Está en la página 1de 11

UNIVERSIDAD NACIONAL DE SAN CRISTÓBAL DE HUAMANGA

FACULTAD DE CIENCIAS DE LA EDUCACIÓN


DEPARTAMENTO ACADÉMICO DE LENGUAS Y LITERATURA
ÁREA DE LINGÜÍSTICA QUECHUA
Dr. MÁXIMO OREJÓN CABEZAS
CONSTRUCCIÓN VERBAL
Es una categoría sintáctica y semántica, constituida por una raíz verbal que indica proceso de
acción, movimiento, pasión, etc. del actor de la oración. La raíz verbal necesariamente requiere la
presencia de un sufijo derivativo o flexivo para adquirir una categoría de verbo. La raíz indica
circunstancias de tiempo, persona actora, número, modo, aspecto y régimen.
RAÍZ SUFIJOS
DERIVATIVOS FLEXIVOS
Sasi- Verbo a verbo TIEMPO NÚMERO
Sira- PLURAL
Llamka- PERSONA PASADO FUTURO
Qawa- ACTORA
Qillqa- -yku/yka -ri -ni -rqa +P.A -saq
Ñawincha- -rqu -ra/ya -nki -rqa + -nki
Yanapa -ku -pa/ya -n -rqa+ -nqa -ku
Tiya- -pu -ysi -nchik(I) -rqa+ -sunchik -chik
Upya- -na/ya -cha -niku( E ) -rqa+ -saqku
Anuka- -naku -lla -nkichik -rqa+ -nkichik
Kallpa- -ykachan -mu -nku -rqa+ -nqaku
Kutipa- -chi, etc.
Macha-
Kuna- SaV Adj. a V
Anya- -na/ya -cha
Suchu- -cha -ya
Suqu- -ku,etc. otros
Ñuñu- -ykuna
Umancha- -ypa,etc
Qumpa-

SUFIJOS DERIVATIVOS VERBALES


Son sufijos que tienen la función principal de derivar y producir otros verbos ampliados a partir de
las raíces verbales y de raíces nominales.
2. Clase de derivación verbal
2.a) Verbalización deverbativa (derivación de verbo a verbo)
Son sufijos que se introducen a las raíces verbales para crear otras raíces verbales ampliados, entre
ellos tenemos:/-ri/,/-chka/, /-pa/-paya/, /-mu/, ,/-rqa/,/-chi/,/-na/,/-raya/,/-naya/,/-ku/,etc.
1. Sufijo incoactivo /-ri/-ra /Es un sufijo que cambia el estado o la acción verbal.
Sayariy……………………….. qatariy……………………. rimariy……………………………..
Kay tiyanachapì tiyarikuy…………………………………………………………………………..
Amawta: Pedro,manam uyarinichu, allinta rimarimuy
Pedro:………………………………………………………………………………………………….

2. Sufijo durativo/-chka/ Es un morfema que marca la duración de las acciones que alguien en
proceso de adquirir las propiedades expresadas por la raíz verbal. Es equivalente al verbo ser estar.
Musquchkani………………. Puñuchkani…………………. Yanapachkani……………………….
Wak warmachaqa llumpayta uhuchkan………………………………………………………………
Amawta: Elizabeth, imanasqataq warmacha llumpayta waqachkan
Elizabeth:……………………………………………………………………………………………..
3. Sufijo repetitivo /-pa/-paya/ Es un morfema, que indica una acción repetida. Este morfema
funciona en ciertos contextos con el sufijo prolongativo- ya.
Rimapayan………………….. qikutapayan……………………. Piñapayan……………………….
Mana quykuptinku, rimapakuspa kutichkan…………………………………………………………
Amawta: Jose, imanasqataq yachaqmasiyki llumpayta piñapayasunki
Jose: …………………………………………………………………………………………………...

