Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
POESIA ESPANOLA.2
CRITICA
flilxfiiltffiililfl11
PÁGINAS DE
RIBLIOTECA CLÁS I CA
I'UB!]CADAS TTAJO TA DIRÉCCIóN D¡
tsRANC¡SCO lltCO
POESÍA ESPAÑOLA
VOI-UMEN 2
EDAD MEDiA:
LÍRICA Y CANCIONEROS
POESIA ESPANOLA
2
EDAD MEDIA:
LÍRICA Y CANCIo,NERoS
Eprcró¡ p¡
VICENq BELTRAN
ffi
CRÍTI CA
GoNz^ro PoNróN Gt!6N Coot¿iúitu geñ.ñl
'w .. f oq
' ro'. . r.t
,n.
oort4,r,i,,.1. i..,.r,iFr.. :o, .,¡..¡., ',.r
I Nótense lor eje¡llló shs ¡0ir¡r.,o¡cs. tr. durÉ, d. ¡vlcr¿ndez Pid¿l sob¡.
I p.si? del a-i],.i¿,üo d¿ Ea¿,¿: llroesír insin.era, de .al v.cuid¡d, qüe no\ ele
inte¡esx¡, mis q¡e por si nnsnú. por cl.pigrrr. donde cl .oL.!, ded¡G li: .n
.¡n$r..i¿s .e¡les e h¡tórn:rs 9!. dierc¡ !1. J pocr¡ pr¡r sús !..sór i(iiintr
v...s .n .l rpig.rae h¡y no sól{) m,s i¡re'ós h¡róri.o, snro hsü ¡lás poeiitr h-
r¡te q¡e enhs.fn,fi\l Irgr!:r6el
I E5 el.a$ delMarqu¿\ de FlaNna d.l V3Ic t,J nn.hó Rryón én lx .Ad
yer¡eDcr¡ prL-hnhrr» 2 m ..h.ión d.l Cllnid,eo /..!iin(d
[r872:!i-xvinl.
l Beyrerveldi []e?zl.
6Es ta tarcx quc,.n el ca¡rpo d. L liri.r ¿s cin.ione¡o, ¡.o¡re¡ió wLinroD,
spe.nl¡n€n¡e en []eBrl.
IO PRóLOCO VIDA POÉTICA Y TRADTCIóN CRíT1CA
téricas. bas¡das en algunos aspectos de tas mnguardias pero, muy avanzado el siglo xrII mientras Ia prosa artistica habría de espe
especialmente, en la generación Poécica que Castcller bautizó rar hasta Bocc¿ccio.
como los "novnimos poetas españolcs», permitieron valorar una Mucho sc ha discutido §obre si Castilla tuvo o no lírica du-
esÉtica no basad¡ ni en e1 exhibicionsmo se¡ün1ental (insePa ranre los siglos xrr y xlv, y las explicaciones han Evado a me-
rable de Ia concepción dc la lí¡ica en la cultura occidenral dcs ." Menéndez Pidal conocía
p",t"..iq"xmo r¡acionat.
""a" "i
' ,,,¿,.,"' l,r',,
r,.,Iecr."'.nie g,lar,o porrtrgue r v 1o qur
de cl bcnltrnmo rcnacentista) ni en el DMgisterio de los PoeQS
i.,¡1, p,,¡ I¡'.o¡tes c,'rell¿na' del 'igJo xttt: ' oe-
'"".",."t"do
A su vez,la i¡rupción det estru.turalisÍro Pcrnitió abordar ]a !r dr Io cuJ, 'e que¡ab, de q,e ¿brien<io un¡ t orra de nue'-
líric¡ medievd y, muy en Particular.la poesia corresana del §i tms hisrori¿s litera;ias. advierra en rodas la falta d€ un caPirulo
glo xv con cntcrios enterameÍte nuevos.T La PcrsPectiva histó muy inlportante, mejo¡ di¡é, esencial Me refiero a los oágenes
iica actual,junto a estos cambios de orientación. hen permitido ¡. n,.ri,, p".',, li,-',,, b.'.,do. en 'u' tundrmenro' 1 zrce'
un: flor¿.ron de e*uJ,os sobre lo' ,,ncior', r.' cuJ(ro..nri rJ'. n'L indigena. o n¿c'on,le. .'' omo si II rndt ron ürica galrrro-
sometidos concinMmente a profunda revisión, y Ia notable me porruelre!¿, que \¡nrrll¿n¡ rcl¿m¿b¿ .omo PrcPi¿. no mr¡ecreta
jorr de nuestros conocimientos que, a su vez, nos han permitido Lt
""áu,. ¿i n¡rio¡,¡r". M ,, ¡¿di.rr ,. nrn,,c.trb¿ Jul,o r-€rr-
enteDder me.jor las peculiaridades esréticas e históric¡s de h es dor en el prólogo a I-a verdadera pocsia uxelland' donde rePlicaba
cuela.Todo elto nos hace esP€rar que cuanto aquí podanos de- ,..iunt,r,, ,,.'. M.nendr/ P.drl ) \¿ntiltJn¿: "l o' que r¿l dl
cir r.sulte enre¡anente (feliz¡lente) P¡ov¡ioral ..". o,. ."" lo. ¡¡i', ,rl,d"n que c¿\rÉll¡nos \ rnd¡lu"' ru\ie-
Vayarr-. ahora a L' in.u6, renct¿s de ntr^rro( . olo.'¡ r'.rrro'. ."" qi,-,",,..,. JIr,',c. v pen¿\ en s¿üeso.Como-$ PenF.v
o No f¿I¡ri¿n l¿s
Estamos lejos de haber suPerado tas lirritaciones de una visión .nor' pudrerun c:nr¿¡e en l'nsr'¡¿ errmñ¡"
( r'rro v \jn.her Albornou lu'ufic'ndo l:
de España gcst.da por la gcne¡ación del 98, esencialmente caste "1""-' á.dc¡n,.'',o
'ausencia
una lír;c¡ casten;na Por la durez¡ de la Reconquis
llJno, (nÍFr,. !n h qu" no 'en porbl, una apr. u, rórr ' on.-
pleta ni de nuestro pasado cultur¡l ni de nuestro Presente; en la ta;'" henos llegado a disociar una única persona en dos es
así
Edad Media no sóio convivicrcn, como ho)', diwersas rradiciones crnores disti¡cos. unAlfonso el Sabio, prosisü'v un Alonso o Sa
liter¡ri¡s, asentadas en las lenguas propias del solar hspano. La bio, poeta, que, al decir de algunos' no llegaron a conocerse'
co¡solidación de lat tradicion€s liter¿rias modernas, convertidas A <liférencü de hace cien años, i¡rcluso cincuenta, hov tcne-
en «lireiatur¿s nacionales, r 1o largo del siglo xrx, se produ¡o en mos en España un excelente Phncel de iDvestigadores que cono-
t¡e los siglos xnr y xvl; v el castetlano legó a este proceso rela cen inmejárablemente la lí¡ica galáico-Porruguesa'l pero (a pe-
tiv¡mente brde y de €orrna progresiva: el verso narrativo puede .r. d. Podtu sugerir la evolución política del último
juzgrne madur,, en sus verrientes cletu .yj,tglarcsc;,; coinien-
".-"t"
cuarto de siglo) estanos ie3os de coiseguir que la cultu¡a o6¡ial
zos del siglo xIIt,lá prosa no lo hizo hasta el tercer cuarro de si- t"
"..pt.
f"i","l-."r. "omo parte integünte y prcza esencial de
glo, dur;inte el renl¡do de Allonso X, pero el ve¡so ]írico seáa el lo ,t"e acabaía siendo r¡aáición cestell3na.Y sir embargo' Ia
1a
gran auseDte de este panoranu: no habría de apareccr, en una situación es mucho más compleja: enrre rrJ8 v r28o,la corre de
lengua hibridr de gallego y castellano, hasra el segundo cuarto l"on iu. .,'o de lo< m'r porenr" polo'
,o. rse\ Je LN,llr v',,o,"do,et
del siglo xrv, y no alcanzarí¿ Ia Plenitud hasta el segundo cuar- de ¡tr¿,.tón p,ra '. p-tenz,le'. mu' hot Je lo cu¿
ro de1 siglo xv. Nada que ob.jetar: también los caral3nes escri-
bieron li¡ica en rrna lenga rjem que se habían apropiado, el
provcnzrl, hasra estas mismas fechas y cl italiano no llegarír r nl
crear un tradició¡ ]írica independiente y coDsolidada hasta muy '" í"- ,.á. ¿oat.,
",u- .r¡
d¡.usión véáse Bek.r¡ [1e97':il v a¡res
le(. ! .,n dudr lo. ma, pnrngiosor. to\ vairJroi o te. dcdrc¿ron El grueso de esta sección, huñildísirn¡ a pesa¡ de todo, está de-
sus obras; tampoco esta siruación encierrr hoy nineun miscerio dic¿d" , un, dc h-' : s,irr, . po, rugue.¡: no .\
I'lologi.o. v h¡rdo oblao.on.ranr. de-nvr«;a.ion en et úl- posiblc explicar la poesia cortés del siglo xv sin la antíga de ama\
.imo siglo y nledio.rz No cabe duda cle que tos casrelanos de la Iírica tradicio"al de Renacimienco sin la.a/úQd ¿e a igo,ni
esta época co¡ociar de primera mano la poesía prcvcnzat, ta Ia sárira rnedieval y barroca sin la ¿¿",iq¿ d¿ ¿i¿"rnho a 1¡ tefl(ao, el
me¡or del peúodo, y de que gustaban de elta hasra et punro dc debate sarírico de csta esctrela. El caso de lasJarchas tiene orro ca-
subvencionar generosamente a sus creadores; sin emba;so. nrir- riz; paradójicamenre, ninguna histori¡ de l¡ literatura casrellana
gun dF conjunro,ubre lÁ Hruia ¡{e t^ tn,ra¡u¡a, hi,pani. pn"crndcdeero rex,o. .,un.u.ndo.obvilmente.nunr¿u.¿¡on
',¿brro
.6, que tanto haÍ proliGrado, juzgó opo¡runo dedicartes un ca está lengra. Quizá la inexitcncia de una tradición l¡oderm que
pitulo, ni abordar el problema historiográfico de cómo o hasta pued¡ reivindicerlas h3 permitido su apropiación sin ambages
qué punto aquel episodio haya podido dererniinar nuesrra his- quc, por otra parre, retorz¡ta consicle¡¡blemen¡e la exister,cia de
toria lite¡aria y cultural. Bara hojea cualquier hisro.ia de la lire- una poesia medieval de cuyr existe¡ci¡ no cabe dudar peñ so
ratura italiana, donde los capírulos dedicados a los oígenes y ai bre la que carecemos cxsi rotalmente dc tcxtos.rl
Due,:¿nto no son posibles sin acoger anptiamente la rr¡dición A p"'¿r J- J¡r,n¡. norc,¿.. rnclu.o )r Jn, gu¿'. q,," .dre, ie-
provenzal y Éancesa, sólidamenre asentada en el Norte del país .on de ,r¿rend ¡rci,. fu. S¡,nd. I 5j-¡n e ptin,É,o .n
eD este peúodo, para perciblr la gnwedad de esra mu¡tación en "po,rr. J
la t¡adición 61ológic.r el coDocirnicnto dc un conjr¡rto textual
nuest¡o pas¡do hisró¡ico.Y aleo p¡recido pod¡ia decjrse de las que hoy conocemos con el arabrsmoJ-arrla.t1Se trata dc extos
Hísnne des leurs Jransaises. b,.t(' u.¿Jo' , .rro , r, rre o conclusion de un poen J e* riro ",,
Naturálmerre, no es este el lug:r adecuado para resotver es- árabc clásico que denomin.rmos, con otro ar¡bismo erudito,
cos prcblemas; sin embargo, no he querido de;ar de tado esr:l di- noardja. Si elenco fue aumentaclo posteriormente po¡ Carcía
mensión, de ahi las dos primeras partes de la tzroloxía. En 1a§ dos Gómez y los nuñer¡sos prcblemas que plmtea su edición han
pri]JlerA|-, Ln p¡otohisrorid de ld líríca canelland y La ¡radiión ¡oua sido objeto de sucesiv¿s aportaciones, cada vcz tnás ricas. Hoy
, ,,,.a I s, "i,,.". h" rbordJdo .,,e penod. dÉ gc.r,crón. - , que contamos con un corpus de 62 poemas, algunos de cllos repeti-
ca¡ecemos de noticias fehacienres de una producción poética en dos cn más de una ñrenre, ransmitidos ¡ tnvés de 93 moax¡jas.
casrellaÍo pe¡o que, po¡ el conrra¡io, resutra ¡iquísima si arende- árabes o hebrcas. Su cronología se extiende desde ro42 hasta el
mos a la pmducción galaico-porrugresa y prcvenzal. por razo- siglo xlv.
nes de espacio, poco h€ podido j¡clui¡ de esra escuela; he selec L3 inrerpretrció¡l y e.tición de estos textos oficcc dificuhades
cionado sóto unas pocas muestras, di¡ectánente rclaciona.las con excremas. Los vcrsos clc las jarchas usaban lenguas que carecj n
rrovadores autóctonos (Bonifacio Calvo y Aims Moniz d,Asme de un¿ ,¡¡d,. ró , cr. r¡,, rropi¿ y c.r¿bl<. el moz¿,.be v el di:rf.
o Güi¡aut Riquie¡ y Pero dr Ponre), o tup¡esenrariv¡s d. un tipo to andalusí del árabe; h¡n sido ianscritos utilizatdo los cancte
peculiar dc patro¡r¡zgo que, aun siendo accidental, debió resulia¡ res arábigos o hebraicos que, edenrás de su diÉcil a.laptación al
f¡ecuente (Raimon de Casteinou y Attonso X), y he inctuiito sistema consor:rlti.o .le las lenguas romá¡icas. no rcpresentan
|ambié¡ algunos texros sobre los que la crírica ha debatido tá¡- las vocáles. Por Í,ltnno, las copias conservndas, e¡ parricula. p:¡r¡
g¡merre. r mi p¡rrrr ron ,.§,,t,Jdos no nempre r¿n pos,rr\o\
como seí¡ de esperar (Rannbaut de Vaqtreiras, Raimon vidál). rr Me o.upé de st¡ pandoj¡.n Behnn
f¡99311
r+ Prñ hs refe.en.Fs a h eürencü d. l,sjr.l»s rnteriórcs á srern. solá sólé
Ir97r:7,3]. El fub!ó füDd?.ional tue de he.ho s¡eúr Ir943l, derubridor de las
¡: B¿r..nr d6 purais básn05 de eros trub¡jos,Milá y Fonbnrts [¡sór]
los ji(hri en nroaxaj6 heb¡eas; nplürj¡ ¿l.orpús r lis d,ó¡xajtrs íBb€s cúct Gó
y C Alvar [,977] [¡e?$] p¡n el prnonnr de los séne¡os y coüie¡tJ-, ú
r ¡rcz []ej2l, d p.1nÉr mb¡a que se dedicó ¡ eros erudios, con¡inuados d.s
'. r! J, r r, ¿tL b"., ó óLudro !1L..o,1,. t.,ror t or l
po". , pt pués por stern [1e53].BoreIo JreJel, Heser [¡eóo],Ca(i¿ Góm¿z Ire6r y re7rl,
p "o\.do'."
a um visió¡ lnás ¡dualizad¡ Riquer [r97J], cinnamo tresel y Bosñ¿t er d/. Solá Solé J¡e7r. A Jones [1e8¡l]. Gxl.rés [,eea] v Coúicrtc brnr.ip,lnrenk
úeeal.
¡5
14 PRóiOGO VIDA IOÉTICA Y TRADICTóN CRíTTCA
deben ser entendidas como pocnr:rs o fragmcntos cle poemas, to- forma marcada por el parrlelismo y el encaden¡miento estróEco
mados ¡ n]odo de cstr;bi o, por lo gener¡l de .los I cuát¡o ver- o i¿i¡.a-prcn, se pusieron en el núcleo de I¡ discusión crudita so-
sos, a rrcnudo hcxasii¡lbicos, clc ¡¡¡a consonántica, a veces quizá bre los oígenes. Aplicando un principio grlo-centristA sieñpre
asonantrda, frecuenten¡enre n]rerna en las composiciones dc vivq Alfred Jetnmy'z{ consideraba que nos hatlábamos ante fru-
clratro lc¡sos. En corliunto, ho_v sc puede ¡ceptar quc l¡s jarchas tos rempnnos dc una lirica popular origin¡ri¡ de Fr¡nci¡, dondc
se vincul¡n ¡ un¡ traclició¡ süblitemria quc sólo ocasion¡lnenrc sólo se revelab¡ más tardc: la cútica vincul¡da ¡ le t'jeninsula lb¿-
intercsó al ,rrundo dc los aristócratas y los letrxdos,los irnicos ca- rica propuso desde el primer rnolncnto uü origen arrtóctono. no
paces de ¡ronerla por escrito. y nruchas clc cuyas c¡¡¡cterísticis exento de reivindicación nacionalista'5 Me¡téndez Pidal cerró
son cornunes a hs liricas ronrá ic¡s y a ciertas corricntcs tle la el broche de esra nadición filológica al senrhr quc cl dístico con
lírica latina del Medioclo estribillo era propio de la lradici(in lírica g¡l3ico-portugucsa,
En nrcstra selccció¡r hcrnos d¡do prioridad a aquellos tcxtos nrientras 1¡ cas¡ellana habúa prcftrido sienrpre el zéjel. Hoy sr-
que enl,rzan mjr il¡¡.¡5¡"¡..,rn h rr.,¿i(ión rom.i',ic¡ y penrn- be¡nos sobr¡damente que tanto los temas natur¡list¡s corno le
sular, pero hemos rcnido rambiér muy cn cüenta su grado de ro- candón de mujer en gcneral son un londo literario común
man rcl. Much¡s de las jarchas cditad¡s co¡¡o talcs apen:rs si cor¡o mínimo a toda Europa'ó y qu€ lo rrismo sucecle con las
¡¡ u,r¡s po,.,. pahbn. r.nrrrr. e. /. ¿', \únJ,,,)ro. fbrmas que les esún asociadas: el rcndcau o baldd¡, ctc cstribillo
son ininteligibls part qui.D r)o esté mtrodL¡cido e¡t los proble- ir)te¡calaa la rotroreige o cstrofa monorrnna con estribillo (Perc
mas de Ia lengla y la pocsía áralre;poco ihrstnrían ai público al sin vuelta, como en las «ntigds dt añíto),y cl zéjtl-'z1
que se clcstina esta antología. Estc misnro crirerio clc legibilnhd La cantiga de amigo construida sobre par.rlelismo con lei:ra-
es cl qlrc me ha inducido a dar priorid.rct a los rextos tal co¡ro ¡ren, basada cn símbolos del mundo n¿tural, es sin dud¡ la im¡-
los pubiica Calmés, con una ortografia not;bleDcnte adapradr a .qen del género que opera en le mente del lcctor2s l'recisando
la c¡stell:rn¡ habitu¡I, de lccnrr:r asequiblc' ¡l Iccror medio, siD nrás sus conrponentes, sc tnt¡ de un poema pucsro e¡ boca de
cluda poco acosturrbrado ¡ los complL',os siste¡1¡s de rransliter¡- ulr¡ jovcn que, con un lcnguaje sencillo y directo, se dirige a su
ción dcl ár¡be o dtt hcbreo qrre resulrarr, con toclo, indisperrsa- rmigo, ¡ su madre, herrnaruG) o a,nisa§) p¡r¡ habl¡ries dc L¡n
blcs e¡ ediciones destinadas .rl cspccialist:r. Por está n)iena ¡azón, amor nada recatado, habitualmcnte de rono mclanc<ilico, a1 quc
casrella¡iznremos la onomástica de los xurores árabcs y hebrcos cstá entreg-¡da- La form¡ exprcsiv¡ habitual es la esrroFa mo-
e¡ alguna de las f-olrrl¡s D1ás divuLgad:rs por la tr"dición críric¡ norrima, gcneralmente un dístico, seguich dc un cstribillo t¡*
española. bién monorrino, pcro de rimr clistnta a h est.oa¡ (¡a...8...,
Los cstu_dios dc pocsia trrdiciolu¡ se h:rn ocupado a rnentrdo generalmentc conocida por no:r:bre de un génem poótico fran-
d. ,r,go. Li pubticación del (-n¡¡-
de sus relaciones con las.¿fl¡i(rs
cioneirc porn\ut: da Variau por Tbeáflo Ilragr']t pr:so por pri-
¡üe¡¡ vez cn m:nos iie los csrLrdiosos el priner corpus poi.ticr.r '' U Earr¿jo dcJ.hroy Ir889], un din:) po.
de h ñlologi. ¡o"rá¡i.i, .ic.c todr_
Ljcr'¡'lo.r L€ Gdtil [tqJ]l )
ví¡ \.güldóÉs cn la.íti.¡ fi¡nter, conro
dc esrc górrc'to: no cr¡ ¡ral ¡)onrcnto, pLres l¡s rcorias sobre cl
orieen ¿e l¡ liter¡mra ronránica sinraban en este ripo ile poesi:r jr Pu la5 pori.¡on¿s rtigu¿r deüa crirn'r hnpnri.1. Menó,ilez Pchlo
[,seol,
no trovarlores.a () sogu mentc tcstinronio i dirc.to de Un:r Michaélis freo4¿:vo1. Il. cáp Xl. Lrpr l¡eró y rglarrP. III y Mcnó!¡1.2 Pid3l
lirica xnrerio, lá (xplic¡ción de I¡ ¡rl,rvillos¡ floració¡ líric¡ IÚr,:.ús 5{,1.
:ó Pia h bibliosnffi ñ:1s ¡eciente sob'. .$ós ttñrs..o'r nru.h¡ nr4'or infor_
europea de los siglos xrr _r, xrrr;por eso las conrposicioncs de estc m,ción,fümD bisi.¡s las ¡pon,.ñns d. Hxto lre65l. G.ngotir lt972l. Dro¡-
góüero, y muy e:r p.rrticular las c¡uc fucn:l concebidrs a p:rrtir kc l¡eó8:cap. I y ¡e8al. occ 0e7al, Beltritr llese¿, reeo¿, rqeal, Moral€s Bbun)
de elc¡renu¡s simbólicos d.l DruDdo vcgeral y rnirrral, con una l,r3,l, Lorcnzo cmdí¡ [,9ro],.r.
17 I,aE las v¡itd¡des erróllcas aso.idrs I e$os textos, Beltrrn
Ite84¡. ¡es4r,
:s sonsu úejn ¡rqueúpo hs comp6i.ioo.s dcjoh ¡ Zoró.M."dinho y P«,
:r Dssr [r3rr] d ho_v n¡ .di.ióñ «r¡lrncnr€ r,peÚdl Mcoeo que pu.dco !€se e¡ la ¡"¡olq{ld.
r8 PRóLoco VIDA TOÉTICA Y INADICI¿)N CNíTICA I9
cés,la rotnucnge); ce¿a p¡r de esrmfas repiren cl mismo lexto y cas. Sin duda,las del ripo con /erna-prer y simbolismo n¡ruralista
contenido, variando sólo las pahbras en h rnna heelelismo), Jebcn \cr l¡r i. fi(l(,.pue..on rrnrbién l¡s qu. n,ár,e p're.en
¡rientras la terccra estrofa comieoza repitiendo el úlúmo verso a los cspecirDenes curcpcos de los siglos xrrr a xv, bashnte abun-
de la primera, la cuaru, cl último de la segunda y ¡sí succsim dantcs en Frrnci:¡, así co'no a I:r li¡ica tradicional c¡ste¡¡ana de
meDte (l¿ix¡r-lrÉr). Las rimas son sltamente topificadas, y repiten los siglos xv-xvtt;cl resto pareccn ser el resultaclo de su adapta-
a mcm¡do no sólo l¿s ms¡nas ¿son¡ncias (í¿,/¿-¿) sino incluso t᧠cióD .r 1¡ esr¿dc¡ trov¡¡loresca B¡laico-portugr¡es¡, pues son nluy
mismas palabr:s- El lenguaje es simple y concrcto y la naturale- a6nes ¡ ciertos lnodelos de la candga de amor v dc la canriga de
za, como en l¡ li¡ica c¡adicionai castellana, esci bicn representa es.¡rnio. Con todo, no cabe duds dc que fucroü las írltimas.las
da, por 1o gereral con valor simbólico.:e nrcnos inr(lresantes par.r nosotros,las que facilitaron la enrrada de
De este tipo conservamos nedio centenar de composiciones; 1as pruneras en las cortes medievales, lo que parece haber succ
el resto, hasta más de quinie¡t¡s, responden e una tipología más dido haci¡ cl tcrcer cu¡rto dc¡ siglo xlrr. En nucstra selección,
trovadoresca. Suclcn rencr dos o tres esrrclas, casi siempre con forzosa:nentc mLry breve ci:rda la índole de cst¡ antología,r' da-
esúibilo (de rera,', en l¡ terminolosía sallcga anrisu¡). de unos rcmos priorid.rd J tipo que considcrarnos más popularizante,
seis versos que riman a menudo abb¡CC o ababCC, rienden ¡ r¡Dro por s€r, sjn duda. el que permitc una c¡pración inmediat¡
exclLrir el vocabulario concrcto (y, por tanto, desaparece 1a natu- de su beileza como por eDl¡z.r con l¡ lirica tradicio¡al dc los si
raleza y su función descripriva y siñbólica), de rin'a consonan- raios xv á xvn.
te, dotadas de paralelsmo de contenido (no rextual) y con un Dc l¡ époc¡ rrovrdorcsca pocos son los tcsrimonios c¡stella-
uso intenso de la repetición de palabras como clave retórica. nos qLlc pode¡nos aducir, y nos han llegado por ví:rs extrevagan-
Aunque la eonccpcion del ¡nror. los pe^onrjes y sus rnterr( tcs, inscrudos e .rónicas, co'no En Caldtdñ¿zot o C¿¡tan d¿
laciones se¡rr 1as mismas, tiendcn más aljuego ¡erórico y a l¡ tr1 Ro//ár. Su interés cs rnás elev¡do cuando los insertimos en unr
novación, ¡l toque personal del autor. Fueron, sin dudá, lá va- perspcctiv¡ diacró¡lica (aunquc su tcrnáticr gr¡errera, contr¡ lo
riantc qüe permitió a la cantiga de arnigo e¡rrar e¡ el repe¡torio que suele ctccirse, los aisla t¡mbión de la poesi¡ tradicio al pos-
de la sran pocsia dc la época v cn los r¿'¡rn»¡¿iros,ro ha.ta al pun- te¡ior), pero qucdxrl larri¡nos¡DeDte en cl .rire des.le cl pu»to do
to de que ninguna otra literarura medieval olrccc un invenrario
taÍ elevado de canciones de ntujcr. Disrinto es el crso tlc h segund:r parte dc le,4rrtrlogía, rnuy
Resulta imposible prccnar cuát pueda ser la relación de esre me !¡uad¡, pcro cst:i \icz por h incxistencia cte ¡cxtos. Tras l¡
repertorio con la tradicióD lírica prc-trovadoresca, pues ósta no nruerte dc S:rncho lV (r29j) en C¡srill¡ p¡recs ecljpsane el rico
la conocemos sino a tr¡vés .le su reflcjo en las jarchas y cn las pa¡roHnra que e¡ el cultivo cie la poesia percibíamos en l.r sec-
dcnrás escuclas líricas que de alguna maner:r la acogiemn y re- ción xnterior. Los provcnzalcs, igotada y exti¡¡t¡ su escuela, de$- -
su[a irllposible detcr¡rin¡r e¡ qué mcdida ésras le son 6eles, ni prreccn y la líric,r exllcg.r, rambién. Sin duda. tal fenómeno es
si existía,r dilc¡encias dc considcración segün los lugares y épo- rnás un problenra cle ransmisión que de creación; cs i¡rpensable
que la lírici desaparedera de la vida social, pcrc las guerns civi-
ro til nicJor e{uüo de.o^ju,i¡o les qrre ocuparon práctica¡nenrc ]a rotalidad del reirr¡do de Fer-
rslc rcrdo eld.AscDsio [,e7o].PItr io5
bolos de oris.n mtru¡list¿, Rcckeft [ro7ó].A2.vc,ro Fiho fre3al.Lem¡úc Ire38]'ím- n¡ndo IV y l¡ Dinorkl¡d dc Alfonso Xl debieron cortar de raíz
y B.lt.¡n [¡9ri4r, ]937¡. r98ea, r99.1 y ,997.1, rdn las esrú.ruris h¡ftics, Bell- el pape) rglutinatlor y, espcci¡l cnte, conlpil¡torio, que tuvieron
Bowa-En¡vi5de {re46l, lre7o:czp lt¡l. ravani lre366:r3-e]l y Arur, l.rs cortes dc Allonso X y Sancho lV EI cultivo dc la lirica t¡o-
Relthn [1935:2o 29J.p¡D ^senstu
Ia\,nBs,Aüinson lrrjj].E! erpüs conrpl¿rd |tr. pu- udorcsc¡ contiDl¡ó en Portugal en la corte de don Denis (t279-
irlic¡do pór Nn¡es [¡9:6-rr2ltl, el rdio.e¡tcnr de tipo Driis tádi.io¡al fue
r.nDdo por lle¡tran lr9d7ú1. Par¡ sus ftl¡.ioD€\.o. t¡ liri.¡ trin.cs¿, Fr.flk rl2s) y üno de sus b¡srldos,l,cdro de Barcclos,lic e1 compila-
,,a,:l.B.l,,Jr lrusr¿. roc ¿ r,,ru'e,,{l.Ty,.ur lr+rl.
'u P,,,¿ v' n.,, r l.r.
o., !. Bet,a» .r,,3.1.:,,rl p.,r,
"t,,ud"t" nLÁ nroi n El fudor intercs lo pú«lc npl'r h v¡ión de er¡ eu'el¡ ,uedi¿o¡c las a.-
.ion!I. oliltni Mir¡rdr [¡ee]l Frñ .¡ ko!¡do¡6.o. tologi.s de (:(hFl(r-l<¡nxx lrr§r] r AIvr Bclúrn Ite85l
20 Pi¡óroco EL CONTEXTO CUL'TURAT Y SOCIAL
do¡ de u¡ cancione¡o del que parecen derivar tas dos copias ira_ por o l¡ qur con.erv¡-no. de e.re p.riodo. ¡unque permire e.r¿-
lianas del R.nacimienro gr¡cias a tas cualcs nos ha sido posibte blccer aigunas hipótesis.
reconstruir esra cscuela: el Cd".iofl¿ro da Biblioteca Nacional de
Lsbod y el Cantioneilo da Bihtíotel Vatndno. Ntí se infil.raron al
gunos textos posrerio¡es a la época ¡roudoresca que, po¡ dive! EL CONTEXTO CULTURAL Y SOCIAL
sos nldicjos, hay que siruar eD ta corre de Allonso Xt. el re*o de
.uyá producción rcérica se perdió quizá irremisibtenlenre. Hasta Con el Cancio erc Ae Ba¿"d llegamos al peáodo hiscóri.o y ple-
Ias composiciones más antiguas det Cancianero de Baena. en l¡¡s
namente docunle¡rado de la poesia castellana,lo cual no implica
reinos de la coroña castellan¿, e1 siiencio de ta Doesía corrés en que se haya co¡servado todo: Baena actúa son crirerios tuerte
,
',, pcrodo e. ror ¡l s.n emb¿rqo. dos cl. L. compo.i. ion.* qu. menre selectivos. Fue conlpilado por Juan Alfonso de Baena,
rcprodu,.nro' ts?tnot g.fl¡a r Lr rarrr{a d, Rlron.o Xl, r,ene,i t, funciona o y letrado al servicio de Juan II de Casrilla y muerro
.,ng'.lJ n,DonJnt'iJ de d, F,o.r¡J! tJ py;\r.n. de rrn r prorundr
anres de septiembre de r43J;debe darar de hacia 1425 r43o. Hoy
evolución que anricipa las modas de li¡es det siglo xw: inrro_ copia cardía, de hacia r46j, custodiada en
ducción de )os quebrados y de tas formas zejelescas, evolLrción ia Bibiioteca Nacio¡al de Pa¡ísla. Tradicionalme¡re se vino cre
hacia una lengua poérica basada en el casrellano pero impregna yendo que estc ejemplar era el mismo o¡igúal y, sobre todo, que
da de lus¡n1os y pérdida de las récnicas construcrivas mái ca.ac B-.nJ h.bri¿ .opr,do l" poe.ia de mod¡ "¡, u rrempoi en p¿-
"ce recueil
terísdcas de 1a escueia galaico-portuguesa, especialmenre la <tis labras de Le Genril, les ceuvres que
tiDció¡ enr¡e cantigas de amor y de amigo y sus ígidos códieos i'on goütait ) la cour de Castile á la fin de la p¡emi¿¡e moit¿ du
expre.ivo, ¡brmLro, plJI, tr,-no v.on, epn,moi .. xv¿ si¿cle,,.rr Nada más lejos de la re¡lidad. Se trata de una co-
Ta bién^o(.,bui¿no
de este pedodo es un resrimonio exr¡3váganre, dos lección cn lá que aqueJ letrado pretendía salvar la poesía erudita
versos de una r¿n,¿(,¿ de erarnho rcprcdt:cidos por don
Juan Ma y sabir de las generacjones ¿nteriores, de remática mo.al y ¡eli-
nL-]. en lo. galai. o porrugu*e, :u,eqvr. in,r{r giosa. que estaba pe¡djéndose ante el éxito quc alcanzaban en el
gacio¡es han ido localiamdo otras inserciones que, sin embargo, rno,¡renro auro¡es como el jovcn marqués de Santillana y Ios
interessn m:rs para la ¡econsrrucciór de la poesía post trovado, co'rerrno. d/ .rr r cnrpo parrrdario, de un¡ nuer¡ concepción
resca cn cste Reino que en el casteltauo.¡¡ En definitiva, es mLry literarj¡ que giraba ya cn to¡¡ro a la te¡nática del ¿mor corrés y
al predominio dc las lormas breves, especialmente la cánción, o
de decires a menudo octosilábicos, más atentos también a las pri
lcmo e*udiosan .ójuD¡o de e$ ¿po.a,o,rás bien nrc¡ros de nftrp.+._ mens luces de1 humannmo que a la tradición escolástica.36
rtrción,Trvani [,es, dcsde Ii pe6pectia úovadorera )1á pafu de hs noti.ias -
dd sislo xv r"ipnno, Dcyernrond [¡e821 y Livennore [re9o]; p,runzio Conliene, en realidad, la prcducción relativa a los ¡einados de
rciliza un¡ ¡rospec.ió. de los etemeDtos .o¡runes a trs do5 narhciones
lrr93l Enrique Il (r3ó9 1379),Juan I (1179 r39o), Enrique III (r39o
P'tur
',vi i..nJ .{"'nod.tu. I'obler,Á.,,-e - úr',,.ioptJq¡-JN;dr; R.t,rrn r4oó) y los prinleros años deJurn II (14ir6 r454)j frltan sin em-
' ao dl.l ,¡q f,"o. i p .- rdro.,ró.i' -.,"'.,s ú . D,,.r ,1. ,.,;on"ó -.d¡o., bargo todos los poeras de nrás rclievc de la corte del último
iu¡que t¡nto su móiorlo .onro rr ¡e$tt"dos so¡ Druv di!.urib1es: mjs r..i¿"
(Gómez Mrnrique,JuaD dc Mená, el marqués de Santillara),:rl
re
^ uo" e, Por,' 1.",. ) .u e*' ji. rrooar qu¡ ..n,..du.,,..t..,r . t r. r,1o
.tr h .us!iórr. La e,rf¡E¡rión de e$c pÍ)ceso es todrvi? unr ñate¡ix pe.die.
re de un esudio exhanstivo. prD tos e$udios ¿n .o"c.ei. sób,e eros Éir".
l' ,¡ "ó,
ra PaD el mtrnüsc.no,Tnin n[]9ó31 y A. Ble.ux [1e7a ,e?e]j cn .onjünro,
e órb'óg.'1, d. , r
ur,o.l" ñ soD nnpotantes lós p.óloAos dos e.h.iones.la de Azicea y la de Durón y
tr las
rr A p$¡r de que ún dc $hs .o¡¡p.§i.iores, untr sürr,üa, haya
si.to .reI Gónzález Cuenca. que rcvclán dos esrdios su.esivos de nuest¡os conocimientos
nudo involu.rtrdr e¡ l¡ dncrrión sobre la aDro.tónir del gén.o (véan sregag¡o
Pi.chio rrntr y ¡e9r) _v or¡ en el próbr.m1de los orisrn.s del rÉ,nayói(É¡
oLf "l ,j ,n,,., ,.,o tr,"do tr"o.l o, c. " ue r., ¡ d vn - .r,u) rnrer¿, rr.
prn las le.n¡r¡s co¡úovertldás
sc Try¡ni r9ó5), eD a,rux .rsos si. !¿zón pó. rr¡¡a6e dc irr(io.ej
ta.dis..ó. rJ Le Ge.til [¡949 ¡9j]i7li sin c,rbarg.. e. gen{al, es iodtrvia el ñejo. eru-
'.inoó.ir" J 1,".i, or..ó rctlJno,. p,.,.{T rr..,:onr.p,,r,EU-"
.;. -.. jlnr M..1" r^^l \ t,n,,i I.o.8l dio de .óqinnto sóbre e$a épo.a.
ró Para ere pl¡nretr¡n.nro d.l problen¡a, Belo¡n Ir988d:42-aó y 2oor1,].
2¿ PR¿)LO(;O EL CONTEXAO CULTURAT Y SOC¡AT 23
gunos mlv activos va desde r4:o y, sobre todo,los grandes per_ pler o arquelipo gesrado á parrir de la prcducción de una corte
\on¿Jes.de li ronc ron rñ,ronn FÉri,Js (o,no el p,.p,., R.y. rcgia, aunque acoje también numerosos especinrcnes de pmce-
.Lr vJlido {lv.,,o Je Lun., v ct Üli,n,. EDriquc d. {rrgó,r..,v¡ dencias diversas: autores más antiguos qlre se repuiaban como
producción }l¡ dc.d¡ul,sc por tos a;os en quc B** .. i,1,a a.t clásicos (u¡ Mací¿s o un Fcrnán Pérez de Guznrán scrian carac
Cuúowrc. Los góneros predilectos de l;r época que interesaban teÉsticos de esta tcndcDcin) o nlaesrros indiscutilos, como Sa¡ri-
¡ Baen¡.enn ln' Licz¡r.\ ). lJr preHunrJr v respuev.rs; h poesrr rr_ llana o Meüa. Conrpagin¡ndo el cstado actr¡al de nuestros cono-
nr¡ un¡ runc¡on en)rn.nk.m.nrc ,ocut. con r¿pli.r, y , onrrJrr¿_ cimientos sobre rlgunas coleccioncs y rcbre algunós au¡orcs ha
plica r la pr,-rdurr.rórr dc lor poer.rs Lorresano\ y i on un in)por_ sido posible trear un esquema, válido en sus lineas gencralcs, a
tent" paprl rc.-ru.rdo ¡ loi {ti,r¡eros drrlosJdos- tos renrrs nrás
)
fre(uenr(, \r) lo. polrrreor, rrroraies. úlosól,.os y r.o¡óg¡co\ t¡l
percir dcl cual hc org¿nizado ta selección.
Por otr¡ parte, no cabe duda de que, habitual:nence,la corte
contrapanrdr. lr,Jlt,rún ru.te.o p(\¿J, y poco arrJ,rivr prr.¡ re¿l no.ól- era un loco dc cre¿, rórr lrtem¡i¡..on sus pnrpios
nosotros. Por orra prre,los aurorcs D1ís antiguos utilizan «)d;vir poetas, sillo que, odcmis, en punto en que contluían y conjun-
cl g¿Xego en .u poc\i¡ ¿',,oro$. y tJ icrmi,¡ologi¡ ré, nr(r dc t?ban sus expeiiencies aubres proccde tcs dc cortes señori.les,
B¡cn¿ r.'u,¿ unr fuere innucn. u dc t.. .Jncioneros gr[c!o, v a_ veces adversas- En la de Juan ll podeÍros ver por u¡1a parte ¡
del penvrrucnto poérrro del <rgio xrv:17 pues er ,
<olo rccoFro r.rJ -,,pÍ,ai, "" Alv¿ro de Luna y poetas que gBvrtába¡ de un¡ lonna u otr¡ a su
f'odu(. ion. .irro que ordenó tos aurore. p.r alrededor, corno Juan de Mena (rccuérdese la posición de este
epoc¿s.v por su pr<\riHio lrrerJ¡ro v ct¿yfi,ó \u obrJ por ginr_
m¡gn¡te en €l l-¿ú¿ri,¡o de Fo/tund), pero obtas como los P¡ov¿¡-
ros poctl. o(. L, a,c1I, r.n,to c.r(i I , oll)porx ion rnedi.I¡r. v.rlio,.rs üios dc Santill¡na, un encargo regio rnterio¡ 1 la caída del priv.t-
rut'r¡'Js,nrerpreut'ws o inrroducto¡r¿s que resultan un rlocu_ do, y su inrercambio de coplas con Men¡ sobrc 1a cuartana del
rnenru )nrpofl Intkrnrñ s¿tu (l t,rrorúdor .t teór ico de b trre_
) Iley, prcbablemenre muy tardíos, po¡rcn de m¡nifiesto 1¡ facultad
r¡tur¡.¡r Por el Lonrh ió. t, ohrr ti¡tcru. eo .spcc,¿l l.,s c¡nc,one, regia de atraer las rnejores plumas del Reinojle el Cdn io,l?ro d(
.rnrorosr\. lcseJ /u,,rs \erenrrr. J pe\¡r d. §u prcdomioio en Palaao, compilado segura¡n.nte en el c¡rtorno de Jüan dc A¡a-
comprlr, ¡o¡rc' nlrv po.u po\rcr¡orr\ conrc cl t:a .,on?b d, pa- gón, reúne Ja obra de los autores de esre entorno, pero t¡n1bién
¡¿(¡t. v .{ ,s po, ,. prr.(n h¡be¡ rnt¡ado ¡ rer otquc Jrt pr(\r_
la dc su encmigo Al\aro .le Luna ), h dcl propio rcy castellano
gio de sus autores. couo puede ser el caso de Viltasan<lino. hasta c) punto de ser el rnejor reprcselnnte dc l¡ producción.le
csre canc¡onero se ilaugura una rendencia que ha per_ su corte. El caso de Juan del Encinr, rás tardío pero me.jor co
.C9D
n1itjdo,.-{rorro ,,D&, un¡ Feriodizació¡ i¡rtuitiva de tá p""ri,
a" nocido, revele cómo un autor que luchó teD¡znlentc por entrar
este rglo b:r(rdr e,r l¡ .:or,\ qu. t¡ prcdujerun. y q". ,"n,,.._ ¡l servicio regio, pe¡o hubo de manrcne¡se x distancia, entre la
nro, .'orn. br.".lc l; c.rru.turr(rón d,.cirr,{,ro1o!¡¿ Cr,,.io. corte dc Alba. las cortcs cardenalicias de llorna y las ca¡ed¡alcs
nc,os lor h¿y de ¡li!er\o( ripos. y crrjn Llos dc.eiro¡los eUos de Málag y León, produjo una obr:r fuertemcnte ccntr¿dr cn el
coprr nr.,. ü rrrclo',urorir¡d.r de ur¡ cofle lir.,rri.r. pero no servicio real.ao Lo rnisrno succdió con Antón de Montoro, al pa-
cabe duda tle que, en casi todos los periodos, exisre atgún cjem_
recer ¡l servicio de lá noblezá andaluza, pero quE Feriódicamen-
tc dedicó ohras a la l\eina Isi¡bcl.
r I nt. I.. sr,'.tro. ou. .F .t, ¡n rn en \u roirhd,J ¡l L¿x,,u,oJ /r Por otr:] partc, la convivcnci¡ de divcrsos ¿utores, Ia hege¡no-
¡d¿,r¡¡rdpe.I,¡
,. 'Dr'rrc"^ nía de elguna Ggrrra prestigiosa y, sob.B todo, Ios gustos clel pa-
nr.p.ar.J,{r.,r,,¡p!\ór,str.(4.tn-
l.r rr:á/l! M{'J:7, N.e,r ., I ruTj I I ¡hrdor I,o rr ¡. p"*_ i*¿,t. ó_. . trón, hubieron dc influir poderosanrentc sobrc l:r produccií»T dc
pohi ,r1art. rn.,,,n1..,hn ¡ ,4 _ . § r . .
:,$,ra só,,i2 f n .1 F.¿,r prne de po.r
l,ur(l y§e,.1r.,o. (:.{n. h,u,nr, J. -t.\ p,obhnus pu-de ;n e h¡no,ál
. , r
t
\ ¡c.-r rle lr. . rsi polrricr.,n.et.,nrr.. l" ,a uperJ, ron e' ono-
den. i¡ no.l¡.1,n tJ..,,-res p.,,,tel,\ dc tuJ,. I J. (-¿.uii., ) c ¡ic;r v social del renÚ despuÉs de 1¡ pesre ¡eg¡a de rt18 y de las
fonsov de Aragón; ésta acogió numerosos poc¡¡s de o¡ieen cxs- guer¡as civiles del nredio siglo anterio. Jlrnto a la cornpeteocia
¡dlJno que ¡ t ¡.rril, l,¡b ¡n de rútv, r rt upr d( \,iiier \ cn cl mecenazgo y la creación lrteraria y artistica entre cl rey v
JuJr)
Li. Dueñ¡s sin i¡ más 1.jo, y, a ix tuz de los c¡ncjolreroi de'o¡i un¡ noblez¡ poderos! y ric¡, convirtieroü este periodo er unr
gen rragonés, ¿dmi¡aban sobrc rodos a dos pocras casrellanos, época dor¡da de I¡s letr¡s y la cstérica crballcrcscr, quc scría
S¡ntiliana y Mena.A pesar dc lo cual, buscaríanros en vano en ta nostálgic¡menre evocada por Jorge Manriqr¡e en sus Coplas:
, ú,.,c bJ'.clu,'e. I o nr¡ol Jnd urr.r
¡rodu. . rór, «¿Qué se hizo el re1' donJuan, / los infantes de Angón, / qué se
(rblc en \(r\o dé Jrrc m,ro¡. lene'r .,- l.,lrnrz.,nr, rrrnétur¿ Jt- hlcie¡on¡, No c¡bc duda quc cntrc ]os años 3lr v los años óo.te
)
gó,i. ¡. p,e.¡"n'.,!e lo. p.,,du -o túe rr,rro. vJre. h,bi,n este siglo- );r poesir corrés vivió su pe¡íodo de mayor creatividad
pu-ro,lemod"enh.o,,..¿.r"tt j,J q,rilih,lo t,, s.l, dc rro
delo. erud,ro< , hu. ,¿no\ . on jo Alo,).o 4. { Ferrl:n lJérez de Cuz¡rán, en sus C¿¿em¿,oa¿r y stmblanzas,
",rJce,
pues a la más inporrante .ic csras corres.Juan II n.
_ _Valamos dice ctc cstc rcy qire «fablava cucrda c razo¡ablemcntc e hrví¡
cíó c¡1 r4oj y fte coronado en 14o6, a la muertc de su p:rare en_ coDocimiento de los ones ... Pl¡ziale oí¡ los omes avisados e
rique III; reinó hasra ¡u muerte en 1454. Duranre su Dinori¡ de
sr.lciosos e notava ¡rucho lo que de ellos oia, s¡l¡í¡ fablar e en
edad,la regencia tue ocupada por su ¡na.tre, C¡Lrtin¡ de Lan.as tender latín,lcía muy bien. plazíanle mucho libros c cstori¡s, oía
ter, y su tío, Fernando de Antequera, coron:do re], de AragóÍ en muy dc grado los dizi¡es rimados e conocia los vicros dc ellos,
r412: ésre, duranre esre período, convirtió ¡ sus hiios en to-s árbi- havía gran plazer en oír p:labns alegres e bien apun6d¡s, e aún
,ro. de IJ poliu..r oe¡,ns,r,rr tuf.n.o -t MrJrr jrni;. ,.,i, rev,l. ól ¡resmo 1as sabia bien dizir ... S¡bía del arte de la nlúsic¡. can
Angon.Ju;rr. rnor de r
"m y d,,que d- n"fi"t. v . on.
p, .rr.o ia tava e rallía l¡ien, e aú¡ cn el justar e juegos cte .añas se havia
rey de Nav3rra por su marrinonio co¡ 1r heredera. Bl¡nca bien,;como vcrenios ftc pocta ocasional, al iguai que su priva
(Iazo) v sucedió a Alfonso en la corona de Ara!¡ón (r458)i Enrj_ do Alv¡ro de LuD¿ y el infante Enrique de A¡agó¡.I"os princl-
,j,,i. \cior .1. lcde.,n"y or,tc de Atbu-ouer9u, rucm.re.rmd- pales nobles de su corte fueron poeras, a veccs ran preprrados
S ntiago r ronoe J. s¿n F. eb"r de (Jo ,'¡z por .u rnJ,-.nru y vocacion.rles coD1o el Maqués de S¿,itillan¡, y también los
nio con la infanta Caratin¿, hernr¡ná dei Rey casreliano; SaDcho, burócrat¡s, cor¡ro su secretario y cronista Juan .te Meü¡. ED cl
maestre de Alcántara, murió prematuramenre pedro, et menos
,v pe¡iodo precedentc, en tl C¡ntiorero de Bazna, los podcrosos
doracto de parri¡ronjo, mu¡ió duranre lá conquisra dc Náirolcs. c¡nt¡b¡n sus amores ¡ ¡ravés de poetas mercenarios, conroVilla-
Sus hljas fueron reonor reina conso.tc de t ortug3i por su m:r_ senclmo, pero a partlr de esta época,y has¡¿ crsi el sipio xlx. todo
t¡imorúo con don Duá¡re, y Ma¡ia, rciná de Cast h por su matti_ cortcs¡üo que se prccia¡¡ debia se¡ poeta. Es er1 este Dlonlento
nronio conjuan IL Fe¡rán Pé¡ez dc Guzmán diría de é1 que «sus curnd¡¡ ¡rra¡c¡ el gran prcstigio social dc ia pocsía ciue tan es
6.jos e fi¡s poseyero los cuarro reinos dc EsDaña,. Su; ID.:h¡r plélrd os tuutos vr a dar dura¡t. el Renaciniento y c1 Barroco,
po, el poder. ru,,d.d.. en L, JI,L,h¿ -n,r--nirJ .lp
J,,.,, [. oto y es posiblc quc cste cambio se det¡¡ ¡ las anclones personalcs de
contrapesadas por la astucia y h3bilidad de Álvaro de run¡. su Fcrnando de Antequera y sus hijos.
priv:rdo, marcaron ro& nDa épo.a de s¡.r ¡eiDado, hasta su ctcfi_ Fernando y sus hrjos cortribuirán más que nadie r intrclducir
nitiva derrota en Olmeclo. en r,f4j. v sLr expulsión de C.stilta.al e¡r Castill¡ 1¡ esplétrdida l¡nt¡sía quc, cn otras cotes rte Europa,
enrpezába i donlin¡¡ po¡ este ,rismo tienlpo. La vida se mpreg-
rIPtr¡x Ix hrstoriJ dc.re pcíodo so. cscn.iatcs los esurirós.ie
n¡ clc esta a¡tlflciosicl¡d qire Huizinga ha ll¡rnado certerenre¡r¡e
Sujrez Fer-
nández,A. C,nell¡s López _vJ.Vl.eDsvives Ir9ii6] y sobr. to.lo, Suár.z Fc¡.án
orostalgla de una vid¡ rrás bella ... Fernando y sus hijos viven
dc, l,9J9lj pa.r l{¡ nrtantes de AruCó¡ ¡enenrós L .ronog.,¡r n¡¡e¡sos en el artiEcio dc lo heroico, cabalgadas eD tierrar n1n
de Benito Rur
'o_ ).1 P',¿ I 1',' !.d.1, i".,.od.q,.r"t..r , q?!ó.. \"r ,\.,.trh-. §ul,nrna\, torDeos .tcstumbn¡tes, cortes de poetas cn quc des-
roe.l . prJ rl, (orno. r(c.,,.,,,1."..,b,,,, t¡ ..lri-.1 cuell¡D los nobles por encnna de todos,lujo en 1os trajes que se
'
26 EL CoNl'[XfO CUTTUIIAL Y SOCIAL 2',1
Lolr)pl,c¡n v k(.lrgan. despl'e8uc Je rique¿rs.6est¡s y bJnqUetes. tá imposiblc xsignar todo este¡noviniento a I¡ iniciatira penonai
dpta po' I Lpúturus d. la dirá JorFc \4rnnqu( ¡i del l{ey; pero no c¡be duda cle quc esre amplio movimiento
CiertáDrenre, eD sus corres s€ obser\" un itnpulso singular dcl culnrral y lircrario o¡conró en su ()rre cl soporte reccsa¡io.
+pr rru crbrllcrcs. o y u,r ,unipulJ on dc , r.nr,:.r , y sm el quc tales rctividadcs no hrbían podido superar el estadio
'.rbipo)iu.o,.
Drot.. r\.. ! oI)o I .rrl¡nx IR\ trnrbr, n (\ . rerro q c de inicirriv:rs ársldd3s.
rodos tllos demosrnron afición ¡ t¡ lirica corresárMai v que en I loy sabc¡ros ql¡e l¡ poesír cle esra corte se nos ha consena-
.us (urt.s \e . opirrur v rr, opi)roa er)ro. ñ n,j. ! in( ronc«^ ¡ clo furidanrcntal»cnte i rravés del Caneiorcro de P¿I¿d¡ (SA7),
t,rc
en la.¡stellana;a6 pero un ¡nálisis de estas obr¡s ctenruesir¡ áu¡rque uu¡ parte de 1a nrisNa pasó a las de Navirra y Aragón,
que, en poesí¡, l¡c.on dependienres de la corre casrelaüa, cuyos inreg¡áDdose ta¡ubjé¡ cn los cancioneros dc Hcrbcray (LBz) y
principalcs ¡utores (Sanrill2na, Men¡, Gó ez Manrique) vene¡.r- .I,ri,/'",¿,Mtr. y er, el :r.1uerpo. hny ¡"'dido. á.r qL,c proc"den
b¡n. Por Rdo ello, es ¡rruv probable <¡ue et imputso dc h poesí;r los canc;oncros napolnxnos de Srú,l,ra (MN5a), Ro,¡¿ (RC¡) y
. ¡stcll¡I¡..rn rFurl .r turo¡J ,.\.cpro Irrlir. por supucsto) ,cr wncdd (VMt)-tB Sus productos más ambiciosos, las obras mayo-
,esuk¿Jo d( loi inri.(s(s del ¡buhco e ncap,/ luan II dc ( J- rcs de Me»a. Santilla¡¿ y Górrez Manriquc, suelen tal¿ar e¡r es-
tilla ) de una conjunció¡ providencial de nobid cducados v di- r¿s compilaciones, quizá por razones de su innovadon posición
lcnantcs, con a6ciones liteiarias, cuyo modeJo seírn.., ¡rni,it.rs esródcá, quizá, scr)cil1¡rDcrte, por ser posteriores a I44o, Fccha en
muy drstinros, Sancillana y Enrique deVilena. que tcrnrina, por Io gerrcral, la d¡tación del marerial de origen
Pcro J rnsnro tiempo,la cortc deJuan I fue ei ta er clc a.tap_ castcllano en estas colcccioncs, y debc'mos buscarlas eo c¡ncione-
trción del hu¡ra smo ¡ la rradició¡r cu¡tura.l casrellana, u¡ huma- tus posreriores o e¡ los individuales de los dos últi¡nos autores.
nismo que se cxpresaba, :lnle rodo, por ta asimilación de Ia culRF Como rcgla general, en estos cancioncros predominan los géne-
ra clisica y hunranísrica a rravés de versiones c¿sretla»¡s:l¡ difusión ros ligeros,la c¡ución,los dezires anrorrsos brevcs y la poeúa de
dc Sénc(-¡ y V¡lcrio Máximo, por ejemplo, tas traduc.iones de
Enrique de Villcna. y Ju¡r de Mena, ta relación con hu¡ranisr¡s
italia¡ros como Picr C¡ndido Decenlbrio, Gianozzo Mdnelri o
tJeTó].'tite l,e?ol, Rus\cu l,e?81- Rico [¡e?8n y ree]. ¡ú.quc (entrdos cn uDi
Leoturlo BruDi y la acción dc penonalidades conro AJonso ctc épo.r porte x,v.. ptuLletrDs de.rí.te. mis sen.nll y N¡der Ile7el,ói.oúo
Ca¡tageoa y su flmili¡ o Alfo»so de Madrig , el Tostado. propi_ ld ,á5 (.ie¡Es .1. l..Nv!¡cc f¡e3¿, resó y eer l, C,liedn [¡e3e¿1. .l p.ó]oe()
,
ciaro¡ rn cambio norablc cn ia perspecriva cuhu¡el sin el que d. l{oúnd ¡ ñ edi.nti drl Ii?¡ú, ú.xlu.üo For Per. Díxz .leToledo ['99]1, Gó'
n,.2 Motuno [¡ee¡j. (:rcs,s lrrejl. ModJ f¡eer y próloso ¡ l¡ edi.ión de los
no sen.r porblc. por ejcrn¡lo. la gran poi.ir Jlesóri.r y c¡rJr(.r ¡i¡,¡ d¿ li,/ln, de (itugcnr, 19961 y S.rés frrg?l
d< S-,¡rll¡n,. Mc¡,., u Cumez M ¡riquc a- NJn,rrtn,r¡rru re{,t- a¡ P¡r¿ el C¿,.io,.n, d¿ ¿rd,io te¡cnros untr prn tiv¡ ed¡.,ón p3rcial.po.o.o-
ro.i.l.. ,1. l'¡--.z (:(-)Drez Nicq [¡33aI: n..(rc .o.o.nni.nro hkóri.o de 1or
¿ukk5 ¿lli .o¡ie¡idos dep.ndc rod¿ri.r prn'citrl ¿.t. del e*trdio p.climinf i
¡: Sutez Fúnirdez [¡e5e:r05] Ri& hr se¡iüdo oftos ¡specros d¿ ejc fenó- lá .di.ló. deVc¡dr.ll d€ Millí5 [,ea(l y r estrdio prcccdcnte de her]1. pan d
(no l, !d¡ (oir.Jnr (n ntr lrr^, r ro.4l y rorr.\ tl,n(\ te\o d,spokmos d. h.drión dc Aluoz Peunero [¡eer.Det Cd,_
pol,n.a
"" ",, n, .,.r,,¿(,oD "úscukl¡d2
l, rr'ol rn".'d,r¿ i L/¡,.ry posee,¡os l¡ ednióü drAubnm [!e5,], b'¡bién.ó¡ cx.eleD-
{1 A\p.!r! que {ilrr, \ ,(¡sri,lr' ,(nk T¡tu lrrT!1. tú e$ud,o hi$óri.o dc sur poet,s. y Io nisDo pod.ü)or decl¡ ¿el Ca dorcro d.
{¡ cu¡.in.r¡Jm McJnr ' 1,., t¡Jr,údo tr rr.n.,o,r ,oúr( lInr.rñrrk.¡.
ron Jr rJ tr- Jr,i,iiq¿ g(i.§ ¡ ¡d dos lolúDEoer de salvrdor Migucl fr977 y ¡9371, ru.qu¿
Ju J. l!^R.)c§( rrótr(o,v{r d,R,,,,ln,¡ro r.nc¡ros otrs edi.n,rc ilel ¡úyor nkrés como h hntóri.r d€l it¡qtés dc
.'(,riu''
Lr,-ro.,"D,rrhp[,'cn.lpsn,
r, r.. ¿r.,. .¿i.er"., i . r(ro ,,,1JJIr- rrt d( D r,¡ ,o. Fncun¡i¡ d.lvall. y Sancho R+óD lr$721 y ltr prl.osráic¿ d. M y E AlvÚ
¡r U ,.ru¡¡ru-rr,, .k r¿ hn, r r","tu,¿ .,¡ ({. p.¡iodo
e, et .g".,..rrro .,.,r l,esrl Mn red.ot. c5 L.dición {tel Cd,¿ú¡.o d¿ Mr¡c,¿ po. ciceri [teq5l.
hl dcl dutl'o de tl{rc l'rr!t. Pr¡ cl e$ud¡o de l¿s al¡.ion.s c¡tre c«o ¡¡¡¡u*.nc hay ex..¡ente l,ibliosñ_
l1)," , ,+ ,r1,,úl;..*,J r.,p",v.r",,., ,,,,a1
t7 E5 ¡¡rNir e impo ¡d.c h bjblios.tir $br.
lir, nunqnc se tri¡ de un ¡spcc¡o c gend¡l ¡rJ coiro(ido: P¡.a SA7 son tnry
h,.ovrd¡d irLl...,:¡ ¿¡ li.-r! rjlidJ: l¡\ páanr2r quc lc dedi.r Dutton lteTel y l^ d. I*o l,ee7l, p¿D €¡ nu-
hUr d. lr pr nrD ,xnJd Jel ,'qto rr. r ,o s u,-ró obleuvo JJ r.t!, r r r. nnrÚno d. Modenx vétrs¿ Ci(.ri l¡eerl ]-, B.hirn [etr prcn! ¡l p.n l$ -..l¡.io-
Lcnib .onrplctr,snú situ¡rla sókr en un ¡ú..o n.rcntc; á ld rrL{o\ ¡e, cnúe sA?. MEr y LB: cnüe oúosi paü el c.'tj{nto d. *tos c¿n.ionercs,
}h .lir_
cos de LnlJ de Mr¡ki.¡ [rero] y Briiher l¡eóel, hen,os de añtrdir tos dc ChnI()
2tl pRór oco EL CONTEXTO CULTURA V sO(:I{L 29
circunsra,l.ia, y tieneD una oricnt¡ción rípicamefite corresan¡; o¡r¿ L oroorr:¡nd¿ polrr(J, cua¡o 'u ¡ 'drc v ''Ja 'u lrmt
es untr poesia social. concebicia co ro pasatiempo y lucimie¡ro
'r.,
t',. ru" l,'"ia" , Ñ;p"le< por L rcrru Jurnr Je Anrou-l
)urr?7o'
dc una nrinoría que sc consideraba selecta. Quizá el cpccto más d,F le desieró.r.e.o' .n Ft l(cv pr\o I lr'ilir' pem 'u
sorprendcnre, si los conrpararlos con el de Baena, es Ia ausenci¡ ili,dr ("mb;ó de opi"i.n y '¡.2o.
i,,)p(/u .rr,r l''rr I gu rr'' 'on 'lÑcr
de composiciones sarrricas y de los grandes p¡oblemas políricos sos xltibajos, que *,¡á ¡-á 1442' cu¡¡rdo consiguió cl do-
e id.ológicos clel nrunento. L¡s novcdades jnr¡oducid¡s por el minio roial dÉl Reino.
"" tltentó desPués iscgurxr un provecto he
Marqués de Sanrillana con sus grandes d(zir¿s ategóricos ñarca- geflónico sob¡e Iralia y el Mediteiráneo oricntaL que no llevaría
rian una notable cvot¡ción h¡cia ün¡ pocsí¡ más culta y ambi- i término; nurió el zi de.¡ulio de I4s8 Su nuftnnouio h¡bia
'tp 'r ''lo d 'u rttu:cr' rl
ciosa, inrpre!¡nAda de crudición clásica lmitologia y persona.jes rc*rlr¡Jo §túr,l v vivró ¡ricrr, rnrcr rc qur
históricos de cxrácter cjemplar), que urilizaba como inedio el ver- en sr¡( t,erras o.lú,.s; err N:p'le' go¿ti rrn ¡rrror otoñ
'rmró
\o de artc nlayor y lrna sinrax¡ y un \ocabulario fuertemcnte v"¡p¡.ion.,.1., fértil .n lrr. r.,ntr'' 'rpolos¡ricr' ' on I rr' rczr¿
latinizanres. Sus tcn¡s, adem:is de los ¡morosos rradicionales, se l ni"*n...,r. pretc,'d.rír 'nr. 'l Prt''' irlriu' úo'u rcr'rü L
antpliarían hacia los conteniclos políricos y rnoralesae aurrqrre, a ,""1¡cion acl .o" M.rri¿ .lt C¡*rllr P rra ' rs'r ion
diferencir del pcriodo h.rencrr'c..< (cnrr.,ri.u, nrá. en pcrspr,,,-
',i,r.'n,on'o
el Rev.A su m¡ertc le sr.rcedió en la corona (lc Aragóü su her
vas a largo plazo (la re¡ltrncia al arno¡ el estoicismo y la rcsisren- m¿no lu¡¡r ll.rt rcv dc N,:vrrr.r v padre d< Irrn'rrdo cl t rtóli-
cia ¡ 1a advenidad, el inconio de lr culrrra y la poesía en algunas .o; cn ^'tjpol... .,r' h¡o nrrurJ F.r r¡ntr. c¿l' z'' d' l¡ drn¡*i'
obras de Santillana,la unidad polítice c¡stellara y Ia conquista dc ¡r¡conesa dc lr¡lt¡.
nosible que el e.plenrlor rte tr cortc nrpolrr'rrrr tlcl Mrgrtr
'F-s
Granad¡ cn el l-lberi,io de Mena o la regeneración moral de la
«rciedad en srs Coplas de las perado-( que en problernas "1"," ¡-,.cli¡s.Jo¿,mi. J, lo co¡ven'en'' Ir ñ;:tr d' <r' hcr-
más concreto§, como I¡ asr¡uilación de"rol¡¿1¿,
los conversos o los dcsór- ,..n.,. l;,n...;", t'.¡,n.r' r,v ,le N"\¡¡r'' L lLrcgo dc la
.lenes interDos (caso de !¡s l,'il¡,,.ler de Inperi¿l), quc habí¡n do- ,.,"n: i. Angón. I'o"ur qu' 'olcmos rJrrrrbtr 'r lr cortc dc Al-
minado la poesía preccclente. ,"'xoV ¡u-rn. . r'r,r,brén v'n, ulrd" iL'r 'r lr"rrrrrr)o J v(('\
FÚnaDdo dc Antcquera, lrermano de Enrique III y regcnre .on -rv". ."".,n,;, v segur¡d¡d: f'trs¡nros p"' e.¡rm¡l'> 'tr
de Castill¡ a su rnuote, íue coronado rey de l¡ Corona de Aü- 1 ,.,¡ J. bLr<¡1,. v T,'rr.ihs. l uvo r¡nrbiÉn ¡'o' r:r
tr"cr t n lr»¡rur
'crtalana,
són tras el Conrpromiso de Cxspe (rarr). Su reinado rue breve, conro lárn rere»guer de Masdovcllcsr¡r cn la Práctica'
pucs mürió en t4t6; Ie sucedió su prirrogé'riro, Alfonso V 5o c:r- ."r ...." p"e;.* dcbicrÁ csur t¡n estrech¡nrentc vnrcüladas
s¡do con:o sabeu:os con Maria, hcrma¡a dc Juan II de C¡srilla. conlo sus políticas respectivas: Alfo¡so cr¡ el jcfe rlel ljn¡je' v lo§
Fastuoso y ambicioso, rnranrc tte las lerrasrr y habilisimo en su
.'o. J. ¡urr" " j,I' i.r.i''i Úr'J ' crr l ''"1"' rr_ l uol r'
Ó
'','
I'Arn!'.'n Ñ'P J' 'Jr''' r''-i' ¡{ !'oe r ' v"l
re PJc l,¡ po¿si¡ dc r{e p(riodo, rp.úte dr los tru¡ios genc¡¡les dc L¿ c€¡til ,,"¡" 1., ¿ro,, r,,e.',,',,,'o l'.'l'i'
[¡e¡e rer]:71, s.udi.ri Irerol. Behr¡n Ire83¿:1r-4ó],w.i$ ['eeol y Cd¡ Ri- ,,; .'"" 1".,... i'" l.' ü'r""* rñ.' dcl r"núdo J'l Nlrrn 'n'!' ! lI P'\'J 'l'
g¡ll lreer, Áí co,ú los de lrorsc, Sálv¡do¡ MiEuel, Arbru¡ yven¡lÉll d. Millís L.,i",.,-, ¡ tr,'. JJ,.,, r" c'(:'o\,',r, ( '-''LD ^'¡c'r' ¿or'ü l
r¡ib¡ .itad(tr. vémc cl ensrro de Líznro cfr.rer soiir. el weso de ¡re ¡nrvor .",D.' .",,t1*., r'. \i.lo publn 'do t'{ Álumr" | *:r' L'' u rtr" ''nnl^n'
I'o7:l Prrdótk ú'., ., pr¿'r'u, h,^ ¡i. lo\ rtrtorñ y ¿,p- rc.l" .v. p""áao ,""',.r*,i¡-.--,.i t,e7sl..l¡rnc 'ir Ir I',\\i¡ ¡"r' rror h' r''cl pr
\igue iendo ú¡il Mcnéndcz l,elayo lrsgo-¡9o$l.véa$c ad€¡rís N¿vJrru Toñás ,'., ,,"'i"" **1. ', rj. lo -r: i.ri 'r ''' lr"-o Lr'n"'('rl"'f"'r''q"'ir'
[¡15ól y thch. [¡eó:]. que, ¡rp&e dc kx aniliris c!p.ci!.r¡re tc ¡néúicos, so" "-.i".;:,,..'t, ,,por.;r', 1 r,:.r, 't"r,. ',,,,',urr" ro"1' r''"r"1"'""rlrro
bnrbi¿n útiles pr ld Eén:ro! .le fon¡ú 6j¡. ,,.'',,**' ic**i- ¡oerito ru,l rsuk¡ cu¡¡to ¡nenor' trpreorJcnt -r putde
ro PJr¡ el rcinldo del lvlrgninn¡o, rparr. dcl inevn¡ble Zulih
Irj62,.dicióñ ser snnlle rcnrlh.lo ¿c h f¡lh de e$ndios esPe'ílicos
d. ¡gó7 r935l, cl nlejor.rn(ln,'nod..no s.l d. R)dsr Ir99:lr pn un¡ vnión jr P¡; ltr «xtt lnú¡ri¡ d¿ lLl!¡ dc N¡v¡úa ie unr frt' dcl c{udio in
'nros L'deJtr¡n Ir'
p:¡orjmicr d¿ )¡ l,istorir ,lrlDlithi en ltr Ed!¿ Media, !éd. C¡lño [,9e2]. ¡ubrun h ln'ntun L i?o(¡ -v h
rod¡ctor¡o ¿c l¡q:itlrP¡¡¡ 'n d''" 'o
i..,1,,.,i,r.. , 1,,.4:¡rri i,i t, p,j,,hi(" ,r,"J',.iplJri,,
j' l'("" ¡ñsi.'.-i" J '
runque el n:.jor studio Llc co'¡unb s eldnigido por Pon¡,cri h966-1. ,ón llán"
jr Prr¡.l cn¡orno (ultu l(1,^l t{cinó de Nípoles." sE diveB¡s ¿poc1s. vértr- .,.i"c...,i+ r, ,x,h, ,..r'r d.r "',«o "'1''''
. ¡a-nürr l¡,,ño l. slr''1",r' . !r fol"m.i1(.'e\,o r .Épu,no y. prrr unJ vi- .,,,"t- ,"*,'.¡F" aubL'"lo( Por Miín PrJrllr I'+/7 v r4'81
"*^.-'
lo PRóLOGO FL CON'IEXTO CULTI]RAL Y SOCIAL 3I
de DIriñr''
cabaleros a su seNicio o el de sus hermanos, co¡no eilos mismos, ,id¿¡l en.u entorno,que bacúl¿ obrt arv¿Jrl'lurn
suerc de R,bcr¿, \¡ni¿ r". tu"r de laptr' PÉrcTotrellr§ lurn d'
rcudían a Cástilla, Navarra, Aragón y Nápoles, según las necesi
dades y las conveniencias del rnomelto.Y lo ¡nis¡ro debió st¡ce- ,t"J,,,,. n,.*" del r-^trlio. l'rn'ndo de Cu(v¿rr v d'I JlPuno
der con los poeras. ;;'í i.;" ,;',. rue cr io,o de argurro' ' dedi'rdo lo'Jmoe'
ir'o' po'.rr'" r
'r
El efecto inmediato de la lnplantación de la dnr$tia Trastá- .,.. l--.. t i \ lirratro,'omo el '
"',,.
á. r,,,.,,, d ni,¡.o." qu*ubravrb¿ l¿ 'ol"d¿d de l¿ re:tr¿
mara en la corona de Aragón sería la entrada de este reino en la 't
ó¡bita de las letras castella¡as- Aparte de coDtinuar la rica tmdi- niJ,;¿'r.r qo. L",."t,u" t, ausencia del Magnánimo de sus
ción de la poesia cortés catatana, brilló en Nápoles el cuitivo de reinos peninsulares JT
pe-
la literacura latina humanística (el Panormira, Mrnetti.Vallá), nr- Esta'escueh ofrece algunos rasgos u¡r mnto P¡radó¡rcos.A
ció una rtreva y potenre escuela poérica en dialecro nápolitano, ,". ¿. U fu..." imptantición ttel hunanismo v de la imporran-la
de la que bmtaía e1 primer petra¡quisrlo 1ocal a mediados del .i" a. r". il"'.*i* presentes en la co¡te del Magnánimo'
siglo xv, y,lo que aquí ñás Dos interesa, se impl¿nó sólidamen- .ar.ll¡n¿ ¡lh produ' i<l¿ e ' rnrlJ e\pe! rrlmenre en lo\
te ia poería cortesana e11 crsteliano que, por este rnedio, se con- '*.n.."',
"oe,u ,.p.,". mj ger urno' d" l¿ rtrdicrún ¡orr;\ Po' ¡J
virtió er una de las modas poéricas de l¡ Irali¡ .le la segur¡d¡ I-,--,', ¡. .".un ,,',. ;^. a.'' Jnroro'o séner' 'le rornÚ
mirad del siglo xv.A primera vxta, dada la larg¡ rel¡ción de can- n,,. e'o., i,l-en,. l¡ ' ¿n, ,on cn . u¡nr' ¿ lo'
cionercs a los que diversas investigaciones van ¡signando ori:len ;'..i.",,,"'*vbenaproverha'parlanrplta.
italiano §ería más justo decir aragonés o catalano-aragonés, :lesóli.¿'lJ.mel.ror¡hJbIrud,e.d.la-rp¡elon
puesto quc itaiia¡os en senddo eslrido no hay más que tres, l;..i "or etem¡lo. rerc r¿ñbrén l¡ l'gál ) Ir c¿r..l¿r'¿) \ lJ J\r
RCr, MNj4 yVMr; respecto a MEr só]o el rub¡icador dcbió '.ir,i';" i. r¡"¿.io' .,n.;rl-,." "' 'tl ¿rl¡¿l¿ l¡ ePi'ro'J) v PrJ'ser
ser italiano), parecc como si ]a producúvi.l¡d poética de la corte i;.,-" t"-u;¿" l" parodia de ceremonias sacras Allí parece la
del Ma$ánimo hubie¡a sido la ¡rás elevada dcl siglo;¡] en ¡ea umhién dontle m᧠intensamenre pen'úó el conceptismo en
lidad, parte de los poetas conteridos-en aquellos c¡ncioneros re ooesia menor' Nnguno de esros recursos l¡lta
en la corre caste-
suttan ser los clásicos dc la corte de Juan ll, cápitane¡dos por it,.,. ,','ou. .Llt, m .'te p'ri"d^' no que 'u\ por '
Sanrillana y Mena, hosriles políticamenre al partido aragonés. u' * lim,ie. , 'ólo 'vo' rc' ur'-' ' or¡ro ht' ieron
Sobre esta capa se supe¡ponen aurores cafell¡r'ros, pero vincula- i;"."' ¿" ,4'.* com" lu,n d' Du-ñ't Lop" l'.\runiB''Jr¿r
dos en su tierü al pa¡tido aragonés, como por ejemplo Lope de de l¿pi¿. i!.r: mienrtu' uhro en C¿s l' rrr'¿bJ rdcpro' er e'r1'o
latinl,,nie ,lel d¿.:n alesórico, qte ¡aramente tentó a lós
poetas
Stúriiga, con otros del mismo origen, aunque seg:ramente ads-
cricos a la cor¡e del Magnánimo, más ¡lguno de origen aragonés. del .irculo ar¿sone\.
