Está en la página 1de 83

Identidade Dixital - Identidad Digital

Autores: Varios
Edita: Consellería de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria
Depósito Legal: C 1937-2017

1
ÍNDICE

3 Presentación

4 Alba Alonso

7 Belén Barragáns Martínez

10 Mª Luz Castro Pena

15 Enrique Dans

18 Marcus Fernández

24 Juan J. Fernández García

28 Mª Carmen Fernández Morante

34 José Julio Fernández Rodríguez

39 Luis Fraga Pombo

42 Javier García Barreiro

50 Edita De Lorenzo

53 Olegaria Mosqueda Bueno

56 Javier Pedreira “Wicho”

61 Antonio Rial Boubeta

68 Carmen Amparo Rodríguez Lombardía

70 Víctor Salgado Seguín

75 Fernando Suárez Lorenzo

2
presentación
Seguindo a “Guía para usuarios: identidade dixital e re- Siguiendo la “Guía para usuarios: identidad digital y
putación on line”, do Instituto Nacional de Tecnoloxías reputación on line”, del Instituto Nacional de Tecnolo-
da Comunicación (INTECO), a identidade dixital pode gías de la Comunicación (INTECO), la identidad digital
ser definida como o conxunto de información sobre un puede ser definida como el conjunto de información
individuo ou unha organización (datos persoais, ima- sobre un individuo o una organización (datos perso-
xes, rexistros, noticias, comentarios, etc.) exposta en nales, imágenes, registros, noticias, comentarios, etc.)
Internet, que conforma unha descrición da dita persoa expuesta en Internet, que conforma una descripción de
no plano dixital. dicha persona en el plano digital.
A irrupción na vida cotiá das contornas 2.0, os servizos La irrupción en la vida cotidiana de los entornos 2.0, los
de mensaxería instantánea e as redes sociais, propor- servicios de mensajería instantánea y las redes sociales,
cionan numerosas vantaxes e comodidades. O seu po- proporcionan numerosas ventajas y comodidades. Su
tencial é indiscutiblemente inmenso, pero tamén o son potencial es indiscutiblemente inmenso, pero también
os riscos para a intimidade e a honra das persoas. A lo son los riesgos para la intimidad y la honra de las
formación nas normas básicas de xestión da identidade personas. La formación en las normas básicas de ges-
dixital de todos os membros da comunidade educativa, tión de la identidad digital de todos los miembros de
en calidade de usuarios da comunidade global de Inter- la comunidad educativa, en calidad de usuarios de la
net, facilitará a creación dun adecuado clima e hábito comunidad global de Internet, facilitará la creación de
de uso, e forneceraos de ferramentas axeitadas. un adecuado clima y hábito de uso, y les suministrará
É por isto que a Estratexia Galega de Convivencia 2015- las herramientas idóneas.
2020 (Educonvives.gal) incluíu no Eixe 3. Apoio aos Es por esto que la Estrategia Gallega de Convivencia
centros e á comunidade educativa>Obxectivo 3.3 – Es- 2015-2020 (Educonvives.gal) ha incluido en el Eje 3.
tablecer protocolos tanto normativos como orientati- Apoyo a los centros y a la comunidad educativa>Obje-
vos que, no marco da autonomía dos centros, favore- tivo 3.3 - Establecer protocolos tanto normativos como
za a abordaxe das diferentes situacións de conflito de orientativos que, en el marco de la autonomía de los
modo propedéutico, a acción clave “Información e for- centros, favorezca el abordaje de las diferentes situa-
mación sobre aspectos básicos da identidade dixital”. ciones de conflicto de modo propedéutico, la acción
Esta información e formación debe ir dirixida a toda a clave “Información y formación sobre aspectos básicos
comunidade educativa. Por suposto ao alumnado, pero de la identidad digital”.
tamén ao profesorado e ás familias que son quen exer- Esta información y formación debe ir dirigida a toda la
ce o labor de acompañamento na contorna dixital, tan comunidad educativa. Por supuesto al alumnado, pero
necesario para o axeitado desenvolvemento do alum- también al profesorado y a las familias que son quien
nado e a adquisición de habilidades, destrezas e com- ejerce la labor de acompañamiento en el entorno digi-
petencias de cidadanía dixital activa e responsable. tal, tan necesario para el idóneo desarrollo del alumna-
Paralelamente, no curso 2017-2018 introdúcese por pri- do y la adquisición de habilidades, destrezas y compe-
meira vez a materia de libre configuración autonómica tencias de ciudadanía digital activa y responsable.
“Identidade Dixital” para primeiro e segundo de ESO, o Paralelamente, en el curso 2017-2018 se introduce por
que supón outro paso máis na educación do alumnado primera vez a materia de libre configuración autonómi-
no exercicio das competencias do século XXI. ca “Identidad Digital” para primero y segundo de ESO,
Nun formato dinámico de preguntas e respostas, tanto lo que supone otro paso más en la educación del alum-
en texto como en pílulas de vídeo, faremos un repaso nado en el ejercicio de las competencias del siglo XXI.
por aqueles conceptos, cuestións e inquedanzas que En un formato dinámico de preguntas y respuestas,
debemos enfrontar como comunidade educativa. Nes- tanto en texto como en píldoras de vídeo, haremos un
te empeño, nesta labor de comunidade, é importan- repaso por aquellos conceptos, cuestiones e inquietu-
te contar con axentes referentes de éxito na xestión des que debemos enfrentar como comunidad educa-
da contorna e identidade dixital, como comunidade tiva. En este empeño, en esta labor de comunidad, es
educativa galega que somos. Por iso a participación importante contar con agentes referentes de éxito en la
de tantas e tan variados persoeiros é un indicador de gestión del entorno e identidad digital, como comuni-
diversidade, pluralidade e calidade de achegamento da dad educativa gallega que somos. Por eso la participa-
realidade dixital ao día a día nos centros educativos e ción de tantas y tan variadas figuras es un indicador de
tamén nos fogares. diversidad, pluralidad y calidad de acercamiento de la
Grazas a todas e todos por participar. realidad digital al día a día en los centros educativos y
también en los hogares.
Gracias a todas y todos por participar.

3
Alba Alonso
Doutora en Filoloxía inglesa, Máster en Doctora en Filología inglesa, Máster en
Estudos Ingleses Avanzados, Filóloga e Estudios Ingleses Avanzados, Filóloga y
Mestra. A miña tese doutoral foi a faísca Maestra. Mi tesis doctoral fue la chispa
que iniciou un apaixonado camiño cara que inició un apasionado camino hacia
ao emprendemento e que se materializou el emprendimiento y que se materializó
no proxecto socioeducativo Realkiddys. en el proyecto socioeducativo Realkidd-
Autora do conto infantil “Martín es el me- ys. Autora del cuento infantil “Martín eres
jor” e mais a serie de libros de colorear el mejor” y la serie de libros de colorar
“Coeducando-Coloreando” contra os es- “Coeducando-Coloreando” contra los es-
tereotipos de xénero. tereotipos de género.

Que é o sexting? ¿Qué es el sexting?


O sexting é o envío de todo tipo de imaxes El sexting es el envío de todo tipo de imá-
ou vídeos con algún tipo de contido sexual genes o vídeos con algún tipo de conte-
a través das redes sociais. As mensaxes de nido sexual a través de las redes sociales.
texto con este tipo de contido tamén po- Los mensajes de texto con este tipo de
den ser consideradas como sexting. contenido también pueden ser considera-
dos como sexting.

Os proxenitores poden controlar as


contas en redes sociais e o correo Los progenitores pueden controlar
electrónico/servizo de mensaxes las cuentas en redes sociales y
dos seus fillos e fillas. el correo electrónico/servicio de
Mais que controlar eu aconsellaría supervi- mensajería de sus hijos e hijas.
sar. Para exemplificalo, non é cuestión de Más que controlar yo aconsejaría super-
non deixarlle o coche, senón de asegurar- visar. Para ejemplificarlo, no es cuestión
se que teña o carné de conducir, que res- de no dejarle el coche, sino de asegurar-
pecte ben as normas de tráfico e que sexa se de que tenga el carnet de conducir,
consciente da cantidade de perigos que que respete bien las normas de tráfico y
levar un coche poden concorrer. Iso non que sea consciente de la cantidad de pe-
quita que conducir é una experiencia ma- ligros que llevar un coche pueden concu-
rabillosa e moi útil para calquera persoa. rrir. Eso que no quita que conducir es una
Xa que no uso das redes o alumnado ou experiencia maravillosa y muy útil para
os nosos fillos e fillas non teñen que sacar cualquier persona.
carné ningún, é a nosa responsabilidade Ya que en el uso de las redes nuestro
establecer unha serie de normas moi cla- alumnado o hijos e hijas no tienen que
ras para o uso das redes polos nosos fillos sacar carnet alguno, es nuestra respon-
e fillas. Normas en canto ao tempo de uti- sabilidad establecer una serie de normas
lización, a posibilidade puntual da nosa muy claras para el uso de las redes por
supervisión, as horas permitidas etc. Ta- nuestros hijos y hijas. Normas en cuan-
mén podemos facer uso de filtros e pro- to al tiempo de utilización, la posibilidad
gramas que bloqueen determinados con- puntual de nuestra supervisión, las horas
tidos nos móbiles dos nosos fillos e fillas. permitidas etc. También podemos hacer
uso de filtros y programas que bloqueen
determinados contenidos en los móviles
É malo coñecer xente por Internet?
de nuestros hijos e hijas.
Non creo que sexa malo coñecer xente
por Internet. Pero un ou unha adolescen-
te non sempre ten a mesma intuición e ¿Es malo conocer gente por
atención que unha persoa adulta si de- Internet?
bería ter. Tamén deberemos incluír aquí No creo que sea malo conocer a gente
unha serie de normas a respecto destas por Internet. Pero un o una adolescen-
conexións virtuais. Nada de información te no siempre tiene la misma intuición y

4
persoal, nada de quedadas físicas e moi- atención que una persona adulta sí debe-
ta información pola nosa parte sobre si- ría tener. También deberemos incluir aquí
tuacións reais que acontecen con nenos una serie de normas respeto a estas co-
e nenas que si confían en determinados nexiones virtuales. Nada de información
perfís cos que conectan e que ao final personal, nada de quedadas físicas y mu-
acaban por ser pederastas. cha información por nuestra parte sobre
situaciones reales que le suceden a niños
y niñas que sí confían en determinados
Que é a netiqueta e cales son as
perfiles con los que conectan y que al fi-
súas regras básicas?
nal acaban siendo pederastas.
A netiqueta refírese ao tipo de com-
portamento que é axeitado ter no uso
das redes sociais. Do mesmo xeito que ¿Qué es la netiqueta y cuáles son
non imos ao traballo en traxe de baño sus reglas básicas?
nin falamos a berros, nas redes sociais La netiqueta se refiere al tipo de compor-
deben de cumprirse unha serie de pun- tamiento que es pertinente tener en el
tos para que todos e todas sexamos uso de las redes sociales. Al igual que no
respectados e respectadas. Para min, vamos al trabajo en bañador ni hablamos
a primeira regra sería: “Non lle digas a a gritos, en las redes sociales deben cum-
ninguén algo polas redes que xamais lle plirse una serie de puntos para que todos
dirías na cara”. Isto xa freará moitísimos y todas seamos respetados y respetadas.
problemas. Se nos respectamos non Para mí, la primera regla sería: “No le di-
usaremos unha linguaxe inadecuada, gas a nadie algo por las redes que jamás
non seremos desagradables, non inter- le dirías a la cara”. Esto ya frenará muchí-
romperemos conversacións con spam... simos problemas. Si nos respetamos no
Poderiamos incluír moitísimas regras de usaremos un lenguaje inadecuado, no
netiqueta pero ao final todo o mundo seremos desagradables, no interrumpire-
pode ir aprendendo aos poucos sobre mos conversaciones con spam... Podría-
elas, como que o feito de usar maiús- mos incluir muchísimas reglas de neti-
culas significa gritar. Pero o esencial é queta pero al final todo el mundo puede
ese respecto ás opinións dos demais. ir aprendiendo poco a poco sobre ellas,
Podemos debater, engadir, refutar, pero como que el hecho de usar mayúsculas
sempre con respecto e tolerancia. significa gritar. Pero lo esencial es ese res-
peto a las opiniones de los demás. Pode-
mos debatir, añadir, refutar, pero eso sí,
Se puideses dar un só consello ás
siempre con respeto y tolerancia.
familias e ao profesorado a respecto
da identidade dixital, cal sería?
O meu consello é incluír este mundo nas Si pudieses dar un único consejo a
nosas vidas tamén para poder entendelo las familias y profesorado a respecto
e desfrutalo cos nosos fillos e coas no- de la identidad digital, ¿cuál sería?
sas fillas. Se non estamos no seu mun- Mi consejo es incluir este mundo en nues-
do pouco poderemos facer. E eles e elas tras vidas también para poder entender-
estarán encantados e encantadas de ex- lo y disfrutarlo con nuestros hijos y con
plicarnos como vai o Facebook, o Twit- nuestras hijas. Si no estamos en su mundo
ter ou o Snapchat. Nós podemos ser un poco podremos hacer. Y ellos y ellas esta-
marabilloso ou un penoso exemplo para rán encantados y encantadas de explicar-
eles e para elas. Se usamos as redes a to- nos cómo funciona Facebook, Twitter o
das as horas, non lles podemos pedir que Snapchat. Nosotros podemos ser un ma-
só as empreguen un momento. Se inter- ravilloso o un penoso ejemplo para ellos
rompemos a nosa comida para contestar y para ellas. Si usamos las redes a todas
un chío, non lles podemos dicir que non horas, no les podemos pedir que solo las
teñan o teléfono na mesa. Se cando son usen un rato. Si interrumpimos nuestra
pequenos ou pequenas lles damos o mó- comida para contestar un tweet, no les
bil ou a tableta para “entreterse” non lla podemos decir que no tengan el teléfo-
poderemos quitar máis adiante porque no en la mesa. Si cuando son pequeños o
“é malo”. pequeñas les damos el móvil o la tableta
As tecnoloxías e as redes teñen moitísimas para “entretenerse”, no se lo podremos
vantaxes, pero igual que o coche hai que quitar más adelante porque “es malo”.

5
saber usalas. De nós depende que eles e Las tecnologías y las redes tienen muchas
mais elas as desfruten dun xeito adecuado. ventajas, pero igual que el coche hay que
saber usarlas. De nosotros depende que
ellos y ellas las disfruten de manera ade-
cuada.

6
Belén Barragáns Martínez
Doutor Enxeñeiro de Telecomunicación Doctor Ingeniero de Telecomunicación
pola Universidade de Vigo. Foi docente por la Universidad de Vigo. Fue docente
da Escola de Enxeñaría de Telecomuni- de la Escuela de Ingeniería de Telecomu-
cación entre 2000 e 2010. Desde 2010 é nicación entre 2000 y 2010. Desde 2010
Profesora-Secretaria de Centro no Centro es Profesora-Secretaria de Centro en el
Universitario da Defensa na Escola Na- Centro Universitario de la Defensa en la
val Militar (Marín) onde ademais imparte Escuela Naval Militar (Marín) donde ade-
unha materia relacionada coa programa- más imparte una materia relacionada con
ción e os computadores aos futuros Ofi- la programación y los ordenadores a los
ciais da Armada. futuros Oficiales de la Armada.

Cales son os riscos de estafa ¿Cuáles son los riesgos de estafa


actuais en Internet e como actuales en Internet y cómo
podemos previlos? podemos prevenirlos?
Son múltiples e foron avanzando confor- Son múltiples y han ido avanzando a me-
me en Internet apareceron novos servi- dida que en Internet han ido apareciendo
zos. A maioría baséanse, do mesmo xeito nuevos servicios. La mayoría se basan, al
que as antigas estafas, en gañar a con- igual que los antiguos timos, en ganar-
fianza de usuarias e usuarios inxenuos. se la confianza de usuarias y usuarios
Para iso, presentando algo atractivo ingenuos. Para ello, presentando algo
(gañamos un premio, véndennos un co- atractivo (hemos ganado un premio, nos
che ou unha viaxe moi barata) conseguen venden un coche o un viaje muy barato)
que realicemos algunha acción (descar- consiguen que realicemos alguna ac-
gar un ficheiro -nos casos menos graves- ción (descargar un fichero -en los casos
ou pagar unha cantidade de diñeiro) que menos graves- o pagar una cantidad de
non leva aparelladas as consecuencias dinero) que no lleva aparejadas las con-
que esperabamos. Estas accións póden- secuencias que esperábamos. Estas ac-
se combater aplicando o sentido común ciones se pueden combatir aplicando el
e non crendo en ofertas que, por moi ben sentido común y no creyéndonos ofertas
que soen, é difícil que sexan reais. que, por muy bien que suenen, es difícil
que sean reales.

Que son os virus informáticos e


como podo defenderme deles? ¿Qué son los virus informáticos y
Os virus informáticos, entendidos como cómo puedo defenderme de ellos?
aqueles programas que tiñan como fi- Los virus informáticos, entendidos como
nalidade que os equipos deixasen de aquellos programas que tenían como fina-
funcionar, están a desaparecer mentres lidad que los equipos dejasen de funcio-
que proliferan os ataques baseados en nar, están desapareciendo mientras que
técnicas de enxeñaría social combinados proliferan los ataques basados en técnicas
co emprego de software malicioso cuxo de ingeniería social combinados con el
principal obxectivo é apoderarse de in- empleo de software malicioso cuyo princi-
formación ou do propio equipo con dis- pal objetivo es apoderarse de información
tintas finalidades: secuestro de informa- o del propio equipo con distintas finalida-
ción, creación de botnets (para ataques des: secuestro de información, creación
DDoS), etc. de botnets (para ataques DDoS) etc.
Para minimizar os ataques de software Para minimizar los ataques de software
malicioso ou virus informáticos é reco- malicioso o virus informáticos es reco-
mendable ter instalado un antivirus, ter mendable tener instalado un antivirus,
actualizado o sistema operativo e em- tener actualizado el sistema operativo y
pregar unha gran dose de sentido común emplear una gran dosis de sentido común
para non ser vítimas de enxeñaría social: para no ser víctimas de ingeniería social:
non pulsar en ligazóns remitidas por cor- no pulsar en enlaces remitidos por correo

7
reo electrónico nin abrir ficheiros adxun- electrónico ni abrir ficheros adjuntos (aun
tos (aínda cando o correo nos pareza que cuando el correo nos parezca que tiene
ten unha procedencia segura), non darlle una procedencia segura), no dar nuestras
a ninguén as nosas claves nin datos de claves ni datos de tarjetas de crédito por
cartóns de crédito por correo (o noso correo a nadie (nuestro banco no nos pe-
banco non nos vai pedir datos deste tipo dirá datos de este tipo por correo elec-
por correo electrónico), etc. trónico) etc.

