Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
2. Sufijo durativo/-chka/ Es un morfema que marca la duración de las acciones que alguien en
proceso de adquirir las propiedades expresadas por la raíz verbal. Es equivalente al verbo ser estar.
Musquchkani………………. Puñuchkani…………………. Yanapachkani……………………….
Wak warmachaqa llumpayta uhuchkan………………………………………………………………
Amawta: Elizabeth, imanasqataq warmacha llumpayta waqachkan
Elizabeth:……………………………………………………………………………………………..
3. Sufijo repetitivo /-pa/-paya/ Es un morfema, que indica una acción repetida. Este morfema
funciona en ciertos contextos con el sufijo prolongativo- ya.
Rimapayan………………….. qikutapayan……………………. Piñapayan……………………….
Mana quykuptinku, rimapakuspa kutichkan…………………………………………………………
Amawta: Jose, imanasqataq yachaqmasiyki llumpayta piñapayasunki
Jose: …………………………………………………………………………………………………...
4. Sufijo traslocativo /-mu/ Es un morfema que indica una acción verbal orientada hacia el
ámbito de un nominal de la oración, aquí incluye tanto al hablante y al oyente.
Allinta rimamuy………………. ……………. Qallmamuy …………………..michimuy
Chay qacha pachaykita taqsamuy…………………………………………………………………....
Amawta: Jorge, kay maytuy qillqata allinta ñawinchamuy
Jorge:………………………………………………………………………………………………….
5. Sufijo benefactivo /-pu/ Es un morfema que indica una acción en beneficio o en perjuicio de
alguien.
Rantipuy………………… llamkapuy…………………. Kutichipuy……………………………….
paniykipaq sumaq inti watanata rantipuy……………………………………...............................
Amawata: Carlos, churiykipaq musuq pachata rantipuy
Carlos:………………………………………………………………………………………………….
6. Sufijo del pasado /-rqa/-ra.Es un morfema flexivo que indica la acción verbal en el tiempo
pasado.
Rimarqa……………………… yachachirqa…………………… willarqa…………………………
Warma kaspanqa allintam llamkarqa………………………………………………………………
Amawta: Maribel, yachachiq Maria, allintachu warmachakunata yachachirqa
Maribel:………………………………………………………………………………………………..
2.b) Verbalización deverbativa denominativa. Son conjunto de morfemas que derivan verbos a
partir de otros núcleos que son nominales, y se dividen en:
a) Derivación verbal denominativa de sustantivo a verbo
Es un proceso derivativo que deriva o convierte en verbos a los sustantivos y nombres.
Entre ellos tenemos:
-na -cha -ku
/-cha/ Es morfema que deriva verbos a partir de un sustantivo.
Pirqachay…………………… Wasichay…………………. Qurachay………………………………
Qachachay…………………. Pampachay………………… Quchachay……………………………..
Tayta Mario papachallaytaya qurachaykapamuwanki………………………………………………...
…………………………………………………………………………………………………………
Amawta:Eliseo, kawsaykuna mana ismunanpaq, wasichamuy.
Eliseo:…………………………………………………………………………………………………
/-na/ ya/ Es un morfema desiderativo que funciona con el sufijo prolongativo /-ya/, señalando
proximidad de una acción. Además expresa estado de ánimo del hablante, deseo o aspiración.
Aychanayawan……………………yakunayan…………………..Paranayamuchkan…………….
Mamay puramintitam yakunayawachkan……………………………………………………………...
Amawta: Dionisio, puyuta qawaykamuy, para nayamuchkanchuhinam
Dionisio:……………………………………………………………………………………………….
/-ku/ Es un morfema que convierte en verbo a partir de las raíces nominales, principalmente
cuando se refiere a prendas de vestir.
Chukukuy………………….Warakuy………………….. Walikuy……………….Sakukuy………..
Wasichakuy………………. Unkukuy…………………. Anakuykuy……………Walikuy………
Uhum qapirusunki, kay chuckuwan chukukuy………………………………………………………
Amawta: Erik, raymiman rinanchikpaq kay warawan warakuy
Erik:…………………………………………………………………………………………………..
b. Derivación verbal denominativa de adjetivo y/o sustantivo a verbo
Son sufijos que derivan verbos a partir de núcleos adjetivales, entre ellos tenemos: -cha y –ya.
/-cha/
Hatunchay……………….Sumaqchay……………….. pukachay……………..Allinchay……..
Yaw Warma, ama chay yakuta qachachaychu………………………………………………………
Amawta: Gloria, qaqchay chay warmakunata, ama yakuta qachachachunkuchu
Gloria:…………………………………………………………………………………………………
/-ya/
Pukayay…………Yuraqyay………………Tulluyay………………..Rumiyay………………
Qariyay……………….Maqllunyay…………….. kaspiyay………………….uqiyan…………
Yaw Warma imam qapisuchkanki, llumpaytam tulluyarusqanki.