-' p-,¿.',
En conclusión, exrste u¡¡ üómina que po.lemos 6jrr con segu- l" rrrrodu¡É¡r' d l' er-n ' ult¿ r' l:nnr'
,.;,. ::; ;i "fn".,'., ¡rre n'ror, I r¡in'¡¿¿' ión di rr rengua v er
';;;;:
Jr PrB los enüdios sob.é los.¡n.io.crosde origen it¡l¡ro o ¡ngoDésh¡y que
parn devirv¡rc 11961l,más la revúión .e.iente, en t¡nros puntc iqtcresaDte,de
vozzo Mendi¡ [Ieej]. Pa€ l¡ nóúina de lor poebs de ¿sie p¿riodo, vé¡nse los i{ lri\¡en esuóos D¡rti.uixres dtdicados alúrn eñxsPorPresoúo I1997]'
'lcD
ú,brjos dé .ónjúnt d¿ Rovna l,99o:viil yvozzó M¿rdii [r99j]; pro los dtor r,."'ai i";;, ;,';.:,.;" ioq" 'o , " ,','r,. , rLo' ' +€tu' Lo'a::r'c ' lll
cono.idos panta& uno de ellosrón,od,vix ldprescindibld ¡os úab¡jos deven- ,,*4"--.¡,-.' '"', , ¡' Po, l*".'ooq
dre[ d¿ Miliás [re]3 y ,easl, Aubrun l¡ej¡1, sJvrdor Misxel i¡e?71. Rovirtr l;;.:.;;"; ".;i;a-.ul p.,ir'e". r , n, "r;lr , 'or r c"a r Por \' h"r' '
lreeol y Mrin Plna lrerrl. P.m ¡oi dros sobre la biosEfitr y po.sir .ie S¡nrá Fe, i;;";ij-.::;;;ii;;;{Pe, -obr "b" en L 'rePU'Ü'
$n pi¿dns bsilrreJ lós tñbájós deVe¡drell de MiIis I19]j:33-roj y ¡r4Ji7¡-7r1. .,J¡ ¡. \imo Dr¡ Dkeó d.l !,J{
'-:;";,';.; i.,,"r.r--,¡r Jr \¡,u. ,.,.'o.'ol \ Ro\,'" Ir¡ \
lo
y Aubrud [,er¡:Isix-L\*ii]. De h tsuo literarü d€ Sant F€ en .l seDo dt 1¡
.ortc del Masnánimo $ l[¡ o.up¡lo ranrbién Ará¡ron , Se¡n [r97o], Row;r r99o:?t 3ó Y ,ór-2031
-í
lreeo:rr2-,.r]1y Marin Pi"a [lee¡] pcrd la visión defiDniy¿ h d¡ 1, tesn dc doc- oli,.i l.L. -¡." u -r..h.l de L ¡eitu Mtrria t{ovira [Ieeo:I:o ]2¡] )-üto
toúdó de T¡to 11997¿, d. I que se han publicado p,rte de los ¡üteri,les en t'?illl o
r999l,y dd que ha adehnbdo.lgunÁ c.n.lusiones en T¡.o Ír»1.1996 )- 9elb) o, r"*,nimo.&añon r,e7ol.
",**.
ll PNOLOGO TL CONTEXfO CULTURAL Y SOCIAL ll
ruso intensiio de Ia nitologia y de 1a cutrura clásica pa¡ecc un (1osManáque,Juan Alvarez Gato) estuvieon por Io gener¡l at
produ.¡o geDunr de la corte casreltaná deJurn II, a peur de su servicio de algunos podcrosos, tro de1 Rey, y careccmos de un
\,crsión rii jcr¿rlr de u humanismo de segunda mano, basaclo cancionero que reúna Ia obra de cstos autores o co¡se¡ve ]a im-
c¡r rñti]u.ciones ¡1 c¡stell:no. Es a í do¡de surgen Srnrillana, ponta de su rein¡do; en gerer¿I, la prcducción de estos poetas
N,lclra y sus conriDuadores; cn la corte napotitana ran sólo Dte nos ha llegado a ¡ravés de compilacioncs posteriofts (LBt o
:,o¡el,,,,1, ¡,.e,. hrber,ido inltu,dop.,,.\,r.ui.,¡.nr-,u.1 C¡uionero de la ltiblbeta Británic¿, Cal1doflerc geaeral o rrCG) o de
sL, elesia i la muerte dcl Magnánimo, que inctuimos. po¡ e1 con_ cancioneros particulares,.o o es el caso de Alvrrez Gato y Gó-
trrrio, parcce ser en la co¡re napolir¡na .lo)de surgc con ma1:irr
nrpctu la seusibilidad hacia los tcxtos poputa.;-,res: ta c-rci¿. De ahí quc el reinado de Eüique IV no lr¡ya recibido un
con est¡ibillor tradiciorralcs de Suero de Ribera (quc no de Srn trrluniento de conjunro por los h¡toriadofts de la lite¡atu¡a. Su
r lo, rum,i,,(,de(-,1"JJ p,r<,.,, r, p,rr. \r.,bl. dr u,. producción poética ofrece l¿s ca¡¡cteís¡cas de una época de
¡,,,o,.,.,
-,11,,,.,
ñtL -l,Jn?dnr u mr)ñr, \Io.,u.h.,,,.,rrr,ti,,n t., transición; Gómez Manriquc, crya vid.r y pmducción se prolon-
época de 1os Rcyes Carólicos.r8 gaían desde las últimas décadas del rcinado de Juar II hárta casi
Si ¡hora pasmros nuevs.renre á C¡stillá, dura¡re el rerccr el §n de siglo,:runquc en su obra menor result¡ rnás rep¡esenta-
cu:rrto det siglo xv.,cl pano¡¡ma cs brilante en ta nónrina y ca- ¡ivo de los nuevos ciempos, por su importanrísj¡na obn de a¡re
lidid de l¡s grandes hdividualidadés, aunque no parece que 1a rnayor resuta ser un poe* que min hacia atr'ás, el último conr
cortc regia haya dejado $ imprcnra en ta r¡isma ¡nedicta v no nu¡dor del itinera¡io S¡ntillana-Mcna. Por el conrrario, Jorgc
r¡rul:r e,r, cron aol, oe Lxnou( l\ Manrique, Áv:r¡ez Gato y Cuerara, má jóveler, son los prime-
t ¡rr,o :oh rn¿nrr rue rn.
"e,
d( rgturrn . r .u atr.J, dor rr ,,, ros en ofrece¡ un¡s caracreísticas que dominaríar el Pañoúña
\1. . .,, 1,. f, -,/ i' .o, iale 'pr/
. que .c .j,r,drc.on r ,. bct.,,u¡ t-¡rr de todo un siglo: triunfo de las formas breves y 6jas (canción,
.i,¡orrrlo.Po fi., l,,orcn" no t. n.r.do su h,J¿J,,¿n¡ ,.,,\.,- glosas de motes, más tarde ei lrllancico...) y del preciosismo ex-
cla, segur¡mente sin mzón, de itegitinidad, si;o-su hcrnranr prcsivo qüe l¡s caracteriza (conceptismo, atnoilíñatio). Fúero¡
ls:rbel.it lodo p¡rece nrdicar qlre durame su reinado, como co¡r tambié¡ los grardes introductores de la poesía tndicional ¡1 ám-
se.ueDcia de h lucrre división entre el Rcy y una p:rte ci.^ lr bito corrés e iDrenuron la priinitivá a.limaLlción dc ¡ecü¡sos
,,1.i. /, l.'.o,rr,-.1 ¡l-rode. hr,.,. d. c.r,LIu. rr, r., Je t , p,o pe t¡¿rquistas. . . Y sob¡e todo, propiciaron el oscurecimitDto del
.ir., r^,. !o.r...,r. Lá\ nr.N--\ p"r.un¡lrd.rde, J. er. p_.,odo d¿2, alegórico. apenas pr:ccicado lucra de Gómez Mantique
(otra cosa sou los autorcs dcl ámbiro crudiro y letrado, como el
Cartujano y Grimaldo, por lo demás lnuy rrrdíos), que frre sus-
u.w',.t"n ..r-p,e.-,,.,n- -nt. . .,-.. ,...¿,j...1 , r rituido por las roplas, ocavas o décimas occosilábica¡, con meno¡
.¡ü.¡e.iz¿.1o5:.e.or¡..r» los eir¡lriltos tDdr.ionrl€s de Fr¿¡.R.o Lro.rncsrll
, presencia de1 eJemento nitológico y e¡üd;ro en generrl, menos
o'.D,..i1 L"- r 1...o ,.-.,,,d..,.,,-J t(ou,J-,¿.t||,.
r'. r.,p.,t.,t.,Jr.L,,,,., latinizante, sir las conrplejas construcciones Jegóric"s que lo ca
',....',.1
h , .Lltu Ll. \¿¡nLlrrr. M.n¡ v Córne7 Mrn,rque racterizaban. De hecho, el único ¡uto¡ cu)€ Producción queda
', No sóld n. eris¡en e*u¿ios de .oxjuntó roble i¿ ptudu..ión rrmrn de h definicivameñtc cerrada con la muerte del Rey es Jorge Manri
¡po.¡¡c E¡rique IVih proprgandr is¿beli.¿ e¡tcró l¡ 6gur¡ de e*e ¡eI.ñ n.
l,l ..'o.l ¡ lo i. o' oi-..!,.tJ,d..hor que y atgunos de tos que esrudiarernos como pertenecientes al
ro tL,i .,,lo , ipr. d(.., ".
L' .ul"u, u',lnú' ..L\,darón. J"L.,,onrr,t - ctj¿,.,,Lp"do reinado de los Reyes Católicos dcbicron empezar su andadura
dr ¿l"' (cnindez de crvilal, E¡¡i,lucz del C¡stiiló. ptrlen.ú v L «mo.idi ;nb er esta época. Los estudiosos han señalado una pmfunda reno
. .'r.' , '. I
i . .r ' . \¡.hr,J de\rtem,. rr,,{,a'o.. ,uJ,o of r, vación del )enguaje poético e¡ estos ¡u.ores, firndamentámenre
.. i, M"' r.,.. .10¡ ¡ua" ro, I Ln-mo,ló.\r,o,. !,.,. el uso del vocabulario poétjco tradicional como eulemismo pa¡a
r.'..,. ( .,. . 't.,' ' i-i,. lr.ojl p".. ? Bu.,,,jr e ) I in",o,, r,.E",rr,-
t. 'o ¡ ,é. ., ¡. a, " ,-
"
J F ,de orñ" ."o, Jej , or ,. , ,tu J- t". ,, , describir la pasión amorosa y ta reiv dicación de una concep-
,, I,- .t ,.,¡¡,, '.o,,..u\'-r,.e ,1o,,,, ,-,t--\ J. Io,,.,o¡,¡. ción del amo¡ arraigada cn 1¡ filosofia de la naruraleza, que se
enlrcntaba a la tndición in¡redi¡ta al exigi¡ ia sads¡¿cción del
34 EL CONTEXTO C¡J]]TIJNAL Y SOCTAL 3J
deseo.óo Por otra parte, ta hostitidad de los nobles más c¡racte- su famosa canción), Cartagena o 1os Pinar v algunos estudios
rizados y la propaganda isabelina favorecien¡n la creación y con- fundamentales han ayudado I ta revalorización de esta escuela
seración de sátiras despiadadas contra el Rey (Caplas ¡lel Pra,in- etr coniLrnro. pero no h"n hc, ho sno de'bro¿¡r lo qrre deberr
tial. Coplas de Míngo R¿rrljo) q¡re, segun Juicio casi unánime de ,.' l,b;',t-,n, " do' g...."."n.' Je e'rudio'o' prrc' " 'n- so-
la crítica. caracterizan i¡tensamente este período, aunque, con tonces cuando comienzt de hecho el dedumbraniento de la
tra Io que suele creerse, no sean desconocidas en Ia época de los .i"al ."'i¿' p* r, p.esía que caractcrizará los Siglos dc <)ro.6l
Reyes Carólicos.6' T"mpo.o É, icvatoriza¡ la lírica de su corte algun
"y"ádo
Dreiurc; hr.roriosrifi.u
" \uyo rner¿ enun'rd'iorr ¡"mbr": l¿
Nada más opuisro a1 peíodo de En que IV que la imagen
tradiaional que los hiscoriado¡es nos dan de la época y la cortc ir",", l.s¡, ¡lo un¿ Ll¿n,¿ ¿r¿d¿ I pr¿do'r que h¿bri¿ re'
re,
de lsabel y Fernando. Estaría luera de lugar ponderar aqui lo que chazaclo ta co«esía y Ia poesí¿ por su írivolidad;Jofles demostró
supuso desde el punro de vista histórico, pues los éxitos de sLt lo absurdo de estoi plantea,.ient"s, pe¡r la fijeza de aquellos
ftinádo (coDquista de G¡anada, unificación de la futu¡a Corona prelurcio v I' e"^, ".n ron que * dedrc'b' r la p"'r' c'rte
Española, reconsnucción marerial, social e ideológica de sus po, aqur llo' rño' rrrprdt, ron que 'u' ob'errr' rone' rrnd'ctn
Reinos, descubrimien¡o de América, expansión euopea...) han '", f.u.o.." Su inve'uLi.rón vtcne ¿ Jer¡o rr¡-' Por orrJ Pérle'
sido objeri\.o priorita{io de una parte de la historiograffa españo- rámo corntidi¿n rn .u'.,':b¿nz¿' - l¿ Reirtd c'cflro'e\ q(rc b¡' tr-
la, mienc¡as otr.r excavaba en sus punros negros (expukión de los laban en torno a divers¡s cortes ar¡rocráticas. 0uan del En'ina'
judíos, conversiones forzadas de judíos y mudéjares, impacio de carci Sánchez ile Ba.tajoz o Antón de Montorc, po! ejemPlo)'
orueb r induJ¿ble d.l p"pel c,'Jizrdor qL( l¡
('ort€Jr'eó Pn e'tt'
la Inquisición e intnnsigenci¿ religiosa...).Todos tienen razó¡,
y unos y otros dibujan el conplejo paDorama de un¡ época pu- n."-.,',". e"r.,," p,;'.. t, ¿.¿', "to'', , lo' Relr' v or h'redero
de la Corona de slrvenión de las Brróli'ar Por Jua¡r del Encine
JJnte ) creruv¿ .on .us hrrc: y su' 'ombr..6: lrmpu(ú e' il inregradas en el progra
momenro para el estudio qDe esra época me.ece desde el punto indica cómo es.as traducciones esuban
¡na cuiturrl de los Reyes; ralnbién Ñvar Gómez de Ciudad Real'
de vnca de la ¡enovación literaria. c.da vez más obvia. paje
r¡ducro¡ del TiiLtnphus Cu!ídinís de Petrarca, consra como
Sin embargo,la época de los Reyes Carólicos, por lo que res
pecta a la historia de la poesía y por razones muy diversas, ba sido al servicio de la Rinr" .,.' ¡so, y 1Jo3. una noticia que h3 pa
rcalmente poco cstudiad¡. Los grandes escritores del pe¡iodo, sado desapercibid¡ r los estudio§os.65
como Dicgo de San Pedro yJuan del Encina, h¡n iDteresado nr.i§
por.u novelr o 'u re¿uo re'pe, ri!,menr. q¡- por su poe'i;. qui
Los ¡Eb,jos de M¡.phero¡. re.rén rcunido§ eD voluntn l1993l o los
ór de
zá porque ésta se hájuzgado como menos innovadora.Tampoco
üh,¡n-rr oLe ló luercn," lr,,4l ¿{'p(ó'vd''u' Lhtu 6en''J Je"ron
se ha repando hasta lechas muy recientes en el valor de autores ,,¡,,i,,,-,.1 r.."- ¿, t" D.. i, ..,'. q;. h¿\'J,o n"rd.dó d"'oe M'né'
como el comendado¡ Escrivá (a pesar del embru.jo que eje¡ció d(/ Pel'ro lr89o rgodl ) d, " '" c¡ J_ "m-' t¿r "ñ^ l' dr'fl'h'e'r rl''"r
l,r.ri v.l .¡..o.,,,n.,4o',Asú'rc'r'ñ¿l rhd qu_ vrr L 'rhi¡' { r'ór\'
i¡"v,i.',¡¡, 'rril,ru',"no p',rr.r.. '1'Jor.o1 e' "' 'rdrm-a^r rhrn ' o Por
óó Para Ia reqoEción dcl l€nglrje póét¡o en sb épo.a véasewhimóñ []e8rl. lFr"r'en
pú¡ forü,s lirer¡rid, BeliE¡ 1r988¿r29-1561 y prri lI teoáás del amor v su rno.l" 11.p'rvrdrdrnt_<r'''rPo
las ",i..
iin.l"',"o',_tl. ¿"-'""1,'o"id Ju"en"n'to nl"''{r'del''"'ól'"
¡phcación a b ürn¡,vAse respediv2menrc Cáredm 1,939ályTolo P6cu¡ [¡eeal "L'o-'p;*ü
De los hbrjos sobrc cád¡ uno de eros pcás,.1¡do qxe en gencál há¡ sido ee 1,,b.¡ ;" .ól; l, --".os, s"o las co-Fraci"res mis nreveremes v los
a*.-*"¿.'., onr'" ur, q'ron J qu ii"rekho{'lr
tudiados sjn u¡¡ relación e¡"ljcita con h 6sun reeia (nás a ,¡enudo, en oposi "-""-.. - -"" .,nuy "rd"'o' d, r/o t,.s¡ 4l o{ic
ción r ella), no5 ocupa¡.rnós en sú lugar i,.,á-¡,a- a¡.-- !nr¿. '
ór FerÉFcliivn. [r99?]
ner, nre¡p,er", rón r',¡i ronrl. rurou" I' rótáId'd d' ^ m'r'"'lc5 oIe rpo¡Ú
6'Seí¡ ocioso intenh¡ unz aproxiñr.ión hisroriográ6.a a era épo.tr;b¡*e lnumercsos, excd. R, den,ut{ lo.onrtrn'
qlt üontr, Pre d' L rerr- Lh' r''
; L ,.,'.,, 'lu" h' Pr'Jdo
ci
tar los ú"bajos dc lno de los mqiores coDo.edores del periodo, Suárez FerDá¡ "'
,l.."De'.ibd-. " DeJ ". de
' .. ';' lr'"' rl 'Ñu¿' hrñdeP"_
dez [1986 lggo], eDÉnnÉnte ftrvo¡ible r L ngx.x de los mo.ar.as, o h biogrl "n,,_'.'
ffr múy tádi.idn¡l en sus pla¡tearnenhs de Azcon, [r993]j par¡ la pe¡spectivl ¡¿,¿ tr-,',"l.r,ood"r''r'ó_''r'oh'_cl''o'r"1 1" Du"r'ver
conrr¡ria,son paraüFmiri.rs ltri páginas que les dedi.ó A. C¡úo Ir!r8ll. r"-i,o--¿.<
en Reció [Iee6¿:7-3].
3ó PROLO(;() IA (]NFACTóN DF I]NA I,F.N(ll'A POÉT1CA l7
Como consecuencia de tanro desinrerés y de aque os prejui
Ilo de los géneros poédcos en este peúodo; capítulo especial es
rro. hr,roriogrji,, os ni .iqu¡er.r.e ltegó ¿ ,denri6,,r en et C¿¡-
el del romancero, que si ha recibido nouble atención,la canción
,¡orpo de la B,iti'h L¡á,¿ry,LBr).que (óto hoy en,p,e7J ¡ \.r e._
cortés fue estudiada también en prolundidad y el villancico cor-
,ud,,dñ de verd¿d. ¡ ,n" p,i,"
Cr,,r / Jr rsr¡ l¿ inmenv "n rnolÉ de Ioimpo,,"nr" det Cdr,ror¿,o
que J"br¿ rr r n .¿n. ro
ré,. un¿ novedrd.n t: erotucion de Jo. g;.rFro§ poeri.os que c¿_
mcte¡iza esra ópoca, ;ólo ha sido escridiado cn rehción con la
nc¡o dt ru , o¡ r. e De,de eve punro d" vr.r.. y ap:rre <J- ar rn_
rradición zejelesca.6e Sin duda. cn los póxjmos años habrá dc
ces sobre algún auror, sólo ta idenriEcación v valoració¡ del
recrbrr nurvo ,mpul'o .l e«udio del prtm.r petrurouismo. re-
Ca.n,a\,4 nusnal rfp Pata,rc \MP4t corno et reperrorro rJe.u ,a
ró¡icamenre cancioneril, del que apenas conocemos unos aptln-
f',iiJ Dor el r;nd.n Angt.s .R omeu F,guém. .ono ibuvo r dibu tes parciales sobre Manrique y la 6gura de Gómez de Ciudad
J¡r LnJ provrncr¿ dÉt m¡p¡ que ¿tgún drá hJbr"mo. Jr rraz¿r Real: es sorp.endente que no se haya protundizado en esce sen-
f,m e.l. f:lo!oró' M¿,.uFrre ¡uvo tJ poe\; retig,uq. lrsrdJ tido, por ejcmplo. en la figura .te Costana o del comendado¡ Es
rJ e.pir iru¿lidJd rrrnci.(rn. y qu¡én ,,be ,i "
J L. p, ,ajer¡. ;,nr -
t".t¿, ro¡r¡. de l¿ ¡lcv.tio nod?rnat figurr, .orno eJ com.ndrdor
Rom.n. rru) Amb,o(ro Monresino. rrar iñrgo .lc Men.lo/r o et
proprñ Diego de S"n Pedro h¿n ldo obtero,te csrudro, m.i, dE
talJ-dos y de rs,one. Je conJunro,nj,.,¡rr.L"a, ¡ ¡: re¿i¡d¿dcs
-LA CREACION DE UNA I ENCUA POETICA
I2 poesía dc estos años, como ta novela, con o Ia Cdesti¡1a. Los poetas del Cdllcionetu ¡le Bdena debi€ron enconrñrse anle un
marca¡á todo el siglo xvr, superando el impacco aparenremente
panorama pobre y
rarificado- La escasez de los testimoDios tre-
,brun-ador de h poei, perrarqursta y r.in,rtdndo\e ¿ é.r¿ n
cen.istas conservados implica, muy probablemente, una tradición
dF GónborJ \ Iope: prro -.u e, ullJ hi.rorr,. in,p..r. reducida, aunque, con seguridad, no debió se¡ inexistente. La
'i.'¡po<
ble de ralor:r debid¡ulente mien_lras no se¡mos capaces de evá poesíá del siglo xlv, en el conjunro de las literaturas europeas, pa-
luar con objetividad la masa <le la producción poétrca enr.. 1475
deció r¡n intenso empobreciniento de la literatura cor¿és y lx
y r-55o. Tanpoco abündan esiudios especí6cos sobre el desarro paralela profundización de la trrdición didáctica, cspecialmente
los tem¡s vinculados al oñtenptu mund¡,1t la lormación moral y
óóLa ide.dfica.ión dc los m¡tcrirles .omuDes r LBi
v ¡rCc .on L .orre r.1l
religios¡ y ias obras de pied¿d y medihciórl,7: cuya adaptación a
e,r¡ p-nd. J- Botr' lcj, p'-,.-.¡,. | - rrc, h¿,-. i.a -.,-,, t, . d",,,; la lírica, en el primer tercio del siglo xv, conocemos todavia
.." r.,',.¡no,'ii..i, rotr o . rorio.,rfi.o.,tue ob, ), .o1,., .u ediro¡ -;; p. a
M r lr3.o tflo olo tr. .. rdo ro o,,,¡.e.flg",^rc.
".,r ooJ.
¿4c..clv"' lro.'t.8..","n trou.d\ en !^n.¡¡. r Mo¡r- l .o L,J.d¿\, J,..,
P,, -r .,,.,.,¿o,,-J,t l. "P"a ',,".'un,^'r;\d,p", .".¿ I *,,i".. _.u.'d.r_. -n ¡ " C.n-
,'rr cx L.a,- ¡J {r v ¡iuJ,or"d^t n. q. t. :_ t" r; d- B,,b,r,,"o;1. 1",..,, ..
"
t¡,{,e I Figxrrr , r,,g,". ¡,on - ..o, 1 ,
ll y de tos crtrdios especificoi pra ere género de whinno¡¡
1,9a9:16t-29o1
núe!¿ LJniótr de Cónalez Cuen.¡ " [r9ó8 ¡9ú9] y BeltÉn [¡9811,1. Nos talú ún.{udio serio del vilLnci.o.oiós
[rrról i.érre cl .sndio d¿.onjunn) de Sübni [,ró2]rSírchez Róa.ralo Ire69]se ocu-
"' R..pl ¿ l- úo..,¿ ,-n"no, 'r v ..o , d. . o1Junró J" L- L. n,. pó sólo del tradicion¡l y Lc Gentit [I9ae:2ao 2ó2] l. dedica sólo una descrip
',, . 'rl'gr,.".
f,"a.: . io.,,,b".. prlJ. e.,!,"1"rh. rero c, , e-ate. , n , , ,n.o r .ión sunr¡rr¡, a patir de conocimientos boy yr supendor, y esPenFos l, Pú_
.L;i'.f,,.od"....r-.,lew¡,Jroon! lru s1n, \ wn.n,.^,.
r.r','r n.. ÍJ u'r" .r, Je,o,,runro pJr t" JnaJlrr rt,g.o.. lruo{l De.Ér", i,rl, bü.trc1ó. deTo,üseti l2oo,lj pu.de veEe en Ento Br.hr [,9ó2:320-]2, A 5u
' ' y.J ,ojrjr. ¡parición y su rehción .oD la c rción dedigú¿ unas !áginas en B.ltin
re\ d. r.birn',r|i,,, de t,
"p.,. tu.dr-"¡ " r r" t , ",,,. .-_..;.,,., .. ,, ,.1 [r988¿:r]: r:141, y pueden eDcontrarse üfórmácio¡es utilísiñrs én lx,bund¡nte
. ,?1 , "r"1". . cL ,.t¡ t \\pú\, t.jr..., d,Id,Irelon,r,,,,drd- bibliogá6á sobrc cl orig.n y ev.lu.ión del zéjel, enEe h 9ü. dcs¡cá Le Centil
d. r
'ro 'lr
lu."or, lo ¡', ^,. ..¡,' -.,r..r,., t"\ i,, .. v t,,o.1,.d,., dr.n.,.o l,95al,Beltnn 1r984¿l y Mórn Ire83]
'.o
.rd'Jc.rr..p e.Ld...,n,o,úrLo,r,.L. 70 frtrn Mrnrlquc rcnenros Ri.o II973r,
r937], pan Gómcz de Cnldad Rc¡1.
oH i,,ushrnn,,, -,, los üábajos de Recio [t996d y ¡e96¿].Hry E¡brjos e..úrsó para Co$a"a y par¡
..ep', ñ'- art lo r'. t,'. t. !.oú tt. J J?ro..r aod. t\..r, Jp t¿.
iu,,bne dclúi,...d -o t.,i!¡iñ...,.,,,
,,,,...,J..
el .o¡neDdador Es..ivá espero ultimr en breve ú¡, edi.ión
7'Vérse pór cjcñpló Buhor [r9ó] r9óal y Rodrígxez Rivrs [I99o].
7:Me o.upé nrás aDuli¡¡rc.t¿ dc eros aspectos en Bclkan It997b:§i wiiil
-r
l8 ?ROLOCO IA CREACTóN DE UNA LÍNGUA POÉTICA i9
mal-7r Lrs circunstancias posreriores 2 los pmgroms Judios de pero en este Peúodo su lengla e§taba siendo sometida a un
I38e y l¡s.onversiones casi siempre lorzadas inauguraron ade inte"so p.oceso .te ma¡ginalizáción. El gallego, que las elites so
ciales de este reino abandonaron progresivamenre desde fi¡cs del
pre bien inrerpretada; cs nruy probable que la corce, a 6n de aa- siglo xtv,77 debió perder el contacto con 1¡ .orte y, Pára los Poe-
vorecer l¡ integración de los crislianos nuelos. lacilitara por una ta;, sin conocimien¡o di¡ecrc dei habtr, sin una tradición litera-
parte su promoción social e incluso eclesiástica Qa fa¡1iliá Car- ria rica y !,lva. debió converrirse en una konré Poérica rari6cada,
tagena sería en esre sentido un ejdnplo clari6cador) y favore- escasamente conccird3 con la lcngua hablada y difi.il de adaPt'r
ciera a la vez la pmducción de obras que aclaeran a los crisria a los nuevos tiempos-
1os aspectos propios de su nueva fe. Incluso había Otro cs e1 caso de la llamada Escuela galaico ca§tellana. Su
qu,'"rLudi¿r \r en e\te rrmrro .e propi, rrrcn Lorrenrr esprrr primer testimonio conocido es la cantiga de Alfonso xl, y con-
tuales de tipo sincrétlco. Esros frleron los remas dorninantcs en cl dnuó con los productos lingüisticamente híbrido§ deVilhsandi-
pánorama poético del Ca tiolero de Baena; el compilador mira no y sus cooremPoráneos, cuya mezcla de gallego y castellano
l! L,ri unro h¿.,¿ ,,ri. r. cn u¡ n,oñc,)ro cn ,tu" re irapon:¿n conocemos sólo surnariame.!e desde e1 PLtnto de vnm Lngúisti
ya las nuevas corrientes caballercscas, quizá porencisdas, como co.73 A los b¡rbarismos habituales cn este ripo de situaciones ha
decíanlos, por FerDando de Antequer¡ y su fa¡nilja, recogi¡ un3 brá quc sun¡r los que añadió 13 in.o¡lpetcncia de los copisras
poesía de carácter fornlativo, se¡i¡ y elevada,Ts pero rnuy ligada cuando, hacia r46l], desaparecida desde décadas ¿t¡ás la Práctica
a las circunstarcjas religiosas y políticas del momento y, por ¡an de esta escuela. ejecrrtaron Ia copia hoy conservedr de1 Cardo,¿-
to, de escaso alcance. De ahi el nero prcdoninio del dsz, y la ro de Baena; nunc¿ sabremos hasta qué Punro inte¡vino cad¡ uno
c'r'e/ Je lr\ L¿nciones ) d. Io' r.mar de estos factores que, en conSunto, explican §u uso a veces di§
abu¡dan e¡ la obr¡ deVillasandino: la reconstrucción de la poe paratado eÍ Jgunos rates del pcríodo.7e I)e cualquier maDera,
sía cortesana, que solenos llamar cancioneril, había de l1e9r un csta hibridación quizá to deba atribuirse tanro a aalta de com-
poco más adelante, con la generación del Marqués de Sanrill¿na. petencie lingüistica como a un intento más o enos coÍscienre
Por ¡ales ¡azo¡es, es¡os cscrirores se encontraron co¡ ura rr¡- de eleva¡ la dignidad del castellano, carenre de una rradición li
dición cortés empobrccida; pero, a su vez, estaba l¿n1bién escin- rica propia, mediante su aproximación a1 ga ego, que la tenía en
dida, en los géIüos eró.icos, enrre l¡ rradición ftemria del grlle- grado sumo;habáa sido un proceso paralelo al que Santillana v
go y ]a incipiente del casrellano, añbas prcsenres er el C¿"aor¿ro sus seguidorcs reemprcnderían en ocra dirección al nnpregnar su
/¿ Bderd. Por una parre, oscllaban entre los resros de la lírica tre- Jengua poética de lacinnrnos. En aque)las co¡diciones habáa ¡e
centista. liilerá v eleg¡nte como S.¿lDl {err¡, y ta at¡acció¡ de Ia sultádo diGcil reconsrruir a partir del habla gallega una )engua li
antigua escuela gilaico porruSuesa, que rodavía conocían Villa teraria compleja y flexible, apta para los nuevos usos que 1os
sanrtino y sus coetáncos y cuyo nejo¡ ¡eprescnranre, en el esra
do acnral de nuestu coDociürientos. es el ¿sr¿rnáo de Pem Vé- Pe¡o, en esce mismo monento, la poesia didáctica tenía una
lez de Guev:r¡.76 Esra cscuela podía proponer un ¡rodelo válido fuerte impia¡t¡ción en Ia lengu:r castellan.r (y unr tradición líri-
de li¡ica amorosa. más incluso que su adápración rrecentisra,
77 P¡F la de$pjición del gXcgo .n ltr do.uñcntr.ión o¡igi¡a¡ia 'lc G:li'iá.
7r Espercmos más apo*aoo¡cs dcl tipo dc (tátedG [zooo]. Hóh elmonre¡to Mon,ergúdo [,99a:¡óe I35], pra el .anrbio tftnNeco .¡ 1¿ co¡stnúción de los
sólo .o¡ocúnros Ir rbu¡dante p¡odu.ción religioe del C]ahrianeñ d¿ Bddú,ñás Ii¡aj€s galesos .ldp.¿s de la sucr¡a enm Pedro el Cr¡el (a qún¡ sislió L no
blez¡ s¡llésr. .ncrbezad¡ por los c¡m), véase G,rci¿ Oró [1977:2ro-2]rJ.
7i Vé6e fu,dr,rDalne¡te Fraker
[¡9óó4. ?3 vase h reseñ¡ quc dcdicó Mi.haéE
lreoa] I el 6tuüo .lási.o de LaPes¡
7j Me o.upé
)a de cstr nrerpreuc,ó¡ del Ca,.io,¿d en Beh¡n [r9s8¿4:-ar] ll95l 59l,que na debcír scr si¡o la Prnturr liedri de nuer¡or 'on'_
v,onu F.n" r.'in.ipJ...' B.lr'.' f oorrl. '9Ja:tI
"P,',-rer,'o,".r'r'.ir".",ro., (l d- .r ,1"¡dl¿ r,. v-,¡ Bch,¿n cr 7evéaDse lo\ ri?ros realDe'tc pnróres.os gue PoDe de ¡elieve Pénsrdo
40 pRóLOco
LA CREACION DE UNA LEÑGÜA POETICA 4T
ca rá norable, como demuestra la cotecci¿,n de Baena);por orra
prrr.. en e\,- mi.'no p"nodo se e§rdbJ producirndo un rntenso motor d. los certámenes liter¡rios del Consistorio de Ba¡celo-
prore.o Jr rruduc, ¡ones cl- rexro, ,,j.i,o.. r.me,,r¿dos po, . t na-3a La presión do la rradición Iitera¡ia car¡lana en general, y de
primer humanismo casteltano (fundamentat-ente, en esti ,.o_ llr lí¡ica en p¡rticrla. sob¡e la castell¡na se dcjó sentir inneclia
,nenr- por {loho de ( ,r¿gen" ) tueso cton.o Je MJd,,p,t. el tamente,3J y rcsulta esenciatmen¡e bien conocida eD el campo
lo,r¡do,.3o que h,bir pene;do ,," ,;,",,r, r<]Jpta, rin del ro de ]a teoúa literaria-36
cabulario y la sini,Lxis a tas sugesriones de su mádelo, un rnovi_ Si atende¡ros ahora a la producción poétrca, en las c¡nciones
miento cuyo ejemplo inmediaro más at¡activo era Enrique de y algunos decirs amorosos deVillas¡ndino encontramos rodavía
Villcna. De este modo el casreitano se enconrraba en ;n¡¡eta- v;va l^ cdnt¡ld tle nees¡ria, sin estribillo, estilemas proccdentes dc
rables cordiciones para converrirse en €t instrumento potivatin la tGdición ealxico portuguesa, ¡sociados a menudo con recur-
te, flexibJe y prcstigioso que requería la renovación d; ta poesía sos de rryerilio, ran típicos de la antiga .le ano¡ y hasta algrna
composición donde inte¡rtr coüscientemente imitarJa; pero nrás
Como ya sabemos, hasra entonces le tradición retóricá v tir. a menudo ofrece una diccióD simple y elegance, combina octo-
rr'¡¿ dc lo. ,¿.rella¡o. h¿bi¿ rdo m-nopotizadr oor lor prer, sílabos y quebrados y hasta conserva los símiles {lorrles en la
dinre. g.-Jl¡r.o po|lugr]-s.s v grl,r,o-,¿re rno,. cn erp-¡.ron desc¡ipc;ó¡r lemenina que t¡n c¡racteristicos resultaban del
de Sanciilana, «non ha mucho tie¡npo cuatesquie¡ aezidores e peíodo .te Alfonso Xl;s? en conjunto, aunque demuestn cono
trobado¡es ds esras partes, agora auessen casrella¡os, ¡n<taluzes o cer la vicjá .dnr¿qd de amor. esta es la t¡adición más visible en su
de 1., tsr,em¿d,ra,odÁ sus ohrJ. to,,,po¡rrn rn Iengrra gr eg: ol)ra. Hasta el ¡¡oncDto no conoccmos ningun anriga de anot
o poflugue.¿,.', tn eqe nromenro. t¡ enfionr/¿, ió¡ de t, rJmr genuina datable en esre período aunque, §i atendemos al er.a/"/¡o
menor de los Trascámara en la Co¡on" de Aragón o¡ig ó un in- de Pemvélez de Cuerar¡. sLrs convenciones debieron resultar ro
te.so contacto ent¡e la nobleza de anbas co¡tes: «Co¡ muy
d,vcr.o. n,o,rvo<. c¿,, rodo, to( nobte, iIc renrarr rtgun: vgni6 En esre contcxto, el cxso de S¡rtillana-rea ua notable pro
(¿.¡on pñlitr, ¿ rueron jnv¡r¿do. ¿ \rrpón. CI rtuñ¡. rr(lu.o S, blc¡ra de historia lireratit. En si Pralrcnio e a/¡4, é1, que lo sabí3
.,1,r p¿rJ se¡ ¿sldjJdo\ \ prrJ Aonr¡r\e r tor Jnptio, ho, norre. rodo de poesía, aGrma vrgamente haber conocido en c¡sa de sü
dc Ia política internacion,t: Alfoffo Eníqucz.J;an Hu¡tado de abuela Mencía de Cnneros gran volu¡rcn de cantigas, serra
"un
Mendoza, Diego Fernández de Qunio,les, ca¡ci Fe¡¡ández nas e dezires portugueses e gallegos, de los cualcs roda ia mayor
Manrique, Diego López de Stúñiga,Juar) Fe¡nández dc Velasco p¡rte cra del Rey .lon Do.is de Portuga¡,,33 un cancionero. por
y Ruy López Dávalos estaba¡ ent¡e elos,;32 les siguicron in¡1c otn parle, cuyas crractcístic¡s resultan inconrpatibles con cuan
d,¿r¿r,e¡,e el Marqrrer de \rnLrtt¿n¿. que viv,o t",so, Jño. e¡ tJ to sabemos de l¡ o:¡¡smjsión poética dc esta escueL. Sin embar-
Cru Real angonr¿3' ; brrrque ,tc Viu.nr. emp¿renr¿.lu ,on
las casas reales de ambos ¡einos, escriror en anbas iengu.s y pro, rrvé¡se l¿ ednj¿,r .le c:iredu
[¡eer.], r\i .o,no el co¡¡unto de sur ú¡b4o\
sohrc .{¿ xuró.: dcQ.rr¿ sólo tos quc há dcdi.;do ¡ i¿ pres¿..ir dcvillc.i c.
l.§ leuxs.rtrl¡¡¡s. esre.i¡lncne sus raüjosde [¡e33, Ier3l. P ] elCons¡toro
t" véa5e pa¡. efe pcnodo, princit¡l,ne¡t¿, €l e«nLtio prehn;rr. de lvlorrjs poé¡i.o de Br..rhü y ltr p:Íi.iptió¡ d€Villcn¡, M. de Rique. Ir9ór:l,J6J
a
..,edi.ir' &Ald.$drI Jrúcer" roorl\ \e,-.""ul,o" l,.,,omo!
, \,udio prü nitur
"td, si Tc¡en¡»
¡ocos e*¡dios sob.e ere temr; s.ndieli Rülrgieri Ir93o:L¿p. Nl
" L ed.i,',n d- Mcn" p¡, r .,'t" N g, lrua4l.
"'. o po¡ lr.ri.ro, de cóne¿ Mor"no lrooo:úo.^r. p_, *F "nrñ.q,e sciul! .cperirlrncnt. .us ..I:,.¡ncs v )ó nnr¡o ¡re ocupé del innL!. dc 1¡ .¡¿6,
\é¡5e el $tD,l,o de f^ermore [r9yo j] óal sobrc h .xn.ión .¡ieu¡nr en l,e33dl. Sabenros.rá5 de h n¡pó.irD.n de hs ú,-
r:5u{ez Eer.:ndez I,er\ rrzt rlu.ciones d€l c¡t,lá¡ ¡l c¡rellano r 6nes d¿l sigb xrv y prin.ipios Jcl rv gr¡
¡ \,e"," p i' rp,l' cis i Ri.
"a', A,, er"vAlo.,,rz ra\rl ,oref,^jtuno t¿L-,,rg. I1939] y Aknózx [!99,1, 1997 y ]9991.
U"a leso {'.lJo- f.,i,ro roo{jque.p^,,rp#
1,obr,o¡t¿B8one, \,nrd ¡6 vé¡se e*e.j¡lmenre M. Ah¡r [¡e8el, wei§ [,eeó] v cónrez Redondo
re. p'rdo..''rrbr¿n JU'o' rn lcntu,, JDIJnr, o,no,uai,r¡. rro roou¿l
el co¡ocnrneDto dc tos:ltorcs c,rat¡Des por srnrithna, cab¡é
f ' - ¡"r¿
'
l¡eeil. {3
Cno por l¿ edicjón de cóDrz Moreno [,eeo:6o].
42 PRóLOGO IA CREACIóN DE UNA 1ENGUA POÉTICA 'T3
go, cüaÍdoqu¡o componer en esla lengua (véasc más adela¡re son¡r con el poeta que introduce personas pastoriles';8e seguia
e] núNero 8j) no se inspi.ó en aquellos modelos clásicos, sino en clio una araigada tndición teórica, que arnncaba de la Baja
en una conlpo§ición de Macía§, y usó una lengua compleramen- latinidad y se había desa¡rollado durante los siglos xn v xIrI, ar
tc distiot¡, ¡rás crrgada áún de castella,lismos que en sus p¡€ce- tict¡lada en 1a llalnada ro¡¿ uírgiliana.oo El estilo' er la poesia de
dentes inmediatos y orás próxinra a los usos gráficos del portu- e.r¿ éno, ¿. e r¡b" , odrñ(¿d- .esún lo' r'm^ v Io'.prot'gonst' '
gués coetáneo que de1 gallego del Cantíonero dc Baena, por no que (e Jrr,'ul.rbdn .oherenrirnenre en l¿ PPI'per r'!vd Feneric':
cuva práctica
habLr de Ios trovado¡es qüe nunc:r demuestra conoce¡. Qu;á 1io. ot.a pa.t., desde los trovadores provenzales,
süá el nro¡renro dc prcgunrarnos si esca actilud no tend¡ia algo Labía t.o.izado Danre,e' a l¡ poesía amorosa le correspondía el
ctc progrrma literario o dcJuri6caciór teó.jca de quien, a fin de esúlo elevado.lo nismo que a la moral y panegírica que se ha
cuent¡s. habi¡ creado la pocsía cortés castellana contra las co- bía integúdo en et dcir alegórico, cuyo estilo, como veremos,
rrientes donrir)¡ntes en el período p¡ccedente, acabando para estaba cáncticionado por la tradición mediolatin:r' Por el contrs
ello con todas las modalicl¡des del gallcgo iiterario y de g:lle- rio,Ia poesía satírica cstaba vincrlada al estilo bajo, que convenía
guización <iel casrellano en la poesia cortesaDa. l)eberemos pre- támbién, por razones de eicacia, a la didáctica. Los ¡r$¡Dlcntos
:luDtarnos si cl Marqués dcsconoci¡ realmente la tÉdicjón poé los habí¡ expuesto va hidoro de SeviIa:
tic, anterior o si prctdndía, simplernenre, prere¡irla. ¡na¡san'nte' e l¡s cs
Las .osás baxas o calladas dévense dezir
Resueha la elección entre cl gallego y el castellano y en¡iquc
coúovi.ias o abiv¿das sráveme¡(c, e hs nlclinadás o encorvad¿s
cjda ia tridición lingaiística caskll¡na nedi¡nte la nlasiva lati átempr:¿2¡l.¡te E.ta is la "an ¡ de l,s t¡es maneras de dezi':
nizaciórr de la lengu¡, quedaba por deirit e1 p¡oblema de los ni hun,ildoso, mediano, grand fabl¡r. Ca si graDdes 'osas dizn¡os,
veles dc cxpresión poétic¡: en esta época la estructu¡a de los devé¡1ósl¡s dezir de graDd ma¡eú; e 5i chicas subtilmente, esto
géncros littrarios es el prnner condicionentc. y quizá cl rnás in- es, más b¡xo: e si median¡s. reñPradallentc Cá en lzs chi'ás caÚ-
5as o ple,tos nor es de dezir úinguñ2.osa srande nin ¿lia.n
tcnso. dc l¡s posibiJidades ten)áticas. esrilísticás y lor¡ralcs de 1r sfa
poesía.l)csdc el RomaDtic¡nro y, sobre todo, conro resultado de blar mansamente segund costDmbre de qu¡l cosa tuerei e c¡ los
las Vangu¡rdias novccentistas, l¡ v¡loración de urla obra Iitcraria plertos mayores, do contamos de Dios o dé la s¡lud de los hont
se basa ¿nrc todo cn sL, oriilinalid¡d y en el logro de unr cxpre Lres, nrás es tle dr de grandeza e de resplandesgeniento de Pi-
láb¡as; e e¡ tos Pleitos remPrados úo¡ se laze ñ rgu¡á cosa por-
sión personal: desde c'ntonces puclo decirse que el estilo cs el
que lagamos tan sola¡rente Porque se del E el ovdor, eüPero
hombre; hasta entonccs, nruy el coutrario, el anchje sólido en la
e,ltre lo uno e lo á1 dé\ese dezir ¡teñPradameDie
tradición erá más inrport¡ntc quc la novedad, y de la t¡adición E rasuer qúe cadtr uno digá de sr¡Ddes cosas. Do» deve si'u
depeD.lía el esdlo, pero, sob¡e todo, dc la adopcñD de lrs con pre eDseñ¡rl¡s o dezirlás de grand manen, mas qur¡do cnse'ia,
venciones de u,1 género literario Estilísticar¡enrc, nacta tienc ;.r,."',,",," e b:x,nent, e quanclo alaba o dcnuesta ¡lsuDa
que ver la lirica petr¡¡quista de lloscá,r (o nr úaducción del CD/ , o.a. ,-nrpmdarr-rr.. e qur¡dñ ll'nú lo' ' o%\onr' ' olrnriu' I
tegiaao dc Castiglione, e¡ I:r ¡risnn lín.r, con { líricá de ripo convertr¡riento. dévelo dezir grá¡deme¡te usando en l! ú¡nea
ce¡cione.il, quc respondc a soü.naciones cukurales y estéticas de fáblar baxamente palabras qte cumplan, e en l' tc¡rPrrda di
conrplelanrente disrintas¡ v si nos nranlenenros en el nlargefl cho' resPlaDdeEientes, e en la gr¡¡de Pál.bras luertes c gr¡ndej'')tr
cronológico de esra l,rto/,v/rr, poca reiación gu¡rcia la obra amo
rosa de luan del Encin¡ cn arrc Dlenor y tr¡tanrierto serio (vi 3,cno por la edi.ió¡ de Rrñbáldo Ir97] I973:i 227_r:lll.
llancicos correses, cancio¡es y alglulrs coplas o églog:rs como la q"véÁ; Frál
lre:a,c,p.Itil.Arbu\ó§ [,ea8:I7 tró1, MnrPLv lreTa:¡so 'trr]'
de Plácida y VÍ1otid,1.) con sus vill¡»cicc¡s pas«rriles o con sus niontr.lo en López Es6dr ÍI9r::Ior-roól
e' En h s.g,"d¡ p¡re d. s" D¿ tulqar¡ tl¡4td ia I rn el Ca"' 'i|r'
poemas rte erte nr¡yor, por iro cit¡r sus cst¡ibillos tr¡dicioiales.
El nisno En.ina teorizó sobre la adecuación cstilistic¡ p¡ra 'r'Cnó po; h e¿i.ió. de Conzález Cuencx 11983:1,!36 r3Tl Puc¡l' vese lr
ve¡ió¡latintr y l¡ ú¡du.ción ,roderna e¡ L cdi.ió' b,lingüc prePf¡da Por Orcz
justificar su t¡aclt¡cción cle l:rs Brú/iür d. Virgilio: .acordé de la ReE [r9sz:1, r8o ]sll. Lrs d'verscn.itrs detiercn na.er v¡ d'l códi'¿ u¡lizJdo
rrobar cn ctiversos géneros .]e retro, y en cstilo rústico, por con- lror .l Gaducbr mcdiev¡1.
14 PRóLoco DE BAENA A SANTILI.ANA 45
El panorama esrilísrico era, pues, no.ablementc compiejo. por nucvos géneros, pe¡o en absoluro una revolución como la que se
una p¡rte convivia el esrilo elevado corrés,e3 basado er1 la reró- produjo en ¡qüel momento.
rica formal de las figuns de 1a expresión y et conceptismo y A pesar de todos los ca¡nbios, le cmción cortés tal como la
cuyo meJo¡ exponence serían la canción y las coptas amorosas; pracricó el Ma¡qués recuerda no pocas de las rócnicas de la.ar-
por or¡a, el estilo erudito y 1¡rinizanre del d¿.-ír. más propio de la tiga de amor,es qüe resultan lirn nlás núni6estas en sus inmedia
poesi pan%i¡ica. moral y polírica pero quc, en 1as obr;s mayo- tos seguidores, como Juan de Mena y Gómez Mrnriqne. La es-
res de Sanrillana, por ejemplo, había invadido también el d¿:ir tructura,.le base zejelesca, es totalmente nueva, y sólo tiene un
arnoroso. El conrr¡ste enrre ambos esritos será la base de una dc prcccdente en la rartr3a de Alfonso XI; pmcede con seguridad
las ob¡as mls conocidas de Men:, que 1a tradición bautizó como
de las Cart(ar de Santd Mana, sus formas estróficas, más
Clarc escuro (n." 96).El esrilo baJo renía su lugár natural en Ia sá ^iiqúe
complejas, y, en especial, la repetición de ]os írltjmos ve¡sos de1
ti¡a y en 1os géneros d€ orige¡ popular, et romance y ta canción estrib lo al §nal de la müdanz, (qüe los provenzales h¡bían de
üadicional; pero, por las razones de eicacia v adecuación á tr¡ finido bajo el térnlnro /¿¡rol¡r), deñuestmn el aprendizaje de la
públi o extenro que r.lurr¡ I.rdoro d. sevr J, h¡bfl¿ d. \er d¿,s¿ prove¡zal, que Sanrillana pudo conocer durante su estan-
¡daptado en una larga serie dc rexros didácticos como el Bí¿j cia cn la corre aragonesr.ed Sin embargo, el pa¡alelismo entre di-
.orlttd Foiu a.b Rd2óñ .ontrd Voluntd¡1 de Mena lno asi la .o¡ii_ ve¡ss secciones del co¡re¡ido (generalmente enr¡e el es¡ribiilo
nu¿cro¡ de Cómr¿ Mrnrique) ) 'o. \atqa. !.t1;t,:úialc, de perc y la vuelta, a veces t¡mbién eo l¡ mudanzá) y la intensá a¡ticu-
Gr¡illén de Segovi2 h¿sr¡ dcsembocar eñ tas Coptds a ld nuene de l¿. ion de r.d,' ell
e rr¿dle de Jorge Manrnluc. ^ medi¡nre en'uclurrr con(epr\r¿,. n,uy \ i-
§ble desdc aquelos dos autores, procede sin lugar a dudas de 1a
cdntiga de amot. tn.liso parece inspirada en ta .arrryd la loñgitud
estándar que la canción acogería enseguida. una sola combina-
LA FSTRLCTURA DL Ios CLNTRL-IS: ción de erribillo, nudanza más vuelta, catc¡cta al parecer dc las
DE BAENA A SANTILLANA tres cstmf¡s de que habitualmente se componía la .arúí!d; ranto
la darsa provenzal como el /rcl¿i francés como 1¡ /¡alla¡a naüan¡,
Estas fueron las líneas de fuerza que rigieron el resurgimiento cte sus equivalentes cn cstÁ jiteratl¡¡as, tenían tres vueltas, y dos o
la pocsía 1írica a co
ienzos det siglo xv, cuya confiquración t¡es mudanzas (coD sus vueltas corespondieDtes) es una me.lide
d, bemo.. fu¡,danenr¿lnrcnre. at propio Marquis.", trhrr poe,ra ¿ú¡ fre. uenr, enrrq -l M"rquc. ¡ rr. coerjr , o..
podemos rastrer¡ .odos los elementos :r partir de los cuales se Tampoco cabe l¡ ¡nenor duda de que los castellanos hereda-
crearon los rasgos csenciales de 1<l que sería la lírica dcl sigto xv ron la concepcióD .lel ámo¡ cortés propia de la tradición g¡Ie --
en l¡ práctica roralidad de sus gétreros, asi co¡lo ia configuración ga. Un amor desinteresado y dcscarnrlizado, sin corresponden.ia
concreta de cada uno de cllos. Su producción se .onvirció en el posible, que conducc a la desespcración, la locura y la muertc:
eje :r parrir dcl cual giraria, hasta la gene¡:ció! de só1o en ei turcer currro de siglo, en la obrr de Manriquc y sus
Jorge Man¡i_
que , Cu.\¡fu. lJ ,¡uc hoy . ono, "mo. po|rtonom¡!J ¡ úmo coetáncos, influidos po¡ 1as teoÉ¡s natu¡alistas sobre e] amor, en-
poesía de cancionero¡ y a parrir dc esre rnornenro enconrrare- cont¡aremos nlaniftstaciones menos negativrs.eT Es cie¡¡o, couo
¡ros, cie¡t3inente, u a ¡eordenación de sLrs tendencias- la acen
tuación de algrrnos de sus ¡asBos preccdenres y la aparición cte et Aprrte de los ü¡bajos .ihdós. r,lui rgo fuDdrDe¡hlnren¡e Belúa¡ [1997ü]
Para eros aspc.t¡, Ir.lhin [r933¡l:ró 7]l y pirr lós .ompo¡entes es.ú.r¡
q6
señaló Le Centil. que tarnbién 1á iirica francesa conoció desde Reyes Católicos, cuando exrendió su r¡¡efacción esdlístjca y sus
el siglo xrv el amor siD esperanza, causado poi una dama alriv¡ peculiaridades lite¡a¡ias al conjunto de los géneros líricos, las
e inalcanzable que de6¡ió como la belle ¡lame sans z¿rá, título de .o?l¿J, casi sieñpre amorosas,y el recién creado villancico corrés.
uru obra de AláD Cha¡ticr sin duda conocida por el Marqués Sin embargo, por ser la herede¡a más genuina de l.r escuela ga-
de Santillana;0s pero ósta era una influencia externa, mientras la Uega, en Ja que la castellana se basaba, y por ser el único género
cantita de ano¡y sos derivados rrecenr¡tas peitcnecen inrinseca- volcado casi exclusivaDerte r la expresión amo¡osa,Iol resultó
n.n,e J'¿ mrm¡ rradrr¡ón r¡,, r¿rr¡ in quc don inigo, 'u. cóe- ser desde el principio un punro de referencia para la tradición
rá¡eos se h¿bíaD criado. lncluso los moüvos más conoetos (la corÉs en su con¡urto.
locu¡á de ¿tno! Ia mue.te por áDlor, el papel de los ojos y e1 co- Es segurame¡lte de ia corre aragonesa de donde procede otra
r3zón) encuentmn su correspondencia exacta en ambas escuelas. innovación, vilculada muy probabiemente a S¡nri]l¿na: la inüo-
La canción cascell3na hereda ámbién L1no de los ¡spectos prj- ducción en la lí¡ic¿ castellana de la esP¡rsa. Las coblas esparsas.
v¡tiwos de la can¡itd de anofle cxclnsión en su sisrema expresjvo ('estrofas sueltal en crtalán y provenzal) nacieror a fines del sr-
de los sustantivos concreros. que no hall:rremos en ningunr or¡a glo xrr, cuando se pusiemn de moda los flo¡itegios de can.iones
lí¡ica mmance.ee Sólo gios y carcpn, er\\ ambas lcnguas, son ad, trovado¡escas: se seleccionabr de cada una rquella o aquellas es-
micidos cn ]a cdn¡¡ld/eaflció11 y funcionan, obviamenre, como tmfas que parecian contener las expresiones más acabadas. ca-
metáfons;l¡ rendencia es tan intensa quc las ropl¡¡s amorosas, he- rac.eústicas o instrüctiv¿s y sc coleccionab¡n cn cancione¡illos
rederas del J€:i( donde los sustantivos concre.os sí entran en a¡l hoe. a wces como apéndices a otros cancioneros; al mismo
tropel, los usan casi sienlpre co¡ valor met¡fórico o alegórico, tiempo, los últimos trovadores, con¡o Bertran Carbonell, empe-
raraÍrente con valor descriprivo, que sólo apareccú a 6nes del za¡on a cultir.ar estc nuevo género componiendo nuevas espar-
.rglo. d^ l. TJn. de to. prlnero. poet¿s pérrJrqu,z¿nre. .or,ro sás,-gereúlmente de caiácter satírico o epigmmático y de unl
Guevara y cl comen.tádor Escrivá.Tambiéü procede de la tradi sola est¡of¿.ro'Este es el ¡iodelo que Pasó a la liter¡tura carala
ción galaico porruguesa el énlasis en las 6guras de la dicción, cs na y que los poetas de cancionero, con Santilanal la cabeza,
peci,lm.nte de la reperición de palabras, que adquie¡e un valor adaptaron como formas breves de la lírica amorcsarol. En iu sis
estrucrural de eficacia sin par;juDto al par,lclsmo de motivos y el tema expresivo a.ogieron casi todas las rest¡icciones de 1a can
conceptismoroo fueroD los ejcs csrructumdos de ambos géneros. ció; (sólo evitaron a menudo la exclusión de sustantivos con-
Ha de obse ¡rse que 1a canción resulta secunda¡ia en el Ca¡- creios, inviable en poemas de circunsrancias como éstos suelen
.ionerc ¡1e tue n, y ¡odawía Io es en aurores formados en la pri- serlo), pero profundizaron no¡ablemente la riqueza de los usos
_ mera ñitad de siglo como Sanrillana, cómez Man¡ique o Jual1 concept¡tas y de la annotlíndtió, qúizá porque 1;r mayor difusión
de Menaj sólo sc conve¡rirá en eje de la exprcsión corrés düran de) género se produjo dura¡te la seguÍda mitad del siglo.
te la segunda mitad del siglo xv, en lá época de Enrique lV y los Quizá fue ca bién en la corte aragonesa donde Sanrillana
sinrió con mayor intensidad la atracciór de la Anrigüedad; allí
había apuncado e1 prnner :rrisbo del humanismo Penin§ul3., es-
Ch§.Lguión [zooo] l, Rodadó Rúi, t2oool. P¿o las .onccpcio¡es de I¡ escue, pecialnente en 1a producción del círculo de Juan FernáDdez de
I¡ Er¡hi.o-potngnestr ftmiro nuev¡r¡cnte ¡ Bclrñn Ir9rtó ) ¡9e7r] t lc¡ pren Heredrr (r!ro?-rJeor.'o'alguno' d..uyo m¡nu \rrto. \c no\
e 4 pü¡ el entronque e¡rc ,mbr tradiciones han consepado en la biblioteca del M:rqués, y bajo 1a Prctec
e3 V¿s. Ld ccnrir l¡eaelj el !oe,n¡ de cnaÍie. de cr. ñ¡mo tirnló fu. ee.
tido ¡l coliD el siglo xv (Prgis r93ó y Rique. ¡981). tsloy d¡pone¡ros .le 1r
\6:ión ¿sptrño¡a,.oD unerudio dc C.Alvi. Ir99ój.
ee Sulrr¿ró cf. Irdrnn
xspc.ro en rr9o, y r99Jr] 'o' alg"'os ño'nentos,sus form¡ fú¿on snnihd2s Por l2 Poesia relignra,
ED
ro't¡ i"ttuducoó. del.oncepr¡,no[rt38r,
en ld e$údios sobre l¿ po6ix dcsiglo xv, peo co¡junto és@ rcsúlh nDrsinal.
en
Io: P¡E la esp¡rs¡ proleDzalRiegd
.omo taDt¡s oúas cosrs. \c d.be ¡Whinno¡ñ en el próloEro. \u edición de Di. l1e36l y Me.eshctil IteeI]
go de Strn Pedrc (Sevenn-Whinnoü¡ 19?9:49 §),proaundizádo l¡rcgo cn BelrnD ror P"B h espars¡ ca$euatu ren nos et a¡iiculo de claweí2 lr98el
Ire88d] v css Ireer] pri..jp¿lmeDre. véase hoy 12 €spló¡dida vúió¡ dc cdnju¡rc de cacho Blecu, tl997l
roa
48 DF, RAENA A SANTIILANA 4t
cl9n de JLuD I (r387-¡je6), á cu),a muerte, y en parre para jus- ütiva, que habrán de segui¡ dcsde Juxn de Mena hasta sus imi
tificar su acruaciór durantc aquel reinrdo, conrpuso Deinar udores de fines d€t sigló xv y principios del xvu, comoluan del
Mctge su So¿nri.roJ De cualquie¡ nrancra, como vnnos mtu ¡r¡i Encnra o el ca¡tu.jano Juan de P¡dilla. Sus ingredientes serán la
br. l¿ ddmi,,, ión de lo. .lisr.o. tarrno. :r r .,¡:ri" ré,nrfunJn,en erudición clásica. el vocabulario y la sintaxis h¡e¡tenlente lari
re cn 1., oflc c.,rcll.n¡ run trs 6gur.r..l, rnflou,. .r; ViU, n" y ¡izantes,los tem¡s eru.ti¡os, poiiticos y moralcs y ei :rte mayor.
Alonso de Cartagena, seguidos iñnlediátanrente de una coho¡te U¡o por uno hl}n sido estudirdos co,1 cierto detallc, en prrticu-
de letr:ados cuyo ¡úmerc e i¡lucncir so.iel y litemrja creceíe lar los elementos teñ:ticos, y podemos cncontrar rambién in
impar¡blemen¡e a Io largo dei siglo xv. Su innujo .n las Icrras tórrnación útil cn los trabajos parriculares sobre crd¡ autori ¡os
peninsuhrcs es paralelo e inscparable al dc sus ¡rr¡]ores intérpre- lalta, sin ernbargo, Lür estudio de conjunto d.l ds:t como gé-
tes, los esc¡iro¡es itaiianos, cr¡Fs obras, al dccir det prohei;o e nero, que, sm Ligar a clud.ts, ar¡ojaria mudÉ luz sob¡e la histo¡ia
¿¿r¡¿, «se muestran dc más altos ingenios, e adórn¡nhs e compó de la poesía y el pensnniemo literario de la p¡imer¡ mitad de sr
ne.las de f.rmosas e peregrinas historias,.,ó glo. en que fue objcro de Ia arención p.ioritaria de los mejores
Adap.r a la tr3dición lirica de la corte c.rsteltan¡ csras nove
d.des no e¡a intento nuevo, pues venía precedido por Frxncsco Como decíamos rnás ¡rriba, la alegoría procede de la intm
tmperial. Como em lógico,la espilació¡r a Lrna lireraru¡a dc altos prehción escriturísdca y emdita de 1os pensadorcs medievales,
vuelos llle senrida a Ia ¡)anera medicel. que interpretaba Jos es, que a vcz la aprendieron de los antiguos; desde los mismos
critos.te los anrisuos, al igual q¡e los tibros bíblicos. como ün origenes dc la Edad Media, lue cl vchículo idóneo para la prc
repertorio de sabiduía oculca, rccuperable a rravés de rnbajos ducción intelcctu,l y cuando fue asimilada por los escritores rc
cxe,ga_ticos um de cuyas herramienras principales era ta at€go- mances, del Ro, d, de l a Rose a 1a Coúnedia, dio iugar a obras no
¡ía.Io? A partir dc esros precedentes, en ta 1ínea que va inin, mcnos preteüciosas. Pernri¡ía convertir úr conjunto de ide¡s
tcrrumpidamenre de Iñperiel a S¡nnIana, se fue creáDdo el .,b.rr,. u,..n princrpro .u.c-prbre. ,. o J- ün tr"r,arr. nro '\po-
modelo lj.erario que podemos idcnrificar con et Dr.:¡f alegó sitivo, en un grupo articulado de persona.¡es literarios cuyas rcla
,ico. AunqLre sus prjmems cultivado¡es fucron k» poeras dcl ciones perrnirían la introdü.ción de una t¡an1a argumenral. a
C¿ntioñtta d? aacaa, en especial Imperiat y Dieso de V¡lcncj¡, m.nudo a pa¡tir de visiones o sueños. descendicntcs di'ecros de
sólo en los poemas mayores clc Santiliana cnconhz¡:i ta vía defi- 11 (:onnedi,1. Lx sintaxis y et r-ocabulario iatiniz¡n¡cs h¿bían c¡-
r¡cterizado inrcnsamente los roma¡ceámientos medievales, y se
irtensificaron espectacularmenle a fines dcl siglo xtv y comicD
'' l Jro.l.-r J,.l ¡ lL,¡ n,',,o,",Jr- ", - .,eIó .,.., h, .....J, n,o¡ zos del xv en un i3lellto d. r\innhr h ¡lqueza, ]a flexibilidad y
.i l".J - ".,.,b|c, rd,. ¡sJ" - nu,ho',. qp,, f.r,, ". J, .,.(,,
;f,,n, r-.,, las posibiklades expresivas del latín .lue escapabn al ronunce.
- pe. i.. nrn',.,1 I,.dr P uL,,o I D.t"gü-.,.("r. to.,a. .o, .,1t. .,.u.,,o
h,.",,J^en.ik ;."d^',.,'o,q.",.,.,.. , ,.,ú,t .-¡,,.\ c.r r..n o La erudició¡ ciásic¡, taDto h,stórica (procedente en seDeral de
a s! v¡lóú.ión h¡toriog,á6.r (v¿6e Rno l99r:2j7 29r y B¡ditr. sfe.i¡Incnr. compendios como el de Valerio Máximo y los encjcloPe.ti§t¡s
los dos prnn.ros úrbajós putli.?dos en 5u 1e8g. scr h!¡*1n\nn) c; €r senü.to medievales rlás o menos influidos por él,lloccaccio o el mrnio
que dcb€ daEe x s6 r¡r"t,rc c!¡¡do s. rFiic¡ a los fuiir.os d¿t jisto xv o r
sus Petrarca por ejeÍlplo) co¡no mitológicr (Ovidio y Ns nloraljz¿-
.dnrnadores .rtcllrnos dcl nnr¡o pr¡íodo. el prp.t de ios .!:rir;r.\ y rerk.tos
c ciones. la Genealo3ia de Boccaccio...),'"3 ingredicrtes inevita-
1116 cono !rc.u6üd rs!,e.to rl rro de i¡ pr,úr$,h llr¿ri.¡ nsuc \iarJo
bies de estos poemas, forn¡n el fondo crudno cle carácter profa
''ó Cono iü¡pre,.ito rsú¡ cit.ez ¡vtobro Ir9ro:js]. no más genuino dc la Edad Medi¡ y esr¡ban dettinrdos a .tar una
IorEi ya mu_v rDpli¡ h blLrliognfir sóbre
h ¡legorii dr t¡ ti¡i.,aú ,td;€y¡li
vcrecrtn's I r43 J (pe.m]"r.nr .rp XI Xll.p,ichv Li.L dc M,tr [¡95o],
Por En, mucho se ha dscutido sobre los orígencs .1e1 verso de
r
l,rrrl,.rFcci¡lment. «r rrr }, r!¡ yJuns Ire;sl véa,xc t,.,tió;, h fág,;trs 9.. ¡rte mayor. olvidando a menudo ¡leunos principios clementrles
' .', ,l .' , , ó, .s,t ¡ -,, ,p,. ^. .,, '". ,
"r l C. ,r ,un,l-,
o\ p 1/ ., r¡lr''.,
, ;.,
''s vétrre p.in.ipxhe.te Crcsas [!99J y I99ri]
JO PRóLOGO
DE RAENA A SANTILLANA 5I
en rr¿s de l¿ c¡suísri, r npológ,cr sobre ius varirnres. ta ve¡r¡6c¿
crón ronran(e sc b¿-s sien)pre en el prin(ipio de ril¡b¿s cont¡_ no sienrpre haya sido bien inrcrpretada. El procedimiento que
.!a(. .\((pro., uando hr prerendido imrJr lor metror . ¡j.,( os; ¡hor¡ nos inte.csa es la anpl$cario, concebnJa no pam alargr el
I¡ discurso ller¡rio, corilo ingenuamontc se viene rcpidendo in
posrción de los acentos G"ríe nre.jor decir,de algún ácenro,)
rasgo sccundario y tinuuJo ¿ un¡s poc^ mod,trdadrs vervles,
es cluso ¡ot Io' rutL,n* ,,,ior ¡nrornudo(. §ino par¡ gc'trr
',:(cio-
.omo el decaíhbo lruncés y provenz¡|. S¡n en,b¡rgo. dur¿nre tr nes del m¡smo o, incluso, obras íntegras. Sus conccpciones se
Eriarl Medu. to< clérrgo, y e{otJres, po"(¿s en un ladn que ha_ han venido aplicrndo con diversa fortuna ¡ las t¡¡diciones más
b¡e perdido desde had nuchos siglos t, .apar rdad de disringuir diversas y no cabc dt¡d¡ <te que nos hallarnos ¡ menudo ente
lor¡atrcan)cnte l¡s nl¿bár larH¿s v breve. en que.c bas¿b¡ t¿ productos muy i¡rfluidos po¡ n¡s concepciones. Sin cmbargo, la
áe producción del arte mayor se ajusra ranro a Ias varied¡des regis
trr ¿ t l']sr(¡. , r.rrur, un risrem¿ ¡cen¡u¿t. ba\Jdo (n h dr{rrbu
crón Jc-l¿s nlrbas rónrc,rs y jrunas qu.. por la perv,v€nc,¡ del tradas cn su aplicación (por ejeurplo persorrfrario, dcscrip¡io, digr¿s-
a(enro de tnrensidad en tas tcnguas viv;. de torla Europr. tes re_ sio,.o,tqantío, erc.\ qúc parece a vcces pensada para ilustrrrlos- Es
rt¡I,¿b¿ pcrfer¡¿mentr p.rccprrbte.rov H ¿¡re m,u.,que. un renr:r que tsperu rod.rvia un rnwsrr¡:¡dor p¡cienre. pcro pro
t l,omo visionahlleDte podemos situar tumbién csra dependencia en e)
¿utorr\ m,jr genuinos.¡¡o era un verso r.enrual
no silábrco. no rrcnc sentido hntórico s¡ r¡o sc t¡ sirúa sobre csr.¡ h¡ber de los tlenrentos constitutivos del dc.zn que p«xedcn de
fondo. y nos renrire po' r¿nru J cnrorno dc un¿ Docrr erudiri la proclucción latina y dc sus imitaciones y derivaciones roman-
y l¡rrnrzr:rt". .o¡no el resto d. tos ces a lo largo del Mediocvo f rrrLry cn p¡rricul¡r, erl la époce in
"t"",e,,ro,
, .lel nlediatamence anterioru su nacinrien¡o-
d,c¿:r Jlegonco Como .n r¡nros orros aspectos. r ";sriL"r,,o,
ras cl naufmgro
ue.rr poesrr .uJrro«nñsr¡ \e no( hrn perJ o {rs poJbt.. pre Ha de strbrayarse que el d¿.uir no nació en principio vincula
rcdenres-..r-unr¡re cr probrbte qué in,,,,tnrcnre pt..a,.,l a. do a estos reclrrsos. SL¡ aparicióD en las lerras romances, especi¡l
un rlec¿sílabo t¡ov¡doresco gala;co-porrusués c", merte la litcr¡tr¡m fi¡nces:r- es coetáneo cle los trovedores y el
acentos de sus dos hemistiquios rtr
§r.ia" a. to. nolrbrc (lr) ¡lt¡dia ¡l hccho dc tr¡t¡rse de un géneo lírico no
canudo, sino lciclo o rccitador sí estab¡ dddicado ya desdc sus
Quccla por últirno et problena nrenos estudiado. Los escola_
res dc los siglos xrr y xru, a pertir de la cre¡ción litcr¡ria (l¡riu,
orígcr:cs, a temas serios, de üadición erudita, morales y religio-
pf)r supuL\ro) de !u rrenrpo v p¿ra l¡ explica(,ón de tas lctr¿r sos. vinculados a l¡ tradición medicEl n¡ás clerical y libresca, de
ctu.lc¿. t¡l.como er"n .Ilrcrprcr¿d¡s en ¿qucltJ ipo(¡. forjrro,r ahi quc adoptar:: rápid¡r)ien¡e los recunos expresivos de la lite
uná reoía lirerá¡ia que viene siendo conocida v eitr¡dia<la áesrte ra.ura nlediol¡rin¡. Su vinculación a gran partc de cste conlplejo
cultural (la v¡ió'r, b ategoría, €l conrenido enciclopédico) ha de
fnn.ipios d.¡ s'Hlo xx por Faral,Iucgo por Arbusow.',, ¡unque consid€rarsc hcredado de la a-'or,r¡¿d¡a d¿Dtesca, de ahí lue sus
primeros especirllenes, cn el al r,rrios¿rd r/e Baeaa, sean un tanto
rd !, r ú Nübc$
,l¿¡{o J. ru\ lrc\r|..¡p! v¡ ,v h\ drrc¡cnr\ \olucron.. quc ¡ to ¡jenot a lo que entendcnros por d¿--ir dcspués de Santill¡na, su
sislo\ \e dicron ¡ csr. DóHemtr creador en senrido estricto, y de su me.¡or representanre,Juan de
' I r b,bliorn6" Jt k.pe.b qL¡"n,¡c.,u.", p¿!¡ t".'uner qu_,.1u, nu\
o
uirc,(.:, F!,ut, he-D.nD\. h tr,o,l..t",[. .rr¿o v i,o¡,.. ,,4 i. . .]pi,.r. Mcna. Foe sin lug¡r ¡ duclas e1 Dc-:i ¡lr Ia siete ritud?s dc lntpe
cor¡apónJ¡ünc Jr t. Uend lrrra:rór {o?1. , on,o 1," {, e;,5 de N¡v¡¡rc
rj"l la pjcdra lirndacior.rl, caprz de a¡ricula¡ todos estos prece
r',h^ trrr6l v B¡h. [,ú21 \útñ rn,.ür¿ po ^, snoñdo en ñ,d rnb{o. nvd dentes c,r u¡a lórmul¿ q!'c cl M¡rqués habia de precisar¡¡r
ry6Ll. d.,'dc J, aue.úJ rn-{rcn. ,. Jr -r$ ro. -.1¿ ti,,.¡
I l¿ pre! cJ, 5., ñl¡i.o.
irr IBú.,\»J|' e . k wnu ntu¡nJo cn !, o,rgen un¿ hr.,pot¿.ron d.lG kL, ,S¡mt de eror r.\ros. Unr e\Fo!.ión snr.orári.¡ del conrenido ¡lú.ho
d,¡i, ¡n,! ,(¡ibuiJr
Jurjo Botj.rrc, pctu t¡ .viJrn!,¡ d. \u , -rtc, u,aro 1r.
r
v¿,! r96J) pgrnÍe s ¡r¡ lá .ón¡posi.rón d. percvét.z d. C""u,,e ¡rís d.tilhdr ! Ii¡1,1. es Ia.lc Artn,so§ lre43l. P!.den !€re Enrbién el .¡pitulo
s¡ e,,r.. .orr.spondien¡e d. Mrrphy [,r?a] y l<(.lly [,eerl. que ]úlnyc buem bibliosr¡
rts ternno¡jos dás .cn1p¡¿nos. "."