Como é un contrasinal seguro? ¿Cómo es una contraseña segura?


Que trucos podo utilizar para xerar ¿Qué trucos puedo utilizar para
e manter contrasinais seguros? generar y mantener contraseñas
Un contrasinal seguro é aquel que é su- seguras?
ficientemente complexo. Para que non Una contraseña segura es aquella que es
sexa fácil de adiviñar, non debe estar lo suficientemente compleja. Para que no
baseado en palabras do dicionario nin sea fácil de adivinar, no debe estar basa-
conter datas persoais. Deberá ter unha da en palabras del diccionario, ni conte-
lonxitude mínima de oito caracteres e in- ner fechas personales. Deberá tener una
cluír maiúsculas, minúsculas, números e longitud mínima de ocho caracteres e in-
algúns caracteres tipo %&$. cluir mayúsculas, minúsculas, números y
Un truco para xerar contrasinais robustos algún carácter tipo %&$.
e non esquecernos deles pode consistir Un truco para generar contraseñas robus-
en empregar unha frase que lembremos tas y no olvidarnos de ellas puede con-
ben (a letra dunha canción que nos gus- sistir en emplear una frase que recorde-
te, por exemplo) e quedar coas iniciais de mos bien (la letra de una canción que nos
cada palabra. De transformarmos algunha guste, por ejemplo) y quedarnos con las
desas letras nun número, por exemplo, un iniciales de cada palabra. Transformando
<e> nun 3 ou un <o> nun 0; pasarmos al- alguna de esas letras en un número, por
gunha letra a maiúscula e engadirmos al- ejemplo, una <e> en un 3 o una <o> en
gúns caracteres dos antes mencionados, un 0, pasando alguna letra a mayúsculas
poderiamos ter xa un bo contrasinal. De y añadiendo algún carácter de los antes
non querermos usar a mesma en todos mencionados podríamos tener ya una
os sitios web que empregamos (o que é buena contraseña. Si no queremos usar la
moi recomendable), podemos engadir ao misma en todos los sitios web que em-
contrasinal anterior, que usaremos como pleamos (lo que es muy recomendable),
base, as terminacións -gm (para Gmail), podemos añadir a la contraseña anterior,
-fb (para Facebook) etc. que usaremos como base, las termina-
ciones -gm (para Gmail), -fb (para Face-
book) etc.
Que é a suplantación de identidade
en Internet e que consecuencias ten?
A través da suplantación de identidade, ¿Qué es la suplantación de
outras persoas poden facerse pasar por identidad en Internet y qué
nós na Rede, despois de conseguir o consecuencias tiene?
noso inicio de sesión e contrasinal nunha A través de la suplantación de identidad,
determinada rede social, por exemplo, otras personas pueden hacerse pasar por
e realizar accións no noso nome, desde nosotros en la Red, tras haber consegui-
publicar contido ou escribir comentarios do nuestro login y contraseña en una de-
etc. As consecuencias serán máis ou me- terminada red social, por ejemplo, y rea-
nos graves en función das accións reali- lizar acciones en nuestro nombre, desde
zadas. Isto é especialmente grave para publicar contenido o escribir comenta-
as empresas, onde unha suplantación de rios etc. Las consecuencias serán más o
identidade pode facer perder a confianza menos graves en función de las acciones
da clientela. Así mesmo, podemos sufrir realizadas. Esto es especialmente grave
ataques en que quen ataque suplante a para las empresas, donde una suplanta-
identidade do noso banco, por exemplo, ción de identidad puede hacer perder la
solicitándonos información da nosa conta confianza de su clientela. Asimismo, po-
bancaria ou dos nosos cartóns de crédito. demos sufrir ataques en los que quien
ataque suplante la identidad de nuestro

8
Que son as redes P2P e como banco, por ejemplo, solicitándonos infor-
funcionan? Todo o que circula nelas mación de nuestra cuenta bancaria o de
é libre. É gratuíto? nuestras tarjetas de crédito.
As redes P2P son redes descentralizadas
usadas fundamentalmente para intercam- ¿Qué son las redes P2P y cómo
bio de arquivos. Funcionan de maneira funcionan? ¿Todo lo que circula en
distribuída, no sentido de que non exis- ellas es libre? ¿Es gratuito?
ten servidores e clientes, senón que un
Las redes P2P son redes descentralizadas
mesmo nodo da Rede pode comportarse
usadas fundamentalmente para inter-
como ambos os dous e estar a recibir fi-
cambio de archivos. Funcionan de ma-
cheiros e a compartir outros. Dentro das
nera distribuida, en el sentido de que no
redes P2P pódense atopar todo tipo de
existen servidores y clientes, sino que un
arquivos, desde ficheiros libres e gratuí-
mismo nodo de la Red puede comportar-
tos, a aqueles que teñen propiedade inte-
se como ambos y estar recibiendo fiche-
lectual, e ás veces mesmo se utilizan para
ros y compartiendo otros. Dentro de las
compartir material de pornografía infantil.
redes P2P se pueden encontrar todo tipo
de archivos, desde ficheros libres y gra-
Se puideses dar un só consello ás tuitos, a aquellos que tienen propiedad
familias e ao profesorado a respecto intelectual, e incluso a veces se utilizan
da identidade dixital, cal sería? para compartir material de pornografía
A identidade dixital constrúese a partir infantil.
de todos os documentos, fotos, etc. re-
lacionados coa nosa persoa en Internet. Si pudieses dar un único consejo a
Debemos ser especialmente coidadosos las familias y profesorado a respecto
e coidadosas coa información que pu- de la identidad digital, ¿cuál sería?
blicamos porque, como se adoita dicir,
La identidad digital se construye a partir
Internet non esquece e, unha vez que os
de todos los documentos, fotos etc. rela-
ficheiros abandonan o noso computador,
cionados con nuestra persona en Internet.
podemos perder o control desa informa-
Debemos ser especialmente cuidadosos y
ción, en caso de querer eliminala. Cada
cuidadosas con la información que publi-
vez que publicamos algo deberiamos pa-
camos porque, como se suele decir, Inter-
rarnos a pensar dous minutos no seguin-
net no olvida y, una vez que los ficheros
te: dentro de trinta anos pódeme impor-
abandonan nuestro ordenador, podemos
tar que alguén vexa esta información? Os
perder el control de esa información, en
meus futuros xefes ou xefas? A miña futu-
caso de querer eliminarla. Cada vez que
ra parella? Se cadra con esta pequena au-
publicamos algo deberíamos pararnos a
torreflexión non publicariamos tan a treo.
pensar dos minutos lo siguiente: dentro
de treinta años, ¿me puede importar que
alguien vea esta información? ¿Mis futu-
ros jefes o jefas? ¿Mi futura pareja? A lo
mejor con esta pequeña autorreflexión,
no publicaríamos tan a la ligera.

9
Mª Luz Castro Pena
Enxeñeira Superior en Informática pola Ingeniera Superior en Informática por la
Universidade da Coruña. Universidad de A Coruña.
Socia fundadora de imaxin|software e di- Socia fundadora de imaxin|software y di-
rectora da súa área de multimedia. rectora de su área de multimedia.
Profesora interina na Facultade de Cien- Profesora interina en la Facultad de Cien-
cias da Comunicación da UDC. cias da Comunicación de la UDC.
Vogal do Comité de Dirección do Clúster Vocal del Comité de Dirección del Clúster
TIC. TIC.
I Premio Ada Byron do Colexio Profesio- I Premio Ada Byron del Colegio profesio-
nal de Enxeñería Informática de Galicia nal de Ingeniería Informática de Galicia
(CPEIG). (CPEIG).

As cousas que subimos ás redes Las cosas que subimos a las


sociais como Facebook ou Twitter redes sociales como Facebook o
son privadas, porque só as poden Twitter son privadas porque solo
ver as persoas que designamos. las pueden ver las personas que
Temos que ter moito coidado coas cou- designamos.
sas que subimos ás redes sociais, porque Tenemos que tener mucho cuidado con
non é só que non sexan privadas, senón las cosas que subimos a las redes socia-
que moitas veces deixan de ser nosas, xa les, porque no es solo que no sean pri-
que sen sabelo cedemos os nosos derei- vadas, sino que muchas veces dejan de
tos sobre elas. ser nuestras, ya que sin saberlo cedemos
As condicións de servizo de Facebook nuestros derechos sobre ellas.
(esas que normalmente non lemos) indican: Las condiciones de servicio de Facebook
“outórgasnos unha licenza non exclusi- (esas que normalmente no leemos) indi-
va, transferible, con posibilidade de ser can:
sub-rogada, libre de regalías e aplicable “nos otorgas una licencia no exclusiva,
globalmente para utilizar calquera conti- transferible, con posibilidad de ser subro-
do de IP que publiques en Facebook ou gada, libre de regalías y aplicable global-
en conexión con Facebook (licenza de PI). mente para utilizar cualquier contenido
Esta licenza de PI finaliza cando eliminas de IP que publiques en Facebook o en co-
o teu contido de PI ou a túa conta, a me- nexión con Facebook (licencia de PI). Esta
nos que o contido fose compartido con licencia de PI finaliza cuando eliminas tu
terceiros e estes non o eliminaran”. contenido de PI o tu cuenta, a menos que
É dicir, Facebook outórgase unha licenza el contenido fuese compartido con terce-
de uso dos nosos contidos (fotografías, ros y estos no lo hayan eliminado”
vídeos, etc.) para facer con eles practica- Es decir, Facebook se otorga una licen-
mente o que queira. cia de uso de nuestros contenidos (foto-
En canto á privacidade, tampouco é real, grafías, vídeos etc.) para hacer con ellos
porque incluso nas redes sociais con po- prácticamente lo que quiera.
líticas de privacidade nas publicacións, En cuanto a la privacidad, tampoco es
ninguén nos pode asegurar que alguén real, porque incluso en las redes sociales
non teña feito unha captura de pantalla con políticas de privacidad en las publi-
do noso contido, e que poda ser poste- caciones, nadie nos puede asegurar que
riormente redistribuído. alguien no haya hecho una captura de
pantalla de nuestro contenido, y que pue-
da ser posteriormente redistribuido.

10
Un/Unha menor non pode mercar Un/a menor no puede comprar
nada por Internet e, de o facer, nada por Internet y, si lo hace, la
a empresa está obrigada a empresa está obligada a devolverle
devolverlle o diñeiro. el dinero.
Para comprar por Internet é necesario ter Para comprar por Internet es necesario
capacidade de contratar. A teoría xeral tener capacidad de contratar. La teoría
de contratos di que os menores de ida- general de contratos dice que los meno-
de non emancipados non poden contra- res de edad no emancipados no pueden
tar por non poder prestar validamente o contratar por no poder prestar válida-
seu consentimento. Dado que o consen- mente su consentimiento. Dado que el
timento é un elemento esencial do con- consentimiento es un elemento esencial
trato, os contratos nos que unha parte del contrato, los contratos en los que una
sexa un menor de 18 anos serían anula- parte sea un menor de 18 años serían anu-
bles (que non nulos), o que significa que lables (que no nulos), lo que significa que
os pais (ou titores), ou mesmo o menor los padres (o tutores), o incluso el menor
cando alcance a maioría de idade, terían a cuando alcance la mayoría de edad, ten-
posibilidade durante catro anos de exer- drían la posibilidad durante cuatro años
citar unha acción para deixar sen efecto o de ejercitar una acción para dejar sin
contrato. Pero, se non se exercita, o con- efecto el contrato. Pero, si no se ejercita,
trato é válido. el contrato es válido.
Por tanto, as situacións nas que un con- Por tanto, las situaciones en las que un
trato celebrado por un menor de idade é contrato celebrado por un menor de
plenamente eficaz serían dúas: edad es plenamente eficaz serían dos:
a. Aqueles contratos que son habituais de a. Aquellos contratos que son habituales
acordo cos usos sociais (pola súa con- de acuerdo con los usos sociales (por
tía ou clase de negocio) en relación coa su cuantía o clase de negocio) en rela-
idade do menor e a súa madurez para ción con la edad del menor y su madu-
comprendelo (por exemplo a compra rez para comprenderlo (por ejemplo la
de xeados, libros ou videoxogos). compra de helados, libros o videojue-
b. Aqueles contratos fóra dos casos ante- gos).
riores pero realizados coa colaboración b. Aquellos contratos fuera de los casos
e coñecemento dos pais, o que loxica- anteriores pero realizados con la colabo-
mente debería demostrarse. ración y conocimiento de los padres, lo
No resto de supostos, o contrato sería que lógicamente debería demostrarse.
anulable. En el resto de supuestos, el contrato sería
O problema nestes casos no ámbito de anulable.
Internet é que o vendedor ou fornece- El problema en estos casos en el ámbito
dor dun servizo non pode comprobar de Internet es que el vendedor o presta-
se quen está do outro lado é maior ou dor de un servicio no puede comprobar si
menor de idade, ou se ten xuízo ou coñe- quien está del otro lado es mayor o menor
cemento suficiente para poder contratar, de edad, o si tiene juicio o conocimiento
a pesar de que nas súas condicións con- suficiente para poder contratar, a pesar
tractuais esixa esa capacidade, o que o de que en sus condiciones contractua-
pode deixar nunha situación insegura. O les exija esa capacidad, lo que le puede
vendedor debe tomar medidas para ve- dejar en una situación insegura. El vende-
rificar a idade dentro do razoable e asu- dor debe tomar medidas para verificar la
mir os posibles problemas que se xeren edad dentro de lo razonable y asumir los
por iso, mais tamén non hai que descar- posibles problemas que se generen por
tar que o propio menor pode enganar á eso, pero también no hay que descartar
outra parte, mentir sobre a súa idade ou que el propio menor puede engañar a la
identidade, ou utilizar datos de conta ou otra parte, mentir sobre su edad o identi-
cartóns dos seus pais, así que nestes ca- dad, o utilizar datos de cuenta o tarjetas
sos, aínda que se anulase o contrato, non de crédito de sus padres, así que en estos
é descartable que a parte vendedora poi- casos, aunque se anulara el contrato, no
da reclamar danos e prexuízos aos pais, es descartable que la parte vendedora
que ao final son responsables dos actos pueda reclamar daños y perjuicios a los
dos seus fillos e filas. Como por exemplo, padres, que al final son responsables de

11
se deixan que o menor xogue co sma- los actos de sus hijos e hijas. Como, por
tphone ou a tablet cos datos de conta e ejemplo, si dejan que el menor juegue con
pago ao seu alcance. el smatphone o la tableta con los datos
de cuenta y pago a su alcance.

Que é un/unha prosumidor/a?


Por que hai que aprender a ¿Qué es un/a prosumidor/a?
xestionar a nosa actuación como ¿Por qué hay que aprender a
prosumidores/as? gestionar nuestra actuación como
A palabra prosumidor provén dun acróni- prosumidores/as?
mo formado pola fusión das palabras en La palabra prosumidor proviene de un
inglés produtor e consumidor (producer acrónimo formado por la fusión de las pa-
+ consumer = prosumer). labras en inglés productor y consumidor
Trátase dun termo utilizado en ámbitos (producer + consumer = prosumer).
moi diferentes, desde a agricultura á in- Se trata de un término utilizado en ám-
formática, e aplícase a aqueles usuarios bitos muy diferentes, desde la agricultu-
que ao mesmo tempo que son consumi- ra a la informática, y se aplica a aquellos
dores, son á súa vez produtores de con- usuarios que al mismo tiempo que son
tidos. Un prosumidor en teoría non ten consumidores, son también productores
fins lucrativos, só participa nun mundo de contenidos. Un prosumidor en teoría
dixital de intercambio de información no tiene fines lucrativos, solo participa en
(por exemplo o caso da Wikipedia, cuxos un mundo digital de intercambio de infor-
contidos son elaborados e editados po- mación (por ejemplo, el caso de la Wiki-
los propios usuarios sen unha remunera- pedia, cuyos contenidos son elaborados y
ción a cambio). editados por los propios usuarios sin una
A palabra “prosumidor” describe perfec- remuneración a cambio).
tamente a millóns de participantes na re- La palabra “prosumidor” describe perfec-
volución da Web 2.0, xa que son cada vez tamente a millones de participantes en
máis as persoas involucradas que soben la revolución de la Web 2.0, ya que son
información á rede e á súa vez son consu- cada vez más las personas involucradas
midores da mesma. que suben información a la red y a su vez
Grazas aos avances da tecnoloxía, todos son consumidoras de la misma.
podemos ser produtores de contidos. Se Gracias a los avances de la tecnología,
antes a liberdade de prensa unicamente todos podemos ser productores de con-
afectaba a quen tiña unha, agora todos tenidos. Si antes la libertad de prensa
podemos escribir, gravar ou filmar o que únicamente afectaba a quien tenía una,
queiramos e polo a disposición dunha au- ahora todos podemos escribir, grabar o
diencia. Pero ademais, non esquecemos a filmar lo que queramos y ponerlo a dispo-
nosa faceta de consumidores: mantemos sición de una audiencia. Pero, además, no
relacións con infinidade de empresas olvidemos nuestra faceta de consumido-
cuxos produtos e servizos usamos habi- res: mantenemos relaciones con infinidad
tualmente. de empresas cuyos productos y servicios
Desde o punto de vista das empresas, un usamos habitualmente.
prosumidor é calquera persoa coa capa- Desde el punto de vista de las empresas,
cidade de publicar as súas opinións sobre un prosumidor es cualquier persona con
ela, polo tanto, calquera persoa. la capacidad de publicar sus opiniones
sobre ella, por lo tanto, cualquier persona.