4. Sufijo traslocativo /-mu/ Es un morfema que indica una acción verbal orientada hacia el
ámbito de un nominal de la oración, aquí incluye tanto al hablante y al oyente.
Allinta rimamuy………………. ……………. Qallmamuy …………………..michimuy
Chay qacha pachaykita taqsamuy…………………………………………………………………....
Amawta: Jorge, kay maytuy qillqata allinta ñawinchamuy
Jorge:………………………………………………………………………………………………….
5. Sufijo benefactivo /-pu/ Es un morfema que indica una acción en beneficio o en perjuicio de
alguien.
Rantipuy………………… llamkapuy…………………. Kutichipuy……………………………….
paniykipaq sumaq inti watanata rantipuy……………………………………...............................
Amawata: Carlos, churiykipaq musuq pachata rantipuy
Carlos:………………………………………………………………………………………………….

6. Sufijo del pasado /-rqa/-ra.Es un morfema flexivo que indica la acción verbal en el tiempo
pasado.
Rimarqa……………………… yachachirqa…………………… willarqa…………………………
Warma kaspanqa allintam llamkarqa………………………………………………………………
Amawta: Maribel, yachachiq Maria, allintachu warmachakunata yachachirqa
Maribel:………………………………………………………………………………………………..

7.Sufijo causativo/-chi /Es un morfema que expresa la causa o motivo de la acción.


Upyachiy…………… llamkachiy…………………… pukllachiy………………………………..
Yaw sipas, muquykipi puriq uruta wañuchiy………………………………………………………..
Amawta: Carmen, llapa llamkaqkunatan allinta llamkachimunki
Carmen:………………………………………………………………………………………………..
8.Sufijo continuativo /-raya./ Es un morfema que se adhesiona a la raíz verbal con la finalidad de
cambiar la acción verbal.
Tiyarayan………………… qawarayan……………….. qakarayan……………………………….
Yaw maqta , imatam chay wasi ukupi tiyarayanki………………………………………………….
Amawta: Celso, imatataq wawqiyki Mario wasi ukupi tiyarayan
Celso: ………………………………………………………………………………………………..
9.Sufijo desiderativo /-naya/ Es un morfema que funciona con la raíz verbal y a demás con la raíz
nominal.
Wischunayan……………………. Mikunayan…………………….. llamkanayan………………….
Mamay, llumpaytam wischunayawachkan……………………………………………………………
Amawta: Teófilo,imanasqas Carmenta mana mikunayachkanchu
Teófilo: ………………………………………………………………………………………………
Carmen……………………………………………………………………………………………….

10.Sufijo medio pasivo/-ku/ Es morfema que deriva raíces verbales.


Ripukun………………………… wañukn………………………….illakun…………………………
Taytay, Husiychaqa llamkasqanpin puramintita sayakun…………………………………………….
Amawta: Edith, imanasqataq Carlos ripukun.
Edith:…………………………………………………………………………………………………..
11. Sufijo recíproco /-na/. Indica una acción recíproca realizada por varios sujeto recae a ellos
mismos. Este sufijo funciona acompañado del sufijo /-ku/.
Muchanakun…………………….. Hapinakun……………………….Qawanakun…………………...
Ñachqanakun…………………….Takanakun……………………….Uyarinakun…………………...
Maqtakunam hatun pampapi takanakunku…………………………………………………………….
Amawta: Samuel, imanasqataq wasimasipura llumpayta kachunakunku
Samuel:………………………………………………………………………………………………...