,'¡ su prnnc.¡ desc¡ip.ión r$enúri.¡ úa de l.s edicionc, y tndu..iores .le cnos tratados
fue obm de F¡r¿t lre,rl; a, dtud¡o n,
kodn.torio r.s¡nr l¡ ¡o(ri.r, n, *8lnd¡ p¡ri. public¡. g.ñeEtmr 'rr La t.rdición s:'lJió-po(us¡s ig oh e*e cúnérc,pres.nte en l;&cét dd
e or exro( d. 6¡!5 delsigb xx, r.¿rc.Lnrc! de tu.,lqüier .j.rrplo borlolocablc .D .are-
52 DE BAENA,\ SANT¡I,IANA 53
A pesar dc todo, tanto eD cl Cdn íonero de Baor¿ conro rn la existió en diversos subtipos en cu}'o detalle no v¡mo§ a cntrar
obr¡ dc SantillaDa y Mena no lalta el ¡/c-:, rle relra rnloroso! ,hora, r la prccrprrt.r lc imponí r no pocrr co')§rriccroncs formJ-
dondc la parafcrnalia ctudita se aplicabr al a¡rális,s del senti lo. rorno l¡ ncte.rdarl de r¡.petar cn las t.'Puest¿i l¿ estru' tur¡
rnicnroien estc sentido no puedc sorprcÍdernos con cuánm frc- esrrófic¡ y lxs rimas utadas Por la Preguntr- Podía ser abierta, di-
cuencia el anror era objcto dc conden¡ en cstos poemas (ccor- rig a a un público nrderermi¡r¡do o a un solo intcrlocuror' aLü)
demos la trilogía de Sar¡tilhna: cl Tii nÍte d¿ ano\ cl Sueño de qiie tambiéi: cr¡oncc:s Podi:r te¡1er resPl¡estr rrrúltiPlei abando-
anot y el Inj?/,|, de los utanaradoslta l¡ misogini¡ esraba t¡¡n po' l.r critic¿ h¡str hrcc poco rternpo Por su attilicio\idJJ
bién cntrc los .ontcnii-los popios dc l¡ tradición inrclccrual y ",d¡
\ rcr;ri, n¡)ro y por lo c¿rttisrico de tro p'co' d' §rr' ¡sPi' ro''
escola¡ dcl Me(lioevo. Será sin ernbargo cn la corre dcl M¡gDá- istir sie",i" cu los últiños años objelo de diversas invesrigacio-
nu,.r do,r.lr I,,s pucr:rs .c e,pecrali.cn nes.ltó En su primer;r ópoca, el Cancionero de Baena' patcce pto-
eplic;rr a la lirica amoms¡ estos recursos, que picrden rápida vectxda ante iodo haci¡ la contmversi, erudna (teológica. rcli-
m(ntc su pfi..r(.r.ri Lonro J, -irño.. \u\ porlJ\ r)ñ \r .rlücrun giosa y .,oral) y 1¡ sátira person:ll, más adelante (por e3en:plo co
:traídos por estr cscu.la poética, más propi¡ de l¡ r:orre castc.llan¡. i1 Cancione,a ¡cnn.t) sc volcó ¡nás a la boma y al deb¡te entre
Dc las grxndcs alegoúas (la Fortuni, por ejemplo) sc prsari a la anriso'. H¡ Je record¡rsc quc no c\ r¡n ñt( r¡entr en el peáotlo
pcrsoDificació¡r de los s€ntimicnros, peldcrí tuerza o desap¡trece- , enir.rl J-l por el crrj. rer nr'r' n 'rcrlirm'ntc "rr'-
'islo.quizá
rá por completo c) lengu;rje l:rtinizanre y cl verlo de ¿rte lnavor sano de s irr.i"""r* que llo aceptrbxn en la nlsmo nredid¡
deja¡á paso al octosílabo micntras par¡lel¡nrenre se dcsxrrolla cl ni l¡ litcratura crudita ni la burlesca.
Por una p¡rtc, estc géDcro ticnc cl indudable n1é¡ilo d€.haber
El ¡lczir y lx cancióü dominan .asi intcgmDrentc cl panomm¡ canalizrdo contenidos culturales que (.n §u nronlen¡o sc iuzgr-
de los géncros cn la prirnera mitid de siglo- Hrbría quc conr ban importantes, ¡u qüe ¡ nosotros nos puedan
plemr csrc abanico con la mención de las pregunms y (-spuesras, riles. Por otru Parte, enlazabi con el gusto Por el dcbarc' m¡
ínrinlanrcnte lig.r&s a tradicioncs muy rncdievales; cn últina c¡ractorísti.o dcl Pcnsamiento me.tievnl v h¡src de 13 vid¡ u i-
instancirr remonliban a la tenso,eljot partit y el p¿r¡i,¡., de h poc rersit.r,", qrk h.,hr¡ t^rn,do fortr', cn n' poto' rp<':ru' lc l''
sía proveDzal, i tr¡v¿'r do la ,¿,¡r¡o g¡laico-portusucsá I\4 y fre tr¿di, ión liiem¡ i¿ ront¡nce y PenrnsulJr'"' por ñrt porsu lornrr
creñtc cn el Caúioncro ¿e Bdúta, qüizá por haber siclo el sosrén de composición colectiva, eñcii¡ban perfecamcnte con uro dc
.le no ¡,'c,r (orrroverri,r. lu pseudoconrrorcrsi.r( I're\ irnr<rr¡( lor ¡ror-to,i c'.n, t,les de l¡ socied,,l Lo¡té". su 'o"Jbili'lJd v
pacta&, de ten¡¡ mor¡l o tcológico, perdi¿, después e] l¡vor del , ,.. a. los obrctivo. .le l.r proJLrctrón t anctorrertl que hoy
fúL],.ñ ¡r; ro..riri.o. y (\.r\e., cn k" c.rncjor,, roc ro.rynor/::
",,
nos sorprenden más, cl aspecto lúdico- El poem de cortc es, ante
todo. !m Docm de circu.stancias, quc prcduce Par¡ u¡l gruPo
prirxirno cie arrngos, p;rrienres y alleg.tdos' quc cscribe n1o'ido Por
¡hdo rnt.s Llel C,xtn,¿?o ¿¿ lr¡.d T¡nrpoco nos ¡.yudi en c{. .r\o ¡r r¡d,.ión
c¡hlaDo-proknz¡i. f cs en .fe iipo dr toc\ir \c .ü!pr.ó l,ijo li f.i,nr. orisi c,anto l.' !¡ust" irrquieu, public.r entre ellos inmcdi¡t¡¡cn-
ulmeDre D¡rr.tlvJ, d. I¡s /nxaddJ I,n,venzrl.s, ¿D octosíhl¡\ Gne íLnx,i si ,. .*,''" ri..t,,, ^" v l.' hrc.orr el objct. ¡rior:rtrio Je com¡l"-
. e¡lcs. ,l,sir¡er1.. o divcrrtrler: l. , rul no rrrrpcdír l r 'rPuricion
"0k6.
¡,..Ii,k)s ¡ l¡ cÁt.llrÉ) p¡rordos..tryos co¡reuidos rbrD de h f¡...itr tr l¡ didi.-
ti.r _v dr I¡ .¡rn.nnr i L alegoria, sú reln.¡ón por r¡.to .on ¡o qne Ni c! só del genio personal ni su des:rrrollo (ct caso dc Santillanr o de
¡.tu.n (]]rilh. E*r Drod¡,guc dÚ eD Cdilu¡i¡ delfltnn. rrcn' ¿el siglo x¡!,
$ lor i¡,,to coe¡inc¡ . quzí un uDto rn¡c¡nr ¡l C¡,.r'o,.^, /. ad./¡iqurzí h Maririque es Paradigrrlático en este §€nrido). Numeto§o§ crrx
hrtercgc{.idrJ cDtft ¡,rb.s liredur¡s s.,r !n nrilnio d.13 nov..l¡]dr .i.\ lór
¡n,l¡J.n l.¡ tmdi.ntn liricr d. l¡ Peninsu¡¡ lbéri.3.
"r P¡fl c$os tex«L v ius ¡cl¡ciód vétrsc el ú." 37 _! ltr bibl'ogrrti¡ .or¡espon ¡rr'|rlÁm h1.r ¡o.o sóló renianros los e*udios de CuI n¡iú [1963 v r96il v
rab«]or [rr7a]i en h últinM déctrd, h¡ sido obj*o dc tni prcfund¡ iile*isr-
": Eh cvoiu.ióD li'. puee dc rcliev..n .l estu(lio ;rrodr.hrió tr \ú .rli.ió, oón tlc c'r,,' a!ua". pubL.idr sú.csivr¡entc cn II9eú. ee7', tee1b, ete l¡e-
Jc Lopc (1. Srúiisi l,9s9l. par¡ elqu..s ¡n¡y útil .l .su(lio d. Ir¡resdf,.llc sú ¡l¿ do.6rJdo. xún inédni en 8.ar Párie) I roool
rrr vé5e por .je¡rplo (\tl'nonr lr r r¡l v Fnn.hnri ['ee3l'
s4 PROLOCO T,F RAENA A SANAILLANA 55
de revisiones de auto¡,,8 se deben a ia necesidad de da¡ una vincütade a sus modelos provenzales, fue la pastorela galaico-
lorma má cuidada a obras nacidas at calor de tas circunsrancias. portuguesa,':': en la que parece insPirarse cl Marqués de Sa»ti
Lo cual explica otro fenómeno f¡ecuenrísjDo e insepá¡abte tlana. Parece fue¡a de lugar la vieja Pretensión de un origen po
del enrerior: la ffeación colectiva. El caso más visible es et ,le t¡ pr.rlar, y los trabajos actuales tiendcn más bicn a subnyar el
ser¡anila que publicanos con cl n." 84, cn la que colaboraron a¡tiEcio de col]traponcr pe.sonajes dc cstamentos opucsto§, con
C¿rcr¿ de P(dr¿7J. Rodrigo Mrnriqu. . in,eo fopc,, d,. Men- concepciones del amor incomparibles; Andrés cl Capellán, cr:-
doza, marqués de Santillana; perc es €recuentísnno que un poe tadista clásico dcl amor cortés, Io expresó con singular crudeza:
ma despierte répjicas que dan Iugar a dúFlicas ]. conrra¡rétLcas «es muy dificil encontrar camp€si¡os que sjrmn en la corle del
hasta extremos que hov Dos parecen agorar no sólo todas lai po amor; pero ellos ejccutan las obras de Venus ¡¡n naturalmente
tencialidades poéticas det c¡so, sino nuestra capacidad de asuan- como el caballo y la mr¡la, ¡a1 como les enseña cl instinto natuÉl
rrrlo En la 4rrolo¿ia he a,,srdo vario. de ..,". ... si tc llcgara ¡ a¿raer el amor con una de esas mujeres, guár
"- "",;J.-
plo, los ciclos creados a partir de una elesía de Viuasa;din;, del date de alaba¡l¿s demasiado v. si halaras un lugar oPorruno, no
etogio de Err¿ll¿ Diar¿ po¡ Inperiat o del ronunce carothgio te de¡nores en tomar Io que desees y en poseerlas por la fuer
de Rein¿ldos dc Monralbán (,1." res). Es h misna concepción za»;I23 unas concepciones que todavía podemos rastrear en los
utilitari: y ocasional .le ta poesia que se maniiesta en pÁemas villancicos pastori)es dc Juan del Encina.
cono los juegos t¡oradosrle y que trasluce Do pocas veces rras Más complejo es el problema planteado por la§ serrani]las
los apasion2dos versos de muchos enanror¡dos quc .r ta postre. rúscicas del Arcipreste de Hita, q,re Püeden interprctarse sea
parecen empeñados (y a veces dudamos si habrá atgo más ras como rcminncerrcia de una tradición pretrov¡do¡esca, sea como
sus verso, en sorprender, disrraer o diverrir a ta corte con sus parodias de las pastorelas proveuzates o f¡2ncesas.rra De éstas
juegos de ingenio.Izo Por mucho que hoy nos sorprendan escos puede descender la serra¡il1a de Pcdro Gonzá]cz de Mendoza, el
casos, ran ajenos a la coDcepción más inrtu1§ra de l¡ poesía que abuelo de Santillana,r':s con ¡asgos dc ruscicidad, pero las serra-
se impuso tras el perrarqu¡mo, sin cllos se nos escap".ían aspic nillas de Santillana p«Jceden sin lugar a dudas de 13 tradición
tos esenciales de la poética de la ópoca. cortés n1ás refinada. y constituyeron un ejcmplo de construcción
Pasemos por 6n :r un género ma¡gnlat que, si,1 cmba¡go, ha poética cuidadísnna, incluso en su organización interna, e¡ Ia úl-
ocupado no poc¡ atencióD erudita: Ia sermnila. E. et conjunro tima lase de const¡ucción cle s¡r cancionero.''ó Temáticatnente
de la poesía romance la pastorela habíá sido cultivada primero gi¡aD cn torno a 1¿ sedu.ción co¡rés de una Pasrora, que no
por los provenzales, con un rono emiDenrenlente corrés. lue sienpre accede a sus deseos; for¡nalmentc, por los esquemas
go por los franceses. enrre los que p¡edomnrba ta burla de la vj- zejelescos, el cstilo-y 1¡ ve¡sificacií,n ro PareceD depender tanro
llana y Ja orientación anricortés.I2I Corrés rambién, y ¡,ruy
LA ISI I(UCTURA DE LL)S (,ÉNLR()S: ¡l .'r,,. icron er) "lglrr) nlonr.nro Pero ( ;urllcn J' Seeovir'J rrn
DE SANTILLANA AL COMENDAI)OR ESCI\IVA Álva¡c, {i¡to y Gámez Manrigue, y él fue r:no de los más 6r
mcs Fáfl¡d¡rior d.l pJriido rragonós y dcl t¡trtrrrnonro ctrtre Isr
I
bel y Fenu¡.lo de Árrgórr.' v h:ts(¡ 's Po(rble que rlli re hu '
Estc cuadro de los gérreros licerarios desc¡ibc (asi cn su r()r.li.t¡d
la situación de l¿ prinrera nrit,d dc siglo;.n esre feíodo, rn po- bier" lorm¡do poétic¡rl1ente Jo+ac Manriq e'¡2e Recorriemos
cos .rnos. nrLrcrcn Juan d( Menr. ( I rry Jt¡J', II. ÁtHro Lt( r un., ouc lo, Doctr. ,n¡rorc' .lel crr.ulo rtc l',bel 11 CJ!áLc:r' (omo
y el Marq és de Santillana y diez nnos Drás rxrde cl Renro en lis me"i'on,rdo.. r-y iñigo de Mcndoa o Grrevars.'ro Proce
tero se hundc en una grrvisirna crisis cu_vo nrdir se :rlcrnz¡ en dí.rn del pr:nritivo erupo de los partidi os Jcl 'nfrntc Allon'o'
r464, cu¿ndo los nobles, reu¡idos cn Ávil3, dcpusiercD err cfigie con a"'e; nnl",,o;loi ¡ntieuo' nrirmbro' dcl prrndo :ragorrc''
¡ Enrique IV y coronáron a sL¡ hcrnuno Alfonso.Jorge M¡nri- A ¡¡i parecer, ct partido a.agonés y cl círcúlo cte Carrillo lueron
quc poetizaria una crisis que socavó ¡as estrtrctur¡s del rcino: y cl er ace .ntrc las te"¿cncias estétic¡s PrcPies de l¡s co¡tes de los
-frastámare dc Aragón y Naszrrm y la época tis los Rcves Cl¡tó-
quizá est¡s convulsiones conrribuycron :r Ia evoluctón dc la poe
sía hacia uDos ctcrrotenrs que pareccD ro¡rper, tambtéD fbnrál lieo',y.r ello< 'e le. Jcbe el , ,rnbio de orrcrrracrón e'teticJ Je lr
<.'grrndr rrrit.r<1 ,le.iglo Parece h.rberrc de'¡rroll¡dn.r c{tc rrrrr
mcntc. con h siruación anterior
,,,.nr" y .n ."i".n" el género que' desde ¡rediados dc sr
AntesscñalábaDoscónrol¡c¡¡rció¡r,cnestc¡r
elo. v "*.
denour¡¡nri toli¿r y qu. llc$rrj.t su('i'uir ¡l ¿"¿i'cnr\r'
vicrtc en el género maesrro de la cvolució¡ líricr, n¡ponicndo
sus nrodekx expresivos (cl ocrosílábo. h ¡gudezo. Jes figuras de la
penodo. y cuy"' "r.,rpl"' -i' elxhorrdo\ podemot c'¡rrctrrPl¿r
expresión, parriculrrmc,rte l¡ dflnontindtia y h t.»(tenci¡ ¡l leD cll lr poe.iit J< lorqe M,nrtqrr. ') Jc (lu"vJrr'
gurje abscrxcto) v sus icnrxs an¡orosos a ias ropl,rs, que su*imycn La clesrparición de h alegorír ntr¡?tivá á l¡ vieja usrnzr ¡'o
al antig¡o .r.:n ¡legorico y docrrirral en los r¡us«x de la corte;v nh en prinrer ptano u¡a de l¿s nxr¡Gcie¡cias n¡ás camctcrístic¿s
decíarnos tanrbién quc esta evolución se habír rnticiprdo cn la dc la preceptivi mediev¡1,l¡ de un¡ ¡eoúa de la estructur¡ irrtcr
corte del M.rg,1.inirno: sus poetas habian rcchrz«lo l:s i¡randes na de la ol':ra lrrer¿ria. El Poet¡ rcclrrre entonccs a la rnitació¡ de
co¡rstruc.ioncs alcgóric.rs y doctrnrnlcs,junt( ll artc nrayor. v ha estructuras :rrqu€tipic:ts dcl discurlo bicn corlocid¡s Por los p¡e-
bi¡n dcsarroli¡do una inclinacióD pcculiar por los remas ¡rnoro ceptistas mediev¡l;s, co¡ro la carm=de amorcs'l¡ y sus vaiiantes'
sos y las aornr¡s menorcs que bábrí¡ de crr¡Jrr cn l¡s r.¡rdJ d. couo el diálogo co¡r li ProPia crrti o co¡ un Drensa¡ero' ü otros
la segunda mitad de siglo. RecorclcDros trr»biórr quc, cn cste
Rt()nrenro. sólo a;ómez Mr¡riquc, cocráueo .tc Men¡, pero que P7 Lr¡rsri-l,cll¿Frin [,9s]:r5r.:-.1
h.rbría dc sol¡rcviv¡r h¡sta ñnales del siglo, v rlgírn ofto supervi ¡}.trI,.¡ flr{rl v Riven R€'io [¡e6e]; Pai r¡ f¡Pcl 'n
vicnte dc 13 gcncr¡cióI ¡nrerior, corno I¡ero (;uillén de Segovia, ''¡ Pr¡¡ $ rt6or¡liiud,
cl desarrclto,lc ¡¡ h.-h,rl c,*ctl¡¡¡ d..§tc P'riodo llenno RÚrño I'e6rll'
coutinuarí¡n su tr¡di.ión;eD rdehnte, ap¡r¡e (lc csros ¡rrrores. cl (iuDmins lre?rl y Morcno l.l.Ínindcz l¡r\l v su edi'ni¡ de Pcro Crill¡' d¿
¡i¿:/r clásico y htinj,aDrc qucda reclucido ¡ algún le'tracio conro Scsovitr [r989:ói-77].
nt se.;,"o ,1. H-" IIe66:r.É, :ae] y l]clúrn llee:¿j.
l'olo de G.inúl.io o el (lartujano, o .s ntilizado por L¡n auror ¡ró Rernro snnPl.nEr¡t' ¡ li bibliogrrf¡ qoe ¡'onrPlñ¡
'rd' Ú¡o d'
ello!
p¡utcico con,o Ju¡n del Encina. "
No crco quc esros daros se¡¡ ¡jcnos rl ..rnrbro pol,lico que j'' l. i',cnul I,)a,:iJ ) s.l. s'1.,d'r M'u el lrL--:Ár r^:l' Ir
'¡udÚF''a'
cL¡¡ri¡ cntre r454 y r4ó4. t.os pocrrs en c¡stcl1¡no ltuc ro.lclron ¡l noti .le Pérez Iiieso ¡ la .di.ión dc Jrrn de M€nr lt97e¿:24e-riol v
I-¡Pes¡
A Io largo del peáodo de Enrique IV g¿na terreno en el en- pura hrpótev.. como punro de arranque de rrna hi*oti" de l¿
torno co¡tesano la aclimatación de la tírica dc tcmáricr religios3, pos¡r e.p¡ñol¿. L'r" 'upue<ro coincidi: 'on lo que en'oncc( 'e
formas zejelescas y estjlo hunnlde: Gómez Manrique de forma 1,."i, t,.i..¿" en el ¡e'to de I¿' litera'ur¡ 'uropea< e pecr:l-
anhda (n." r2e) yjuan Alvarez cato (n." r3j-rl7) con regulari mente la francesa,y enlazaba con la problemátic¡, nlás ámPIi¿' de
dad, ran incorporando a la tradición cortesana forrnas poéticas una teoía sob¡e eÍ o¡igen popülar áe las hteratu¡as roñances; ¡l
que vienen considerándose dc tipo tradicional, a uueü..'u oroblen itka ¡i t,¿o e*e npo de c'rudroi lue "brn
tribillos que pudieron haber sido amorosos. pero ya wuelros a lo dona<lo proersiv¿menre en .l ¡esro de la< rrudirone' ÉJológr' 's
diviÍo. Sin embargo, el hailazgo reciente de un cancionero ¡eli- .r-p.".,.; ¿leun¿ dc l^ cuale'. como l¿ ¡L:li¿n:. h¿ '¿ do r n
gioso, de origen monacal y vinculado a la fannlia Manrique, hoy h pr), u,a del I-b,ro d. lo' esrudio' l,terrrio' paru qu'd'r en
en estudio por P Cátedra, indu.e a reconsi.le¡rr L¡n tarto esta ,," 1"' ¿¿ f"m"r* v I¿r ¡¡,Jt. ione' popul¡¡e'. mienrr" en orm"
opinión: es probable que cuanto venr¡ros lla¡nndo líric¡ tradi .omo ta L.'ces¡, sáto muy recienremente han vuelto a la pales-
cion¡l no sea sino un conglomerado de rextos cn cstilo b¿jo, aje- rrri" . Mu\ ¿t ,.",,,''",.1 pr"risro de Menind.z Ptd¿l. ¿l exr-
nos ¡ Ia retórica cortesana, que se habria alimentado en parte de to ¡nmr<li¿to d..'t ',"e.i;g,.iáne' r l¿ rndud¿ble '¿lrd¿d de
.radiciones épic¡s (n." rJ y r7), en parre de tradiciones eciesiás- 1os productos que alumbrartn ha hecho que nos hall€mos.ante
,. '.,oít.lo esencial en la hisroria de la literatura esPáñola
I4r
ticas, como las formas afe.¡ivas de piedad típi.as de la Ba.ja Edad
Media (de la que proccderian los cstril¡illos de Manrique y o.la. l, .o1... i¿,, ¿. t qiador h¡r, el mal.no eorpas d' Fnn-k
Alvarez cato) y en parrc a¡norosas. vinculadas ¡ p¿saiieulpos s" h¿,'.u.ed,do 1". ed','one'. En rr'( 'u¿no' de ';glo d' bú''
qu.,1" rnce.rn,e. .e h¿ rcr,rnido un (onjtrnto dr 2'4oo ¡elro'
;n -
cortesanos de meno¡ consideracjón forrnal y socio liter¡ria, de
donde saldáan las cancioncillas eróticas de E:¡cina, el Con ionero áudable,nente emp".entados por unos tem¡s car¡c'eísticos, ünas
,n sicdl tu Paldeio y Gilvicente. ED suma, una subliceratura cor- formas de uso p.áL..",. y un esrilo marcadamenre unirorm€'
tesana aunque de espíritu no cortés, n:.ida en los monasterios y Como e" .l .esio de la canción románica de mujer, el Prctaso-
las corrcs reales o señoriales, entre rDienbros de la realeza y de la n¡ra es casi siempre uDa joven (aunque no faka el hombre'aa)'
nobleza media y alta. l. . u.l no rgnt6,, q,. 'r. ,"t"..' 'e¿n murerc'. dc Io qLre no
Se,.u,l *¿ \u orrgin y l¿s vur d¿ .u ,u,,'e,r.,.ion I r¡n+ ha .,ngun, p',.b, y 'i nrucho' indr. ro' en ' ontr¡:'a' l" Pror '-
misión,'4" esta Iírica enlaza de alguna mancra la poesía ¡renor g"";rt. i"p..i" .."ti¡rierto de ordiÍario melancólico' er u¡
de Ia época de los Reycs Católicos con tádiciones ran remotas ""
como las.jarchas y las cantigas de amigo. Como es bien sabido,
fue Menéndez Pidal quien, en u¡¡ famosa conferencia en el p-L l" Do.j" tcx.e., wr e h. o, ,ós.l y.r r,n.toa Do, C Pr"
'"-
Ate»eo de M¡drid€L-¡io rqrg lanzó a la 61ología espanola a la .qool. p",- lo' ',nd,o. ñ¿. e r,¡e -nlru'"''e_ l"a ro_31'' "onÓ
búsqucda de la poesí¡ popular medieval.'a¡ El problema resrrlta z\nk ft996l.
Lt p,,;.,,, "\en,c,,l^r q. - pln'"o L,.e, a'id,d d.'- on{'u,r unr hr''
cornple.¡o, pues en él intervienen tf,nto facrores de histori¡ lire- .,'.,.;.í;;;,;.i ;;-., --.".,. ..", ;,. r", r,o.',orcr .n r, q,.,e,o
raria y cultural corno nacionalistas y de prcstigio; en electo, Me- l, p.-.,", o-p,¡, tnr+'dr Ron, ¿Prk io rl.l, vrbe' r' ¿" D \lol
Io' f "ri1
néndez Pidal no admitía que la lirica galaico portuguesa, por I rr¡ S1..,"tro«t.l,quetu.r._n ór'hr¡onver"dÓIl'''F''en' oId'
"'. .r'-,..o a". .u"eo oc r. , *y . ¡-,ur" de Alia ' ra¡3 \ uorl Belñ¿n
,^-1'
haber escogido esta lengua como vehículo de expresión, fuera et
, " "l r lbe.' , ro3-1. r"* úu r'i. '.'
",1., Lrml
eslabón i¡icial de la hh¡oria de la poesía española, y proponía i ,r?" .-*l, i*^l 1,e
'
h,l l". \nL\€ nn dudr _r¿lod" d. I¡elllgrJ-v.ou-1.'u\o'd''n'rÓh'
el estt¡dio de 1¡ lí¡ica castellana popular del medioevo, entonces de e,,i ,-ñ"11,10.on D",oro r.oqlv¡rt.t lu"3l'A "rlrJol'mo '¡"i
, ,,, t,
".,ól'. ^
!ó¡ l. .rnJonao. dond. L p'_cn' k de ¡r¡' on'PoJ' or'_' ''
¡ c,,.,0,". aü..at,h tdtAa de Run'-"t,.a rorrl"el c¿'
"r.""",1. """,
.io,rd i¿ ¡¿ Cdloftütu de QneDl [,e7I].
r{ówhernalt
¡gsalrecose pruebd nor¡tles de la p¡erncia indire.ra de textos el e{udio .lel protason¡h .Ds.llino vér§e cabo [1983]'
raa Para
rrtrdi.rórdes .luc trunü.., .n l¡ lit¿Dturtr dc ltr ¿pó.i. ,+i Me o.¡pé de la supder; trúbúa femeÚ¡2 eD Behlrn [¡e76:a3 v t4] -v sc
Ia1
Lr.oDfere¡cia .le Menéndez Pid¡l fue publicrla c¡ lrrrol. ópnso MaseE Iree, que s¡guc snr cóovencerdre'
64 pRóLoco
DE SANT¡t-LANA AL COMENDADOR ESCRIVÁ ó5
lensuaje di.ecb yjusoso, basado er 1a lensua coloquiat,
con ri- mismo senrido, el insomnio de amo¡,rt7la ¡1bada o cna al am¿-
necer, { el ,,re o virnro,", rlenre,r¡o .lr
queza Je dJnrinurrro: y p¡edomrnio de.u,r2nt¡vo\
con.reros v dr
verbos de inrens¿ ¿fecr¡vid¿d. h¿ci(ndo ,§o de unr lnrrx s no
los amantes o equivalcn¡c a la mrsma relación amorosa,1a muer-
Qblement€ sinlple.ra6
te por amor'óo (conlún, trmbién. a la lírica corrér,1¿ espera de
Los ¡emas vienen siendo tos mismos que ha[ábamos en
_
, \.rr y canrigar d. ¿mrgo. ¿r¡,,que Jar la enamorada, la guarda o vigilarcia fámili¡r, generalmenre
tr m¿)or ¿bundrncr" de to. nr¡terna, e incluso, aunque más raras, Ias labores simbólicas (el
te,rimonio, y u di,penión a lo t¿¡go d.J uempo {s. xll y\ Il).
Frpa.ro (pue. no \óto atecr¿ ¡ t¿ penin.ut¡..on
el molino de anror,I6r la sicga dl' ¡mor, incluso 1¡ labranza,la vrsr
su, ne, lengrra.. te a la fuente a por ¡gua o a l¡va¡ camjs¡s,I6: los ciervos,,ó¡ las
sino.quc se"prolonga en ld úJ\pora.ri¿rdi,4 ,. h,,,,
,: h ) .l f;ü;; aves'ó4 y la cezx de a¡rorl6J). Muy peculiarcs .tei género, ajenos
,_on6r.en mayor wrred:d y riquezr de rnacr,e..
:"q.""
rr de{rpLrón femenin¿ e, mj. Lüd,da 1 d; Iu¡rr a subrrma,
a l¡ estética de la poesí¿ libresc¡ de su ópoca y base, sh duda,.le
su éxito e¡ nuestro siglo. so,1 sus procedjmienros de significl
como cr de ir morenicJ o mu¡ r moren¿,;o p,-úa" ,
,r muler qu< h¿.ono(,do v¿ronJ. tJ mJmonjada., o lr nrJtcAJ
*, * a. ción por :lusión, po¡ su€lesiiones casi nunci cxplícitas o medi¿n
te elenentos simbólicos o cuasi simbólicos.'66
o¿. ,' o IJ,nrrir en¿mo'¡da ¡s, Et lug:r de tJ riu
¡omo Én ro\ rexros m¿,.¡(¡il:os. (igue \irndo cr o det ¿n or, Su lorma liter¡ri¡ h, sido ta¡rbién estudiada a fondo. Gene
¿gur:,.j Lr, ralmen¿e conservamos sólo ñagrnentos de dos a cu¡t¡o vc¡sos,
luen,e.. lo, Iio\. t¿ ribera o. mn en generrt. un Iugrr-en
ptenr especialrnente ocrosíiabos (de vez eD cuando ¿lte.nados con
narumte:¿..de . nrido ca,i .rempre rrmbotrco y .,y; ,".,,
Inerr.,on b¿\t., pJ'á sugc¡ir un¿ rs.en¿ erór¡,¡,.¿ EnLr"
.,,, quebrador, a veces hexasílabos, a menudo irregrlar.s de rima
e,ro, asonante, organiz:dos de ordinario en form,s que llrego se voi
morivu\. ent o¡LraJ¡o, ¿tgunos pJrricutarmente , argado.:
Io. ca vieron clásicas del {blk}ore, co¡¡o )a scguidilla y Ia copla;I67 el
b¡üo\,de lr ¡oven.rr' ,ipre\.n!¿.rón de .u vrrginrdact..ul, per
drdJ denor¿ l, snrreg:. o l¡, 0or..,so . urn r.cot(.ción ,r(n.
trístico (no zejelesco)'63 tir:ne un significado parricular por su
e,re adscripción a üadicioncs nluy arcaicas y a renl¡s rr¡res- El rexro
aparece extr¡ordjnaria¡nente elabor¡do, con riltueza dc esrructu-
p; ¡as f6nicas, basadas unas ,eces en la repetición dc vocales, otras,
-.u.,', o.. r".- er \tud,ó p,ei,tur, dr ¿ ,n
,li r"omenr.,
.h ,,uñó_. \.1-
.
l' ¡ ;+;1;* r4)_7osl. en la dxposición dc los acen¡os.'óc Por lo gene¡al, no ¡esültá fá
Ber,,", l,ouo¿si .sur . Bo
1
t¡o¿. o.,;1. q, -
. ón.p¿.a,ó,. on et ..Lo "l cil saber si se crat¡ de es¡ribillos suelros, de fragmencos de textos
, . rn,,on,.,t
.on1 rrsrÉ,§ tru 4tprm i¿ Lnpor. f.il,di preexistentes o de ambas cosas a la vez, pues muy a menudo los
. j' 11'^':, ':,:.,"r",*-
I -" v.,-,1 v I'Ll M- |,o!r' p.r. r r;., r g.ueg:. rug,., b,
I 1,, ",, *,, J rr. .,usr re rnrso. que f ,o. e.L,rio ¿, ;r,",, oi.rc",o
i:",: ", ",,.
+ PJ', J,oar"lrdrce,,"to\ '57 wa¡drcpper Ir9óój
Bto\ { r v \v.'ure--t,o.U"ie,\..eI i¡Li-
/o uer@n I .8oúl v"rn.e, I rn"r trooLr , p€d6- r'.-( . ,,,"ir ,ieRonEu Figudes
"1¿5l.
troóot co, ,.r | 18,¿ . ro¡s1., ,,, jre ,i, r,,,,,- i,."" fr16:ll, D Heu¡ [rr72] y Cornrt Ire36¿].
lllY,e.pp".
' "w,,anvpDa i roo4l ün .,aoo,¿l-r¿ol v \jn. h., F.-";J"
Dih' - J'|. jr . P,m.J hsu - r,or" -.- or'w,d t ".; 16r Belt n Ir97ó:]6-4r1.
r,ll"l:llil,,l,
,.^::-1"'.oll:t lli::l
I,06 I.Eqn. [¡oB4t I
v Be]tr.n t,o o,a z\ oJ,,.,-_,.1
o!p., ró'Monles Bldunr
Iór Méndez Ferrin
Ire|r:20?-2221, BehGn Ir98aÚ] yAlb,n¡rno lree:]l
"- rrn.hcz Ronr€tuto Lrró9 7al I1966:j4-8ó], Dryc¡Dond Ir979l.lreño [¡97s1, Mo..ncs
r\u I n-"o, ir .,ó d-Le rn*rc . ..,. r"x¡ó. Bloujn f,93rl y Azc!€do F,lho Ire8]1.
[¿,]i, or rt,. fue, ,u pcre,i,
,.1ón.:r. -l pen.rmi .,'^. ,.u ¡,-dMt ,y nó ."1" , ,, J,.",i, .. ,,'!.".,, - 'ól Heusel I¡9oel, Br¡illon J¡errl, Devoto J¡eeol Cerli Ir98]l y Beltn. [¡ese,
'arbó y
" 19941.
Iój Devoro cerli lrr3r, B.lür) t¡e39,1 y s.ntll Ir99o]
,h("¿,Hom.r"t.. ,"óooal Vo,"r B.úur., ,,",.,u ,,s,,1 lre6ol, Rogeñ [re8o],
lrasrt. ¡i,r,,, I'a.a 12 tun.ni sigDii.Íivx dr cfoi .l€me¡tos en sn conjunro, vétrns¿ dr
roo ¡.
16ó
oó14 ,3-¿ ,r.-.o. t.,k.tJlr.oól
Brlo¿n '.oo¿.
¡o, ',rrdd
]9s 4ü \ to1rb_2a-2sl seDenl Recker [reer,Deltrtu [ree?¿],Misen Ir9r7l , F¡.¡k [¡ees].
'Ja [rr7o úo
[]9ójl p,ú h \qjuldilta y !,¡E
167
Vé.se FrenI la copla Alúr [r963:jr-9o].
'\r M. úr fr993l Ió3 Frenk Ir9lSó::]7-r4rl.
¡óe Altu [,9ó3:9r ¡ ril.
66 67
DE SANTILLANA AL COMENDADOR
'SCRIVÁ
enconü¡rnos exe¡tos, sin glosá. Cuando ésta aparece, ya Menén_
rlue los textos conservados no sólo proceden de ñúsicos v poetas
dez PidalrTo señaló, como dijimos más arriba, que su récnica cx-
rruy lerrados. representarltes de hs sofisticadísimas cortes lite¡a
¡acterística era la eshofa ze.lelesca,lo que la opone a 1: cantiga de liercn inlPregn¡dos inte$a-
rias dcl Renacimiento, sino qre
anrigo: un errrerno qur .álo h¡ .,do pLr, .ro .n dud r por I,i-nt.
n1eñte de su estética, sus h.'rbit,:s y sus obsesiones Con seguridad
en mi opinión equivocadarnentc.
no sóio lueron los t¡ansmisores, 5it1o que, como los colecco¡es de
Efectivamenre, la ¡rayor parte de hs glosas conscrvadas son romances cn .1 siglo xvr,Ior adaPGron Prcfundamente a sus in
del tipo zcjelesco en senrido ámplio, o sea, están dohdas de üna
clinaciones ideológicas y sus preferencias Jiterarias v estéricas El
estmfa del ripo csrribillo + Drudanza + vuelta aunqrre Ia segun_ hecho ;rctubitado de su transmisión o¡at, a través del canto, sólo
da no siempre sea un tístico mo¡orrimo; po¡ or¡¿ parte. el ar
episódicarnente plasmado sobre c1 papel, pcrrdce pmvisional-
gomento p ncipal de Frenk [1973] es que en lugar de vueita menre irnaginar es¡a cor¡ience Poética como Lt¡a sublite¡arurl
encon.ramos la reperición rotal o parcial del estribillo. lo cual,
cortés. Por fin, y casi sin exccpcioncs. los textos conse¡vrdos no
si bien cs cie¡ro, no resuha signi6c.tivo, puesto que ésre es u¡
son anteriores al siglo xv.
arri6cio co,nún a l¿ ca ción. bien co¡ocido en tódas las torm¡s
En esta selección he intenrado recogcr los texros ntás camc-
zejelescas europeas y conocido por los preceprisras provcnz:les
teásricos i partir de las íuentes mejor documentadas Muy a me-
con el nomb¡e de /e¡lo,r.r7lA pesar de todo, no es desconocida
nudo, no mc hc limnado a los estribillos o fi?gmeDtos.te tiPo
la estrofa mono¡¡ima con est¡ibiUo t¡mbién monorrimo (en par-
¡radicional. sino que los he presentado t l y como nos hán sido
ticula¡ el dísrico con estibillo de un werso, mramenre de áos¡, transndtidcs por la tr¡dición literarie. engarzado§ eD Poemas
del tipo que denominamos d€
'o¡roa.,je,
he¡edera de 1: canti- cortes¡nos que los aprovecharon Para jugar «,n el coütraste es-
ga de anligo;r7: cuando se conse¡van varias glosas de ripo rradi cilístico o po.la fue¡za de sus motivo§ más Pecdiares. Er primer
cional, éstas son casi siemprc paraletísricas, y se lisan at ;stribilto
lugar, creo que hacenros así jusricia á estos poetas que, co, §ü
oor la reperr,ron de p¿,,r de.,, rexro en tugare, prerrj,do,' , sensibilidad, nos preserv¡on un tesoro, en segundo lugar pc'rque
tjn estudio reciente, efectua¡do t¡n corte sincrónico sob,e la épo_ históri.aEente tue ¡si como se salvaror, y es tan v¡no aisla¡los
ca que ahora nos inreres¿, aportó noubles resultados sobr; ta
.ie esre contexto como pretcDder reconstruir 1a torma original y
wigenci: de cada uno de estos modelos esrróficos en la época de
los Reyes Católicos;rz+ desgraciadanente. esre ripo de eitudios,
priuitiw qur: alguna vez pudieran haber tenido Sol restos de
irn ruufragio. extraidos de su cDro¡no habitual y recolocados en
que nos permitirí¡ medir la evolución de ta escuela, apen¡s si se
otro distinto, el únipo que hoy le en la rnayoúa de
tos casos.Y el resuitailo escético de esta rnanipul:rción no es ri
Dc.puó' de e,ra rrpl¡¿,,,\",rori, cñrir¿ r\r,r,o, y¿ en con tan negxtivo üi ta inoc¡o como se puede c¡ecr; véase si no los
dicioDes de evaluar cl punto de llega.tá. La vatidez estérica de los
peculiares efectos ciei n." r97.r7J En.u¡nro a las ñrentes u¿iliza
cextos está fuera de duda, y tnmbién ln consisrencia de su r¡a.ti_ a r§sdmonios orighales:
das he acudiclo en muchos casos sus
ción cn t¿ lírica casrellana de los siglos xv,xvu. eue el fotklore .1oy tambiéD las referencias a }¿s antologías que han incluido co¡
noderno parte de ellos, cs un hccho detlosrndo; i¡fe¡ir que ¡nte¡ioridad cada cornposieión. aunque. dado su elevado núñe-
sean ün nluest¡ario del folklore anterio¡ es ticiro y esrájusiifica
¡o. he decidido incluir solamente las que ricnen un mínino apa-
do, atürque sea in.lenlosr¡ble: hay incluso razon$ pa¡a atumar
r¡to 61I)lógico.
A¡tes recordát¡amos los mnlances aribuidos a Juan Rodrí
guez del P¡drón; a pesar de haberse discutido recieücemeDre slr
y auroria. en particular por aparecet sólo en un canci<¡nero t,l¡dío
'7r lleltran Ir98a¡
(LBI) creo qu.: $ propio rxlante literario, alt¡mente innov¿dor,
r93s¿:J¡]
I72 Ro¡rn Fi$¡e6 I r9tol, ¡€bar o en L unúrotográ po.Asensio [r9J7:2ró
)ul
I7r Frcnk
¡74
Ir958¿:zó? :]o81.
'7i I)€ .rt. .o¡¡ntro ¡e problemrs. y .on espc.i¡l ¿nálisú d. ere textó. tre
Btrnos ir99r rr92l.
oopé en BelúD Ir9e3ó1.
69
DF, SANTILLAÑA AI- CoM]]NDADOR ESCN¡VA
y ltr .ohcrenci¡ con las novcd¡dcs, un tanto posteriores, de Car- coüdenatoria: "ínfinros son aquellos que snr ningún orden' regl¡
vajales eD lr cortc dcl M¡gnárrimo, reco¡nierldan mayor pru.len- niD cuento f¡z.n estos rornsnccs e cantarcs de que las gentes <le
cia. Por otra prrtc, es ló¡ji(o que los crrrcioneros de mediados y blxa c servil condiciírn se aiegran»,'3o pero dc cstos r¡ios dcb"n
re¡ce¡ cuarto dc siglo pasarrn por alto ün tipo clc obras hasta cn- ser ran«¡ los ronlanccs dc Carv.rjal' dc tipo trovadoresco conlo
tonces cuid,do$nlentc exchridas riel canon cortesano, aunque io, ou. * ,¡r'uuv.,,.r lt odrigLrc:z Jel l'¡Jrón nrjr ¡fin's ¿l ro-
Ias firm¡ra un pcrsonaje tan ilust¡e. Si o son sLryos, el priner nr¡n,.,. tr ¡.tic'o" '1, .,nrbor rrri<.¡tit-tre' quc rl Mrrquc''
poetx de cortc que habri¡ cultivrdo cl romance, csta vez de tipo L:n rrncr.,l. Io, ..tuJr.. .obrc cl rorn¡¡¡ cr^ .e h¡¡t .<nrr'tcltr
alreded"o¡ cic problemas cono los orígencs' su vuculación
a lcx
t¡ovadorcsco, co¡ lenguajc y tono .ortes¡no, h¡bria sido (iarva-
jales, cn l¡ cortc n¡poli.an¡, quc h¡t in ;"rlp:rrado rambién r:l ex- di.lús ¿rr(o< o srn d<riv¿c¡ons lolklór¡crr: h rn rr¡rcrcr'rdo trru-
perin)r:r,ro de Sucro de Ribcrr.'7ó .h" ,.-,'* 1.. '"',"..<§ d- rilo lirr' o.lo( rirr' '' 'l' lo' q'r' v:t-
El ro»a¡rccro constituyc un capítulo escncial cn los estudios r)o. ¿ o.'trP¡rno rqui. I "rriho ¡ rc r" los d' r\lrlo \orr''Jno'
61ológicos sobre litcrat¡r¡ c¡stcli¡n¡ rtcsde Mcnéndez Pidal,r77 ll.rnu.lo',.r'v« ts de<¡ectrv¡¡rentq. rrov¡dort« o' I s Po! ello que
A 3uzgar por restinxrnios inclircctos. no c¡be drda de que el ro- l.r bibliosr'rfi¡. ¡pabullante en genrr:rl prra los 'lernis 'rsos re'
ma¡cero debe ser mu), anriglro; sin c.mbargo, r.l grucso de los .rl, ' p,," ,,".",;,. esPeci¿ln)(r)rc pobre v rt¡rno.dc 1o' testo'
de qrrc rro. vrnros r ocup:r nr squier: hn Jtrrrdo lr ate'u lori
dc
ronrr¡ccs conserv¡dos, textuallneDte, no renronta más allá de
eDtra.io el siglo xvr. Si nos rtenenros a la literalid¡d de l¡s ver-
sioncs coüocidns, el rcxto niis ¡ntieuo cs Cutil dona gentil ¿ona, lln el ocriodo oue ¡horJ n'¡s rntere\á (hJra el 6nrl del reu)¡-
que puede ¡emontarse en el mcjor dc los casos hasta r4.zr,¡28 y do .1. lel'r:ndo .i C¡tólit o7. aparrr de lo' t rto' Jc tr'rrnmi'ró¡r
extravagante corno 1os arriba citados, nuestra füenre
dc infornla-
le sigrcl] Arceb¡spo de Qdrcllotd y I-Á! qkjds de Alfonso V. rccierTte
rnenre rccupcrados en copias notárialcs dc 1429 y r4J8.r79 Mo- .i¿" ."".i"r"ros: el Musicol de Palado (MPa)' el C'¡¿'¡dl
"""" ".t
cte Her¡ando del Castillo, en sus cdiciones dc Igt y rJr4 (rICG
mento cn el cual Santillan¡ pronunciaba su conocida defi¡úción
",,cC., rl le la lhbltor,.r Britát rr'r'IBr'' Ilit'rr i'tudt'do'
l" -t"' uio,"",,t".,'o' sus .rircr¡os e r'tico rrr' 'crr i\Pli'¿rir
¡7r' Prri h dn.nsión de lot ¡orDrcoorcs nrc rcntno .l lu$r .orr*pon(lieDte de ,-. t, *ti,u",,.¡" rl ,nrbi(nre cñtre\¡no dr un géncro 'ublitt-
'...'. r-"r',ir,d" hr.Lr el mo¡ircnto ,)r''lnr(n(er los ronrJni(s
'- P2¡r .l .ono.truc¡o de los frcblcnras r.hrivos rl roDri¡c.ró cs tod¡vil tradici<¡¡¡les sólo son ad¡ritidos cuando irrrc¡es¡n por su conlPo-
.scn.i: Metr¿n¡L? Pn|l [re5]l..ourpleú{ro n¡ú L lisrón tual con h pe6- corte a l¡
pe.riv¡ dc Bénicbotr lre¿81 y c.tilír [ree7l, con Di s(fúD [reó71 p.ñ úntr ,r.",. -"ti.rf, adapodo por los comPosirores dc la rrn¿
pmpudh.te in¡erprchción lnrcróo¡cr y «rn Drvoto I'r5Jl p¡ó propucrs me- ooliforri, cn¡on,es de rnod¡ tu.rndo 'on l:r h¿'c J( irrrr!r-
rodolóa,c$ ¡ltcrntrt¡vrs r l¡ dc ltr .s.nel¡ dc M.Déndez Pid¡t. cxpuesq en Me l,ó, o .ontrut", run, cortesrn¡ o i ¡rrrrdo son (l Ptrnto de Psrti
¡é¡de¿ PidJ, Car¡lix y Grl¡rés lrrr¿l; vé¡nsc trn u.¡ vnió¡ dc co,!uuro ac- cl¡ <lr urr:r r:lo', .or(¿'. Otr', c¡r'r 's l¡ crtr 'omo pa't' Je ttt'
n'al l(,s rs¡r1o. {]e l¡ cú.fl¿» .o¡r.mLlo\ en Di Sre[nrc [¡rr2], Rodrisrez
iuclio .l( ro.iedJJ (For . rcnrPlo cn ' ljucq^
nr n rr¡cs tl' Pttt'td'
Pué(ohs Iree]], Dí.u-Mú l,9e+:.ra-.lrl y Pinem Ireer]..1 frnnrm Diás úeor, rcct'ltabrn i ¡r str
r l$ t€xros trntiguos,lo! dos ínrin)6, ¡ú Ñaidos por los modemos Frñ e! .o- !,i ...r.,. **,lt,ii'"nr;, , ór)ro los ' ortcsatrñ'
¡o.i¡ienh e\h,nsti!§ d. los rex«B rorDn.isti.os uriglo, y nrode.¡os hr de
r.u,l,6ú ¡ I's seri€s pul)li.¡d¡s po¡ cl S.mnrrio Me»énd.z |idal lr957l.
l] dúcusió1r rl !úo,cn) r Lr. llNrhlicnd. nrucho, rl proLrl€n .!\ide dc cón,cz Mo.rno l¡eroit7l.
'?6 V¿¡sc
r¡ que,.¡ sh fc.hr..l¡nnre d Ol.s¡ .egnt.' h rrlqúlii(ión d.l m.úscritoi si *'s'Edi.ió,,
i.'-'",,"*- .-'**¿"s si Ll!¡ v ffÑu os I Jur' Rodí8Üc2 dcl l'r
.orrii', r .ofirr .D nn¡ur€ gue (,'bi¡ d. nre¡¡tri, y l. gx(l¡ re.od.tr. (omo .r'-' r,",,.,.r,, ^,"a.a* ¡"t P¿r'? Pn(co ltoo\l v D' \relmu I'w^l (¿uñ'lk
se vnr. suponi.ndo. o si lo hizo trn¡.hos Jin,r nris brde, trk)vido por (u qur.r y. no i'y t,,n fr{rñ¡r:, fdm lrv.m,r"Pr'¡Órn' rurr'nJ)' * Aunrur
"enu
.,.cfnrin.i¡ hoy in.acnrtrble,.xr...nlos d. k,(n) nr.ti.n, qú( pe¡¡)io rc()lwer- r, .r^' .'"bk i J".u,.h,'. 1,r'vl { h.rn." uP'J' !l( l \' oi cnt'r-"" "r'r(:r:
Io I o nrí¡ .urioso ., (tue ena últn,r¡ posib,l ú c¡i no a'h! pla¡te¿do. 1.,,-iJ;', i,,,.,. Jelo.J. Ir¡rq url.rú'J ''tr''' tr'lr hs'olL""rn-
¡7!r lircro¡ riunrLnklos r..i€nt.rutrr por N,lirio
Prdill¡ [rre7l v Mr.nr P.¡di **r., -,"'1".. . ri' l',i, " 1-.¡on'J"P' Morl'v l' " r'ú'LnÚn' lr'"3
llx ! P.dr'§r lroo,l (1ll h que cxin. nn¡ p,.-((li.ión dr nx ¡rorer. Rtr su .¡- L,1il¡^s',fi, J ' .'li7¡d¡ d., r (l.n'o ) '^ n\tr"'onru* Pkrcnrnn
rl.rcr trrmrilo. no d ¡.upxRnkrJ ¡qui,i. rno, rorroD..s. ",,.
l,eeal
70 PRóLOAO CRITENIOS Y PITOBLEMA§ DEI- ANTóLOCO 7I
vidr corid¡án¿ uno\ r(xroe poericos que er¡n rodrvi:r rc( h¡z.rctos
descripción paisajísrica y cl narcisismo sc¡rEi¡¡ren6loide con los
co'no u,lc\ por Io\ poeus de \u (nrorno v pur tos rompil¿(tore. que el c.rnon hterarro vrgenre hr conGgurado nuEstr¡ se,¡\ibili-
de los c,rncioneros. El resto de los textos c¡ie hoy n(lsc.ibinnx
dJd.'N:EnJ .\ueLr. comu ro,lr la rr¿Ji,rón .orrc¡ dc rr Ed.rd
c*e góncro e.,,.,r.i .in cxccpcron. rrorzdo " Media, se basa cn el juego lormal y en valoro sc¡ci¡les nás in
gún L forma exrrrnr y los rc.ur$s r¿.nrcos qu/
rnediatos. como l:r exhibición dc ingenrc y el gui¡-¡o de .onlpli
los.ronrances (conrenido épico tírico, expresián dialogd:r,
tbr cidad, no siemprc fáciles de captar en ucstros dirs. Pero csroy
nrulismo hJb u,¡l) ¡ero J p,rrrr de t<m¡. ¡n,.rosos. ernp¡t¡J,"
convencicto de que quieu Iea s¡r prejuicios los textos sclecciorü-
de.idcoloÉir corrés y e\pr(\Jdor cn rt lcngur¡e h.,bi,,,,t it. t.^
rlos (o rttuchísir»os de los clue aquí no aparecd, no podrá d.jar
ri,r/ar .le ánroF(
de sentir, de unu rr ot¡a maner¡, la voz in.eúrporal cle Ia Poesía.
.,' ob,;ero Jr (.r.r ,4,rt,:(/,?. Jqur uo. o, up.,k¡no. ,.lto
, F'rlcs
d. los rñr¡án( e\ ¡ir ¡cos. y
I,roi ur Jrcrro, repro.tucrr lo, resto, r¡l
corno aparecen cn el original, con sus giosas y adih¡nentos (:RITERIOS Y PR()BI EMAS I)EI ANTÓI OCL)
cor
,( €r J ,,uc\rro obr\ r,, rc. o,j,rrurr lo. posibre. .,rLlL¡,
l,r l,i'.r:.r
tipos ,lc I¡ ,r,drcián. .iro re,r rttl¡cnrc ,no,r,.,r to, t."r., QUE NO DEBERÍAN INTERESAI\ AL LECTOR
cn ,,
cntorno ñriginr¡. t¿t ,onro tos i.t(jrrer los poerrs o. J¡ rr(.no..
L¡ labor clel ¡nrriloeo no es lácil, y menos :iún cürndo pretcnde
tor co¡it.r\ y ,.drronr.y tI nrií,ro .l (
rl .^o .te l" focrir rtudicion.,t. J vc, rl cnL.,r, c rie,,e , ir., r dar Ézón de rr
co¡pus poérico cle tal m.rgnitucl. No es ficil, por
nr¿yo, in(erér, sr no €srérico, ¿l nrcno..".lirer¡r¡o y culrural. ronro"
cJcmdo, diluc;d¡r cuánt¡s composicioncs contic¡cn los car:cio .
ncros invcntari¡dos por Brian Duaon. a pcsar de no estar todos
rr¡gmento quc . ¡b.r,r ft ronr.rn(e
orcroni ú,uflL.s,rno. p(ro ir i, e¡llr¿do (n ur) c.urcion.rü.\ ¡ edc ,ir trJ los qu. son; su «lndice globrl» alcanz:r el nírmerc 9.4-:5, pero ha
bía que deducir los reiianes y cit¡s poóticas, y rro siei¡pre es
nrc.§r¡¡rc¡,r. por su rbst», rón, nrjs o rrrer¡os for¿.rct¡. , n cste cohercnte en la forma de contabilizlr texlos que son parte dc o.r¡s
é.:. er úrrco .rue. crr rr Éd¡d Medi¡. Do. h, rc.-J
qv yv!rr II'r:,rLr uc currqrrrer erplcrc.
::,:.^.,:: obras: prólogos. canciones o vill¡ncicos por desfechr, etc. ¿l'ode
nos evaluar el corpus eu u'ros ocho mil? Siernpre hc tenido cu-
.f Uñs d" lJ inu¡Frn nro,rolri..¡ y tr ¡¡ronorunrr qu. td trrctr-
cjón,crud .¡ ü¡¡rtle.¿ ¡rribrrir a tr pncsi:r corrÉ,., t ,o,¡u,,,o riosidad por sabcrlo, pero en curlquier c¡so result¡ iDabrrcable
¡orJblcnn.nre v¡riado. dc nr.rr.¿<jisi::r^ tine¡s ."otutivri v. sotrre - par¿ Lu¡ investieidor quc, sin emb.rrgo sc hx prcpuesto scl.c.io
nar ürt clcnco srt6cientc y ¡€prcsenrativo. J)os cordiciones, por
roJo. n)u) co (n m¿ cr). l,o, .§ .cnrejrnz.§ hJ ¡ri.tnro, enrrr (l
(ohtenido {lel Ca .ionek, d( *ena y <l de los ( Jncio,,cror taDLo, sn,¡¡me t€ diñcilcs de cumplir.
Jr.: .,ige¡u¡ru:
dr rcrdrd ros probren,rs de .rrsir t¡ vJ
rHnrr 1r,o¡d¿rálJy,,cá
hn y a¡..,ho, (l objctno d.t cditor ná cr¡ J¿r tllas décad,s ni siquier¿ había e España filólogos familiarizados
rnrrcr dc rod¡s l¡. obr¿.. srnu ,oto l.r rr..I)c,iD.ión cc,n l¡ problemáticn dc los rrovadores g3laico-portligucscs.Y sin
enlb¡rgo, res¡.rlta ilusoria cualquier esperanza de r¡na edición 6a-
:.,...".-1,.: r\o rrl(Jn tus (djrurrs quc * ¡,n rour¡do <t rr,.
D¡JU dc .o¡rr ronrr todG lo, t.xlln¡rr¡os ble sin aborda¡ debid¡nrent€ esros aspector, ni €s tanpoco posible
<r¡ronr cs .oDocrdos. Dch,
c'r,¡Ll.<<r rl texro criu(o d. crdr ronrposi,rón rrazar un sendem c¡re nos orienre en el periodo de los orígenes.
\e, .u obj.(ivo. El trab:rju cirlorrco,¡u"¿"U,,^
.;;,;,;;'::,;; Estas observ¡cjones no suponen una censura para nadic. Sir:
,,",nr," r,_Irñ,]
t.r. \ cn rnu, hos c¿so\ ¡r. Jcbi¡Jo rnrcirrlo por urt . u.nt,. los editores que se esforzaron bcneméritamente sobre los versos
rus vcces, h. rv¡nz?do rl!.un:i <te esr¡s cdrJi.ncr
¡.1-,- dc, po. ejeDrp)o, Antón de Montoro o Juan Rodíguez del pa-
., ,i.,;.;.;;:
,:":!:,'i p:,9 .i,r coniurrro (.r csfucrzo h ¡ ,rd<r n)ucho nrayor drón, con cl ínlimo urillaje Glológico enron¿es a su atcance, es-
:".: quc yo hrbur clcserLlo.
oer tos autores ,ro habrian enrergiclo clel silencio en que ducrmen
tsntos otros, esperando, como el harpa famosa,la mano de nieve
,l'rr: .rlguro.
ed¡croncs
poera\. d..emcradrn)enrc rruv poco\,
c¡r¡rcás pero.por l¡s r¡zones.rntedjth¿s
rine¡rror ql¡c scpa rañerlos- Sin ¡os beneméritos edirores dc cancioneros
t,,,1 , optta dide refereni D
¡o rcnemos un que qr¡cmamn sus pcstañas er ¡rchivos y crónicas no rcndríamos
er¡i/jet ,lrod.t" _;, .fi. ,, , , .i ,,;;
pro. /d( ¡( to\_rorn.rni«a. iL.rlirrro.. lb{ad0 la espléndida galeúa de rctr¿tos que {lo.ecen, por eienrplo, en los
durrnte .¡sto
orL,.'r t¡ ed¡cron de Uuv¿dorcs provenzalc,. u;nceses y v n)e, trnbajos de Francisca Vendrell, Charles V Aubrurr, J. C. Rovira o
eaiaieo Nicisn, Sallr¡dor (por cirar sólo los que han accptado cl desaEo
po,r'gueñs, y <rr trs poerrr del d¿t,c shl ovo:sr.rr",;.;ir;,;;,
c¡ ((rdio pornreno.zrdo Lte L, rrxdr(rá,r p,., de retr¡tar r¡rás de un auror), y sin los cuales no estaríamos en
."¡., ;;,';.t: condiciones de t¡xzar un mínimo nrapa de la cronología, el me-
compo\rciorcc v una rnotJciór) erhrusrrvJ y,
nor ,, ,.Jri. ;"
r.¡n¡ú{ rr-ro( y rJntos poeras 1v por ta etcvadr *l;i,a,,.¿," j" cenazgo o hs escuelas. Pero este mismo trabajo deberá rcpetirse
urm niprda. atr,rn¡L,ción .. E,;;,-,"
ininterrurnpidamente para cada autor, cada person¡je cirado o
f-..l":i: l:ll.:"1 d.se:brr edicioDcs. ((priioras .*,.",3.,".. q,i"
"_ ¡lL¡dicto, c¡da he.ho hisrórico involucrado, cada c¡ncionero y
::':-::I *'1,",,"T*,
. h¡.Íns.cn \i. o ro(o. J , e.* po, " .,o cada pocma dc los siete u ocho oril que conservamos. Sólo
fll: i:, D ¡y cur,taLto d( ld
e\ruJro
n ,bcr pr,,,,r; dc un cuando esta t¡rea esté adelantada ¡rodremos levanrar un itinera-
rr¡nvrrr,ión t.xrr¡,¡, ¡ veres oor ro¡,
c.r\r r rcxro\ (¡os c¿ncion(ros det M:rqué, ,J. S",,, ili,;,".';;, rio poético suficiente para un capittrlo que resulh esenciat en
cJ(n'plo) (lond. cl csrudro <x«.rno ¿",;*,r,,a,.1¿, nucstrn histo¡i¡ lireraria. Como ver.á el lecro¡ no pocas veces he
penrite un.r aproximación sun.iente al v,lor,tc 1",r'i". podido aportar rlgun dato, y e» algunas ocasiotes he avanzado
cad, restir:ro- trmbién csras investigAciones en trabajos eqrecíñcos. Afo¡¡una-
nio Orr¡s r.,es nos h¿tl¡n.o: rnr, e,t,cio,,r, pror,,,.rr¡;..;;,,
nn¡ colacrón conrpleta de tos n:¡¡rus, ritos ni un:r damente. el nrcnosprecio de lectores y 6lólogos por esta escuela
Jnor¡.ión su. empieza ),á a ser cosa dcl pasado y son decenas (espercmos que
6cienre; a¡ fin y ¡t cabo, un censo solventc ile 1",
.,,r.i"r.ro,
csturo,r nrr.sr¡o.rl,:¿ncc I,r.r.r l.r pri.rr,.r.r.,li,,ó,,.tct ,;" pronao seirn cenrenares) losjówencs esrudiosos, enrusiasras y bien
n),e;,;;:' preparados, dispuestos I cawar hasta dejar a la visra l¡s principates
Fe'rorro dc Du on, en rc8r. Sir luur r duda. rrrnguna e<Ición
e\ Inuur, p(m no tod.rs reruclv(n su6cientcnrcnre lós ¿veDidas de csrc irineralio rodavía ocuto.
problern.x Sin eDrbargo, el tector observará que estas obscnaciones eEn
rrrrr lor que un rrrtótqo h, d( .ter.nc.5c.
ncccsari2s prra justificarme. En primer lugat por las insuGcien-
.. Y drjo pr,." el 6rr¡l un c.,.o rrruy p.rrticul.rr: tos Lc o. , ,, .,-
rrcro u-cru,e7( lr dc q¡U-so y ca,(ellno drt cias de esta,4rrtolo3ía, quc sólo puede ser una aproximación pri-
C,,,,i",,*, ¡;8"7;. r))enz¡ ) muy provisional. pero trmb,Én por la heterogenerdarl
y xrrd )os.1e(urrclos-por r opisras qrr. rgrroraban
h tengur, cdr_
. per rrroro,as qúc nñ re,riJn ,,, .o,,p",,.u.,, del tr¿taniento quc he dado a cada poema. A veces,Ias ediciones
::II , '1",1,,": r,, do( rcI'su,. r,rvolLr. r ,d¡ y un \L\ rcar.(, vJc rrr- disponibles ofiecíu un rexro intcligible y fiable, que he repro-
lll,l,l,l,
LrrL :,1
¡onr§.hRrrn:rs o torlar rr ,rrrrprdo., (on,o H. R.'Lr¡rg. er) ir ducido sin nrás que ligcr¡s interven.iones (mayírsculas, regulá-
.st,.r., d.l r(\rrur¡( x'ni.nro ,te(iri¡onónr..o. rizació¡ ortográ6c¡ y tipoeráfica)t en algunos casos, inctuso la
r, ",.t., tr¡,r., l,s ¡hi_ anotxción de esras ediciones mc ha ¡esultado su6cientc para
I
¡tender debidánien.e el rigo¡ que n¡pone (aforcr:nadamente) la or[nrivo:. \sinLmo, he dnl| rburdo elr-rro.n rcr'. . e.'r.i¿,
truyectoria de csra aiúliore.¿ C/¿rnd. En estos cásos, el lector ¡vi- leoún n,r u,opio , ,., i,io,nluv"m'nudo.l"ruent"' rodrrr rn-
s.:do cncontr¡¡á vacio o c¡si vacío el lugar rcscrvado para ci apa fo,m,, i¿n ,l t,!pecru \. ,'u. Púr tl',nPlo de lo c¡ncrcn'ro'
rato crítjco y las rrotas compiernentarias, donde sólo hallará la ,rrrc.rl,*; o rr I i ..,,, ",, ', h¿ d "r'rbuin' r '^l'i'ri' rnrr\ rrr
reaerencj¿ ¿ la edición utilizada. Ot¡¡s veces, sin dcjar de ser vá c1íos que traba¡aban sobrc tesrnnonios que, con roda Probrbi
lidas, est¡s edicioDes me creaban incerridü bres que obligrban a l;d,,], no separaba" los versos co¡no nosotros hrcemos (caso de
.oteiJ,l, ..a lo, ,,,"FU*',ros. o d enuq,'i¡., .u ¿nor¿r ion ron ta lírica galaico-portugues¡); cn esros casos v en algunos más (no
o¡ras fucntesj en esros crsos,la refe¡encia a la edición u.ilizada irá ,",1. t,r J,6, t,1,J, de lo' copr'r,"un lo' quebra'lo"' L
""
o,s,r,,,.ión sr.ificr rr t. r'o' o e'rror's rc'po¡d-
"runrprñad, de unJ ,rrotJción .,omplc,rpnrJrrJ o rr rprrdLo
¡ríuro, doncle constan sólo las fuentcs de inlormación compte- ci,ines fo¡males o métrices clue dependen exclusivamentc del
nlenta.i:rs. Er otros casos, a veccs por simple desasosiego perso- criterio dcl edicor.
n¿l (n1c há succdido, por ejemplo, en ro pocos textos galaico- He procu.¿do rcproclucir no sólo los tcxtos, sino r¡mbiéo 1as
cas.etlaDo, hc prcaerido a¡rosúar por mi cüerta el ñesgo de una mbr;cas ¡ en general, rodo elenento que perrnita reconstruir la
edición de nueva planra que, en algunos casos, ha resültado to lorma de vida de Ja poc§ia cortés (las Pregunta§ con sus ¡csPlle§
talmente inevicable.J por 6n, no sou pocos los textos donde me u,. l¿, r,lpli. ¡. , ,'. .u mor'' ro '. L' gru'a, , on -r terro ot igi
" '- rrl no rrb¡'rrva
hc v¡ro obligado edición po.que l¡s ance¡iores no n:1,erc.l lr poent.o,re\
rerult¡ban sencillame¡tc satisfatoriás. ni personal cono la de lLrestro sig)o, de ahí la necesidad de tener
En el tcxto y la anotación he intenrado acl¡rar ¡l mtidmo el Dresentes los elemcDtos conlextuales que nos Permrtan enten-
senrido litcral dc caü poema, lo cual no es fácil. Result2 muy
'¿*f, ." ." proPia natur^leza y en €l m¡nro co¡texto coñ que
liecucnre que el rnenosprecio tl:r.dicional por esta escuela y Ia .. i," u¡"ri,,itid". Esto vale en Párticular Para 1¡ pocsír de
convjccjón de que se trata de obras secundarias. cuando no sinr- ""r
,,no ú.,dLion J: lo' r*udto' 'obrr e'tJ 's.uch h¡n tdo 'elerr^ ro
pleme¡te negligibles, haya inducido a los cdrro¡cs a no prcocu- ,,,.eri¡Le. r.,,irndo d" ,u' .or,,
"1.a" --,
pa.sc en exceso por el sentido de los textos que, por orra parre, originxles (poemas coil citas, glosas.. ) aslando lo que' en efLcto'
no siemp¡e es claro. Nada más alejado de la ¡ealidad. Nuestros ..,n,"rr,,. qerr'1r,,o brcr: J,r.nrJo. peto dl Pre'1o d' Je'' 'rr-
L,^Lr¿. \.,1.r-b,ri ¿nrF rodo .I precron.mo exprer\o y esr¿ r uJ *"tu,1.2,rt" J¿. ¡,, .',, rmasen rrl'o de 't¡ vidr en lo' rr u'
lidad impiicaba un excelerte domurio del lenguaje. Nadie como poéticos del iiempo. El tector verá que r:on m¡rcha trecuencia
llodr;suez del Padrón oJua¡ de Mena, por ejemplo, süpiercn á"y .t,"t .ontexto§ a fii de rcconstruir la veste o¡i-
utiliza¡ el vocabulario patrimonial en sus acepcio"es menos lrc
""."",..",.
ginál q"e nos los ha t',nsnitido- Es Por esta misma razón que he
cuentes, generantio obras aún más cúpdcas que tas más de léxico p.ocui.,lo an bién dar su lugar a sátiras v géneros tan Poco afines
nás lari¡izado; el trabajo de diccionario ha sido a weces muy a ruestto gusto coülo las preguDta§ y respueslas. enrgmxs, etc'
clt¡ro. En or¡¡s ocasiones, cuando los textos disponibles eran aun En '. pie.cnr r.ió,, de ',Jr po.ra do¡ en gen' r'l l' re[ r'n
así inconrprensibles, ha bascado la colación de los manusc¡i¿os ." ".r','¡i,,"''\ .nrejror(\ i¡o"abrd: no 'remPre lrr irr'lr'¿
pnr¿ dejar de maniEesto que la dificultad em consecueÍcia de do str transcripción cr el C¿scíonffo de B. Dutron) v, a 6n de
edici.,nes insuficieDtcs; también los copistas ñedievales teDían facilita¡ stt co¡sufta, hc dado mmbién el número de identifica-
dificultades de comprensión, y los errores rcsultaban inevit¡bles. (lo) a" .,¿, p".ta et ct Catátozo'Írtdi« v er Cr'ncione.o det
Llaste .irer bs Cazos de anot de Rodíguez del Padrón como
"i¿"
r(lo ir de ste a;tor. Cuando he procedido a r¡na nueva edi
ejempto arquetípico de difrcult¿des no nNenciblcs, aunque no .ión..1,1 t.,n'L;n 't refi rl,c'¡' ¿ ro' m¿nrr"rtrn' o ImPIe'o\
sie¡1pre vencj&s. utilizados, utilizando srx si¡¡las; hc proc¡rado que sean rodos los
Aun cuando uso ediciones piecedeltcs. he rerocado siempre Jnponrbl¡r, ¿trr'.tue no. (,,Prr rré h¡ ido posiblr' Ln cl 'r1 "r''-
1a veste orrográfica y la pultüación, de la que me responsabilizo ,. . "".. '," h ruo .on:L¿r . I .h,do oe , rbtev;,tum d' ' on o-
ent-^ra¡rente incluso cuanclo acepto las propurestas de los edito¡es nante nasal, indic" eee las enmie¡das del copisur' y
"reclia"t.