Como se respectan os dereitos de


propiedade intelectual en Internet? ¿Cómo se respetan los derechos de
Toda obra está sometida aos dereitos de propiedad intelectual en Internet?
autor, aínda que non exista mención que Toda obra está sometida a los derechos
o indique expresamente, e a lexislación de autor, aunque no exista mención que
sobre dereitos de autor é moi variable lo indique expresamente, y la legislación
dun país a outro. sobre derechos de autor es muy variable
As infraccións dos dereitos de autor cén- de un país a otro.
transe especialmente na reprodución Las infracciones de los derechos de autor
parcial ou total dunha obra, a súa modi- se centran especialmente en la reproduc-

12
ficación ou difusión non autorizada, e a ción parcial o total de una obra, su modi-
súa utilización a título comercial ou non ficación o difusión no autorizada, y su uti-
comercial. lización a título comercial o no comercial.
Estas limitacións non afectan a utilización Estas limitaciones no afectan la utiliza-
dunha obra nun marco privado. Salvo ción de una obra en un marco personal.
mención contraria (autorización expresa Salvo mención contraria (autorización ex-
do autor, licenzas ou obras de dominio presa del autor, licencias u obras de do-
público), o conxunto das obras seguintes minio público), el conjunto de las obras
están sometidas ao dereito de autor na siguientes están sometidas al derecho de
Web: autor en la Web:
- As imaxes, os vídeos (películas e clips), - Las imágenes, los vídeos (películas y
os audios e as obras musicais. clips), los audios y las obras musicales.
- Os traballos e obras literarias en: blo- - Los trabajos y obras literarias en: blogs
gs e sitios web, libros, banda deseñada, y sitios web, libros, cómic, boletines de
boletíns de noticias, revistas, memoran- noticias, revistas, memorándums, pe-
dos, xornais, manuais e folletos (papel riódicos, manuales y folletos (papel o
ou formato dixital: arquivos PDF). formato digital: archivos PDF).
- Os programas informáticos. - Los programas informáticos.
- As creacións gráficas, mapas xeográfi- - Las creaciones gráficas, mapas geográ-
cos e infografías. ficos e infografías.
- As presentacións multimedia. - Las presentaciones multimedia.
Como os contidos mencionados ante- Como los contenidos mencionados an-
riormente, as capturas de pantalla dunha teriormente, las capturas de pantalla de
imaxe, dun vídeo ou dunha páxina web una imagen, de un vídeo o de una página
están sometidos ao dereito de autor e web están sometidos a los derechos de
a súa utilización debe teoricamente ser autor y su utilización debe teóricamente
obxecto dunha autorización previa. ser objeto de una autorización previa.
Por exemplo, Youtube avisa: Por ejemplo, YouTube avisa:
“verifique que todos os compoñentes do “verifique que todos los componentes de
seu vídeo son da súa propia creación, in- su vídeo son de su propia creación, inclui-
cluído a parte de audio. Se vostede utiliza da la parte de audio. Si usted utiliza, por
por exemplo unha pista de audio cuxos ejemplo, una pista de audio cuyos dere-
dereitos de autor son dunha casa de chos de autor son de una casa de discos
discos que non deu a autorización para que no dio la autorización para usarla, su
usala, o seu vídeo pode atentar contra os vídeo puede atentar contra los derechos
dereitos de autor de terceiros e pode ser de autor de terceros y puede ser supri-
suprimido.” mido.”
E a páxina de copyright de Facebook, Y la página de copyright de Facebook
contén información sobre os dereitos de contiene información sobre los derechos
propiedade intelectual relativos ao conti- de propiedad intelectual relativos al con-
do publicado en Facebook: tenido publicado en Facebook:
“Facebook respecta os dereitos de pro- “Facebook respeta los derechos de pro-
piedade intelectual dos autores e com- piedad intelectual de los autores y se
prométese en axudar a protexer os seus compromete en ayudar a proteger sus
dereitos. A nosa Declaración de dereitos derechos. Nuestra Declaración de de-
e responsabilidades impide aos usuarios rechos y responsabilidades impide a los
publicar contido que infrinxa os dereitos usuarios publicar contenido que infrinja
de propiedade intelectual doutro usuario los derechos de propiedad intelectual
ou autor. Cando recibimos unha declara- de otro usuario o autor. Cuando recibi-
ción válida de violación dos dereitos de mos una declaración válida de violación
propiedade intelectual, suprimimos ou de los derechos de propiedad intelectual,
prohibimos o acceso aos materiais en suprimimos o prohibimos el acceso a los
cuestión. Tamén suprimimos as contas materiales en tela de juicio. También su-
dos usuarios reincidentes”. primimos las cuentas de los usuarios re-
A organización Creative Commons ofre- incidentes”.

13
ce unha solución alternativa aos autores La organización Creative Commons ofre-
que desexan liberar as súas obras, para ce una solución alternativa a los autores
permitirlles a outros usuarios reutiliza- que desean liberar sus obras, para permi-
las e distribuílas, nun marco preciso (por tirles a otros usuarios reutilizarlas y dis-
exemplo: comercial, non comercial). tribuirlas, en un marco preciso (por ejem-
plo: comercial, no comercial).

Se puideses dar un só consello ás


familias e ao profesorado a respecto Si pudieses dar un único consejo a
da identidade dixital, cal sería? las familias y profesorado a respecto
A identidade dixital é parte da nosa iden- de la identidad digital, ¿cuál sería?
tidade como persoas, e como tal debe ser La identidad digital es parte de nuestra
xestionada e coidade. Ao igual que nos identidad como personas, y como tal
preocupamos da saúde dos nosos fillos e debe ser gestionada y cuidada. Al igual
fillas, pero non os fechamos na casa por que nos preocupamos de la salud de
medo a que enfermen, temos que preo- nuestros hijos y hijas, pero no los ence-
cuparnos pola súa identidade dixital, edu- rramos en la casa por miedo a que enfer-
cándoos no uso das tecnoloxías, pero non men, tenemos que preocuparnos por su
debemos fecharnos a elas, é pouco reco- identidad digital, educándolos en el uso
mendable e practicamente imposible. de las tecnologías, pero no debemos ce-
rrarnos a ellas, es poco recomendable y
prácticamente imposible.

14
Enrique Dans
Profesor de Innovación en IE Business Profesor de Innovación en IE Business
School desde o ano 1990. Tras licenciarse School desde el año 1990. Tras licenciarse
en Ciencias Biolóxicas pola USC, cursou en Ciencias Biológicas por la USC, cursó un
un MBA no Instituto de Empresa, dou- MBA en el Instituto de Empresa, se docto-
torouse en Sistemas de Información en ró en Sistemas de Información en UCLA, y
UCLA, e desenvolveu estudos posdouto- desarrolló estudios postdoctorales en Har-
rais en Harvard Business School. No seu vard Business School. En su trabajo como
traballo como investigador, divulgador e investigador, divulgador y asesor estudia
asesor estuda os efectos da innovación los efectos de la innovación tecnológica
tecnolóxica sobre as persoas, as empresas sobre las personas, las empresas y la so-
e a sociedade no seu conxunto. É colabo- ciedad en su conjunto. Es colaborador ha-
rador habitual en numerosos medios de bitual en numerosos medios de comunica-
comunicación nacionais e internacionais ción nacionales e internacionales en temas
en temas relacionados coa rede e a tecno- relacionados con la red y la tecnología, y
loxía, e escribe diariamente desde o ano escribe diariamente desde el año 2003 en
2003 na súa páxina persoal, enriquedans. su página personal, enriquedans.com, una
com, unha das máis populares do mundo de las más populares del mundo sobre in-
sobre innovación en lingua española. novación en lengua española.

Por que é importante acompañar ¿Por qué es importante acompañar


os nosos fillos e as nosas fillas nas a nuestros hijos y a nuestras hijas
redes e na contorna dixital? en las redes y en el entorno digital?
O importante é entender que ninguén Lo importante es entender que nadie
nace sabendo. Cando nós eramos mo- nace sabiendo. Cuando nosotros éramos
zos xogábase en contornas nas que ta- jóvenes se jugaba en entornos en los que
mén che tiñan que explicar as normas de también te tenían que explicar las normas
comportamento. Na rúa os nosos maio- de comportamiento. En la calle nuestros
res explicábannos o funcionamento dos mayores nos explicaban el funcionamien-
semáforos, as precaucións a tomar na to de los semáforos, las precauciones a
beirarrúa e a calzada, e que por moito tomar en la acera y la calzada, y que por
que che apetecese un caramelo non po- mucho que te apeteciese un caramelo no
días aceptalo de alguén que pasase por podías aceptarlo de alguien que pasase
alí. Hoxe en día, por algunha misteriosa por allí. Hoy en día, por alguna misterio-
razón, pasamos a pensar que os nenos e sa razón, hemos pasado a pensar que los
as nenas nacen sabendo e que non é ne- niños y niñas nacen sabiendo y que no
cesario explicar todas esas cousas, e iso es necesario explicar todas esas cosas, y
non é certo en absoluto e ademais é unha eso no es cierto en absoluto y además es
idea moi perigosa. A idea de que os fillos una idea muy peligrosa. La idea de que
e as fillas de hoxe xa veñen coa tecnolo- los hijos e hijas de hoy ya vienen con la
xía prefixada no seu cerebro é falsa; creou tecnología prefijada en su cerebro es fal-
unha xeración de nenos e nenas que non sa; ha creado una generación de niños y
son nativos dixitais como se pretendía, niñas que no son nativos digitales como
senón orfos dixitais. E iso é moi perigoso. se pretendía, sino huérfanos digitales. Y
eso es muy peligroso.

Cal é o modelo ideal para aprender


a manexarse en contornas dixitais? ¿Cuál es el modelo ideal para
O modo ideal de aprender a manexarse aprender a manejarse en entornos
nunha contorna dixital é con experiencia; digitales?
só se aprende con experiencia. O ideal é El modo ideal de aprender a manejarse
que a experiencia se vaia desenvolvendo en un entorno digital es con experiencia;
nunha contorna onde os nenos e nenas sólo se aprende con experiencia. Lo ideal
se sintan acompañados polos seus pais es que la experiencia se vaya desarrollan-

15
e nais, pero non angustiados por eles. do en un entorno en el que los niños y
Por exemplo, procurar evitar o cuarto do las niñas se sientan acompañados por sus
computador, que é unha contorna onde padres y madres, pero no agobiados por
será moi difícil estar con eles sen que sin- ellos. Por ejemplo, procurar evitar la habi-
tan que estás a espreitalos. Racionalizar tación del ordenador, que es un entorno
o uso dos dispositivos móbiles, loxica- en que será muy difícil estar con ellos sin
mente, non restrinxir enormemente o seu que sientan que estás mirándoles por en-
uso senón racionalizalo e tratar en todo cima del hombro. Racionalizar el uso de
momento de saber que están a facer os los dispositivos móviles, lógicamente, no
nosos nenos e nenas, da mesma maneira restringir enormemente su uso sino ra-
que o sabiamos cando xogaban en casa cionalizarlo y tratar en todo momento de
de amizades e lles preguntabamos a que saber qué están haciendo nuestros niños
xogaban, que facían, etc. O símil é exacto. y niñas, de la misma manera que lo sabía-
mos cuando jugaban en casa de amista-
des y les preguntábamos a qué jugaban,
Que habilidades de futuro
qué hacían, etc. El símil es exacto.
relacionadas coa identidade dixital
debería dominar a mocidade?
O ideal é entender que a contorna dixital ¿Qué habilidades de futuro
é unha contorna que ten as súas propias relacionadas con la identidad
regras e as súas propias ferramentas de digital debería dominar la
construción. Se pensamos que os nosos juventud?
fillos e fillas van ser simplemente usuarios Lo ideal es entender que el entorno digi-
estamos a adoptar unha a mentalidade tal es un entorno que tiene sus propias re-
moi cortoplacista. A contorna dixital vai glas y sus propias herramientas de cons-
desenvolver moitas oportunidades para trucción. Si pensamos que nuestros hijos
facer actividades múltiples, de feito, case e hijas van a ser simplemente usuarios es-
todas as actividades poderanse realizar tamos adoptando una a mentalidad muy
nesa contorna, pero tamén para construír cortoplacista. El entorno digital va a de-
e desenvolver esa contorna. Temos que sarrollar muchas oportunidades para ha-
entender que os nosos fillos e fillas non cer actividades múltiples, de hecho, casi
deberían ser só usuarios, deberían en- todas las actividades se podrán realizar
tender estas ferramentas. Non deben ser en ese entorno, pero también para cons-
só usuarios dun smartphone, deben en- truir y desarrollar ese entorno. Tenemos
tender como funciona e por que funcio- que entender que nuestros hijos y nues-
na. Deben entender que hai dentro dun tras hijas no deberían ser solo usuarios,
computador e por que funciona, e ideal- deberían entender estas herramientas.
mente deben ter como mínimo una certa No deben ser solo usuarios o usuarias de
cultura de programación, aínda que sexa un smartphone, deben entender cómo
simplemente saber que é un bucle, que funciona y por qué funciona. Deben en-
é un condicional, que é unha definición tender qué hay dentro de un ordenador
de variables… unas poucas cousas míni- y por qué funciona, e idealmente deben
mas, pero entender as regras de como se tener como mínimo una cierta cultura de
constrúe esa contorna. programación, aunque sea simplemente
saber qué es un bucle, qué es un con-
dicional, qué es una definición de varia-
Se puideses dar un único consello
bles… unas pocas cosas mínimas, pero
ás familias e ao profesorado a
entender las reglas de cómo se construye
respecto da identidade dixital, cal
ese entorno.
sería?
O importante é crear familiaridade coa
canle. A rede, como todas as contornas, Si pudieras dar un único consejo a
ten os seus protocolos: canto antes em- familias y profesorado a respecto
pecen e canto máis eduquemos eses pro- de la identidad digital, ¿cuál sería?
tocolos, mellor e máis consistentemente Lo importante es crear familiaridad con el
será o seu desenvolvemento. Ensinar ás canal. La red, como todos los entornos,
nenas e nenos a peneirar información, a tiene sus protocolos: cuanto antes em-
participar con respecto, a utilizar as can- piecen y cuanto más eduquemos esos
les para o que son, a xestionar a súa priva- protocolos, mejor y más consistentemen-

16
cidade ou a comportarse con educación te se desarrollarán. Enseñar a los niños y
e sentido común é tan importante como niñas a tamizar información, a participar
o desenvolver normas de seguridade: sen con respeto, a utilizar los canales para
xerar histerias, pero explicando os riscos. lo que son, a gestionar su privacidad o
En realidade, non ten demasiadas dife- a comportarse con educación y sentido
renzas co que facían as familias hai anos común es tan importante como el desa-
para ensinar a saír á rúa, ou a compor- rrollar normas de seguridad: sin generar
tarse en casas alleas: simplemente esixe histerias, pero explicando los riesgos. En
tomarse un certo interese, documentarse realidad, no tiene demasiadas diferencias
un pouco, e aplicar o sentido común. con lo que hacían las familias hace años
para enseñar a salir a la calle, o a compor-
tarse en casas ajenas: simplemente exige
tomarse un cierto interés, documentarse
un poco, y aplicar el sentido común.

17
Marcus Fernández
Con formación en Informática, desenvol- Con formación en Informática, desarro-
ve a súa actividade profesional no mundo lla su actividad profesional en el mundo
da Internet, participando en iniciativas de la Internet, participando en iniciativas
pioneiras na Rede galega, así como no pioneras en la Red gallega, así como en
asociacionismo (ISOC-GAL, EGANET e el asociacionismo (ISOC-GAL, EGANET y
a Asociación PuntoGal), o que o levou a la Asociación PuntoGal), lo que le llevó a
contribuír á posta en marcha do dominio contribuir en la puesta en marcha del do-
de Internet para a sociedade galega (o minio de Internet para la sociedad galle-
.gal). Exerce funcións de administración e ga (el .gal). Ejerce funciones de adminis-
redacción da web de Código Cero (dia- tración y redacción de la web de Código
rio de novas tecnolóxicas de Galicia, con Cero (diario de noticias tecnológicas de
edición mensual en papel) dende 2001, o Galicia, con edición mensual en papel)
que combinou con preto de 3 anos nunha desde 2001, que combinó cerca de 3 años
experiencia de televisión local en Com- con una experiencia de televisión local en
postela. Complementa a súa actividade Compostela. Complementa su actividad
profesional cun blog persoal (Marcus.gal) profesional con un blog personal (Marcus.
e distintas colaboración en medios ga- gal) y distintas colaboraciones en medios
legos (Tempos Novos, Luzes, RadioVoz, gallegos (Tempos Novos, Luzes, Radio-
Radio Coruña-Cadena SER, Radio Galega Voz, Radio Coruña-Cadena SER, Radio
e Televisión de Galicia). Galega y Televisión de Galicia).

