matora ransanonxiki
Ellos bailaran Jabora/jatora ransanonxiki

La noción gramatical se refiere a las categorías y conceptos fundamentales dentro


de la gramática de un idioma. Por ejemplo, en español, la noción de "sujeto" se
refiere a la persona, animal o cosa que realiza la acción del verbo en una oración.
Los verbos son palabras que expresan acciones, estados o procesos. Pueden
conjugarse, es decir, dar informaciones sobre tiempo, el modo, la persona y el
número.
Según el libro UCSS NOPOKI (2018) acontece que. Los verbos son palabras que
expresan (pág. 62)
➢ Procesos
➢ Acciones
➢ Estados
o En shipibo, los verbos pueden ser:

➢ Verbos intransitivos
➢ Verbos transitivos
➢ Verbos subordinados
➢ Verbos reflexivos
o En infinitivo en el español tenemos a (ar, er, ir)

Pero en el shipibo tenemos en infinitivo (ti) en su función de complemento del


sintagma verbal, el infinitivo va delante de algunos verbos, tales como:

EL VERBO TRANSITIVO
Según Gibón (1994:96), “hay dos propiedades que singularizan al verbo
transitivo prototípico”.
Un sujeto agente.
Un objeto paciente de cambio.
El verbo prototipo transitivo tiene un verbo iniciador, volitivo y controlador.
Sujeto agente saliente, e implica un cambio físico, obvio, concreto, accesible a
la
observación en el estado de su objeto paciente.

En el Shipibo Konibo, los verbos transitivos con sujetos experimentadores,


verbos que toman complemento y ditransitivo.

EL VERBO INTRANSITIVO

Dixon (1994:6) establece tres tipos de lenguaje diferente según la forma en que trata
la transitividad. En algunos idiomas, casi todas las raíces verbales se clasifican
estrictamente como transitivas o intransitivas (latín, Dyirbal). En un segundo tipo de
lengua, la transitividad de los verbos es más fluido se puede usar como intransitivas
o transitivas sin agregar ninguna marca abierta (ingles). En un tercer tipo de lengua,
casi todas las raíces verbales pueden usarse como transitiva o intransitiva, aunque
a menudo añadiendo ciertos marcadores morfológicos (fiyiano).
En shipibo konibo, hay un número significativo de raíces verbales que puedan tener
un uso intransitivo o transitivo. Pero la mayoría de los casos, la raíz parece ser
intrínsicamente intransitiva o transitiva y las formas con un valor de transitividad
diferente resulta solo de la adición de un sufijo (des) transitivizador específicamente
derivacional.
Ejemplos Español Ejemplos Shipibo
-Vivir -Nete Japaria
-Saber -Onanai
-Aprender -Axeai
Estos verbos no tienen objetos directos, porque no se trata de una acción que se
dirige a algo.

También podría gustarte