76 pRór.oco CRITERIOS Y PROBLEMAS DEL ANIóI-OCO 77
media¡rte \/ los añadidos inrerlineares o al ¡rargen y en l¡ e<li me parece la reposición de la ll- inicial del vcrbo lrare¿ general
ción ¡exaurc sin previo .viso algunas partlctüs.1". p."a"" nlente :{ena a los hábitos de los copistas medicvalL:s v sin walo¡
con.iJem¡,c embcb,d¿. e, Lr prt.rbrr.r¡rrrrlr,:,om,",,,"; .,, ,." fonológico algno. aunque rcspeto!.omo es lógico,la a; el lec-
(afite4la s.t, me ht, ño t. tor cspccialista disculpará esta libcrtad, que ue hc tt¡¡rado ¡ fin
En 1a presenración de Jos rexros casteltanos he prccedido a un de no volver demasiado itasequible )a vcstc dc térmiDos tan bá
número discr*o de nlodernizaciones r fin de preserr.ar et vator nales. En 6t¡o o¡den drl cosa§, y co o es frecuenre, distingo con
divulg¿ri\o ) didj,, .o dÉ .,ra Antotoltt. i,rr..,rnao ,,o acen«¡ diacií¡co /'os, ós /nos, iil / al, ctc.
[¡l,c¡r lo. w¿lo¡c. del \i{.,,r. ronñlóLr.u J. I e p¿n^l"enrp,. ,ni,],-vit.
"ós
Po¡ el conttario, como decí¡, he dejado ral ctral el con¡unto
Ante , y ¿,, etc., ¡est¡uro l¡ nasal teniendo en cuenta Ia grrria t1e peculiaridades ortográ6cas característjc¡s dcl sntema fónoló-
mod"¡n¡ d.r, l"b,¿j. n. l" gico mediev¡l y. por ranro, l¿s oposiciores lonológicas de f ,rl-
"nrrqua.a 6n de no rnuoducr;,¡o.
g,¿1.^ no perrirrl..' cnli¡l¡a. no "dbi,lid, i,the,¡1o. no mbitu,) injcialcs o su árscnci¡, rsi coño b /,, r./ :. x / í-.e y la coDtrac
N¿rur¿lmenre, no r- p ro t¡r,po.ñ grup.Á pur¿men¡e ción de los infinnivos verbales con los pronombres átoios, relld
.-.r¡ u\
\oño pr.u,n!tun. nr forma. ..qur unenrr trbr*,.s I :..¡en,. rt por'verla'. He respetado también la forma en que se presentan
u'o. (onro k¡,rrl.,, rvc¿,F por ejen,pto et ror, don<1. 1, r¡n, ios grupos cultos: 7t-, at , -gn etc: dino o ¿eriro, pero también
exise l¿ lonericr .,odorn¿ de .,r, roponiLor. En orro, , ,ros, sancto, cabtela,.iudgar Lo mismo sucede con términos coño .t/r
púr eren,plo r¡,n,. r¡ho mrdr¿nrc ,1. t¡ rch.r¡on rr.r¡ones r a¡ h: dad, sancto, erc. y con ei grupo consonántico s¿ cn los vcrbos de
bitual en el Candonero de p¡!d.;o. t\ertuzco cl uso J" t" ..áü" , orisen incoativo (fdll¿r.¿7).
Ias posiciones donde rcsufta itnprescindibtc, y et tector cncontra He de advertir que, cuaDdo parto de ediciones ajenas, no
ra.iempr.,e..¡. nun.¿ t". (ij lo nüj,ro puede de.irk de (onso_ pucdo garantizar la coherencia dc esros procesos: obvi:mente he
n¡nró doble. (in !rtor ro,,olosico r.r.ürq, ¿ r., ij.-pto, y t, rnodcr¡,u:do cl "xro , rrrico .egun lo' , r'r -,.. (\pué.ro\. D\ ¡o
grafia de Ja ¡./ñ, ajrsrada siempE a I¡ disrribuclón rnod;rna. ¡o¡ en ningirn caso puedo reco¡st¡uir la fornra del origmal cuando
estc mismo crirer'o, rcduzco conlonanres cornpuestas de grafias ya el ediror había efectuado alguna rnodernización y esto puede
arcaizanres o culrisras, que rampoco tenian wat"i f"""tOgi.; sr¡ceder por ejemplo, e¡ la fornla de ¡epresenrar los grupos cul-
1,a,
thesorc: clúas, niu phds,
:h.il:s, t)hilosopnia, etc.), y represento tam_ ros, l¡s nasales finalcs o cl grqro r. de los ve¡bos de o¡igen n1
bién segírn la foi¡ra moderna l¡s conúacciones hatiuales en los coativo, cn quc »o hay una lr¡dició¡ consoli.la.la para su con
nxnüsc¡icos del siglo xv: dr el o del ¡o d,cl, así co»ro las que scruación o reducción.
¡l,.trn ¿ lo. p,o,,ornb¡e. iro¡o, r.rempre rnr h" p¿r(.ido.up;, Más dificil es ei caso de los rextos tro\.¡dorcscos. La edición
rluo.el u"o Jel ,pó.oof, puri,onven.rón onogr.iñcr nrodernr de los trovadores proveiz,ies sigue pc,r 1o geneml unr conven-
totalmente ajena a la rradicjón gá6ca ctet castáano). Respeto ción cre¡da a 1o largo dcl sigb xrx, cuando h len$ra moderna
sin embargo aquelos casos de sup¡esión .ie vocales ct v. ,esiit"_ no tenía una traüción ortográlica co¡sol ad¡ (runque I¡s edi
,ión rÍe.un., r l. m¡,rr. ,. R ceuL¡ ,zñ t^ gr¿6,s , , pr," -l ,,_ cio¡cs más recicnres tienden ¡ ser ¡¡ás conservactoras y ntás fie
lor consonáncico y vocálico reipectivamente, ¡cduzco a la forma les a las soluciones de los iünusc¡itor: e¡r cstc caso unifico las
mode¡na.la vari2nre ell del a¡rícu1o y orros casos semeJanres, cons.,n¡ites dobles sin valo¡ lo¡ológico v 1as alternancias i,r,/y
como ft,//, ajusto las grafias i, rj sesún los valores actuates, la o la de ,/r. Los cextos galaico portugueses se enclrentran ¡nte
grafra qua en úd (.ud11to. no quanto) y, con ,,rayo. .azó", un problerna más complcjo: )a exisrenci¡ de cuatro no¡¡rns or-
4,,ai; y
similarcs eD ra-§i, mode¡nizo las co¡sonanres 6.Aes so.das, q"e tográficas modernas en conrpetenciai dc ahí quc sus edicioncs
en esta época no tcnían tal valor fónicoj ¿red, no aler, t:rs grairas hayan oprado en general por atene¡:e a l¡ €,rafi¡ dc los ca¡cio¡e
con r- líquida, que ca¡ecieron siempre de vaior fonético. ¡os, b¡sad¡ en convenciones del siglo xul (es el crso del Caar;o-
y l^s grafras tint, grund, dk,"d, r¡?"r y similares. Con et mismo c¡i
-;r,/¿
ncirc dd Ajudd o .le las Cdntíga\ de Snntd Nfdria) o, nrás frecueDte-
terio, mprimo la I en formas como teres, así como er1 ¿iri, .,¡, rDe1]te. en l¡ Jr¡pr¿ porruEuesa dcl siglo xrv (fuDd¡t]relrtalme¡te
a¡, erc. doDdc nuüc¡ tuvieron valor fonotógico. Más discutlbic a partir del Cai.ionebo dd BiLil¡ate.a N¡.ía al o Colari-Brdncutl.
78 PROLOGO
oo
.a
>,-]
tsl id
tlL
F>
z
ANÓNlMOS
JARCHAS
-
Ll úu,.,.' "1'L,on c', ! tr'J L''i h" ¿ "'' ro'' on l' "p''r r' ror de r'
Pcnrr¡ r
2
3
4
5
¡Non mc n¡ordrs, ya habibi! iI-á
no qt¡ero d¡ñoso! Garrid vos, ¡ay yermanellas!
Al-gilata rajisa. iBasre! Cóm cóntener a mieo ¡11 le?
A todo nle ¡i8uso. Sin el habib non vivirelo:
advolarey demandare.
NG hr,!i.to qd¿
.oñse, m lrd ,nóJr¡Jr. do\ rrube. /,,n¡ i nbién dc
Brqi. üh de Abu B¡Lr Mu¡,¿mnud ,br Abú Brk,
.Y¡Dy¿ 'bD A}lnEd ,b" R"h;;,. q,;,;:
r@) y úD hebai(¡. .oD¡o h ¡ñro n,i
:::r"cr¡,' de y.hu¿; ¡t¡*¡.rn r", ..1.
.-,". ! {d¡i uc , on}.oj,lo t, n,, hr ., boú d. ;L
rokn y r¡ Fuc¡o n de modo dtrE o on ¿t k;ro d. r.;*_"j,.
*bñr rcd(ro i¿ que rlor¡nrrnkhteÉ;,¡nr,D" ;,,..il
H....-l::s-,Ill-:,:,.,,:,1,¡
.." !,¡¡uu'¡n¡ oe r J¡Eh¿ conó h\ Nos há sido conservad¿ rü u!á úorxlj! heb.er deYchndá Haleví, de conrenido
su.ed. ¿ nrenu.to. ¡¿ loven khN r.
onlrc ,dNrr) n rnJgo. A,epro tJ v.h,ón p¡negi.ico. ¡ ctryo 6n .l (erto omrcc e poe*o eu l,oc¡ de ¡n, do!..11¡. El
d.t \cr.undo ¡.,,;, i";; ;:;",,1:
(rcr knlunEno qur, (,,
más inrenrid¡d ouc ar r:i( o squenü Dróúico * dcl úpo d6 ln .oph: ar 3{ ar &r. Nótesc hmbié¡ l. .oDe
c.ucl.ú J- pocwr ú.- üucción det lo¿iE conlo i¡tcrpela.ión iu¡ oyenre y h rp(i.ión dc tas h.rmá-
óúon.ó:9r zñ gx 7a. - t, ,.nr.o.¡o. ¡.r ,, 'scn lal¡nh*' E qu(rl¡ ns .tr .l p¡pcl de <onidcntes, ¡trrbos ¡,otis cmctcr¡ticG de l¡ .anciór F-
'ror
dicionll roñinic¡ y de h caniigi dc ¡nligo.
88 PROTOHISTORIA DE LA LíN¡CA CASTEI-LANA «QUÉ FARÉ, MAMMA?» 89
6 7
):tll lo",'"1';
*11",." '':.'l !o lnruc,.o
rodrcs Abutr6r
ño¿\¿,ra hebr.'. r, Dr, ¡e,á d( \ehud; Hrr".i.
h.,j, r¡o(, J¡¡rsrdr
'i ile J un.d".'noju
dro r¿ , rk
d. Ajlotuo ),.Añb¿, ,on Je ,rpo p negjr,.o. y ., üru. , úi"_n.
r,
en ró\ ,nbi$ o dd ._.o,,.!erc ¡tt.t hú,b:_t ¿tuao .drydnb
:?,rDle:.1'br
d "\úrnó ). rúnd e (on eljo d..poJ¡ Pro.cde dc lDa nro¡xaja hebrer de Yosef ibD Saddiq, mue o en It49, del tipo
d-,
",.eFo ob,,"mc
-"rido e,m;rc. '.¡lvá o seá, siñ e$of, i¡icúI. de !e,na anorcso,, h j¡rcha aparece puer¡ en
boca de u¡ajoven. La forñ2 erróncr es un dísii.o irregul.r ¡s6ü;bdo G¿ 8¿).
^ e, ooror por e,,"rr.( eni.rno.Tr ero.J Jnr.u,,rr en""rt¿b(J -on Adviérr,se la invo.ación de ltr joven ¡ h madre, que es prsentada co¡ro co¡ii
soDáni¡da de ritu atÉ¡n,, una coobináLión de",rimas,
como stJemór, cor.ienie deot. en ,súnros rmo¡osos. una wnión de hs Ela.iones ¡¡adre hia común a la
en l¡s_jeh"s y conocidr eD I¿ rndicióD folkló.icá.a$clana,
aü¡quc el v.rso .aDtiA¡ de anigor en l¡ liri.¡ l¿nccs, ó itáüána,!ó..t.ontr¡rlo,lá nú.lre.ncr.
eneasrabo es má3 prcpio de b fti« ;rcqdorescá 1ian.esa, proveü,I
po.nreúesa. Es losible que h e¡fermedad det áhare o gátaico- ¡. Dris r mc¡udo un papel represor. Ei estilo es Duy sen.ilio y directo, car¡cte-
codsidüación der nor
se, i,-p.
"l ai ,.a""-";,;1" rí$co en rodo de h lnlc¿ Eadi.ion¡I. L¡ presencia de l, núdre en l3 járcha ha
como e¡Grhedad ñenbr es popii .ii*,, rido objeto de dncusión, pero pncdc aceprarse .on segurid¡d por su ¿párición
ñiento filosóú.ó y Drédi.o de tá ¡dad Medú. Eftuctua estrótica:9d qb
oa qb. r¡rultán.r cn L liri.z Ltin:
9o PROTOHISTORIA DE LA LÍRICA CASTELLANA «CAIIR: QUÉ FAREYO?» 9r
I
8 9
\ no, h. ron.rrvÁ - . - dó. a.oJr¿!,,l¿ !.ireE Jp cbd B"t, MonJ, ,m.,d rbr
R'rh, ¡.. vi.' \ ln'otJ' ( d- \.\.'t. dade I r),,.,mbi¡n.. Jq, unr.ló, ofl -
,'-'J. r.'ór.. . j d¡ rcm, -,oro.o, a. óJu.,.,, o.p1 t"
dos siguient.sj la quint¡ .ontle¡e u¡a info¡m,ció¡
¡,n.q,,,.".ou.
-Urr d...rll" ¡lñno." \ p, l.'d¡ , ,"t¡.r r¿1"b,,.,1" "ai",i,"", p"*
t., .;.ri,n,"-o"o.,
.. . I ¿
h"be.,\ l. lodro abulrhr ).,or,,o,uete,u!eder.r rr. d,cu"J,.rr,grL,\ei.,)
piB ". u. núJ-lo ¿nóc e.u v .t., rnor\"J, dnr.,ror.¡le t" qu" 1 ru ..,ru. ru_
' \ ritu.
.on',
D'nli';1..,.tv"'. \ d.,,,. o r.@rJ.,on derrr., u,g"nr¿r.o1det
n,do. v. { r'(¡ie d, t¿neF,.o de l.h¡q jbn \¡doq. . ol¿bo ,:^, ñn"n, i.rc
y,.iLur..i . de qlr,n.o - \dl,,o J, .ur to. .,r.u¿nó. . onó,,rr . ornó Dox Zrs
dc L \4J"¡ u.L .orn r que tH .,do ,.,n.rdcijd¿ .,,p, ." .. .". ,. ,
ñonofuiñros '(,,¿'ene
r¿ 7a)j dc rodos ,no.los, l, lí¡ica rhdicioml ;¡stelan" é5 rica éD "i s. ¡os ha consererdd er una morxxja del Poettr h¡Pano-judio Abmh3qr Ibn
dGticos ytr¡iicosde nedidtr irreeular y pie quebEdo. por otra prrte¡ e$e tef,to
Ezr¡ (., rogz- I r6a), que .oúsb dc Preludio, .inco e*ófrs. de tem aróroso L¿
.oDtiene los elemenros rnás cam.tcísricos de la .+resió¡ lj.ica ¡ndi.ional
ét espera ansios¡ de L .mmorad¡ es hmbiéD udó de los temas ¡óPi.ós del gércrc
leDg¡r.Je diredo, h invoocióD d ?¡rigo y ta ex.la¡na.ión
cr, tod. ello inipreg¡¿do de iúetuó seDtiñeo¡atnñu.
e nreÚog:cióD retór! t;dicio.d y, .onro en h aoterior, .ombl.. los Peíodos inteÍosativos con ¡os
ea.lanrariros Estrucru.a ¿stóñ.l: td t¿ 7s 5d-
92 PNOTOHISTORTA DE LA LíRICA CASTETLANA
«vEY. YÁ RAQI,, vEY TU víA» 9l
IO II
Sepas, yá
meo a¡nore: tu ví:,
Vey, yá raqi', vey
¡tuédome lyo,,nl dormire que non mr ren-' ¡n niy¿.
ihnsi yá, nNi, habibi¡
ron ,cy lebrr ru huirc
"V". dp*e,gon/¿do. ve por ru (Jmi iu ' gue nó ¡i.ne.
rqúe no tue ña"tienes leah¿d»
H¡de.,,b¡ l¡rcrn¡io quéJon.lo.rndorrrrrr \.n
go ñjo:/ no \¿ sobrelteqr ru hu,. ),.ven,",,,.
\2
.",bJrg 10 h"b.r en
"L.olu,o d. u¡,.e¡¡¡lJ det enr.o,¡t., .rno l. .u iu..n
. r pó¡ roovo -.u r/ no e.p^.iñ,rdo, rur,.tu.
prcb,bl
,u. -de ún " rncnud,, lon ', , Jn, roñ ,wm"r ,(¿ dc ñulcr t-.quemd
^{,orr o o
RAIMBAUT DE VAQUEIRAS
Fue húo de un caballerc pffin2al dc esc¡sc recursos y su actividád li
tcnria r.anscurrió en parte en PrcEna, perc sob,€ todó e¡ el No¡te
de ILria, al seryicio de Bonifácio de Monaerr*o, qDe le ármó .abeleo.
Su prcdu.ción dát ble @mienz hácie rr8o y termnu eD ¡2oJ, due¡te
12 cu¡¡ra cruud¿ en la que pa¡ticipó ju¡to ¿ su seño!. Dotádo de gn¡
t¡lento literario y ve!Étilidad, coúservamos á1 me¡os winlsicte obres
de arribución segura, en l¡r qúe cültivó los géneros y estdos más eri¡
dos: le poesía lndicioúl,lf, epistol¿, l¡ .anción de rñór, ei sirvcntés.-.
r3
[Edición Liúk ]
Ms tan temo vo:tto preito,
todo ü son es.a¡mentado,
Por vos ei per'e maltreito
e meo corpo lazendo:
J la noit, cán jatz etr ñeu leito,
so nrochas werz rcspendo;
e car nonca m'aprofeito
falid'ei en mon cuidádo-
97
98 LA TRADIC¡¿)N TnovADoREScA Y sU ÉI,oI:^
RAIMBAUT DE VAQUEIRAS 99
f Edición Mcnéndcz pidall
lEdiciónTahnil
M¡s c¡n tcnro vosrro plevro
Mas tan temo vostro preico,
todo'" soy escrrmenraao-
todo r son escarmentado:
I'or vos ai pcD'e »altreiro
pcr vos ci pen'e maltreiro
e nleo corpo lazeredo.
en rnco corpo )azerado¡
5 I-¡ nueir, can soy en rreu leiro,
la noit quan jac'en meu leico
soy mo.h¡s vczes pcnado.
t crr nonc¡ nr'a profeito, so<n> mochas vezes ¡rcrrado,
filhir soy en mon cuid¡do c car nonca m'ci proGito
falid'ci c<n> mcu cuid¡do.
e.,ra*. rdi Mis ta¡rto ieoo vrcstra q¡.rcll¡ ,/ q{c csroy {ntem¡rH¡rc esornrenr¡-
or J.ú t, frlrhr¿. \ lj\ r.,.| . tc É- .r., t r,.ttr.,¿ .ti!,.
loJ,,, r .k,:,/ por v¿x sufio peDa y nulrr¡ró / c¡ ¡¡i .u(rpo l¡srii)h.lo / I)c Do-
, d. cLe f¡ i,)ü,p,o. L 1e¡!xd" *r^i¿ ..j
'on (n
.eB r¡¿n..a. h.utu eD
s.;iu n, J;i:,;.1;;ii,,.i" i,;:; chc, cuaDdo yazgo en oi lecho, / mu.h2s veccs Dre sicnro pe¡¡¡do ./ !,
,:¡cn:s J€ vcnihd p,dirpc, l4j.ó,, v tr qu,n¡¡ cD unJ l.naü, q,," ., ;;";;..i;. pues nuDca recibo pbvecho, / a li plrecer, hc na.xsldo ... n,i co¿-
,J.,úi6,.,rt¡ run .**t,.i.. ,i". p,..,.,
,¡,r¡re (or c¡ r¡.rli!n¿,. § {n LrF¿r r dud¡ p2l.,r
i¡ "l " ,ón, D1e habéis t¡aicionx.lo / y, babli¡rdo .on hu.h¡ gcndl.z¡, rob¡do.
s", ,
"n,'.,,,.
p..i.',,.,¡,.,, j,;;;;.":.-",:Í;;:j*P"rruqu1' ¡:n I rnjc¡ Iu'
h.¡,,",.. i;;iii.]: I""',;:il'¿.I,::lT:l,i.ll;ll;",j}:l
"..,i,.,,"",.;,.,;,;
*
lil.illl":...",.: .*"' i. h¿.. ¡rR Jedo, J( , ,!- r2o,. \i,o
.r pb,, L7 ¡r ,
,tu\ moqk gur tor ¡ ,trb,,.-. .", ,
,.,,,. ,,.: rcns¡r\ Jh.n¡n <otr
orn's i¡,.u, dLt(nÁ. ¡_,, s.§trndñ tuArr".*,..,,i.
h.-o !t e,ord,,q.:.,,,(.,1",.,";i;.
l:,:i:u,irr:.,:ue r,.oe,v.n \on,or k, Jcr ,iro ** y.*. j.r .6r""'.,
, u¡@,. akur¡!, i,.n,J
rDdi.,ón Lk E,r¿ v rrc,,, p,.t" h,U"i,.,.,.
n@ r'¡ido por itJ tt. r.,.., ," ,.i,"".Apu-
ñtr dc "¡¡i.*,t_,.";-;_;.;,:,
¡.o, oh prñe \c h¡ f.od.a. _p.ia,,..ii.,,*
.:T.:::.,.._::ll lt T:,T
-. $uu¿ ef¿ ¡tr¡prm, rr dc rd"nfr hr.n dó.u¡¡eni,J*
", ..,¿, J,,ii-
pú¡ugusa: tr phpksu d. ,u ,denhtic.. ú
¡on (onrcrturl,_,,". h,{ó..: ." L
húoon p.¡ria d¿ tc C¿rooae"o prrcr. páry onto
uru .rrct¿ ó ,oddd, ¿t ru@r onbi¡r rod¡\ r, nút lm.iñ¡I. L. l¡.;i:
e{r t,
jll".T'j,1,-1,d,I :: "**_^. ",., J, /".,",,. pi,fli;[t,ffi.,:!T#:]
orc oc (. eik., Je Ginrnr:¡.m .r¡¡ y¡ fu*.,'aa
;,-:,_..,i-y
,,.T_.:11"-llll,: p.;,,a" 1". pi.
¡ dc ¡o\ óm,r.\ hrcruri".
¡,,,rns,r,re,..
.¡¡r¡ quf er ¡c(tor',pucd!
"-lor¡iro
y.Gdó que .¡dr inrc¡prebcidn
lorm¿-r ur,.u(ró.:h,t ,jll 6Gd; J. h.,;a;iór,
ev¿ ¿DJr;Ed. tr". .
I VeBióD castellánr2dorál
RATMON VTDAL DE BEZAUDUN Tai doDá no quicro l§ervir] :lr_:, ri
que por mi no¡ quiera rogar .-=+,-l
No saberxx ab«rut¡ñe,)te ñ¡de de csre trcqdor, q(e es.ribió una Pft- de calalerc c1e Prcsc¡¡
cepriva y n¡rmcioDcs en verso, y del que al8úros fog- I
pcr quci Podrra enriquir'
nlcnros li¡icos. l'juedc ser idertific¿do con uD person,¡ie dc estc noDrbre
que .parece en Besalú eó un documcnto de rrró, y 5u Prcdu.ción se I No li qu'ero l suyo Pedir'
pr-res rrn dura ¡r'cs de f¡bl¡rr
pu.de darar un poco ántes, en el c¡¡¡bio de siglo. CoNo eD el ciso a¡-
terior, su obr¡ nos idteresá sólo eu curnto trstn,ronio ndire.ro de la un Po(o Jturi¿ nlen[tr
p¡oducció. lí.ica de lás cortes cas¡ellán¡s por su vassallo ntciorar'
t4
lvcBióñ provcnzaliz¡¡tc Lj
Tal dona no quero servir
gue Per rre Dos qu.r¡ Prcgar
de chevaler o d'enprestar unr ' rtJ rñ¡hu'Jr ' LÉ no'ut lhri¡ o t'o'r'
' 'us 'r§rcu'ttr'
,i:l ,l,i.i ...,..,r.,,'. i '*' "" ,¡", ¡-,-. no,,'!bte ' cu, r r' nFu" 'u¡'q-t
p€r qui'.s poria enriquir. ",
,..'^, *'"'.¡.¡,. * - ti'ro rmpr¿' r/ en nrJo" l'\
5 No li quero )o sicu pedir, rr ' Jso Jn'¡<rior' ¿!n-
'::l-'-:,;;,", ;,;,;,,'.,,,,'',,,-,'r
:;i:;""J;;;' '-''u"" ""'
<
pois tan <lura m'[els de p:rrlar; ,.+u¡1, t' h:n 'udilrdrdo en«' lo'5 qnc
,,,"nc"-,on r¡. oprn,on.
un poco deuria niencir ::: ;:: :fi',"-ji,:};:;i;e"* ii'i'¡". ¡'"q:.a",.*p,.- ,n poenu i¡krrrno:
JorJnu'"
er
Nós h,llámos üoÉ mre un texio c2steliano de retu éPico; Prc.eden.e de un"
copia de l¡ Ctó"e del TDdeGe, M.né¡de¿ Pidál lo co6idüó coeiáoeo de los
h¿chos; a pesa¡ de tods tas r6ems que godámos tená sobre st¡ prcPuest¡ crc_
nóiósica, es notable por su andsaedd, pues Plede EnontÚ a r¿ Gchá de rc-
üccjór d¿ Ia crónica, rúciá r23ó. Nótese gue, conro los t¿xros que signd, no es
de tema amoroso, §no guerrero- Fo.m, c*ó6ca: 7¿ J¿ Jd.
t C aiiatañdzór : Calat2atTzót'.
rol
ANÓN]MO
ANÓNIMO
t6
t7
II]
Ca¡ta¡ dc Rolclán,
c¡¡tan rtc (-rlivcro.
si n1e veré yr nú, conrigo! e non de Qorraqunr
.luc lue buen cavallcro.
tlrl
iDios senor, a ri loa[do] Crnrrn de Olivero,
quanc conozco nleu amádo. .antrn de Roldán,
Agqm e tod bien [coniso] e non de Qorraqun,
quanr conozco nleu ¡njgo! quc fie bucn barragán.
ro5
I
BONIFACIO CALVO 1A'/
r8
Muy grin poder tie,le el Anlor / sobrc ntí, pues ,rc h¡ce rnra¡ cle co
Mui grru poder á sobre nii Anlor. rrzórr / l¡ cos¡ del ¡ru¡clo qot úe hacc Dra-vor ./ Pena suÉn;y por torlo
pois que nri liz ¡m¡r de .orrsol esro o / ¡rc ¡irevo ! pe,rrr siqúiera cn .luej¡rnre: / tiñto rDiedo ten
¡ ¡e¡r do nru¡rdo quc Dre taz ¡run go de que Druy bieD / n)e lá hicicr¡ .tuere. Po¡ nli tr¡]. //Y no ¡re
coir¡ soñcrj e po. tod esto norr ¡provc.ha tene¡ estc.ri.do / pucs.trda di. c 1, hr.e nru.h! rás /
, .u,, r, ,.,...o1 o, j,,e tu. j\r, ,,, arrar por ¡,i ¡rl y por haccr / De recjbjr úrue.t.' .l Iln: ), fues se
conphce / dc n1i muerte.1e rogaré quc no / me l¡ r.hse muchoi que
r¡t1 gr¿¡ pavo¡ ci que DrLri gr¡n ben hr.e ¡ru.ho / qúe l¡ guise -v la descé por cro. // irues .omp.endo que
rne thi Gzese, por tneu nral, c¡uúer. ha .iispucsto ,r / Ano¡ ñi nuerte. no puede ser / que ¡o ne ¡utc, y
sé uDa cosx: / .lúe es mcJor recibir nn,erte eoscgui.la / qu. vivir sD-
E ¡on n¡i á p,ol es¡c pavor i!.er, friendo t¡ú sr¡n ¡i.do, / pucs ¡o senriré,desPués de nn¡crto, / tal Penr
.rd¡ .lix ¡r'-¡ arz nlui ¡lclhor
pois conro tengo en mi corazón. //Y qui.n n,picsc cono nre vr, ¡o / .ree
ro .¡,crcr por ¡r21 de min e por ñzer ria que esto-v .¡ ¡ri s2no Jl,i(:io / 11 seguir coD vi.lái Pue§ sin Drotivo /
nre prendcr urorre cn c¡b':. pois s"tro¡ me & Amor t¡l pena que n1e convie¡e / vivü t¡nte y sin ningúD Pl¡
:i de mia morte, roga'-1h,ci que non .er / y Dc convie¡e sufrir tal rñn / como no lo hizo nryor nuestro
Señor.
.' u. lu.\ . J(^cr^j pñr ( ,.
IL";;:"::: t*:"l' v t"' p'n'i"',,"' / vend.,rore. oh'e,o. descoDocida, aunque puede aso.iarse á un
"bofom»
ál senicio del tro-
rador y gnn señorJohaD Perez de Abon" en ¡2J9, y sólo podemos tÉ-
;".,,, p;.;;;;;" í:,il,L:,.;ffi::: r
po, vendé, .",o y por
zar uDa mírj¡r¡ bio8EÉ¿ sesun á ravés de sus contactos literarios,bas-
i:(I: ci( ud::., e,;;i"i.: ::;:;i;"':fi::' : ;,i':;.#',;
i¡h-¿ndo".ro" ren,o, de L\ ..,,,,U,,,"¿" l.."alL
ranre coNplejos por cierro. Su rel2ción (daráble en el sesundo y rercer
cu¡rto del sisló xn, con el bando de los nobles po*ugueses enñena-
resEvos y creyendo en he.h,¿os // Drñr "."r,.
, dos a San.ho II (y ¡bocados por ello al exilio, como en el caso deJoh¡n
Junque )o no ro s; .qup lo\ d'm;< (on.'Jo I.¿l
L¿¡r,, de Gujlhade) explicarí¿ como este auto¡ pudo luber renido relacióDes
s,¡",,e,*,,{ "prove.hrr.
;;: ::p:"; :",XTli:,:i_:::},1,; tanio con ¿üiorer portugueses como con auroies de la corte castellána.
-J ;l
e,.,usrrc,!rrc¡ ""d,.;..
.,qu.l,ri" cue rn¿.;^., ;;,;l;
mducro
er urbmo cür que Fuñ,rá ., ."n,.,o
, -",-¡ . .
illl " .lohan de Guilhade ha sido identific¡do con un cab.Iero po¡tusués dá
tado eútre 1239 y r27o. al servicio de 1a cda de Sous¡, coo cuyo señor
:t,', o. ,.a" '", .-v"'
cúando h¡cc esdDár suJ h..t",, ';;'";," ;:".';:::l#":'l]1l,:;.:
z u."i," 1.. , óndes..u qi;r
v .u n,i
Gónzaló Gár.iá había deambulado en su enlio por Cas¡ill¡ par¡ volver
r Portugál ¡ e.liados del siglo xnr
,,ro ñrtub¡ h¡ce derJ! rr\e .,quet
de Ródez, / enrre ro' prcrrdo'.
Mende- que lsue,". de
.l,:,;r;.* ; .v senrirmenrr ro eruvo.
' y a" t". u,-..".,, "-"",J
r."*,;".;,.;';il:.",',**''
q,*",*.,*
::ldy:y ,,.q.. to h¿qr;;,,,,,.';;;.':l;.::":i,l:.i:.;l:
2ó
I2J
L26 L^ TRADIctóN TRovADoREscA y su ÉpocA LOUREѧO Y JOHAN DE GUILHADE 127
nlal, nen o vinho quc rni non dan hi Pois Louren§o, cala-t'e calar-m'eii
tin ben conr'o Éu rcmpre mer.i 10 c todav;a tigo mi-o averey
ci vus seria gr¿ve de fazei. '. c Jo n¡cu 6lh.r qurnro ¡hr m eu d(t'
t5 Louren(o, ¿ mrn gEve non cerá loh ¡n Crr' ir' non ! u§ Glharci
de tc lJilr lrnto qu( mr qur§e'. nrrri bcn vur citohrer:
pois antc mi fezisti teu mester;
"l¿1..
e conhosco mur bcn trobar!
mu: bcq entend. c ben rejo.¡r
cor1le rc pafiu" e logo o nraDürci :; Chuf¡r, don Lourengo' chufarl
20 pág¡r:¡ hLr gr¡n vrhu quc cr.
se hü bon pao n¡ núo revcr. cebada v be-
Mucho tc veo, Lorenzo, quejar / Porque no te ñáucto d:r
Lia",, - e,,"". ¡ pe.o re to quieo -':o¡'r' 'vJ qu' rhotu-rc orBo
Joh,n c¡¡cia. ¡Jl pasr achrr: toc'r l," citcl" , ¡ cmr,r. rr,ndo que re lo J"ñ / t¡l tÓmo tu lo llD'(
cn vós o joar:r quand'a vós vcher; '.l',"'C,".
,,"'.*, I -' di'gurr qur me qÚie dc er:'tn: 1l
rnais outro. r que seu mester lezer / que mc iren n)¿rJ'
dene', , lo rirc;o, qu. p"d¿N h¿ccr 'r no ñ¿ndár
z5 que o meu ertenda n¡ui bcn, fará ;;;..;"¡", ni'er que no nre dan / tát como ro mere'í sic'¡-
qu( ¡Jnr'\ ot, ,lgo nrcr.,.rci. p-,'ip,,* ", *.'¡,-¡ "'ino
p".¡i,ar.i,t. zz t-orcu'", rcrá Psjudrcnl Pro
"o !u rr¡b'ro: 'nruv
e vosr paga bcn .r lcixarei: ;,' , ;,",,,.,urntó qntri(re. Pue, rrrre n'í hi'isr(
c pagad'a ourm jograr qualqucr. ;;:" J,.i;J-, ;" ,1, z .o-oi. p,g". v ru.s" ro runJrré r p:g:'; ('rcD'
r
Lrn Ullálo 0,,é ie,,so si en- uu buc r p¡lo r ¡r¡no' Ju'rn
*l -,u .n;..,,"á ,'ljuB,rr eu( "cudr a vo" pto
.rtch,g,quect nrio e"tr(tr,jr ¡¡'uvb'en.h¡'i / quc vo mcr 'r terÍ o
¿ (u¡lqu'er o'rc
en.¡ a $ hrbilidadcs litcürhr.Johan C;mi¡ de (iilh¿d. (\ un tuov.rlor poru-
.trn(ro v ?nuncirl ¿ ¡uro a vuc'nr prg'l: ' v P:rgJd rr"r¡r'
d. lin¿j. nob¡e qnc debjó fóre.u e. .l teguodo y terc.r .uaro del rialó iuslrr Pu, ' tor.,", c.,l'"o' 1 nt '¿llrr'1 "ú»lool oeeré 'ont'Eo ¡ Jrrerc'
i"* .",,'- * ¡. ¿" lo 'ío / Juan G¡(i'' no
gü¿s
xnr y Lourcñ(o unjugl.¡ ilue ¡lrernó po.l¡ ¿poo .o¡ lur,rer dc l¡ cor-
'nistu Lou¡c,,ro se guLj! ¡tc qu. ¡i.^'-,,'-'-r, i,,or.'.).t,óv'rn)uvt')icnr Brónrcrr'doñ
"í,,","i
tr po usuee y de la core c¡telh»r.Apar.¡tcnreDt.,
uu,lh¡d- r. pr,¡¡ nJl v ér,. . "n(cnr qu( l( prga brcn. p"n. .t ,. ., .t cr. , h pr-
g,á r.¡|'t rrr,¡lriror, uD¡ propu¿rx que ¡.our¿n(o, obviaD.r úc, r«h¡zr- E¡ e¡
üd¡d, h ..b¡d¡ (ve ¿ y I) en comidtr dc .,b¡Io y !ó sicú(lo Lourc (o .trb1-
n{o sinojuslrr se sob-..eniendé q!¿ Do ca pra N .¡balgrdtrm, sino p¡tu élr e"
cutrntd r L b.bi¡h.no dcbc ser vnro (vu: y rz),elliquido d. co6unÚ h¡bnü¡l
con l¿ .on¡id¡, t¡no srguñrnc.e ¡gu¡. co ¡o a los anim¡l§. tf, p,g1 quc pro-
D,cte Guilhadc p,É a..ll¡r sus (ru.jas cs que l. ¡l)rl& un viu¡no uro, n¡ulin
por prtida doble Gc.úénl.\c h nrrl.lición cor q¡. .1 Cl.l r¡r.¡rzr r AIIóDsovl
cd §anb Gad.a:.Viltanos te ,Drcn. AfoD$, / vilhnos quc no hid,¡goe) Etr h
úkinE dttuf¡ Lduftn(o r.pti.a que ok) ¡¡gl¡r .,p¡cir,do I. hará cónrplen.ter
.uán n¡rl le hn prg¿do, y rech,zi l¡ p¡gn. Guilh¿ds, e. I prnne¡¡ ,/ir¡dd o r-
nte$rcfa ln2l. hsist€ e¡ qu€ .oj¡ l¡ pasr. Lour.n(o l" rc.haz¡ de6úniva"Eni.
y RafirD quc s¡b€ bi.n bvtr.: ci.tu Gui¡hde con un nóni.o.tno tw¡4, siño
brcmcab. Lr discunón c¡úe cab,lleros y jusl,res sucle sesúi¡ era ñistr,, viar
desptcio dcl r e y dcl árisú por cl noblú, que lc .ubr. de i¡súkos. y ¡uto¡6r-
,D.ió¡ dcl iush. Er¡o(¿: ¡on ,.b ,ob ¡ú ,x ,e ,.¡,,.on .l recu6o r hs .¿il¿r
,l¿óL¡: las €{Nir reptcD h! nrn»t¡\ riir¡s pói p¡rcs. El úftiDo ve(ó d! L sc-
gunde,rrl¿id y cl irhimo, prr¡ rcspcbr h rcglLridad de esrc csqueür, debe.i¡n
\cr r2nrbién ¡1.«silJb.\. y .. odosihl,os conro r.su[u ser cn c]tidrd.
I
l
NUNO FERNANDEZ TOIINIiO! I29
27
Lev¡Dáos,.,¡iso, que dornús en l¡s mañ¡las frírs; / t(ntrs les .vcs d.l
Le\,?d', amigo, q'r€ dormides as manhias frias; D¡undo deciin por ano.: / .Sot aeliz,. // Lev¡ntáos, arligo, q¡e dormk
tod¡las avcs do mundo d'a¡nor dizian: las frías Deñ.¡as: / todas hs avts del uurdo pot rmor <.¡r¡bán: / .Soy
leda m'and'eu. feliz,. // Tod¡s las avcs del muDdo h¡blab¡tr de irnor; ./ ¡ Dri ¡Dror -\, :l
vuestd se refeúan: / "Soy
GIiz'. // To&s l,s aves ttel ¡rundo cantab¡¡
po. ¡mór:/ de mi del vucstró r ocupában / .Soi/ t¡liz" ,// A nri
¡nory
Lewad', amigo, que dormide,-las frias manháes:
áñor y al vuest¡o sc ¡eferi¡n: / vós lcs (ortireis l¡s ra»r¡s do¡Llc esn-
J todalas aves do mundo d'amor canrarz¡r: báñ: / «Soy feliz». // De ni ¡mor y del vúestro se ocuprba;: / vós les
leda m'and'eu. cortásreis las r¡mis dotrde pósab¡n: /.Soy feriz,. //Vói le' cort¡rt.is las
r¡mas do¡de esrabxn / y lcs secástcis l¡s aucDtcs et1 que bebí¡n:/ "So)'
Tod¡-l¡s ¡ves do mundo d'amor dizi¡m: feliz'. // Vós l.s cortarien las Éús doDde posabaD / y lcs sec¡steis Ias
do meu emor e do loss'en menr'avian: ruenrrs dorldc se b¡ñ,b4r: / "Soy
t'c!i2,.
leda nf and'eu.
28
r30
I ROY FERNANDEZ DE SANT¡AGO r33
ROY FERNANDEZ DE SANTIAGO I Cu¿ndo Éo l¿s olas / y las alúsnnas riberas, / enseguid¡ ¡¡e vie¡en otás
,/ al corazón por la hermos¿ / iM.ldiro sea el már / que me háce rán-
I
F\.rdenr.n. !br- ron un ( rÁ, :eo .., to daño! // NuEc. veo las olas / ni los akos acánhládos,/ sin que ñe
ñr,¿sui. .JpeIrñ vengan olas / ¿l co¡azón por ni hertuosa. / ¡Matdiro sea el mar / que
,.",,1" "^1:l
l.::^,-"' .',i .c<ro .n
,i?r. supo Jp,ox,n,r,,c , ;,¡", ,i,a, de Ar.
" . pnpul¿r¡znr. -,.,1 ',re h* e ¡r"ro dJriol i. )o veo 1", ul^, y veo L\ ro!a. / rtuegu,-
':'j"*..
.,1:,."^f"," y \u ob, , p, m,,v *6,,a,.
en rodo, ros sénercs r etu,io. q.oho ", ,s..,r , ,",- d¿ mev,-nen ol¿'. ¡l,o,r/unpor l¿ b,(nhe.hJ.
iMrtdlroseJ et n-r
$rr , rrrgd..,pr2 d" ,d¿pu, rodo. tor.ódrgo e\p.es¡,o. puéde \e¡.r por / que ñe hace ranio dáño!
¡urr¿ dc .u ;mhiro hrb,iu"t: ,ev-tJ ¿. r
",Lntó.
do 'n, i',.o . u"ndo i..eS¡ coñ ",.in*,-o
.l ,,i";,; d.;;';j;:.
ctej¡,"n(o. r,rdi,.onrte. . ,. ;" .,;"
29
3o
o .,, . n,r.o
.,,,ct Jo n lf
f.rdr_o ñtu
. ,erJ_ n.
. chor,.u, bclal
11
El rev clc Portugale
barcas rra¡,do,t lavmre,
O anet do meu a¡raclo c lá iran nas barcrs nigo
rr.r¿,. u .\o,o v.,J. .r¿,,,o rrya filha c noss' araigo.
c chor.cu, t¡clar
- El rey portugueesc
l,erdio sdo ver.tc pino. barc¡s ¡randou f¡zer¡,
pu,rn . ho,i.u. J,i,r ,i,ro e 1á iran nrs bucas nrigo
c chor,er¡, bet¡! m).¡ 6lh3 e noss' ¡,r)igo.
El a¡illo <le ¡ri ?nrigo / lo per.lí b¡Jo et verde pDó ,/ y ibro, b.it.. // It Brrcrs rraldou a¡zerc
¡rt1lo de ni &nado / Io perdí b¡jo ta !ü.je ra¡ra / y l1oro, betla.,// Lo s no nlar a§ meterej
r. ¡lib,.^et .o |],,ñ.o.do...,.t. ) tor. L,rt. e lá iran nas barcrs »rigo
l.t(rdi , 'olrr.,l.,,. ,,,r. o torc \^. t,,.ir !.,. . torñ.t...rt,
LJ
mya filha e nos' amigo.
, _, /B J. c ,.- . l-,lr r , t D.r,. tir.,..,r 1,t\ ¡. L¡.sroli se ajufa nú.vrnrent. trl nrodelo.t h /odürru¿ G{rcfi .,onouD¡,
,..'pJ,. ... l. r.j.,.,oj, rr.t cnribnb nronó..i.ro), .unque con la ro¡¡rlir, c\t.rñ, a e$c g ,po, d. r€n¿r
r,,..,j-,.,, -n..,¡,,o. c., J¡¡ D.rr ..1, r., los vesos del efribiuo ¡ris h.gos que Ios dc la errof¿: ó¿ ó¿ dB ¡r¿l: ta¡$ién hs
l- d- ..r i-. \J,'e . a,,.,r e,., r¿ J.,, Jj,,t,.,,.,j,o p, 1C¡ .lmtr\ d. L crófi lon ¡¡ipi.¡s. Sin eDrb,.gd, no s¿ro .o! h¡ll¡D)ot ¡Dtc €l ¡ú
',.,.rir' .{ioJ .,. ¡ ,,¡,, , rler. ...1.tr,,n fr,,tropr,..... -, _l
.--:,:,
L?) d¿ /irrrL ltL l. delo popul¡ri?xnte d¿ disti.oi .on crribillo. pxnielisi.o\ y (o¡ /.ir¿rrl.r, de
'n
P, . rr .!nr ¿$DJt., \irrc que re¡pa¡ec€ h . p)r¿qósi(r. ¡rj! r¡rr. El nro¡ivo ¡le ld
r.l J
136 L^ TR DlcróN TRovADoREscA y su ÉpocA ZORRO t37
JOHAN
E¡ rey d( Po¡tug¿l , b¿rcú ñ.¡ndó ¡ibmr / y ¿L ¡rj c¡r tas b.r¡s con_
ñ'go¡/_m h¡J¡ y nucsrrc ¡migo. // Et ey ponugu¿\ / bircaj nu.\a, 32
mándó-hr(.r / y ,tá i¡á en ras b:rc.* connrgó.
-I r,¡, y,,.,,- ,-i_ -Cabelos, los meus cabclos,
9o..,// B¡(Jr nueqs m¡ndó labm, ,/ y bourt¡s en ct »., / y iIá r¡á cn
rar D¿rcas conmgo, / m, túJa y nuesrro ¿migo. // BJrcr, nue!"5 nrrndó el-rry m'enüou por elos!
hrcer / v me(erl¿s en ci m¿r / y ¿Ij irj en ,¡s b¡,.¡r io!,n,iso, , ,,,r hü¿ Madre, que lhis farey?
-Filha, dáde os ¡ el-rey.
-C.bellos, cáhellos míos, / el rey envió por cllos, / madre, ¿que los
haré? ,/ -H!á, d¡dlos .¡ rey. // -Ga¡cetd. garcct¿s mies, / el rcy er¡,ió
por ell¿sr / m¡dÉ, ¿qué l¡s heré? / Hüe, d.dl¿s al iey.
E$a ntrcva .o.rposic,ón dc Johxn zoúo nos sirúa ente h priñ¿D docuner-
¡.ción .D lensus pe¡i6úlarcs de otÉ ¡rotirc tipi.o de Ia .¡oció¡ rEdicion.l:
16 c,b.ll6 .omo símbolo de L virginidÍI. Nót6. .n 6tc c& b nónica r€F
pue$a dc h rudrcrpuesto que s cl Rey quicn los pide,l, jovcn debc dárs€lo,
rin ñis. Da.b lá r.du.id¿ longiEd d.l po.ñ¿, p¡.e.c que su único rÉcu¡s 6 .l
conBk, s.süúm.nre i¡5nico, entE l¡ i,a.nui.l¡d dc l¡ doo.cua,9ú. .onsulo
b:Rs qk * J¡:¡r (: wu"rvctr) (ón ct . uso s rip,, o .re tó, áu.or$.Lt lil sus.ui.s ¡morcs¿s r lá ñ.dre, y lá iot.reed. Bpu.si. de ésh. L¡ estuf! $ nú.-
lu.nuc\o
glo x'n. coho ¡o r.r; dc en .t lAIo xvl p,r¡ exp* ,. L ."r",..,a. t, Émertc panlelistic¡ (!ung!e lá brcwdid dcl po.m. ¡o p.rñite cl .¡ced.-
rcu 6.a.'ón ,le 16 ¡runt.s. po' otD Fú., cq .ompmflón pLn;, un .\E¿_ " n¡mi.nto h:bitu¡l de las 6Eo&s), b nm. son¡ntc y 12 m¿ric.,.mpl.j¡ y dc
Do póDténE merpr.r¡trro, pu6 p.E(e \uAcrir un exrono x¿,¡qp; rñ¡,
cnh t¡ nu.vo coo l¡ ¡notruü, d. su mayor l6nsi.(d o cl .rribillo quc co l¡ e$mf!:
m.dre,l¡ hur v un ¡' eo d. l¡s dQs.
7d z¡ óa 6B.véase también l¡ ¡iecán¡cá dienBdciá .nirc .ab.lor y g¿tuta.
¡39
JUYÁO DOLSEIRO
/
Estas noches t¡n largás que Dios hizo en ñal di. / Pa¡a mí' qne no
JUYÁO BOLSETRO /
las duermo, ¿por qué no las háci¡ / en el riemPo etr que ñi ¡migo /
solía h¡bt¡t conmigo? // Por háberlrs hecho Dio§ tan largrs / no Pue-
Es ¡.o d. los áútores más dcsconocidos de los ¿dr.io,¿iros. ¿utor de une do dormi!, icuitada! / y, tAn desmesuiadás cóno son' / las habí¡ que-
obÉ Eriada, añpli¡ y sugestiva. A juz8.r por diversos indicios puede ri.Io eD ótm ocasión, I en cl tieñPo e,r que mi amiao / solía hábl¡r
ser unjuglar y ha dc situárr én Ia cortc c¿stell¡ne, haci. el scguDdo rer conDiao. // Pues Diot lat hizo tán g!¡!d6, / dernesund¡s siD medi-
cio del riglo xlr, quiá con Alaonso x. d2, / ¿por qué no las hizo r¡les / én cl tieñpo en que mi ¡rnigo / so-
iia hablar connigo?
33
FERNAN ESQUIO
Fernen Esquio es un trovado¡ de la com¿rca ferrolana, cuya lamilia. ii-
gxda ál monasrerio de xubj¿, está bien docu¡tnt,d¡ en la PriDrera ri-
tad del siglo r«vi con rodo, nada sabemos de é1, ni los documentos con
semdos nos da¡ noticia aleuDa. Se ha tendido a súponer que puede ser
el Ferdn Casquicio citado por el mrqués de Sanhllána en su Prche
nüó e , r¡ t". ¿ungue re'ulu hJr ro in,prob"ble qué núe ¡ro fró. e, re' o.'
d¡H un autor ¿l 9!e se atribuyeú sólo rnedia docena de .omPosi.ionesi
por otú parte, C.squicio, es ¡pellido co¡ocido en ca*eltano, por 1o que
nó puede ceÍárse la posibilid¡d de q¡. tál es.rirór hubier: cx¡tido.
37
r45
-E
,46 LA TRADICIóN TROVADoRESCIi
"
SU ÉPOCA r
V¡yamos, hcrnun¡. layánros a dorñir,/ á t¡ ¡iber¡ det
l¡go. donde vi
i
¡nür /,¿ por ln w(. J mi .,m,so. ?,v¿y¿müs. he,,** *!,-*
t"r / , lJ ribc.J d.l IJpo, dondc !i Jnd¡r , por 1,, ¡-. , ;, ,frj;;.; "
r,a- AII{AS NUNEZ
A l¡ nbcr¿ dcl t¿Bo. dond" ,n¿r. l" .. z .",i ," ,,." ." t" ,,,-",:
'"',y.' a por tF Jve(. , mi Jnúso.. A 1.,,,b.,, det r,s".;;;e .,_ Fue clérigo. rtarado cn r28a ál sewicn, de Sin.ho IV y q¡izá colaboñ-
í:, I
¡o t¡ ¿ndrr. / (on su ¡,(o É,, L nuno, r rinr J t,, .*",, , , p"; dor dc Alfonso cl Sabio c)1 sus C¡¡tig.rs de S¿nta M¡úa. De obrd muy
I¡,,^,
¡ ¡,i em,Ao. /,/ Su rco en tr mino ¿ ¡as ¡vp, c¡/¿,. Z r t,. quc c,nteb,n sotisric¡d., con conocimi.ntos de lí.ic¡ prcvenal y fñncce, oscilá sú)
r¿. dej¿ ulvJs, / J pu, tás a\r, ¡ rnj ¿mi8o. 5u cEbarSo eDtE una producción claránrente letmda y lá ¡d¡ptáción de
.n t; tuno e ta
¿ves rinr, / ¡ l¡r que (Jutrbun no tas quicrc ¡D.rr¿,. "co r¡lotivos v fomrás de le tredición popularizante- Dos de *s cornposi-
/ . por trs ¿ves ¿ mi cion$ puedcD fechlre eñ r28ó y 1289. uD de ella, referide al conflic-
r" c rtr-. S¿rrl,o Iv y lo. infJlre. d. L¡ ('rd".
38
sol'rc cstr .onrposic,ór orr¡ d.l ¡ns¡,o Ai¡ás Nü¡ez y oD, tÚ.c.¡ dc Joh¿»
,r,e.u,tr ""Itr,r $lq.e rr.t.Lld.¡nDr.pJ,. pú .jlu, .". Zoro, L .¡iri.a dct sigl6 prsrdo cDn$ruyó u¡ ps.údogéoen, popul¡r,l¡ bahdi
er¡ mrnü¿n ú(rtr.un c¡ ! r,(o d. Lb ¡w\ dr Nuno Fertu rura. ),ur.. o b¡ili., d¿ ¡Dror. L! i¡r,n¡cióD ¡¡ baile. dol q¡e vilo pL'cdc, p¿rtjcip¡r l(ñ eni-
.¿ tofl ;,.t LJ 6@ uo.¿do\ ú ún .1. ¡enb pRianr. cn la üri.a mcdiev,r fr¡tr.s d. ripo poPüllr,
f, 6 l¡ tipi.i de shr romposicio..s, co. cl vcBo hrg. ccsur,do eD su
NoniDcir, dj$ico .on e$ribill, (,rd ,d ir) y parateü;no ltüal.on
¡nitr.l, y (c.dió nr.luso ¿ li prov.nz¡I, tán her¡réri.a p¡n 6tos motivos; ¿ñ li P.tiF
&ix;F;€,. Ñl¡ cs üis rin y no tendríá nrü dr exúdo qüe pro.cdiese dc L nnnáclón dc
\17
I48 LA TRADICIóN TRovADoREscA y su ÉpocA
B¡ile,nos ),á lis rrcs, a), anrig¡s, / bajo esros rvcll,nos iloridos / y quicn
sea hcr¡losá coDlo nosotr¡., hermosas, / si IR¡ . un .nrigo, / b¡jo es-
l
GOMEZ GAtTCIA, AI]AD I)E VALLADOLID
tos ¡vellaDos floridos / vendrá ! bail¡r ,/,/ B¡llemos ya lrs trer,ay her
Danas, / bajo esr¡ rima de estos avellanos ,/ y qujcn se¡ lozrná como
tJmrnk I onocrdo I'oled:no por
Nor h,lhnrñ' xtrt( un P'r'o¡u¡ FFí''
oo$rns, lozar¡s, / si ama ¡ un ar)iso, / baJo esta ra a de esros rve[¡-
not ./ r,¡drá á b.ilar // l,or Dios. ay aDig¡s, si no h¡cer¡os nada már,
:;';;i;"'.,';"''
J
" 'n
S¡nchu IV
¡':lji ru " r
to¡ qu'tn 'e'"l:r::::''^i¿:':i'"
€nrre¡ tHi:
muerte- iunto
. "^: .-^.. J ",..' 1b¡'l dev¡Iadold (un
él úo!"rdñr e' noñDrado
/ bailcDros b!.jo est¡ nm¿ florid¡ / y quien sea hern¡osa co¡lo lo so- Po'mrem-
mos nosotms. / si a,n ¡ un aaiso, / b¡io esta ran¡, coD ral que báile- ,'::;':;i":';; ;' v '.'poi'i3n(c 'jerc:do or'rinirirn'enrc
'"LI'".'1" M''vo.rel trernÓ dP I eóñ v por ñn
nros rosotEs. / v¿.¿rá i hiilár .,.' "¡j.l* =o Nor
po,bre oú< c'c' " á*g""' 'l'r rzu'<'
'tro
Hlol;""'ü;il1i-1"'L^
J nqu. ¡nrrru 1l §igutc"tc
'ño
19
4O
t5r
f52 LA TRADICIóN 'TROVADOIiESCA Y SU ÉPOCA
i REY DON DENIS r53
I
Av flo,cs,l) flo'cs dél vdd. p'no,, jsibé,, o,r.,,\ cre h,.rn,,goj / E, sc lhi mostrasialgun <tcsanror,
nio.. ¿v dúndc r.rá? . Ar 0o,"...¡, 0or.. d(t ,"r,t. .rn,o, i ^y rron sc podia guardar de morte,
...i;¡" n"
rici¡s d. mi rmadoT / Ay Dios. ¿y dónde esú? // ,Sabéis no;cj¡s de D,i l5 r¡nC¡ve¡ia en coite fo¡te.
Jr,¡i8o- / -l qu. r.rinuó en to qJc ¡, ordó,onmgo: . at Oi,..¿y ao» rrrais, por eu no¡ err¡¡ e¡d'o mclho¡,
dc 6r¡l /, .SJh r noo<,s d( n,i ¿,,,rao / cl gue rn,Dh" .¡r t"
trne Jumdo? -/ Ay Dios, ¿y dónde esrr? /,/ -¿V6 ¡le pregunrijs por
il* ,i. non o qu€ro guarit nerl o nl¡tar,
nen o qucro de mi dcs¡sPe¡.rr.
!ucrrc¿n¡iso, / Pue\ yo bicn o, Ji^o que.,,,.,." y .,,". ¡l rr,o.
-' ,lo,,de..rj, .Vos nr- pru5unr.rr. p"..,.,«" , r,.-,-
"i"...:csrr.,.
Drfn ó\úgoquccrá v'vo y \¡no. /Ay D¡o\..ydóndp p.¡.\ E ¡ssi sc pode seu tcnrPo Páss¡r,
vo br.n ovr,8o quE cni \¡no ) vivó. y crJrr con vo\.,nrc( de.¡¡bJr quando con prrzer, quando con pesar.
et pl,t?o. / Ay D,os. r Llór¡Je .*it pues vo hrrn o. d,qó _r.,
\,iv. y q o y ..(.¡rr ( o¡r vo: .,n(es ¡le prur el pl.rzo , Ay Dio.. tucdotr
¿y
L ovrtr. Jrtr( el J'l"rL' del po.l( t!nrr\,o[c\ 9ue Pnc'l' hr'r ''l Jnngo'
r .,r..i..n.'br¡ u.n' .!"/r'o'r 'c'''cr' l'h
lLrlr -k,i0"., k"rl¡r er,¡.¡,ú,,A.Jct ri|o,.{,o,x,\,.,,or prEl(t,:nró tnt,.,t 'uL.''nJ(dr..l.'n
'.topr., tc-¡¡an¡Gcsta or¡,¡roñil¡,
t¡¿l:s¡ s¿ élse ¡lcga¡í hD.o qu' ¡o Podrá coót€¡'e
.rr¡ p.J Lr[Jrd du e+J !.rnpo§, ,o.. L rirn] .tc \, ,.,1
v l¡r.u-pa,. r{6Fe, (o ¡ y t¡lttrrí xl .l(b.r dc h dir.re.ióD, si se Ic Drusúi h.*¡l nuúi dc rro! dc rhi
ú i co, v.".,1 ñri rd-t-. p,,ür(rJ / ut,r,,.¡r e¡ p¡ópi¡ ¡J,,rñ ¡i. t¿ u¿ri(run ¡r .,".,l"r,.lc au¡.lr "n eo,Llb¡n,,1.1"¡do v sn'rñ Dr {rAfr' erl(. ' nu'rlc tu
knn¡ g,hr.o p.ruAuñ c¡mñ d. l¿ p6,¡uFn$ mod.ru s( hJr Jr.lo .!Lcr- j-.."*,,r.. r, a. cuo..iol¡ ¡,1o, .¡r',o e" hnrn rl ¿n 'u¡, ,i¿ .orridcn'1¿ '
s cxP[,¡croné5¡l..rrr"ñi,p"rr.ó,rdet,d!.Jc¡ prn. ,dcl que re pueJe dc_ ,., "i,,'r, ¡¡",." ,"",o .l r.y w húurxrr,lo lo' un¡vo' ropr'a 'lr lu' ¡rcv¡
cn q¡. slo flor€.e .n s¡tido c$ri.t¡,nenre boútri.q
ll nmo. fo'ñ.n rérn"no, a, (\pericn.r-.o,,dr,r"j.p.,o ¡.- -*- i. r" q," doles dc cscucl!, peñ ebc Ponórlos alsdvrdo dc un' ¡!é(dottr nrBcDio$ t
p.,cJ.
¡¡n,ñrrñ por .r g!!6 d( dotr DenF por t¿ srprñr , t, o,,Brn¡l,drd o^\ptlJ^L
or¡si.rl. El orturo r;ó co .1;l Dís fr.cur.¡e en h E¡di(ión truvrdo'elcJ s¡
l.' DrA+. de cr¡ a L .0or. rr.que
b,<n p,{ Li;-por¡$,csa. l¡ 'epdi.ión de Pil¡bnsilas úcs e$rcOs. «D ettrib o vfn¡ld,
', -r,. in ,trc ,üx,o. ,om"nr(ó\. sin ey- co".ro. d rr' rr' nluv l'xr J'lN-
crDrr,m pofb'úJ¿lr. que tu.E ¿rnid¡ por L a\or¡Jntu c,r.¿a ¡6p,(¡ de h, r- "",¡"i:,r ^oc,ror
y l¡ , on(nh.,in '*róÚ, ¡ r' lr Inj\ h¡nrl: ,,¿ úh t't Úb tot: toC-J"
op: dc inncc runquc c.rc e,
",jn un r!,,pó .on ¿sp-"r.. por crpl.r. 'rn¡r
'leL{',ú.
rnlgúl¡s o difeentes d caJr c$.ofi
I54 LA TRADICIóN TRovADoRE§cA Y sU ÉPocA . EY DON DENIS IJJ
Vuesrro rmigo, ay amjg¡, / del que múcho fiáis, / quicrc qüe sepáis /
qu€ une que Dios ñaldisa / os ¡o ticne loco y en¿jeüdo / y yo ¡¡úe-
ro de detpecho. // Nndá tcngo que cscondercs / ni os seá €ncúbierto,
/ pem s¡bed de <ierro / que uná que Dios contund2 / os lo tioc loco
v cnaleDado ' v yo nrupro <le de.pEcho. ' No 'é D,ujer quc 'e p¡sue
/ dÉ qu. orra su amigo / le quire, por eso os digo / quc u¡¡ quc Dios
lastime / os Io tiene locó y enáje¡ado / y yo dc despecho. //
"rucro
Y obo enjustlcia, / pues quiero ñcaEo prcÉcho.
Obrélves. ot¿ wez ¡ doñ D.¡ir Gl,ndo con gr¡.ejo los pmbl.m6 dc Ia c¡nción
d€ mjei Uó. j@n le .ue¡u a uú añig¿ qu. uo. E(.ú,'gu. Dios mldis¿',
p*sisue al niso de l, segúndd, d. lo quc l, primem co¡6§ morir d. d6pecho.
Un. 6r¡tu¡á intlenicí§m qu. pemite al rey pl§mir dc t¡ipl6 do6 y de .n-
cellrló ¡ tod6i sin dúda, un¡ orisi¡a! aüpD.ión dcl sáp p@Hz¡!. La lórmúL
6¡.ó6.¡ 6 úo Ei¡nte d. la lrtet;,ór lld zb 7d ?b 7C ?Q, más pópü de l¡ ddi-
cióú de Ia c¡nlisa d. anngó, próxnn. x ¡¡old.! méúicos poptrhB (nótd. que !l
hcpt siLbo @má¡i.o 6 el ¡rismo ws que ¿ la .¡stel¡ao¡ * e¡nd. com un
IJó Lrl TRAD'CIóN ]]IOVAI]ORESL,A Y SU ÉPO'A
43
r57
r58 LA TRAD¡CIóN TRovADoREscA y su ÉpocA
Muchos me dicen que seri de balde / á uDa doncelli Élue tengo por
seirora. / Pu.de¡¡ decirlo, pero iDios tea loadol / puedó informxr a
guien quiern saberlo / que nó es ásíipo.qoe, iasi ¡11e ay¡ biell / no es
de balde, pues me dio por e¡lo / muy g.an afán v .leseo y cúidádo //
qre llevé por ella después que la vi ,/ porq¡e vi\o ási, a,nigos, e¡ l¿ n¡a-
yoi / pená del mundo; pues ¡ma1 pec¿dol / siempre recibí, por amar,
des¡mol / De mi senoh me vicne lodo este nul / y oüo nie viole
peorj que me hizo ¡ quien sjrvo / scrvir y no scr aDiado // por ello:
Pero yo, que e¡ mal día naci,,/ hube de lev¡r esto de ]a ¡rejor / .le
cuantas Dios hizo, qr¡e ningun otro gusto / an5io te¡er de quien me
viene 1o peo¡i / pues Diós nuestb Seño. que Dunca hizo nadá ñalo /
me dio por quien perdí el.luicio / y por quien ¡¡r¡erc así desamparado
// de bien; que ipór Dios qúe me tiene en su poddl / quie¡ \,ea l¿
doncellá quedaráf .omo )o quedé, aqueJado de sran pena.
ANÓNIMo
45
Rey viejo que Dios con6¡n¿l¿, / o€¡ rón e3t¡. .or l¡ dc Mrueda-
46
Xr t63
ALFONSO XI I
si lo fizo el mi pcc¡do,
si lo 6zo el mal dizer. ANÓNIMO
Yo con cuidado dc amores
volo vengo ya a dizer:
¿Quc é cle aquesra ni senho¡¿ 47
quc mucho desejo haver?
Senhor genta,
:5 No creades, mi senhora, nri tormenta
el mal dizer de las gentes, voslanror en guisa tal,
ca Ja nruerte me cs lhcgada que torlnenta
si en elo parardes micntes.
5 qu€ eu senta
¡Ay, senhora, nobre rossa! outr¡ no¡ m'é ben nen mal,
3o merced vos vengo pidir; mais la vossa m'é mortal.
havede de rni dolor
Leonoret¡
c no'm dexedes Dtorir. fin roseta,
Yo con cuidado de amores Io bella sobre toda íro¡,
volo vengo )e a dizer: 6n roseta,
3J ¿Que é de aqtresr: mi senhora DOfI me meta
que mucho desejo haver? cn t¡I coita voss'an1ol
Yo soy la flor dc l¡s fiorcs Das que vejo
de que tú coger sotías. 15 non desejo
¡Cuitaclo cte mis anrorer. outra senhor se vos nol1,
bien ré Io que tu gueíasl e desejo
Dios ¡o ha puesto por ral grrisa tan §obejo
que rc lo pueda 6azer; mat¡ria un teon,
anC yo quería mi nluerte
2c¡ senhor do meu coracon.
quc re ;isí dcjar morir.
45 Yo con cuidado de amores
volo vcngo ya a dizer: L¡ 3isuiente .¿r¡i{¿. fribúidr tr¿diciom[»c c , toEdor Johan de Lot ia. e§
¿Quc é clc aquesta nli seDhorl anónirr y por div.Bas nzoncs, csPecial¡nert. li fo.m¡, el estiló v scnr.jan-
strs
que ml¡cbo desejo haver? zs con h antelior, dcbe sit!árse en 11 ¿Poc, de xl, desisp¡do bijo ¡¡
itu4en he.áldi.l dcl león. L¡ .¿Joror¡¿ a quico vr^lfo¡so
dcdi.ldo €l Poeúá d.bc s¿r
su ¡r¡¡nie Lconor de cumár. Esh composición tue radu.ida ¡l .stcI.no v
publi.¡d¡ en el *no d.l,4,rd¿lt d. G¿!d, co ri@rudo un Prcblem bistorio-
s¡i6co qúc v, iñtinDnentc üs¡do ¡ Ia hntoii¡ de su texto y de su hiPo!É.ic¡
aribrción ¡vsco de Lobei€ G{ I! vcBión quc áhoD Publi.rnc).Li forn¡.s
úó1.1 Lr¿ Ja 7b jA )¿ zb zb 3C tC 7D Jc jC 7D).pót li combi.¡.ióñ dc v.F
sos y qúebñdG y po¡ l. or9riz¿cióo dc l¡t.nns, d tiPi.a dc L de¡d.ñci¡ del
e -.'¡ ¡lEú: t ¡.ú,ri¡ . con ¡r for- bsnli¿ .1. tr p.riodo hEdorcsco, p.ro sda hab .l C,,tiffi ¿¿ &.e Sc 1P.rt d.
ct¡. prcpi¡ det po.tlgués. l¡ tnd¡.iód bvdorcf¡ '.ri¿
en la .o'Dpanciór dc l¡ uú flor (qu. Prc-
nu glu.gr p¿a .l !c.t'o qu. «tuiv¡le :3 \i l. Dkfi,s ¡Lcnció, 'nuje..od
:t .edc d. l¿ ri¡i.a nrriaD¡ y' ea p¡.ti.ula! dc l¿s C-¿r¡,84, ,re :Sa b Matía alforú16).
- :!( ir -..//..\'.¡.1. -o
r¡,i, - .. . cn h inrrcdu€cióo dc sú$,ñtivos coñcÉros y e¡ l, ligercz¡ de l¡ ¿aPresióñ, nis
' .r: fr U-"r'..J,1r,.' r./
t." a,,. r. J( r,.,,,rn-r". propir d¿ l¡ époc¿ deviü¡s¡ndioo.
Ió5
I
16ó uN srclo stN poEsíA EN cAsttLLA y LEóN
LeoDorcta
6n ¡oseta, ANÓNIMO
bella sobre toda lior,
fin ¡oseta.
2J no¡ me meta 4il
en ral coira vosíamor.
Leonoreta.6n roseaa,
Mia ventura blanca sobre toda flor,
cn loucum fin roseta, no ¡re meta
me meteo de vos amar; en tal cúca vuesrro ¡mor'
3o é loucura
que me dur:r Sin ventura yo en locura
qur r e no,r po\\ñ (n qulrr. n1e metí en vos añar.
es locua que nre dura
iai lrsmusum sen par!
Leonoreta sin me poder apartar'
35 fin roseta, iOh hermosurr \in Pár
b,l.¿ .ob,e ,od¿ f!or. .tue nre da pen: Y dulsorr
6n mseta, Fin roseta. no n1e meta
non me-¡Detz en tal cuita vuesEo amor.
en tal coita vosíamor.
Las que v€o no deseo_
oira sino ¡ vos servrr;
SeñoÉ gentil, / me atormenta ,/ vuesrro anro¡ de t,l forñá / que otro r5 mi deseo es devaneo
to¡ñentó / que yo sienr¿ / ¡o mc cs bucno ni meló, / pero el vuerro do no me Puedo Partir;
me es morral../ Leonoreta, / 6n¡ rcsita, / bcllá sobE toda llot / no me pu€s que no Puedo huir
met¡ / en ral pe¡¡ vueto amor. /,/ De l2s que veo / ¡o deseo / otn de ser vuesrrc scnidor,
señor. sino a vós,/ y deseo / tán extreñádo / maraía un 1eón, / señó- no me meta, 6n roseta,
ra de Ei corazó¡ / Leónórete... // Mi ventura / en la lócura /.1e
puso de amaros / Es ló.um / que me dúm / de la que ro me púedo €n tal cuita vuestro amor.
libral / ¡Áy irerDló5urá si¡ pái! / LeonoEt¡...
r67
r68 UN SICLO SIN POESiA EN CASTILLA Y LEóN
r69
r', ¿.
<a
¿;
Frl
./c
:- Ltl
7¿
L!lr
¿1
,L, )
A LL]
,)>
.-,l,trl""
,,!;
'il
*.-!i;llj l
MAYORARIAS
Con:ct'adoc cntre lac páginas dc urn riiscd¡rce l!¡tóric¡ dc la Bit¡lio-
th¿que N¡tion¡le dc hdr estc pocm¿ y cl que siguc corstituycn et
clio !¡uy chm dc .prcñ¡€ch.micnto & ú t.m¡ tr:dicion¿ cl mar
como sírnbolo de la s.pención, .n ur¡2s circunsunciás quc podcmos
idcnrific¡r prríccrrmcnlc. Artc h p¡E3ióD ¡ quc los tu¡cos s@ictí¡n
Constanrinop!¡, y ¡ 6.u dc concclhr sus e.ñ¡€r¿os coDt¡¡ ú ercmigo
común, EEique III & C¿stí[¿ cflvió .n r4o3 un¡ enbajed¡ al tryTa-
morlán, también cn gu.rr¿ contr¡ los túrcos; uno de sus mi.hbros,
Ruy con ¡lez de O.vijo, n¡¡r6 lo. h.chos quc acontccicron dunnt¡
cl virje cn un ¡ibro muy coDocido. Los doi pocmas poctizan la dcspe-
dida one Ruy Conrálc, y Mzlo¡ A¡ia§,.u mujü.
f73
r74 LOS PRIMENOS AASTÁMARA MAYOR ARIAS 175
Jo de aquí es párrido
non sé par¡ dói
Dezn de ottu nrcnsaj?n que d dítho rcy.lo Enriq t non sé tu tráitión
c'1hio orr¿ vc. al di.ho kbo án: 20 si rompió la tcla.
Kev de lrrnr.i,.t
90 co; h5 tres Marías RUY GCNZALEZ DE CLAVIJO
lc darán por guía
al ángel que vel¿.
5r
Crco cn Dios del cielo,
en Sanla Maía, Dezir .b este ñeflsagetu
9j en sanro EvaDgelio
.
que non meDriria Pois me voy sin f¡lirr¡ento
!,endicion de abuelo onde Deus rover por ven,
que Io rraiáa dóvos Deus consola¡¡riento
a ver e María qu€ todo el mundo mantén;
roo que dcxó pequeña. señora de pr€z loadá,
do meu cor faze morada,
Yo fago pronresa me lexo cr¡ voso Poder
en vosos altarcs con qr¡e 6lledes Plazer'
que, si por mi puerra
veo a Ruy Go¡gales, Deus r,os reña eo su encomend¡
'toj de sacar de pena por que sejades guardada
dos almas mo¡tales .lé tó.lo m¡I. sin conliendr.
e ve§rir dos ñaires de alegía acompañada,
de 6ne vurneta, de tceltad bien guarnida,
Porque en toda vosa vida
¡A¡ mrr brava, csqurva, I5 amedes muy pur¡mente
¡¡o de ri do querell¡, e mi, que soy vo§o serviente.