Que é a identidade dixital e o ¿Qué es la identidad digital y el


personal branding? Como se personal branding? ¿Cómo se
xestiona de xeito eficaz? gestiona de manera eficaz?
Os conceptos de identidade dixital e mar- Los conceptos de identidad digital y mar-
ca persoal están moi ligados. A identidade ca personal están muy ligados. La identi-
dixital é esencialmente a pegada que dei- dad digital es esencialmente la huella que
xamos na Rede, de xeito que cando alguén dejamos en la Red, de suerte que cuando
busque información sobre a nosa persoa, alguien busque información sobre nues-
vaise facer unha idea de como somos se- tra persona, se hará una idea de cómo so-
gundo o rastro que deixamos en liña. mos según el rastro que dejamos en línea.
Debido a que actualmente as plataformas Dado que actualmente las plataformas de
de redes sociais son as principais fontes redes sociales son las principales fuentes
de información, resulta evidente que as de información, resulta evidente que las
persoas tomamos cada vez un rol máis personas tomamos cada vez un rol más
activo na creación dos contidos que ser- activo en la creación de los contenidos
ven de espello da nosa persoa, e precisa- que sirven de espejo de nuestra persona,
mente aí temos o personal branding ou y precisamente ahí tenemos el personal
marca persoal, que vén a ser todo o que branding o marca personal, que viene a
facemos para manter o control sobre a ser todo lo que hacemos para mantener
nosa identidade dixital. el control sobre nuestra identidad digital.
É moi importante ser conscientes de que Es muy importante ser conscientes de
todo o que publicamos en Internet pode que todo lo que publicamos en Internet
contribuír á imaxe que o resto de usuarios puede contribuir a la imagen que el resto
e usuarias terán de nós: desde fotografías de usuarios y usuarias tendrán de noso-
e vídeos até un comentario nun contex- tros y de nosotras: desde fotografías y
to pouco afortunado. Pero é igual de im- vídeos hasta un comentario en un con-
portante entender que todo o que se fai texto poco afortunado. Pero es igual de
público en liña está fóra do noso control, importante entender que todo lo que se
e unha vez que hai copias de contidos hace público en línea está fuera de nues-
fóra do noso computador ou teléfono xa tro control, y una vez que hay copias de
non podemos volver atrás, e aínda que os contenidos fuera de nuestro ordenador

18
borremos non poderemos estar seguros o teléfono ya no podemos volver atrás, y
e seguras de se non hai copias a circular aunque los borremos no podremos estar
pola Rede. Iso débenos facer reflexionar seguros o seguras de que no hay copias
no feito de que a mellor estratexia de circulando por la Red. Eso nos debe ha-
marca persoal é ter moi clara a pegada cer reflexionar sobre el hecho de que la
que queremos deixar na Rede, poten- mejor estrategia de marca personal es
ciando sempre a imaxe que queremos tener muy clara la huella que queremos
dar ao público, e sendo moi conscientes dejar en la Red, potenciando siempre la
de cando estamos a movernos en esferas imagen que queremos dar en público, y
privadas ou públicas: non podemos dicir siendo muy conscientes de cuando esta-
o mesmo nun chío de Twitter que pode mos moviéndonos en esferas personales
ler todo o mundo que nunha conversa o públicas: no podemos decir lo mismo
que manteñamos cun amigo ou amiga ou en un tweet de Twitter que puede leer
familiar en WhatsApp. A Internet non é a todo el mundo que en una conversación
barra dun bar, senón unha fiestra ao mun- que mantengamos con un amigo o una
do; é o meirande escaparate que unha amiga o algún familiar en WhatsApp. In-
persoa pode ter, tanto para establecer re- ternet no es la barra de un bar, sino una
lacións persoais como profesionais. ventana al mundo; es el mayor escaparate
O mellor consello que se pode dar á hora que una persona pueda tener, tanto para
de querer controlar a identidade dixital é establecer relaciones personales como
pensar sempre antes de publicar algo na profesionales.
Rede e, cando queiramos compartir cou- El mejor consejo que puede darse en el
sas de carácter moi persoal, temos que momento de querer controlar la identi-
manter certo control sobre a configura- dad digital es pensar siempre antes de
ción de privacidade das distintas plata- publicar algo en la Red y, cuando que-
formas en liña: intercambiar fotografías ramos compartir cosas de carácter muy
dunha festa con amigos e amigas pode personal tenemos que mantener cierto
estar ben, pero debemos evitar que sexa control sobre la configuración de privaci-
algo que poida ver calquera, xa que pode- dad de las distintas plataformas en línea:
ría transmitir a imaxe de que somos unha intercambiar fotografías de una fiesta con
persoa sen compromiso co seu traballo. amigos y amigas puede estar bien, pero
debemos evitar que sea algo que pue-
da ver cualquier persona, ya que podría
Que é a infoxicación? Como se debe
transmitir la imagen de que somos una
contrastar a información en Internet?
persona sin compromiso con su trabajo.
O concepto de infoxicación pretende
recoller o problema do exceso de infor-
mación, algo que pode aplicarse tanto a ¿Qué es la infoxicación? ¿Cómo se
temáticas moi específicas como á infor- debe contrastar la información en
mación xeral que nos axuda a tomar deci- Internet?
sións para o noso día a día. El concepto de infoxicación pretende re-
En Internet a sobrecarga informativa coger el problema del exceso de infor-
pode chegar de moitos xeitos, que vai mación, algo que puede aplicarse tanto
desde os contidos repetidos ou deriva- a temáticas muy específicas como a la in-
dos que non achegan información nova formación general que nos ayuda a tomar
(aínda que si consumen o noso tempo), decisiones para nuestro día a día.
até a cantidade de información molesta En Internet la sobrecarga informativa
e inservible (publicidade, correo lixo...) á puede llegar de muchas maneras, que va
que temos que facer fronte ao navegar desde los contenidos repetidos o deriva-
pola web ou ler o correo electrónico. dos que no aportan información nueva
De xeito moi xeral podemos entender que (aunque sí consumen nuestro tiempo),
o exceso de información principalmente hasta la cantidad de información molesta
fai que perdamos produtividade, pois e inservible (publicidad, correo basura...)
para poder obter coñecemento temos a la que tenemos que hacer frente al nave-
que peneirar moitos contidos; pero desta gar por la web o leer el correo electrónico.
infoxicación tamén temos un efecto per- De manera muy general podemos enten-
verso moi negativo: moita da información der que el exceso de información principal-
está incompleta ou incluso é errónea, mente hace que perdamos productividad,

19
facendo moi complicado chegar a unha pues para poder obtener conocimiento
conclusión útil. tenemos que cribar muchos contenidos;
Canta máis información teñamos, máis pero de esta infoxicación también tene-
difícil será buscar entre ela, debullar os mos un efecto perverso muy negativo:
datos de interese e, especialmente, poder mucha de la información está incompleta
discernir a verdade entre informacións o incluso es errónea, haciendo muy com-
manipuladas, comentarios persoais e plicado llegar a una conclusión útil.
moitas outras manifestacións que incluso Cuanta más información tengamos, más
poden estar elaboradas como broma e difícil será buscar entre la misma, desgra-
que ao sacarse de contexto poden levar nar los datos de interés y, especialmente,
a engano. Temos así que cultivar o pen- poder discernir la verdad entre informacio-
samento crítico e contrastar as informa- nes manipuladas, comentarios personales
cións importantes do mellor xeito posible. y muchas otras manifestaciones que inclu-
O primeiro no que temos que fixarnos so pueden estar elaboradas en broma y al
cando recibimos unha información dubi- sacarse de contexto pueden llevar a enga-
dosa é na súa fonte (por exemplo, non é ño. Tenemos así que cultivar el pensamien-
o mesmo ler unha nova nun xornal coñe- to crítico y contrastar las informaciones
cido que nunha rede social ou incluso importantes de la mejor manera posible.
nunha mensaxe de WhatsApp) e procu- Lo primero en lo que tenemos que fijar-
rar buscar fontes adicionais (os artigos nos cuando recibimos una información
poden conter ligazóns para ampliar a dudosa es de su fuente (por ejemplo, no
información, confirmándoa ou incluso in- es lo mismo leer una noticia en un perió-
validándoa ao terse rectificado a nova na dico conocido que en una red social o
que se baseou o texto que estamos a ler). incluso en un mensaje de WhatsApp) e
Tamén resulta moi importante fixarse na intentar buscar fuentes adicionales (los
data das novas (xa que a información artículos pueden contener enlaces para
pode estar obsoleta), especialmente ampliar la información, confirmándola o
diante da posibilidade de que a infor- incluso invalidándola al haberse rectifica-
mación sexa unha broma (o que pode do la noticia en la que se basó el texto
intuírse se a data de publicación é o 28 que estamos leyendo).
de decembro ou o 1 de abril, ou se a ca- También resulta muy importante fijarse
beceira é un medio humorístico como en la fecha de las noticias (ya que la in-
ElMundoToday.com). formación puede estar obsoleta), espe-
Outro elemento a ter moi en conta é a au- cialmente ante la posibilidad de que la
toría da información, xa que diso depen- información sea una broma (lo que pue-
derá moito a credibilidade. Saber quen de intuirse si la fecha de publicación es
escribe unha nova tamén axuda moito a el 28 de diciembre o el 1 de abril, o si la
coñecer a existencia de inclinacións de cabecera es un medio humorístico como
distinto tipo desa persoa (como a súa ElMundoToday.com).
ideoloxía política). Otro elemento a tener muy en cuenta es
Pero diante de dúbida o mellor proba- la autoría de la información, pues de eso
blemente sexa preguntar a unha persoa dependerá mucho la credibilidad. Saber
experta: perante síntoma dunha enfer- quien escribe una noticia también ayuda
midade temos que consultar a un doutor mucho a conocer la existencia de incli-
ou unha doutora e non ao buscador de naciones de distinto tipo de esa persona
Google. (como su ideología política).
Pero ante la duda lo mejor probablemen-
te sea preguntar a una persona experta:
Que é a netiqueta e cales son as
ante un síntoma de una enfermedad te-
súas regras básicas?
nemos que consultar a un doctor o a una
A netiquette ou netiqueta é unha palabra
doctora y no al buscador de Google.
que fai referencia ao conxunto de normas
de comportamento xeral en Internet, ou
sexa, adaptación da etiqueta tradicional ¿Qué es la netiqueta y cuáles son
á Rede, buscando favorecer a conviven- sus reglas básicas?
cia das persoas usuarias. Estas normas La netiquette o netiqueta es una palabra
aplícanse nos moitos ámbitos que existen que hace referencia al conjunto de nor-

20
en Internet, pero non están carentes de mas de comportamiento general en In-
certas dificultades para a súa adopción ternet, o sea, adaptación de la etiqueta
como son o feito de que non estean re- tradicional a la Red, buscando favorecer
collidas formalmente ou que estean en la convivencia de las personas usuarias.
constante evolución (teñen que adaptar- Estas normas se aplican a los muchos ám-
se aos hábitos da meirande parte de quen bitos que existen en Internet, pero no es-
as emprega). tán carentes de ciertas dificultades para
Inicialmente a netiqueta estaba presente su adopción, como son el hecho de que
principalmente como unha serie de nor- no estén recogidas formalmente o que
mas para o uso do correo electrónico que estén en constante evolución (tienen que
viñan do uso do correo tradicional, como adaptarse a los hábitos de la mayor parte
redactar mensaxes que comezasen cun de quien las usa).
saúdo e rematasen cunha despedida e Inicialmente la netiqueta estaba presente
cunha sinatura, pero iso tamén levou á principalmente como una serie de nor-
creación de excepcións (por exemplo, mas para el uso del correo electrónico
non resulta agradable que unha sinatura que venían del uso del correo tradicional,
teña un tamaño superior ao da mensa- como redactar mensajes que comenza-
xe neta). Tamén se recomenda que no ran saludando y acabaran con una despe-
asunto dos correos electrónicos se dea dida y una firma, pero eso también llevó a
conta da temática tratada na mensaxe la creación de excepciones (por ejemplo,
dun xeito moi breve, pero entenden- no resulta agradable que una firma tenga
do ese elemento fóra da mensaxe en si un tamaño superior al del mensaje neto).
(quero dicir, que non se deben formular También se recomienda que en el asunto
preguntas no asunto que precisen res- de los correos electrónicos se dé cuenta
posta, pois dificultaría a súa redacción). de la temática tratada en el mensaje de
Tamén habería outras formas de cortesía una manera muy breve, pero entendien-
como non remitir documentos adxuntos do ese elemento fuera del mensaje en sí
que non fosen solicitados e moderar o (o sea, que no se deben formular pregun-
seu tamaño sempre que sexa posible, tas en el asunto que necesiten respues-
xa que existen limitacións importantes ta, pues dificultaría la redacción de la
neste sentido en moitas plataformas de misma). También habría otras formas de
correo electrónico. cortesía como no remitir documentos ad-
Pero este tipo de instrucións básicas ta- juntos que no fueran solicitados y mode-
mén poden aplicarse aos foros (nos que rar su tamaño siempre que sea posible, ya
hai que comportarse seguindo as normas que existen limitaciones importantes a tal
establecidas polos seus administradores respeto en muchas plataformas de correo
e administradoras ou, simplemente, man- electrónico.
tendo o mesmo ton que o resto de per- Pero este tipo de instrucciones básicas
soas interlocutoras), nas bitácoras de In- también pueden aplicarse a los foros (en
ternet (debemos evitar facer comentarios los que hay que comportarse siguiendo
nunha entrada dun blog que se afasten da las normas establecidas por sus adminis-
temática do artigo), nos sistemas de chat tradores y administradoras o, simplemen-
(normalmente hai que cinguirse a temá- te, manteniendo el mismo tono que el
ticas específicas e evitar acaparar os es- resto de interlocutores e interlocutoras),
pazos de comunicación)... e incluso cada en las bitácoras de Internet (debemos evi-
plataforma de redes sociais teñen normas tar hacer comentarios en una entrada de
de seu, que van desde manter a cortesía un blog que se alejen de la temática del
no trato até a utilización de determinadas artículo), en los sistemas de chat (normal-
imaxes como avatar da nosa conta de mente hay que ceñirse a temáticas especí-
usuario ou usuaria. Trátase simplemente ficas y evitar acaparar los espacios de co-
de manter un comportamento civilizado municación)... e incluso cada plataforma
no que a persoa usuaria poña mentalmen- de redes sociales tiene normas de por sí,
te cara ás persoas coas que está a inte- que van desde mantener la cortesía en el
ractuar na Rede, para manter así un nivel trato hasta la utilización de determinadas
de cortesía que si tería con esas mesmas imágenes como avatar de nuestra cuenta
persoas nun trato cara a cara. de usuario. Se trata simplemente de man-
tener un comportamiento civilizado en el
que la persona usuaria ponga mentalmen-

21
Que é o karma en Internet? Como te cara a las personas con las que está in-
funcionan os sistemas baseados na teractuando en la Red, para mantener así
reputación? un nivel de cortesía que sí tendría con esas
En Internet existen diferentes platafor- mismas personas en un trato vis a vis.
mas nas que os usuarios e as usuarias
teñen un nivel de reputación establecido ¿Qué es el karma en Internet?
que en moitos casos se coñece como kar- ¿Cómo funcionan los sistemas
ma, e que serve así para que o resto de basados en la reputación?
usuarios e usuarias poida coñecer o nivel
En Internet existen diferentes platafor-
de credibilidade dunha persoa ou tamén
mas en las que los usuarios y las usuarias
para que os sistemas automáticos dean
tienen un nivel de reputación establecido
unha maior visibilidade aos usuarios e
que en muchos casos se conoce como
usuarias mellor valorados.
karma, y que sirve así para que el resto de
Cando entramos en sistemas de reco- usuarios y usuarias pueda conocer el ni-
mendacións de novas como Menéame vel de credibilidad de una persona o tam-
ou Chuza, as persoas usuarias poden bién para que los sistemas automáticos
compartir ligazóns de Internet para a súa den una mayor visibilidad a los usuarios y
discusión e difusión, e os comentarios usuarias mejor valorados.
que se fan ao redor de cada un destes
Cuando entramos en sistemas de reco-
contidos poden valoralos negativa ou
mendaciones de noticias como Menéame
positivamente todos os usuarios e todas
o Chuza, las personas usuarias pueden
as usuarias, de xeito que os comenta-
compartir enlaces de Internet para su dis-
rios máis votados serán máis visibles. Os
cusión y difusión, y los comentarios que
usuarios e as usuarias que compartan as
se hacen alrededor de cada uno de estos
mellores historias e publiquen os mello-
contenidos pueden valorarlos negativa o
res comentarios irán gañando puntos de
positivamente todos los usuarios y todas
karma, de xeito que as súas contribu-
las usuarias, de suerte que los comenta-
cións futuras terán unha valoración inicial
rios más votados serán más visibles. Los
superior, mentres que os usuarios e as
usuarios y las usuarias que compartan
usuarias que teñan un comportamento
las mejores historias y publiquen los me-
tóxico ou que queiran aproveitarse do
jores comentarios irán ganando puntos
sistema para facer publicidade atoparán
de karma, de suerte que sus contribucio-
puntuacións negativas para disuadilos e
nes futuras tendrán una valoración inicial
disuadilas das súas prácticas.
superior, mientras que los usuarios y las
Isto mesmo tamén se pode aplicar en pla- usuarias que tengan un comportamiento
taformas de compra-venda, de xeito que tóxico o que quieran aprovecharse del
quen compra e quen vende recibe valora- sistemas para hacer publicidad encontra-
cións que irán construíndo unha reputa- rán puntuaciones negativas para disua-
ción para que no futuro as outras persoas dirlos o disuadirlas de sus prácticas.
que queiran facer negocios con eles sai-
Esto incluso también puede aplicarse en
ban se son de fiar.
plataformas de compra-venta, de suerte
Estes mecanismos de control teñen como que quien compra y quien vende recibe
eivas principais a mala recepción de no- valoraciones que irán construyendo una
vas persoas usuarias, xa que nun princi- reputación para que en el futuro otras
pio será difícil que un novato ou unha no- personas que quieran hacer negocios con
vata teña credibilidade, e a proliferación ellos sepan si son de fiar.
de grupos de usuarios e usuarias que
Estos mecanismos de control tienen
poden abusar do seu elevado nivel de
como principales defectos la mala recep-
karma conxunto creando o que poderían
ción de nuevas personas usuarias, ya que
considerarse liñas editoriais, pervertendo
en un principio será difícil que un novato
en boa medida o espírito inicial dos siste-
o una novata tenga credibilidad, y la proli-
mas de edición non xerárquica (nos que
feración de grupos de usuarios y usuarias
se traslada o rol de selección dos conti-
que pueden abusar de su elevado nivel de
dos ás propias persoas usuarias) como os
karma conjunto creando lo que podrían
mencionados.
considerarse líneas editoriales, pervir-
tiendo en buena medida el espíritu inicial
de los sistemas de edición no jerárquica

22
Se puideses dar un só consello ás (en los que se traslada el rol de selección
familias e ao profesorado a respecto de los contenidos a las propias personas
da identidade dixital, cal sería? usuarias) como los mencionados.
Sobre a identidade dixital coido que
o mellor que podemos facer é instar a Si pudieses dar un único consejo a
pensar a longo prazo e ser conscientes las familias y profesorado a respecto
de que non somos donos nin donas das de la identidad digital, ¿cuál sería?
identidades alleas. Temos que ser moi
Sobre la identidad digital creo que lo me-
respectuosos e respectuosas coas ima-
jor que podemos hacer es instar a pensar
xes dos menores e das menores, e ter
a largo plazo y ser conscientes de que no
claro desde o primeiro momento que as
somos dueños o dueñas de las identida-
persoas adultas teñen que velar pola súa
des ajenas. Tenemos que ser muy respe-
protección.
tuosos e respetuosas con las imágenes de
Se botamos a vista atrás seguro que máis los y las menores, y tener claro desde el
dun ou dunha sentiu humillación cando primer momento que las personas adul-
nunha visita familiar se botou man dun tas tienen que velar por su protección.
vello álbum de fotografías no que se re-
Si echamos la vista atrás seguro que más
flectían momentos dos que cada quen
de uno o de una sintió humillación cuan-
podía non estar orgulloso ou orgullosa
do en una visita familiar se echó mano
por distintos motivos. Pero esas sesións
de un viejo álbum de fotografías en el
realizábanse no ámbito doméstico! Te-
que se reflejaban momentos de los que
mos que ser conscientes que agora os
uno o una podía no estar orgulloso/a por
álbums fotográficos se constrúen día a
distintos motivos. ¡Pero esas sesiones se
día dun xeito moito máis público, polo
realizaban en el ámbito doméstico! Tene-
que temos que controlar ao máximo a in-
mos que ser conscientes de que ahora los
formación que compartimos de menores,
álbumes fotográficos se construyen día
para que poidan ser eles mesmos e elas
a día de una manera mucho más públi-
mesmas quen decida o que queren facer
ca, por lo que tenemos que controlar al
coa súa identidade dixital no futuro.
máximo la información que compartimos
Cómpre protexer os mozos e as mozas de de menores, para que puedan ser ellos
hoxe para que poidan ser as persoas adul- mismos y ellas mismas quienes decidan
tas do mañá do xeito máis libre posible. que quieren hacer con su identidad digi-
tal en el futuro.
Hace falta proteger a los chicos y a las
chicas de hoy para que puedan ser las
personas adultas del mañana de la mane-
ra más libre posible.