2.b) Verbalización deverbativa denominativa. Son conjunto de morfemas que derivan verbos a
partir de otros núcleos que son nominales, y se dividen en:
a) Derivación verbal denominativa de sustantivo a verbo
Es un proceso derivativo que deriva o convierte en verbos a los sustantivos y nombres.
Entre ellos tenemos:
-na -cha -ku
/-cha/ Es morfema que deriva verbos a partir de un sustantivo.
Pirqachay…………………… Wasichay…………………. Qurachay………………………………
Qachachay…………………. Pampachay………………… Quchachay……………………………..
Tayta Mario papachallaytaya qurachaykapamuwanki………………………………………………...
…………………………………………………………………………………………………………
Amawta:Eliseo, kawsaykuna mana ismunanpaq, wasichamuy.
Eliseo:…………………………………………………………………………………………………

/-na/ ya/ Es un morfema desiderativo que funciona con el sufijo prolongativo /-ya/, señalando
proximidad de una acción. Además expresa estado de ánimo del hablante, deseo o aspiración.
Aychanayawan……………………yakunayan…………………..Paranayamuchkan…………….
Mamay puramintitam yakunayawachkan……………………………………………………………...
Amawta: Dionisio, puyuta qawaykamuy, para nayamuchkanchuhinam
Dionisio:……………………………………………………………………………………………….
/-ku/ Es un morfema que convierte en verbo a partir de las raíces nominales, principalmente
cuando se refiere a prendas de vestir.
Chukukuy………………….Warakuy………………….. Walikuy……………….Sakukuy………..
Wasichakuy………………. Unkukuy…………………. Anakuykuy……………Walikuy………
Uhum qapirusunki, kay chuckuwan chukukuy………………………………………………………
Amawta: Erik, raymiman rinanchikpaq kay warawan warakuy
Erik:…………………………………………………………………………………………………..
b. Derivación verbal denominativa de adjetivo y/o sustantivo a verbo
Son sufijos que derivan verbos a partir de núcleos adjetivales, entre ellos tenemos: -cha y –ya.
/-cha/
Hatunchay……………….Sumaqchay……………….. pukachay……………..Allinchay……..
Yaw Warma, ama chay yakuta qachachaychu………………………………………………………
Amawta: Gloria, qaqchay chay warmakunata, ama yakuta qachachachunkuchu
Gloria:…………………………………………………………………………………………………
/-ya/
Pukayay…………Yuraqyay………………Tulluyay………………..Rumiyay………………
Qariyay……………….Maqllunyay…………….. kaspiyay………………….uqiyan…………
Yaw Warma imam qapisuchkanki, llumpaytam tulluyarusqanki.
…………………………………………………………………………………………………………
Amawta: Glorifin, ñachu naranqachayki qilluyamuchkanña
Glorifin:………………………………………………………………………………………………

Amawta: Yaw Jose, tapuykuy Yovana, imanasqas warmachanpaq mana pachata rantipunchu
Jose: Yaw yovana, imanasqataq warmachaykipaq mana pachata rantipunkichu
Yovana: manam qullqiy qaypawanchu, pisillatam llamkayniypi qullqita chaskini.
Jose: Amawta, Yovanapaqa manas qullqin qaypanchu, pisillatas llamkayninpi qullqita chaskin.
Amawta: chaynaqa yanapasunchikya.
Jose: Ari amawta. Tupananchikkama
Amawta Tupananchikkama.
PINKIY AYUNKAY
1.Traduzca toda la oración e identifique subrayando los sufijos derivativos verbalizadores de
verbo a verbo.
1.Kaptanata kaptanaypaq qaywarimuway.
…………………………………………………………………………………………………………

2.Hampiqmi unquqpa kirinta utkuchawan mayllachkan.


…………………………………………………………………………………………………………

3.Churin wañuruptinmi llumpayta waqapakuchkan.


…………………………………………………………………………………………………………

4.Llumpay qacham kachkanki armakamuy


…………………………………………………………………………………………………………

5.Churiykikunapaq musq pachachakunata rantipuy.


…………………………………………………………………………………………………………

6.Payqa llumpaytam unay wataña kansir unquywan unqurqa.


…………………………………………………………………………………………………………

7.Mana mikuyta munaptinqa, qaqchaspa mikuchiy.


…………………………………………………………………………………………………………

8.Unquq maqtacha kawitupi chutarayachkan.