ázesme que viva
con ran g¡anr m¡nzel¡l Que por donde quier que for
voso seré sin dud¡n§a,
membnndoln' de gentil flor,
dc bosa gcntil senblanga
por Ia cual mi coragón
suflilá trivuláción
fásta que sej¡ tornado
ver voso viso adonado.
Pero quc prov¿- sandcce i.;,; i i, , " , ,,'o,. r*"o.'n"' 'r¡cr¡n c¡ r' r¿ ic hr Je 'ú r& rrnic'rrÓ
2t> por quc mc deva pesa¡,
,,,;;J;';;"i;;;.:,i;ededo, ¡rc !J\, Jño en qú' 'u' PJdr" BPrrúñ
("r
l" ¿.".1,," , M.,n¡r c¿r,,J de Ay:l¿. lr( ub¿ñ 'l$i, \" ti'n'Po
miri¡ locrr" ,sí .res.e do, Ll q'o.onl.,b.l dicdrrllJ.\'JJdÉlello.l'¡o: u /c/dcr re)a
ton,o \l \ \-,nr-no d. Lrtrique ll' Debro nrorrr <l '¡ d(
quc Doim por én tornar, rP('emoF
Pero máis non avcr.i i. ,i,o-,'i..1 ,'..,'.'¿'n lo"o"de J' un're'Arrns'r' r'tu" J
n'" nv lc 'r
ll"
si non ver e dcse¡ar; .', ,., ai .' ,.'- + ..,r m 'u vrrrul¿cron pornn' 'rr'
2J e por é¡ ási direi: . ó"'irt. i""á. "¡*.ió televa'tes servicrcs a Enriqúe III v Ju¿n Il
"¿
il;;..';l i;;"i. r¡ dc Fernáodó de
Qutn ú árctl soL bi r ."surúrente con connaúz¿
en .árcet ¡teseir i¡Düü. a"*-q,..,. i'".,i.1p¿ t"",tl¿" *t¡"-""r" en hs qucrellas de los ban-
r83
r84 LOS PRIMEROS TRAS.fÁMARA PERO VÉLEZ DE GUEVARA I85
Era con¡posición. única del a¡rór cn gallego, p¡ede drt¡.se ,lrc.tcdor de raoo,
rmé! en rodo caso, d€ gue FernaDdo dc Anreque.a, a qni€! se reti.r L .úbri Fínida
c¡. tueB.oúnrdo Rey dc AEAón eD r4ri.El niv.l.le lengxr 6
exceienre y etr
ru erro6!¡o y rc.ursos lneariG, espe.i,lnre¡re en et uso de b nonir .o¡rc éj€ E si vos de esto queredes dubdar
.oñpósitiw. ft.uerda müy d¿ cerca las ré.dc.s úsuales e. le cantig¿ de ¿J.¿ftñd 30 que vos ojc desen tod¿ ultra nn¡
gtrlaico-portüeus.. Es $¡prcndcnte .ómo el veso, se ,.oge ¡ la paut¡ runca ataroqa seredes chamada.
"unque
aceDtual .lel ar¡e mayor se ciñe en lá pá.iictr ¿ los usos méúj.os g¿t,t.ó póru
gucscs ptr¡r 6de€r los probl.m¡s {ie si¡alef3 y hiIó, y .ó,¡ó couserva L .rden-
ci¡ deldecasilabo tóv¡doresco, dcl qne no co¡ozco otró ejenplo cn lo5.rncio
n.rc\, Jr.lLno. L¿ D"r virrn, i, de to.lo, ¡+o', *,,., !, u.L, p.lp,bh,-
",..
r2sobre ere ve^o se ¡Pot2 la su h¡beÉc esPe'i'liu do en 1¡ sátin v co'
hasá qué punro di¡.oDo.idas.n C,srilla Ia leng¡a,l¡ té.ni.r y ioj nsos en se- .ú-{- d. \Jn hr ( r,'rlo Al- 'dor pevo'rnvo r'rnrrnle''''in "1tu'
veteT
neEl J( h n¡drro. r'oqdoFs¡r'i rn p,1'oJo rrn r,.¡"",.,,,.",,r.. i""'o xl h"uu mue,ro.n rr o porlo ü/ Portivo que !'mPF ruvo én ¡¡o
1oA )oB loB loA toc t.C 1oA- ',u".1,o ." . r, ¿""" ,e hrbtr .' udo _a 'u Fn/ 'l'Allon'o Al\i" 7 dr Vrllatrn'Ino
'
.',., ¡.¡.." ,..", ,l ,n. n", , rn. .,er u.ó"tecuivrl"nFv.rb¿l.oni.q!ru*
Rúbri.1.¡úl¿.@: en rodoslos ronún_ en.u.n@ en dóD Denn,Johrn soxrcz rnos en ¿l monrento de h .o¡rPot IE r'¿pción v senndo Positivo:
.6 ¡.tiguós t¿nti el seniido dc srla de Coelho. Fcrn¿, ctrrcia Esg¡r¿vDnhr, ción. ñe na' ?agá¡to / d'que nelza "dr /
¿ñtdrtet
.eunión',,rás qnc ¡, mode¡na dc cdi Afonso Paez de B¡reir, pxy sor.ez dc 'ó ¿,t,¡L,rd7: prccede.te de la¡.rr¡- n¿ b qu¿ \ituo de ¿rdtlo-o
6.id qótiü pro"e¡al, .D d e(ü :r a Lv¿J: las E€s r€ügrones'
Tiv.yñs, pe.o dr PoD¡e. Lotrr.nEó y dóiogia 'ri5
I ¡d¡d,,¿r'des.o, vol¡¡n¡rd. Pero Lrrou..o n¡"eiae re¡ació" e'tre ii dama v ei momi v judior'
lianos, '¿J
en,,ron.lo, .uando ella le ic.Poba :ó8'¡¿r: P'ePrra!, dnPone¡'
¡vud""
'/a?.,/': nnpenrivo ganeso ,:e/¿, Io El .ey
Alfonro xt dc cNilrr. _r
con elisión de h vo.al tinrl. lt Albtha.¿ c o ry te Cranadd (yr- .6',,oD,erendier¡e.DeD,nru'o",r',o iente l¿ ¿Po'' ko!'dÓtut'¡'
a r./: .ast.lbn¡dro en lugar d. §¿¿l¿ \uf¡) er¡n los rontcndient.s .le Ataon Ie L"d;r el ao.c d; lo. pl¿.e,¡, "*- pm !¿nrbi¿n en 'atellJno n'"óevJ
7E$a erpresiór 6 los
.orrie¡re XI, r
quieDe! .terotó c¡ l¿ b¿t,Ul r".oiuenm " r,i"-t...¡. n/¿'ad: €njñbe'Pu"d'in
úovrdóB .on !¡lor en.oñijsrico: la
eD so
",1.' 'Jqd¿
lo. rrcvrdore.é.U,eo.r aq''e l-aa' re'Pr'r¡ñe "omo uñ tenruno iróni'o
del Salado..D rl,1o
r8ó LOS PRIMEROS TRASTAMARA
d' §'n-
.ri¡steis, segú¡ ne d¡ercn, / ¡{nc2jámás ftrisreis eo cllo requ.rida. //
"..*". t".¡i-r".+, p-re,'rle Gu'm'n' que t' dedrco niu 'u'
Pues Dios no qúiso que fuese orórgadá / esta gncia ¿ condes ni reyes ¡¡,,l, . "',i.'. ." r4o4 r lJ 'JrJ de 'u'teni' "ño'
/ ni tienen póder les tres leyes / ... / nus si podéis d¡ponerlo / de for-
ma que os ame y os pueda loar / anres d. un año seréis casrdtr //Y si
vós pretendéis dud¿r de .sto, / .unque os diese¡ toda Ultramar / nu¡
ca casadá seréis Uamada.
r87
r88 LOS PR¡MEROS TRASTÁMARA D¡EGO HURTADO DE MENDOZA r89
s4 J5
fue el primero
gozo, Señora, que ovúie:
cuando cl vero
r5
re s¡lvó, rír respoudistei
La /6laai¡¿ quc .iem 6m .omposicia,¡ ¡bre uo uso que sc polong¿á haso ¡xs
égloeás dFúáti.s d.Joá¡ d.,l En.i¡tr y l$ dnmrtursos de su ¡ie¡npo: r..minar
un loe,tu largo con oh
co.to, ¡ modo dc .onchsión, (lue uev¡ sú nibric¡rhs
fortu! eEó6cs úrilia&s cn erc c¡ro cr, las de lipo zejcl.sco, cdciód y
vi¡lancico. Aobos 'nás
loeDN abu¡dán en exprenoDs lari,nB, a w{.s l.Mentr.as-
tella¡izid¡s, lrocedcdtcs del .ulto mrri¡no EdN.ruEs e*.ó6c¿s: ,¿ 4a .r¿' 4¡ 1d
3ú & & 3¿ cn cl po€'m y 3A aA // ¿h 3b 6b 3d tt\ l^ ¿.tla¡¿, El prnner es-
"ú debió €5br de Doda en c¡ sislo xrv ¡juzF¿r po. tos cjen¡plos .onÉiden-
queDa
tcs dcl CanLionen, ¿. Baoln y de l, .úción.Sc¡hor genli'iel ¡egundo ca Iá for-
trÉ tipic¿ de¡ .rft:ü,l. etr 6!. C¿xrio{.¡,.
¡90
192 LOS PRIMEROS TRASTÁMARA AI FOÑS() ÁI-VAREZ DE VILI,\SANDINO r93
:r ,m,¡¡id¡rd: 'humild¡d . ¡ste dpo de de la Peninsula a Eavés de l¿s C¿r¡kd ¡úeniüd;i¿ tlh d le¡lidad dc oÍ:
deriados, usdos seler.üúeDt¿ en li d¿ S¿ri¿ M¿rid de Arfónso el s¡bio. a' Expresión F.ocede¡t€ d.l hinnnr expresón L¡n¡,¡u"quc rdbos t¿rnn
rim, 6.án e¡rair¡dos en la hdi.ió, A,t nl¿tn s¡dld. en 1^s Cd"tigl\ ¿. Sán' ¡oi h¡n en¡r¡do cn lá ledgua coti.Li¿-
ürica d.l sis,o x¡v, y perdunría¡ iod. rr p¿r¿ er¡ en €l M€.üodo u¡ texro rirv¿ri¿ alfonsies )a se llanD r men! u .o'no .ulrisnros de orig€n ccleiás
vi2 en ei xv. l.tino de éÉ.ter poético e¡ cuatquier do tr lavirgen Esr.l¿ dó ,rd¿o
forma q¡e se aprtan de h méai.¡ a|s¡ caúte]", sin prevención', li Vir ór ¡ú ¿,rtD: trd rn¡o , desde el p.i¡
k¿,ad: d6anso, .oúienro'. .lá!i.2i nórr.rñ.nte se dába de rex sen,pórjúsa, no sÉ¡re ¡l¡pin tenror .ipioj el rúror ronr¡Dlzl süp..l.li1
'óf l" ¡¿,¿tDra ,"o,a¿l¿. cl in6erDo. mente ¡n moüsmo iatino reÉrente al
'7 Fid4at'corÁúza'. ros e.lsiásticos, hus¡c¡dos,pan el oE x
ro p.n d,¿,«:'perdóD'. Nólese.óho cio litúrgi.o. Por so Berceo de.i3 tue- tr.rurl dogD¡.¡róli.o en elque lavir
se han lorzádo l¡s d.riv¡.iones pua rcn a la eslesia cút.ndo .ici p@s'.o geD nació snr el lecado origi¡,liyá.¡
obtener ün jueso completo d€ .iñ* 3ó Ertftld ñdlodinv es r¿rb¡én coño
?ar ¡i eh llori¿: po. ú\ g)o.i¡ . .han-
6a lós I'to,.'¡ioJ (3,22) se usa la flase i'¡ i,
l]¡m¡ Nfbnso el Sábio ¡ Ia vngen e¡ ron.ra:'.¡ncioD.ill¡i; es pri.ismo nio en unr expresión que se +li.i r ll
3r La compaúció¡ de lavircen con sús C¿,,AA d¿ S¿,,¿ M¿ld y eD oEos 6t-6) beafa / iituatu¡átd llienla.nú' sabjduna Y, 6gu.rdiñcnte, a ia Vilgen
la ós procede de la tcd¡ción ú,ri, lus¡res Erk¡d /io r'ü.o ¡ád¿ inmacül¡da', pues no fue ñánci
n" l2tin: v enbó en las leB rom¡ncs roler,ru :'Pro¡t¡, ráPid,mente'. lladr ni por la co¡cep.ión ni Por ll 6a ú"'¿rd: pro.ede, obÉ'.
194 LOS PRIMEROS TRASTÁMARA
ALFONSO AIVAREZ DE VILIASANDINO ¡9J
6J quien t. cat¡
s7
m¡nsamenle. sin bollició.
Se¡vicio E:ta antl¿a rle Sanra Mai¿ tan noble e ¡an brcn or¡lcrccla ¡i¿o
faze a Dios nucsrrc Señor
el ditho Affonso Alúdlez dcVillasa dino su de,Jteha delk
quien re sirve por amor, por ate de esrilnte, la atal es muy bienJedn e odenada
70 non dando a sus carnes vicio. e Staciossament assonada; e ral, que muchas uc:cs díxo el di¿ho
Afonsso Alwrez quc soia libodo del entnigo pot ella.
Desfe.ha de elta untipa ¿e Sañ¡a lVlala:
¡ Sanra, o .leñens, o
pit,
o dul¡is Virgo Ma¡ia!.
ú me güárda noche e dia
de mal c de tribulanqa.
Aw D"i Mdrd Al d,
llená bien como la pahtu:
torne ¡ni fortuna cn calma
marrsa con mucha bonarrqa.
Irviolata pe/mansíst¿
cuando ,4.gnas Da pariste:
fazme que non biva triste,
mas ledo sin roda err¡nsa.
de teu alto pensanrcnto, Entre el Duero y el Miño est¡ndo, / muy cer.a de S¡lva¡ern, / nabó
e tr¡ges maginamenro qucrella conmigo / un ruireñor quc dt¿ndo / esmbá d. amor y,
cuidando que tú feziste cuando / vio que cst¡b¡ triste, / dijo: e¡ gian desatino / te vco
"Amigo,
una gran dona ser rriste pe¡rs¡ndo-,// Te veo rnorir sufriendo / y ¡o puedes vivir ñucho, / d¡D-
por teu fol depa.tjmcnro. dó luto no.hc y dí¡ / ¡ tu coráán peNti@i / y pe¡deá mucho / .l
Amor rt püde¡te:/ por eso te mndó decir / que no estés tan queio-
25 De esto non hajas pavor, so. //Yo sé bien, sin errcr, tu ñuertc y ru Eistcze: / inquieres la verdad
que quen de amor se cingen ,/ dc tú roble inte¡ción / y te pGocupd pensendo / que hiciste / en-
tristcceBe une g¿n señóra / co¡ tu insens¡ta pertida. // Por esto no
Por rnoitas vezes se en6ngen te¡¡gls miedo. / quc quie¡.s de mor se .iñcn / nluchas veces se ál¡br¡r
que llcs fáz haver temor; / de que él les h¡cc sufir t rnor; / y scp¡s bien cierto / qu. ecibirá!
€ tú sei beD sabidor ¡ecompe¡sa de ella / si se prueba tu léájtad / loando su g.an mérito,.
3o que havnás de ela bon grado // Le co¡testé co¡ gm¡ siñar / "Ruitenor, que Dios re ayude. / vetc
si forcs leal, provado, ¡hoE en hor¡ buen¿ / á heblar por cso montaña- / que ¿sta Peo¿ tan
en loer seu gran valor». sr¡nde ./ es mi plác€¡ y descansó / r.ro¡d.ndo Iá herr¡rcsún / eñÉf¡l.-
da dc ,ni señorá. / Siempre rccibí n1al dc Aflor / y de ti, su nlcnsijcror
Respondíle con sran saña: / siehpÉ funte u¡r ch¡rl¡tán, / gran mentiroso: / no te puedo decir
.Ruiseñor. sí Deus te a.;ude, mís, / perc debo obcdecer a l¡ de noble sulin e¡ro / que mucho Ble
]J vaite ora con saúdc
parlar por essa montaña,
que equesra coi.a ramaña
es ni plazer e folgura,
membr.ándonre á ferñosDrá
de miña seño¡ esritña.
1ó
4!d .r fom¡ inqrüb¡€ álnúEc- ul6, nó \ie¡prc r @os.ribe l¡ ib¡e-
rc (LorcDzo rer:wr.lI s-v) aún o¡ li wiáfur¿ que epr.seDt. hibitu¡lnenrc
h nñal iDpl$ivr, hsh .l ptrnro de
!7 ¿,!rqi( .on¡o Efl¿xno, d tópi.o quc ht rcnün.iado ¡ Epoducir st¡
cr los .¡Ddoñeús eralleAo! cón .l
.álab*c'.
rn- iDDhli¡ grá6ü¿ dn tl rp¡ o.áti.o.
tido fr..ue¡rc d. Re- 13
EI teEo rcn,h, bl
"rás quc en
cuérdeic 'n.ompEnrhlc
C¿rd¡,eD ¿c E¿.d, couo liens en el nuDus.rno y lo he
.onro ú ,richc nBn¡ritos ¡ndie- c.ü¡codrdo .o tu casi ¡oia¡iüd.o
LOS PRIMEROS TN¡STÁMARA Ai,FONSO ÁLVAREZ DE V¡LLASANDINO
¡ .u , o'
'!or, ron.!o' ¿e\pt.tñrtuñ?(t?t,tú-úuo,L¡§.por J
.nk ul.{;i-
tud dr hs esEó¡ar.sú üso de la ,¿]l.r,rio, el p¡ralekDro .oncelrual y l¡ elccción
del g¿Iego es el ntento ¡Dís.larc de n¡nación dc h tr¡tigü, csctrela por prrre d.
uD inror d¿ é58 épo.r;tambi¡n el re¡,x erlaza coD sus hátrnos: el dolor dc L se-
paoción y ]a peñoturi.ació¡ de los ojor y el cóázón,sobre los que et ruror pro
yech los senúnieDtos dercritos Sin embargo, sus .onvcn.io¡es c*,btrn ir.e¡t-
di¿i,lemente¡rue.tas: l¡ cómbi¡rció! de las .nnó (3a 3ú d,3d 3d 3. d.3d) já ás
tue urilizad¡ por ¡os Eou.lores y ei autor no respetr la posicjón .le las ¡nnis ¿gu
das y gr:ves de una a otra csüof. .oDro hacian los Eoadoles.
6o complida en parescea
que Deus vos lcz de ¡¡1 valor
Erd ra ¡igdjzo el ditha AtJonso Ábarez por amu t loors que todo el mundo, inda aInor.
de la dicha ¡lond Judnd de Sosa vos van sempre obedescer.
Era .¿¡.9.r es tipica .]e los p.o.ednnienros .ompositivos propios d.l Cá,.ú"¿ro
¿l¿ ¡Jd.d y dc L ¿r.¡.li gri,i.o-crrelldÉ, a la q¡e p. cnc..n lá fraseologia (gg,
t¡¡ :¡ji p¿r | 6. tlázr non ot ,ei \. 9) r muy en pafii.ular, su uso dcl l.&i-!¡¿,
.o¡ibnndo .on ltrs drl¿r aprnidát l¡o !¿ ¿e dqú por r¿: n¿í / / Pot uó\ nei bnge ¿.
,r!i,.t.). rsi.omo por las rcpe¡icioDes de palabr¿s $cesims (wq II ¡r,,erlr,,i
.le los w ¡a rJ). Sin enrbargo, ¡eñóntr ó dcre¿ remont¿r x h rrxdi.ión úova
dór.s.tr en .¡pr.sio.es co¡\o pl¿zú.. nin r¿'¿ttddo l\\.s-ró) ol¿t 1osa. n'ellor
(\: ,r.Ar quc.onriene ronralias, el ve(o pare.e ser el odosil¡tro EoEdóats
.o (equiv¡le¡le ¡l e¡e$iLbó crr.n¡no) y ia .onüinación de l¡ rimas (¿¿¿¿¿),
que erá cnüe lás más fiecuen.es del ¡ertudo úovadores.o, es ya r¿n en él C¿,-
I a El t.xto rtel ¡r¡nusc¡ito está nru-y rnt€rior,y los p¡res de errois I ll,ill-
.s@peadoiFor ello.cgultr.izo los pre- IV r.pnc¡ en .r.L unó dc ellos el nis
térnos rúb¡ld er $ ,on¡a gtrllega, úoluego de rn¡6 (!v. r, a > w 2, r.
qu€ ¿pare.en asi .. L riñr d. ltr rc- 7 Ltr rxpreliaJn ¡ó,rq¿ ¿,?,i care.e de
$rndr c$rol¡ .n el ¡nanuscrnoi tod6 prece.lentes, que no faltan, aunque nó
laserrol¡s repnen xlgunr ¡imr dc l¡ rbúnden, par¿ lo,(. ¿. ¿,7,i
AI,ÉONSO ÁlVAREZ DE VI¡-IASAND¡No 20J
lo.f rós 9RfM fipos TnAs't'Ar!f^nA
6r loores, cosal§¡ndentos
sean daclos, volo nr.¡rdo
Esta ditird.fi.o
el ¿nho Atfatso Áhnrcz por ahtbdnqa c loorts f5 ¡l san.ro l{ey don Fcrr¡ndo'
dc ld rcdudable dbdad rle Sevilla, e prcscntóla u cl cdbildo e.li:ogtla pues ganó tales ci¡ricntos.
antar «n jugLates dalatrk, irJ or.tu/.§i ¿ .11,¡ nan¡láronle dar
en aguinan,lo den doblas de oro por esra canriga L nt e u «lcla¡¡te Mor¡r deve en P¡raíso
d? úrla a'io pot,ada «' itd nttu' tu1ln quien grrcrreando con moros
gal1ó mn ricos tesoros
Fuente de gran nr¡r.rvilh, :o e txntá tierr¡ emProvlso:
jardín dc dulce olor. e\tx Cjbdr.t que dcviso
morada de Emperado¡ «'á cn ¿l llirnada
'nundo
b mr¡v bien¡vcntur¡da,
rica. fermosa baxilla:
5 digán esto po¡ Sevilia a quien l)ios bien c¡riere c cluisso'
rrovadores e Poet¡§,
puc< que srnos e pl,,rets ,5 CI¡¡irlad c discreció¡'
lo sostienen sin nl¡nzill¿. esfuergo e caballeria,
grxn linlpiez¡ e lo§aní¡
Eu clla los elen:entos noran en su pob)acióu
ro (agu¡, tierra, fuego !- aire) pues f¡zer dcvt ¡nención
son riquezas e donnire, r.,1. nrundo en verd¡d
"l
- lrL,os e ¿bunLl¡,))icnto\. dc ran perfecca cibdad
e de s cosclación.
Ir-úbri.r: r¡d!d¿¡l.: ri.r. plcDt. .¿- jius \. únb dc o,o y pl¡ta. por ov
¿¡L'lo:.o¡sftsr.ión q¡e sobicr¡r un2 tenu.ia,n o .ono uedio de ¡tesra
cntid,d, .otrrc cs .l c,so de u.i .iu ntrcDro, dc trhí h trreiifoñ dc lhnDr x
d¡.\ . d!!"n do o ngi ál¿a: ¡.g¡lo qüe uü¡ .iudad lcflir»a vajilh'.
r. d¡ po. ilgu¡$ ier¡s, espc.irlr¡cn 7 JnDr o ¡ic,d dcl .iclo, tonrtchcj o ¡-i .n¡dad dc selilli aue !.i dda l sr¡ en l¡ Crpilla l1e^l¿c nr CredBl
:o.ñ,,,¿úro: ¿e nr¡P¡6v¡o, dc fo ¡
16 nnKunntrn.§ por F.rnrndo III ctr
'N
rc por Naw ¡Ll.
r si no s expresión puran¡cnt. €n x
¡,, !,Jri.,.,:
ii¡rt)os y pltrnetás so*ie- noDizado .. ió7r kle ahi d ¡l¡¿ del nnprclista , ron li8¿m c¡tr.I2nizr.n'rn
(o¡¡iiu.a, pucd. hrrcr rcfer.nci¡ ¡ las n$ gr"nde2i d. Scviltr Jtu ,¡¿¡.i
ltr r 17-inlPrcpio d( uD P€sonajc v.r s¡_
lúg^ y coDti úd"s 6trñ.irr de Al- /i¿:\i, deL.k) o nr¡n.ha. titic¡do). cuyos rcsos,.on lós d. r' 'i ¡/d/,r¿: cuento, 'llcrc'.
mu .r,lJcdrE JÉ \uthu v los r'L¡.or.¡¿¿ió" o o"r¡.1¿rid, dc trD lu
fbDso x cn csr cn¡dad. rr ,.,¿t: gentilczr, grtrci¡ . lri r'r qoe le r.\últába ProPió
a.fffro-.¿ d,ild:urigunr.rte hs ia- r: urio: pl2c.a. ;t.l h,,6 d. rnrtnB. Nlúnn, x. ,1¡t Jn g3r cri ei.linu
LoS PRIMEROS !-RAS]'ÁMARrl
ALFONSO ÁLVAREZ DE VII LASANDINO
62
e desque vi
arau linda criatura,
nuy rnt r.knaso t:o tt ¡ti,h., Atj,n.,, Atua,,
,,::1,**:"
o. / tdsatrtr¡r pü nk,or ? tooft: .te . perdi rodo meu se¡r:
td di¿h ,t.,i; y*_ a, 5","
c rt qu rdd tM.¡tn k:a .t ,tdn assi foy conquistado;
LM ¡). ¿,út í,,a^ ,.t .i"¡,.
cr optñnrt tc ,h,r rl,p Ia.ti-a d td R¿i
o ¿c Nnrr ,t 25 todo riempo en iristura
e dcssejrndo a quen
Sin lallía
non sabe ¡reu cuid¡do:
me conquiso,
que me priso
en miña vida
ora un clia
ja pcrcaida
J con scu viso 3O
non sera de mi, cuirado,
dc muy grande atcgria.
aquesta porfia.
. Eu, pec¡dd.,
que bcn scguro esr.rvá
a lez Deus tan fer¡¡ros¡,
dc ¡a nunca aver
pois mc conven sofrcr
ro grave coir¡ de arnores,
gran tempo en Castela
vi un dia respJandor
tan claro que paxava,
c üda renrerose,
segúD nlcu .nrcndet
por non lle osar dizcr
toclos los rcsplandores;
miñas coiras a ela-
tal scnrblanqa, ¡Qué nr¡nzcla
sio dudrngr,
Si se ensañ¡
clm¡naredes Bor das do¡es
por én 6ri lindá esrreli,
Lle grrn valia.
4J dc mi ¿qr¡e seria?
de le querer nembrar 63
a forte tribulanf¡
Jo que esre meu cor Quien de linda se enamora
sufre por iealdade, atender deve Perdon
no¡ o§ando nombrar cn casso que sea mora.
scu nome de alegranga;
esPer¡n9a
55 me faz ledo
porque cedo
loaran a benandanga
de esta señora rniá.
n' ¿ l¡ g-r' noL,l.7¿ .o , .x,.1.' .Ll,rn .. c¡!rcs.¿ y nnseEble.le si ¡¡ir¡o a 6D :e.qdi,l¡do: as¿ejo .
o de povo.r ltr hilaridrd y dé$ertr h
d§r2bte ucjó a Ruy Lópü Diútos ,, i_,", ,,"1".. 3o
lorz,r¿,'¿: p.drnncn,, úxeae'.
AJ\';'L".e.o'.,o e, - n,a., td¡ ,._ genc¡ósid"d d. r prctccror. )a
lek.tu.ión: da.ión : v¡ll¡s¡¡dinó
rpr- 1 ..., av )o, 'j s'ir.r:'piel de árdiua, comadrej¡ o €r¡ .¡rellano co¡ro Fe.ntrndo de An-
rristes gcstos mostrl¡¡án. ,': ^:.': ;."::;;,'; ,,,",' '.,, ,t¡' , t.t. 'untd'
,,,',|*,: ,,,i,i, i ¡!,. ¡te ti¡ho dt n cv¿tr o¡rus r/' : ites'
Non scci Ju¡n dc c¿yos ' "' '""',;:;,;;;.
i')."',1,'
",,¡tnr
;,;;,' tct 'l¡ho nnan"tt¡c ¡1't "aa' RPv
nin Moraña, ffo cn Dios,
)( que Jrrnro\ rqucros Jñ( L:r no' h' ter' dr l¡ t{ctl' rrriót
lo bicn fecho loa¡án, ¿.il ¡' 'r¡tu¡r¡¡ientos e sietc'
"¡o "r't
¡ron sé en cr¡ál gui3 Il1ts nrilnos
aPrlcte'
Bien seú mcdia dozcna rrrr gr'rrr livot ovc Llc un¡ ü§ton:
con el vegué de Bacna, Itqurr de rc!elJcrÓñ
''
quc desc¡re pujá su ¡v.ena ] ,"' ¡'''i'i' " '"- 'lue ll'¡rrru f¡l!rn'
3o pcor mrerde que ahcrán. PJl¡bras virrJa' l'rrN
r¡r1'
¡" irrslo e rribulrció¡
Non sú e] del CalLr¿vr, "'i""¡ 'le
si scrá en aqucsta priessa,
"¡
Lr una rraía cororl¡ de §sPxrto'
cl cu¡i, trobando, coDficssa lo su c¡ra fernros¡ rumprtle c 'an¡¡rttntal
- rJ ' dr'nu'1'r' orrnietttr'
se¡ sus dichos dc ¡ruhán. i. "'p
"""
i; ;'';t""" ';""' 'r"cbrado el u¡r cüarto;
Finidd
^,,j':.j,i
M..l"revü l,É v'rnnrm' v i¡]'r'zos
i
1,", ..-,a,
;:l'l;;'i;' l;::l,i'"' tlÚ ";"'";"''"'
rr'trr
"s,¿
t, I st¿ tl"cbrada tt
)l i:i1J:l',f,:X:;
rs-le Igrxro qüión pucda $r cl 4t!¿
Pór vlvr(i&d y Porsu des.nt-¡do.n (.pr(r. {rF¡ \ o(¡ litJ'J d(
(.n l, Coron, dc A.Js(in..l 41ax" cn tem$ ¡nrorc$r.
218 [os Pn¡MERos ,r.RASTÁMARA
I AIfONSO ÁLVAREZ DE VII.IASANDTNO 2I9
. Ia otra gemía corno dueña en parro,
assaz consoladaReina de Casrilla,
re ier.to cn sus mrnos una crirz dc pilo, € agora mc vees llamándom' mesilla?
rj e iva! diziendo: «iay. nrundo vit, maio.
lo Perdi mr marrdo, n); Rey. mi \(riur.
,lc n¡s lrovimrcnros ¡ne quito. mc p¡rro!.
assí que jamás biviró con dolor
poniendo nli mcssa sin rica baxilla»
Yo cuando irs vi, nugucra Iloros¡s,
senrí quc c.an dueñas de nruy alt:r guissa,
La segunda dixo: oYo só h Justicia'
quiün r. rvi\¿, señcr¡ e amárga, siD todo ¡b¡igo.
tro hnqu¿ los 6no.¡os drzrcndo: .Fcrmoras.
i5 Perdi mt pilr,.,rri Rey, tni rmigo.
¿qlré nucv¡s son ésras ¡rán clolorosas, que n1e sosteDí¡ sin tod¡ malicia;
o por quién tazedes lanro tan esquivo, agor¡, cuit¡da, toda nri cob¿icia
o cómo Lti.é xltí do¡de bivo
e' ir r brvir r Ycrmur cstmño'.
cuáles so¡ los uo¡ni¡res de cales tres cosas?»
bren torro beguina fr.til lu' vcilrr ¡ño'.
4u sJvo \i s. enmjenü rlgunr rtnrtctr".
2j La prjDlera dixo con Euy gr3n ln¡Dzjltaj
«¿E tú Don ¡ne ves, que só la muv
tristc En woz doiorida, con gesto llo¡oso.
,lor')r CrrJtir,,r .lr¡. rri .§.r vit(
la .crcera dixo fablando muy qucdo:
Ia Iglesia grandc de Tbledo,
"Yo soy
a quien ápart¡ron dc su buen cqroso
,r. - .. 1". h,b.'r"t.. . a §k cr.., Jc . o,,jp,,,..o,,.. ' 45 e ¡gor¿r nre quiercn c¡s¡r e non oso
: ,,1,, L' .ur.jr. rodo .l
t.t h:¡,nt \ h f..o t.tit! ¿¡ /¡d,--¿ dct M¿r¡lu!.\ u,.n el cásatnicnto dezirle dc non
Ur¡ U J \r,
:l:::1.,:1,,r.-. p,{.1,ón.+? MJl que. v ro rr.,n,, \c pu.Je de"r,
r¡r.Dz. Jet lyd" óo¡ l-.¡,J.r. o.j r.r.".-¡rr.,,,,Los der (n_ Porque los que vierlen de contr¡-Aviñór
üntelJ ¡r p¡vm¿ m slo $ utu .túHi¿ ¿ t¡ ,u.,i,, Jr:,,o,i,", J. p^r1 I",.cjr afirmar al novio por n:uy gencroso».
Fndgúe ti.,r r¡ kx_
ró riJ{úe d tJ'nb',.r1! Doltrn.,.l ( \.,aun,,.b¡ (u!,
sü(n." Jc Fernr -
:: ',:1,.,ij !,J n-rNe' r.,., ,r.,-"," F.^,.,d¿flór,"t d¡ to\ d.,.!r,os
! Jr¡nnr dr L¿,r J{er, pur\ (t rer ¿ru, u. en §u (e,Etrr.,,ro, üs
,cAe s , t,'!ih'mr .:,¡ór.r gue.r, L ,".,,¡,,¿p,,",",.""..t,
to1 hrhr¡ ¡te. Lñ¡lo
'e ¿¡.sil¿ o i¡skll¡': h*ralrle, des- 3q el §€ri,.l Primer ¿ito de §u 'án¡-
v
-,.rn,r ¡e !, Lir.. nlc,rrr e., ,r ,rtr,ú k.,,n ,1" hJ6
Á;,;.
.D
di.hrJx' inf€tiz
. ,¡.r¿ '.(ü1t ,'
do ef.ctivo.Vóes. el
.i.
r6de l. comPo-
qu .iCUC. dónJc . ' 'e Je'L'1'
'r rcrrcEó.¡ rmr rl ¡,,fr,,. En L s.xk ! ir n,\cn¿ ¡,run, u to q,c ,cé t¿ p,,- ¿d¡¿:p vrrond¡l¡'.d- 'ón
ao¿e¡',ú'.l .,nr,Jo.r"-¡o J' h
rbrr r¡üs'.q Jr F. ¡ndo ,t( An,rqnr,¿ , o,,ro rcg"nte de L.rn¡; '"n¡ n,¿
, on)o r<c\ ,t. Ar"gó., rli. ,.r f mj. rr;..
.. n B r.tr., XI,\ LreJ..tcA\rño,r,Erro,.,-
,nodidádtry tujc có¡no m¡nif.ración exPrcsió¡ se ¡lc e*¡P!; s€soñme't'
¡1o y DúúicI ert ofas de rte núyor, q¡e fldt!¡ de dolü j¡uto ¡l ve6o ternr' dcbe coDte'er
,bd,l,lcc7. ! r¿,i.ro: \ola'. isuo¡ referc ci, a prol,le,¡s dc ia su-
rr.¡¡: lc r7 r¡ld¿:il.sventnrid¡ ..o6dníd: de- ce§iótr que no tre Pódido docuñdb'
¡dlo o d. n¡¡derl, dc escr- :ardrb ¡parece us¡do
$ vi¡lor.o,!o lo\ 5in,botos prcc..lol n¡ás en su semido seo vch.nrenr.'. ar la lSlesia
Ínnde .lc l¡kda P!'de rc-
Ae¡¿rico, que i¡.¡ur tJnro ¡o <tr¿ p.{enc.e r i!
r'¡,,8!,r¿: trnú€. l€rn i Ii Ialcsi¡ cst.lhna PuLsTolcdo
livó .omo Io ¡o .orpoñt krcqr orderr d€ s¡D FnD.isco /.n! fuc s.d€ Prnn¡da desd. lá ¿Pda vis!
'7,r11,,¿r,: ¿uque. .orno 'nu.r.o,
lo c\ptrnu¿1. trrJnlr(c¡p.eer gótici; Pero ¡1. inclino tr interPr't¡r
re I¿ ons h¡ dc cntendebe que li Juri
r¿ ¿,irdr'sc inIó.n¡,. sE '.cüno erpüL¡.e qué 5 ¡ú qu. hc
cia esp".: ver. at'rnrlonaáa, vnic¡do ¿tos verso§ en su scDlido literll
'r ,,es:'¡oiicixí. ¿r¿,: hn . '¡ás
."n"i u"" p"U.., t,,*" el rño t€in!( .omo la sed. ePi$oPrl deTolédo'Por
:r ¡/// do,¡t rn{:sigui.Ddo 'r ,tr/,:r/¡d 'lJrr"
r. peni . ,l¡ siEl ,, . p,,* / r(r. r,\ ' '7^ne. qu. .xPorcó ¿ ón Dn¿' ión'
i raro.
coD el I '- a-,r,rxr,lc rrnü¿$.r. l, ".
dcl t(.v dilubto erlt c.ir h hrvo.ii a!{¡ Eros veisos deb.¡ iDrüpre&r
gü¡¡rDro d. la vinóx, sc supooe qu. ")udr J(
Enriqre UI;.'xnte r¡¡ senrbt¡nzr
ésh se produ.. aler¿
s¡¡y¡ de .d¡i ,ic su hrrc¡1.ft,,-lo ¡ U, nr.ido s. .D retr.ión .on el ci$u dc occi-
rlrlnúrdo d€ tos cn hs C¿¡úd.ioh6 y *nbldn.a! de Fct-
elóJcn.ú2.."rao(,1,n,\!zhrb'( .lentc y lo. ¡rchl.rns,l" "l drrtr/do5
¡)órez.le ctr?ñin . ,rúr., h-i¡ Lo,:Innqu lll h-l',¡ ll(v"d'
'" i.h't" l^.
l^
"áD 'ñ,'..ori,'i.
rOS PRIM]]ROS TRASTÁMARA ALFONSO ALVAREZ DI VILLASANDINO
E desque la causa vi tan dectarada.. «E a vós, poderosa Iglesia nornbmdr,
n'u) L,iin -,,r..,d!1,. du.ir,. q,,ren rr , por uno rtc tres quc sorl en el mundo,
c dixE: ,señora\. tos 9ue rltsesperro load el prnlero, romad al segundc,
pe¡escen e pie¡den tr gtori:r ororqada: pues viene la cosa po. llios ordeDada;
e vós, genril Rcin¡, que.tades cas;d:r que ya conreció Jguna veg3da
buen ¡,,o. Re, ti,jdo,lon 1.,.,,,, pe¡der su gran lu¡nbrc el sol por Fo¡tuna:
JJ For 9urer1 hs Esp¡ñJ\ vo\ r.lor¿rrn pues, düeña, gozávos con h .l a luna,
e asi biviredes servida e loirda,. .lue JÉ \ uÉ,ro ."r.,Jo ,ion rc pl rJ, nrd.r
.A vós,la Juficia, ds Dlos mr¡cho ¡nrada.
bLrscado vos tengo un noble rnarido:
el sentil Ina¡rlte, de bon.lad gua¡ni.:lo.
6o ton quren vo( rlc!.dts rrr,.r por onrrdJ,
c Lt<'qrre t,.n el vos vrere¡ run¡¡,t,
de tod¡s ir5 srnre! ;.,,n.r",
pues non vos quitedes '..e.t.,
ctc ac¡uesta parrida,
que ¡ruy neccssaria nos es vuestra est¡d¡».
un¡ lohi.a de horisrmi.nto .onh trr u¡co 91! el Y 6ó r.fuerzr c$r in_
Bcn.di.ro XIil, el aragonés p.dro dc
Luná, r qui.. lleeó a surturr h óbe_ rq rk,rL nrd¿¡es
diencir de l¡ ial.la .rreuantr, soDrcri
prn.rpJlE\ Jjr
!lJ\ o yr no don!!lL\ .,, ee r-. l
.h trrdicion,lDe¡te al p,ptr deAviñón Ja secún el tertrmsÍo
(¿ e{! ¿pboJ o Jeb¿ rellrr rl r ¡. Fnn.,-
4a) llr el ¡L\ ,ñ¡ lurn ll Lt.l),.,,-.rn .,,
tl rcy.¡r¿Tl¡Lo '
mJr\ de lr¿' Fe¡rrnllez !fuV.tr\,, y
la Unive$tdrd d€ paris. obrie; r ios l)iego lópúz d. \¡r,l ¿r peró Fe¡nrn
dos P.p¡- el de Rotu y el d.'i!ii,ón. .1., de Anrequ.r., .,\ u,lo pJ,r qur ,rue-
¿ ¿¡co¡úá.jr¡nros,D¿ sóiución rl cn- ¡rtu L R.intr !ncr¡sJJr
ma o. en .asó coDt rrio. dcDoD.rlós ,
de \L .u_tódrJ
! el t,/d,k es Fenrndo deA¡con.- "ó,,ó ,6: er. p¡s¡¡' es ¡Ny du-
¿r¿ ptsllg Por .!ú drsdi.h¿. Er¿ húók-
lñ- Jo\ pór l¿ fuLrz¡ v Elr¡,r n,,et. doso. De ser .iero mi nterpret¡.]ó¡, $ ro d.rDieDte que Alvr..z d.Vill¡
D h.flrLno dL Enn!tue tJI ! a!n,m,e\ el p¡üú¿ (e 65) s.ri, el P¡px, ¿l se- sandDro bubicn to.mdo abiertann.,-
PJPJ. tr ¡uLfe det (ev
,,;uo l, t,_ ,le A¡rs¡., J quj.n cl Rd Ikh,tr D. ,
de esre proye;to ; L vu.ltl
gúndo, sobiino ¡ q¡ieD l¿ Idesn !o- r¿ prrtido por F.rnando deADtequer¡.
euid¡ción bi,do .L ri r. r¿n drro tus¿rú( ,n.tru- led¿n¡ habí¡ {le (,nxr, *, ptupio Ar
¡ h obedie.cü de lrencdict; v L f;d. !,ucs el I»fante ñe \icnprc Jirdó tel
,o. rn h.crnJ Crtrtr¡i L¡ ¡u\brL ¡.r¡r zobispo, h¡ná ..1ó,..s JeJrdo de ru del t'apr Pedtu dc Lu¡r, que lo ayurló
de Avinó, (v 47) Cat,e sin ;mb-Bo q".d,rpu".-.,su,,,,,,,1,v;1,-"¡;-
otrr',rerpretr.ióD. e§rech¿nEnre rj scde por la oposi.ró¡ de Enriqüe III, con tod$ ntr fuerzas a.onsegurrla co
Do rbr¡z¡ n sln lu':lr. dndrs et ¡r.ti de trbj 9u. .tebr tlcgir l¿ .l¿t¿ ¡" á roDa de Arisó¡, ! ¡,o de sus nris fic-
gadá coü ¡f¡ p.rc .rás .....etr: uD. do .r.1 rnfi.tc, r quicn que.ltrrá l;grdo
de los ep¡odios dcl enrient,D;cnto (v. 7,). El tc¡..ro sc.i¡ orc hoDlóni- le5y t.nrp.¡nos paúd¡rios eD (ar¡jll¡
.onro vrüos .on m¡e.iori,t,¡ mo y sobri¡o del t'¡f], prcbo*e .]c Iú. cl uzobnpo de'aól.dó I'.dr. ¿€
cnEeEn¡jque llt y B.¡.di.to X¡II tu. ói
l¡ !ie., ro,i l Lon\trgLr.ró¡ por ¿sre ¡arnn1: ..n l¡ tr.ep
segün"r¡te \'¿len.ia v lu.so obilpo deI¿riósr.' Er¡ errofr pfe.e regútrar 6cl-
Luna.
.¡ó. .o¡rpdrh¡1ient.. nr.¡. ¡e ¡ñ 70 ¿l Jo¡i el .¡ndidr.o de E¡nque lil ment.li poLti.a e.l.siá$ic¡ del lnf¡D-
Je -u !,h rro v touD¡n,r, p,.r-,t- !!Llcr. rurtLE p",1"i,,,,-p..i,6.
Lunr, .onb trrzobnlo de Toledoj t¿¡a h 5e.1. tolc.ltrm r¡r S¡n.h., hto rc a l¡ ¡red. dr E,rtnc lli. cutrs
nnrb'en .o'Do t., f.,.. o.p-;¡" ,1. d. F¿.ntrndo de A¡requer¿, a qureD prrnre.rs ñtrniier!.iones fue.on i¡
nne¡trri el Pápa lo .ónsag¡rbtr e¡ Ali I \ p¡iriJr o\ ¡el rnl¡!G
nó¡, el Rey ordenabr rr:nrervdri,ín 6a.rra¡l¿:
puede retirn co¡ *F nEráaoo;nóÉ tr..prx.ión enToledo.le I'¿dro ¿e Luna
p¡r,.I¡,den:ortr iunro J rrr-
¡ie h 5ede y t2 .ó¡rr.ación de sx\ ren,
¡nr!,¿ eü L .dprblc.l. qu.
se que 5i _v la vuel.a nrme.lir¡, r l¡ ob.dien.lr
a Í. t los su_r,os p¿«ti. cl Arob¡p¿do, ¡o podir .ul-
223
FRAY DIEGO DE VALENCTA
de r'
Oc,¡u. (l-l /. a i" r-y D";r ¡' V,,'' , . & ' óu^ '' l' 'o\ ' 'e '"'"
¿n '"b n' ' '
i j,-¡. i,",¿. ¡.1"' rJ '
r' rn¡
,,--"- ,"".¡"1 , .o o''pJ"d-' d-' ¡r''o"'o L'" o 'ipo'' 'o ' '
"
;,.; i.;;,.;,-,";..: -r ¡...o. ¡- -, ,c'oq'""'j'¡ t"r r'1 ''Jón
.-, ,, ,:. 1..,.,.* *.tr." ,at1L l.lt'B l. ' 1 ''.'' ' 'l_ r' n'\"-
r ¿ li,¿f6 ¿ el nrnuscriro.gue
Rúbri.ri ¡dr¡Po,c¿l,r: .ornPilidor' 'orri_
,"¿,¡É¡¡o: mueú¿ . ql¿bñn1ndo: lj\- jo lrtu slv- ltr e§úu.rura méti'a 'l'
'rünoso'. ,.1,¿ro
,¡¿nidd: üondo'. ¿¿¿o
211
232 LOS PRIMEROS TRASTÁMARA
FRANC1SCO IMI'ER¡AI 233
7O
Su¡ro Apolo, a ti mc cncomiendo,
Deztr de MiGt Francisco a ayúdame tú con suma sapiencia,
lds siere lbtudes
que cn este sueño que esc¡evir atiendo,
El riempo pcrde¡ pesa a quieD más sabc del ver non se¡ ¡1 dezir deErencia:
e dondc aqueste principio yo tono entra en mis pcchos, cspin tu cicnci¡,
Don es menesrcr que por mí se ,labe: como en los pechos de Febo espi¡aste,
ab me la ddndum non suhl sulciens hono; cuando ¿ M¡rcir sus nliembros sacaste
de la su váina por su excelencia.
-5 non en ranto, nin €n cuánro, nin en cómo,
el11pero loando el pri¡cipio romado,
por yo non cstar ur día ocup¡do, 25 iO smra luz que tarto te aiqaste
de h mi hed¿d ron aún en e1 somo, del concepto nortal, a r¡i memoria
¡ Es t¡"duc.ió¡ del verso 1,73 IT rpolo, e¡ h lxtológir cli\icr pre rr El ráriro Marsi¿s erab¡ tan orC!-
del 3 :in h¡ber lésado rodrvia ¡ la .ú! iidii ti .oo de las mnsas y sc pr.rc¡ llóso d. su músl.¡ que .les¡fió á Febo,
dúd:. ¡\. óL\ i¿,nenrc t¿ o
o,q t o\moros,r de tr tabr por un¡o .ómo €l $mo nxpin- pa.bndo qne el ve¡cedo¡ hlía su vo-
._ lho otdndd_
_
.i,ápli,JeDr,¡".qu!.,oñuJr,
^, cl epo.J. to er¿ rsbre,, ct .ot ¿,,/¿,¿ lu.hd con el vencido: cu¡ndo cl sári-
veBo te.cerc Do n.ccsjt, ser ¡labádr. ,acl.b al 3nareccr ro fue d.rroudo. F.bó l. i.r:n.Á lx
a iNo renso capacidad suticieD¡e
:
,¡/,¿-.:,mc fui. :o que no hrla dif.ren.ir ent¡e Lo p,el en vrvo, r.¡ndo nri.ñb¡os d.
F- "ry/¡oz..0om.ao!do,n..onno. v¡to y lo ¡arrado , quc sc, tesrnio
sus
piel .ono si hubEse desenvrin¡do
E que .c¿ ¿l¿b,J. pr, mi..o Itr
o
tlriüDio lohadn: on¿¿ rcG .ió d.l dc Io quc vio'.,.rori¿: difc-
a su primlr vdso (;omdo',r. D,"e) .iunque,. ra
ra
-d!!¿,: NáturajD¡enrc sc :I rol n, ¿r.e/.,.n:'por la .,li¡lad su-
.oEo al úlri¡ro de la c$rcfa,que prú ¿r'r,¡h lnspi¡a o.n,.i¿::¡ber'. p.rior'dc Fcbo.
ftb de un sueño sob.enatunl, deri_ rj L¡ luz, eD el iensnicnro
&ásea ¿l primerc de la c¿, .did: (Nel ¡ado ¡ ¿ar p"so a un, visión. ' conro i¡splñd. cd los pechos de medie-
¡rezzo dil ca¡min di Dosh vit,...» ,r-ó.sino que ñ fa¡rasiá febo i cra uD eliteto d¿ Apol(,,
FeLro val, er¡ lgno de lo b in
más elewado:
contem-
? d,/¿¡ro: imped,do'.ó
ptab. ló que el at,na dulce sbore¡'. úátándósc pór tr¡ro .lcl peso- t.lig.,.1r,lx belt.ztr..1 bien y la divi
'nnDro
n,il¡d.^ to hrso del poemá. La iuz es
231 LOs PRIMEnos TRASTÁMARA FRANCISCO, IMPERfAL 235
de le querer nembrar 63
:
forte cribulanga
5r) que este meD co. Quien de lirda se enamora
sufre por leatdade, atender deve perdon
non osando nombrar en caJso que sea mora.
seu nome de alegralea;
esperan§a
J.t me faz ledo
porque cedo
loaran a benandanga
de esra señora ñi,
Este esEibillo, por sD e$iló simpl¿, puede proc.-der de un, qnqión de,{fonso
Ávez d. viüas.¡di¡6. .onscrv,.lá en el C¿,aó"m d¿ Ed¿ra.Al co¡E¿rio de mi
prccedd habnuai, y .omideBndo quc l¡ añplittrd y comPlejidad de l, ob d€
villaÉnüno y t¡ siB¡ific¡ción h¡tóri.¡ me han oblig¡do a ctenderme en 6b
sélé..ión, srp.n¡o h glosá. Form .rró6ca: 8a 8¿ 3d.
¿IO ¡OS PRIMEROS TI¡ASTÁMARA
ALFONSO ÁLVAREZ DE VTL¡-ASANDIN.) 2tt
64
si non puedo vos dezir
Ena cantíga ¡zo et dieho Atfonso Átvarez
que erra§tes, il non sé-
par ioores
de ta dirha doíia
Juana Linda con toda beldacl,
donossa sin crueldad,
Linda, desqr¡e bien miró
vuesEo asseo € genril cos,
25, señora: haved piedad
de igu¡l¿¡ orra con vós de rní, pues encomendé
ral cr¡ida¡ nunca cuidí.. mi scrvicio e lealtad
a quien amo e amaé.
J Linda, graciossa, reál
Linda «rssa, flor de abril,
ct¡veline angcticat,
la joya que por scñJ 30 muy süeve, doñeguil,
\¡uestra preseDcia gentil
atendí e non le h¿
pero serviendo leal
ro si(mpre lr atenderé. aunquc sufra penas mil,
ot¡a nunc¿ servi¡é.
Linda, muy fermosa floa
delicada e sin erlor:
de servir otra señor
-rJ Don pierao niD peEari;
muchas gracias haya Amor
por quicn rodo bieD cobré.
65 dc pellcjos de corderot
¡5 For c(¡rnto gtr§(. Din veru'
I^re d..n-fizo d dnha Alfonso ;ítrarc: rle Villasautino n loat¿s non son p:rr: nti est:tt1o.
del noble h{anc don Fuando ata*1o m ya rcqLbido t se iw
i Qararaca pd se ñro'úr, ¿ Nr cu ¡o tor h n'¡t (l Ca, lestdble Alro re¡ llegrré c.ursado
vieio a gtun ptit'ssa lc Ie noió la nula, soplnáúole t píliéndole a clta vt¡estra cibdad
rerced e ny da pnn ftñpldr ottd ¡ror rcguú ru !olunr¡(l
det gran condesrable onr' o:
Príncipe nuy csforqado, crr§ nre costó, cuitado.
rs prolirDdo rin nr:nzilta *r cordura c leatad,
de Aragr'rn e tte Sezilla, que Por su Priessa, en veRlad.
de I)ios bjcn quisto c a»ado, yo 6nco d§sc¡valgado.
j ),o. el vuesrm lcal provrclo,
vengo agora dc Crstill:r 25 Desque fui aquí llegado
por rninr el alta silla señor, lue€io a tercer día
. do scrccles coro¡atlo. urta gentil nlula rí¡
cayó muerra nral su gmtlo:
I']or venir.rpresur¿do ved. señor, qué eas¡jrdo
Io c nor en los postrinreros, lo Fir¡ su postremenJ
non truxc Duchos dineros dtl muY trist<, qur enrrntLi't
nin vine rnuy apostado, ir rte aquí bien conscnrdo.
pero rcngo rrncssrclo
Pucs fcchura só c tindo
de vuest¡a generación,
Lo por mi profetizado,
66
lindo Rey, non Io neguedes,
que Dios sabe _e wós sabcdcs_
cómo ove denu¡ci¡do
lt* de:n lit el ditho AlJonsa Alvanz por tlesJiha
,fr por ei mundo, publicrdo
destre otro dezir rnayor
Fn¡id¿
,5 Pu(\ los t¡lcr t¡t¡ur,i¡t. t'r (o',,o'nd ('n'r P" r'r v l' " "1 T"::'. :' :.i::,:T,'::i:;:;','J,':i:;:
los s¡Pos rebcnrarán.
I *'r';ii*lti,',-'r;;i,: [ :i;;'¡$g] i5r:t:¿*:
:o
ti.
¿.i¡l¿rrr¿í o.dsio¡rles, cv.¡tu¿_ !o .rrgo nNni.ip¡I, ¡cPR§'¡¡¡ntc dd
Foder dcl Rcv Pcñ no e\istía Elnonr-
:i:',-jlü'*5iti#.'j*J¡l-*I''r*'
nr'. r' N¡',r*r':-
re-:ILor eot¡isiccidos no $áñ los bden C¡tilt¡) de Bácna (quiz:i
'lP!o I s, ( 'h,,'.\ALn' rJ ¡,d(rÓ'r :r':li,l,i::,::'*"n
ñie¡¡brcs .tcl séquno .on c¡rgo hcrc Jú ni qrcda cho ñ-r rr,ó Nr" r,!h.u"l'/iu.ll:ll '"
diBrio, §nro lo! gue 10 rien.D cv.n
Pio Alforso?),
l' ¿ktrdi dri$i¡ '1 ¡icl .,a ¿l r ,l, Jn Fnlbtc. ú
:, ¡d('" :;,;' ;,,,,r¿ errc.,rurc.opo,r,..
qúé Pucdt rel¿riB¿
f.,,_ ,,",¡ .t,. ,,.-"r- a-
, ,,lI _1 i,.1,::;i;,,,,",*
,",.",
r.,..," rc L. p ed., .¡,,, . r\u
..
",¡"*.r" . oo¡ un,, (1',_n l' .on_ ,"Lr;a 'Do rnu' ho PulJ cl Acnr" o_
!¡¡ ,''l *. .. .. q*,,4_
rur.-D orl ñ¡or. s.ñ rut' d' ¡orntrro" 'r¡du Por Úl
, re l.» dtr( 'h Y ¿7, Prrr '-.-.0, o*,¡,d"'
:r_:iJüln de Gryó\ ) Jmn tlc Mon_ proPiovili'§nr'li'ó 'r otu t'xo' sos- v. ¿7 i I''hr'.'r' N'r 'LrdL'
rlron'' , 1].".i.",1" .-,.- r-. ¡ o"-. ,u-
ña soD-dos rúd6 ltc ü¡v¿ ob.r D¡d" Pe.ho que rú! $tos v'6o5 pucdr 4- q,,( .l Rcv rún !'r. .Y "l- . . . .',,,.:1.o" .l pono «ido r,'
lbeúto.,ferc.rue,i,, If,ó\,n'¡o/¡t rlndcB( "ñi .hhron nr 'l"v '' ' 'lpo<-
et J,r ctr
..y,..¡rc.r.. - r.,, ,.,.. ,,-.",",,- li.,.lI..lj. 0",", "i,"¡¡ . rr.*u"
r¿dél \rnnll. rr..novrn- u (o,'¡PiLü" del C¿ 'id'c'd que ¡rn '-ll,-, *,,-,r pw-,,rr' e.L,,r'
c"larlo.. si, crriado r"dnqte,.ondc de búe¡¡ oPiDiótr tcDia dcVillrsandnro' i:: :;;l::;':llS;'::'l:i:lí;l
'n¡;quesJr
TarámrH y duqú. de Á¡jon¡, Poeti r¡ Pedro ¡le h Cálmlie$ c§ ¡otor dc .rrd, (" n,.,nú J¡ r' m L r hn :.' :l' l:':l"r: y u$u rcr Rev
ócasion¿].ñu.rb cn prisióD.l r41o obfu rcdu.nta. Pcro úr¡v int€rcs¿Dle J r,."," t,',"r'd"'" v 'J'r(¿os 't' ¡'ro' ;,"r,:,;,
'3-:e lg¡oro quié¡ puc<i,.¿r.l ¡«!¿ Porsu
viu.¡&d v Por5u desenl-edo cn :.;;,". ;,s, . o!^ f,b'§ de
(en la Corcna dc Ar¡eón, el a{¿./ e Nna aD)orosos.
218 los PRIMERoS TRASTÁMARA
ALFONSO ÁLVAREZ DE VILLASANDINO 2I9
Ia orra ge¡rría como dueña eD parro,
rerricnclo er sus manos un¡ crr,? de p.lo,
ass¡z consolada Reina de Castilla.
r.¡ e egora me vc€s llamándom' ¡nesill¡?
e rvrrr rtizrmdo..;Av, mundo vil, maio.
lo Per¿i mi marido, n l{ey, mi scnor,
,,,r ,1,¡iro c mc p rrro," assi que Jarnás biviré con dolor
yo ,.u¿nrto t¡, vi. rrr.rgucn ponicndo mi mcssa snr rica baxillr,-
llororas,
(rnu qur ¡rrn duerirs dc
nruv.rlrr gurrsr. La segunda dixo: "Yo só lajusiici¡,
c con rc\Trr.I.r¿. , onro q,rr(ñ sc rvi,¿,
:o l,nqué lo. 6,roJo\ Ji/¡en,tu: señera e amár€F, sin todo abrigo.
¿quÉ
"t_crmosá,
nuev.,s,oll é\r.r\ rrjn rtoloro§... lJ l)crdi mi pilar, mi Rey, mi aDrigo,
o po, qr¡ie,r fJzcde( flanro uD esqurvo. que lc sostenia sin toda nralicia;
o cóDio diró atii donde bivo ,gorr, cuirada, tod.¡ mi cobdicia
es ir a bcvir a yernlos esrraños,
cuálcs son los no¡rbres de tales rres
cosrr?,, hien ,:onro begrr:na. fi\r.r lo\ verntc rioc.
:, ¡o salvo rc enmiend¿ algun: avarrcra".
'i
_L.r.prjrrrcrr Ltixo Lon muy grun rrrrnzrrrr:
ves. qur sú la muv trr.rc
tro,rr (.rrJ¡llrr qLr. (r¡ Jyc¡ virr. En voz dolorida, con gesto lloroso,
la terce¡¡ dixo f¡bla¡do inuy qucdo:
(Yo soy la Iglesia gr tcle de Toledo,
a quicn ¡Frtnron de su buen esposo
'',n¡ ,1r lo\ rouenH\ h,bt:11(, (.,e u¡., ¡. , onr[o{r.o,j..
.j*!,. ..,¡'- (., L t rt{ , t_, ,-¡ drh,j,e rJJw ci 4l c agora me qt¡ieren c¡s¡r e ron oso
-n¡¡¡d ¿¡ ro,r.-J Jcl Mr^lu;. . ,,,, ü,,,," , .; al cas¡D ento dezirle cle non
p"r L.f,r/ M,,trrq,c., r.1 , r.n.o {. porqur lo. que v,(nc,r dc conrn Átir'rón
1,.:'-', :,,**.. !,r.de dc ,, r...o-
lil,"'i:i:,'; i r''t
tR'
¡rn''Iunoruer r' rn,hu\
-"¡,!! ¡, ¡, rornr no ¡u ,c\,¡nr r-sr,,J ¡ t., ¡,.,,-r¡.,t- Er.r,qL." p-...a.,".
l*11 -"i,",",,.
¡ti:en ! ,cx-
¡finn¡n ¡l no'"ro por r,¡u) gcnrro\o".
ro tij.tu! r rt , rnb,u Jr
¡ót x,,.lu( \.rLU,xrJhr (on.tJ:rrn\o Je Ferñ¡.
l. i. \,i,"!.-.",,.
.11--
ru,.a,r., un. Jr.,r rr" ..o.,..8-.-D J( ro.
p,-..r ,ey d¡r,unú sr ru rñumertro. ro\ h¡hn dcrrr,o. uc
¡!Éq,, i ':
:.::111:l ¡oruU rrDÉnrj. .n. -.lde dcrLr¡ro
c t" e{mt¿ .úpr nr¡ ,.on.-r¡ ¿ l¿ k(,nJ ' ,E ¡/lr o mesic¡h : lniser¡ble, des aqu€l s.ri2 cl pr nner ¡no d. su r.ini_
..:l:1,::: dnhidtr','inf.liz' do efectivo,Véasc el v ¡6 de Ii compo-
:,:".:r "i.:i
,rc \u rn,., tudnn\ ., r,. _"* "*.i^ ¡"i,.,, r, I'i,,¡t: tieDipre . sn:ión que sisü., donde sí ie dccl..r.
i. F ,u,¡,r. i,;;,i:ili .;;1;:[::,:,,,1,1"i*1i1l.:
,¡r., r.,,.,o.., r:.n¡ ¡i.¿ ¡¡¡i¡l¿: p¡i!¡ción de las co ¡o ¿,¿ri.i¿: el scntido exa.to .lc lr
¡r..,.2.,, o B.,,cJ !ru \l¡r ! tJ .-Je Jeittri;u. ¡rodidadcs )' luiG como nüoite{¡oó. expBn',, se m. cscap¡; sesúntr,e¡tc.
Do y .\.rr,.¡: .rrcr¡s dc rltc nüyor E,rm6r_ d. doló. jruro alverso rerior, debe coúter$
9ue ¡nu. .{itB,{áCC¡. r¡ *l¿ldi ról¡'. rlgxna .cfercDcü a pr)bls Ds dc l¡ su
r{ ¿,r: ¿ o (le nD{le¡¿, de c5.a
p¿l¿ :a ¿ú¿J
rr d¡¿¿l¿: desEñttrr¡dr' .d¿ri,¿¡¿: de- .!sió¡ que tu he podido docuD¡eqt¡r
h trPfecc undo d su scnrido seo vehcúrent{r. rt ld INI¿\id gtd¡,1e d('rDlctlo púc¿e ¡.-
valor co¡¡o lor sinrbolos pr€.cd.n,
Dár acoér¡(o, que nr.luye tanro lo r, ¿*,n,¿: nú.r quc Frt.tr€.c tr l¡
v,vó romo 1., niucrro. to c.¡Dó¡il a.ri. ¡ lx Ia¡esD cstelhD2. púes loledo
'7 ru¡r",r. ',,u,qu"'. tercerx o¡den de sañ Fh..is.o. /¿n¡- fuc 5edc ¡rinr¡d, derd€ la épo(a visi_
.o,no ¡o esrrnn'¡t. podn¿ trftrp;r¿r-
4v,n¡U\t'n,iorn'
c r.i,hu eyp¡trr. q e es to qu. hr
¡. ¿,n,r hr d. €nrcnderee que hjurú- s&id; pe@ mc in.ln,o . i.t..p¡cr¡r
r',,a{-": ¡ori.i¡s,. ¿d,:.¡D, .i. estera versc ¡bindomd., vivicndo e$os versos cn su scnrido más ln.rdl
: rr,:¡¡l¿ hrunr. ¡r¡J, .onx, u¡r pobr., l¡r! el ¡'io vcini. .omo l¡ sc{ic €pn.oprl d.'aól.do'por
I ,¿/ ¿,r¡r¿ l,n : sisr¡iúdo .on
.t ¡. 'l rclu. el ,a ,o. tu, s -l k r-.n" ro , onc. q,'¿ , {r,nÁo . 'oñ utrL. 'ón
'7 ci,¿¿,¿ .lr LJurisre. t, vi,,J, .t" del R.v diEuro citJblc.i¡ h m¡yori¡ 'u.r ¡s Enos rrBo5 dcben n*crpret1r
sunoto de h rúion,5r ú}D ( Ljuü En.ique L¡r ex¡t¿ u¡! se,1lrtr.2r si,vx
6.J sc ptuJut( tu( rr J.t munJo il. ¡o{ d. cdd de s¡ hcedctu,Jur) ¡t,nlci¡:lo se en ¡c]¿cian con el cisnri dc o.ci-
¿D hs (;LL@r¡i,{i ), io,i/,,¡6 .te F.;- el ó dc rlizo de r,ror, nn¡ vcz hubje dcnr. y 16 prcbl@¡s de él d.riv¡dos
¡íD ¡)ór€z de Cuz¡nán.
rtr cu¡rtlido lor.itor.c ¡ños,.ón qu. ¡i.i¡ t,rosi Enrique ll¡ hibia llevado
ALFONSO ÁLVAREZ D! V¡LLASAÑDINO 22\
LOS PNIMENOS TRASTÁMARA
69
JUAN ALFONSO DE BAENA c'rr libro'
F.p d.:it fi¿o t¡han Alton'o JL Bacn ran¡otndr 'lL
-"1,',i)),i","
i" i¡,i, enor rev l,tn Lnnqrc et' t'tte't:' 't '"at
i'r t t ¿h b t qu et t
Slbcn1ós poco del áútoi, fuc escribáno d€ Juan II, aunque no de linaje
,"' :,,'' ::|;;; ;"i ;*; ;'",,l,"ai-' pú'i
t itrosi w por"'atu «"»tt dobtala'
.onversó .onlo se há a6r¡ñado a veccs §n¡ Dinsún fuDd¡¡rento s.rio, y ;, a
"' ii
debió poseer noreble erudició , preocup¡ción por los teñxs litenrios
y bucnos conocimienros de l¡ reoí¡ y práctica de la líricá en Castilá y
-- "l*"*
",iút".,,'"*''*^ van nuv bnt ¿uotdad'.
en la coróná dc Aregór. En su cancioncro nlcluyó un prólogo y rúbrF "
crs explicáriÉs que consütuyen una de las auentes de inforrli(ión
El sol irrocence, coD mucho c¡trebranto
fértilcs pa¡e el coDo.iñiento de h cuhuÉ liter¡ri¡ del nx,¡renro.'násSú
rtexó a l¡ luna col) sus dos estrellasi
propia poesia lc revel¡ ñuy preó.upado pór tem:is dc áltúr¡ itrtelecto¡l
y por uD eievádo conc€pto de I¿ poesia, pero había muerto yd en scp
¡ muchos señores c dueñrs c doncell¡s
¡or ser falle«tdo los puso ett csprtttol
i..' ""¡....;"-', r".icndo Srrn ll:nto
i",ttos cl.mo..s lc demos qutrelhs
r Dtos c ,r LVrrq<t:r bnq¡rrdo ccrrtcll¡s'
con grrnJe( Hen)rdus [¿E!r)1o\ str plrnro
23¡
232 LOS PRIMEROS TRASTÁMARA
FRANCISCO IMPERTAT 233
7O
Sumo Apolo, a ti me encomicndo,
ayúdamc tú coD süma sapiencia,
Dczn de Mrcer Frantísto d lds siete ,iiudes que en este sueño que escrevir ¡tie,'Ido,
del ve¡ non sea ai dczir dcfirencia;
EI rje¡rpo perde. pesa a qrien más sabe
eütm en nlis pechos, espira ru ciencia,
e donde aqueste principio yo tomo
non es menesrcr que por mí se alabe: como en ios pechos de Febo espiraste,
¿b me lañdndun non sun s"jcíens hono;
cua¡do ¡ M.ricia sus mie¡nbros sacasrc
de 1a su vah:r por su excelencia.
j non en ranto, nin en cuá¡to, nin e¡ cómo,
enlpero lo¡ndo cl principio tomado,
por yo non cstar un dia ocupado, :5 iO suma iuz que ta¡ro tc álqáste
del coDcepto morüi, a mi memoria
de la Dú hedad noD eún en el somo,
rcsa novela de oliente jardín que en tierra llana e non muy labrada
e de verde pra.lo gentil flo¡ de liso, 30 nasce a 1as vezes rrriry oliente rosa:
el su gracioso e onesto risso, así es aquesta gcntil e Grmosa,
senrblante amomsso e viso $ave: que lan alto meresce de ser comparada.
Ii p¡opio t]1e paresce al que dixo:'Avc',
cüando enbiado fue dcl paraisso.
su at!,r y reñ¡l .1. .órturFónden.itr, l.' 'ó ,, bi¿do.l,e d.t p¿tdi:e a ta'tierL
mofr¿ sú ¡¡¿ hoDesa v se,nblanre pafu trnuncitrr a Maria su eúbr.rzo so
añooo. La desc.ip.ión que siEue está
impr.gi¡,lr dc lhli¡¡¡nús: d,¿/,, '7 a-d¡l¿, poe¡6 pues dc lar
ol¡¿h\:, a.i.óda... que contribuyeD ¡ ",neun¡ podja
mr¡eres de qü. cllós hablircn
darle .¡ l.dcgrLlc ¡i¡c Jr¡,o/¡,ú. t¡ .omptrnrse a éra. Es un¡ qri¿¡te del
.luso l¡o parece uDa ¡d¡lta.ióD naft ¡rorivo dE h ineñbilidtrd, un, Íorr¡¡
nizánte del término arrn.és ¡r,gDe en de or. e.er ¡ntr bclczr ta¡ -ftnk
úó con sü foún¡ orig,n¡l.n .Atclá.o dtr qué .esulia indescrip¡ible o
juntó ¡l paEinDni,l li;o ¡e Dt dñdnt¿: rcírcncl^ )l Aa ¿ñd -
Ir no¡,.1¿; iruL.vá'. o¡,¿,¡¿: olo¡oso.
ro J¿,tu¿J: '.inoró¡.o
" ¡,!.do: el pláocuv.nus. la más bri-
'r rsor'.isi rptr.1ble, sonr¡r'. I¡nté .le las e$rel* del .ielo.
ra r¿,ó¡,¡r.,,iro: n,$ro,
crr¿' 'r 'll¡m3 b¡ lúrnnósr .o.ro nn rayo'.
4,. lr,: !,¿'
,j p/o¡,o: áprcp!.lo'. ¿¡ ró Asamenó; prcmeiió a los dioss
cs cl arcinsel C¡briel- que elL,dó 6i a que l.s srrri6.rú lo már b.[o qdc
Mr¡jr .utrndo lc trnnn.iii ,lüc se.fi ltr poseia si le dabán bue,os vie¡tos;y lo
m2d.e del Mesi?si.o¡ él es.ompar¡dtr miis h.llq lo que hul,o de s¿.rilica.
l¡ Lrelezr y scndlrzi de [*rell, Ditrn] r¡.r, ll,,¿: lierr¡ corrient.'. im Mednra:h duú caótada eu de có¡ü
'e
Lecuérdese que .omparÍ ¡ h nrjer rr l¿ dl,/. renor de las ¡royan$ e5, ¡l peri¡l $gn'rc ¡qui lo quc será el l¿i¡
anDd: .on !n¡ figu.r angéli.i es $m iu.¡lnert. Hclcnr..uyo rrpto por Pl ,m¡, de las répli.s de EernáD Pérez ro o/i¿"¡¿: ol.roso, ¡romáti.o', véase
b,éD un tópico .l.l /on" ni¡ ,¡/o' r¡ p¡No.ó la guera de Trq:.o d. Cnzrnjn y de Diego Mi.ti¡ez de
FERNÁN PÉREZ DE GUZMÁN 24r
'72
FERNÁN PÉREZ DE GUZMÁN
Eve ttezi¡ fizo Feñn Pi¡ez dc Cuzn;'1, seior dc Batft!
El d.:n de Imperi¡l p@rccó um *ne de 6ptr6tás que Fn ¡toble- n ¡?sfue:td tt; cr" otrc Cezn pnñelo qu' ?l dkho Mket Fnwko
lreDt. nr.6antB; pú une prñc revel2n hastr qDé punto reathabr iñ- liz¡ a ta di ha Es¡/etla Dana' el ual es Jerho
porunte o súgestiw u¡¡ obñ ti¡ bBe, Por otr¡, sn un ejer¡plo heÍ po, toí roruonan¡es " arrc que ' l otto Piñ'rc dPzt
rnnablc de la cónvivencia y p!.ticip2ción poética de los auro¡e. de l" 'nu^.
cpoca, nunifesada como es frecue¡te ¡ tmv6 de Éplic¡s y ontr¡r¡¿- A las vezes Pierdc e cuida que gana
plic¡t; el .ició conrpleto consuba de oúos seü poen¡as, de lor quc el
ouien buen c.rDar rroca por mucho de7;t'
primcrc .s el sigrlie,¡tc, del pocta y crc¡hu Fernán I,érez de Gú,nín
(. i378-6nes de 146f)). Sn .ctividád polírica está doctrnrenrá&r e tÉ J n"" d."e gra.tr nin bren rcscebir
1429 y r4t2, en gue, por scr p?rtlddio dc los l¡¡fa,ts dc Añsón, fue
.uien lo¡ in6n(osso por lranr'
'odicrr
cnorcc.ludo por Aturc de Lun¡. Libendo poco despué., d*páreció de 5 asaz Pareciera comP
la vid¡ politicá haste que tn ,447 rcibió üña donación dejun IL De- Poner simPle Pre'io ¡ Poca valía'
bió .norir e¡ lá se$nda mitad de ¡460- tlombE de gñn prstjsio lne- rn¿. con l¡ dees, qtre cJ'rid¿d guir
r¡rio e r¡tele.tu¡I, uno de lor más interesantes de stá época, fte iurór non fue por cierto egualáDtá llena'
de un¡ extcne ob¡a lírica d. nrarc¡do c¿ácter monl v didáct¡.o.