23
Juan J. Fernández García
Presidente da asociación TADEGa (Tec­ Presidente de la asociación TADEGa
noloxías de Atención á Diversidade na (Tec­nologías de Atención a la Diversidad
Educación Galega), mestre, titor e secre­ en la Educación Gallega), maestro, tutor
tario do CEIP “Juan Fernández Latorre” y secre­tario del CEIP “Juan Fernández
da Coruña. Anteriormente, director de Latorre” de A Coruña. Anteriormente,
proxectos e asesor TIC na Consellería de director de proyectos y asesor TIC en la
Educación. Posgrao en telecomunica­ Consellería de Educación. Postgrado en
cións e Internet. telecomunica­ciones e Internet.

Como debería ser o uso dos ¿Cómo debería ser el uso de los
dispositivos móbiles nos centros dispositivos móviles en los centros
educativos? educativos?
Hoxe isto supón na escola un cambio de Hoy esto supone en la escuela un cambio
métodos e conceptos máis importante, de métodos y conceptos más importante,
lento e difícil do que parece. De feito en lento y difícil de lo que parece. De hecho,
moitas escolas non está permitido traer en muchas escuelas no está permitido
móbiles da casa coa escusa da problemá- traer móviles de casa con la excusa de la
tica das redes sociais no recinto escolar problemática de las redes sociales en el
(entre outras). E se non están permitidos recinto escolar (entre otras). Y si no están
para que poñerse a analizar como usalos? permitidos, ¿para que ponerse a analizar
Ademais o alumnado menor non ten, cómo usarlos?
moitas veces, o necesario acompaña- Además, el alumnado menor no tiene,
mento educativo no seu uso, nin por par- muchas veces, el necesario acompaña-
te das familias, nin por parte da estrutura miento educativo en su uso, ni por parte
escolar, resultando unha actividade au- de las familias, ni por parte de la estruc-
todidacta, desatendida e consumista ás tura escolar, resultando una actividad
agochadas e sen criterios de madurez, autodidacta, desatendida y consumista
que reduce o seu uso a xoguetes de con- a escondidas y sin criterios de madurez,
sumo e parladoiros ás agochadas. que reduce su uso a juguetes de consumo
É urxente desandar ese camiño, e é difí- y chats a escondidas.
cil cunha parte do alumnado carente de Es urgente desandar ese camino, y es di-
adultos de referencia no dixital (nin por fícil con una parte del alumnado carente
parte da familia nin por parte da escola). de personas adultas de referencia en lo
Como ademais o uso dos servizos máis digital (ni por parte de la familia ni por
interesantes (NFC, acelerómetros, ca- parte de la escuela).
lidade da pantalla, etc.) están só dis- Como además el uso de los servicios más
poñibles nos dispositivos de gama alta, interesantes (NFC, acelerómetros, cali-
non sempre accesibles ás familias de dad de la pantalla, etc.) están solo dispo-
economías máis humildes, a sistematiza- nibles en los dispositivos de gama alta, no
ción dun bo aproveitamento de todas as siempre accesibles a las familias de eco-
capacidades destes dispositivos pasará nomías más humildes, la sistematización
por usar dispositivos do centro e non de un buen aprovechamiento de todas las
os persoais. Nese senso, sería máis que capacidades de estos dispositivos pasa-
necesario que os actuais equipos Abalar rá por usar dispositivos del centro y no
deixaran de ser PC de escritorio e fosen los personales. En ese sentido, sería más
dispositivos móbiles tipo tablet (ou mi- que necesario que los actuales equipos
xto en todo caso). Baixo esa condición, Abalar dejasen de ser PC de escritorio y
teríamos acceso a aprendizaxes, interio- fuesen dispositivos móviles tipo tableta
rización e aproveitamentos máis acordes (o mixto en todo caso). Bajo esa condi-
ao que debe ser e con opción a espallar ción, tendríamos acceso a aprendizajes,
esta óptica ás estruturas familiares que interiorización y aprovechamientos más
tamén o precisen. acordes a lo que debe ser y con opción

24
En resumo: alta necesidade, máxima ur- a diseminar esta óptica a las estructuras
xencia e importantes dificultades á vista. familiares que también lo necesiten.
Todo un reto. En resumen: alta necesidad, máxima ur-
gencia e importantes dificultades a la vis-
Por que é importante formar ta. Todo un reto.
cidadáns dixitalmente competentes?
Non é importante, é imprescindible: os ¿Por qué es importante formar
cativos que hoxe educamos e forma- ciudadanos y ciudadanas
mos vivirán nun futuro laboral e social digitalmente competentes?
que non somos capaces hoxe de prever, No es importante, es imprescindible: los
imaxinar e concretar. Seranlles esixidas niños y niñas que hoy educamos y forma-
capacidades, coñecementos e destrezas mos vivirán en un futuro laboral y social
que non son, maioritariamente, as que que no somos capaces de prever, imagi-
hoxe lles brindamos. O que si sabemos nar y concretar. Les serán exigidas capa-
é que as súas destrezas e competencias cidades, conocimientos y destrezas que
dixitais serán un factor decisivo da súa no son, mayoritariamente, las que hoy les
vida laboral e, incluso, no seu ámbito brindamos. Lo que sí sabemos es que sus
persoal e social. destrezas y competencias digitales serán
Sería imperdoable que o alumnado de hoxe un factor decisivo de su vida laboral e, in-
quedase relegado no seu futuro por causa cluso, en su ámbito personal y social.
de que as únicas destrezas que posúe son Sería imperdonable que el alumnado ac-
as de ser meros consumidores de produtos tual quedase relegado en su futuro por
dixitais carentes de todo sentido crítico, e causa de que las únicas destrezas que
acadadas pola súa conta ás nosas costas. posee son las de ser meras personas con-
Estarán presentes nesa rede dixital e nós sumidoras de productos digitales caren-
somos responsables de que aprendan a tes de todo sentido crítico, y conseguidas
madurar e a ser cidadáns libres e creativos por su cuenta a nuestras espaldas. Esta-
dentro das mesmas redes e usándoas, e rán presentes en esa red digital y somos
non como simples consumidores. responsables de que aprendan a madurar
y a ser personas libres y creativas dentro
Que posibilidades dá Internet de las mismas redes, usándolas, no como
para o crecemento do alumnado simples consumidoras.
como persoas a nivel persoal e
profesional? ¿Qué posibilidades da Internet
Hoxe moita poboación adulta usa a Rede al crecimiento del alumnado
como escaparate de consumo e como lu- como personas a nivel personal y
gar no que dar vía libre aos egos. Con esa profesional?
óptica, nada invitaría a sacarlle proveito Hoy mucha población adulta usa la Red
nas aulas. En cambio, as posibilidades como escaparate de consumo y como
reais, se as sabemos aproveitar, son ou- lugar en el que dar vía libre a los egos.
tras ben distintas, mesmo opostas. Con esa óptica, nada invitaría a sacar-
Como docentes temos 2 obrigas irre- le provecho en las aulas. En cambio, las
nunciables: achegar ao alumnado un posibilidades reales, si las sabemos apro-
uso máis útil, responsable e crítico, e fa- vechar, son otras bien distintas, incluso
cer que descubran as moitas opcións de contrarias.
creación, colaboración, innovación e sen- Como docentes tenemos dos deberes
tido crítico. irrenunciables: acercar al alumnado un
Estás aprendizaxes, nunca serán espontá- uso más útil, responsable y crítico, y ha-
neas nin inmediatas; requiren de práctica, cer que descubran las muchas opciones
atención e tempo; e pasan necesariamen- de creación, colaboración, innovación y
te por un acompañamento e guiado dos sentido crítico.
seus mundos adultos de referencia (esco- Estos aprendizajes nunca serán espontá-
la e familia) para modificar, entre outras neos ni inmediatos; requieren de práctica,
cousas, os esquemas herdados previos atención y tiempo; y pasan necesaria-
de individualismo consumista e do resul- mente por un acompañamiento y guía de
tado inmediato e irreflexivo. sus mundos adultos de referencia (escue-

25
Modificando estes parámetros e cando la y familia) para modificar, entre otras
podemos avanzar no resto. cosas, los esquemas heredados previos
de individualismo consumista y del resul-
tado inmediato e irreflexivo.
Que están a supor as tecnoloxías
dixitais na vida das persoas con Modificando estos parámetros es cuando
diversidade funcional? podemos avanzar en el resto.

Lamentablemente a realidade é moi ne-


gativa. Por cada oportunidade brindada ¿Qué están suponiendo las
aos colectivo de persoas con diversida- tecnologías digitales en la vida
de funcional, avánzase 10 veces máis nos de las personas con diversidad
restantes. A maiores, a Rede e os seus funcional?
servizos tratan ás persoas con diversida- Lamentablemente la realidad es muy ne-
de funcional como a un colectivo aparte, gativa. Por cada oportunidad brindada a
minoritario e non rendible. Resultado: los colectivos de personas con diversidad
moito discurso de boa fe e paternal pero funcional, se avanza diez veces más en
tramposo e discriminador. los restantes. Además, la Red y sus ser-
A accesibilidade de contidos, servizos e vicios tratan a las personas con diversi-
ferramentas é de obrigado cumprimento dad funcional como a un colectivo aparte,
por lei (Real Decreto 1494/2007, BOE de minoritario y no rentable. Resultado: mu-
21/11/2007) 10 anos despois desta norma, cho discurso de buena fe y paternal pero
máis do 90% da rede segue sendo inacce- tramposo y discriminador.
sible a persoas con discapacidade (diver- La accesibilidad de contenidos, servicios
sidade funcional). Exposto este problema y herramientas es de obligado cumpli-
nos foros de deseño e creación, e mesmo miento por ley (Real Decreto 1494/2007,
nas propias universidades, as desculpas BOE de 21/11/2007). Diez años después
seguen a ser as mesmas: falta de recur- de esta norma, más del 90% de la Red
sos, dificultade de transformar o xa feito sigue siendo inaccesible a personas con
inaccesible en accesible, colectivos mino- discapacidad (diversidad funcional). Ex-
ritarios, etc. Cando neste momento máis puesto este problema en los foros de di-
do 90% dos contidos e servizos web teñen seño y creación, e incluso en las propias
datas de creación posteriores á normativa. universidades, las disculpas siguen siendo
Ser minoría implica ter dereito a violala? las mismas: falta de recursos, dificultad
Pensamos algunha vez que a discapaci- de transformar lo ya hecho inaccesible
dade será, seguro, unha realidade nalgún en accesible, colectivos minoritarios, etc.,
momento das nosas vidas? Quen nos cuando hoy por hoy más del 90% de los
deu permiso para decidir sobre a vida, as contenidos y servicios web tienen fechas
oportunidades e o destino doutras per- de creación posteriores a la normativa.
soas só porque teñan capacidades dife- ¿Ser minoría implica tener derecho a vio-
rentes das nosas? larla? ¿Pensamos alguna vez que la disca-
pacidad será, seguro, una realidad en al-
Como é posible axudar a outros a gún momento de nuestras vidas? ¿Quién
través de Internet. Que medios de nos ha dado permiso para decidir sobre
participación social existen? la vida, las oportunidades y el destino de
otras personas solo porque tengan capa-
Curiosamente, se facemos unha procura
cidades diferentes de las nuestras?
en Google co texto “educación y parti-
cipación social” o primeiro documento
titúlase “Educación y participación social ¿Cómo es posible ayudar a otras
de la infancia” (tempo de traballo apenas personas a través de Internet?
uns segundos) na súa síntese queda clara ¿Qué medios de participación
unha evidencia: non se trata de falar ou de social existen?
estudar sistemas de participación social, Curiosamente, si hacemos una búsqueda
entre outros motivos, porque a infancia en Google con el texto “educación y par-
percibe como “incomprensible, absurdo e ticipación social” el primer documento se
inmodificable o mundo que está máis alá titula “Educación y participación social
das súas contornas máis inmediatas como de la infancia” (tiempo de trabajo, ape-
a familia e a escola” (cousa que maiori- nas unos segundos). En su síntesis queda
tariamente tamén lle acontece aos adul-

26
tos) polo que o único xeito de progresar clara una evidencia: no se trata de hablar
é: participar real e directamente en Con- o de estudiar sistemas de participación
sellos infantís ou mediante outros xeitos social, entre otros motivos, porque la in-
de participación en diversos proxectos fancia percibe como “incomprensible, ab-
(se non se experiencia, a teoría resulta surdo e inmodificable el mundo que está
«kafkiana»). Polo tanto, o reto non está en más allá de sus entornos más inmediatos
facer unha procura en Internet sobre sis- como la familia y la escuela” (cosa que
temas de participación (apenas décimas mayoritariamente también le sucede a
de segundo), nin no proceso de filtrado las personas adultas) por lo que la única
posterior (de pouca validez no tempo xa manera de progresar es: participar real y
que os resultados cambian a cada pouco). directamente en consejos infantiles o me-
O reto está en vertebrar nas aulas, nos diante otras maneras de participación en
centros e nos barrios sistemas que permi- diversos proyectos (si no se experiencia,
tan realmente esta participación. la teoría resulta «kafkiana»). Por lo tanto,
el reto no está en hacer una búsqueda
en internet sobre sistemas de participa-
Se puideses dar un só consello ás
ción (apenas décimas de segundo), ni en
familias e ao profesorado a respecto
el proceso de filtrado posterior (de poca
da identidade dixital, cal sería?
validez en el tiempo ya que los resultados
Todas e todos temos dereito pleno a ser e
cambian a cada instante). El reto está en
a estar con dignidade na escola, na casa,
vertebrar en las aulas, en los centros y en
na rúa... e os nosos fillos e alumnos ta-
los barrios sistemas que permitan real-
mén. Ata aí todo claro. ¿E o dereito a ser
mente esta participación.
e a estar con dignidade na Rede Dixital?
Quedóusenos atrás? Un dereito ademais,
que non está para ser gardado nun cai- Si pudieses dar un único consejo a
xón, senón para ser defendido e coidado las familias y profesorado a respecto
cada día. de la identidad digital, ¿cuál sería?
Os nosos fillos e alumnos, vulnerables Todas y todos tenemos derecho pleno a
ademais, precisan acompañamento, coi- ser y a estar con dignidad en la escuela, en
dado, apoio e protección na rede; un la casa, en la calle... y nuestros hijos e hijas
acompañamento para transitar a unha y alumnado también. Hasta ahí todo claro.
vida adulta e madura. ¿Y el derecho a ser y a estar con dignidad
en la Red Digital? ¿Se nos ha quedado
É a nosa obriga e a nosa responsabilidade.
atrás? Un derecho, además, que no está
para ser guardado en un cajón, sino para
ser defendido y cuidado cada día.
Nuestros hijos e hijas y alumnado, vulne-
rables, además, precisan acompañamien-
to, cuidado, apoyo y protección en la Red;
un acompañamiento para transitar a una
vida adulta y madura.
Es nuestro deber y nuestra responsabili-
dad.

27
Mª Carmen Fernández
Morante
Profesora Titular de Didáctica e Organi- Profesora Titular de Didáctica y Organi-
zación Escolar da Universidade de San- zación Escolar de la Universidad de San-
tiago de Compostela e Doutora en Cien- tiago de Compostela y Doctora en Cien-
cias da Educación. cias de la Educación.
Decana da Facultade de Ciencias da Edu- Decana de la Facultad de Ciencias de la
cación da USC. Educación de la USC.
Especialista en Tecnoloxía Educativa. A Especialista en Tecnología Educativa. Su
súa traxectoria profesional vincúlase á trayectoria profesional se vincula a la for-
formación en TIC aplicadas á formación, mación en TIC aplicadas a la formación,
impartindo materias universitarias como impartiendo materias universitarias como
Tecnoloxía Educativa, Novas Tecnoloxías Tecnología Educativa, Nuevas Tecnolo-
Aplicadas á Educación, Educación en gías Aplicadas a la Educación, Educación
Medios e Web Social ou Investigación en en Medios y Web Social o Investigación
e-learning, e cursos de formación e inno- en e-learning, y cursos de formación e
vación docente neste campo para profe- innovación docente en este campo para
sorado de todos os niveis educativos e profesorado de todos los niveles educati-
outros profesionais da educación. vos y otros profesionales de la educación.
Pertence ao Grupo de investigación de Pertenece al Grupo de investigación de
Tecnoloxía Educativa da USC (GI-1438). Tecnología Educativa de la USC (GI-1438).