…………………………………………………………………………………………………………

9.Mamay, puramintitam puñunayawan.


…………………………………………………………………………………………………………

10.Maryachaqa maryuchawanmi sapa kutilla pukllakun.


…………………………………………………………………………………………………………

11.San Juan raymipin llapa runakuna llumpayta kachunakunku.


…………………………………………………………………………………………………………

2.Traduzca toda la oración e identifique subrayando los sufijos derivativos deverbativos


denominativos( sustantivo, adjetivo a verbo)
1.Wasichanchik allin qawakunanpaq,allinta sumaqchaykusun.
…………………………………………………………………………………………………………
2.Chay runtu yanuyta qawaykamuy, rumiyaruptintaq.
…………………………………………………………………………………………………………

3.Yaw musu kay warawan waqrakuy, allin qawakunaykipaq.


…………………………………………………………………………………………………………

4.Mariota llumpayta yakunayachkan, kay aqachata qaywaykamuy.


…………………………………………………………………………………………………………

5.Allin kawsayninchik wiñananpaq, llapa wayqukunata quchachasunchik.


…………………………………………………………………………………………………………
3.Construya diálogos situacionales aplicando los sufijos derivativos verbalizadores( Verbo a verbo)
y denominativas( Sutantivo, adjetivo a verbo)
…………………………………………………………………………………………………………
CONJUGACIÓN VERBAL
En la lengua quechua la conjugación son regulares, por lo tanto se puede conjugar sólo
aprendiendo unos cuantos sufijos a todos los verbos que se hablan en la lengua quechua. La
conjugación se puede establecer desde varias formas, tales como: presente simple, presente
habitual y presente progresivo.
1. PRESENTE SIMPLE. La conjugación en esta forma es similar a las formas del
castellano. En esta forma verbal el tiempo no es marcado, es decir, no hay no hay una
marca explícita que indique el tiempo, porque para conjugar en esta forma solo es necesario
añadir las marcas personales a la raíz verbal
Ñuqa yachachini Ñuqanchik yachachinchik(I)
Qam yachachinki Ñuqayku yachachiniku( E)
Pay yachachin Qamkuna yachachinkichik
Paykuna yachachinku
Asimismo, la conjugación verbal en la tercera persona en el presente simple utilizando el verbo
KAY, nunca debes decir pay kan, en vez de ello se debe utilizar el sufijo validador “ mi”. Veamos
la conjugación:
Ñuqa kani Ñuqanchik kanchik(I)
Qam kanki Ñuqayku kaniku( E)
Pay mi Qamkuna kankichik
Paykuna kanku
2. CONJUGACIÓN DEL PASADO EXPERIMENTAL /-RQA/
Esta conjugación verbal se presenta cuando narramos hechos de los cuales hemos sido
testigos o hemos vivido de una manera directa. Cuya marca del pasado experimental es
/-rqa o -ra/.
El pasado experimental se presenta en pasado experimental simple, pasado
experimental progresivo y pasado experimental habitual.
PASADO EXPERIMENTAL SIMPLE
Ñuqa hampirqani Yo curaba Ñuqanchik(I) hampirqanchik
Qam hampirqanki Ñuqayku ( E) hampirqaniku
Pay hampirqa Qamkuna hampirqankichik
Paykuna hampirqanku
Construyendo oraciones con el pasado experimental
Ñuqam hatun hampina wasipi unquqkunata hampirqani……………………………………………
Qammi taksallaraq kaspayki allinta qatiparqanki……………………………………………………
Construyendo diálogos
Amawta: yaw Husiy, musullaraq kaspayqa ancha allintam llamkaq karqani
Husiy: aw amawta, anchatach llamkarqanki
Amawta: qamqa Husiy, allintachu chakrapi llamkaq karqanki
Husiy: ñuqaqa manam llunpaytachu llamkarqani, kunankunañam yachapakuchkani
Amawta: tupananchikkama Misael
Misael: tupananchikkama amawta.