El que Poco vee o h¡ turb¡do el visso
ro por eliueldo viejo cuida que es floín;
ti há de.barñdo coúP¡raú(lo tr su
: 'quien cmbi¿ bn€n .¡llir Po nu d¡,¡¡ .oD Diani. Pücs no hry ¡rcPo!
c,ór.nft ¡3u(ll¡ .rujer cor r(nr e Y Lr
a b¿ ¡zf ,to: !¡ab¡ ens¡ñoeIn nte, .tns dc t¿ .¿nidrJ Nótese Drnbi¿n
fits.mc;t.'. po¡ ¿or'i¿i¿ ror¿: .ón dseo ouc l,s bell¡s unisenes Poúti.rs de
I;rb.!úl son co tcshdA «,n ull dic
ró teú un¡ compú¡.ió. lProPii.b <ió; sentc..ioe,n¡á5 PúPn de h lre
d.r Dúó rzjor ¡ lo que ¡ene Pó(o É(un didá.u.á y. Púb¡blenl.trrc de la
7 L dca¡a c"t ¡u¡¡t¿¿ su'": t¡ I'og idiGin.arir
,
dé!rutor
qu. mu..E, él ü¡d',o de la r¡ri.l¡d-. ¿.: ve. h¿ ¡ródld ¿¡,úJor'ic¡e ltr
,,..J'$
Je, r I j,, r.,r: a _, r.j ,,,.s,r\rc. v
::l.l:]".]
pur o¡n pr ,neDo, ,no .c,¡ e.. , ..co
c quc .r ctrf¡Jo de [e,n¡n pi¡Fz sc ,lub. q,.
n, nr. r¡ttJ .tLr F.nIrlh I ¡rn.,, J_ Jhj qu! h,t ,t, ¡ p-p;;,;,,: .;
", :,,;;';,;,,
con sr (rDlruLnni(nrd crltsv. ",t
,t",",,t,;,,
xunque rjn en(,r h, errmnlos J. Dr!_ h'.n,lp rndrcre.rón i nnpcrrl qu..
z¿s ¿cuñad¡\. sk no¡nbr ¿1.,,
con !c¿ a hrÉs d(¡ Í,onúrc.sr¡ ¿ hv;,1.
ñvn.dr d€ o.o irL Jo primen, cn !. urunr¿nci¡5 .onteñrd¡\ e¡ su bo._
Florctror y lu.B.\ a ,m J.;óD yryr, ¡n ,nJ. hJhrir Jg,,Jo rhnur,r5u D.6;u_
ra.ob de Aj.¿so \ eD oú:5 nn,.trr ¡iJ¡¡
¡IEl rzlr 'ó,.pr(¿ ¡rrepenndo
p¡rcr c ser,¿ urrnr¡ r^- I" r ¡odo ét tun,lo
tr utu dcnün,nidon i.;pr,p,.¡,1, Jcbr Düs¡rte
ry,,"!./ ¿,,rd. prcbrbtcDreñ!c.J¿
¡oz¡dr por t¿ rlD Fr.¡ CJbr,et. ou. (ondrión s.'r¡ tu @tft lotbknk,Á"
¡r,
no en,ecün rno r( 1t¡(t It,. {tuJu
r' r p¡rir de ene egu,vó(¡ percz ¡lc :ó rdr,/ors.
luz"Dn xo r( 6kD (Ín.ndo ¡ or¡¡ A,tr,gu¡J¿d (h.,onrJus hbroa, lo5 Docr¿s ,le ti
mújer.5u PrcPi¡ nrdr, ? h qüc hjá ;¡ ¡r srof:
.or*t,ond,enre d. tmDcr¡t.
refercD.ia ár 6ná1dc l, cróf!;suie¡- :r ¡: 'c¡ qu¿ pun,.n
¡trosmo Dt,ñ.,
,,p,6o: c¿ubvó Li (onDr.rrion L'\ hrla ,odJ 0¿s u,ulc¡es d ee;enrr
y b r¡ejor de ell¿i. jesun hx ,h¡er_ :r
exrseÉdr cs fruró d. lJ ..s;cn ¡let
Prea<bn,k hgor qñ tiw úúre ta, t¡*
,x.r/¡d: dnüdir, gueja'. En str, abrñdo¡dá y. §.Aún alqunos tru.oret,
gull co¡¡o en el v 27.
t /@,,n, . üqio',.Den,¡,D, ^r
*ri! ¡., dr»¡ onhd. Por er ¡rc;,o ¿tr,ri6«: qu.j§.. ofcnJnh Dqinn¡ m-
:') ¿jas¿¿¿:
rerez re (:uDin, qur v hJbrn e*o r,
'J r@h i/da: Urve;.u¡rá o Ekrh- Et'¿tid¿ (n rx rn¿.ro por lhpen¡t .rl
i¿ /;,,¡o$d tr¡qd: 'tlig.ni¡'. Et LJ tra¡ H¡ru16 y lc ol¡e.ió u!¡ rútricl
Jr. r ¡, que náLIc rtnHr r.r6u.. I,b- pñncraste sobre büs, r: d¿nrr dr bn
/¡ondr .s .onscctren.i: dc h,[r. (i.]. u.sd¿ .o¡ lo que c¡.yó sc¡ ún 6hro
bablc Jurur I L obtigrLrór, d. tor
es.aso .¡ó.no con,o Erftll¡ Düu:
.o¡rp¡hda dúf¡bnbldúnre .ón n¡¡ rm,ro!': €¡ r.¡lidrd er¿ I¿ lr¡cn dc
cnn.tDtlos .ó e*\ I \€. Rrc^.rd6s por so nnú.r ¡ruy nracriór ! ela. l¡ tlnl¡!,y prclo.ó h muenc de l-lér-
en lá cxprusión dc sN r»rorcs,a rl¡r d.
el poera sehovés es .o¡¡lm2_ :r,d/idd. scgún¡¡e.te por 'Arird .ule\ D,nr. lr Ih¡ l¿ ltrll¿ l).i¿nn¿
prerM¡ cD s.c¡eto et noDbE Llc \ur r,/í,¡a oir l¡ re¡knci! de h d¡hr o y_
do
a qtri.D s. reticre ntrerro autor v
u',1, c¡rlond¿ de lc*o rlüc le ayu ¿c rbi, quizi,su posirión cn .sé c1rá-
.ló ¡ d[ Drcn. , rú propio l)rrhx
'l¡ruli rl ¡Lrúr rsJhJ Jru\rn,l6 r"n_ ¡ ctuucñ¿t ¡a
logo ,lc b.l¡.zrs ofc¡didas.'
fx.¡cl¿ o queji de és; .o. cl MiDotauru. pcb que ¡ucso tue
¡,IECO MARÍÍNEZ DE MEDINA 245
me guarnesc¡n un Plumaje
DIEGO MARTINEZ DE MEDINA de flores de gentileza
15 con el cual faré Pmezá
segl¡n 6ze ornenaje'
73
Non vos hc Por ran fr'rerte
Este dezir jzo el ditho Diego Ma í'rc¿ rle Me¿ifld tn rcspsda que non haYades Paror
de e!Íc otro ¿ezir d( nirct Fnnciso e dizie,¡do e alegando úntru él de Dadescer cruelmcntc'
en ánto él teúa otras n?iorc\ e flás lin¿as an ns qw b auía dado .¿o ui.id,, tarr gnn resPhn'lor
?l Anot on las quales lo entendía tlesbantdr e ,ure¡ como Venus e Amor
Ponen en mis sobrevistas
Pues la sloria nlundanl Por que de vós sus brenqui\(rr
vos fuer(á e amonesr:r non resciban dcsonor.
que por Esrrella l)iana
tomedcs r¡D e¡¡n ¡ccuesta.
t la batalla vos es presra,
{lucnis c do¡zeltxs / de quicn cllos tucÑ' sienrP" \¿rv'dor$!
(vY 8 y :1 2'1)'
siquicr¡ I roCo trance, ii.,,i'.i ','.., -r -. - ¿"nr de nue n"io (r((§u'r^ r¡ 'it'r vtho\ '"
¡" sL' i3b sa & a' dd ' r lerr'' quc -
r
por qrrc veng.,nsr ,rl( "n.e ,"',i,i." . ". "t **.-, '' o: (l PlerLo Jr -' PoeÚt ""re-
Vcnus dc quicn la denuesta. ,".- ¡. i- ,_r...f,;r v F torrmentt rl"go'r r.en'i¡ soricib a su d¡mtr
:l::".i; J;:;il; ;,'; duero i",li.iar. t .o e"
r'vrk'r. !'t'b rno.o(' / 'c'
:l; i: ;J; ,,,;'l"il ,,.rirrirn-, omo ¡ trr'
Vt¡cstra rccu¡st¡ réscibo :::. :,I:;, ";; i;. ".,v.,ó-r') v vuerrc vrnin-/ d- Mcd,ir ' "n ¿'u 'I;
ro cbD fi¡du¡ll e gajc, ;l-:,,';":J. ,;;i;., "u'", ,-."r. -'¡,,. .t.h"" iúo dr u' rr NÁr'-
" " "P¡rndu
e luego vos apcrsibo :^-:,.-i;,;;.;;i .'.1.,,,¿" ,- *" -*¡".,¡or'n'uv i,not''dou d'er un" on'
queVenus e su li'1¡sc .i"l,",'.i"ii.. -;*'';cnre 't¡r's'z¡rre' "n 'on'e'i'o
pr'a-n'('ir' -n ro' $ ri" ''rrú " ¡
: -i.;,;i:'.
'; li., " r"* -,**'* rn I
.,,,,";;,:'"..;,;i;.;,;' p*'I -.i'u""' n'v^'r"r "¡r'i"-'úr'
ia?,^,;; ¿; á.na 'on ¡.xto m' hse'o ' 'rc
io n'dó
'r¡rh ' '
&trc cl dezir de Péez de Gu,nriD,lmFeri¡l salió .n def.re ¡lc (u drDa pl¡.
.
"",.-,i
,1"-,l x ,lr l¡ Deede, ,lo(«rnrl v dcl Iensurr' l¡rini'/rñ
leándo l¿ conrove6ii cóD el lc,1s!4É rlc nr! ¡!.r¡. j ú di.itr!, .cnxr }¡ cz ú.1 cuál J.*i; ",."':.,.i;.,;.. E",'..,"*,; - o't'ur'"re r' PJc'ir'duantc he''r(? -n
p!óponir ilAlni ntc .le Ctrstill!, su nnncdi¡to rip.rior y pÍicnte de fer¡án i. r,l 'i''J.- ¡;,'.vtr'"nd 1^' orrc rrc'r " 'Pondir r" 'i
I,érez Ge tn¡b,por oo«,. de Diego HurttrJo d. M€Ddozr.gue o*.¡ró c5re.¡.Crr
"",-.
;:',il i". i.;ii D,.so A hrrm¡o dc " f'Eir der caúñnc, n¿ Bd n¡'
dcsde Irrt lDra str nu..tc en rao.r: fe.h¡s.l¡"e p,.,1¡.hrr.ión dcl.i.¡o).T¡'n- l""Li" r"iJ"". ¿; ¡r'.¿n¡. v rmbos ruenn r c"d¡do'ts d' h er €n u ' iu
evj doüurncr á
bién .re Du.vo po.,:,i de I¡rF¡ül r ¡¡6t¡b¡ a lr nlkma róiinnl! nréri.o-es ¡J r,.,".. "i..¡.a" raoo-tato. Dreto M
"tincz -
de
¡
Mcdrn¡
(r, Fnlh'e dr I¿<¿ h \r''
trónca quc kx andntcs, axrqu( de ñryor lor¡rnud. Quien rcr.ió enton..r fu. ;-,:il:: , ;J";;"ü''n a'
'-'tL 'r''¿" a
¡wn¿rd} rcf'rtr ¡l mnmo P"'
Di¿so Müti¡ez de M.di.¡.¡tr¡do de s.vilh..ó¡ o(o poe.ra dc .u b crro- ., .n.l¡.,1 a. ¡¿só, una fcchr\ un t¡nro PJm
ejen)Pn rer
r;! v .por n^ n urnos .,,nsor ¡ ,n«<' d,l ¡,' r(ru,{^ r(u..r ronc\ \on mu} s("x ¿unque no tüvor lonFtvi'l¡d dc t¡ qu' tuñ Por
'on¡te, 'mPü'¿r
jxDtcs ¡ l¿s de Pére¿ dc Guzn,áa. rnDqr¿ ¡ris crfli.i¡¡s: cl poetn hxbrir ¡1i.us n:i¡ Pélcz de Gúzñín.
vulómdo l,s lind¡r por rnn villanr,, con lo !uc,I. dne. qn¡c.osprcci¡$es
"todA prendrs con ño.ivos h.rfldicos qu'
L¡
{nnr'¿J¿, . P@vdn .
r ,@¿i.¿:'denlio . ror¿¿,, .r¿l: fi r¡ y p@dá qúc d("a¿ o Éeu.jc avens drnd" iba¡ sobB l¡ ¡rnúduú."
'6 ¡r r r ¡r.f4uin¿i o eriinkl¡s de vc-
r p¡.r¿: ¡lispDer¡'. A¡rlntiztrn su segurklid ¡¡ie el .o¡¡ \e en¿nrori dc su ümr LuYo m'flto
- * ,lr¡únc . d€fcnd{ ljenc r ló5 elo- nus deL,cnsc;hs d .zdr ¿,ro,¿¿la q!e,
¿
'por lo nreros sh ep,qr cn riee t,arc,Edre I um rmi.nh o cneajo d.l
goi Er¡ .l tiFo de der"6o nliis peli deJtrado EY s.sun clFóenr¡ r.'231 del miim- ru
op¡ente ó sns rnrigos, pariidrrios o eos;uc ¡'nPeri¡l h¡bi¡ tr
to;. hrbi¡ ,ñrur¡do lmP.¡iál , c¡nor
gfñ, pu.r podi¿ lrcF¡. a l¡ húcrr. füirnres.
Ln!¿q : iDjurú . ¿¡.n¡,o: advrerto :: rol,¡¿,¡¡¿r en PluÉl dcben ser !Ú
3
" .
246 Los pRIMERos,rRAsrÁNTARA
DIEGO MARTíNDZ DE MEDINA 247
?j Langr verde, muy ¿gud¡,
Pues Venus vos es conúaria
de sus biene\ rirul¡d:
¡re dan, con la cual, sin dubda, 5o c de aquesto non falles6c,
vuesrra cota ¡an lo¡da ran presta c voluntaria
es cn quaDlo en mí gurrnesce:
será róda desrnallarJa;
non digades quc norer:e
lo e creed, dor Descorrés,
en superlativo grado,
que todo el vuesuo a¡nés
vos valdr.í poco o n¡da. 55 e loadla mcsur¡do
tanto cu¡nto Pcrtenescc.
Mi escucto sea todo
dc lindeza arnesado: Dc loor de¡nasiado
j.t cuanto hay de o¡o a lodo non cumple que la locdes,
mas pedir por lo pasad<r
es del vuesrro aventajado;
luerremenrc embmsado óo ¡¡ucho pcrdón merEscedes;
con bcldar c garride2a e si sto non fazedes
de Ja que, por su noblcza, c queredes porfiar,
yo non los cr¡ido dex¡r
4o meresce muy gran escado.
firsta rluc vos retr:redes.
De vuestra potida flecha
yo non he pavor nin curo. -
pucs de otra mejor Gcha
Vcnus me fizo segu.o;
+S e me dixo:«Yo tejuro,
que aquéra poco áduxo
de lo lindo que debuxo
en hs que yo n:ás apuro,.
Fázenme su pedimiento
ALFONSO VIDAL cada día tres vcgadas,
que haya Por encerradrs
Tr¿\ cl dp?,rtrnre,'or.e,.ó -t . n to -t gue sguF.
de Atfon,o vrdrt. urn zo e faga encerramiento
b,cn Jur¿.to de Sr! ijlJ. quc.,i hen¡or de, k(r lr
nih,,., t o,óto rj d;. de r¿zones .on buen tiento;
otJPtdo énrre |.mpp,,Ji ) D,cso MJ.onc¿.te rue.ün., o +r,lo. non curedes de otro ruego,
dFl , eto. L polbté que o!rc\ .c h,vr" pe,J,do.
!i-----------------re
\obF c{F pssonrje. drl .rue ou .o¡urcn,o\ orD rn! uFron pongo plazo para luego
po;ri.¿. h^y .in n;ngin deienimiento.
r!ru'.iór,.onruJutuJo -\r,trno cn r4o2. ;ar5. r4rñ y
I439.
l) L lrslu e(te Pro, .s\o
todo bie¡ de arriba ayuso
14 e leído verso a viesso
cada uno 1o que Pusso
..Esk dezn d¡ze,t quc.fzo utt jutdlto rte Sevítk anan
Altot¡:o viddl.,t.unt t. -n¡-,, tt,dn.. a nañ¿,o dc jR¿ pñtr.
qk fasta que fuera concluso
lot ¡liho: n¡ier I ¡an,r.o p Dipto .t,to¡tiacs. c ,;to pt jo de las parres Por un modo
renrencid por et di.ho nícer Ftunci:t:o pot ld.for q*
tlrtrc ¿rc e aviendo sobre todo
a * *rii"*
",1ii
. mi acuerdo, como es usso,
:48
LO§ PRIMERoS TRASTÁMARA
n'r rJhbiix pJr., dcfcl¡!rl.L Ljemplo . Obsérvesc que !a turb¡ dc 7 n¡M&46¿: ¡cordáse .
'urervnr, penitc¡r.§ y discipbrnt.s que 3egni¡n
,5 r
fOS PRTMEROS TRAST,4MANA FERRÁN MANUEL DE LANDO 253
ts cl¿ro e nororio que en e{á pa,rrJJ, Jamás non tractando en otr¡s cuistiones,
Io de grand(s e chir.o.. de mar r{. t¿ eente, ca éste es su gozo, e su gloria, su vicio.
bivía sin orden asaz larsamenre.
enbueka en pecrdo, e mu) cor rompitl. Lrs dubdas escuns que son peligrosas
\obFru¡¿. orgulo(r,,u ¡n,rencendiJ" : los inorantes en la fe crrstiana.
e roda nuiicia en trono reinando: 35 aquésre 1as muestra, dispone, esptana
I5 mas este bendito nos va va tomando en formas sotiles e muy Prove.hosas;
a obras perGtas de muy sanra vida. condena e estmye las artes dañosas
clc los adevinos e falsos profetas,
Aquésre nos manda, sin roda dubdaDsx, mostrando que sinos, ctrrsos, Planetas.
que siempre loemos a Dios e siwamos, a Dios obedeceu en todas las cosas-
e que por t3I via le sacisfasamos
zo que de nuestros yerros non rome ven!3Dqa; Yo vi nuchos omes de religión
de orra riqüeza, podcr nin privanca señoras e monjas de alta loanqa,
non riene cuidado nin fazc minción, tratar luengos tiempos con gran áfincanqa
ca todo er puesto el su coralón e non rcaba¡ ufl §olo Perdón;
cn l¡ perdurab¡e b,en¡ventunnz¿ ,t5 mas aqucste justo, pefecto va¡ón,
si¡ les ¡equerir nin les suPlicaa
25 Con gr¿n abstinencia e duro citic;o los injuriados lc vienen buscar
s.gun que al mundo se wa pubJicando, e todos perdona de buen coragón-
eD rodos los días devotos. Uorando,
p¡esenta a Dios et su sácriEcio; Aun otra virrlrd cn é1 es faüad¡.
e desque fenesc€ tan Doble oficio notoria señ¡1 de gmn pcrf.ción:
5o
3(] luego pronuncia sus altos sermones
en a.-rnl,. rn,ld'. l, opo. , ion que leqnúb, un¿ 6gxm ,1" nor.bl- Tdl rtb rr nb'o: desc¡úo . Ceo qúe los w. lo n,ú¡mad¡ y elicaz, cn l, que jugab
'o
¡eugrú ^. Ln'o e" to re,en, re r rJ.or.vi.er,.j,.on to\ un papel impo la Éqerüs y
'¡o
plrnkrmcno Judro\.on,o er, ." 12 h,¡ de interpÉás€ de la sisuiente
".tisn¡o
d.l prcbhrn, de,r eobr,z,:qu,,,,.0n, t",,,,,d d,,,;;, I]meB: despnés prcnuncir rus eleva- ej¿ñplos de la vida coridiáná. áT n,r
oLe l. rDU\ bJ ds idrdrmenr" r .on L que el vo et prrdr!¿dor
dunnk unó. dos sernones ,.. pues ¿r. es su go2o geD de los hdrciontrles.
L.
": v.,.o. de Jfl" a ¿\or que ,,m¿n ,l AB,t,,li , ,4. y L sloriá dc Dios,su desca¡so'. Li vi- 17.Jr!1r'¿ rdeset¡ye'.o
úón ex.remda que d¡ d¿l g¡to es rern,oJ: siErnos, irdl.ios usados por
¡drid¿: pa.te, región, reino :J El d'1,.io eB ma
los ¡diwino5. En .re veso rFta de las
e
r' algunos cntré los pode.osos y hu-. fb¡ña de ñod6 ajosbda a h realidad hiróric¡ de su 6
ca¡se p.-nir.ncialme¡te qú¿ coGis¡ia gún y de sü prcdi.ación apoctrlipti.i. supéñri.ióncs ádivin¡tori6 9úe el sa¡
Drildes,la nByor pa¡t. de ¡a grnre .
ri d¿: ¡d{¿-¿,re:'desde htrce muchó
en vesiir ¡elas ásp¿ras o d¿ sa.o eD con que a.nss¡ba : las lB*.
ecto con 1, carDe, o eD rjustasc baio ra_rJ s. rcaeft r los pürtos ¡¡^ co,-
16 pEndas interio¡es una faj, ¿e cu; Aictivos del pesa¡nieDto reügioso de
'r ¡l¿á¿: firepa de la pó,óD', en ere dr o de .,JerullJ met¿Ica .on DUnr. . Ia époc¡, eD los que más r menudo se .r ,¿¡d,:'discurrir', en este c¿so,'pre-
crso de los pe.:dos enum¿ndos. cue 'e ci¡v¡b¡n e! el cu.rDo ' dicar'. LaEor ¡rápor: \nucho ti€¡1po .
rr rú',¿,lo: volvi.ndo'.
'r .-'rr",,1" q". -"!o ..
rebsb: uonndo-i*
, ;1
'e ia¡iya¿,r¿J: lat¡As,moí. dc t¡ pftdicrció.
de Smvicent¿ ic at no conseguir un solo a.lepenti
r2.oseo p¡ ni hace inención . re-
emoL io
.omo drce el kxro..omenaba ¡'Dre-
n i de\pues. ró
.M.lerizaba por pm co-
su facilidad
irjéndore siemple ¡ S¡nVicenre hin .ome¡ido in-
drca. munic¡r .o¡ todos los públi.os, do. .7 nr;,nddor: qu--
2a pd"htib:ererna,
tos e i$16tute\, gú.is á su .iic.ión
. ¿e l¿ir,€la¿,6@: d6pués que terhi.a',
ÉERRÁN MANÜEL DE LANDO 255
241 LOS FRIMEROS TRASTAMARA
que cualqujer persona de rr»la e¡teneión ¡rue murhos comiso esun concord¿nrcs.
que una vez vea su vida esmenda. 8o c.;togo. ,ltos c ¡rnndcs docrore'
:tsí es corregida, así es emendada,
que todos sus graves e feos errores E yo, contenplando su üd¡ escelente,
55 convierte cn virtudes, c¡ntando loores devo¡a, benigná, e jttsta oPinión
a la magestad de I)ios coronada. de todos los buenos cristianos quc son
en aquestas Parks de contra ocidenre,
Por la su dewota e bt¡ena doct¡ina, 8j tan bien de letrado como de ¡stiDente,
se vee claramenre por espiriencir cacólico hnPio c sanrá Percom,
a muchos errados faze¡ pedtencia mi simplc juizio le d¡ la corcna,
con áspera, fuerte, cruel deciplina; e asi concluyo aquí 6naLnenre.
su 6rme planeta así nos enclina
que luego en punro a Dro.
Po¡ ende, señores, sin dubda creamos
que biye :rlumbmdo dc gracia divina.
76
FERRÁN SÁNCHEZ CALAVERA
Este dezi.liso e ordenó el dnho Fená¡t Sánehez Calavera e¿mo
Aunque lás ideái Eológicás que deGende esre ¡uto¡ hañ sido ¿sociáda en nanera r1e pregunras e rccuesta qu,:.fasía e ponía eon¡rd utn seiiora
con los coDversos, fue en realidád un cábalero de ta órden militar de
Caleüara, documenrado como,ey GabáIerc) entre r4r7 y r42, y
de quc tl andaua nuy enanora¡lo; ¿l anl dez¡r n
mty bien Jt&o
por rud11¡o tn la una copla dize é1 con¡ro eLla la entcn iók de sus arnar¿s
coño comendador devil¿rrubia de los Ojos eDrE.1122 y ta:,4_E^les
tábrLa\ del Cañ.ío etu de B¿er¿ se le Iaña a menudo *comeodádór, v e respóntlete ella luego en la otra opla delenrliéndose tu él nury bíen
.. Apc, rb, r que romo el hjbrto de C¿l¿uá\r. ¿demá( (e no\ re6er que
aue do¡cel del Rey y que ruvo relación con Enrique In. Lás aecias Señora muy lrnda, sabed qre vos amo
áüibrjbtes a alsunas .omposiciones nos UeEn á 1a primeE décadz del e ¡ndo e bivo so vuestra espe¡aDt¡,
siglo xv, quizá le épo.á de su permanencia en lá cone reeia. Desde una e vuestro apellido cn m¡bbres llanro
peñpecti@ acrual, es muy posibl€ que la prcsenciá de ranros et.ñentos h .viendo e,r r u<s¡r¡ v¡ior , onf¡n¡ ,:
áp¡¡eDtemenre judai2anres en poeras de la corte se deb¿ a un inrenro 5 el mi cor inf,ama la vuestra rnembranqa,
oficial de fonrenla¡ u¡ sincretismo que facititan l¡ asimilación de los desco por sicmpre servir e loar
conversos en la socied¡d crntiaDa. Su ob¡a oÉece et refejo de uD espí_ a vós, muy gentil, gracios¿ sin p¿r,
ritr ato¡u¡enrado:incidenciá en le cádu€idad de tas cosas ñundán¡; v de rlto lnuje e noble criangr.
p¡obletuas reológicos (le predesrinación, 1á Trinidád).
-Amigo, Írirando aqucl verde ramo
ro que en el paraiso h Virgen alcanga,
en más poco tengo que pájr nin tamo
aqueste vil munrio e su buen anda»ga;
que la que non ama bive en fólganea
e su coragón en paz, sin pesar.
rJ e quien ¡mor si¡ve srrele ¡Ica¡car
to. r,.. o pl a , rwz rr rb.rl.rn1,.
En póesir, cl ¡¡Dr
tiene escasr pr€scr.ir, y .a1 siúñpn e¡ et nr¡mo lono d.
e$a conrfor.ión;u.dcbtrtc c¡te el ena,rondo, que ntenta sedtrcn tr u.r don
.ena, y én!, gue deEende la moral eclesiá$icr y social de la épo.¿, .oni¡¡rltr trl
¡morversos de árte nry.a.on est¡udura de las rnr$ IB,!aB(--CR En fo.nra
de deb¡e, .rd¡ rr dc errcf¡s. n¡a pregunE y su ¡espL¡era, relne. hs mi\nDs
EL REY JUAN II
Dcl rcyluan II de Castila (n¡ádo .n I4oJ, rEy desd. r4oó, mueno e¡
1454) coñerv¡mot .uá§o composicionca: dos (¡nc¡on6. un¡ €sPeM y
un¡ inwn.ión: ademi respondió en ve¡to J pregunr¡s poérica§ dcJuán
dc Metu y A.lv¡m de Lun¿. Aunque obviamente no re\ult¡ un Poeu
cxccpcional, erta obá t¡n rcducid¡ ¡crcdite su intcrés peson:I Por t¡
po6ía, superio¡ ál de cu¡lqui$ oEo rEy de su época, y su f¿rñili¡ridd
€on sus convcnciones.Juan Aronso de Becn¡ se di.i8ió a él comojuez,
lo mnmo quc G¡r.;á dcVinusa: recibió ¿d"más dJdicrto¡irt PoéucA
cxplicié" del mismó B¡cn¡,Juan de Dueña', P(dro Iñigue,.JuanAgr¡2.
Vil¡qdjno, Ruy Páez de RibeÉ, Ruiz dc Toro, FEncisco Boc¡neAE.
Aurc de Lun¡, Femndo dc l¡Ton€ y S¡rtil¡n¡. P¿p su conc hteB.i¿
y su imponancia en Ia historia de la lítica c¡stcllana, wéase la intro-
263
264 coRTE Dtr JUAN rr DE cAsr'rLL^
77
ÁLvARo DE LUNA,
Ca ,ió . El senyo/ R?y de Cdnilla
CONIf ESTABLE DE CASTILLA
\rnor. v., runcr te,r.e. Álqro .le Lunr fue cl honlbre ¡¡ás Pode¡oso dt su tienpo. ts¡stardo
aunque podero§so eras, sobrino del papa Beredicto xllI, acudió üoyjo\en ¡ Castillá, donde sc
que podriás rencr ¡raneras crió cónJuan II;.onsiguió ún .on!rci dificil de e¡te¡der 5obre cl lrcv'
para rnstorDrr l¡ lc, h¿sta el punto de ¡egir Castiua en su nombrc Sus h¡trilidides Politic¿s
¡ i,.r: ,eor. qu- Io . . lc perniiieroD enlientarse y por 6n vercer a los pod.rotos úrf¡rlrcs dc
Arigón. El {\ey le hizo conde de S¡n Ereb¡n dc (;o¡Dnz, condestablc
PeDs.rv¿ quc conocido dc Carill, y ¡r¿e\tt dc Sx,lti,go, hastr quc $mmb;ó
re devía yo rener, alianza cle ¡obles y auc ¡jlúticiado ed LrJli cl mdqoés.1e Santilla¡¡,
mas non podier:r crccr
qu- .,..LJ , '. .., .n(,,',go . l" d, dr" er '"r' ri rt o r rón u ''' ' iri
ra aeóz, el .Doctrin¿l de Privedo!,, y todxví¡ l¡s Co1'ldi d' Manriquc
que eras r¡n mal sabido;
recuer¡tan "que lo vimos / degolledo" Como trntos nobles dc su tjc»r-
ro ,,in ,.,,',po, o )o p.n.;, po fue poeta o.rsion.l, arúque Dn t¡nto .onstante a juzsat por las die
aunqrc poderoso eras. cnéx coniposicjones que conocenlos, todas, er«pto dos. comrudr
que podriás tener naner.rs írnicr¡cnti ar el C¿¡donero tlc Pat¿ti¿: pÚo dtbió tencr anibiciones li
prr¡ tr.tstorDrr 1;r fL, l'.ll''.jL/g,'por,U"blle,l,i,,.,,d"d.,,l
f-,r., ,¡,or¡ euc lo - .
En c{tr .i..n',D, el Rey der nci¡ el poder omnipotc¡te d.l r¡ror, qnr es í¡rz
incluso de .an ria! un eni,rori.i.nb por oüoi eD nr cou$.u..ión dc{rcx .l
usó Jcl .quno.o ,. x dr l. fo.¡ral, h rdop.ió .1. L qu. §.íx lirDra de,ilnivl
de h.a¡.ió,: rrribi[o y vneh snnéEr.] ) uso d.l ra,.,r. L.p¿ii.ión cn l¿
vuelt¡ de los ¡rltlmos versos d.l crriblilo; €n cre .aso. rLl.,ris de la r.petl.t¿rn
ntcgrx de ru! últimos .ur¡ro \r.sos, en.o.t.rnn¡ tanrbiér L d. L paht,n .n Ia
rnn¿ del prnD.ro (r,¿ J4. Eú .óxrpo.i.ión, r,nque sóto s.r por { rüton¡. fu.
rnuy pópnl!¡ puc\ la .ú¡D el rnóDimo IlLroa dc Lllj,ID§r,r. de Dioqo Mr
,do\Jo'oM'-u. ,r'1, ,l.l ¡ ¡, r,.w Jtoü
"1.,-ro F, ¡t I t'.,
a
3¿l ¡¡ rr,i // 3¡ 3¿/ ¡, § / ,] xR,rB ¡.,1 /r¡
I
fod,ni! L¿ r,cdnl¡ d.l vc.$ e*igc
.f, rc..tMció¡, cono.'d¡ y .lo.!- +
r¿ pucde c¡tcndúe co¡ro !»Lbri
Drentadtr .¡ el siglo xv v rú:r viva en d¡dr' ó
Gdeinl¡d'i r¡ürs ¿.epcion.s
Hisp¡,oa¡lAi.r o ,r,,ctr¡J: pu.d. \is so. .or¡ienrcs en l: líri.r .r¡.i¡rrer;l
nii.rr'for¡r¡s dc Lrce.', pero r.nrbrén e ,,,I J,l,/or '.lu¿ tñre ¡r¿l¡s ¿ .s .
2ó5
I
266 CORTE DE JUAN I¡ DE CASTILLA
78
ALFONSO ENRIQUEZ
Candón. Luna, ron¿es t¿ble
\ eu,,d:d 'obrc qu,én {e I -rP Per'orHe' lñdicionrln (ñtc cn
Ple
No h¿v
,¿. .,, ., ;,,'.'
, Almrr¿nre Je e'Le non'hr'' tÉ''!do
Si Dios nuestro salvador r,.-
'i'"""'. Iarü, o b,en con u nrto n'rctJo (n¡r ' rJ2 v '44J
howiera de tonur amiga, dond"'
fue¡a mi competidor.
,ii'"1,i'."" -;, cr ,üror ñJs *cicnre de lo' irn(ion'rc' ni¡gÚno
.""'",* * "¡., pcro'tr.onrPo'tcior Pucd" no rt¡'burBc ¿
t"nrntc
4. r,,. ¿"' ,", u *fer* ," , ün obspo de I r 'boa p+fc'
Aun se me anroxa, señot "."'
la'.""n.lirl ,.. j*, debe d**'e en il peíodo r4'1r '4¿2'qu:/r
5 "","¡fcth¿ o. rnclu\o' i flne( de lr a"err'
si esta tema romaras,
-;..".-, ¿. l¿ l,prrrd(eaPorrús¡r '4ao A
que justas e quebrx. varas i" a.' ó*',., erPo\¿ reonor d< AÉsón lrubo de
"¡ el Arzobspo p¿t rtdrr ro F
6zieras por su amor: exrJune " Crr rlh. a.ompri,áa por 'uYo v e
lr
si tueras mantenedor, "".-, o... " o, "',* ,"r, . cl'br¿r 'u PÉen'i" en C+irllr rv qurzi
contigo me las pe€rara á"'*' i*., J," *¡J.n 'er h' mureñ ): lJ w' 8t '88 PodrJn
*, r","-.,..',¿i, ,'"*. r, r,e., ,ó. áe un'ruda l,e'ho re' rt ntc' L vuch,
ro I e non te alqa¡¡ la vara
po¡ ser ni conlpetido¡. i*Iir" á. ¿"¡" r--. Por estas mismas fechas (abril de ra4r) lene
a" m."so Eníquez que fue derrot'do Por los parti
-"'-""'i.1"'
¿'t. a.-cl',- ""a. Lunr. Por lo eúe áeb; nrltr¡rpudo cn (l b¿ñdo dr 1o'
rr P rmre der
;;,;,":;. ;;-"; .;-" **t'" ,.t", q,. ui"
ED este
Ár-i'",,. r"¿'iq"" ¡";qucz' drular de lá csa en este Peáodo.
." n*.""i" 1"' ooem* que L'o'm' dc Ún docurcn-
';"1. 'dopun
unrt rn'hu'cione' PrÉ urr me4q e_
,".."-" .., ,
",u, ut, rncnrortrl
," .'," te'ume¡ro. v é r- d.t ró divulc?t'e b'(r¿nrr' Pue\ \P cn uenr rr
dcrpidr¿hdok dc poÍtuÁrt,
de ¡,ri L
rorhurl en portuEUés ,.rito6 ardi..i
ar¡ Erñ¡ lui¡ l: qu.. sup.ru a toJ,. l5¡.';Y;.fi :'li:":',?i::,1.: i:Lt:
c,o: ¿reln¿ de su n¡ttrel.zr o
o. expehd¡ dArfohnidJ
su
v" E b3 rcR6 permúeh su.ónrr
ruo"r .rpeao c"nerua",r. f,",?.i quc cj ru'or fuch sob¡:no dc¡
"t l*,iil nDrc d.n F?ddgn¿;en
ir¡n_
.fccró .i vriñ
;:r';ii},tr: ::t::f,::J,,".:Ít_ ahnntc. ¡i hortr, d9ó dos
hno! ;_
rcD6. e¡ iu.cio. don F¿d.ioue-u
süñ, o h¿hnro mr.nr¡do al m;ntr o ¿t.n
- euEj rqui drb.n¿ deirdd¡a¿k¿ ¡nr,que. qr. tuc L¡"Je
de Ari¡ d.
,-¿,ñeJ','.aDrn:' d¡rte 5u ptun¡¡rd¿d Dó jeé
ffcit de
eo drtdd!:.ú;\ta de tho, fino y
Da-
pBoe¡ AlDih c dejó ruer
ffc,d¡r,
273
274 CORTE DE JUAN fI DE CASTILI-A JUAN RODRíGUEZ DE PADRóN 275
8o El Pttue¡ gozo
El Primer gozo se cante:
I-ns siete Saes tu dnor de lohan Rodnzuez del Padñn caus¡r la Primer¿ vista
oue la seirora bien qtrista
Ante las puertas del templo com'enq" a 5.. del a'r»'te
do ¡eribe el .¡r nficro r5 cuanto a ia leY verdadera,
Ainor. (n cuyo servicio fe m¡restra de bien amár
noches y días concemplo, le plaze de me tornar
5 la tu cAridad denlando, amador, de ciego que era,
obedescida señot e de creYer e afirmar
a aquesre ciego am¡do., 20 o morir o defensa.
el cual te dirá canando,
si de él te mueve dolo¡, Yo sólo dirán que fuc
ro los siete gozos de amoL el ciego contenPlador,
quien cegó tu resPlandor
Los.Siere cozos de a¡noo es u dc áqDelar puodias sacro-prctan]s que ¡d,pra- la oIa que te n1i¡é;
ban a la cxprcnón trmóros¡ el lens!¡je y hs ceremornas de la Ielesia, tan lopuh
res dunnte €l sielo F .omo cctuund¡s después,, tue un auténti.o clásico de la
pocst .te .ancione@, .olseruado en .arorc. minúsditos. Estrs composiciones Lc7 qu"
partian de un tiFo de poesitr s¡cr¡,l¡ que canEba los gozos y los dolores de la ro.tu.ron.,- .i,u,hr. de .ñn"luión,.4 d-.InnbEr renrc J" :¿ P"r'ka pPir{t ron Ú
sH m',,io t oa ¿n'ór D'tr "llJ' \_ oidu Po' 'Ll ''
lr
V4!€, Márja etr .e)aciótr .on el h¡.imiento y la pasióD de Cr¡to; es ése un k vc á l¿ J
"'H. ¡ orF 'Do"J do v r¡ solo
úotivo clásico de 1a litentrE ¡uriana desde el siglo xnr,extendido por to¿§ Ls L'nu'cr uue_ll¿/'epre u o"jo "c'P"' n'z" de 'er
liteÉ¡utu eúrcpeas,que listrLra itimrmentc L expe.i¿.cia hur¡am, mreú1al, de ; i l',1:;l;;,,,.;,;,;,'",a, --. - ¿1".-.,-.¿" "' ,ó. ' aer'hrb-r ¿L'n¿'dó
lavirgcn,.on l, s€n,ibiü¿lad del creyenre. Se M.ba de fomcnr,r la religiosidad ;;:-,..,;o",, a' .¡". ¡r"."' -'¡oe .on'r
::;l;..:,';.j.';,i;;.";;",',"-" 'Ir-'
A' 6nr
'ñPr''' v
'
v.',,
i;l;l:..:; "i, ;; '' - ! rr ¡a'o¡dL'¡ ¡¿ a a/
,';..i;,;;,
;ti, o,¡,¿,' r'', '*""''^v
Pre¡
po. h via aG.úv¡, uD nrenro c.á.tensi.o.le Ia experi.-n.ia religios" blrgu.sa
en lá b"ji Ed¡d Medir mu, lisado, p¡imero, tr l, ddi.ión Ernciscana y poteD-
ciado después lor Ia d¿dr,¿ -¿,r¿ru. Lor gozos y dolores, al p¡incipio .n núñc- ;;?;;l':''."f*;i'i-i;; a; sa ;rb a' 8¡t ae sl s¿ 1' st.:edroras xr-xrrr 3¿
'ú 'Ú
rc hr¡ble acabaíaD Ejándose €n si€te. Ls p,bdl"s d. tdros relisiosos fuerc!
t: 1¡dr\¿, nctdñdh¡¿ t¿ Ptnñ'i-1 rts'do ¡v' r'r P¿'r 9K:Ú\ oJo\ e
también mny &..uenrcs: el misno Juan Ro&ísuez del Padrón .oñpúso unos I' ru' re r' \ rr ft'
Diez n&idanientos d. dnot y d.bcrbi r Sueo de Ribor t[a Mis¿ dc dñoLvn
po!. n.j\ r.'lr. I., ge Mr', rque e" ¡ibrn" .h" rtaÍ",ñ k dnat, \ tad¿r ) lu.1
'-, o.;". ." , i, ¿,-, r'".i q," 'l
,.unre o 'D;rn"" ' "'rdrd
" .;;; ,. endnóF
-;:"b",;d" "llá D:É? tt
'1 t? tn ¿addor'tc
h L¿ f. en,e,,J .
¿el Fn.rnr p.rodirnr in "ñbrg.. L\ or.'o. relg'oios. por cj-mplo .n l, ¡rt -.- ,;-, ;:";;.. ;"*,, -. ."
'd
gu, vorvcrn" en'nlo.Jo r' '^ñ'
y el .ambio dc se¡sibilidad renacen
¿n dc Plártdd y l4aóñahotsólo el er¡snns"ro
¡ish rcabária .on esa trtrdl.ió. poéti.a. La ¡útrrica de BMl dice qüe esb óbrr ,,.;::i;'-;;;;;;i:],--r v :'" .,o' ptd\¡d" m'u(rre'nro'
ib" deücadi q la prince$a doña M¡rir, Reiná de Cstilla,, o sea, Maria deAE- o defen- caDcionercs'o
""4,..*-.Ie.*. Lro< -"iir
:.;i;;;;,;:r re¡.ñ. re'urun
'ó ¿'rd'd'id?ten¿'i
són, h¡¡ d. Fern¡ndo .le Anrequen y slos de JDá¡ I¡ de CÑill2 (eD conE¡
r^¡rmo- fi'' tt¡'
dicción con lo di.ho en el !r r24), vlnculando ese composición ¡ l,lcycnda dc "" .-"*,,. ¡t- en ¡odo. lo'
j;';,.;. ..',;';*.,"., , p", ¡ vo "' ¡4'n dirjn qr( vo
unos mor6 iñposibles que h¡bían llevado ¡l áuror a l, desespeación, que él ";;:
'
' "oro eó tr er
l:";..;;i" .;;Ji;;b;,: ,,,' r qu:{ iu F.¡rJndo'I
D¡mo pinta i¡cansablementc en tód, sr obra.En ere poema, el aúror dsgñnr ",
16 sozos del amor, cada uno en un s¡upo dc rrcs c$rcf,s (L pri¡lem es de in- rsunJ u' \u'
¡i^ ,,"- ¡,, a,v,n, 1o "eeó "¿mno d" 'ñúi.r , o'no lu/ ú on
t t" .aiddd d.na do. pido tn c,ri, 7 a dqu6te:'para esre. El ¡ulo¡ pid. ii;;:,..;', ; ;:;.;,i. D;"' r. ¡, -'.'.*. .e'n'u¿'or' ru'eo'
t'
ñ,o"'r -'
d2d- .drd"d pá¡¿,i m,no. ¿,,¿lo' rnJ'1u l"iil';;;:;; i"'-;;Ji. ' '' "p' " ¿' ¡ ¡'rcv' 1 v lonsuh'r¿nr¡r
Á olrede.rd¡serion'.segxoñenr. c rrdo o :;il ,;",;: ffi. ,:;; i;; r.'ebl¡':
"¡". . '^ . .p
"^ 'Ion"'
h'rom-d*wre\ ,r-
lJ beuc/¿ que''rd(n xtrbr"^D u-
poettr s¿ dirige yr a la dama, .omo h¿rá e ri d¿ ¿¡ ,¿ á,¿r: ti te .onñueve su r.,.","1'e on'.¡¡¿'l,'ri
tunoqdrd'o
a Io l¡rgo de todo el poe¡lr.o dolor'. L lur" Con,o P.blo. rI
"nr
nloEdo 'uc
276 CORTlj DE JUAN u DE CAS1 ¡LLA JUAN RODRíCUEZ DE PADRóN 277
90 la tu fama
por causa de me valer:
e537 | d bib... l¿ d6.oül:'perc e! obligado a cónaee¡ su rmor, faltrndo,
$ndó ¡nte Ia muerte, ré lo des.ubri o ¿si.,i respeto qüe debi3 a l, diI
lo que, el seso resestiendo. ,o3 .que ¡l p.i¡cipio..
-
bien alrar sin atender, Esra cdntird fzo Juds Radisuez de Pd¿nnt cu¿n¿a e fut
ama¡ sicndo desanado, a)erunl,n n ¡1¡pe¡ln¡,,tn ¡1e
y desamar no poder) 'u.'i¡"n
22j pues Do re pucden mover Bive leda. si podrás,
los gogos que re he cantado_ non esperes arendicndo
que, segua peno sulriendo,
Fini¡1d
que jamás
Si te plaze que nis días É k¡é nin ¡ne verás.
yo renezca
rnJogrado
¡C)h dokrrosa partida
2lo tan en brevc, de üisre anlador, .tuc pido
,plégare que con M¡cias liccncia, que,ne despido
de ru vista et .le n1i vi&r]
sepultado; El trabajo pe¡derás
e por brcve, en haver dc mí más cu¡a
2lJ do la sep. cun sea: qr¡e. seeún mi gran rr¡tura,
"Una rierr¡ los crió,
uoa muerte los l1evó, rj
una glo¡ia los posca,. te verí' ni¡ rre ve¡.jts.
Era . ció¡ Llc lnr¡ l\odriguez del ¡'¿¿róD lut xni .lr hr xlár populxrcs d.l \i
slo xvi adenús .le ¿p3recer en nucvc .r.ió.ctus (,nn lx .na dei in.ip¡ en cl
nrdi.c d. o(o, donde 5e pe¡lió d tcxto).ine nr..4ronda ¡ poenras con ritrt por
Gó,rez Mrnrlq¡c, Gi.i Sán.hez de ntrdt(, yJc.ónimó Pl.Ú, glosdr por Lnn
del Crstillo y un aDónn¡o, rnbó\ en cl C¿,, n,,./o .q¿,.¡¿1, po¡ el ComeDdador
Ereltr (en por crtiLn,). pór Di.go R¿¡rír., l'xgj¡, Fe.nín Gónzálcz de Esl§'r,
Q¡ptrh r Burguillos. y ñe cit¡d¿ en L óbr¡ dr C.¡tób¡l de C¡tit¡ejo y deJutu,
d. V¡ldés. Su linra debió exr..d..sc, por hnio, : lo largo de lodo el sigio xv y
.úérdese que )i .n el r2¡9,x,tr l¡ n! gran lartc del xvr.Li.r¡.ión inrpFsionr po. h r:ntprr.¡Liá cn la cxpresió¡ de
:ió
"5 .onmuév¡nre m¡ .in.ó heri ¡nn.¡.ia dc h m¡..te, el poer¡ inre los seDdnüentos. por su n¡pre.¡ció. xblc.ttr r l¡ dxn¡á y por la seo.illez expre-
d¡s o r¡f.imieDtos ... y¡ que no ¡e co. r.osab¡ tr su .lam: d.l &¿¡¡,o ,o r¿ 4,. siva, tan trj.m ,l é$ilo aL¡,bi.rdo y co.ceplnr¡ de lo5 Coz¿J ¿r¿ ¿,rd, por ejem
,¡r¿vcn tos suzo\ quc r hE.d¡hdo.
rrz J¿¿¡:\er', rnonosiLbo:.n !lo.A ¡nenrdo sc ha pensa.lo que estr .rr.ia» .s r.§puc$i , $ "oh desveiadtr
rro t: n.e
cono suel. ,ucede. ¡ to lIlo sitr de enc sislo, h ¡l¡e¡r¡n.ix en; h I/¿d¿: rlegre'D ripo¿rÁ: \i pücdes. Fnto. s, r.ücio) sin rú pcnnisd.
.id 5iglo xv, Mrcias, dc qnien r dc:; fori¡r Dr.'osilabr y h bnntrb¡ sc debe : dr.,,]i¿rdd: I,r¿:
cspertrndo .untxdo'. Recuénlese que cl
habc. lido¡rucrr, por cl m.¡ido dc t¡ r.re,udo ¡.rit.rios m¿r.i.os,y o¡-
.
la 3 ¿n¿d,»: enrnro¡:do, am¡¡¡c .ó seño. rcnia el debc. d. proicgcr á1 v¿
.,ujer amadá. se .onvieit€ en ct ¡ro togáfi¡ sucl. depender
deló inevn bl. de los ,r:i.tir.s oor
más de lo. há e |re,.n: pcrmlsó.El cntr,rondo em $lld, dc d¡r¿7 ó.úldrr i¡a a.
bitos del colist, quc .te lx crru.tú.r un rryidor de su d na,u,ueuofen Ir ,ir!/¿: tnreza . Es¡os deriwados
lóni.¿ requerid, por cádr verh. dá].y.óño ral ¡o podi, p:rtir dc do¡- en &r tueron ünbié. ñúy.$iñrdos
rrr?l¿q,/¿r 1€ k gu{c, rra¡r.,¿: lnsc.ip.ióD.ó
Fi¡z.¡, Rc de elh cfuviea Gbndó¡a,rdo, |or pór I(,s pd¿trs dc can.ionerc.
286 coRTE DE JUAN II DE CASTILLA JUAN RODRÍGUEZ DE PADRóN
287
t|¡"1 82
El.,.clon€s LBr copia enrc lá 6bE d.la¿. Rodrigue2 del P¡drón un g'upÓ
de rcmancd ddicio¡;ld que,de §.r suyos o habé§elos áploPiado élñismo' ee
trrir¡ sin lus¡r a .lu.ls enft los más úrlgros, Pues h¡búan de datarse anr€i de
su entrada e:n relisión en IaalÁunque e1¡rát¡i§ de la ors¡nización de obm
en e*e canclone¡á evet¡ una cóñPlejr constucción bieda en su biosnfia 5en
,'ñ."L1 \ ux tuD,oo rerrdo J, Fl¡.L, n. rnrcrre\ru"le .' {o',o'n'PL' qu" i'¡
. J ;, l. i., ¡""',. pue''^u', h'l "u'l "n lo' . rnt,onetu' d- "u'or -
"..- Por o@ prt.,la.oñPleja
dicv¡]er. P¿Áón¡[d¡d litenrü de '$e alro¡ v su '3Pi_
cid:d de cre,r séieros y forms poétrx pumrn *ribrirle e$r novcdad' R€-
Dn,Jr imo\ er--o"ma 'l lor,u",' 'lr'cond" Arri¿lóó" o1k"rn'Jñ l
'ue,
,,,., *l ,. . o, ,', "."-.i"o q,. P,*." nk\ Pópro J''l rorirJ' 'rE'del 'or'd_
ól'..' ó co,,d( Ni ló. h' ñ, que ote l. . -n''on de'u er'Jr'óüdo ¿ne' m"
dre. hüi co¡llpiten por anór d;lcahlterc y la P.inlera , Perdetordelr 1a eje-
sndí¡, (lD o,2a),pües asiconsb en !¡rios nranuscritosj sin emhrsó.l, tádi.ión .".i¿r a.1".'"-.,i."; -a siturción aPeo¡s sc esbozi en l¿ Pr'se¡te versión
c{u¿|.d. . ,. ro5 reñó. r. ürrnu. v pudrcmn h¿ber joo fnrpfrd^ por .u Pá , Js .ug_ur". Ln tó'rñP"rul 'orF ' 'd" ' 'r'o el 'ñ 'd"
r¡ul¿á'. p,^¡'Áon,¡, Jel ontn,. qu" llñ¿ <u ' omh''' \e Pt'err' Prim"ro
cóúo sint;le e;e.b,lor o i¡úodu.ror d.l .ánro de un m¿rideo P'rx decirse
rio de l¡ iervidunrbrc (dependen.ia de
13
h ..€n- un ho'nb.e no iib.e respc.ro , su se-
3 ztotro: cJi. seno dcl ¡rar cnt€ dos
¿d,t l:'caurivé, @rnoré .
' ¿bl:.tal rlc¿E: holgár. coza. o ale-
tuación d. l. suñ¡ión y depeDden ia ñor o dueño, dnrinro de 12 rel¿ción gÉ6.'. Nótese la p,nsose o adicióo
delenamomdo ftspe.ro a su.bma, su- feud¡l) y d. l, prnióD o cicel de aoor. de uDa { 6D que se ¡ePn á 1o largo 1a
!dh.¡o\: en la len$, antigüa, su
pcrior .n h ¿rica a¡norcsá de €re p¿ que .dnngr¡ria L ñovela de Diego de senrido ¡eJ er¡ !trhs..srn.iás
: rr Si:¿f¡ parti.nla es rmbigxr. Pre-
riodo: h de h é|oo roEdor¿rca, no t{rd,¡€: 'nino. joven . S¿,¡,rc: rc_
lodiá y, crpÉrse snnplefteD¡e 3 ú¡ 'er: Prcmda.Jusa¡ con tas !,í,lti, cué.dese ¿l c¡rácter dáEli.o de erl de inrer!¡eB6e coDó un¡ .odjuDcron
vés de Ia ¡el¡.ión v§,uo_s.iro., pu§ .l ples accp.bnes de ¿$a palabÉ es fre mñ,!a en et fótklore y la Pocsi. ft- .o¡dicion,l o coú\ó un rdverbio qúe
l]elo eÉ u¡ honlbE libre y el Etra_ .úenre y G¡ri I pr.a la eró¡ic¡ d. los exDr6" desEo, rr, ot,lr , m¡\ ¿corde
j..una El¡.ió¡ .odtÉcturl riLrenEnE r ,d¡¿r ¡a a¿r¿: cl .onde cauba aves -,^ l, ..*".-,.n e¡t:'¡'¿ '¿/¡¿'¿
§tablecid¡ y conseffidtr. Po. eso en I: :o/or¡,,¡r¿i ¡ltnna. L, dans es Ia con un h?].ón, depo¡t¿ ,rútocríti.o d¿r::,licsen .
,:
poetia del siglo xv es Ge.ucnre que e1 prn.eá de qure¡ se enanroró y no t es t,mbién rmbiguá; si ei ver
amor se e\prese a tBv¿s del vcablta- vólveú a e¡.úon6e de oh. so anterior es interPretrdo como u¡a
28S coltTE DD JUAN_lr DE cA§TIrr.A
«jQuc Do¡) era h scre¡¡ l:r serc¡¡ de la rrarc..
que no" cr¡ ('no Artlat&x e¡a el intante,
rj q!. ll-.,,', r¡,u<n.^rDatdo$,
di.,nrñr(s. ,tuc \ ,rucrir únJrel INIGO LOPEZ DE MENDOZA,
,qrr¡r, rr l. t'.i.lr(\. \.,lr.L ,t,r.,Jl n., .rñ
MARQUÉS DE SANTILLANA
t..
I..,,,..,
Nació cn 1398. h¡ó y nicto de ¡obl.s áficionedos á la poesia y poetas
ocasionats ellos múmos; quedó huérfúo en r4o4, pero debió tene.
un¡ educáción esmeñd: a juzg¡r por sús wriadísiúos iñtcrBes litem-
rios y ñ inquictud inrelectDrl. Cue¡do Fersando de A¡t.qúea fue co-
rotr¡do rv dc AÉsón eñ ,a¡r le áco'hprñó y pe,runc.ió e,o( ¿ño\
en ¡quel Eino, f¡¡nili¡rizándóse con Iás letns dc ru .onc y Bt¡blccien
do ¡D1istád .otr sus poe¡¡s y ckriror.§. especiálnrente Jordi de Sá¡t Jor-
di,Ausiis March y Enriquc devilena.A pe¡rir de r42o participó en l¡s
suerrás civiles c¡sr.lle¡s. ddrivád¡s del conoi.to ende Iá nronárquja y
l¡ noblea por el conEol polínco dcl Reino: cl bando ár¡stoc¿itico cs-
r¿bi en. rb./rJo por l infirtei.dc AmÉn.loi hUó. de Femúdo dc
"
{nrcqJÉrá.
"l n,o,r;rquico. por AIv¡¡o dc Luü. Como cr¡ he, tr. rc,
ciDbió várj¡s veccs de p¿nido,segrn I¡ corrcnicnciá del moñe¡to, perc
cu¡ndo lG I¡f¡nrcs de Angón tuercn dermi¡dos de6¡itiqnrente en Ol-
medo (r¿+s) tüvo h $eric de encontmrsc al lado del Rey, que ie dio
el titulo de r)arqués de S¡rtilla¡á con que !o conoccrnos. Luego se
opuso a Á!,ro de Lü.¡ y cuando éste perdió cl poder y fue ejecutado
(rasl) Ie dedi.ó una wiolenta úrira. Murió en I4J8. Corño hombrc de
leE¡s, reunió unr de l.s inqjores biblioteG ¿e su licnrpo,cn prte con
sew¡& !oúvíi. rbmenró l. thdDcción al castellano de lo, clásicos latinos
y fuc u» excelente coooccdor de toda la póesie rcñañ.etla italir¡a, su
prcfc.ida.la .át,lan¡ y pbvenal coetáner, la f¡¡nccs, lá ga¡¡ico-porru
gucs¡ y, pó¡ sup¡esto,l¡ c¿stcll¿na. Su lrol¡¿,,n..¿¡¡¿ al Condesable de
Porrus¡l es la nrejor üsión de co.junto dc l¡s letrás mccliev e' quc sc
csüibió.D Esprña en este peíodo. Fomentó L1mbiéo los cont¡ctor de
$ts conteñporánec co¡ los hunánist¡s italiános y ñáDtulb ex.el.nt.s
relaciones con los primems hum,n¡tas ..stellanos, a.tuando en conjün-
ro (ono el ejc dc l¡ prodLrc.ióó lircridá y, espe.ialmente, de la reDová-
cióD de la po(si. de su tic¡ñpó. Como esc¡iror, dio un enlpujc definit;
!o ! u¡ tlpo dc litent(r que n¡ció con él v 8¡¡cias ¡ ól se co¡solidó-
nor luego qu. s úl !uúr nr r.)ftrd.¡¡ir.E{.u.tr¡r¡ e{róf¡ca Los poet,s del pcíodó anteriór .ontenidos en el C¿kciotoo de Baeña,en
.;:l,h.ró . 1 r.i .., p..," .Jr .r ,-",.,,,r. ,. , ,,",,, dclronun.c o.
s.ncnl enn prrridariós de uná pocsíá de coDrenido moral y educacivo,
.:
.,'i' lrllll I f,.lr\..'.
i .'¡,, nki¡ !,, Lr,rj,, .-.,.x,-,,{.\ r(rn»
r., ,q",,.:". .r.
pero de escasa inspiñción n en geueral, de escaso risór en sús fotnt¡s
poétic.s. El Máiqués y sr¡ circulo de a¡nisos y rauidorc§, en un prifl¡c.
óB.xnr «,ndi.n,r.ü. :erá litreosrnre¡.. r.ri¿n rónro .¿nr¡. mo¡nento revit¡lizarc¡ Ia poesía a»rorcsa, que estab, en dec¡dencia, re
re u,
xdv.rbio dc lugár i¡li,.iu¡r, ¿l , sn, dcr.,rr¡. .l
¡Dr':11 \trli.s.n I nrn:r, v.;ris .ó¡ro
:c¡rido d$id.r¡^,or !!rl, sals{ir. . for ündo la c.nción dc rmo! y foDrentando cl desárollo de géneros
veri,ris.órr) rlli.tr.t¿. .. h 6p¿F¡ (poená breve, de unr sola estrcf,)i dás tirdc
¡ili c¿nrr... ;pc(, si 1,.\prjan) rnre
rior riene v¿lor .s.l¿mrdvo, Iu.ije srr desarrcll¡rcn el ri¿zn o dccia petr)a lIgo,litenrir e tclectDal'nente
'j rd¡.:.6n¡r. morn. ¡¡rbicio5o, en krsos de arte mryor, esnofás .omplejás, l.¡guaje latini-
inkr¡¡.sdo tan,bi¡n como unr .on ¿
k/.,. \,trr. r,nprr,ú , .on .
Ju..i(irr .opúlrriv¡: ojrlá y (,iñ,ltr r p(\Jr ¡e n! ({$ I, J- zaDte y e¡udición clásica (mitológia, historie antigua...), que aplica¡on
'alir\cn eD lr nDh a I¡ poesí¡ anlorose peo, sobre todo, x 1¡ pocsi¡ polític¡ y moral En h
:89
290 CORTE DE JUAN ¡I DE CASTILLA íñrco LóPEZ DE MENDoZA 29f
persona del Me.qués coincidieron todos los factores necesarios pára r5 de tale§ cololes
que su obB fuer¡ t¡n impo¡tárte como ;r¡fluyente: gÉn cultu¡a lite cu¡l nunca vi dama
r¡ria, extraordineria capacided de cre¡ción, calidad expresivá y posi nin otra, señores.
ción sociel releqDre. Lá poesí¡ de 1¿ primeE ,i.ad del sislo xv giró
toralúente en to.no a su perso¡a,la de lá segunda mit¡d, hasta i. épo-
ca de Garcilaso, .¿mbió sustxncialñente su orientación, aunque si- Por lo cual: «Señora,,
guió, eD el fondo, fuerteDrente ¡ncleda eÍ iá forma en quc é11á había le dix.e, «en we¡dad
la \.oestr1 beldad
sal&á desde agoÉ
de entre estos alcores,
83 pues meresce fama
de grandes looPs,
Moguela de Bores,
allá do la Lama, 25 Dixo: i Cav¡llero,
púsonre en amores.
84
El Coñcnda¿ot de Segura
De Loqoya a NavaÉía,
acerca de un colmenar,
topé serrana que amar
todo oñbrE codicia havía.
clón de L dr¿ o ¿Dn¿ (w 6),sin hgr: dudrs, tiendc tr hered¡r cse sust¿ntil,o tan
Er¡ .rt.ión aue .onrprcf, c. r,14o,... nrodlo dr ltr bo.l¡ enFc E¡riquc IV
dc (:)rilla I Bir¡.a .lc N¡vrtra, un ¡ra¡rn,onio que a.abó eD .l .rryó¡ rl. lG
,mlten{r o d" l¡ mdr ro¡ FrlleA¿. D*d- , I p, nro d. v .tu Je L t,.,¡w¿, -m!.. frr.isosj.ós conra qúc .l Mrqu¿s c$xbi.nt¡.ld úobles que ¡cudie¡o¡ tr L
"jr \olu. onune. " l¿ r ! e"tr. o ,. ,e "nr on or fro¡tn a E.ihir r la prnrcesa.Aq¡i reNcn¡ uD nro¡vo yr ,r.ri.o,lx conn¡rr-
pbpi,§ del'onA, " '.li.,on,tuqdo,".
portúgúés del siAlo xv y no pocos b¿rblisos ftér¡je las nohs).Es .ión Je h nrljer.on untr tlor (el 1¡ eq se cóo), usdo po. arl¡.)tr v.z cn L ü.i
gu.nra .$róúco:3á &,1 3, tB // B. 1¿ ie s. ad s. / s¿ s¿ & aá dc dós vuetas.
cr .¡n.bn¡.il quiTi p.r su siFri6.á.ión hcráldi.,='s.b!:] ¡*er¡a fueju¡ni d.
Nótcse que la combi"rción de ocosjhbos y qüebrrdos en l, .an.ión, y sóbre
FüD.ia, cspo$ dc C¿rlos ¡I¡ el Malo dc N¿va¡G, y ¿qu.llx 0o¡ 6snrr .n Ls i.
todo $ cólo.,ción i¡disiintameDt. cn ef.ibillo-vuelrá y Dudanzr,¿s propio del
,Ds .1. ru .r§r. Es rü riFi.r .rn.lón ¡ic loores,.rcrira en ¿hl,rnza de unr dtr,nj
periLdo del Ca$ionerc de Bde¡¿,I¡ épo.r üremrir que et Mr,l"és p¡er.dc i-iur.
de 1., qtre .o .s nc.esrio ¡ro$rr¡se cñr¡o¡rdoj.«c nrbq¿n.rc .irnú ir¡rbiaD
nnnedia¡anren¡e c. .r¡¡ y delrlaiecerá ¡o.o después d.l !so poari.o. E\qu..r¡
I7 r¿r¿x¿,rdr tn¡¡jido" en el sentido dezco,; l¡ for.ra sú6.r del ve¡bo cs c«.óE.o: 3¡ 3¿l ¡á // 3. 3d ,/ 3¿ / 3¿ 3ó ,¿, de rrc\ yuclr¡ sin repe.i.1ón d. ld
.on,úD al ca*eltano antigúo de esíor- h co¡*.uc_
portuguesa ile lá épo.a, veros linrl.s d.l e*ribillo o /¿tuo¡i,L en nús .m trl Mylné\
?.noo,. ¿p,,ndor .ión pc,,f,ih(J. pi"p. a. r, po.,, '.tur¡
'" ¿p,¡r,."p".'".Derr',.. E. r¿rnbr,',,. r-ttr.," de, penodo I,rn¿7¡,:itriren'. L¡.on$rr..ión d. gi .ón Ii doble r.ep.ióD de pr¡io¡.-
¡cepción común a¡ galego,porrug!és :].d,¡r@,r.:.pó.te, gesto.Acep.ión
y c¡stell¡no. .omún rl grlego y rt .a¡telt¡¡o ami
oF.io».s srbordin¡das ¡eDpor¿l.s.o¡ n _v'pres¡ de .rzr', resú. .l ,c.urso
r) buúul"dóror.ómperh¿. ón gL¡¡.¿urtue.r,,{¡,uq,,. fuúro es l¡ regl¡ dúrr¡rc to.l¡ h Ed¡d eTresivo de l¡ c¡z¡ d. rúrór ripi.o.l.l
hJl.¿o,u r,¡m.ero y de l¡ lii.¿ ¡ndr.ioDdl.
glrrpolrmevdcrJepo.¿. n-nrr.l"¡ag.'lcgo...,¡¡¡s¡¡sn¡..o ,o,.r..l,ir;,: re.itrr.'
1Ó
¡6 /6Jdd¿: fornú.ión ¡rorfolósi ,a he enconüa¡o.. .A.hD .s se¡uF r .,nra,¿"t,: dnposi.ión d.l .uerpo
.a .6reXa¡a, eñrañ, ái eFXego y por- n¡m€nte galtego, a""que ta consruc_ , 'r /¡¿¡¿Ji¡¿l: ho¡e+i¿2d Fr lx¡ifis,ir,
iúEu¿s, como que.L dicho (v ,.
u$do e. I¡ l.ngur trntigul
.ión, .ono gueda Ij.lrúl,,i,: hrble.. disr,. Es r:iso
r: soá p¿,r¿i.¿r,¿: \óy ptrdecedor, p" .hñe¡te c.r;n-a. dichó, resulte niri
, p¿J¿: p«rbable¡¡.nt. Similltrnr lue
299
298 CORTE DE JUAN II DE CASTILLA íñr(;o LóPEZ DE MENDoZA
E l¿ nocurna escureza'
como vencida, fuía
e sus péñolas cogia'
aunque sintiesse graveza;
€ coño Aiigeri reza
do recuenra que durmió,
r5 en sueños me Paresció
ve¡ Lrna iai estrañeza.
M"r-
lord, .1. sdxt lo'dr . uno de 'ó' mclo'" PGr¿' "ul¿Ú' le.lJ cPr a d"l qu" rÚn
ii,i'. ¡. 0",'í.,.i, r'¡,¿ r.{elenr;'ro'r'nro d IPrcv'n'J reñsur en
'',,'k cl k''1o {sjo xv' Fl MrqÚe ',que
1".*-*ü".'. -.-1, 'sun¡lo
del
? ¡d ¿ ¡¿r'ueñ
r" u"*t''
;,T;;..*.;l;, ",,4,,g""¿. "' a ftoh?nú e, nj mo
:::::;:Jl:i.;:i:;,";;;,;.:-p,"",,,'","'".,..o'§,¿§.úr¡e *isur
:j"1; r,;"1,1;::;;l :;;.'-.i- "-"r"'""-t
*u'tr¡dr h Ldrd
tumbú
' '"M'du' D¿rre' Pot
de rc
El prelocutor ciente,
¡7o que en eI principio propuso,
regraciándole respuso
su sarisfazer prudente,
e dixo: «El gán elocuente
Homero, el Mantüano,
rZS e yo tercem, Lucano,
te Io damos por sirviente».
¡16 ,r¿¿d,roJ: 6üitoj. Efe ié.mino. 16, pdoratar .hnk: cls'bio goe ]hx-
qDe hoy se apüca ex.lusimm.nte a B-
c.nós de .,rí.ter i¡forúativo, enron- '71 r.!¡úiá ¿okl morEándole aañde
ces ea hbién apli.able ¡ textos po¿-
ticos, qúe 5e coGidenban no meDos r7a I7r Homerc, el DanrumovnCüo
ricos en informción cültúál. y Lt.ano son qüien6 p@pone¡ l, .c
!6r ¡ór 'pues su ciencia nos satisface rcna.ión dejordi de santjo¡di porve-
.omo dice cn la €sm)aa tercen
y pla.e o güsi, . Ob5éBe €ómo h nus- dios de lós e.2ñóndd. i37 r¿atD.n el sentido Dleotórico de
poesia amorce que pmdi.aba Jolrti de rre ¿Jr¿l,¿: Venut que 6, ¡o 10 01ü- 'lúmr,lond€ súcedc, r.onteciñienrܧ
r§r' r,Je¿¡d ¿qtrli¿m/: deplch']rcn su
sanr Jórdi es L@da raorbié¡ d?úi¿. demos, una diosa y lDa esEella. R€ ".i,¡l.i ."'". en expesoner dei
,i, pr-§¿ró o púúsdb 'n.rndo
'6j
.snr
dilabdo m momcnto'. .ordeúos que en el q r4r lá hábí,1á- upo erro de h brrll¡. r/Ylrid, PU6
'ó3 iz¡erró: ioücitó encaecid:mente . ro.lo rr¿nscuroó €D úr ¡utsir rncuko
308 CORTE DE JUAN II DE CASTITTA íñrco !-óPEz DE MENDoZA 3o9
BíAs Toñen, que non me d-a nada. Bí^s Si yo non busco riqueza,
Más seá de cobdicioso ron me será trabajosa.
Fácil es de lo dezi.
rcpa do non la falla¡e; BíAs Y aun de fazcr
pobredad es g¡an reposo- a quien se quierc abstener
y ie plaze bier bevir.
Conviéaete de busca¡
c,sa trDeva, donde bivas. Los ¡icos mucho bien fazeq
Bí^s Tales cosas son esquivas e aquellos que mucho tienen
a quien las quiere esrimar a riruchos pobres sostienen, 15
o tener en máyor grado dan y p¡estan y complazen;
4J
ca si juntas son riqtleza
ca toda cas" o mesón
presto lo havremos dexádo; dan perfección a bondad
e resPlandor a franqueza. Eo
dezi¡ me h3s a quién fallesce
o mengua morada pobre, Ca non se puede estimar
,o por razón nin escrevir
sea de nudoso robre
o de cañas. si acaesce; qué dolor es rescebir,
o sea la de Ainiclate, e cuánto plazer el dar.
do arribó Siempre son ácompañados 85
r, scú ñás que codi.ioso', pues .on- César pidió 2 ¡¡niclas que le tBsltr.La
seguiú algo nnposiblq eb¡r¡€ lo que de Grccia a Italia en so btrrco, xúnque
ó3 rr¿¡,¿rdd: llú De co$rá tntrajo e: e,.¿¡r: eDclre.c. pondenr'
no alaba s! vida, co¡ro dice el rexto.
eTEn la infortración que .n uhba
obrczr',
aó p r obre dd rl :' p e; la EdadMedn sobre los strbios de la
Jr En la Fa^,/ü, Lucano .trcnb .óho i7 Y /¿,"¿r:'y además. so
rr¿,q,¿:¿: libeúlidad . anrigiiedad y er qüe sc bas Santinda,
336 CONTE DE JUAN Ii DE CASTILLA íñrco rór¡z DE MENDoZA t]7
nir avergoñó su vulto; seún o lueron seguros
antes es cierto que dio. de las tLrs persecuciones?
Mas bive su aucto¡idad Si farán, y ¿quién 1o dubda?...
e bueD enxieñplo BÍAs
como glorioso te¡lplo el contrario e non lo creo, t3J
de cl¿ra mc¡ralidad. nin es sabio quien a] clrda.