Como debería ser o uso dos ¿Cómo debería ser el uso de los
dispositivos móbiles nos centros dispositivos móviles en los centros
educativos? educativos?
En primeiro lugar, deberiamos pregun- En primer lugar, deberíamos plantearnos
tarnos: que tipo de dispositivos móbiles ¿qué tipo de dispositivos móviles pueden
poden ser de utilidade nas aulas? Fun- ser de utilidad en las aulas? Fundamental-
damentalmente, as tabletas. A respecto mente las tabletas. Respecto a esto, dos
disto, dúas consideracións previas para consideraciones previas a plantear cómo
reflexionar en como usalas: usarlas:
• A primeira, que nos centros educativos • La primera, que en los centros educa-
deben utilizarse dispositivos institu- tivos deben utilizarse dispositivos ins-
cionais, non persoais, para garantir titucionales, no personales, para ga-
con iso que todo o alumnado –indepen- rantizar con ello que todo el alumnado
dentemente do seu poder adquisitivo e -independientemente de su poder ad-
recursos familiares– ten acceso e posi- quisitivo y recursos familiares- tiene ac-
bilidade de uso no proceso de aprendi- ceso y posibilidad de uso en su proceso
zaxe e, fundamentalmente, nos centros de aprendizaje y fundamentalmente en
educativos. los centros educativos.
• A segunda, que nos centros educati- • La segunda, que en los centros educa-
vos debe traballarse con todo tipo de tivos debe trabajarse con todo tipo de
dispositivos móbiles e non limitarse a dispositivos móviles y no limitarse a una
unha marca, sistema operativo ou tipo marca, sistema operativo o tipo exclu-
exclusivamente xa que debemos pre- sivamente pues debemos prepararles
parar o alumnado para desenvolverse para desenvolverse también fuera del
tamén fóra da aula e fóra dela van dis- aula y fuera de ella van a disponer de
por dun abanico amplo de tecnoloxías. un abanico amplio de tecnologías. De-
Debemos ensinar a traballar cun deter- bemos enseñar a trabajar con un deter-
minado medio como é a tableta inde- minado medio como es la tableta inde-
pendentemente da marca ou do siste- pendientemente de la marca o sistema

28
ma operativo. Non facelos cativos ou operativo. No hacerles cautivos o de-
dependentes dun determinado modelo. pendientes de un determinado modelo.
A partir disto, non podemos obviar unha Dicho esto, no podemos obviar una pro-
problemática ou dilema ao que calque- blemática o dilema que cualquier docen-
ra docente e centro se vai expor que é a te y centro van a plantearse y que es la
presenza de teléfonos móbiles ou o ac- presencia de teléfonos móviles o el ac-
ceso a estes dispositivos por parte do ceso a estos por parte del alumnado,
alumnado, especialmente menores, e que especialmente menores, y que genera
xera grandes distorsións (vulnerabilidade grandes distorsiones (vulnerabilidad por
por exposición continuada, disrupción na exposición continuada, disrupción en el
aula, adicción á conectividade nalgúns aula, adicción a la conectividad en al-
casos, problemas de atención...). Neste gunos casos, problemas de atención...).
sentido entendo, e esta é unha mensaxe En este sentido entiendo, y este es un
para as familias, que un neno ou unha mensaje para las familias, que un niño o
nena non necesita un teléfono móbil para una niña no necesita un teléfono móvil
estar permanentemente localizado/co- para estar permanentemente localiza-
nectado. Un menor ou unha menor cando do/conectado. Un menor o una menor
está no centro está seguro e custodiado e cuando está en el centro está seguro y
baixo a responsabilidade de profesionais. custodiado y bajo la responsabilidad de
É importante entender que para utilizar profesionales. Es importante entender
de forma responsable e construtiva este que para utilizar de forma responsable y
tipo de dispositivos, o menor ou a menor constructiva este tipo de dispositivos, el
debe estar preparado ou preparada e non menor o la menor ha de estar preparado
é conveniente facilitalos como medios o preparada y no es conveniente facili-
persoais a idades temperás. tarlos como medios personales a edades
No que se refire agora ao uso nos centros tempranas.
dos dispositivos móbiles, o alumnado En lo que se refiere ahora al uso en los
debe aprender, sen dúbida, a utilizar es- centros de los dispositivos móviles, el
tas tecnoloxías desde idades temperás alumnado debe aprender a utilizar estas
e de forma responsable co que implican tecnologías sin duda desde edades tem-
de conexión, comunicación, posibilida- pranas y de forma responsable con lo que
des de creación e de apoio ao proceso implican de conexión, comunicación, po-
de aprendizaxe. A isto referímonos can- sibilidades de creación y de apoyo al pro-
do falamos de competencia dixital e esta ceso de aprendizaje. A esto nos referimos
competencia debe abordarse explícita e cuando hablamos de competencia digital
directamente no currículo. Non soamente y esta debe abordarse explícita y direc-
de forma transversal xa que require du- tamente en el currículo. No solamente de
nha formación específica. É importante forma transversal pues requiere una for-
formar para un bo uso, é dicir: mación específica. Es importante formar
• Un uso diversificado dos medios (di- para un buen uso, es decir:
versidade de medios, diversidade de • Un uso diversificado de los medios (di-
usos educativos nos procesos de ensi- versidad de medios, diversidad de usos
no-aprendizaxe, diversidade de aplica- educativos en los procesos de enseñan-
cións/servizos). za-aprendizaje, diversidad de aplicacio-
• Orientado ao proceso de aprendizaxe: nes/servicios).
comunicación e colaboración con ou- • Orientado al proceso de aprendizaje:
tros, acceso a contidos educativos, po- comunicación y colaboración con otros,
sibilidades de creación e expresión de acceso a contenidos educativos, po-
ideas e coñecementos (multilinguaxes/ sibilidades de creación y expresión de
multialfabetización). É dicir, sempre en ideas y conocimientos (multilenguajes/
función dun propósito ou obxectivo de multialfabetización). Es decir, siempre
aprendizaxe. en función de un propósito u objetivo
• Equilibrado no que se refire á capaci- de aprendizaje.
dade de autorregulación dos tempos e • Equilibrado en lo que se refiere a la
das interaccións presenciais e virtuais. capacidad de autorregulación de los
tiempos y de las interacciones presen-
ciales y virtuales.

29
• E seguro, isto é, conscientes dos riscos • Y seguro, es decir, consciente de los
que comporta e capaz de previlos e riesgos que comporta y capaz de pre-
afrontalos. venirlos y afrontarlos.

Que posibilidades dá Internet ¿Qué posibilidades da Internet


para o crecemento do alumnado al crecimiento del alumnado
como persoas a nivel persoal e como personas a nivel personal y
profesional? profesional?
Eu creo que, en xeral, tense mitificado Yo creo que en general se ha mitificado
Internet e atribúeselle unha capacida- Internet y se le atribuye una capacidad
de formativa que en si mesma este me- formativa que en sí misma este medio no
dio non ten. De feito, se nos fixamos nos tiene. De hecho, si nos fijamos en los dis-
discursos fálase das súas posibilidades cursos se habla de sus posibilidades de
de aprendizaxe sen referencia algunha aprendizaje sin referencia alguna al papel
ao papel indispensable do profesorado, indispensable del profesorado, como si In-
como se Internet por si mesma tivese ca- ternet por si misma tuviera capacidad de
pacidade de xerar aprendizaxes. Isto non generar aprendizajes. Esto no es cierto.
é certo. Son formulacións superficiais e Son planteamientos superficiales e inclu-
incluso frívolas e irresponsables polos ris- so frívolos e irresponsables por los riesgos
cos que comportan. que comportan.
Dito isto, e partindo da base de que o pa- Dicho esto, y partiendo de la base de que
pel do profesorado é imprescindible para el papel del profesorado es imprescindi-
facer de Internet un recurso para a apren- ble para hacer de Internet un recurso para
dizaxe, e que isto require dun tempo de el aprendizaje, y que esto requiere un
dedicación pola súa parte importante tiempo de dedicación por su parte impor-
dentro e fóra da aula, este medio ofrece tante dentro y fuera del aula, este medio
moitas posibilidades ao alumnado a nivel ofrece muchas posibilidades al alumnado
persoal e educativo. Fundamentalmente a nivel personal y educativo. Fundamen-
resúmense en tres: talmente se resumen en tres:
• A posibilidade de acceder a grandes • La posibilidad de acceder a grandes
cantidades de información e moi di- cantidades de información y muy di-
versificada que provén de persoas, ins- versificada que proviene de personas,
titucións e grupos. Neste sentido Inter- instituciones y grupos. En este sentido
net é unha fonte moi rica coa condición Internet es una fuente muy rica, siem-
de que o alumnado saiba (e para iso pre y cuando el alumnado sepa (y para
hai que formalo; non se aprende por eso hay que formarlo, no se aprende
ensaio-erro) dirixir, filtrar, seleccionar e por ensayo-error) dirigir, filtrar, selec-
tratar a información até elaborar o seu cionar y tratar la información hasta ela-
propio coñecemento. É dicir, sempre borar su propio conocimiento. Es decir,
que o alumnado teña criterio, capaci- siempre que el alumnado tenga criterio,
dade de contextualizar a información e capacidad de contextualizar la informa-
de ter unha visión global. A isto refe- ción y de tener una visión global. A esto
rímonos con formar en competencias nos referimos con formar en competen-
informacionais. cias informacionales.
• A posibilidade de acceder a persoas, • La posibilidad de acceder a personas,
grupos e experiencias moi diversas grupos y experiencias muy diversas
e de carácter globalizado (non só ás y de carácter globalizado (no solo las
máis próximas). Internet neste sentido más próximas). Internet en este sentido
permite comunicarse, debater, achegar permite comunicarse, debatir, aportar y
e compartir ideas, crear cousas xuntos... compartir ideas, crear cosas juntos... Es-
Estamos a falar de cooperar para resol- tamos hablando de cooperar para resol-
ver problemas e actividades educativas, ver problemas y actividades educativas,
establecer redes para a aprendizaxe e establecer redes para el aprendizaje y el
o lecer. É dicir, xerar comunidades de ocio. Es decir, generar comunidades de
aprendizaxe. Obviamente isto require aprendizaje. Obviamente esto requiere
unha orientación, guía e supervisión una orientación, guía y supervisión de
destes procesos polo profesorado. estos procesos por el profesorado.

30
• A posibilidade de acceder a múltiples e • La posibilidad de acceder a múltiples
cambiantes ferramentas e servizos (es- y cambiantes herramientas y servicios
pecialmente derivados da Web Social) (especialmente derivados de la Web
de indubidable utilidade no proceso de Social) de indudable utilidad en el pro-
aprendizaxe e nas relacións persoais e ceso de aprendizaje y en las relaciones
actividades de lecer. Referímonos a fer- personales y actividades de ocio. Nos
ramentas de creación mesmo colectiva, referimos a herramientas de creación
de difusión e publicación de contidos, incluso colectiva, de difusión y publi-
de colaboración etc. cada vez máis ac- cación de contenidos, de colaboración
cesibles sen custo algún nin requirir de etc. cada vez más accesibles sin cos-
equipos de altas prestacións. te alguno ni requerir equipos de altas
prestaciones.

Que é a infoxicación? Como se


debe contrastar a información en ¿Qué es la infoxicación? ¿Cómo se
Internet? debe contrastar la información en
Alfons Cornella (especialista en ciencias Internet?
da información) acuñou este termo para Alfons Cornella (especialista en ciencias
facer referencia á intoxicación informa- de la información) acuñó este término
tiva derivada do exceso de información para hacer referencia a la intoxicación
dispoñible actualmente e á incapacidade informativa derivada del exceso de infor-
para procesala correctamente. mación disponible actualmente y la inca-
Para min esa exposición a inxentes canti- pacidad para procesarla correctamente.
dades de información en Internet (e nos Para mi, esa exposición a ingentes can-
medios de comunicación en xeral que tidades de información en Internet (y en
hoxe converxen na Rede) sen habilidades los medios de comunicación en general
para procesala correctamente supón un que hoy convergen en la Red) sin habi-
risco importante e débese fundamental- lidades para procesarla correctamente
mente a dous factores: supone un riesgo importante y se debe
• O exceso de información por falta de fundamentalmente a dos factores:
capacidade para buscar e xestionala • El exceso de información por falta de
(que tamén se chama desbordamento) capacidad para buscar y gestionarla
ao non saber seleccionar e procesar tan- (que también se llama desbordamiento)
ta como hai á disposición hoxe en día. al no saber seleccionar y procesar tanta
• E a presenza elevada e camuflada de como hay a disposición hoy en día.
información “tóxica”, non veraz, sen • Y la presencia elevada y camuflada
rigor, tendenciosa, de baixa ou nula cre- de información “tóxica”, no veraz,
dibilidade á que todos e todas, e espe- sin rigor, tendenciosa, de baja o nula
cialmente o alumnado, estamos expos- credibilidad a la que todos y todas, y
tos e expostas. A posibilidade que deu especialmente el alumnado, estamos
Internet (especialmente a Web Social) expuestos y expuestas. La posibilidad
á cidadanía de acceso e de difusión que ha dado Internet (especialmente la
multicanle multiplicou a información Web Social) a la ciudadanía de acceso
dispoñible pero tamén esvaeceu ou fai y de difusión multicanal ha multiplicado
difícil discriminar a súa validez e orixe. la información disponible pero también
Desta forma atopámonos con todo tipo ha desdibujado o hace difícil discrimi-
de información e con información que nar su validez y origen. De esta forma
eu denomino “tóxica” porque: nos encontramos con todo tipo de in-
- En ocasións obedece a unha inten- formación y con información que yo
ción de manipular (descontextua- denomino “tóxica” porque:
lizando as ideas, ofrecendo visións - Obedece en ocasiones a una inten-
parciais e nesgadas e aproveitando ción de manipular (descontextuali-
o inmediato das redes sociais). zando las ideas, ofreciendo visiones
- Opínase/publícase moitas veces parciales y sesgadas y aprovechan-
desde o descoñecemento ou a falta do la inmediatez de las redes so-
de rigor. Hoxe en día as redes am- ciales).
plificaron as posibilidades de expre-

31
sarse e isto ás veces confúndese coa - Se opina/publica muchas veces des-
idea de que “todo o mundo sabe de de el desconocimiento o la falta de
todo” e emítense opinións superfi- rigor. Hoy en día las redes han ampli-
ciais, infundadas e mesmo apoiadas ficado las posibilidades de expresar-
en erros. se y esto se confunde a veces con la
- As canles de distribución en Internet idea de que “todo el mundo sabe de
impiden ás veces facer unha “traza- todo” y se emiten opiniones super-
bilidade” da información e, polo tan- ficiales, infundadas e incluso apoya-
to, recoñecer a súa orixe. das en errores.

- As tecnoloxías actuais, e en especial - Los canales de distribución en In-


as redes sociais, permiten esconder ternet impiden a veces hacer una
as identidades (anonimato das per- “trazabilidad” de la información y
soas emisoras) e con iso responsabi- por tanto reconocer el origen de la
lizarse dos contidos publicados. misma.

A partir disto, a pregunta é: como se debe - Las tecnologías actuales, y en espe-


contrastar a información? Dúas cuestións cial las redes sociales, permiten es-
básicas: conder las identidades (anonimato
de las personas emisoras) y con ello
1. Coñecendo a natureza das diferentes
responsabilizarse de los contenidos
fontes de información e o seu grao de
publicados.
credibilidade. É dicir, ensinando a dis-
criminalas e facilitando -o profesorado- Dicho esto, la pregunta es: ¿cómo se debe
diversas fontes de busca solventes (con contrastar la información? Dos cuestio-
organismos e persoas solventes de- nes básicas:
trás). O alumnado debe coñecer como 1. Conociendo la naturaleza de las di-
son ou non son os procesos de filtro, ferentes fuentes de información y su
por exemplo, de ferramentas como grado de credibilidad. Es decir, en-
Wikipedia ou de diferentes centros de señando a discriminarlas y facilitando
recursos dixitais, da RAE, da biblioteca -el profesorado- diversas fuentes de
nacional… Aprender a identificar fontes búsqueda solventes (con organismos
solventes. y personas solventes detrás). El alum-
2. Tendo criterios para valorar a informa- nado debe conocer cómo son o no son
ción atopada e que significa. Que está los procesos de filtro, por ejemplo, de
a indicar?, contrastala con outras, ana- herramientas como Wikipedia o de di-
lizar a súa procedencia. En definitiva, ferentes centros de recursos digitales,
falamos de dúas competencias trans- la RAE, la biblioteca nacional… Apren-
versais que deben abordarse seriamen- der a identificar fuentes solventes.
te na educación obrigatoria e en todas 2. Teniendo criterios para valorar la in-
as materias do currículo: alfabetización formación encontrada y qué significa.
informacional e pensamento crítico. ¿Qué está indicando?, contrastarla con
otras, analizar su procedencia. En defi-
nitiva, hablamos de dos competencias
Se puideses dar un só consello ás
transversales que deben abordarse se-
familias e ao profesorado a respecto
riamente en la educación obligatoria y
da identidade dixital, cal sería?
en todas las materias del currículo: alfa-
Educar desde a infancia na responsa-
betización informacional y pensamien-
bilidade e no coidado da imaxe propia
to crítico.
na Rede á que acceden desde diferentes
dispositivos e en diferentes situacións
(educativas e de lecer). Refírome á per- Si pudieses dar un único consejo a
da de control sobre os datos persoais, las familias y profesorado a respecto
aos riscos de manipulación e distorsión, de la identidad digital, ¿cuál sería?
á vulnerabilidade diante de condutas de- Educar desde la infancia en la respon-
lituosas que poden causar danos persoais sabilidad y el cuidado de la imagen de
(ciberbullying, sexting, sextorsión...) etc. uno mismo en la Red a la que acceden
Ensinar a pensar antes de actuar. Alertar desde diferentes dispositivos y en dife-
o alumnado do inmediato das tecnoloxías rentes situaciones (educativas y de ocio).
e da facilidade coa que nos levan a ex- Me refiero a la pérdida de control sobre

32
por datos persoais (e da nosa contorna los datos personales, a los riesgos de ma-
social) que permanecen, sobre os que nipulación y distorsión, a la vulnerabilidad
perdemos o control unha vez emitidos e ante conductas delictivas que pueden
que poden facernos vulnerables, utilizar- causar daños personales (ciberbullying,
se con propósitos alleos. sexting, sextorsión...) etc.
Axudarlles a desenvolver habilidades Enseñar a pensar antes de actuar. Alertar
de uso das tecnoloxías que lles permi- al alumnado de la inmediatez de las tec-
tan previr, identificar e afrontar con se- nologías y de la facilidad con la que nos
guridade os riscos aos que nos expomos llevan a exponer datos personales (y de
cando utilizamos as tecnoloxías, espe- nuestro entorno social) que permanecen,
cialmente Internet ou calquera aplicación sobre los cuáles perdemos el control una
que se apoie nela. vez emitidos y que pueden hacernos vul-
Dous consellos neste sentido: nerables, utilizarse con propósitos ajenos.