CONJUGACIÓN VERBAL DEL FUTURO


Son teorías que se construyen para precisar el tiempo; de modo que a la raíz verbal se anexa un
paradigma de sufijos que indican la acción.
En este tiempo el verbo es totalmente regular y ningún verbo escapa a los patrones que serán
presentados, y se puede presentar en futuro simple, progresivo y habitual.
3.FUTURO SIMPLE
Ñuqa yanapasaq: Ñuqanchik yanapasunchik( I)
Qam yanapanki Ñuqayku yanapasaqku ( E
Pay Yanapanqa Qamkuna yanapankichik
Paykuna yanapanqanku
1.PRESENTE PROGRESIVO /-CHKA)
Esta conjugación es equivalente a la perífrasis verbal, que indica una acción verbal que se halla en
proceso de progresión y que se extiende en un mismo tiempo y durante el cual puede ocurrir otra
acción mediante un verbo conjugado, terminado en –ando y –iendo (gerundio). Es equivalente al
verbo copulativo de ser y estar.
En esta forma verbal se emplea cuando el evento referido por la oración es simultáneo. Para la
conjugación se utiliza el sufijo /-chka/ . Es equivalente al verbo copulativo de ser y estar.
Ñuqa rimachkani Ñuqanchik rimachkanchik(I)
Qam rimachkanki. Ñuqayku rimachkaniku( E)
Pay rimachkan Qamkuna rimachkankichik
Paykuna rimachkanku
1. PASADO EXPERIMENTAL PROGRESIVO
Ñuqa hampichkarqani Yo estaba curando Ñuqanchik(I) hampichkarqanchik
Qam hampichkarqanki Ñuqayku ( E) hampichkarqaniku:
Pay hampichkarqa Qamkuna hampichkarqankichik
Paykuna hampichkarqanku
3.FUTURO PROGRESIVO
Ñuqa ruwachkasaq Ñuqanchik ruwachkasunchik( I):
Qam ruwachkanki Ñuqayku ruwachkasaqku ( E)
Pay ruwachkanqa Qamkuna ruwachkankichik
Paykuna ruwachkanqanku

RUMNASIMI RIMAYKUNA (VERBOS) Pampachay = absolver


Qillqay = escribir Luluy = acariciar
Llamkay = trabajar Sasiy = abstinencia
Tiyay = sentarse Aknay = accionar
Puñuy = dormir Yupaychay = acatar
Hatariy = levantarse Takyachiy = afirmar
Waqaychay = cuidar Waqaychay = ahorrar
Mikuy = comer Takurichiy = alborotar
Asiy = reír Samay = descansar
Tusuy = bailar Taqiy = almacenar
Puriy = caminar Payquykuy = almorzar
Ispay = orinar Masachay = aparear
Qaway = mirar, ver, observar Qintuy = rescatar
Hapiy = agarrar Qullpiy = capacitar
Upyay = tomar Qutay = recuperar
Millpuy = pasar Ramatay = responsabilizar
Rakray = tragar Rapsiy = exponer
Qiqipay = atorarse Pinkiy = calificar
Qimchiy = cerrar la vista Uyrullay = calcular
Tuqay = escupir Charway = cambiar
Hampiy = curar Yachanakuy = concursar
Qurquy = sacar Kakityay = celar, etc.
Waqay = llorar Taniy = calmar
Pisipay = cansancio/cansar Qunpay = atender
Chutay = jalar Amaray = entender
Siray = coser Payquykuy = almozar
Yanuy = cocinar Kimpay = tratar, diagnosticar
Churay = poner Llinpay = saturar
Siriy = echarse Watyay = abrasar
Sayariy = pararse Qunquray = arrodillarse
Aywikuy = Lavarse la mano Yanukuy = cocinar
Upakuy = lavarse la cara Taqsay = lavar la ropa
Unquchiy = hacer dar luz