Todo hombrc pue.le bien dar, 10J ¿Qué es de Nínive, Fortuna?
si lc pJaze, su fazienda,
¿Qüé es de:rbbas? ¿Qué es de Atenas?
sin dehte, sin contienda, ¿Dó sLrs murallas e menas,
sin reñir sin ahercar. que non pa.esce ninguna? f40
Pero de tales vi pocos ¿Qué es de Tiro e de Sidón
e muy raro§i e Babilonia?
liberales nin avarcs, ¿Qué fue de tácedemonia?
e si to f¿zen, son locos. Ca si fueron, ya non son.
rró ¿/ ¿,¡l¿: .uid¿ o pie»sr otra .o§ . e$,dós hegeúó¡icos de l¡ Gre.iá 2tr-
Priisoú5 apüe.e como cl hijo de u¡ dg¡a, que riulizab¡ con Are¡?s
ri.o qüe ñ.oospreci¡b¿ las riqx.2¡5 'ra,",r¿,16: n¡nuBIádol
I{J.ü¡,,16¡.: en qoé p¿.ó .
ee ¿tqonó !" ,,r,: rvergonzó su 'r3 /¿A,¿:¿J: gene¡Dsidrd€i. 'ai L.¿d¿úo,ü: '¡s!¡.tr', u¡o de lo§
,:: ¿d¡.rürer: injürieí.
138 COR'IE DE JUAN II DE CASATLLA íñrco LóPEZ DE MENDoZA rt9
quc pasaron ha mil años, f¡vorccidos, Bías le deñuesrñ que no lÓ fueron t¡irlo' o
c llora tus propios ¡rüles. q,,"
".ú l" f".-" ,i".,p.e,y le aútcpoúe los gue suÍieron por clla Ve:
Bí^s Llore¡ los que procu¡aron IóJ mos brcrÉ fragmÉnto:
izjrio,r¿o\: fivorecidoí. {7 4! j¡¡tí rgurttrrj\ §, n».rn, n-,* aado,.on'o 'l '4ddbdl del
a'ó er¡r¿J: cl¡rtra So¡ l¿s esGrxs quc pucda hab€r su.€dirlo a ¡ru'hos
, el quc L,'r"" Uno v Ó-Ó
con.énri.¡s que fornlaLxD cl .icl(, v +ar atl El Cis¡r núyor / . pti".ipn¡ et "as.;n ¡-r eto" e' lu'h¡ l'"
.onteniár ló§ .uerpo5 .eleres segú. rrn.ximeDre Jutio cósar. +'p'olÚiro 'pinpne{o ¡..o,,1- "'
la ..r¡ognfia anogu¡i qui.r. d..ir q'4 ¡dJr.nl¿'' log'.ó, E r el \eAo |i!
.dirr¿,,: ixore.i.on Por -
aa7
que cs cllr, ¡nrtur¿, l¡ que, r.gún Il Puefo, lulio c¿sl no o{.nr-r ¡un.l R;s nxbi¡ el.v¡do a .rtesona unn'c'- ó r p.,D:L¡ntrmu for li DJt'
in¡uencia que Iós srñr cj.r.e. \obre eltitrlo dc.mpendor v.¡qui Srntill¡ strl I César, Y Fdrtuntr 10
lo $.cdido ó5i,r,t r:'fer.ioi. Pucs (-dago nÓ
los hó¡rbr.s,regulJ n, ünurfo ó n¡ f¡tr nr nr.u.re en ur r.Fr q¡e .. hal,ria r.ur de unr Ístd6 d m deno{u .olonir te cr' l'"dj
co¡rctido un ¡Dtigroi s¡brto c\. por "-, .;," u",
are,u,rr ó+r;f,i.or o árri.rroí, liucs cd¡go J¡Jpi, ¿l t.mrn' h¡no'PU'n"' que
es Marte. cl dios ilc Ix otro ia(1o,.ó¡ro aitrsñ Ilrub lo m¡- d.ltnbr r lo '¿'úg nes¿s'"
-a¡a'-, el ¡¡ortc d' ¡fic¡, o el 'c-
_\/
u'i ¡,.¿v. ,,,d, huscr{e rui'io o
lio ü¡o cs tc¡ido o v¡le po¡ Dn!
.1,ói El §l.ndo .l¿ Cónr vrle po.l.
¿'15,1"ir¿¡. en esta éPo.l, solir 1'cn-
CORTF I)N JUAN ¡I DE CAS ILIÁ
I Íñrco r-(iPEz DD MaNDozA 345
I
.on rodos los eDndcs lidi,s cllo\ brN.¡ton \us rl¡lcs
. l.s f.rzcs m¿t¡ srrr¡: c srs cr«rs llgrrnro-.os. 68o
dc rsro{ ii¡uron Arr,rxc6(.\, 66(J
f : l!:l:::; :l l;iü;:l'
' -,,.r-",,",,1,r..¡,.,,,,.,,",.,.,-
i,;# ¡Jnor\
i,;:"i ¿:l'J l', i:l l. I l:;; ;l:l :i"
Edr arúr d.F¡d. rod¡ví' .lrl 'r
¿'s,
,o .J d. ¡,,rD¡idddi ¡i s\ hunUo
6$j ,
E(!r(l MEdil
r") Í¡,, xEnui'blc. §ú \¡ tr.xln'. ts
tc¡{ etcrnr prospcn.L.l ¡j t{1§,1d, huni{no. '
lsó eto vl
Non solar¡cntc a] tcmpto divino,
donde yo crco seas rcceptada
según ru á¡iÍro santo, benigno,
prectaia lnf:rnte, nrLrger nucho arLncla,
s mas al abismo o centro m1lgno
te seguiría, si fuesse oto¡grda
a cavJlero por golpc lerrnro
corr¡r la tela tor Cloto fi]ada.
El nurqü& .1. Srtilx;r .ós de.ró un tot¡l de c!¡.eDta , dos sone¡osi.ontri l()
que suele creeñe, no es el úni.o ntento de rdtrpu.iórr rlc ei¿ formx ¿faJli.x
.n el \igló t!. pncs rrx,bi¿.luan d.Vilalp¡.do hizo er. e\p..nnento, r bjen
usó versos de rre ¡D)o¡ Los de Santillan¿ h¡n despertrJo .ie(¡ polémn:x Lirc
nrn derde dive.\o! puRx .1. rnttr, p.¡o úruy .n pIticL,Lrr por n:b.¡los¡¿g¡-
PrL' ' r .''.. .L J Jrl- ,' .. '-4rnó.o. -J. ,' . ,.,".'i
'.'c
rúlbr. cl nrr'¡nre Enflquc er¡ h¡o de .oD ,.ld (r. 3), en l,¡srr de .on s, nfe
Fe xDdo deÁDtequera;su murer. Cr b rerl,.or¿, I'oribLer¡enic se trrir d.
,JLn.. ,. h , , r,.d o. Ju".i rd" L.
tilla y lille.ró de prrro en ¡a:r9 ¿d,J¿ 7r,,r¡d: del)icro'.El\uni(, ,idprtr
!rn: ¡lcan\'. uti'l¿ ¿ ha |ót ¡7rr¡: .rec lorürr adjetivo! d. pro.edrn.ix es lie-
y ticne por segurc que'.,l,/r¡,d i.n¡¡o: .!enÉ en la lengu¡ .le ere peío{lo
recuérdese .ónn lo más frofun.l. .lel in\pirár.ló\c, .on a.ecucn.ir. cn .l lr-
/'4¿,¡d dh¡.!.o. .on itr..ú rlt .on. tí) En ere.ño.sñ cnb¡rgo..o pue
nrvetido, .oi n.i.litr .on el .e.tro .tc h dr olvidtr.sc ct rrlüno /¡,i(,. "
ti.¡fu. 3 Pai¡ la ¡)nologitr trndgu¡,I¡ rma de
| ¡.n'plo tlirt|: dc l\ loDrbr émbtr regui¡di po. tr.§
el .ielo, n)ondtr
trioi'. h.r¡Ds tejedor:, Lr Pr...u. Lr ¡el¡
2 ¡..¿¡¡dd¿:!e.ib,dr'.Es uD l¡¡nnlro. que Clo¡o ibr ¡,|¡ndo er¡ l¡ ridr.
a L,,únk po¿ir {. nus.ul,no, .o¡ro L:iqnern re§'Lbtr cl dcrnro d. ctrd, ro {Ld .iuvdril Y ¡1. m'men(o ric ,ubr.J- (ue slór ' (\Flr.¡ el '^nrt-
,,,.1" ¡¡ ', ,,.," /n.¿ 'óosr'. t\ trrÜi
hoy. ó fe,nenino. como aqui. ho¡nbre y l¿ ,nuere leDi¡ reeid¿ ¡or
5nbk ao¿úrón¿li! a: eltcnrrc dcl Aúópó.qú. cn.u nomrn«, ..rttrbtr .l rr .onJ¿c!n/.: ¡I.¡nz¡rte ; ¡.r:lr.\t ¡É¡¡o
Itr
i
()r 92
En ¿s¡e ses¡o soneto el actor ¿kc qrc d arud fdse señdl en ta piedra, Otro \oneto del Mdrq'é|
e ha ústo pazes después de gtat gfiera, t qrc el bieñ ni et ndt no
drmn;nas que su trabdfu n nt¡ cesd. L dtst: dsi ee a que si su lSone«, xlxl
\eñatu le quitrt d?sn qw ella nd1 h ha Ltba d cl rral:ajo quc pasa,
Lexos de vós e cerca de cuidado,
Jirá él a La ordenan¡a dc aniba, owiene t sabe¡ de tos Jados,
¿qué
pobre de gozo c rico de Íistez¡,
¿ las úal$ n¡nr no ¡1. las úatdl$ puLrtt fas./ resistuda i «)ntrcdesb?
r.ll do oe repo.o é Jb.A ¿do
de mortal pena, congoxa e gr¡veza;
lSonero vtl
J desnudo de esperanqa e abrigedo
El agua bt.rnda en l¡ pcña drrr¡ de innensa cuita, he visto 3spercz!
faze por curso dc ticmpo señ¡l, La vida ¡re fuye, mal mi sra¿o,
e la rucda rod¡ntc ]a ventura e muene me persigue sin Perez¡
¡rsmud¡ o rroc¡ del geno humanal. Nin son bastantes ¡ s¿tislazcr
5 Pazes he visto aprÉs gr.rn rotura. to la sed ¿rdiente de ¡ri
gran cleseo
¡tarde tura el bien Di. leze el mat; Tajo ¡1 Presene, nin me socorre¡
mas la mi pena J¡más ha lólsur¡ la enfcrma Gu¡diana, nin lo creo;
nin punlo cessa mi langor morral. sólo Guadalquivir tiene poder
Po, \.,,ru,r d,,,,. i.l.'r ¡ i.,, de me guari¡ e sólo aqué1 desseo.
ro que a ri no¡ pl¡ze del ¡ri pc ullie¡.o.
¡Dtes repruev¡s n1i locá por6¿.
Dr rq,re t,r. n o. .,1 or.l .r.,r,r-,r^
J, A|or. q i. pr \ ¡ (o¡ J \rno,,, E*e soncto, qui2á por n¡ reson¡n.j¡s P.trrrqrcs.¡ e¡ la lrr$ s.rie de o4.Ji
k de Ios dos curr.tos,.s uno de los más .irados Por L ..iti.¡ an¡sux, desde
e rige e manda nuestlo c¡re¡dir¡ieDto? rlerrer; hr$ Lüin. T¡nrt ién .s pekarqu¡b. rnnquc .o,rP¡¡tLdr .on todá h Poc
iia eu'ope¡ del siglo xv, lá v¡ión mónodánia.a del xmor; lo más can.terísri.o
dc Ped2rcr cs h formx dc expr*rlo. L¡ asnnih.ión de div€s?s ienden.i! Poén
Erlfe¡rr efrótco: ¡¿ ,¡ rt¿ iib iid 11tr 11¡ 11b ri. iid )ir 11¿ t. 1j,r. cxs en un, m¡üiz ioI¡nia¡t¿ p,re.c ser el signo dc los so¡eios.le Srdl¿¡a,rb
que en su ¡.nDguc ¿rc se pa.ec€ ¡.úblcmente a u¡ ,¿l¡¿,i. de Guillaunre rle
¡rúb.l.r: r¿r¿Jd: p¿.rliJr.l, rorn.n 'irtrn!¡!¡¡ o .orvi€.re en orD ,l;\rnr- Mr.hrnt. Ésqu.¡r¡ súólico -d ttb Dd tlb 11. 11b 1t¿ rll, ilt 114 11t rt¿ 1n 11¿
¡o'..¡/d,., k ¡d !rh,..., si c[tr ie dis ¡r'Itr x.,,,r, o luertc dc .ada .uá1.
.ulfr y id.lercnri€n.le de su n¡frnrn€I +¡¿r ¡,,,.d1: g¡neo hu¡r.o'.. I .,i¿¿lo: :ob..sJto. tenoi. ildl !r!,k: ¡¡om, en ¿r. mo
¡o. ¿.ó¡1o s. c.frenuú i ru d.r1¡.?' 5 .1,(: despr¿§'. rcrrd: toptuú' r á¿¿J¡ddo: ¡bá*e.ido, sansfe.ho'.
./;do o hado es el ds¡no.divtr)i.ltrd pa 1',¡¿nl¿ ¡,¡n: r¡r¡ \cz dura'el
bien. ni +t¿r:,: pesadez, dit.rlt¡rl, inco. t2 dlkma sü¿c nterpre¡a$e como
grü 9ne resi¡ tr¡ti $bre los hómbrc\ lo ha.e cl ú,xl.Todo .s in.o¡srante. alusión a Ia d.sr!tr¡i.Ió¡ d.l Gur.li¡n¡
.otrlo sobre tos diosesipo¡ eso no se le i/¡¡qú¿: dcs.rsso, ¡.poso . ú,¡¿: ¡0i.ción' o rn\n'. ¡s ,¡to: el
6 .n trlg¡¡os trechós de su . {ei la
s /¿,3di: Irnguor. h¡guidez o debl expl'cacrón trdqúnae werosinritinrd si
rcnbdo de e*e vcBo cs ,tr¡y .onfro
I pdr d,ro ¿l¿ ri¿ápo: .on el p¡$ .l.l vcrido; in¡e.p¡.to ¡¿ como Io.m3 dcl nrerpreta.ros esa t,]Lbn .omo lrri
rie.rpo'.I¡ imxgen de I¡ gotr de ¡gu,¡ , niol,: idolo'. es.oroo.lo .n.ñ¿ veibo ¡d,.¡ rsu,endo r Rohlánd de nlsrb, pucs INTIRMLIS reni¡ las x.ep-
gne ilesg) la pie.l¡r p¡o.edc .ie .n liano ¡r.dn\:1, ¡uDquc ,renos 6ecuen- ciones 'débii' (.o¡sery¿dx por el na
t1¡v.rbio clásico, usxdo entr. orros lor t. luc L v¡rn.t. r!]r.üln» idolo'o e Ni" Jo, ¿'¿Jttr .J: er¡ con{rn..ión li¡nó) y !!ndo, rnlbrs p.rdi.lxs ..
rq pdlt,afo:
Ovidio )r I-ucre.io, v renrl¡a .orrr.nle lerdi.ión. e¡ise un su.je¡o eD plúr:l o v ios 5ú .rrellano. Cutrlqni.rr de las dos expla
rr od¿,i,¡¿,i,: ir..le¡'
ret¡. que serir. Taja l!. ¡t) y Cúd¡d- .¡ria su6.i..r.úe¡te el Por quó de l¿
I r¡r.¿¡ /0./,,r¿ o *
¡ueda qu€ .eim 4l,ird n,ld J.,nrñ',r: d--spoj¡ dc erdo ,r' (Y ,z). .olocados por bnto en uD ocúktr.ió. de su .n.só.
h ruedtr de l¿ Fortun¡, que ,¿i, ,r,, dortinio. hipérbdon not¡blenrmc rorzado.
JUAN DE MENA 367
pta
tórica v c]ásica... E§ta parE de su obn ha hecho pasar a segundo
JUAN DE MENA
;; h *"',.,",,.,"-.;,. . on.id(t¡d" Teno,.. r om' l ¡' "n' i"n's v L
ob,,,mo'o*, nror,l o rclrs,o.¡ en Eenerrl en L' qu- Jl Je'rr Jel ri8r'
,o'o pJJd Je Ju,. .le vJlé'. 'e. L 'crcad c' rngrrLn*'mo'lo ni'
lurn .- Men". dc r¿', ni| ub'F. .,un{tu( Je . . ¡.o r<.u,.o..n..,ócn .,i* -.', l- po-!r d('i,'un{rn'u' BrrUa'rnpre el po'r' 'odo'
Có ób!, en I4rIi lire ñáestro en Artes Por Salam¡ocr y debió con- l" ion,,l'L rrque¿r ) Proru'Jrdrl¡ ' \PrP ¡' ''n rodo'
pletár estudios en ltálir, púes lo sabeúos en Florencia en 1442 1443, --'i.. * r, J,,
lo, r(sbtr, Docr, ú , qu- 'rbe rrmbien 'er n¿rumr J di e ro ' u¿' do l'
-\
quizá estuvo en Rom¡ ánres de 1434, fechá en que eitró ál serü.io de
Juln II; en r44j fue ñoñbrádo seüetarió de cartas latnr¡s y e¡ 1444.
..-,J, l. oi¿' \.n¿ €ro Plerender d, aqui unr \Frón iquier'' P'r
:J;;",'.',.'". Lp". ro q'i".^,.t"n * rr,vin¡ +re''ton+r mc rnu
córista o6ci.l del Reiúó, careó que coúP2r¡ió con el deveinrictatro la iña
de Córdoba, ciud¡d con la que nanttrvo sie,rPre uná est.eche Eiacióñ. taré a u,os texto' quizá poio conocidos que poeden comPleiái
E¡ r4j4, tr¡s la múerte de Juan II. se retiró a sD ciudad n¡tal hasra sr¡ gen de er¡ tn.lición Poética
muerte, acaccida en rai6. Ajuzgar por diversos re§dmonios, dcbió cr-
sa! dos veces, áunque no p¿rece háber tenido lijos. Lá figure intelectú,l
y hte¡ária de Juán de Mena es, ¡nte todo, l¿ de un human¡ta, aunqúe, 93
co¡no suele tuceder con los aútores de su tje,nPó, en sus obms Drás tar
dí¡s rl. en pirticúla!, en las Co?ldt de los siet. Peünos nor¡aler, Pare.e vol Ptquntd:
ver a los vrtores dc1 crniian¡úo más tr¿dicionál, Poco toler¡n¡é co, la
culrura secular v prcfana del huoanismo e¡ señtido estrjcto. No se co Dczidme cuál es la cosa
nóce e1 result¿do de sú irte ención cóño croDista de Ju,n iI, pero su tlrilagrcsa
obú nos h¿ dejadó huen¿ eüde¡te de süs excelentes tláciones liteE- que de bocas tres alcanea
rjási el inlante Pedro de Portueal, el "P¡udentíssimo, úagnáDimo e ü- y es en sí taD cencb¡oslt
scme c¡v¡lleró iñigo López de Mendozá,, de "volá¡re fáma,, comó lo 5 y espaDtosa
llama er ei prólogo a )a Co¡o¡,d¿i¿" que le dedicó en 1438, quizá la 6 que Por todas fuego larga'
sur¿ I;terari2 y social que n1ás huclla dejó e¡ sü obr¿, el condéstablc Un¿ bo' ' dr ( r¿ Jh{¿
Aiarc de Luna, a quiel e. el lÁber,r,o nos rNerra conlo 6gure ejenl co¡ne Pxja
pla¡ a quien dedicó versó: y l^s M arids de ilqstroi li"¿i6 (uúo de los
escasos elemplos conservados dc liteatún genealógi.á en el siglo xv) -v Y no beve Por ninguna;
cbyo Liblo de lds f .ldrdJ ú18¿16 Protogó y, por 6n, el *muy pe- to ofta rienc ta1 vent¡ja:
"n/,osil
porenre don Jú¡n .l Sesundo», desú¡at¿rio del l1l¿li,ro, la más añbi quc trabaja
ciosa de sus obns. También tlvo exccle¡tes relaciones con el circulo Y con Pan se desaYuna'
co¡lobés. t.nto los poderosos, como el conde de Niebla, a cuyr lamilie
.1edicó úri¡s coptas del Lá#i¿ro, co¡no ótrcs esffitores allj asehtádos,
coúoAntón de Montorc,Juán AsÉz y Peú lafur. Mená ha pásádo a la E*e rexto es utu ¡diYinanzx, .ont6bdá Por un ánó mo inrerlo'Úlor que 3pÓr_
166
168 CORTE DE JUAN II DE CASTILTA JLTAN DE MENA 369
94
I'}ara da¡ señor, tal glosa,
Vuestros ojos que miraron
con tan discreto i¡rirar
huvo en mí descon6anga
porque es tan ccnebregos:
' 6rieron e non dexaron
en mí n¡da por mrtar.
terer nri seso espe¡anga;
f a mi ver rssí se ataja
J Y aun ellos, no contentos
de rni persona venqida,
tal bada:
dan ¡ ¡ní ¡ales to¡mentos
quc dizen que esrá la lun¡
que me tormcnta 1¡ vida.
sobre é1 y, quieD lo sovaja,
Después que me :ojuzgaron,
terná ncgra la taciruna
lo e üo con Poco pen$r,
firieron e no dexaron
hasra que halle laguna.
en mi nada por matar.
Es tu qen,do r\.e]¡.t. Llc po.sir politr.¡. t¡i .o,ro sc reni¡ prx.ti.ando desde b.rG.re .lel rÉ \ tr l'L ' §tu J' n du\
cl Ci,¡¡,¿rd ,. Br¿,a. C.lebm h p¡z al. rzada entE]u¡n Il y el p.n¡ogéni¡o 17 !s re&án equivrle¡tc ¡ ir'o trl
Enriq¡. en t.149i ltr entrr¿tr .¡ lizr .l.l Lc¡rdc.o .on lós noblcs §,lrcudos, que
'3
,l en$ié¡ po'¡ co. .eg.rt:.'A 't' P'lur/lo ¡l _
sco t otro !aPó',
'o!Ó'i_ dcJur (7)',e*J !rLrtrrr prÍL!e Pro"der
bus.rbru lesnn r. rr r..ón .on cl ¿poyo de nriembros rele!f,ntes de la faniha ,t¡,.¡nE 1., DoLu. m¿dre\Jl6
,1e l: aor¡rJ ¡r.5,}\ulgrtlr 'lcl rrlr:'n
rcrl, es uD¡ tle l¿s con$d.s ,le L toliri.r inrerió¡ .r$clxtu I Io hrgó d. ioda ''" c'.,"ao . ¡ se .ompr.L l¡ 'M"ni1o rcdoddo quicn 'ó slbc ¡idar
Itr Edrd Medir N¿nese qrc M.nr ir¡rpoco acude aqri ¡l erilo elev¡doiantes al pólvo¡x .o e) rico, ñás Potc¡r€ es eL
re. érdese que lxs arrros de luc_ vxe : io hondo'. o.ocid¡ 'n los R¿
.o.ú¡r,o, jreCtr .o¡¡nn,a¡re.¡e .on rearxne5 y mo¿ii'¡or .olóqui¡les y hr*a rirc':
vulgrrnnroi ¿ 6¡ .lc qú! ru ñ¿nujc r lrror d. l,.o.cilir.ió¡ entr p¡dre e L, 'ú .¡,s,bJn núnurlmenic P"¡ u t¿,6 de s¡ni h,¡. Probrblémehtc'
h¡o s.r trs.,ltriLl. prra iodos Cor¡o A¡aD poe¡¡, se ma,lites¡ ¡ner.o en todor Ú".¿ .o, L pil'o.,. d b.^ v l, b¡|, M.nr hr lozádo elsisniEc¡do de este
los posibles regisror dc 11 l.nsur lnr rir. Enrn.tu.x c{ró6.¡: 3¿ 3, 3¡ 3d 3¿ ,e ,1,1),tr .or1or.t¡! debidrn ent" ,¿,Duo Dú dr¡e ñ s'n¡'lo 'llc "
"'_r crr. Lon u .. ñrro PoJ'' r"\ F¿ÍJlrl
,",!o, ¡¿ v 10 L.rj. I , robn,o e' cn ¡. l, ' slren( mseÍJ'
aeneful 1o qu. ha.c á es.ondd¡s; sc-
,-. *,"
'.^*r ¿ !, \ Áu, riregllJ n'n_
los oue Dr.l¿
cs $brc rii2ár y :pr$r cl lircgo. Áúr:n)en¡e..¡ erc.óo,hs n úigas Po * hunden rtuD
rI ¡,.!or'eD seeuidr' Nn.m retiá¡. . v ."
I p¿J ,¿,: nnrgrn¡n'.
:l2i Lo.u.ió¡ cquiul.nie r'l¡ cuer_ "",
§i¡,le¡1c¡te'.
",.¿,..
S.ri¿
5
i,neti.¡ a uiifú: rrt1J' 'J¡¿np;:¿: .ónteñporizr, sc drp
conüa l.s intrigxD¡t§ que enfre¡t¡baD
¡ Atud. rl ¡ú¡ín A salvo erá el que ¡a a las .irunsaúciai. Nuevo reGáñ, d¡ rempc aieñIPre Por lo niás dóbil
repi.r', eD elseniiJo.le quc el felig¡o rbD.{t¿n¡emente registndo eD ¡a E.ltr.l :ó¿,.,,r¿ld: t¡llaquc.idos, eDtcr r lur¡ Il . {, .l h.tJdó ¡r'riqu'
1r ,rPr^" 'd^rdido. cP¡L.1o
Do afc.tr a l.\ qú. crán fuctu dc ¿1. Medir, y .qrlvtricn¡. ál ñodcrno
Dcbe ¡hdi¡ r rsún p*son¡je que 'perm que ladn Do Dnrerde'. :t ¿¡¿r¿rzz o retoz¡b¡¡r"1»ovnnien_ ra ¡,.ridri¿r¡¿i lars¡¡rtnte Padre e
¡unejrbtr r dnán.i¡ lor Lllos dc L rüs pe.ro . pat l,ran qrc ú.n¿: alegBy¡su.(oDs ProPios dc ani lriio no;ued., e{rr lÍso iie'npo d!
'r.¿,: tos
.o¡dr .¡re el Rey )$ h¡o. 'aunque erá ¡nuy b!avo'. dlleJ que, trpli.xdo a h§ perlJnas, !e-
ri tio lo .onstnte lá cónfortnidad
to ht¿¡ú 4 f)tro: E¡ ltr
trptrstrrl.,' !5 r" El perrc ticn. ftis mi€,lo ¡l.l
:'¡rtr., $do: encimi. quc e\Ñe úrre P¡'16 e hÚoi
Edr.l M.rlli .ri(ni vxrirnr.r.. r.li)- que pone r lós demás .¡rndo sc §iz¡ sobÉ l¿ $_
372 CORTE DE JUAN II DE CASTILLA JUAN DE MENA
Fenida
9ó rJ pe sé que mi pensamienro
ranio lüerte
Et sol ct¡mcia los nrontes Acavos.
non toviera «rbre r¡ué,
lo, v,l(s dp Crc,, c r"*.. de ó¡..
sobrc quó darrne torDlento
por nuestro en sperio rcndiendo sus r¡vos,
sobre muert.-
el vrso devenus razicndo más flaco.
j El cu¿l reporreva fondón dcl sobaco
hs ruedas del c¡rro do manso seveDito 2o ¿Cónro el clarífico escudo de Pa)as,
por .urros nr(..lidos cómo el alfanje podrá mercurino.
"¡,,hv¡ .orri.nJo
I¡ doze señ:ites det gran el dardo de Céf¡lo e so.iles ¡l¡s
zodi)co.
qu. Dédrlo 6zo en I¡ , jrcel do vt,ro,
CuaDdo vi Drorir mi vidá cór¡rc el ve¡¡blo del fuerte C¡dino
ro e vida clar a nris m¡les. zs dc pen¡s mi pena podán deGnsar?
cuya vida es despedida C,r bien rengo yo quc nasci por pcnár,
dc quie¡ fue descognosqi(Ir r.ih"úrc S,rurno er1 el C¡nc¡o. nr¡ sino.
¡ m; penas dcsigD:rtes,
esronccs bie¡) Dre pensé, Yo pienso much.rs rcgadas
e f:llo scr nrrt:h¡s nrás
ro nris penas cten:asirdas
rc po.,¡a F,r.l,Hrnjri.!- ,e.r,iJr d" M-a.,. qrre Ls dc tudos dobhdas.
!':,", o .(,1-,....urc
r.'rJu, l::
Et rn,,tó 1.,,,ct1,,j, jr r L,!Jr.i.,..p1". o (,rot^ que nuuca cessan 3amás;
u, ¡¡(,r.,sr.vrr,rulr¿.J(!utúrn^,j¡(.it,¡u\vr(.\xu,,,t,.,,1,,.,,rt,,¡¿É,
t¡rimd quién podrá sentir
.,. .-,.,r,tL..to ro, -, .,.n scnrir scguro remcciio
",.,,.,,,r,.,, l-,',,:,, c!,rú,.,o v 1,,. ,u.ro t.
l:,::1111 :.,,.:
.^,^, quu
":* Lr r.,r,nr r¡,,,,,
",,,,¡"".,¿" " ,+,,,,. ,-u i" ,.
15 a mal ran):rño,
,.¡,.
",,.f1,,,-,r¡,r.^.,.nrtLn rnu\ o,llJrt.,.,uuqr. tl
tuón rlr ¡¡ r[ú¡ u|ud ñ r.r¡trnenrc r]r,,,,,r¡ cn , J,tr , ¡\o ct
".,"rt,,. on ci quc
,
:
' El sol iluht¡¿bi snnulránein¡cn- tino.o, andcúos d¡vidi¡n .t .¡.¡. i. crno.c cne Fo.,r se dcbe ¡ qur, trcbabl.!¡.Dtc, el lec«rr dc iin.s d€l si-
te l¡ lrdia iromi ¿¿ Afto o t(! cÁtilos glo x! er¡hl.v¡ n¡cnos h¡l)ituado ! tas dilicuti¡de\ d€lvÚr, de rtc nuyor. mc-
E{c ,r¡nque .traladd. ?!,sio¡e5 3:, nor tie.ucore !-á por crtr ¿po.á e. 16.ncul6 cortesx.os, que r las del con..P_
edrú.r,l"s ¡,r ere t)jos ejr cl ,lL. tu. thlógi.¡s y mrológicrs pim dclidr.l
su pJj\ \egú,r l¡,,u(J,,ar).(;ru.r¡ l¿" n¡om¿De) en qu( §ured¿ ¡r ac.ión es
t¡.ró .rrcioneril, entonccs e¡ trog!. E$n'ctua .sBóli.!:,41JáBBCCB paá l$
,,o¿¡a ,¿¿yor o de A(¡y¡) y C¡crr t,¡,r .ópl¡s d€ arte mryo., ¡,, 3¿ ,{, 3¿ d. é/3! J. 3/3-{ ,. prr¡ l,§ de ¡rte ,.eDo.
tipico.l.lor rl.góri..j cb r.t.
hto. .n li lr.lir yr te.¡¡jnrtra el ¡il nrJyor y .«ilopoc¡1rs
:n¡¡n..rJ .n rLr.,s qe:,
htnriz¡Dte.
'¡ Sn pe¡Mnnenb no parccir poder
:7 Los nacidos .¡ el signo dr cán
'c ¡?¡I¿ ¡l¿' d ,,r ,¡¿l.J:
.aluDrbrar
'ni.niri\
r .,x,/rmj hemKüno. nn d¡rlc Dn€Y6 rorn..«,§ úñ¡ vcz hrbil ccr, bajo d renrdo de SaurD, er¡n
dolge.i¡ . En el ¡ron. ro de\crnó. cl áhri.¡ios,
4 llrxr s l¡ er.clh d.l frio!. pobrcs
átbr, .uyo ! (D:nrurrl.lo.urt pu.o 6¡ a su rj ñi ",.h¡cól¡.os,
Hr o tunn, r \: deh,túr,,do (I¿J.,,¿, fñetu vi.h (el ¡n¡,r.u ro nr,(¡rc 6 tr!¡, J.
:o cl es.urlo dc PiLs At.netr y maln:iosor. rntft olr¡s crract.¡isri.as
,¡tr /h,r ¡ ,[cd',], q r rnr,hcce. Di h.sprd¡ o ¿¡f¿,!i¿ de M.rcurio,Dr el igu2l¡ncni. ,e8¡¡}"s. Eds err., puer.
los hotihs mis fr..uentés de t6i c¡¡,
{ ó SrÉumhenre
tós \.^.. xnDt,.-, dudo .on que C¡iilo núró a $ cslo l1s no!ás dessñ.itrd.s que elauror¡tr;
.ionetu\) v dio n¡ú,ücrkr r {, des sr Pro.r¡, ¡i Ls ihs coD que Dédtrlo bule N .rrá.t$ d.stiDadó po. t¡n«)
que Al{no. \urcbnJ. t¡ úc"d¡; 1,.",, (ttrc el ukx carsó.
a
l.s hn'2". DoJr.rbr tlrh,.r,lJ,t ,1",.t err.ix. t1 tl6a\!
o\ild .úqrah. i.sensiHe,
Es.¡pó delLbcrinto de (:rct¡ ¡i h lan
z¿ de Cr.l',ro podri¡ dcl'cndcr¡r. d€l )B rr'Mu.h¡r vece\ pie¡$ v 6ruo
LJ drD¡,
,_'( ..nr ,' nú,h, rtÉut,rr por t,r p.Dqr xl no reco,ocer Di rc.onr- suLn ern, . Lne.¡lDeo!., el v. :j que.,is Füm cr..sivrs quej rás cc-
{, J,nor ¿Jp,/,¿j su !,d,r qui.r€ d..ir qu€ l¡s p..rs d. n' r¡.or sr, $D Dru.ho xDloE3 que hs de ro_
Jó.. \i|nó- rlcl zodr,L(o ex uL. t.\ , i,/.v¿rd/., dcrn¿.l,Jr. tiirin .u.vxs peDns. .]os los ¿€ ris dobltrd¡¡ .
376 C('R-I'i l)E JUAN II ¡)¡] C?l5.I-IL¡,A
JUr\N DE MENA 1?7
pucs rodo c¡ nru¡rdo suarir.
sulrirDoD ptlede to Ilrcdio
r)o ni e¡ Pcnelope,la bn,da ¡mlest¡,
Ulixes (le Troya non ¡epsrrinr)te,
de Dri d.ño.
ni en ArreDisia, rnugcr ilel puxante
cn el ¡cino dc Cari¡ muy sr¡n Mau\ol.
Ntr
cá L:r§res D,,] Lelcs. N¡risio,
nrn cubreo tinicblxs. ni¡r luurbre d.:1 v>l
40 Al¡.«iri(lo Din yporco.
Vixs,
6_t r11i pxr, en añores t¡D persevcr¡¡rte.
nun.r F-,(rrc,u rtn yd.r.. Euri( ro,
Ac,sro e F¡r¡sio. de Etide Fi¡eo,
rru,'(.J ('i¡rc!¡r.yt.^ u Cef(.o Mi lcaltad, ¡madores,
vucstras obras non devtdas
¡.r.:r ti , tr,, Jc ,,,,r, .rv ten*. ,cr¡rn
4s nin vie¡oD }ri§S3dos, nin bivos oycron faze, a poder de dolores,
r.,bt,i ,tc ,rl l,t.¡g.r t u¡t ,obre ¡ní r.eo de cobrar merecedorcs
7() .on Dli nNertc, vrtestms vi(l.s;
M,s danos nraraviilosos us¡ndr.: de tal manera,
l¡rn sido rrnr()s e talcs
tal m¡nera, mi bivi¡
qtre <te atgunos ctcseosos. erÍ,ñ,nrente
so cle lealrad int¡rcliosos, me será gloria r¡ue mucra,
hovc tccho ctcsic.rles: 75 qrc nuera Por rcderx.
d., .ot,j- r,n Jtro grrdo, a ernta gente.
grado de srrn te:,lrad,
cu¡1 no» se t¡lta Tricipites s;erpcs nin bravos vcsriglos,
sJ ,i,rü rn nri iLr<rpn II.rg.r(Lr. Cicutas, ponqoD.¡s nin tigres ¡m¡y iieras
ll.,Ir¡dñ p-r (ru.idJJ
de ral b¡t¡rtl¡.
to T¡rgunno.,¡,., .r"¡ fu. li únntr Je h¡ per\.vcr¡nte .onn) il (. ¡Dror.\.
Irt Argíx, Luc¡eci¡ ¡ri eD Iporn)csr¡ dr.uenrr h.nnrrs hli{r dL DárDo ój,¡ !tr:'tr1i r rcj¡¡r..
_
le¡k¡ri Don
hs
o D¡n¡ides qn. sr ¡egó ¡ urrtrr ¡ sI ó7,o, ld,nl.rJ: segur¡trrentc sc rdic-
\, 1.rll¡ ser rrnto cor)s¡n11te,
¡ndo .l
di¡ de h bo.h. .rlFs .D quc i¡¡.nrre¡ los
re a ltrr
¿"-ór P¿¿.lqr o P.Délopc fúr deñás en¡rift,fudos. d. Drnos mériro
r'' rr'N.trli. puc(lc 5uf.r ".6sr-
d¡ o ¿D¡¿r¿¿¡ por sDs pr.rendi€nt$.
ttr ,jjr¡d d. rr ri Mn male\ de rnror hxn \nlo 7'
t¿¡n» y eD !¡nrdcs. que ¡lqunos.
q!e,rnt.l¡ ¡¡rdrnz: ¡l.ru n1úid. Uli- óó Edihor2dós: ¡r¡ lérltad .oD .l
r, ¡, M(.lr¡sro. i¡¡ir. ti pr.rcDci¡ de rcs. .uya /¿¡d,ri,uió, tr¡s h grc¡r¡ dc h¿rno de nú linnrcn«). 01!,.. nr-
ü¡ Éb.¡li guc rru!¡,rl- l¡s.o{,.h.Á. lr¡¡b,¡n poseidosl del núDo ileseo. T¡oya se dc ¡oró l.rg¡!r.ni. po. l¡ recedor$ de recibn cl nor de v¡.s
.an!o.(!, los.ió!.D8 n¡i\ jtrtcro!» tr "'tr'Jkrc d rn l.úrd_ hru oucJir., ..emir¡d d. tos diós.s, pret€rdía" n' rr drnús (¡,¿r'¿i ,¡r?¿d ¡ .ora Nii
le,, ,,{!,r¡n.h,nt .o,no ,l*h.iti\: r¡x nr¡¡o _\? o.uPJo. Pe¡D'i'r.¡tc¡r.nrc
A.x!¡ ,) .r nrir.nri.¡rrr. tos qu. (o¡ Irrl .!, ,o \, n, .\nk en,, yn l.4i
, r., ¡.rc¡. Fii.n,,¡(t(,§ .. ef¡ .sr(fi.
7' 7ó por eso prtu n s¿á gloria mo-
cn¡Lr Akltrnh. dr h (lnr s. eDr¡jo¡ó
,¡¿1i0: p,r nr p.Dr,,J.l
{ne..l,i9L'L Arie¡risir .onrru-vri r Mrüsol,
6¿_6r ri¡. p¡es ¡sí rcdidr¡ r los dctr,iir cDn-
heri.l p,r l¡ .n,cldrd ¡. rrt brhti:
fr.^,^ Jrr.l,, {¡ J"(tr. h.,.lo r,,J \.¡¡,, ' su he.ma¡o y n¡¡ido.rey dc Caria,un Dror¡doi. Nórese qu!' §c prseno ! si
f,n,c,'r(.l\l.1r,r fu.jn. t.r nonrlr§ v i3 En e{. .\tufi dcrribe s.pu¡.ro qu( li,€ untr ,1. I¡r m¡nvillaj mnmo co lo nn Meri¡r we.id. il
h 1..\.'\lr \lc ¡i Cürr¿¡ /rn,,i¿, dorü; dive60s
qisnlil$ .lrsi.os dc lideftd $nvu d. la ¡ntigú¿.l]d. dc ahi cl sún,rtivo urrn.lo p¡n sJlv¡r r lü qüe rh2n.
h.rl)tu lx rtl.¡¿
lsrdo L.,rrJ lirrn¡c qrlv trr',,'o\, /trjl,, \!FUtrñ r r, §pu {:o¡rúñ ,¡¿,nr.o: 2demár dnolvió sü\ 77 Trnipl(: ¿e rrcs c¡l,ezas'. ri.r?.r:
'c cc.iztrs y ls bebió, nnrri.ndo dc} \erpienrel. PvA¡oJ: )noñstruoi,
,L4i r\ ¡L.(11 ¡,, Nirj!un".1..^j . n' Pólrnr¿t. d!§fiindo lJ Drohihtrron Sc_
llu, r,(r.(\ J'.e .t ,;,",. ,,,rr.:r,,,, úrtr de un! a.u¡rulr,(t¡ dc l¿tinüñor
drl n1 Cfurr ¿,i,rd, r d,o n!tr..rr. qjj Ni b¡jo clsol n.n 16 tinÉblat. propiG dcl ¿rilo cl.lado dc Me¡¡-
d6})u¿\(lc hrbEr sido ti,z& por S.x_ o s.¡,e. todo el nnn¡io,llry qüi.n !.) ?3 p.ntordr: ponzo,ias o Rncnoi.
378 coRTE DE JUAN It D! cAst.¡LLA JUAN DE MT]NA 3'79
del siglo már fondo de todos los siglos, EDídice fembra con su dulqe c¡n.o:
IJo rayos nin fuegos run 0anras, fo¡¡ucras, sernblarret passiohes me fizo quebrit»to
Cicladás nir Sirres nin ondas caferx robet nl¡lograda la vid:¡ tcnrpr'Do
que vrn los petigros d.i nr¿r de Minoco.
todos aquesros toviera yo cn poco Mis ¡r¡les fallé ser buc»os'
segin mis passi<rrcs de ¡:uch¡s maneras.
¡o5 non por nrcnguá de quercll:r,
m¡s Pensando los rgenos;
8s Deseo y beldad agena, l) nru.rte nTe tovo en lnenos
que vertes que nre llevó quc yo la urdatl§a de etla
a morir en ri cadenr.
ioh, cuánto bastó n'i ie'
pudo menos quc D1i pcna lto ri fe, Por do es notorio
e mucho nrás quc non yo; que Posseo
90 si quicn no',n quiso querer til pen§aniento que sé,
quere r)udar non qulsiese ctuc sé será Purg¡rorio
su r¡lanre, dcl deseo!
¿cuál bien me podía f¡zcr,
lazea cou que rrrc fizierc
lI) (:o,,1o cn lr. prrre' Jel re' o ."r''
9J bienindanre?
ftre Anñarao en Poco DlomeDtoi
sctlü1 l¡ respuestJ dc Apolo 'u dros
Más causan ¿nrores Dri daño ctiur¡o que el fin de 'u vid I non h¿ d(trrrr|nro'
que non 1os de Vc-Dus, ¡),uge. d€Vutc¡no, ru¡l t tv¡. f.ndo¡r rlel rcrre\'re 'lcr"'nto
nin dc los rrcs 6jos que hovo Sanrrno r2o el amigir de Febo fuc sePelida
rD Op¡, tr fija dcl reyvariarlo. rt,l b,r- r,, por,¡rr vtJa ¡<r.rll.r
roo n¡,¡ dcl r¡rre srco del .,bi\IroJ,,r¡,,o Don cucDro ser vida. nl¡s nuert. que srento
¡'C?/¿¿6 v Sd.r son lugücs dc na- nncntl y nr;s quc yo n'hn¡r, puL\ Itr,
veg".niD pelisr.sl en el M.dile.ráneo. !¿\rru¡ J m.f,r en nl «r/.,i
conro cl gollo CJf¿tuu dur e ¿ prE "..,. rbrió uD rbsnrú L,i¡, Ns Pies dondc
Ju.in¿ñ l^ a,/4(./¿6. Not hru ,os ,o eJ Si ¡luien Do quie ¡nr¡r !. tro
senqrDtes pa\io..s Dr€ rob¡nn !en!
rnre en'ü.,o'¡ E(oAri6.tr ú sütr, úpF qunieh ür¡br,tr ñ Js€o l¡,/¿kr, ¿qu. pmno l¡ nralogr¡d¡ ridá Es uhtr.ons- "3.r,l,n,¿,n lon t¡ t,"rdJ no.on\i-
LJ JJ úk .rli, de Ma! v r, ñ,,;¡. oú- ¡rr,' pwún¡ hJrernc r(,n qu. ruc guió ¡nóü6.rr .l ,in de !¡ vidr.
3',W¡o.o p".dc s- el nr¡¡ úu.cióq lntácdcr Ltnrizmi.. '
Mico¡o,
'": J.,n /i"¡sJ: \etr,ejanrei.
1")
l¡ú¿ói att h\i.!a ¿ttiknta: cn cl
que b.ñi Creb. A fh6 d.¡siÉlo xv s. ¿,,,o:'.or irDó.
e"
"! n{,r: o{uro- tético .¿óJ: cio§.
'roI.¡¡.nrt,. l,"r d¿ OÍ.J'no, fu.
recoDo.i3 ¡ lós po.t¡\ l¡ li.en.ia de at- e3 ees¡rur.ó tuvo
d. q\, hilr de
t--rú l¡ ronna de I¡s paláLas por ruz! abnúo , ¡centuldo Par¡ rnn2r .oD
aftDa (t¿i" o) ! Hrdcs, r,o\eidó¡ y lDJ,.oxro en otlos Póenr¡s.omenil' rmJ¡r Do¡ Fcho u H.l'o.,que Por c¡lr
nes ñótri.rs o ¡lc rn»a. .ónro reri" 7."r\ ,1.1o, i.Lr, E<r.."1n",i: P.r lo' c'-
¡r 3r
Ioo
d¿¡J,,orrr¿,.: rbis¡¡o inferior'. c¡ "ó ¿r¡ un lrtve int_
luo ,¡d,¡.",o: cn los. r.rlo nr' r r"'e\ r ()rc¡mú que
I:dos
e*os peügros «,n cscs.x ;r6..no.Alude il nnto d( Orf.o qn., tr¡te'.Anñar¡o, tuy dcArgós, rábi¡ Por e¡.eró r hilJ en u¡¡ .nevrl ¡.üo
(o,rp¡a{or.o. h prsión quc el tr.\,r .on s¡ ( ro,s.ó r su nnúd, Eurjdrce, l¡ co.virtió .D ni.icnr).
s\ r,cs prcféticis (hs ¡itc§ de APon,
tj 3e
dct üfi.¡no, p¡ri pe¡d.r¡¡ dc6.r^,,ts qúe Dxri.ir €tr h guerr¡ d. T¿b¡ji 'rr ¿r¡¡ ,¡,o l'D cs h or¡.ión Princ¡P¡l
Mi
desrc y lJ be¡1.2r de ¡) nren,c (u¡Ddo csiJbr 1 pu ¡o de Ur$r oblisr¡or prrn.iP¡t ntreD¡ó hun cn .le L ,lur dtpc'rlÉ¡' lo. P.rid6 PÉ.c_
d¡m. pudieron Drenos quc u nti! JL'trr\. ( o',. ¡x /,. ¡Jl¿ ... v ',,¿/ Dnr
r ltr \üpcr6cie. d ,,on,c¡b de h dcrot¡, l€ro z{u
coRTE DE JUAN rr DE CASTILLA JUAN DE MENA ]8I
38o
Mis cuitas siendo ¡mores, quien podriá fazerme 6rme
non seriá daño este mío en la ürtud,
rz5 que es mayor de los mayores, r5o luego mi t¿rdado bien
dolo¡ de todos dolores bien podúa restituirme
que fuerga mi poderio; la salud.
yt non sé yo qué me diga,
qué me diga nin qué faga, Cabo
r3o nin qué plense,
nin fallo vía que sig:, Sela todo el gran gentío
gue siga, que de esra plaga e jovenil baroni¡
me de6ense. r55 mi pesar.
por que, viendo el d:ño mÍo.
Non me conüene la gran disciplinr desespere quien contia
r35 de la poesia moderna ¡busiva, en esPerer'
nin hove bevido Ia l¡nfa diun¡,
fuenre de Febo, muy rdmimuva,
nin sope el camino por qué lupr iva
la selva Safós en cl montc Parnasso,
r4o rrrs cf,us¡ me muere del dáño que p¿sso.
que tuerqas y seso y biene\ me prrq.
6J Tú mataste a Gerión,
el señor de toda Españaj veri rcch¡¿¡da, s sui.idó, Pero
"r ár¡, o ¿\rturo. .cY núti(o
¿e loJ
non fezisre gran fazaña ,1.¡i u',r (rrE.r h qur L' rLurhr'ntes
f¡l
brctoric\. h5 Jv.¡ Lr$ de 'rbr-
en marar a Cipión, rl"-. los .1.'
'Úv'^ s.n
L tJl'h E,l¡ndJ, a;r,tre dr lrb.nr srurdo Y Tc!'o
'l to nr¡ldiio. frolo.¡ndo su nru{ie' t'or
- a Arquilss er ¡ Jasór1, núclco del.iclo trolclcr'o nr'ts n¡¡or
ftne (1. h Edxl Nledir. Cnr/¡J rV"Ó o fi¡ Ilseo fúc de{§n¿dó v nrurió r§c_
7o al vrlicnte cabaüero
r rrl,rrr¡:,T.. ,eY lrarx' qu< eutrr'
esforgado c buen guerrero, ts A¡r.ul$. !¿ruc de l¡ iotisü€dld
I',", {, ú".lcr ¡od¡ I r.tr^r¡ Y l'" renF (1ri_
noble duque de Bullón. ti-u-ri. h.L "t 'rd¡i\L LUL¡n'r truror.le lrs Protz¡s reuDidxs b{o
'",-'
EüDCi¡¡ior t'e.on{ru)tnJo ci'r'cr¡_ ttno .ó,nú d. $s DGe rnÚ¿¡ (qu€
M¿usre rl rier re Anr.o , *,;. .l l""\ri. ¡c L)..,1.rr. .onró EDrnlL,t dcviUcn, Y otnr Dü_
e a don Etor el troyano, ¡ l-¡r'r¿ is ct héroc biblico gtr' ,, olidio. €n lus M.tfubíntt Y en
r GoliJr ) con'Pu§o loi
qli'os
---'r'rb
-o H,,t,o nlir,. rsc\ ec,Fúh^ d. ¡5t¿ nu lr¿,oil6 !úó el coniunto mis sig-
,,."nx. .n h i!o\; hrlúu§ri('1. ú§ h n'li.¡livo d( iibulrs ¡rÚgns que.ono
.on.R,.,,,1" iciFr' Po' Al.iJ'hiro .ió L Ed¡¡ N1.ü¡:r¡mbién li Co"¡¿
,r .vm¿,or': fúe el rGponeble dc li O¿i.¿.J¿Jd" fue el hérce quc,.on los
Nlrg¡o Dr ., Y or lrrti'ular su ¡y'o'o
¡i,¡ dc
codstúcción dc I! Tore de B,bcl rÉ¡lizó lá prceze de .o¡- ' r,r' te\ rJiú \un.nl n,uinúr¡o¡ un nrnelso rePercno
t, ¿a¿'¿( orl¿,r,: dcb.ñas h¡bcr de- ^rgonluts,
ssun ct eüocino de orc.
,¡,r, L ' F-r J. lsos cJe'nPh¡$ que fuc lc8uido
jrdo trribü'- Lúcino f{. poee htino, i1 ¿aqrt de BUIó¡: 'Godofredo de
Nl,;n', A.xr,,,,lu Te5.ñ rl't cl h'ro' J -,"'1. l .r¡tu.¡ diüi.n.r v ¡leaód'r'
(:rtón. cl ¡nror dc uóosdisticG de tc¡n¡ tsuilon', héro. de h p!im. Cruzrllr ' ri o.üviiDo es .1 enpcr¡dor AÚ_
qurrr { rrrh'n ltr ssrr''on (lJ 'rr'
nbnl lcidisimos I lo hrso de tod¡ ¡a criluno deJerus¡lén.
y prnn.r rey
.lor. 'enr I tlr Iu! 'nrrurr('tros b¡_ so{o, el d¿ ai& fetiz rc'úerdo enÚc los
7r Antco eú un gig¡¡tre nn,crto por
snos .1c su J.;)ocmciir rerlizó gr¡n'l*
13 oá¿zilL: ene¡¡i$rd .
hrzJirs, ¡ruc 'omndii" 'on l'rr d( r'
só trta ¡lusión $ iroúPrcúiblciiS
ór ordfldn": es«ibiercn'. r Hé.tor, guerreD modélico, hio Er'tls¡nro
ói C¿i,i, cÉ úñ rey miuco de Esp¡ña, de P¡i¿mo y Hécub¿, ¡eyes dc T6y,.
.-,so H¡-ul(...o,,," l' '['l' d'l l¡' ,,orú ,1u'(tr PUdo P¡ño '
tl,ñó rl Puebh c¡"¿idxo o
h,.,,,'. ¡. crcn \ h vr.rorii r'hrt hs '\ Ll ,LU.
.uyo nrd aobierno l¡. cor.egidó por .h el pil¡dh de los troyanosisu rási- ADmzontrs.P,r fi;.rró I'c'l'r qtr' (Lr!.ro ruJr,er Mois¡s.Pcm su ¡P¿-
ñDnos de por 'otr ,liPólno, ,,r,á¡ *' ¿tl"m h,tdon de to wr
^quilcs
de.nióD de los dios.s .s ei momento
r "n.n¡¡ró tlc su hii¡src
hUo (1. um urió¡ ¡nt;rtr dcTe'(i rl
6q
¡¿¡,¡ldr: Aqsiles. el L¿roe dc l¡ .ulmnlrnt¿ dé 1, ¡i¿da
38?
38ó CORTE DE JUAÑ II DE C¡\STILLA JUAN DE MI]NA
425
CORTE DE JÜAN ¡I DE CASTILI,A JUAN DE MENA 4OT
r03
¡04
I
No paseldesl, cscude¡o. ¡Llorad las dan,as, sí Dios os vala!
Guillén Peraz¡ quedó en La Paln:a
l.r ol horrl por aqui, la flor marchita de la su cara.
si Do. .,bJx¡ré n1,s ojo§,
Jurarc que non vos vi. No ercs pahna, eres reta»ra,
ercs ciprés de triste rama,
. ll eres desdicha, desdicha ñala.
C¡¡irado,
todo nri tr¡brjo er¡ v¡no. Tus campos rompan tristes volcanes,
no vean pl,ceres, sino pesares;
cubmn tus florcs los arenales.
III
Non soy vues¡ra cnrmora&. cuillÉn Peraza, Guillén Peraza,
Yo os io drxe otra vr.gada.
¿dó está tu escudo, dó esrá tu lanza?
Todo lo rc¡ba iá malandanza.
IV
Desde agora
a l)iosscá§. ssñorá
Responde a lo que díxo q'e Lonen pol be"ir y eon?atu La segunda, de coner manjarxs vedados. Prueva ton Aáán
04 s "Ihra comer por benr más de Por Lrn bocado
poco faze menester, "No
97o .1ue nuestro prirnerc Padre,
mas tú bivcs por comer engañado Por li rnadre,
morir;
e comes para dei árbol comió vedado,
nuncá vi menje veni¡ füe con ella condenado
95o a ql¡ien coDe pan y agu3, a tenebrosa p*ión
q're jamás arde frasxa de do fue por la Pasión
1á
975
sin carbón enrreveni¡r. del 6jo de Dios libmdo».
Rcspon¡le al ¡1i.ho rle Saa Mateos alegando tres manens de C¡ia L,a ¡c\cñ ndnerd, d. rcno o bever ná. d. lo nae'dno'
y tos que fueron por eltas penados Pruevd .ot Lor, ernano de Abrchá't
"Tú n,c prue\ó no J¿ñ¡¡ ,,En eJ tibro fallo yo
10 que enrra por ta garganrá de la Ley. de Lol esc¡ilo,
955 con escritura ran sanra que, siguiendo su aPetito
que no puedo reprovar;
98o que tarde se contentó,
pero si le quietcs dar
qrrepiénbme po.que
hice la forma dcl homb¡e';
Por ld ú"wte de J nn d¿ Mend t5 Por cuánto se ve y veá
lo que vuesrra lengua dice,
CoI¡o f¡ce¡1 los novicios t¡as bonaíza temporice,
en esrudios muy disuetos de seguro que diá:
usandojóvenes viclos poque deshice
"pésame
y de casos no perñctos, 1o mejor que en parte 6ce».
bien así por los derierrcs
que la muerte y su brabor Séneca, folgarás ya,
wos puso, Mem, scñor, qüe s¡¡isre de cadem:
mosrarán todos srx yerros goz:l de gloria sin Pena,
siD ve¡güenza
"i teDlor
de vos, cl su reprensor 25
tuelg¡, pücl ri¿¡es allá
tu primogénito Mena;
dicc Córdob¿, Eu .radre,
Dixo Dios así por nombrc. con otros que ñft cobioi
segirn letura de fi: que sobe nobles elijo.
quc la pérdida del prdt
lo tue genar con le del hijo.
El ¡,oenu tue.o¡1puesro.ón flrorivó.le h,¡u.rre dejuan.ic Morx,.n
B.np,ú1..trou.tohutr,.e.,.",F",lo ¡ qu¡ . . ,,r no ¡ .u ,, ¿, , rc,.r4ró.
,
,l
b'.m ó1.p1. Jó ,. ¿lAuno_J( lo\ o,o.e. ,o,e. d I Rop r.. ¿u,,9. ( no pó j-ao. Cabo
J. :irók¡n"'" n.o\rdó'n,ptcr.1cd d. .,,.'o, r g.np,""
.odobés En efec¡o, eD su
obn n,n tie.¡enres tas relácio"- ln;.... :-" M.ú, Pues veas qué ha fecho Dit,sl
perc éfc er¡ba &nbién rel,ciomdo conlos.ú.ulos có.dob.xes
de,:tuc ae¡eni quc cuando tas manos dél
di, Mo¡roro que. .omo sabenos, vo ehbién vircutos heDrjos-con
;trcs
grand.s_¡odA de la épó., co¡ro Srn¡i|¡m y cónez Mamgue. Forñr
errófi,
.¡ uri¿ble
según tls eshf¡ : ta Bb ü ib k sd s!1 s¡ sd &l / s; st sJ s. s! sh th sÍ
ó\rt. hú.j4&3pbtq q.3/ sa !. &a .¿ rp s/, §J /r óJ
'r -
17 úofld"za: cl búen tiempo 9üe h¡ p.e tu¿ra se¡tido como Púpio Por 16_
',d,nior: pued. sigDi6ca. persorl ó
¡,dód,:.bmvun, (?). u rorFrE.e c¡st.ltános y rcivindicdo por los cor_
qü. ha i¡gr¿edo e, uDa or¿en reli- bí. se8uido .l rempoEl del.¡oio di-
inrenur L rccrex.ró! de h exEaordi .lobs6, y duúie el renúdo de Ju,n II
giosa. pero rodávir no ha ro¡r.lo c! vino, ¡d?o,t¿:'se a.oDrode'; s¿ t,6
ntr.ia rlqueztr lnrgü¡rio de M¿¡r,ev! hubo un intcNo moviñicnto de m_
!ábno'; !e.o cono l¡dnnmo pod¡t. de u¡ !érmino @do por MerD, ¡!n
ddk nenE \r s aprliJ¿/r que reg8rodo Por Ic dic.iómrios Púa dúcciones ile su óbr2, fomenádr Pór
sig¡iic ráúbiéD'prilcipianrc.eui- ! nr ufc.preri.rón es.o¡Í!L Rey y p¡otagoniads Po. Alonsó d€
zá sea er¡ la i¡rención dei aror
)r¡EJ: la l.¡s!, antisuz:o el verso dice que ¿t
t2, los érroB eD e1 uso de Iá lengu:, cart¡gc"¿ y el .írcúlo de inteleciu¡16
rldr,B qúi¿, en ste .ontex Dios. a Ia üs¡ de li obn de Men¡,re
,¿ioJ, .tryo d.ber¡do. tul,nr §do J!ú dc co6idcu!á su eDojo conim el
ro,1¡trIñ corunrbE juvcnnei, Férc sé¡c6 17.¿¿,,o:'t¡po, es.oDdo . Quizá §erir
t,mbié¡ €!¡016 dc priDcipiilre', más I' Alñón ¡l ,J¿:t ¿o"r¿ /, Mr.ft hum¡Do y lé ps,ú haber co¡sentido
rdcLUJdo r b,nErpÉútrón p«,pLe\e
de l. ñsste d¿l poÉt¿ (w. ,e-2ó). ñ,ot teer orés d& qu¿.o
4 r¿
Jua¡ d. MeD¿ (,&,.. n.'e7) en lue .n p¡r¿: .n eitio o lúe:1. '3 Jo¡,a: 1deñG de'
¿aor nD,r.rEib. iJmbren cqu .entutrba a h Muerte 'o
es :r re¿uéldese qú. sé
r, prr,odl¿¡ro: re c¡
¡¿dr¿: S¿o<¡'.
tr o.6iones in¡dec¡, " ¡,¡ ,o,,¡/¿: segú¡ finra ,:cgú¡ -!o el hijo:'t¡cn - En co,npam.ión
dot,lero txñbiéo nnprcFiedadcs gn-
se ncca y Meú dan cóidobes.s. Por otn
p.(e,lá doctrira .roica de Sén..a 5e con l¡ pérdid¡ que represedb la aner
maticáles, It€rtrlñcnte, nso i¡rcor¡c.ro
'r'seguD l¿ B'b|¿'. pue h .,h q,,e .ristiaDizó iotensamenr€ en la Edad te d¿ Meni, la de Sénc.2 tue um 8¡_
rgLL frulcrle dcl .-. ¿!r o Mcdiá.1¡ á6niüd lo.al hizo que tlcn}
408 CORTE DE JUAN II DE CAS.IILIA JUAN DE MENA 449
«Vosotros, cultivadores,
Fabla de los cdba ctos e es«tteros e
«mpara fuid rentas c m¡licüs,
{E voso¡ros, defensores rz35 pagad dieznros e prcrrricias
r2ro que seguís crválléría, de ctianqas e lavores;
ro uséis dc rir¡nía bevid por vuertros sudores
como lobos robadores curando de vuest¡os bueyes;
mas como lindos aqores, dcxad las armas e leyes
qi¡e ninguno de la vanda I24o a fidalgos e dotores».
I2r5 jam& come con quien anda,
antes son sus guardadores,,
Dd u,ti,c'dal eonsejo
«A todos en general,
sQue en 6n de nri presupr¡esao,
rPues guardad con drlisencrá amenazo y amonesEo
los resallos e amrgos, - con el dír judic;al
a los justos enemigos ¡24J en que eljuez diviml
tzzo perseguid sin nigligenciaj vos llamará con su trompa,
oser!ád la pre¡hinencia donde mostnn sin ponrpa
de Ios wuestros soberanos lo que fizo c:rda cual,.
dándoles consejos sanos,
pospuesta benivolencia».
Pone kmorcs ¿¿l j ¡zio
«Allí ¡esucita¡éis
Si..¿ue n¿s r25o cuanlos la muerte lcvó
12zS .E comp¡id sus mrndrmienros- en h hedad que murió
digo los que fueren jusros, aquel juez que veréis;
e poned a los iDjustos allí cuenta Ie daréis
onestos defendinienros j desdc el día que D¡cistes
nunca fagáis jur:mentos, r2s5 e cuanros ¡nales fezistes
escntos los lel-¡réis».
«Vosorros, cultiradores,
Fabla de los caba ero\ e eseuderos e conpara fuid ¡entas e malici¡s,
. «E vosorros, defenso¡es
1235 pagad diezmos e Prenúcias
de c¡ianEas e lavores;
r:ro que seguís cavallería.
bevid por vuestros sudors
no uséis de .iranía
curando de vuestros bueyes;
como lobos robadores
dexad tas tmas e leYa
mas como lindos asores,
que ninguro de Ia vanda r24o a Edalgos e dotores»
rzr5 jamás corne con quien anda,
antes son sus guardadores». Da uninrsal ans¿jo
.Atodos en gene¡a1,
sw" en 6n de mi presüPucsto,
«Pues guardad con ditigencia
¡menazo y smone§to
con el día judicial
los vasallos e ¡núgos,
a los justos enemigos
r24i en que el juez divinrl
wos llamará con su tromPa'
r22o perseguid sin nigligencia;
donde arosrrara sin PomPa
oseú?d 1a preminencia
de los vuestros sobe¡anos
lo que 6zo cacla cual',
"A1lí .esucit.rcis
Sig e nás I25o cuantos la muertc levó
1225 «E complid sus mandanicnros.
en la hedad que murió
aquel juez que veréis;
digo los que rueren justos,
e poned a los injustos
a[í cuenta le daréis
desde el dia qr.re nacixes
onestos defendimienros;
nüDca fagán.ju¡amenros,
1255 e crantos males rezistes
esentos los levaréis».
I::+ A Io\
sand.\ ¿ebe ¿.oGéri6e- )'13 d4¿ dh@úo\'inrpedtr,Lenrwi.
r:n.¡,fduord. ú¡en
Pr: ,,,d,d@r¿r: .rntridj. Lo5 s.Ios rúientin'rb l
le\ .oD probid.d. rn n,óú be;."o mrtes tos que \e los documenros que, Por tr¡to,debnn ser 6rns
lencü .on sus errc.es o debiü.Llds. h,ce"., rnomenr^' de pre.,p,ec¡on, Irr4j,.l¡¿rl:
D2s nn¡ldtnie tot: 6r¿ene\' .in l: !,rLden.ir debrú
del ¡,iclo 6Drl'.
MONTORO 1I7
4r6 coR'tE DE JUAN rr Drj C^SlrLLA ANTóN DE
Rcsponde a lo que dixo que conen por bevn y conparu t a segunda, de coner matlares uedados. Prueva con Adán
945 «Para comer por bcvir «No nás de por un bocado
poco faze menester, que nuestro primero Padre,
rna. rú bives por comer
97o
engañado por la madre,
e conres pam morir; dcl árbol comió vedado,
nünca vi menje veni¡ fue con ella condenado
9Jo a quien co¡1e pan y agua, .r cenebrosa prisión
que jaDlás arde la frasua de do fue por la Pasión
975
sin carbón ent¡evenir». del fijo de Dios libEdo».
ro3 l04
.!20 12t
4OO COR'TIJ DE JUAN t. DE CASTILLA MENA
JU¡\N DE 4OT
(Clar?menre lc conccso
§e §usrentan con gün pena,
que ¡l¡ego roda vez.
,t75 y por ser .n mj veics
8J5 puso 6n aju¡n de Mená,
yo pensé de proseguir
to grrardo nrejor pár e".,;
ca esre mundo ú¡vieso
por quien non se faze cura. esta obra c<»rrene¡da
buclve su buen¿ vcntura con aqucl mesmo tdnror
48o munchas vezes zl avieso,. que va tras el corredor
860 cl que teme de celada;
que siencto prnrcipirda
"y aur a ego porque só, por onrbrc tanro prudcnre,
por Jo quc rrngo.
¡reci:rctor
¡ cgo por ser vens¡do dc orro nrás eloct¡entc'
de los que mrl quiero yo: dcviera ser acebada.
a
485 ego porque do esró
.oy fiarrco cu.rndo convrcnc;
Siqtrc ¿ @mpaftt
ca, si sé que bicn nre ucne,
rtgunas vegrdas dó». 8ó5 S1 con ]a grande pobreza
de 1¡ n¡i sabidurí¡,
Despúés de h¡be¡ rep¡i.ado uno á uno los no podré seguir Ia vía
drBü,,enros d" Av¡rn ¡r, Ia
i:::".:. ""6",:"H:.¡,Jbrdo,
! !,j.," y, r¡ rr.r,, rix
ral co,,,o Io JeJó
nn. r,.¡, -*p"",ia,, dc su pefeca sabieza,
como niño que se vez:l
lu4r de Mc;¿.
o¡¡rcp, ororx el Ie (on¡inuá. ión de GóDr.z 87o a mudar tras crrretón,
r ...-(
ngur¡
M¿n¡ iou., de .,,yr
ños ocup.rrcn,o. trr.go. que Jrbc cnc,b-7¡r ,..ttr
ns ¡¡¿ones de ! intt.,r.D.ión. Esr. porr¡ D¡rrc L\bli.rn.t., consiguiré su scrmón
c_t ¡ ¡,. pcro non su polidcza.
" ""uüt""*",.
sto. ta forrn: e*róficr. pcro d"¡: .h. r:,to l.r irm_
p¡rcro.'d exprc.ira dc MrDa
ción reitsiosr
fru ptu, -dcr por ¡(u,,,úta(k!, Jé (rudF
y bihtic¿ n:ed¡,ntc un tensur;e n,i, ,.busc.,.t"
Rcpruen las poétnas itlyodltioflcs, p,oilm la divina
Pa¡a lo cual no¡ i¡rvoco
PüJd e.i ¿d fantoso poetd )u.tn ¡tc M.
tic,,to d, las ciencias acostur¡bradas,
ptosigue Có, ez Maniquc.ua obn
pot ¿t,oa,.,t«dn cJa:p t t brcu pt\llir:
875 y las Musas ¡rvocadas
por los poetas rcvoco;
pucs este negro
mor ir
6to 9u( no r)inHuDo ferLlo,,!,
d<de reves con comn, 3ie.oftl,r: 3otüdo cn ¡u¡adiU2' ¡noncstr.ión , pu.t d. ¡odo ticn. la
3ó" ar¿,r¿: cmbos.ad¡'-
dispuestás panr bevir Dc$rc¡r unos obm dc M€n,..ó,rl{x¡¡ con ñtc v¡lór
Fast¡ los que de pedir soldldos ¿nLdos paÉ que tuerú der e! un cühisn,o .vide.tc.
.ubi.ros por c¡ en..rigo ¡¡ [cBe 37r
tD¡ile.,: pu¡rnud o prinror'.
eÁ .i.r.,6: cono.¡Dientos se E6e
sunbs, [.ra.los ¡ ¡nn c'nLosc¡di
'i. en
uñ¡ ré.hlcr dc comb^t. .orricnie etr rc i l¡ erudiciótr nnológica, ¡ l. que
.?{ r/¿go: reloro n'¿d,v::.cx to,lú qmb¡én habil Éhúncúdo .omo n_nun
rs:pm,¿¡r¿:..{rnrrdo,
rno¡rnro. ri.mpre. riñ;¿,. \tr,trro.o, 9,rc,nto,. só§
rd¡,'tz¿:'$biduri.'. .¡ri¡n o gensil los au¡or6 9u. to-
a" a.",ü,1¡ r(-,. ti¡-.Dt. cib.n tú¡s crislnros.
36e
¿¡ drr.r.:',, /¿zd: trcosi¡hbú'.
'"vei. 37¡'scguné su *móñ. dncurso o
PEDRO DE SANTA FE
Santr Fe p¡rece de origen erasonés, seguremeDte zaragózáno, y es el
primerc de los ¡utivos de esie reino que se incorporaron á lá radiciór
IiteBria y c¡ncioDeril cástellan¡;no p¡Éce cieno que Procedierá de úná
famlia de comros del mismo apeÍido. Debió nacer antes de r4oo, Pues
em )á ¡dulto hach r4¡8, cuando ostenteb¡ el úrulo acadéúico de "Bá-
chiller eo artes, y recibi¡ una aluda del Megnánjmo paÉ co¡tinuár sus
estudios. Const¡ repeti¿lemenre en la documentxcjón de lá C2sá Reál
como hornbre al senicio del Rey, is¡óÉños si como cab¡lero o coño
tunciona¡io: sabemos de su viáje a Italiá .on le exPedició¡ del Mágni-
niúó en r42o; su úkiru mención documenr¿l es de r43r cuando re-
pÉseútó al Rey en úD subasta de librcs, y e" orb momento le encargó
lá obrenció:r de un iibrc que tenia doD EDrique devillená:lá Perticipa-
ción de Sant¿ Fe en sus empresas cultuÉles y sos contactos con los es-
critores de l¡ Cort€, donde esiuvieón en está époc¡ Ausi:s Mát h y
Jordi de SáDtJórdi, esú, pues, bien documentada. En su poesía nos he
blá del e¡rbarco del Rey en I42o,12 enrade en Nápoles a 6n de año y
el aseltó á lá ciudád de I42t.vueltos ¡mbos a la Península, §n r42J se
hec. eco de lá liberación del infa¡te don Enrique. Cánia hmbién a di
ve6as d.ñas:Timbor de CábÉÉ, esposa de]u,n Fernínde, de Hiar (el
que sení loádo por Gótuez Mánrique),Isabel de Foii, Ma¡garita de
Prades (relecionad¡ liteÉriáñentc con Sant]ordi, Santillana y ótros nu-
nerosos esünorer, Sánchá de Lubitu y Leónor de Castrc, ¡unqúe Por
lo gener¡l igDonmos las circunstancias que 5e Élácionó
con e[as. Peldemós sü nst.o tr¡s el áño 1431 y es en la décáde anterior
cuendo hemos de siruár, vercsí¡nh^enre, sü acruación litemria conocidá.
En su obra queda parente la iDflúercia de Ia escuelá galaico cestellána
-de he.ho se le deben dos obms en gliego que no tienen otm exPli
ceción- así como de los recuFos kemrios de ]a époc del Canciotdo de
B¿erai por otre pa¡te, encarn¡ )a Iás nueqs tendencies hacia un¡ poesía
eleg¡nte, de tema amoroso y expresión con.isá qúe se acoBe a l¡s for-
¡us 6jás y al octosílabo, como los poetas de la corre de Juan II de Cas-
till¡ Como suele suceder con los poetas del ámbie.te angonés. no se
obserq eñ ninsún nomerto la ásnnila.ión de l¿s for¡ras eruclitas, a lo
Juan de Mena; lo cual, por otra part€. es obüo si considemños que su
obÉ es anterior a esras innovacio¡ies.