• Preparar para iso antes da adolescen- Ayudarles a desarrollar habilidades de


cia. É o momento en que nos escoitan e uso de las tecnologías que les permitan
están receptivos (aos adultos). Despois prevenir, identificar y afrontar con segu-
buscan outros referentes entre os seus ridad los riesgos a los que nos expone-
iguais. Explicar o por que e como utili- mos cuando utilizamos las tecnologías,
zar correctamente as tecnoloxías. Falar especialmente Internet o cualquier apli-
sobre os riscos. Hai moitos exemplos e cación que se apoye en ella.
páxinas web con recursos de calidade Dos consejos en este sentido:
para abordalo. Por exemplo www.pan- • Preparar para ello antes de la adoles-
tallasamigas.net cencia. Es el momento en que nos es-
• Profesorado e familias deben actuar cuchan y están receptivos (a los adul-
coordinadas e ser coherentes nas súas tos). Luego buscan otros referentes
formulacións. entre sus iguales. Explicar el porqué y
cómo utilizar correctamente las tec-
nologías. Hablar sobre los riesgos. Hay
muchos ejemplos y páginas web con
recursos de calidad para abordarlo. Por
ejemplo www.pantallasamigas.net
• Profesorado y familias deben actuar
coordinadas en esto y ser coherentes
en sus planteamientos.

33
José Julio Fernández
Rodríguez
Profesor titular de dereito constitucional Profesor titular de derecho constitucional
da USC e antigo Valedor do Pobo. de la USC y antiguo Valedor del Pueblo.
Director do Centro de Estudios de Segu- Director del Centro de Estudios de Segu-
ridade da USC. Posúe seis titulacións su- ridad de la USC. Posee seis titulaciones
periores, incluído o doutoramento. Ampla superiores, incluido el doctorado. Amplia
produción científica, de elevado impacto, producción científica, de elevado impac-
que inclúe diversos traballos sobre Inter- to, que incluye diversos trabajos sobre
net e dereitos fundamentais e o control Internet y derechos fundamentales y el
de contidos na rede. control de contenidos en la red.

Cal é o mellor modo de previr ¿Cuál es el mejor modo de prevenir


condutas nocivas en Internet? conductas nocivas en Internet?
Faise necesario efectuar unha precisión Se hace necesario efectuar una preci-
previa: pódese diferenciar entre dous ti- sión previa: se puede diferenciar entre
pos de contidos problemáticos, os con- dos tipos de contenidos problemáticos,
tidos ilícitos e os nocivos. Os ilícitos son los contenidos ilícitos y los nocivos. Los
os contidos contrarios ao ordenamento ilícitos son los contenidos contrarios al
xurídico de referencia. Entre outros des- ordenamiento jurídico de referencia. En-
tacan os de tipo delituoso. Á súa vez, os tre ellos destacan los de tipo delictivo. A
contidos nocivos son legais, pero resul- su vez, los contenidos nocivos son lega-
tan prexudiciais (desde un punto de vista les, pero resultan perjudiciales (desde un
social, ético ou moral) para certo sector punto de vista social, ético o moral) para
da poboación, como a mocidade ou a in- cierto sector de la población, como la ju-
fancia. O réxime duns e doutros debe ser ventud o la infancia. El régimen de unos
diferente, tendo en conta, en todo caso, y de otros debe ser diferente, teniendo
que non se debe prohibir en Internet o en cuenta, en todo caso, que no se debe
que está permitido noutros medios de prohibir en Internet lo que está permitido
comunicación. O contido nocivo de por si en otros medios de comunicación. El con-
non se pode prohibir xa que pode estar tenido nocivo por sí mismo no se puede
amparado pola liberdade de expresión prohibir puesto que puede estar ampara-
ou creación artística. Do que se trata é de do por la libertad de expresión o creación
evitar o acceso a estes contidos ao colec- artística. De lo que se trata es de evitar el
tivo que se vería prexudicado. acceso al mismo al colectivo que se vería
Dito isto, a resposta a esta pregunta pó- perjudicado.
dese abordar desde dúas ópticas, que Dicho esto, la respuesta a esta pregunta
resultan compatibles e que se poden em- se puede abordar desde dos ópticas, que
pregar conxuntamente. Por unha banda, resultan compatibles y que se pueden
a óptica educativa e, por outra, a pers- emplear conjuntamente. Por un lado, la
pectiva técnica informática. óptica educativa y, por otro, la perspec-
Así as cousas, desde as estratexias edu- tiva técnica informática.
cativas hai que salientar a dignidade da Así las cosas, desde las estrategias edu-
persoa e a necesidade de respectar o cativas hay que enfatizar la dignidad de
próximo. Trátase de transmitirlle aos e ás la persona y la necesidad de respetar al
menores que a liberdade e o lexítimo le- prójimo. Se trata de transmitir a los y las
cer deben servir para a propia realización menores que la libertad y el legítimo ocio
persoal e para a socialización saudable. deben servir para la propia realización
En cambio, divertirse con accións noci- personal y para la sana socialización. En
vas prexudica na medida en que norma- cambio, divertirse con acciones nocivas
liza condutas e valores cos que só debe les perjudica en la medida en que norma-
enfrontarse unha persoa adulta. Os rapa- liza conductas y valores con los que solo

34
ces e as rapazas teñen que saber que a debe enfrentarse una persona adulta. Los
súa formación se realiza por etapas, que chavales y las chavalas tienen que saber
non se deben anticipar para non perder que su formación se realiza por etapas,
eficacia. O valor da responsabilidade e que no se deben anticipar para no perder
a recomendación da cautela van axudar eficacia. El valor de la responsabilidad y
niso. Isto é, concienciar ao e á menor de la recomendación de la cautela ayudarán
que o contido nocivo son prexudiciais na en ello. O sea, concienciar al o a la menor
súa socialización. de que el contenido nocivo les perjudica
Ademais, tamén desde a educación se en su socialización.
debe mostrar o perigo do descontrol de Además, también desde la educación
Internet. E ligar este perigo ao que indi- debe mostrarse el peligro del descon-
cabamos antes sobre o respecto ao pró- trol de Internet. Y ligar este peligro a lo
ximo e sobre o valor da propia responsa- que indicábamos antes sobre el respeto
bilidade. al prójimo y sobre el valor de la propia
Por outra banda, distintos recursos técni- responsabilidad.
cos informáticos resultan imprescindibles Por otra parte, distintos recursos técni-
para evitar o acceso a contido nocivo. Es- cos informáticos resultan imprescindibles
pecialmente, software de control parental para evitar el acceso al contenido noci-
(no fogar e nos colexios) actualizado e efi- vo. Especialmente, software de control
caz; e fomento da etiquetaxe web para sa- parental (en el hogar y en los colegios)
ber de antemán o perfil de idade recomen- actualizado y eficaz; y fomento del eti-
dado de acceso á correspondente web. quetado web para saber de antemano el
perfil de edad recomendado de acceso a
la correspondiente web.
En Internet, existen as fronteiras?
Internet, a Rede de redes de carácter
mundial, tivo repercusións en todos os En Internet, ¿existen las fronteras?
ámbitos da acción humana. Tamén no Internet, la Red de redes de carácter mun-
referente ás fronteiras tradicionais, debe- dial, ha tenido repercusiones en todos los
doras da evolución da Historia política e, ámbitos de la acción humana. También en
en gran parte, asentadas conceptualmen- lo referente a las fronteras tradicionales,
te desde a Paz de Westfalia. deudoras de la evolución de la Historia
Os procesos supranacionais, sobre todo política y, en gran parte, asentadas con-
en Europa, relativizaron as fronteiras no ceptualmente desde la Paz de Westfalia.
Vello Continente, tanto a través da Unión Los procesos supranacionales, sobre
Europea como por efecto do Consello de todo en Europa, relativizaron las fronte-
Europa, aínda que neste último caso en ras en el Viejo Continente, tanto a través
menor medida. de la Unión Europea como por efecto del
Con todo, o gran cambio conceptual Consejo de Europa, aunque en este últi-
xeopolítico foi a tecnoloxía dixital, que mo caso en menor medida.
permitiu a creación de Internet. Se dei- Sin embargo, el gran cambio conceptual
xamos agora de lado a evolución pasa- geopolítico ha sido la tecnología digital,
da desta Rede, hoxe en día presenta un que ha permitido la creación de Internet.
marcado carácter global que non coñece Dejando ahora de lado la evolución pa-
fronteiras. Ou case, porque é certo que al- sada de esta Red, hoy en día presenta un
gún país se esforza por manter o control marcado carácter global que no conoce
territorial de Internet, e con relativo éxito fronteras. O casi, porque es cierto que
(China, Turquía por momentos, monar- algún país se esfuerza por mantener el
quías árabes en ocasións…). É dicir, nas control territorial de Internet, y con re-
nacións democráticas o funcionamento lativo éxito (China, Turquía por momen-
de Internet, baseado no hipertexto crea- tos, monarquías árabes en ocasiones…).
dor de hiperligazóns e a súa tendencia Es decir, en las naciones democráticas el
crecente a crear e gardar contidos na funcionamiento de Internet, basado en
“nube”, deu lugar a unha verdadeira glo- el hipertexto creador de hipervínculos y
balización que non coñece fronteiras. su tendencia creciente a crear y guardar
Pero en países autoritarios o control terri- contenidos en la “nube”, ha dado lugar a
torial aínda existe. una verdadera globalización que no co-

35
Isto non significa que non haxa control noce fronteras. Pero en países autorita-
en Internet, nin que non deba habelo. O rios el control territorial aún existe.
control existe, aínda que con máis difi- Esto no significa que no haya control en
cultade que no mundo analóxico. E debe Internet, ni que no deba haberlo. El con-
existir nun contexto como o actual de trol existe, aunque con más dificultad que
tantas ameazas á seguridade e á intimi- en el mundo analógico. Y debe existir
dade. Á marxe da autorregulación que ás en un contexto como el actual de tantas
veces tentan os grandes provedores de amenazas a la seguridad y a la intimidad.
acceso e contidos e o ente administrati- Al margen de la autorregulación que a ve-
vo de asignación de dominios (ICANN), ces intentan los grandes proveedores de
os distintos ordenamentos xurídicos acceso y contenidos y el ente administra-
aplícanse cando se pode probar unha tivo de asignación de dominios (ICANN),
actividade en determinado territorio so- los distintos ordenamientos jurídicos se
metido a ese ordenamento, sobre todo aplican cuando se puede probar una acti-
cando se trata de cuestións penais ou vidad en determinado territorio sometido
tributarias. É dicir, o ordenamento xurí- a ese ordenamiento, sobre todo cuando
dico aplícase cando se dan os supostos se trata de cuestiones penales o tributa-
para iso (principio de legalidade), inde- rias. Es decir, el ordenamiento jurídico se
pendentemente de se estamos no mun- aplica cuando se dan los supuestos para
do analóxico e dixital. Naquel será máis ello (principio de legalidad), indepen-
fácil actuar e probar os sucesos, e neste dientemente de si estamos en el mundo
máis complicado, ao esixir unha aborda- analógico y digital. En aquel será más fá-
xe específica e especializada que ás ve- cil actuar y probar los sucesos, y en este
ces non se consegue. más complicado, exigiendo un abordaje
específico y especializado que a veces no
Que debemos facer de atoparmos se consigue.
contido non axeitado (pedofilia,
incitación ao odio, violencia ¿Qué debemos hacer si
extrema...) en Internet? encontramos contenido inapropiado
Faise necesario precisar o sentido da (pedofilia, incitación al odio,
pregunta. Simplificando, como xa se dixo violencia extrema...) en Internet?
anteriormente, pódese dicir que existen Se hace necesario precisar el sentido de
dous tipos de contidos inadecuados: os la pregunta. Simplificando, como ya se
ilícitos e os nocivos. Os ilícitos son os dijo anteriormente, se puede decir que
contidos contrarios ao ordenamento xu- existen dos tipos de contenidos inade-
rídico de que se trate, como os de tipo cuados: los ilícitos y los nocivos. Los ilíci-
delituoso. En cambio, os nocivos non tos son los contenidos contrarios al orde-
son ilegais senón prexudiciais para certo namiento jurídico de que se trate, como
tipo de poboación (como menores, por los de tipo delictivo. En cambio, los noci-
exemplo). A pedofilia é en todo o Dereito vos no son ilegales sino perjudiciales para
Comparado un contido ilícito; en cam- cierto tipo de población (como menores,
bio a violencia extrema parece un simple por ejemplo). La pedofilia es en todo el
contido nocivo. Derecho Comparado un contenido ilícito;
Diante dos contidos ilícitos hai que efec- en cambio la violencia extrema parece un
tuar a denuncia ao órgano público compe- simple contenido nocivo.
tente, normalmente as forzas e os corpos Ante los contenidos ilícitos hay que
de seguridade do Estado ou os xulgados efectuar la denuncia al órgano público
de garda. Iso pode facerse de manei- competente, normalmente las fuerzas y
ra presencial nos cuarteis, comisarías ou cuerpos de seguridad del Estado o los
xulgados; ou de forma dixital nas páxinas juzgados de guardia. Ello puede hacerse
web das forzas de seguridade, cando é de manera presencial en los cuarteles, co-
posible. Ademais, a Policía Nacional ten misarías o juzgados; o de forma digital en
unha unidade especializada no mundo di- las páginas web de las fuerzas de seguri-
xital, a Brigada de Investigación Tecnolóxi- dad, cuando es posible. Además, la Poli-
ca (https://www.policia.es/org_central/ju- cía Nacional tiene una unidad especiali-
dicial/udef/bit_quienes_somos.html); e na zada en el mundo digital, la Brigada de
Garda Civil atopamos o Grupo de Delitos Investigación Tecnológica (https://www.

36
Telemáticos (https://www.gdt.guardiacivil. policia.es/org_central/judicial/udef/bit_
es/webgdt/home_alerta.php). quienes_somos.html); y en la Guardia Ci-
É importante concienciar a todo o mun- vil encontramos el Grupo de Delitos Tele-
do da necesidade de denunciar para po- máticos (https://www.gdt.guardiacivil.es/
der acabar cos delitos e, polo tanto, cos webgdt/home_alerta.php).
contidos ilícitos. Neste sentido aínda falta Es importante concienciar a todo el mun-
compromiso, polo que hai que apelar a do de la necesidad de denunciar para
unha maior sensibilización da sociedade. poder acabar con los delitos y, por ende,
Agora iso é especialmente relevante, can- con los contenidos ilícitos. En este sen-
do a democracia está a loitar contra ra- tido, todavía falta compromiso, por lo
dicalismos violentos, como o yihadismo, que hay que apelar a una mayor sensi-
que empregan Internet como instrumen- bilización de la sociedad. Ahora esto
to esencial de propaganda. es especialmente relevante, cuando la
Outra cousa sucederá se o contido é sim- democracia está luchando contra radi-
plemente nocivo para os e as menores calismos violentos, como el yihadismo,
(como a pornografía entre persoas adul- que emplean Internet como instrumento
tas, as apostas, a violencia que non su- esencial de propaganda.
poña delito…). Diante deste contido é do Otra cosa sucederá si el contenido es
que se deben articular as opcións infor- simplemente nocivo para los y las meno-
máticas existentes para impedir o acceso, res (como la pornografía entre personas
como o software de control parental ac- adultas, las apuestas, la violencia que no
tualizado e eficaz, e a etiquetaxe web, e suponga delito…). Ante este contenido se
desenvolver estratexias educativas espe- deben articular las opciones informáticas
cíficas para explicarlle aos e ás menores existentes para impedir el acceso, como
que eses contidos resultan prexudiciais el software de control parental actualiza-
para a súa adecuada socialización. do y eficaz, y el etiquetado web, y desa-
rrollar estrategias educativas específicas
para explicar a los y a las menores que
Se puideses dar un só consello ás
esos contenidos resultan perjudiciales
familias e ao profesorado a respecto
para su adecuada socialización.
da identidade dixital, cal sería?
Sobre todo, educación. Explícome.
Si pudieses dar un único consejo a
As familias e o profesorado deben estar
las familias y profesorado a respecto
moi atentos e atentas na formación dos
de la identidad digital, ¿cuál sería?
e das menores na tecnoloxía dixital. In-
ternet e as redes sociais son a xanela ao Ante todo, educación. Me explico.
mundo, á comunicación e á socialización. Las familias y el profesorado deben estar
Esta tarefa formativa require dun requi- muy atentos y atentas en la formación de
sito previo de suma importancia: as per- los y las menores en la tecnología digital.
soas adultas teñen que posuír os coñece- Internet y las redes sociales son la ven-
mentos adecuados para levar adiante ese tana al mundo, a la comunicación y so-
ensino. Un problema relevante en Galicia, cialización. Esta tarea formativa requiere
e constatado a través de enquisas, é o un requisito previo de suma importancia:
parcial analfabetismo dixital de moitas las personas adultas tienen que poseer
persoas adultas, o que implica unha au- los conocimientos adecuados para llevar
téntica brecha cos seus fillos e fillas, moi- a cabo esa enseñanza. Un problema re-
to máis coñecedores e coñecedoras das levante en Galicia, y constatado a través
cuestións dixitais. Así será imposible un de encuestas, es el parcial analfabetismo
control razoable e unha formación cor- digital de muchas personas adultas, lo
recta sobre as fortalezas e debilidades da que implica una auténtica brecha con sus
tecnoloxía dixital. hijos e hijas, mucho más conocedores y
Polo tanto, resumindo, o consello sería: conocedoras de las cuestiones digitales.
as persoas titulares da patria potestade e Así será imposible un control razonable y
o profesorado deben ter unha formación una formación correcta sobre las fortale-
dixital sólida para ensinar o positivo e o zas y debilidades de la tecnología digital.
negativo desa tecnoloxía aos e ás meno- Por lo tanto, resumiendo, el consejo se-
res. E un segundo consello (aínda que só ría: las personas titulares de la patria po-
se pedía un): ese ensino debe ser propor- testad y el profesorado deben tener una

37
cional e equilibrado, sen esaxeracións, sólida formación digital para enseñar lo
fomentando o espírito crítico e a respon- positivo y lo negativo de esa tecnología a
sabilidade. los y las menores. Y un segundo consejo
Deste xeito, na estratexia educativa relati- (aunque solo se pedía uno): esa enseñan-
va á identidade dixital hai que transmitir- za debe ser proporcional y equilibrada,
lle ao e á menor que cada ser humano é sin exageraciones, fomentando el espíritu
único e irrepetible e que debe construír a crítico y la responsabilidad.
súa personalidade respectando os derei- De este modo, en la estrategia educati-
tos das demais persoas. E todo iso, des- va relativa a la identidad digital, hay que
de a tolerancia e o compromiso cidadán. transmitir al y a la menor que cada ser hu-
Como o que entra en Internet é moi di- mano es único e irrepetible, y que debe
fícil que desapareza, hai que sensibilizar construir su personalidad respetando los
ao e á menor nunha actitude de cautela derechos de las demás personas. Y todo
e precaución, que valore e saliente a súa ello, desde la tolerancia y el compromiso
personalidade, a súa intimidade e imaxe. ciudadano. Como lo que entra en Internet
Todos os elementos físicos e psicolóxicos, es muy difícil que desaparezca, hay que
emotivos, cognitivos e de conduta serven sensibilizar al y a la menor en una acti-
para conformar a complexidade inheren- tud de cautela y precaución, que valore
te a cada persoa. Por esta razón, até que y enfatice su personalidad, su intimidad
poida asumir de adulto ou adulta as súas e imagen. Todos los elementos físicos y
decisións con maior liberdade e coñece- psicológicos, emotivos, cognitivos y con-
mento, o ou a menor debe protexer os ductuales sirven para conformar la com-
seus elementos constitutivos para non plejidad inherente a cada persona. Por
expolos no labirinto sen saída da Rede. esta razón, hasta que pueda asumir de
adulto o adulta sus decisiones con ma-
yor libertad y conocimiento, el o la menor
debe proteger sus elementos constituti-
vos para no exponerlos en el laberinto sin
salida de la Red.