…………………………………………………………………………………………………………
Amawta: Glorifin, ñachu naranqachayki qilluyamuchkanña
Glorifin:………………………………………………………………………………………………
Amawta: Yaw Jose, tapuykuy Yovana, imanasqas warmachanpaq mana pachata rantipunchu
Jose: Yaw yovana, imanasqataq warmachaykipaq mana pachata rantipunkichu
Yovana: manam qullqiy qaypawanchu, pisillatam llamkayniypi qullqita chaskini.
Jose: Amawta, Yovanapaqa manas qullqin qaypanchu, pisillatas llamkayninpi qullqita chaskin.
Amawta: chaynaqa yanapasunchikya.
Jose: Ari amawta. Tupananchikkama
Amawta Tupananchikkama.
PINKIY AYUNKAY
1.Traduzca toda la oración e identifique subrayando los sufijos derivativos verbalizadores de
verbo a verbo.
1.Kaptanata kaptanaypaq qaywarimuway.
…………………………………………………………………………………………………………
ADVERBIO ADVERBIO
Kay = aquí Qipa = después
Chay = ahí Ñaqa = hace un rato
Wak = allá, allí Chisi = ayer
Qipa = tras de Mincha = pasado mañana
Ñawpa = delante de Paqarin = mañana
Uray = abajo Chisinkuy = anochecer
Hanay = arriba Achka = bastante
Kinray = de frente Aslla = poco
Chawpi = medio, al medo Pisi = muy poco
kunan = ahora Sinchi = muy bastante
Ñawpa = antes Hichpa = cercanía
Llanin = a veces
PINKIY AYUNKAY:CONJUGAR
Presente simple:utqay presente progresivo:samay
Ñuqa Ñuqa
Qam Qam
Pay Pay
Ñuqanchik(I) Ñuqanchik(I)
Ñuqayku(E) Ñuqayku(E)
Qamkuna Qamkuna
paykuna paykuna
PASADO
Pasado simple:mikuy pasado progresivo:qaway
Ñuqa Ñuqa
Qam Qam
Pay Pay
Ñuqanchik(I) Ñuqanchik(I)
Ñuqayku(E) Ñuqayku(E)
Qamkuna Qamkuna
paykuna paykuna
FUTURO
Futuro simple:ñawinchay Futuro progresivo:llamkay
Ñuqa Ñuqa
Qam Qam
Pay Pay
Ñuqanchik(I) Ñuqanchik(I)
Ñuqayku(E) Ñuqayku(E)
Qamkuna Qamkuna
paykuna paykuna
Tapumusqaykunata kutichimuway
Qam may yachay wasipitaq tukurqanki.
Ñuqa……………………………………
Dialogar en todos los presentes: simple, progresivo
Dialogar en todos los pasados: simple, progresivo
Dialogar en todos los futuros: simple, progresivo
Construir 2 oraciones en el presente, pasado, y futuro: simple, progresivo simple
1. De acuerdo a los verbos complete los espacios en forma contextualizada y ponga la
conjugación: Presente simple, presente progresivo
Ñuqa mamakunapa willawasqanta uyarini ( presente simple)
Qam willakuykunata ñawinchanki………………
Pay……………………………………………………………………...willan.....................................
Ñuqanchik………………………………………………………………pukllanchik............................
Ñuqayku………………………………………………………………..qillqaniku...............................
Qamkuna……………………………………………………………….umanchaq kankichik..............
Paykuna………………………………………………………………...rapsiq kanku..........................
Ñuqa………………………………………………………………........millpuqmi...............................
Qam…………………………………………………………………….chutarqanki............................
Pay……………………………………………………………………...sayarichiq kanku...................
Ñuqanchik………………………………………………………………sirichiq kanchik...................
Ñuqayku………………………………………………………………..qurquq kaniku.......................
Qamkuna……………………………………………………………….tuqachiq kankichik................
Paykuna………………………………………………………………...amuchiq kanki.......................
Ñuqa………………………………………………………………....chuyanchankichik......................
Qam………………………………………………………………….timpuchinki................................
Pay…………………………………………………………………..waqaychachkan...........................
Ñuqanchik…………………………………………………………...pinkichkanchik...........................
Ñuqayku……………………………………………………………..kunaniku.....................................
Qamkuna……………………………………………………………yachachiq kankichik...................
Paykuna……………………………………………………………..chutachkanku..............................
Ñuqa………………………………………………………………churmichakuchkani........................
Qam………………………………………………………………yanapanki........................................
Pay………………………………………………………………. Uyaykuchkanqa............................
Ñuqanchik………………………………………………………..wituniku..........................................
Ñuqayku………………………………………………………….qullpichkaniku................................
Qamkuna…………………………………………………………taqsankichik....................................
Paykuna…………………………………………………………..churachkanku..................................