425
39ó COR'IE DE JUAN I¡ DE CASTILTA JUAN DE MENA 197
Crn(ióo sobrc kr! cf.chs dcl ¡nlor, guc derjca c¡ mü.hós scDridos por un. en MeDa) y. «,brc iodo, Ia p¡¡ad<ú¡ y €l en.¡denamicnk' y supcrP6ició¡ dc no
.o$trtr.cii,n ¡rcaizaú.. L¡ lengu2 Esi*.r nús oric.blisu)s d. tc .;ricnt.s delot o¡.c¡n¡ale! l¡.i.ip.¡ h on.ióD rlc lia.r dcl tiglo xv. Esquc¡r sró6.o:
(qne son mudx*) y h reió.ic¿ ¡p¡rcce pcndie.te dc t¡s rcF.ricioDc\ de p¡tabBs,
¡,1 38 J8 d¡ // 3r ri¡l 81 3. / d. & J. &¡.
esp..iál c¡re rc«nn¿ndo rl principio de cad¡ vsso el 6¡ ,let .iglicnE.
que ur c¡ráderisricN dcl uso dcl C¡x.Dr¿d ds ¡do¡,.Tr¡rbién .l"üb
rna 6(«i6.o. sin rp.d.io¡es textn¡les dc tos úhn¡oj v
ripo d; .sque_ 'r o¡¡¿rtr puede rt¡rr dor s.ntidos ¡3 Jrfi.n¡lo: e\pcri,ne.tr¡do un¡
que .onvicnen en er. .o¡tef,to: pE Jcmacióñ - No 5 iñprc3ci.dibl. cn2
vurlb que eDrpicz, epiriendo l¡ úlútu rüD deta ¡nrdúza y coü I¡s ri¡r¡s.tc.n_ Dre{lih¡, ioür¡r prcc¡ucionel, o nro- doble iñtcrprct¡ció¡ dcl verbo, aunqtre
l¿ce e"tre ésb y el c$ribillo limir¡.Ls al vcBo 6Dat soD rc.u6os pbpibs de lquel d*a(e, conreneEe'. Crco qúe rqui se p .ce .ónvcnn a los p.o.cdn¡i.Dlos
pcnodo. P e.e .onb si Dor .nconúáEmoj antc úú i¡t. ;- xplic¡ ¡¡cjor I¡ pri¡r.É: antc ¡os li¡tr- (omposiúvG de la .inción y r.rnia.
" l,rñ*i."rno..t¿l.qui_
no,, rn-,{rnre. Muy ¡l , on¡ñío. ¡¡ .on,ptc,¡dr¡ ,.r,.pE¡l:h.&dj sos énúncia.tos inrcntó moder.6e er c¡ oalquicr ce, .oh.rcnie
rc.o. (l u.o ,1. ¿(cp.ionñ dcsF¡Ja dc h\ prLhr§ (nú. ,",u,t,. p".
"r.,"p1". I+¡¿,i¡a: pue¿. tener .l scotido :orllido: .trs-rñado'. d,6l: 1nc inlbF
|.or: corü E5 u¡ oricn¡¡lirmo .¡- r. e. el diilc.to .nsonés. 'nDgnDb1 mis quc cl d. rcícxion¡bt. ¡)ó ó iEkuí,¡E di cscDh'.
rJanisnx) o arugon.siúo, d. ¡os qúe ? r¿r¿: 'icñ¡lé. con el
se¡tido d. i, p€.erii.nro, mcotc. E§
e{á nrprcgmd¡ cs¡ composición. '¡D¡gff, h¡cer ¡n ¡hrgo, inici¿r ún, ¡ir¡r¿: :r j¿rs¿: juzBu.'. quiá orieDi¡lisn,o,
¡rr'¿: rubi'. E5 orru orientatiuró iDe_ ic.ión'. Nótese que cl¡uro¡ rprcwch¡ '6 Ad-"i. ,1.1 .".,,^" I r.r.rro rl xl denos en su forma grá6.a.
quívo.o,luDqu¿ ro d.i ¡odo dcs.ono ¡qui e¡ voc¡L,uli.io de l" caz¡ d. .e oximoron, nrepar¿hl. d. h expreiió. :r.4d: 'c¿iA2' Es oticñblisño, ló
.ido eñ .lstell¡¡o prinnrirc- t¡úa prri I. ¿rTrcsióo ¡m6os1 m;s d€l imo. dcsdc 16 pruEnz¡16. el au- tri$ro quc .l ve6o siguiente-
, rJ.: jtri.io' .o¿l:tecob.¡'. prcpio dc la po6ia r.idi.ion"l_ tor deerrcll¡ aqui h con.cp.nn, ¡,é-
J il rccob¡ar .l juició ¡nc quise tc-
r¿§: !¡d¡'. En .srclhno e D un :J r:dld: '¡coruúbado, cxtcrto .
N
di.tr dc l. cnÍernredrd áDrorcsá.{nó dc
6 ./ r¡ r¿,i¡¿lo:
ar.aisno co c*a épocr:.e tr:ta ac otrc eñ .l
cuyos sí1to¡tus desasosi.go y l, L|l hmbión un ori.ni¿¡ilno.
',i.::
6Aur¡ de rve, Íozo de ori.ntalúmo cvidetrtc. pdida dcl .onro¡ cons.ientc de los
.r.ne o filar¡6 c¡ g.r¡eEl quc ae en 'o?B'¿: plBce cócpondcrtc ct scn- e*ados d. áoiño y de si n¡smo c¡ gc- r7 Este re6o rcsultr incompNnsible.
señ¡ pirá lir¡er á lls avci. Li .dns- ¡idó me pcsó . Ei siefli6cado d.t v.so int.rprcúce ,a
!rü..ióD .on ¡r¡i.llo y pronombre \eri¿.9uizí.'mc peió cl Jnror qu. no rTlr:.tui.Es orc aúson.*nlo. re,
Qulá púeda como
'v.rdádcro'. o¡ieDhlisr¡o o .últbrtó.
pos¿sivo áto»o cs yi ¡r.¡iziñt. er el scnú . 6¡0 (s, quc no v'o .orrcrpón- rt: ¡qui .l Ebo qúizá debr iñt.iprc p.o en src c"só ore(cí¡ de *nr¡do
.a*cltrno d. §E épocn, p€rc rori€¡, ta& en rl ..n.ido .1. 'Lment¡i.
4]O LOS TRAST,ÁMARA ARAGONESES PEDRO DE SANTA FE 437
,l
432 LOS TRASTÁMARA ARAGoNEsEs PEDRO DE SANTA FE 433
fion o r!:¡voroso;
sca to8
vcng¡ el muy más fa¡Doso,
faga cuanto fcr qüsier Per de Santa Fe. Fecha a la 5.1yo¡a donaTimbo¡
que, depues, ha conocer porque non roné coniat de ella
40 amor es ¿Entajo\o.
Porque partr¡ Prcsumí,
señora, sin deligencia,
Fn¡
sea Ia mi Penitenci¡
Amor ato c pode.oso, p¡rrir donde me Partí;
la cara vos pueda ver J e desí
que más ¡nro, cierto, ser perdonad cuando querredes,
vucst¡o que no por6oso. pue§ pena non me da¡edes
mát fuerte qlre Yo sentí.
CARVAJAL r09
NinBin daro re ha podido Pues mi vida es llanto o pena
.,y","^b* ¡.,.".i,;;.;. toc¡liz¡r sob*
ffi;:",:':.'.. f"":h¿jc. re§pecro ¡
sin lazer mudanga alguna,
libh que se re.puecrJ d.";,r;;'¿H::Tjil"i::?::hj:ff. faré como la se¡ena,
que centa con la fortuna
HilTj:.:::Yj",_Tl.cil" r",:r rey rcrnnre ac Nápo¡cs. De
5u
y en bonanga sufre pena.
;,;a 1ui I,
;; I .r. "";::-":,i:.,J:, ::* il:.iff 1,,:§:T,"j cu¡ndo muero porque bivo.
cuando fago amargo planto,
li iIJl"l,Xli'áHl'üi;.ffi i""il:'"1,j.::t-isnco: §on,b;nd¡nre\
,r. '.rnnirá. su ob*
cuando mis cuitas escrivo,
p¿Fce uno dc ros primerc,:ñ;;;;.;'il::,:'"
niLcion det mh¿r(e por
pues Fortuna sí lo ordena
scguiendo voluntad una,
faré como Ia serena
que canta con la fortuna
y en bonanga suñe pena.
Ciñ.ión basd¡ .n una 6süB mirológio: l. scn¡ qúe, scgún ú¡¡ ródición ñe
dicvlI. cr¡ bn pruden$ qu. c"¡r¡bá.on la ródnc¡tá.pu.s preveia h ncgá.Iá del
bucn richpo, y ¡lohb. co¡ la bomnz,, tcmiendo el c¿ñbio ¡n.üt¡blc;.d hrá
.l po¿t¡, pues su vidá es n¡v¿¡úbl.ñ.nr¿ rrnt..D.st ci l. pá¡adoja.lel v,?,¡!¿¡
.lo tntdo tóqrc biñ Eiqueña csró6.o: ,á 3ts &4 8B 8A // ¿¡ U & ad / 3a 3b
¿,{ 38 8.4-Típico de la .,n ión .onés co¿ ¿roe d. ú.s ve6os.
Tornéme €n su compañía
por faldas de una montaia,
suplicando si'l plazía
den,ostrarme su cabaña:
Dixo: (Non podéis librar
señot aqüeste vepdei
que supclluo cs demandar
a quien non suel€ dar nada»-
Se.rinila, sénerc cultiv¡do ohs cihco vcces por Cuvaj¡l. e¡ esrc .a@ siguc la
tFdición conés prcpia d.lú
seronillas dcl Ma.qués de S¡nrillan¡ aúnque la s.-
ra,¡ s¿, con¡o .Ua misu dice, uM vilana:.n órhr @nor6 no dúd2 .o pG
3.trÉr como blci a d¡ms dc h corc. Nó¡esc qu.. al 6nd, rodo se coDvicrte en
um .o¡r¿s üb.@ dc l¡ dá@ ¡rud¡ .D b@ ó: l¡ rmn. Fotu 6úó6.! dc la
canción, (on @s vúel6 y tu,Dd .éducido a ¡¿ úkiha st ot¿.3A 88 3A 88 //
e3dk8d/8d8ú3d3h
: ¿tu¿r'.: orr.d., eDs.l ¡da'. mcnte ! la s.du.cióD mprtndid1
rr dm¿"/a/:'rcAar, pretender',
n ¿s¿ldr' d.be ¡eesc coúo bisthbo.
3,?c¿¿¡rm¡¡¡: cmcñaune'.
e tibtur. '¡ab,.'i s E6ce. nrural- :2 lir ¿.:'po¡sís cuidado en'.
CARVA.IAL 439
438 rOS TRASTÁMARA ARACONESES
(lrnjrl§ auc .l más rntislro autdr dc c¡,.io¡e.o que, sin \onbra de dúda, ¡co-
91ó L for¡r del ro.ü¡ce para un¡.onposi.i¿rn del ripo que solemos.ono.er
.o¡ro úoudores«,- Dq(r di.ho, p,ú dos de el1¡s, tr, ILrb de h r.ir¡ M¡li¿
Fór ltr trnse,.[ dc sú .stoso,,{{bnso e) Mag¡áD,mo, y ére, donde r.E el É¡ú
po.o fie.oen¡e de el .reDnato d€ li il isa. Qnizá ef. p.€ced€nt. pu.¡o .o,
di.ionxr quc los pó¿fus ¡r c¡..1onero eligieran ¡ 6¡es de siglo el ronla¡.e, con
Dot¡ble fie.u¿n.ia, p¡r¡ Exrrr enu\ dcgir.os. Et po.d\, rn¡e.ior en lós nrtr.ls
.rnos, untrr ¿opl¿J, t¡trtr cl ¡trsno t..r.¡, y en rs w.4:l ,1j Fodc.ros leer: "Nm yl
!o.lé¡ l:zer peor,/ que m¡ta.nre !¡, sei,o. / e llevrrnre rrn seirora,: ¿aludirá ¡tui-
zá r l¿ ¡ruerre Jel M3gnánlmó? En ttrl .rso, ambrs .onlpóii.¡Dcs scntr, pore
rior¿i rl27 dc}.lo de r4i3.
ft4
PEIl.E TOI\RELLAS () TORIIOELLA
Coplas fethas por nosén Pedro To¡ellas de las rdlidades ,lc !a: tlous
CaraláD de n¡ctrDiento, fu< uDo dc lo' prnnctus poeras .orteeoos bi
linaües, de obrr extense y abierra ¡ rod¡s l¡s influe.cias, t¡nro l,s Je
orisen c¡stell, o, como Mcn2,.óno ias de origcD cár¡lá¡r, como Ausi:is Quien bien amando persigue
March. Eo algunos c.sos ¡l.rnzó Dotes de gran orighalid.d tre,lte á dueñrs, a sí mismo destruye,
ambas rr¡diciooes, como co la elegía a l¡ úuc.rc de su hijo, tvó. Ade- que siguen a quien las fuyc
más de s! exte so .¡¡cionéro, siguierdo l¡ úr.ticióD tirereritr cD boge e fuyen a quien las sigue;
Por estos airos, cs también a¡ror de uDa noráble coleccióD de cpisrolas .
J non qui€ren por scr queridrs
en prose. La ¡bu¡d¡Dre docuñenBción sobrc s¡ vid¡ sc cxriende eDtre
nin g¡l¡rdonan servicios
r4l8 y I47J, su poducción lirerári¡ d¿rable, e¡rre 1416 y ra8ó Esn¡vo
vi,.ul¡do, pri¡cipaln¡ente, x la cofte dcJu¡n II, r quien rNió.ou IeaI mas, todas desconoc¡d¡s,
tad dúraDte la guerr: .ivil cir¡l¿na y de ( uyr prote.ció¡) sozó; pc!o. se- por sola tema regidas
rcpsraen sus b.neficios.
sun l¿ do.umenración consc.vad,, esrüvo al ¡¡renos dos k.es . li cor-
te de¡ Masnánnno y se vnrculó de divers¡s n¡rnens ¿ los poet¡s de 5u
corre, por ejeD¡plo, p ricip¡ndo eD kx elogios ¡ Lucrezi¿ d Al¡sr)o; du- Donde apctccen Ios ojos,
nnre un tiempo, en los ¡ños dc su .cbelditr, p§maneció Ju¡ro .l priD- siD orro coDoscimieDlo,
cipe de Viáná. I,am l¡ r¡dición poéti(a posfurior quedó can.rerizado ¡l¡í u el consenriñienro
coño el euror dcl Mdldezir ¿e ,iurcr.s o Copl¿s el'r lds «littads ¿¿ tds acompañado de antojos,
.lo ¿r, una sírin nlisógi¡¡ que reúnc el .onJunro de los tópi.os ¡ntifc
¡ninistas propios del sislo.
c no es más su bondad
IJ que vana parenceía:
a quien no han voluntad
muestran que por honestad
cont¡a§tan ¡ su porfia.
1 ¿6.üdi.lú:'inBo6s -
¡ñ h¡r¡¡¿¿. .úro4 Jición o af€.!o .
3 i¿,¿: obsiimcióo, porñ¡. idc! 6ja '7 l¡o¿6¡¿¿ honesti.¡¡d'.
'3 a,rr^/¿r: tsnt.n . porldr 'insis-
e ¿¿¡¿lid¡r: 'bieod ltcchos LlAui.¡ - tcrcia t¡po¡tur2 par¿ coñseguir uná
'¡ .o,@i,,iúrd: oteDdirúcnb' o's!- cos'. Ls d,¡8. ¡t er coñej,.l¿s por
q!i.n .[s no dcse]n,se.xcuen eD la
rJ
p¿reru./¿: lucimieDto, bodo'. Pn e- honcsid¿d p¡r¡ no .o4sponder a li!
dc ser Dn .ihl2nirno p(tensiónes dc su5 gal cs.
446
448 Los TRASTÁMARA ARAGoNEsEs
PERE TONRELLAS O TORROELI-A 449
De natur¿ de lobas son
fo ciertam€nte en escoget fazen la paz en secrero;
de anguiles en ¡erener, dissrrnulan l'cntendea
e en conrra.rar! de eris\óui de¡uestan lo que desee¡,
no¡¡ esti¡nan virtud ni abteza_ fingen de enojo, pbze¡
seso, bondxd, nin sabet 3j 10 que quiercn, no querer,
25 m¿s catan aünenteza, e dubt¡¡ cuando más crean
talla de obrar o fnnouez¿
do puedan brenes haver Por non scr poco estimadas
cte quien mucho hs estima,
Tened ¡quesre concepro, faziendo dc ones¡¿d, ri¡¡ra,
amadores, vos suplico: 6ngeu dc mLrcho guardrdas;
3o con quien riñen en publico mas con quicn las r¡acra en son
de sentir 1o que merescen,
sin deteÍer $la¡dón,
1.r persona y coraqón
M¡turque *rib'ó uu Épuñb ..hf. J s@f¡: e¡ pbp,o Torrel¡s hubo dc 4S ¡bandonad¡s ofrecen.
"¡@¡ ¡" paünodia (on un R@tuiclb .n prc\, .n deteoa d. t8 doh6. b,t .át^_
I
relon e? "ú ¡opr^ quc d den d. ¿qr. 6 .añouso.yz ¿ 6n de 5isró e; roüü,
En Br.Dde el€,o de su compo,icran quc.,ua; aet Muchas, po¡ non dcscob¡i¡
tncin¿ votüo.n d.rcbá.le
B muj4e :¡m enb¿.go. trs do\ e.mf.. dej¡n p¡l¿din¿mente algun¿s faltas secretas,
ronoo sr poem¿ no chrc ouc en er
- smo un.toFio enLubrertó dc \u arru. qu.,crU,ye. a las personas discre.as
9u. ¡ *;e,1,.,.,.in Lf, potémc¡ je_i,ü p;do
lo\ homb,e. rú\ d(G(o. de
non dcxan :rI 6n venir;
::1: .T'I".."-"--TI :"'m-m v m t'no de ru.rnien'ó erlibl,o¡úr; po' JO bie¡ las demostran amar
mdor. ro¡m¿ Fúó6(¡: ú, s¿ sb sd 8, sd s. s¿
p, s; e que bondad tas detienc,
re
Vqso ¡ip.r¡n¿Íico.ó ermlladas e¡ los mas con equellos tracta¡
B¿Júrior medicu-
'o Es.ogen, como ls lobas. d mi§ ha en sus enganos lugar
vil';6 uná r.¿dición bic¡ .onocid¡ en o
':r dúk2¿ eit.z'..exceteno¡_ oe. lo que en secreto conviene.
rec.ron o
'zr ll deüa eoEe 16 de_
ansula sc
dos y Bulta ñuy diÍicü de qeñ.r: 25
catdi..'ñiran, epmin7r,. d,in.rte-
S¡n Jerónimo .onEibuyó ¿ ditundi; z¿:'ocasió¡ . Es .aialanirm.
sb experiencia aDi@üsrica .¡ t, :6,a/[. csri documentrdo rr 'ocnlBn Io qu. eben 'o lo que ¡esÚ!a. y¡ ¡nás tiempó .l.q¿l,rd¡, o
en ]nso
Ed¿d Med,¡.o Es !oibt.,5in emb¿rqo. né, cón e¡ senndo de p¿to o c¡D so_ lecompensi p,n el e¡amondo, lo
quc h .xprdón knq¡ et lcnddo r;- ]1,l.ñrcs¡¿n: i\ftúaD'. .ó¡.cden ereg1rid¡
brc el que h¿cen
ñrio, pues se ob3ena t mbién lna -¡a- ,,- -L-
cuen6,o pe.o no he do.u;e¡Edó ru /¿úovrd,:'maDi6.sb¡. p.uebr.'.
ñdjc'ón segu t¡ .ü¿t t¡ :nsüJ¡ ,o§ oba. ltanEr.a:. exenció¡
¿¿ le o,er¡¿d: honeridad . Colwe.tnh L¡ supresión del ¿ipto.go !¿ por la vo-
b.ne el «bo con ht tuea que pre_ o,tibetai c! ¡iúd puede se. nuá,oe,.on el in c.l ¡.s hrbitual en is copüs c ál.n§
nere morú ¡nt6 d. iotb,lo:o@ Dosi_ r3 tido de convierren la hón6iidad eD rn
.oe?,o: 'opinió¡, coDctusión. iui' j:
b,üd¡d es sn conEnin¿óón c;n b cio'." E.u6ó reróricó o unjucgó'. ,r C¡eo qn€ puede interpr.rañe:
réhon, dc I¿ qne r crcir ouc Dó.lil ro?,ú/í.o con acenruacióD +o de ,r¡.ro j!d/.,¿¿¿r:
de eftr niuy '.on ¡qnellos E¡os úer¿ lugar eD r§
dercner ltr ru(h¿ de nn l.da. El vigil¡.I¡l pó. ia famiiia. engños 10 quc .onvie"e ren r secE-
::.o,,,c,a,:.e!,ur, """i^ lmbjó en h ¡.entu¡oón d. l8 p¡t¿ al-a'z .n tan / d. Í¡ú
oDone§e, el &c bB tro 6 un¡ exc.pcrón.¡ e¡jslo¡!, lo tt". ñ.ren¿
'co¡no quie¡ barrunr. lo que mc¡¿
: (o i cón sus rrru¡É.os .órsiglen [e
rdr o eruo (po,bt. ca;t¡ñi5¡m)..uEr y luc ga. al 6n de 5üs ¡,¡ores mnrcnie"do
expr€norenr. ¡urori¿¡do, por .en,
h¿büdrds défec,qs son b,€n .o.ó ghplo.porJuan detEñ.m¡ y por Ne a sabjeDd¡s de la verdrd r.jpe.to ¿¡ secreto rú d.fe.tos o.uhos. Ii eF
cid,s y fúéron .xhordin{i¿mente .le_ ¡ su natúalea o i..li¡aciones. trcf. .s mly oscura, y .sta i¡rerprer¡-
t¡rUJ..omo quedó drcho m:\:r,htr ó ai r/aerer: etener'. O so,gue no st .ión ha exigido una .oú.c.ión.
PERE TORRELLA§ O TORROÉLIA
45¡
450 LOS TRAST,{MARA ARAGONESES
55 pot narnr^lezn
n¿turdl¡r¿nt¿.
Mugcr es rü animal
J7 ,¡d¡ J¿m,6: indis.--.t3i.
"7 ¡üo,idr: l[oDJear'
rro que <e dtzc hombre inlPerfe'to'
s3 ttouibles .dtdn?n¡c:'co, ceieza in- 12
?a]!Óft\ .\ aragonesümo por ¡rocrerdo cn el clefecro
.o6bnres, vólublei ObsérveÉ nue
va¡nenre el .atalaD¡mo sán.o dr la ¡ !,¿ridd ó i¡,r¡6, sujuzsd¿s
súp.csión dcl diptongo. 7i r¿no¡Io: doñinio y digridd del
ie l,ot,¿,: !e wuetve¡ ; ñucvane¡¡e. el ¡!,r¿.á',lor'.nÉ:ñrdoi. úfter¡ric¿ de los .opis(¡s 'aálrn6
''r ¿, p.§J \n Ll'frrse ¿ un ltrdo oi
o.,or.p¡r, gurrd¡rk de L i$esu
copútr ha redu.ido el diltonAo 7ó ¡¿"¿,:1ieftn', nueE oúisióq dcl
6: .or¡iftr, puede sÚ.rtur d.l.op¡- diprongo. r..r,r: creenciás, líneas d€ ¡d¿d ,;ple \u' . endñ 'on micdo
rá, pu6 no lo documento eD los Alo ,- ,,,.vo 'p,c{o, n/nih ¿ 'n,l '
'JF'Jo roe lf, id.¡ de rr la mujer un ser nn-
77,/sit,,: ¿donur, hermoseai, pero oLua'a,,.'
ó4 ¿-.,¡14r: e¡rDdat, trrn,a Dredie hnrtié¡ 1&. itui!€s o .osnréticoi. "g.".ao.,-"t
o: z",obrI'. L¿ JIrerJ'r'n nerl¡.io ren¡ooh ¿ArÑóteles v fue Óu¡
¡',,¿,i.io'a: e¡rbáu.rdoÉJ. ','.r,Á: idi áo¡i, !t. la ú¡oBinia ñcdiev¡l
val dc cnme¡da¡',.ón orog 6r .r, en la o ografii de l,s alv¿.jla¡es es cr
452 LOS TRASTÁMARA ARAGONESES
PERE TORRELLAS O TORROELIA 45]
del buen cator narur:J;
aqui se enctuyen slrs m:ties r4o vos sois la que deslazéis
y ta falra del bien suyo, 1(] que conticn€n mis venos,
rrJ e, pues les son natu¡ales. vos sois la que me¡ecé¡
cuando sc demuesüan r:rles, rcnombre y laor cobrén
que son stu culpa conctuyo. enrrc las otras divcrsos-
tr5
SUERO DE. RIBERA
Respuesra de Sue¡o de Ribera en deJensión de las donas
El úri.o documento conocido sobre su peison¿ es un salvoconducto
de Aronso el Masnánimo. de r44ó, donde le llan¡a ,ol,¡len. Quizá estu- iPesoltn.i¡ Por l¿s lengtrrs
vo t¡mbién en ta corte de Jua¡ ll de Castila, y a veces se h¡ supuesto que fabtrn mJ de l¡s don¿sl
que d.bió conponer en la de Ferrante, sucesor del Masnánimo.Su poe-
5í. es rica y vari¿da: eD sus se¡ranill6 hay ecos del doLc i¡,/ ,o,o, escri-
Non sé las rales Personas
por que dizen c1e 'i mengurs'
bió un poema para la educ¡ción del cortes¿no qur veremos lueso, un¡
misa de amor. uná cánci6n co¡ cit¡s de versos tmdi.ion2les (atribuidá a r mosrrindose m'rldizrentes
veces al nrarqués de S:ntillana), otn en ál,ba¡za de seis dan»s napoli nor Dor vi¿ de iusticrr
tanas y diversas poesías amorosas, que 1o ac¡editan como autor fino y ,-,. ion sobn de rmltci¿
cridadoso, ate.to ¡ no desbordar lós lituites de lá discre.ión, la ñesúra o Porque so¡1 imPotentes
y el buen rono coItesnó. Unos ve¡sos súyos tuercn .itádos por aiómez
M¿niique y por Atvam de Brito,lo que muesrÉ su popúláridad. Sostener cosa tan mala,
oue nrsce de vil tonge
.i hombrt de buen lin'ge
es tacha, Fi Dios me,vala!
Por cierto mejor sena
razonar a la comun¿
I5 sin dezir ¡nal de ninguna
usando de cortesía
Ft
Todo hoñb.e maldizicnte sn.m dr Rrbcd .( rnuv drJo ¿ h cen'un ' on@ lot rnrl6 'orrcuno!de 'omo r' di
courete tacañería. ,:l:ii:.":-';: i. . ;;;;'i.,^n rF' o, a u,dEd,d muv rnk'(i'nre b-
¡-¡-, -"¡c'¡",. ¡.',o tr. ucnr"n ' Átell¡no oB Poñri meno6
cuanto ¡¡rás de conpañí¡ - 'nr É {¿de vár'i¿?r' 'Ardrd-r §n
i,,.lll"-,,.,,, .",i" "r "",t uilto ¡ Drso de %rc¡"
que nos es taÍto plazicnre: ,,itri,, .G. , ¡bcn§ (l 'Do(rÚrl 'lc Acn¡l'z¿' d' Hern¿ndo dr Ludu'n¡'
45 pues de ducñas e donzellas ;;; r: ;;". i;';; ¡" opo. re deüemo' un' IrrsJ 'oñPo'r rón r,Lev
"rc
rnal haya quen nral ttixiue :,1.';;"' :;, ;i;;.' ;,,r.j ¿*- .*' qectedst'Á--*'n¡o r"' ondx'on" d' r"'
P'nenr6 der'o 4¡
y también el que lo oyere il..1;;,*i;.. i tr'qr rg"'' r'b* r¡'
si non rcsponde por ellas.
,","i. -""1,. v .r' unsi,,i i¿.ü. (¡ rbren ironic¿ "r'nu'l'o§ Punlo''
rrcniz¡ d6Jc er^PJr¡c
oe
i, .,, i^'.i.i'L. l.*"'. t"qtr;m¡ .rró6'0' & 8ú 3ú & & & &'
:r¿la.J"^unro.. .e lr\ eulc" r.'u.. tuliu(Ñ m
',rso(ró\' Qu-¡ló ¡o
prcn¡Ó
trnticu.do .n .l . r.I¿no dcl siglo xv, f¿[aronn'.,¡.i:'«!tp§ .
'/¿ r,¡,
"' el .on'un«,
a. ," .**.,n..
¡lc l¡s
'r¿( t'sno: ¡sÚJo v
cl h¡bl¡ y. ñuv cn P¿rn(ul/r..n » rc
:ú¡qúe se lrr co.scrvrdo cn arusonér az turñ.nd:'baje¿!, vilcza . sesurr- "**1,.
6 .xrMrümen!€ ilústt, d!§nsui Plic¿'
y .¡blán.Ó ni."tc orro .¡át2ninno o
do rrltrfn ¿l dÚ'J¿do: h¡ceBc el ent¿-
quc a, .r¿.,,,/d,if¿: ¡.firi¿ndose i lis nnts
rr_ra Si hs nnúeres comphceD Io
.l hon¡brc pi.lt d€ .us, et hoD)bc re, jc.rs, .otr¡p¡i.ns dc aquel¡s m¡tdi- 'r n.hl. $b.c una de l¡5.:m(re_ r¿do''
,l'-^'a ".' *f.r',,r*i rt',-." '1t¡b¡Frr e'F{tdo' suÉdo
(?)'
sultá .u,pibc de su deshonñ. Nórer- .i.diei.
l
458 LOS TRAS-IAMANA ARACONESES SUERO DE iIBERA 459
JUAN DE DUENAS
I tt9
It¡ mo ¿¿ antorl
E<tu\o dcd¿ ruyJoveD.'l "crfk,o deJuÚ Jc NJvarr.r. r quren.ryudo
(.{' I' pluo'., y h. p.rdr , .r',-,,flict".,.*r<ll,no'.Jr,rr., AlvJro tl( Err altis ondas de amar
Luna. EDtr r4lo y ¡¿¡¡ se le docuntnu al scrvtio dc la corre MErn, navegando con forturl¡
doDde estc ¿ño ejercn cl carso de n1¡esrrcs¡la. TanlbiéD N poesíi se al tiempo vela ninguna
¡lá¡ifiest. al servicio rlc la c¡us¡ de los inl¡Dtes dc Arasón, ¡l menos no podiendo comPortar'
desde so nrter.ámbio d..ophs.oD cl Marguér de Santillaú¡.n ¡429
):ln ¡437 fue prcso .n trcció¡ nriljtár; en lá cárcel conrpuso, al parecer,la
contrarios vientos a Par
Nda de dúor. Ei I4l8 y r4l9 se le docur¡ent, al servicjo de AtfonsoY fatiganclo las cntenas,
dun¡re xu c.mp¡na nápolitáná, y en esrc m¡nro áño re.ibió dcl Mag- con vel¡s buenas,
"sforcé
nínn¡o u¡¡ amticca.ií» y liceDcia prr¡ volver a Castilh, donde pudo lna§ no Plrde contrast¡r
cstar en ¡44o Al parccer, cs á partir de esre ano cua,do perdc,nos ¡le6- al gran poder de mis Penal'
nnn?DrcDte su r¡stro y en este it¡rerv¡lo se le pucde eDconÚar t¡nto al
servicn deJuú de Navrrra coDD dcl MasniDino, ál igurl quc ta D1¡- Nave de gran onilclanqa
vorí¡ dc los poehs que asocian¡os a estos reyes. Es autor de una erte,¡- 6z por comPis nrvel:ndo'
se póducción y sus rclacioncs liter¡ri¡s le pusicron en coútácro cor los
en ¿n1or torohc¡ndn
plnrcipales poetás y personajes dc lás corte! c¡stell¡n¡, uavarr! y ¿rago-
so cimi€nto de esFeranea:
nesa en tl scgrndo cufto del siglo xv.
las tablas de lcaltanqa
rj iunr¿das .on ctis.r"tót'
enrpegrd:s de mzón
cn caxa de temPcr¡n§a
srrmndo justo el rimór'
ll ¡u(ú J* ol,( nr J.rJn h¡' rt ro oÚ¡< (o'n' cl ñ¡uhrgin 'le "N n¡!t' 9Ñ¡r
{ br"n romo
1.1i,.,",*,,,. ' r, -,'*'" dcl de cre 'noriv'r Po' rtrn' recortco-u,:
,"".ili.-',*'.'.¡ no( c'qucn¡'"{ r 'rtrvñ
',"' etr l. 'Pr 're tl' lr rle¡:''n¡ rn ¡sr,
tonvc'-o't 'n
r¡
i, .i-.i. ,¿" .*--"*,r ",,o "
:il:i: ;*1:ü",i;. ;i,"".. a*,.,u' r" **'"''il::;
lc -"r lt,s.r,lúllco' § " ro ¿7): lLksu v'cnc r¡ rcnr
i:ll:;T*;i
I ¡¡ po¡
1,"';" J,, ,";,,;";.,.., -..n -r . *o. r, "q"'i'.r'nL'i¡ ''iñhür, 'c
'/,{ ,'" n.'.rJ p(!ó.rl'vcu"rn Nlr/v'u' J"rrt'rJo"( r neo'(11's'no'
rr{¡gu"io'Po' P'r_
'1-iiij),A**,,"',.'
,".,.,t,..
:,i'i"' .
oe o'
's<n '¿rJl¡¡'
,"r. p,. mm (z cn sE cno' r v en er er¡o'no
.t '.'i,i i.',..." r''r",,,**
,"i.p"''r' ¿nEon¿''our¡iPo! rr¡n r'rternro'"
..;';,, , ,,.; . '' .J:'"or". .
.t66
468 LOS TITAS'TAMARA ARACONE§ES JUAN DE DUEÑAS 169
, Lo
r\) de
tual. srnor. me dc:rie¡r¿;
lal guisa me embar¡r¡ mas de aquel cimicnto noble
qrr,. la, on,tr m. drn .:\.¡. en csperanqa fundado;
r85 pcro, señor muy loado,
tJ. rlonrJñ¡5 y dc las ¡ablas quc Dre sobral
i¡ sierra
5e n¡e fze desear:
nin de aquellas que se cobran.
160 fortun¡ non da lugar
no puede ser acabado
que pueda ro¡nar ta derr¿ si vu€stras manos no obrrrr.
nin me lauga de Ia mar
r9o porque vos pido rnerced,
En esra vida prJescc, en merccd que mc ayudéis,
Rcy poderoso. nri alm.. defsDdáis y amparéis
rój qüe ni¡ l¡ rna¡ faze calma tras !.ucstnr firnre pared,
nrn I.r pLy.r ¡¡re barr.ce; porquc los lazos y red
¡nres, señor, e§rablece r95 do la forcuna rne gría
(rd¿ cuJ delrs por J rompa vuestrr señori¡,
n¡orr¿tes penas r Dli: mi scño¡, si no, sabed
r?o €l nri cor,lión Dcres.. qüe la pla}1r se desví¡.
dc ro.lo cuantá serü
F'in
.1o, r¡ü¡aDdo
como cío
nlientre más ."jto.h b;;;. Si Ini le¡gua dcsvaáa
)' que se ro¡¡rpe l¡ sosa 2oo con la gr.rn necesidad, -
r7¡ del rnás noble tie»r¡o"nrlu, la vuesrra sercnid¡d
I{ey de sumo podeúo. perdonc lr culpa mía
qucrria muLtar dc posta, con discrcción y bondad.
n.rvegdndo po¡ la cosra
cn algun 6rme navio
r8o clo mc v¡tg¡ de l¡ osra.
;u.lyu..c,ñ,,,:,,
rrrrnr(s de AnBoni p$rndo r ttrl¡r,
j. Donzella iraliana
p¡m(ip¡rí., ." t h.,;jil;,;;: que ya fuiste aragoncsa,
1;li'i1,,11""5* l:'1"1*' r' r"r s'"",.',i r-n¡rc ,4i8 v 44o
'os
eres tornade Gar¡cesa.
. . d.r M,"§"i,;;".
der periodo r 14: L144i
;i"";:.;:J::: ::;lJ.i:l:,1,i:* ll,:l' non quie.es scr cat¡lana.
cn ¡¡¡r fue ¡o,nt ra'rt urrro
poe,,,,,.,,,*" .,". ..,1:,^1:o hJ\rr r4'r, .rc rrcpc:
(,¡urp,¿ co u,,J de n^ J Salud. Rccomeüdación
.lepue*o. sigue --¡,;,¿" a", cn que tuc de mí non recibirás
T"^ i.
oe
*"'n,0" .., I .,.r. d,,
tra\8) \iguió
.i ;;;, il:,l,ni :i::'iiÍ,:,T:
",i",,11.,¿ítr'^ ¡in tú me la mandarás
reniendo tal opi ión;
^ll-Dso rt l¡do dct Du.w- r¡, h,'o
J.,r,. o ,,, s p;_,"., ,,,- J.;,1"; n qu -D rú fázes como Adñana.
rio r keo. r,*do,o\,.r",^,,:;;:;::",::, "., '---,J,iR..
;;,;éi :".':,j,Íi;l :: :],:ll;I; ro enemiga ginovesa:
coho u,' poeLl que doDrn¡ jar tornr¡s eres tornada frances¡.
Ln¡, pJi¡.xnprtu.,onjrru..:on- v srr qk -h. Jero"-
r¡
¡rrcó¡,,". i:r'ccro: non quieres ser catalana.
rr., ¡¿r,.,, r.,'.¡ ilrr.. :'1.:1:llil"Ti:,J.1,[,],
_*rr,ió,¡,rorrc,
cJrerJ,rr) y lJ Jinrijrció,, J.
(o ri'nbr¿n h p¡ródiJ Lle (erenk¡¡rr5 ",",t.io.,:,",,iJ.,;,;;:;.,;;,tj;I;i":,]:
si.m( ,. UD d¡klá o 2lb,lá (É un dó.ú,i.¿to (lic¿..iá. cú¡á de pas,, e(.) ú¡ qu¿ r h¡-
nú\, dc Jmo, sue
rros h: uesrcro rnconrprc,,
, ,, ."pi;,.,r;,,,.
i;;;;i"l'::i:.:-,unr ,odo.
da coúsar ¡lgúD exréú¡o requeribtc eD ptrerbs o ¡duanú. El póÉh ue ese .!
r , {,* ;¿;;';::_1T;:1"';i.::li:,P.r,-n,,.ú qtemi pam drnunci.r públiceente l¡ .ond!.r¡ de lx f nilu C,Bc.iolo
rersoni6.xü c. s, h,jr Mrña, cond.str de Are,ms, qrc prti.ipúon en la (be-
&i¡, d. los b¡roD¿r (:o¡¡n Fera¡tc,l4o d.l M¡sDí¡rnno _v N hcred.¡o en l¡ «L
rcn! (le Nápoles. Los Fbeldes (tar8-,aó¡) rpoy¡rcD ¡¡.and'drtub d€Je2n dc
A.jo¡ al trcno D¡pólna,o, dc ¡hi .ljucgo de p¡hbrs del efr¡hillo Es posiblc
que el .ontenido $tni.o d€l poflna ¡dquien l¡ lbn¡liacióD n¿g:rivr ¿el €lo!:io
co¡tcs¿no Forñ¡ e*ró6.i dc l¡ cáldón .ón /.rorx irr¿gxlrr (¡,4 .eB 3B .ü //
Ji Lr rnr.rprrrcrón r,lj\
e¡hp¡e ru óc
Rc.uérJ¿rc (Án,o
srcr. recur.L r 9 u. L u. R.r¡, dshoxp, ú(1 lv 2r),
€qu¡prmbr etbrnJo tubetdc y
dJ por rtrrgu,nr.sc\utrj¿i , ftrüeevj ¡¡qchno
.on uru vco o rclgron, ab-z:ria
¡.'r r L aJnItiJ r{r !L¡Eucx¿r su r*.
pu.¡, rbju r¿r Jct c rntj úmo.Exr.¡ v{-
Ll.nrplo Jeb¡n¡ ¡rcrtu¡r Mrtu c¡_.-
so: iisurnres, (t
.io¡o prra gue t¿nlPo.o.th h¡cieo r ¡ocb ¡¡E
s€ .,fiL(c
..q sobre sú aanritia u¡, có.du.h veF
usr un DEn§¡j. ¡ F.rEnE,Drob¡brr
n'mk dc son,c¡nlcmo v GdctrJJd
CúnzosJ. cn .rc ¡r¡o tJ rarLrcn ¡t rv
F.tor. p,e- nr rq",en tos fmn.*..
LJ pr,.¿Ad o p n.ee \.¡i l\rbEl
¡c-(J¡rrmonr $poi dr Fqanr.,
lonto ó.e cn Io5w. rr s". h áccDr¿- -rt
hn con esE tulhr. Elpmble,,u 6! ño rcmp¡o nlás ¡nrpo(¿Drc de I¡
¡tr'Eu¡ Rom entE
u,¡x¡ ft el dc¡ Ávrnüno. habi¡ .¿nI
otu¡Ar¡los 7''7J Estc t/t:¡s d.pénds dé
hibÉ dr enrendcr* que hs in.¡¡¡¿ tos r¿ d.¡
Lroncs Folíh.rs d. M¡nr eBn
f,uto de
vds r¡iido 6: é húr-
¡nr€¡ior El 7, No hc podido dcumdta¡ .¿¿r
ortu npo de ¡eL(ronc,:Js permr.
.onrruidñ por los onr¡nur, sarz .-. inclu$ Ér.g¡d,, cu,lgoi.r
su ¡r.xte ron sus ¡tiJJos.ptrE po¡.rJUhE
bro co.á, p.6 ¡o F¡oce¡a'. Rúh.ic¡:$¿t 6aipa o \obesrito'
¡oDcrlo el enfirs d¿ d..I.¿rtc bd, L prcrecc'on Je t¡ d,or t: prinut;.,
un.'crorr . ste peBon:Je. rde»is,le 11 tttsa d.be scr 'hi)n* r^'. t*l.nd: enr l$ ieñas del dcstinaúio y d.l É-
r¡nr.n.'ón r DirE n¡ij ,b¡lo. .on}ül¿r¿.ión d( cru,l2des Je¡ L¡.ro '¡l.DD : .n * ido éricb, procc- mi¡..t.. que s¿ d!¡biu en ¡¡ p¡rr.
A ft¿És de 6o ¡lusior¡ bn €ru.tr¡ y d.nt. d. l¡ S¡toni¡ d.ro¡ d. ¡¡ €É un¡ €
- ¡t. L odn __, / k rñinto:.tt re \urr, lrpiJ in.nr ¡ M¡riJ Crm..róro tr
Emb,¿n
'nf..iór,¡ lós hibi
plcg¡d¿ s-
.!(rdo ¿ Lu..ccr¡'.ó o^,,¿:,.ra¿ñr o dlárn .r{'e2ó d6¡gúndo bE ru rcvtu y s.lld¿.
Econ<rl'¡r tos dós pa¡u,los t¡nr.s d. lá zoDá occidcDral dc le r.- 3ó d€ ipellido Crr¡c.iolo', .st.U¡-
Erí docuDrDt¡do cn c;ulán v s úrD¡ suerB
cn it¡lir¡. n'po cndo que nó te"nrr;,erd.
.rvr,, tual Alcmni¡, auDgu. ácabó iñpo- niando l¡ orosra61 d.l noñbE cotu
i urn¡ cúnro üo$ d€ b Cúrid¡J niéndosé . r,15.ó, múy 6.cüent. c¡ err cor.ieñi€ €n l¡ époc¡.
483
482 LOS I RAsT,ÁMARA ARAGONfSL\ JUAN DE TAPIA
t Es¿ es l¡ fódDul¡ usüal pán diri- .oD,panrlo .o¡ I¡ drn¿ tieñc cl pre-
gi.sc ¡ lo5 njemhros d.l¡ .ase ru¡I. .edelE de (iuido Guinizzclli, que 'r r,^,,.¿ truD{u{ cn er' ¿P'rJ lodir :ar.l¿r órcoü.r\.'úiút¡lnrc'tre. que
rcnr,_.t senuaá üe'rcsm :qui h'uri 6ro d' r'
a El sol y l, loz cstib,n cn l. raíz d. h.bia s¿suido Imper¡a1 en .l ciclo a
5u !'ori -, át emn l¡ 'ut'd¡¡
au. cnten,l.r 6t¿ ptrl¿bn ún
l¿ 6tétic. medi.yl, y 6i 10 ásim¡I"rcn E!úella Dima, ád¡br suü¡.Io. j, rp.«o.*tc,'oi P"* d' L c:- rc [unn'osiJ¡d v l¡ b€ll'a rno timbtén
ldr poc6 itdirú6, qu. d6.rilrí¡o ¡ nr ,p¿¡r¿rdldre: tu6idoa. el quc pad€-
nudo l¡ beuea feoenim .omo luz.o (c'. EI usó de los p¡rricipiG de pÉ-
rrl', r , ..nxrul¡cion dc rútnnnos
J T¡o,biéDJuaú de Me¡a co
p¡nba s€Drc r. puso dc moda iÉs l! búnB rr uú ¿r¡conesh_
Jnritéti.os es un r..u6ó tíPico del len ',,:alle:'sPejo .Es
su rhnB.o¡1¡ lu¡a e¡ la.oñposición .ión d.l leosuajc poéüco eo ii.npd
Mtr ñós .l,a 4w la lqL lur¿ EUvrdoE*o que Pe(¿r¿¡ re
r: ,E¿¡d,i¿: Puerr dtl¡ntc 'nonr_
ó t¡ ¡lüsión ¡ I"ír, p,o t, po-; dc h R¡J¡ Eird
D¡a.a nó h,y 9u. .n- ro E,.d¿,m.id6c ¡ l¡ dam. Do cs.qui l, Con 6rc scnÍ!'l' \c ''lo'unrtnr¡
reñd¿rh en l, id¿nti6.:.ió. mnoló un¡ meáfóh prcced$re del DruDdo frecüentcnaittc Y d'sdc úuY
hüguo
.o¡ ] luná, si¡ro que, <oü¡o .¡ f.údal, sino untr expresiór cn su s.nti $Pecto" i['¡P¡z de
eic¡
nálirno, se r.6cr. al pla¡et¡ venusi .n,uhr L b.ll. blancuD Y ln@no
484 LOS TRASTÁMARA ARAGONE§ES
JUAN DE TAPIA 485
Árbotes. aves e yeruas,
lo\ rrund¿nos el.mentor, 122
a todos fazéis conrentos,
40 a .odas cosas corser\,ra5; Un dezn que lzo loha¡ne de Ta!ía loando et nonbran¿o
)os peces de ta corriente. todas las danas de Ti.ryia
cualqtúer animai reoos:
viendo la vuestra giaciosa Siendo enemiga la tierra
cara muy resplandeciente. y Ia mar muy trabajada,
mi vida mucho penada
cot1 el mundo et con la gue¡m,
5 aunque Amor me destiern,
muy Dlalcontento en amar,
qr¡ise lás damas loar
perdiendo la mi desderra.
La vi¡tüos:r Bolcana
¡o con la bellisima B¡una,
la Tbrre co¡ I¡ Fo¡tuna,
la cocc_ntnra galana,
_t
LOS'IRASTÁMARA ARAGONESES
l
192 LOS T¡ASTÁMARA A&AGONESES
- A losdediez
IJ ¡ños comDlidos
h¡ersn ela conocido_s
todos sus cinco scnridosi DIEGO DEL CASTILLO
non es de mrrávillar.
Careccmos tot¡lmente d. datos r.gurcs y 6¿btes sobÉ esre peson¡je,
quc dcbió componer ¡lsunas obDs en h co.re de F«@te i;medi¡;-
_ A los quinze ¿qué
lsro norar se devrá
raú? menrc después de l¡ múelte del Mágnánirno. Ha sido posibtc idenri6_
crr diverso\ penonijer con erre ap.I¡do en et Nápote. aragonés, ct út-
por quien la praticaá; rimo d. 16 cu¿l.s .É es<udcrc de Femándo et Cerót'(o en su ¿po<á dc
non es de maraülla¡ pílcipe de Sicilia. Litenriamentc m¡luvo rel¡<ioDes con lic;db, y
Com.z M-rnriquc. 5u obh no es muv ampti¡. y $ "11,
desr¡an ,nui
en p¡rii(u¡Jr l¿s do! elegias r l¡ muene det M¿Bnán'ñó.
\24
493
491 LOS TRAST,{MARA ARAGONESES T DIECO DEL CASTILLO 495
125
Pues me das causa que hablc
como üi§tq Desñdón del tíenpo en que la vuron de lo seguient¿ s? @mier'7a
no re sea detestabl€ sobre la muette dzl rey ilon Alfonso,Jetha pot Díego del C,asríllo
la conseja miserable
\45 quc me diste;
Hawiá recogido sus crines doradás
que Ie mi lengua plagadj
Apolo, lazicndo lugat a Di.rna;
sin razón, era llegada la noche oceana,
de tus males abastada
regián los pastores sus gr¿ndes mo¡¡das;
fabla como rnso¡sada
rJo de passión.
J ya, des que tomendo sin rcr desveladas
imagen de muerte con muy dulce guerr¡,
cobiertos dc sombr¡ los cielos e tierra,
fazián su reposo las almas cuitadas,
' rrdü: ¡2 ¡.eorueció¡ de est¡ p¿12- a ere máry ¡ sus oriUas, eD cl Cs-
_tl¡sí d.l1'Oe6
bo oo es ya li más (o¡ricnte ¿¡ sra dc Nápol* 6 d,odd. Nvo
cp@, peo Btrlo exi8i.l¡ po. .l ¿.m- lús.r l¡ mu.re d€l Re-v.
oo d¿t re- t¡ técniq &l ,.rc m¡yor a ts¡án, 't.gian'r coño .¡ .l cso
era prcpche á l¡ altcmción violcno ,¡tcrior, er. a.eniu¿ció¡ (oEad¡ es
dc h fdm¡ d. l¡s p¿l¡bB y N¿b.ü.. .ngid¿ por el .itmo vcEl. Lor p.s-
en su C.¿ñtur¿, h ¿uto¡izb. .xpre- toB sob.rDb¡n l¡s gr¡ndcs ntoÉdás
snEnb con cl nombré dc éct¡sú (po- de lá noch.', b.[isim, imrsen p.F
¡s el rénb.sobre ün" sil.b¡ áton¡) o d*ribir l, snndca d.l p.is¡j. noc-
s¡rtole (d.jar áror¡ uñ¡ sílaba róúi.¿)
y c6n el ejemplo dc J¡án dc M.na.o t ds qr. toñando:'d6ptés d. habú
véd. lo dicho en l¡ úoE át v re.
: Hrbi¡ rccqido .¡ Sol sus ñyo¡ ¡¿n¿ld, voherdal. orielráhño.
'o
d@dos dcjando su lusar ¡ h Lunt. 'L eshcuú apen¡s hrbí,D údado !a
r @,2¿: 'o.é¡i.¡. dcl Océ2oo'; !. dé iu .úrso .
rcGerc scgummente ¡l Mediteráneo, 'niodSe crcí2 que les Fur¡s (cspiitus
':
pus ya luan dé Mena habíá ll.¡nado inf.rn¡ls d. h ren|Fnz¡, cuyos norh-
5OO LOS TRASTÁMARA ARACONESES DIEGO DEL CASTII-LO 50r
Aleto e Megera con el Tesifón otros quedamn con dolor sin remedio
mowiendo e soplando sus 6eras rempelr¿s, y cualcs causavan sangrieÍta partida.
r5 \.ruetun r¿üo¡ds muy mJl que moJt j r.,
d,rordra sen,branJo .on duro b¡.¡ór.
Conparación
Las oras Eolo, por ser convocado,
.omicns¿ féroce Io. su, n,ud¿nrren,os. Cual el peligro vorace y glotón
l:. agua. b mran. tuth¿r¿n tos vienro,, de Scila c Caribde se muestra raüoso,
.o renran lo. sur grupor en \on pre,ur¿Jo: 35 que muy más espanta que faze medroso
l¡, ondJ. o¿nquit¿, Jel ¡rur,egurrdo a quien menos teme mimr su visión,
asi muy disforme weniá de ral son
p¡e:,o t¡n crud¿ foriun¡
'ornJron
qu.. non "ruy aquesta con gesto crüel, espantable,
permjriirdo bon¿n\J nrn8un,
su estruendo jarnás yaziá ¡eposado. algando sus griros con boz miserable,
40 faziendo femce tal triste pregón:
z5 Traiá la su rueca de Cloro ceñida,
Laquesis el fuso con etla 6tando, Plegón ind\nado en el .ual Antrcpos ásperomen¡e
Anrropus venía sus filos co¡tando, de los mundanos se quexa
ctc muy espantables cochilos fo¡nid¡:
robara a los unos temprano la vida, Aquesaos mis actos, pues son tan ocultos
3o a los otros los dias trangava por medio, quc de ellos non curan los 6jos mundanos
nin fazen memo¡ia de ser suÉaganos
a mi, que he desrnrido sus vidas e l¡ultos,
bres e¡ú¡rer¿ en.el veso sisuie¡rc), bIroDs rcmpc*uosos y.hutlscos. Es 4J fa¡é sin dubdár tan grandes insulros
.rusrntes dc los ¡emporaies, ü,n t.2i. que dellos se fagan estorias e leyes,
das por h co¡s.ela.ió¡ dc O.ió¡,pues :!0,¡16: otas r..q,r,/o:,aseguodo, porné mi cochillo por sangre de reyes,
cn ó.¡ubr!.LLJndo Áb ¿p¡rcl,r ¡oret faré tal uhrance que rescen sepultos.
horiz ,ne-.lleg¡br r¿¡rLir¡ t¿ epó.: de " te .o¡vftreron de golpe en .r¡-
]trs rorn,cnqs. Sus nombres, co'no rc
.ue.Jr el poeB.cnn ñe.to, M+E . ziTDs ias Furiai, lle$n I¡5 par.$,
TÑIi,"P .leiüdes i¡Güirles .lüe .esrl¡n el de r'ú¿¡¿r: álgünoi; s ftucúente en la preocupan lor eüos ,1os hombres vi
17
I4 did: ¿¡toncci, orie¡t:t¡mo. \err Je h riJ¿ y h nNc¡;.h D.m¿ lengua antigua su uso ¡bsoluto, sü rr ve¡ despcocupados de la ,nuere.
I3/¿ro(: Groz', cult¡ño intrcdú.tdo
L, Cloro hrl¡b" el .lúuno dc L,. h.m- riculo,.óñó pronombre o adje¡vo rc- ar J,fi¿n¿¡oJ:.su&ásíneos, súbo.dina-
For Jurd lte Me¡a. ,,!/¿,¡ie,¡os: 1D! brs con lr rueL¿, húiJmEtrr r¡nau¿, l¡tivo. r¿r¿»¡: en¡ caus¡' doí. Es un cult¡¡no procede¡É del
dúzai;1, ,,riabüidad del vi¿¡to es como ¿ hdsó. quc \er vr¿ pJ.i hnr rr rcr¡re: cultú¡ro por'voraz'. le¡suaje eclesiático, y usado ¡ me¡u
prorcrbial aúD en nu*ros dis.
'ó'L¡quers,.on.t hr.o. h¡Jndo.on ra Es.il¡ y Caribdis eran los ¡omt res do en l. poesia crüdita-
'e ó'd,,í¿,: bomabrn, seclra,nenre Cloro',pues er¿.tla la que trsienabr los amiguos del¡s penas que limita¡ cl ai i¡r!¡los: ofensai, .ulúvno dlvúl
es
iralün6mo. Nórcse qn. debe a.entu¿r- lotes qüe Ie .orespoDdi¿n e; h vjda i.ec\o ¿e Me$ina, pe¡jgrcsisimo pañ g¡do en 1¡ l.ngu lltcaria del sisló.
se seg!. la Dorn¡ rctual:sin embrgo,
cn elverso nguiente he,nos dc rcentüa. :7 Efec¡ivr¡teDte,
losnaviosqne rádsir,ban por é1, de ¡hi obsé¡vese que Áhpo h, pr.iendido
er¡ Átropo lr qn.. su ñetafó¡ica voncidád y gloioncía conve(ü la ,ruere del Maenániño e¡
,¿"ü, p¡ra q¡c no se pier.¡: el c\que, ,l .ortar cl hilo de h vida, dcternnn¡ q¡e d.s.ribe en el ve6o anreriorptr€s un ¿jeúPró pd qüe los hú@os nó
rm a.enrud bisico.l¿l arte ñ2yor con ba el nro¡nento de ¡a muerre pa.j .r.l¡ se decia que los absorbia o trl§rba olviden su condición mortal, eleván
dos trenr¡tiqujó. c¡da u¡o de los cua- rJ
les hr de con¡e¡er dos silabas áion¡s :3«p¿"¡,r/.r: espantosoi. 'hís que miedo,p¡oduce espanto dolo, por t¡niq al nilel de a.quetipo.
r,,i,l¿: r7 d¿ d¡ r¿,: de tal ñ¡!en'.
cñtE .los rónica (óooó). r- /¿'@: te¡oane¡te r3,l¡rd,.c: violeD.ia, inju$icia'.
tro.q,?or: gólpcs de vienro E5
.on nu- ro ¡ñ,r,e: 1ron.h,btr' a: que lo5 b¡os del nn¡¡do Do s.
502 rOS TRASTÁMAR¡ ARAGONESES DIECO DEL CAS'TITLO 5O3
Se¡án desqrtados con esta mi espada Aquí Annopo: ditgc 'u Jdhla rcflld cl " not ftv
JO sus cuerpos de fuera en sol1 muy disforme,
de dentro non menos, con miedo conforne, iQue r,,itesr,. mrdre' qu' fUo' l¿tieron'
pñr r,l qrre peri/. rn , on muer re doblJJ¿. curados los f'ros de t¡ crud¡ madrel
iNación inorante, dc seso menguadal :' ¡Oh , uerpo inl.lr.e \lr t'. t Jno fJore'
ioh gente cati!?. oh pueblo perdido, viejo mesquino, que cuanros tc vtero¡
Ya te pluguiese de ser enrendido uda bcvir se tLrYercn
por .al que Prüdencia re fuese abogada. v ser e; el mun.lo p'r 'retnpte n ^' rdo'l
Ñin ellos re valen nin §on ácorridos
Abre rus ojos y mi¡a, si puedes, qo nin rú los rp,n'.'i bt.rr Ie nruieron'
ni muy peligrosa mano criienta,
verás de qué son 6ere e turmenta De ser muY humano te congloñavas
a los que se pieDsan ñ,i¡ de mis redes; creyendo que fueses por eso inmortal,
varones cuitados que ya presurniedes del gran Julio Cesar, guerrero Anibsl'
bevi¡ para siempre con toda demencia, del rey Alixandre loarte Pr.ciavas;
plañi.l !-uesbas vidas, lorad coD pacienci¿, 8J a todos gentíos tü fam¡ cantavas
que, prcsto, del mundo robados seredes. por rJl qu. ru nonrbr. nor 'rre'e ' ¿ll'do'
ie'ra*.. po' clerto, me;or contejado
ój Non vos engañe la gran co¡fianqa si pa¡te me dieras de cuanco Persaús,
de wuestras riquezas, resoros guardados,
que rantos dolorcs verés ayunt¡dos, l,s óÉs tu fu.ras ¡oD t3. descebido'
que prefo farés de siglos mudanga, en Ia preminencia de tu monarquia:
9o
e non serés libres por inucha pujanea,
.o por \Fr grn(mio\ nir grande, ,"ñore.
re¡did vuesrras vidas a mí, pccadores,
a otro que esfuerqo dad vuestra esperanga. po[¡nr (espe.nhre¡te C¿$t Pó]i!i<'j,
Rúbrica:..¡!r¿: há.i¡.
7+.,ú¿¿or: dcsdichados . r¿¿: cruel'. gu¿rrero yPtblicnt¡ de sus crmpañá9,
Las ñádres fueron .rúeles cngeDdnn_ su valor (AníbtrI, qle 6tuvo ¡ P¡nro
a, d¿r$r¿d¿J: deetr*..los, derrui- duerre y acraúa¡ en conse.uencia. do húos que qucdaí¡n sujerós a l2 de a.rbr con el poder de Roma) Y
ie de q¡é so¡: de qué mnea'. lus virtu{l¿s ¡nrclectu,tes v ¡nó'¡les
5ó eñ ñlt
d¡\Jotú¿:'¿e nlanen óe- ó1
?r¿J!ui./.r: prerünil. t3 pü ritrp(: p,ñ siedpre' (Alejr rc, dis.jPulo de A¡istóteler,
fornre o'ondesproporcioDada . 7e,a¡¿n: á,rpann,.o,id¿i:to.or.i rúnque l.\ oe. P¡(i.iP¿f.n '¡')or
.d,2rom¿: proporcio¡ado, acordc o men, r srtrdo de róda' est¿s cu¡]i
"
.ón la viol€ncia 6sicr des.rih en el 63
Jd¡¿\,'t,a,éis'_ que ptesto ¡d,¿, ¿¿ 5i
3o ¡c¡,¡¡s: ..ncdias, das ánimo 5¡
verso antérior er2É l: vi.l.n.i, mo g/or axld,ra: segDúmente .on el sen-
3J ¡.d¿r .¿,¡ior: 'rodas las sente§'. Es
rtrl , que les so"retcrá. iido dc .,ñb,¡.é¡lo que habéis hecho Nr
iror s€r lrrmano te llenxbas dc u" t¿-¡io,nuv "tihz¡¿o Po'Jua¡ ¿c
! l¿ J¿io ñe,tk¿,:'de juicio dismi dumDre sisloj, ó ser, dejrré¡ de olvi-
d,r r l, MueÍe .omo h3b¿ir hecho 3r,l,tldl co" ,.cnio ,s!do. co,ro es
!7 ¿idr¿J: qredrs..o qndo, 2.o'
eres venido eD un ra.l esrrecho Atal vimos luego con esee semblaÍte
que de esa tu carne combrán los gusanos, lleca¡ l¡ muY c¿sr¿ rein¿ nrtron¿
verná tu conquisra en ra¡ duras manos ,,*"¿" * c:ra, 'u noble Pesona'
que. presto, yo creo se pie¡d¡ de fecho. ¿iándo: "Yo. biuda, conviene que ca¡te
r45 y Ilore mis curtrs, pue' un ¡delante'
r,tj Caerá la memoria de cal nombradía, stn ürr¡. rrP¿rn de ri nn queu(ro'
más nola tu f:ma de ser renombrada; ,,.. ,1" t¿tto. r¿n txcl¿rescido
dispcnso con e[a de aquesh vegada, rey cnrre reys müY más abund¿nte''
v, p,ie\ que ro\ ,.re l" ¡rJn rnoriJ.
que siempre se vea bevir todavíá: Cotrúeo I's fados por drrtne faror'
I5o po. ral que silcncjo non marc su glo¡ia -"
2to qui\reron"que' trr'tr' vo tuc'e ' ¿rd¿'
non r.m¿ d. muerrr ru nol,le vi.to¡i¿. ;;;';. -i ai.,"';*"valori
Jor;r dobr'd'
que wida le d:rmos de ric¡ valía. de rlco
f:m: w est¡do
oor u rne fazran los LeYes honor'
Tomer licenc;a de ri los criados, i"* -* ,*'-"' i' Pot lo' comatc:no''
de,prdc,. pr.ro del m,rnJo. { quiere.. ,.' oo..j"r. rendi¡n a mt los hum¿no'
¡JJ. e non re de§plega, nin te desesperes, los rerno'de L'P'ñ' n'e dr!:rn
¿mot
que todos a esto nacés obJigados;
bastarre ya deven los tiempos pasados Yo. con tu vida, Por reina biwía'
etr que por Iralia feziste g¡an guerra: Dor (er tu rnusPt m glor ia dob)*a'
pdgJ. ¡ue. de\.( rl cuerpo a l: rrcrr:. ,- " *i."t-U* mi' Jho bolrq'
róo y ven, e nor tardcs, que somos llamados. ,"" ."" a"Ut. \ rcro'r¿ nti ttrerpo'en¡ri
Dor ri mi bcvrr rtrnto vali¡
Después de b ntrerveoción de Átropos, coraienz: Ia l¡menración de lós l"e r¿mj"q'""1 de mi i¿lle Jonr'
servidores de Alfonso, desolados con lo que llon des i", í g.' ",""t" mi nobh coron'
.onsohda la renra Maía, viuda del Masnánirlo:
'^*.". ull miedo de controweru¡'
26s Por ti governlva los siervos leales'
tiunfó tohl,nedt .on el Renacr oor tr Jaur leY a tus strtÉgano§'
,a:.. r¿,: one.á¡i, foün, d. ,nedtó;¡órese sin enlbargo que...mo
fn
ttro tipica¡nentc r.rsones¡. Re.ordar rlirm en el ve.so rigxiente,se hr¡ de P"'t, -.to""'n lo' ¡urbl" humanos'
r los hdr,lc\ que los gusnos comc n¡a cx.rpció¡ que aplica a csc .aso,
rirñ su .arnees úno de los rópicos más no de una .egh e.nenl.
rePetidos er Ia ¡bundanrc lneDtur? raT lúruro: haco utu ¿x.cp.ión'.a ri,J,,.: .cyú E\ !n ¡Gsoftqro
mrcabm d. ra Brja Edad Media, 6c :ar Recuérd6e .óúo los elogios de
la¡ : h Érnr M¡nl ¿r,¡l¿,r 'doElo tn rbun'lr'r¡ r'co '
cuenie en los rexros dc insplEcióD re, )dr!.r: ya qü¿.puéi irño¡'d:,do los Doet¿' ¡msorreses Ii.o, ¿rdloJ: ve.i¡os'
ligios¿ y .omsuncll a Ia D¿,:¿ l¿ l¿ de.;.rb¿n lenrprc 'o cú¡d:Ll, Pda re
'rt r¿¡ldl/d : :i e¡rpre . .""rruo hdetiÁd durúre hs de'¡d^ :ü ¿o,¿: mú|ea. Es ú¡cpnúrsño.L¿
Ijo I' Con 6l que ei olvido Do .ca- q e su m¿r'do v'v'ó en tt¡lD d¿sd' d
, .,l.nr¿ Jrl wño re\ulE müv toradtr
t1s nohbtdtíd:'i¿ñ . bc con ¡u elori, / no tenu ru noble 16 Jc nDvo d< 141,, en que se desPl ¡ ¡ ,.n¡,u!.r'd .on(r!eúD' Nótese
viftori {tu famal :1a ,úcn¿ / pu$ le drcrcn.n el p¡l¿oo re¡l llrr'¿lonr'
.'a6 tnoñbra¿¿: llaDDd¡'. Lá popia
d¿ cn
Atopo, o se¡,la nrlrerre, re.onoce qr. no habna¡ de volver ¡ !c6'' ¡ .l dernazrúienro del a'ento esre
dtrnos una vida tr tu f¡nul de san rr Pe
.^" c,r ¡u¡c,on ¡e t' 'n''
no puede r.rba. con la f¡ru, idcál que s¡r de que r¡rbos liviercn tod¡v1a
úu.,/.,r¿,Io' lufrJsaneos $bordt
se fue i,nponiendó c¡ ltr.uhu.a ar¡ró §i
cútica de ltr úliima Edid Media
.16?/¿j¿: despLsa, d¡Elure'. nrdoi. Recuerd'\e qu¿ M¡nr gobEr-
_r,
-t
DIEGO DEL CASTILLO 509
Jo8 tos TRASTÁMARA ARAGoNEsEs
27o con trono nruy alto yo soh rgi:, ¿95 3 ,11 non toc¡ndo,, mi de buen grado'
segirn te ploguiere' coDsiento quc fta(es'
por ti mi plazer bivió todavía,
¡Oh dulce marido, salud de mis r¡ales!
A nri con la muerte §crás J usticie¡a'
Agora yo,ola, por brrrda mesquine, oor frn de nus duelos non meno( rmrFÉ:
seré vituperio de todas las gentcs, .r él si destruYe' sc*s enemig'r'
z:¡ l.r már condolicla de Due.rros bivienres, roo de todos ll¡m¡d¡ ta gren carnicera;
rorn¡dr. con duelo. de curras vczin.r; .,. li né(irndo- seri tu rtnder¿
seré yo la ravra que nunca se 6na ío,,nu.ho. gr"tío' mrrad¿ con nrredor
guiando los fuegos de tiempos muy largos, s.á, Pot aq.reste con brvÓ denuedo
cubierta de luto, con llantos amargos, ll.,nr¡d¡- si muere. cruel, omez¡en'
28o rré conro Furra q¡re \renrFre c¿nrrna.
3oS Se¡é yo, Por cierto, non tan clefensom
Si non é
convence¡ los jrsros clamores
cscontra rus fuerqas' co¡t nrenos corale;
de aquestos mesquinos e rrisles c¡iados, poJÉ' sn r.guarde f.zct tu ' ¡rn{e
muévantc, rrruerte, los mis renorados
atán miser¡bles e c¡t¡dos dolores.
.n nti. sin vcntura, do trrstczJ mori¡:
notr me dcrer¡gas' Por Dios' nrás un ora;
285 non quieras causar tan grandes errores
indrgnr ¿ tt1 \Jñ¡ \eré vo Ia mu'rt"
que por $ sc nresen las mis uej¡! cánr\. Jro
nin quieras que ronlpa, con manos proaanas,
ror r¿l quc non veaJJI¡r:' 'lr{cuh'errr
la c¡rne se¡vida de tantos señorcs.
i. t"' ,,i,., rni crrcrpo a de'orr'
'"u't'.,
.
A mí,jusL1mente, será bien que mates sr oudo I¡ ReinJ' nruser de rquel gri'go'
29o e dexes r él bevi¡ en cl mr¡ndo; .1. tt is"nc"t ul don §cñ¿irdo
a mi, reiná triste de ran gsmcb¡rndo ¡rS q," poi l¡ su nn:rrre rc*¡se bb¡¡J'
siglo cuitado, es bien que desates; (u quisto rJrrdo. lrzréI)dore rueFo'
nó .on cfi.ri, los dominic húpáni- bellos y E\grr cl rorro .omo m¡riG3
.os de h coona de turgó. dnnot¿ I¡ hciór cxrcnn dc Jólói p'n..nnbrr ru !iJ¿ P'tr ll
:er'Do hags úiro coD ¡ vidn. s. nii.'d(i
I¡rg¿ ausen.ir de su Drarido. '¡11t3 que tohtpd,a) fldno' ptuJr ú, / .l€ €1.¡ q rntrhr iP¡'dnrJrNnk'
,eu
:ó3 lestozrmier: normalneate sisni- .dne stuid¿ dt ta¡tú ftiot': vétse lo
ñc" !¡onstruosos. deforni.J. Dúdó si
l¿
dicl\ó en tl !. 23ó.ld ráñr \otuild d. tdn-
r'r rn¿:r.¡d'h.,m'ci.n, l, rñr.tdr'. ¡". Jewek, del rnfi.rno. uL' b'Ur
,tue iitres P"r H.otl5 o PÚr t'Ü\iio_
¡Eibuirlc uñ sdtidó .uldr¡. como an- r,J r.roar es, n¿tu.al,nenre, cl cue.po
tq,teú¡d?: regu¡rdrr', Pucdc nc, rrr¡resronrdos prr \u_s.r¡h o t
tónlnro de '.ommunis'.o. el seorido de h RcnB.que dscr n3s¡. y rotr,pcr 'l.
nhi6.r 'cu,d.do. pÉ(¡ or ' re(elo rlftúDnn,. Nóte§c coo que ¿('er(' rRr
de rf¡blc', por lo qüc deberirno5 nF p¿6 banife$¡r cl dolor por l. n ucr
etantor.stc mno, deerrcUbdo su E
t.rprcbr'in ivils, destetrtot. 'ere ¡i¿eonc¡¡mo. ¿¿',¿J. 'mo rnd¡d',
17' to¿dúta:'sieñpre letaz gdabúdo / tigb ditddo:.\ñr- ¡únqur pódi¡ s'snr6(¡r tmbién'.¿rnc nuÉ y patetirno en lu8¡t d. urotrto_
-
do desdichrdo y siñi.nte'. sscr qu€ ll¿v¡b¡ l¡' eñb¡r(J.J.nei Nr lu6ú romúne5 n!tolóEi(os ü^nro
E\:tuso esn,n^ sotün_hacer los Po.rs de s" rslo
's" t¡ Furis p.eeuian inca¡sble- la Érez¡ de rDtcponc. u¡ ¡djetivo
^tiénd¡scy
r'1El¡nror.luJe:qu' ¡lmro d. Al- r'. dlSd,¡r¡rr'dcaM¡r'
oEnt. a los €ulpables beando sú ,ina. pospóncr otu. d. sñn .6o.i, erilG-
236ñc:d lds nis ,i46 rans: rccúr- .so\ nq¿r ¡e Adrnero, n\ Ll. feE5 rrJ 7dJ/dJ¿: qued¡se .
ró q,nr.: \uGi.lo'.
dse h <6n¡mbrc de mee6. los a- .le vi.h fT.strIr) .\ñ( h ¡'uc c Lle n' r¡rlJo,
'e¡ ¿¿d¿r <lc tós te2os 12
JTO Los TRASú MARA .ARAcoNEsEs DTECO DEL CA§T1LLO 5II
fazerme bien puedes en un ranto fuego Conparación
que sea rni vidá rrocada por éstc
por rel quc ¡ri muerrc salud le compresre Corno sc falla muy desbaratada,
3.zo y él que bivierdo, peresca yo luego. 45o sin el capiún la huesre. y vencida,
y dondc segrro defieoda su üda
Fazlo ya, nlucrre, non seas tln esr¡aña, fuye c :rguija por scr reparada,
da 6n a mis males con cste renledio, :si bicn aqucsros, después que cesada
a ri sola quiero que scas et mcdio la biva razón de lo prosupuesto,
por tJ¡ que non ve¿ de gtorir r¿nuñ¡ a55 fuycndo, dcxaron su noble rey puesto
32r JJnrá( rpJrradr tJ noble de Esp¿ñ¡. en un pobrc lecho, la vida robadr,
ni¡' biuü se lJrnrc de ot crpiun.
ftzftj. non dubdes, que sicmprc drrjn
de ti. r lo frzes,loabtc fazrñtr. Conpatatión
"Si n1ás larAo ric¡npo ésre bivier¡, Aqui el auroa condolido del fty,Jaqa eon su uerPo
muricra l¡ fama de los subcesores,
los curles, seyendo tan chicos seirorcs,
siempre c:rllado su nombre sc vie¡a: 4ó5 ioh nobl€ rey, cligno dc ser memorado!
q4s pu.\ un ral hrrnrano. dczrd r ¡rrdrer,r ioh púncipe g¡¡nde, ilustre mona¡ca
quc, contra Fortun¡, tan firme tu barca
razon conscnrir r¡ue so¡do quedrra,
regisre, sin ¡nieCo de ser nabucádo!
y su noble fijo que nunca ¡einara
Los grandes señores qüe tú has criado,
por ser dc virtudes tan rica v¡ndera».
47o duques, Darqueses condes, varoDes,
privados y sicrvos tle t¡ntas n¡ciones,
¿dó son que tc dcxan cst3r olvidado?
UUtñd