ADVERBIO ADVERBIO
Kay = aquí Qipa = después
Chay = ahí Ñaqa = hace un rato
Wak = allá, allí Chisi = ayer
Qipa = tras de Mincha = pasado mañana
Ñawpa = delante de Paqarin = mañana
Uray = abajo Chisinkuy = anochecer
Hanay = arriba Achka = bastante
Kinray = de frente Aslla = poco
Chawpi = medio, al medo Pisi = muy poco
kunan = ahora Sinchi = muy bastante
Ñawpa = antes Hichpa = cercanía
Llanin = a veces

PINKIY AYUNKAY:CONJUGAR
Presente simple:utqay presente progresivo:samay

Ñuqa Ñuqa
Qam Qam
Pay Pay
Ñuqanchik(I) Ñuqanchik(I)
Ñuqayku(E) Ñuqayku(E)
Qamkuna Qamkuna
paykuna paykuna
PASADO
Pasado simple:mikuy pasado progresivo:qaway

Ñuqa Ñuqa
Qam Qam
Pay Pay
Ñuqanchik(I) Ñuqanchik(I)
Ñuqayku(E) Ñuqayku(E)
Qamkuna Qamkuna
paykuna paykuna
FUTURO
Futuro simple:ñawinchay Futuro progresivo:llamkay

Ñuqa Ñuqa
Qam Qam
Pay Pay
Ñuqanchik(I) Ñuqanchik(I)
Ñuqayku(E) Ñuqayku(E)
Qamkuna Qamkuna
paykuna paykuna
Tapumusqaykunata kutichimuway
Qam may yachay wasipitaq tukurqanki.
Ñuqa……………………………………
Dialogar en todos los presentes: simple, progresivo
Dialogar en todos los pasados: simple, progresivo
Dialogar en todos los futuros: simple, progresivo
Construir 2 oraciones en el presente, pasado, y futuro: simple, progresivo simple
1. De acuerdo a los verbos complete los espacios en forma contextualizada y ponga la
conjugación: Presente simple, presente progresivo
Ñuqa mamakunapa willawasqanta uyarini ( presente simple)
Qam willakuykunata ñawinchanki………………
Pay……………………………………………………………………...willan.....................................
Ñuqanchik………………………………………………………………pukllanchik............................
Ñuqayku………………………………………………………………..qillqaniku...............................
Qamkuna……………………………………………………………….umanchaq kankichik..............
Paykuna………………………………………………………………...rapsiq kanku..........................

Ñuqa………………………………………………………………........millpuqmi...............................
Qam…………………………………………………………………….chutarqanki............................
Pay……………………………………………………………………...sayarichiq kanku...................
Ñuqanchik………………………………………………………………sirichiq kanchik...................
Ñuqayku………………………………………………………………..qurquq kaniku.......................
Qamkuna……………………………………………………………….tuqachiq kankichik................
Paykuna………………………………………………………………...amuchiq kanki.......................

Ñuqa………………………………………………………………....chuyanchankichik......................
Qam………………………………………………………………….timpuchinki................................
Pay…………………………………………………………………..waqaychachkan...........................
Ñuqanchik…………………………………………………………...pinkichkanchik...........................
Ñuqayku……………………………………………………………..kunaniku.....................................
Qamkuna……………………………………………………………yachachiq kankichik...................
Paykuna……………………………………………………………..chutachkanku..............................

Ñuqa………………………………………………………………churmichakuchkani........................
Qam………………………………………………………………yanapanki........................................
Pay………………………………………………………………. Uyaykuchkanqa............................
Ñuqanchik………………………………………………………..wituniku..........................................
Ñuqayku………………………………………………………….qullpichkaniku................................
Qamkuna…………………………………………………………taqsankichik....................................
Paykuna…………………………………………………………..churachkanku..................................

UNQUYKUNAPA ACHAKALAN : Katatay = temblar, convulsión


Kiri = herida
(Nombre de enfermedades )
Mara = viruela .
Unquy =enfermedad
Qipu = verruga
Uma nanay =dolor de cabeza
Amuqllu = seca
Tullu nanay =dolor de huesos
Chiri unquy = asma
Tullu paki =fractura de hueso
Sunqu nanay = dolor corazón, cardíaco
Tullu unquy =reumatismo, osteoposis.
arritmia
Unquq =enfermo
Chukchu = paludismo
Unquli =enfermizo
Huyuyasqa = hematoma, amoratado
Wañuy mañayuq =epiléptico
Verdeado
Unquy hampiq =médico,enfermero
Qiya = pus
Unquchiq =obstetríz Saqra = ronco
Punkisqa =hinchado Rawraq = ardor
Wiksayuq =embarazada Kalintura = fiebre
Wiksa puchuchachay = gastritis Muqa = disloque
Rumi ispay =prostatitis Ñati = barriga movida
Ispay pura =vejiga Malala = tétano
Rinri nanay =dolor de oído, otitis Wayrasqa = enfermedad de viento
Kunkananay =dolor de garganta, Qarapu = sarampión
Amigdalitis Isu = barritos, sarna
Ñawinanay =dolor de vista, conjuntivitis Uru = gusano
Rurun unquy =rinitis, dolor de riñón Pacha = alcanzo
Tisis =T.B.C. Mancharisqa = asustado
Wanti =sifilis, genorrea Mana mikunayachikuy = anemia
Kichpan unquy =hepatitis Katatay = temblar, convulsión
Qilluyasqa = anemia Kutipa = recaída
Anku tillqipakuq =artritis Amuqllu = incondio
Anku nanay =dolor de nervios Utiqti = loco
Yawar unquy =diabetes Tiripaqas = gonorrea
Yawar apa =hemorragia Chakiyay = deshidratación
Kustipa =bronco Tullu unquy = osteoporosis
Anara = tifoidea
Siqsipakuy =rasca rasca
Urku nanay = sinusitis
Pipita uhu =tos convulsiva
Chupu =furúnculo

VOCABULARIO: OBJETOS Y UTENSILIOS DEL HOGAR


Aswana - olla grande Tuqtu - tostador
Manka - olla Tuqu - ventana
Maqma - vasija grande Tullqa - fogón
Mati, putu - plato Uchu - ají
Kawitu - catre Miskichana - azucarero
Puñuna - dormitorio Urpu - tinajón
Tika - adobe Wislla - cucharón
Yaku - agua Waska - soga
Tiyana - asiento Tawna - bastón
Yanamanka - hollín Yanta - leña
Ichu - paja Qawiña - mojinete
Kiraw - cuna Karka - bosta, sucio
Kachi - sal Nina - candela
Kachi churana - salero Puti - candado
Miskiq - sazonador, carne, quesillo Chatu - cántaro
Maray - batán Pirqa - pared
Qulluta - mortero Ñaqcha - peine
Patarki - mesa Qara - pellejo, piel
Puyñu - porongo Kallana - tostadora
Pichana - escoba Sulluna - cerradura
Pukuna - soplador Tiqsi - cimiento
Punku - puerta Qata - frazada, cobija
Wasi - casa Kuchu - rincón
Yanuy wasi - cocina Wayuna - colgados
Yanuq - cocinero Suysuna - colador, tamiz
Qiru - vaso, tronco, madera Sañu - teja
Sansa - braza, candela Marka - granero
Tiqtina - sartén Pacha - ropa, vestido
Latapa - trapo Chaqlla - carrizo trenzado
Puyñu - cántaro Suysuna - cernidor
Wisku - cuchara Wiskucha - cucharita
Qutaq - taper Puksuñi - posillo

También podría gustarte