38
Luis Fraga Pombo
Profesional independente que, tras unha Profesional independiente que, tras una
longa traxectoria vinculada aos medios larga trayectoria vinculada a los medios
de comunicación, centra a súa actividade de comunicación, centra su actividad en
na comunicación empresarial e na docen- la comunicación empresarial y en la do-
cia en comunicación e xornalismo. cencia en comunicación y periodismo.
Licenciado en Xeografía e Historia pola Licenciado en Geografía e Historia por la
UNED e máster en Investigación Aplicada UNED y máster en Investigación Aplicada
en Comunicación pola Universidade Rei en Comunicación por la Universidad Rey
Juan Carlos, imparte actualmente clases Juan Carlos, imparte actualmente clases de
de xornalismo nas universidades Rei Juan periodismo en las universidades Rey Juan
Carlos e Nebrija, ademais de en Atresme- Carlos y Nebrija, además de en Atresme-
diaformacion, e de comunicación empre- diaformacion, y de comunicación empre-
sarial na Escola de Organización Industrial sarial en la Escuela de Organización Indus-
(EOI) e na escola de finanzas EF Business trial (EOI) y en la escuela de finanzas EF
School, entre outros centros educativos. Business School, entre otros centros edu-
É membro fundador de EduMOTIVAcon, cativos. Es miembro fundador de EduMO-
órgano creado pola Consellería de Edu- TIVAcon, órgano creado por la Consellería
cación da Xunta de Galicia para o fomen- de Educación de la Xunta de Galicia para
to do esforzo e o espírito crítico entre os el fomento del esfuerzo y el espíritu crítico
estudantes non universitarios. entre los estudiantes no universitarios.

Por que Facebook/Twitter/ ¿Por qué Facebook/Twitter/


Instagram/Google... son gratuítos? Instagram/Google... son gratuitos?
Son gratuítos… daquela maneira. Que- Son gratuitos… de aquella manera. Quiero
ro dicir que si estamos “a pagar” dalgún decir que sí estamos “pagando” de algu-
xeito o uso que facemos destas redes so- na manera el uso que hacemos de estas
ciais. Cando eu me subscribo a Facebook redes sociales. Cuando yo me suscribo
ou a Twitter estou a regalar información a Facebook o a Twitter estoy regalando
persoal ás persoas propietarias destas información personal a las personas pro-
empresas. Esa información faise máis pietarias de estas empresas. Esa informa-
refinada, más completa, cando eu, por ción se hace más exquisita, más completa,
exemplo, dou un “gústame” no Facebook, cuando yo, por ejemplo, doy un “me gus-
sigo determinadas persoas en Twitter ou ta” en el Facebook, sigo a determinadas
fago unhas buscas en Google. Aí é can- personas en Twitter o hago unas búsque-
do traballan os algoritmos, que fan que das en Google. Ahí es cuando trabajan los
eu empece a recibir como resposta su- algoritmos, que hacen que yo empiece a
xestións para seguir a persoas cun perfil recibir como respuesta sugerencias para
semellante ás que xa sigo e, o máis desta- seguir a personas con un perfil semejan-
cable, publicidade segundo o meu propio te a las que ya sigo y, lo más destacable,
perfil, segundo os gustos mostrados na publicidad según mi propio perfil, según
miña actividade na Rede. E iso ten moito mis gustos mostrados en mi actividad en
valor. É gratis, vale, porque non pagamos, la Red. Y eso tiene mucho valor. Es gratis,
pero estamos a ceder gratuitamente in- vale, porque no pagamos, pero estamos
formación que si ten moito valor. cediendo gratuitamente información que
sí tiene mucho valor.

Que é un/unha prosumidor/a?


Por que hai que aprender a ¿Qué es un/a prosumidor/a?
xestionar a nosa actuación como ¿Por qué hay que aprender a
prosumidores/as? gestionar nuestra actuación como
A figura do prosumidor está moi relacio- prosumidores/as?
nada coa resposta á pregunta anterior. La figura del prosumidor está muy rela-
As marcas divídennos a nós, as persoas cionada con la respuesta a la pregunta an-

39
consumidoras, en perfís construídos gra- terior. Las marcas nos dividen a nosotras,
zas á información que nós, consciente ou las personas consumidoras, en perfiles
inconscientemente, lles regalamos. Diví- construidos gracias a la información que
dennos por nivel adquisitivo, idade, sexo, nosotros y nosotras, consciente o incons-
mesmo posición ideolóxica ou orienta- cientemente, les regalamos. Nos dividen
ción sexual. Necesitan facelo así porque por nivel adquisitivo, edad, sexo, incluso
quen consome xa non é un ser pasivo posición ideológica u orientación sexual.
fronte a elas. Antes, por exemplo, viamos Necesitan hacerlo así porque quien con-
un anuncio na televisión e nós compraba- sume ya no es un ser pasivo frente a ellas.
mos ou non o produto segundo o noso Antes, por ejemplo, veíamos un anuncio
criterio; como moito preguntábamos a en la televisión y comprábamos o no el
un amigo ou amiga ou a algún familiar producto según nuestro criterio, como
que facía de prescritor ou prescritora. mucho le preguntábamos a un amigo
Agora ese prescritor ou prescritora está o amiga o a algún familiar que hacía de
nas redes sociais. Antes de investir unha prescriptor. Ahora ese prescriptor o pres-
boa cantidade de cartos nun produto ou criptora está en las redes sociales. Antes
servizo miramos en Internet e buscamos de invertir una buena cantidad de dinero
opinións. Hai quen se limita a buscar e en un producto o servicio miramos en In-
hai quen crea contidos, interacciona coas ternet y buscamos opiniones. Hay quien
marcas e mesmo participa na creación do se limita a buscar y hay quien genera
produto. Este é o perfil de prosumidor e contenidos, interacciona con las marcas e
prosumidora perfectos. incluso participa en la creación del pro-
ducto. Este es el perfil de prosumidor y
prosumidora perfectos.
É malo coñecer xente por Internet?
Coñecer xente é positivo case sempre,
xente afín a nós coa que compartir o noso ¿Es malo conocer gente por
ocio, ou xente moi diferente que nos abra Internet?
a novas vías de pensamento ou que nos Conocer gente es positivo casi siempre,
descubra outras actividades. Ás veces, na gente afín a nosotros y nosotras con la
vida real, damos con xente mala, que fai que compartir nuestro ocio, o gente muy
dano. En Internet pasa o mesmo, pero de diferente que nos abra nuevas vías de
xeito diferente. A xente “positiva” pode, pensamiento o que nos descubra otras ac-
por suposto, achegarnos moitas cousas, tividades. A veces, en la vida real, damos
aínda no caso de que esa relación virtual con gente mala, que hace daño. En Inter-
nunca chegue a ser persoal, pero entendo net pasa lo mismo, pero de manera dife-
que é no contacto persoal cando unha re- rente. La gente “positiva” puede, por su-
lación dá os seus froitos. O risco que asu- puesto, aportarnos muchas cosas, aun en
mimos en Internet amplifícase coa xente caso de que esa relación virtual nunca lle-
que quere facernos dano de xeito inten- gue a ser personal, pero entiendo que es
cionado. O risco é enorme. Por iso reco- en el contacto personal cuando una rela-
mendo que, até que unha relación non ción da sus frutos. El riesgo que asumimos
se “desvirtualice” nunca facilitemos da- en Internet se amplifica con la gente que
tos ou contidos que, de caeren en malas quiere hacernos daño de manera intencio-
mans, poidan facer que nos arrepintamos. nada. El riesgo es enorme. Por eso reco-
miendo que, hasta que una relación no se
“desvirtualice”, nunca facilitemos datos o
Todo o contido publicado en
contenidos que, si caen en malas manos,
Internet é libre.
puedan hacer que nos arrepintamos.
Estamos feitos a esa idea que di que,
efectivamente, todo o que está na Rede
ten que ser gratis. É moi difícil facer ver Todo el contenido publicado en
as cousas doutro xeito. Hai que diferen- Internet es libre.
ciar aquí entre o contido gratuíto que as Estamos acostumbrados y acostumbra-
empresas son capaces de monetizar sen das a esa idea que dice que, efectiva-
que nos deamos conta (como vimos no mente, todo lo que está en la Red tiene
caso das redes sociais) ou con outro tipo que ser gratis. Es muy difícil hacer ver las
de publicacións que si ofrecen ás persoas cosas de otro modo. Hay que diferenciar
usuarias a posibilidade de acceder a un aquí entre el contenido gratuito que las

40
contido restrinxido polo que hai que pa- empresas son capaces de monetizar sin
gar. No xornalismo, por exemplo, xorden que nos demos cuenta (como hemos vis-
nos últimos anos varios diarios que ofre- to en el caso de las redes sociales) o con
cen informacións exclusivas para subscri- otro tipo de publicaciones que sí ofre-
tores e subscritoras ou a fórmula de pa- cen a la persona usuaria la posibilidad de
gamento por noticia. acceder a un contenido restringido por
el que hay que pagar. En el periodismo,
por ejemplo, surgen en los últimos años
Se puideses dar un só consello ás
varios diarios que ofrecen informaciones
familias e ao profesorado a respecto
exclusivas para suscriptores y suscripto-
da identidade dixital, cal sería?
ras o la fórmula de pago por noticia.
Que aproveiten todas as posibilidades
que nos ofrece o dixital, que non teñan
medo senón respecto, é dicir, que tomen Si pudieses dar un único consejo a
medidas para previr os riscos que supón, las familias y profesorado a respecto
que os hai, pero que teñan en conta que de la identidad digital, ¿cuál sería?
unha boa xestión da nosa identidade dixi- Que aprovechen todas las posibilidades
tal pode dar os seus froitos. Se desde os que nos ofrece lo digital, que no tengan
primeiros anos lle facemos ver aos máis miedo sino respeto, es decir, que tomen
novos e ás máis novas a necesidade de medidas para prevenir los riesgos que
ir construíndo a nosa identidade, de non supone, que los hay, pero que tengan en
publicar nada do que nos poidamos arre- cuenta que una buena gestión de nuestra
pentir, de ir pouco a pouco creando conti- identidad digital puede dar sus frutos. Si
dos relacionados coas nosas afeccións ou desde los primeros años hacemos ver a
aspiracións profesionais, se facemos iso los y las más jóvenes la necesidad de ir
ben, Internet está chea de oportunidades. construyendo nuestra identidad, de no
publicar nada de lo que nos podamos
arrepentir, de ir poco a poco creando
contenidos relacionados con nuestras
aficiones o aspiraciones profesionales, si
hacemos eso bien, Internet está llena de
oportunidades.

41
Javier García Barreiro
Orientador escolar. Membro da asocia- Orientador escolar. Miembro de la asocia-
ción Convives, da que foi o seu presiden- ción Convives, de la que fue su presidente.
te. Participa activamente na formación do Participa activamente en la formación del
profesorado en temas relacionados coa profesorado en temas relacionados con la
mellora da convivencia escolar. É coautor, mejora de la convivencia escolar. Es coau-
entre outras, das publicacións “Mediación tor, entre otras, de las publicaciones “Me-
na práctica” e “Cibermentores”. diación en la práctica” y “Cibermentores”.

Que é o sexting? ¿Qué es el sexting?


É unha práctica erótica que consiste en Es una práctica erótica que consiste en
compartir fotos ou vídeos íntimos a través compartir fotos o vídeos íntimos a través
de Internet entre dúas ou máis persoas de de Internet entre dos o más personas de
forma consciente, acordada e transparen- forma consciente, acordada y transpa-
te. De alguén publicar ou compartir sen rente. Si alguien publica o comparte sin
permiso contido privado como fotos de permiso contenido privado como fotos
espidos ou prácticas eróticas ou de extor- de desnudos o prácticas eróticas o si ex-
sionar para conseguilo, iso non é sexting torsiona para conseguirlo, eso no es sex-
senón actos de inxuria e revelación de se- ting sino actos de injuria y revelación de
gredos, delitos penados pola lei. secretos, delitos penados por la ley.
Ás veces, por vinganzas, roubos, descoi- A veces, por venganza, robos, descuidos
dos etc., os contidos acaban difundíndo- etc., los contenidos acaban difundiéndo-
se na Rede e utilizándose para faltar ao se en la Red e utilizándose para faltar al
respecto ou ben para chantaxear o ou a respeto o bien para chantajear al o a la
menor. Neste último caso denomínase menor. En ese último caso se denomina
sextorsión. En adolescentes pode iniciar- sextorsión. En adolescentes puede ini-
se como proba de amor (voluntaria ou ciarse como prueba de amor (voluntaria
porque se lle esixe) ou ben para conse- o porque se le exige) o bien para conse-
guir que se fixen nel ou nela. guir que se fijen en él o en ella. Aunque
Aínda que resulte fácil ver os riscos, é resulte fácil ver los riesgos, es posible en-
posible entender o sexting desde un en- tender el sexting desde un enfoque posi-
foque positivo, como unha práctica eró- tivo, como una práctica erótica más den-
tica máis dentro da intimidade da parella tro de la intimidad de la pareja que, por la
que, pola particularidade de realizarse particularidad de realizarse vía Internet,
vía Internet, hai que tomar certas pre- hay que tomar ciertas precauciones. Si
caucións. De decidires libremente facer decides libremente hacer sexting, confías
sexting, confías plenamente na persoa e plenamente en la persona y vives una re-
vives unha relación saudable na que non lación sana en la que no te presionan para
te apertan para facelo, é importante que: hacerlo, es importante que:

• Non ensines partes do teu corpo (ta- • No enseñes partes de tu cuerpo (tatua-
tuaxes, marcas, piercings etc.) ou da jes, marcas, piercings etc.) o de tu casa
túa casa (pósters, cadros...) que te poi- (póster, cuadros...) que te puedan iden-
dan identificar. tificar.

• Penses antes de enviar e avises previa- • Pienses antes de enviar y avises previa-
mente a quen vaia dirixido. Lembra que mente a quién vaya dirigido. Recuerda
podes editar, recortar ou ocultar o conti- que puedes editar, recortar u ocultar el
do cantas veces queiras antes de subilo. contenido cuantas veces quieras antes
de subirlo.
• Evites as redes wifi públicas e utilices
plataformas que che permitan com- • Evites las redes wifi públicas y utilices
partir esa foto ou vídeo da forma máis plataformas que te permitan compartir
anónima e segura posible coa persoa ou esa foto o vídeo de forma más anónima
persoas da túa elección. Utilizar a web y segura posible con la persona o per-
IMGUR e enviar a ligazón proporciona- sonas de tu elección. Utilizar la web IM-

42
da por correo electrónico pode ser unha GUR y enviar el enlace proporcionado
opción, porque esta páxina permite su- por correo electrónico puede ser una
bir contido sen ter que rexistrarse e o opción, porque esta página permite su-
correo electrónico está protexido pola bir contenido sin tener que registrarte
Lei de Protección de Datos. É boa idea y el correo electrónico está protegido
crear un correo electrónico que non por la Ley de Protección de Datos. Es
vaia asociado a datos persoais reais. As buena idea crear un correo electróni-
redes sociais e de mensaxes habituais co que no vaya asociado a datos per-
(Instagram, Facebook, WhatsApp... e sonales reales. Las redes sociales y de
admitindo certas vantaxes, Snapchat) mensajería habituales (Instagram, Fa-
non son seguras, aínda que che permi- cebook, WhatsApp... y admitiendo cier-
tan enviar fotos ou vídeos en privado, tas ventajas, Snapchat) no son seguras,
con tempo limitado e autoborrado. aunque te permitan enviar fotos o ví-
• Borra do móbil ou computador e da deos en privado, con tiempo limitado y
nube as fotos ou vídeos, para evitar que autoborrado.
por descoidos ou malas intencións aca- • Borra del móvil u ordenador y de la
ben difundíndose. nube las fotos o vídeos, para evitar que
Por contra, de che chegaren fotos ou ví- por descuidos o malas intenciones aca-
deos íntimos ás túas redes sociais, evita ben difundiéndose.
compartir, retuitear ou darlle a “gústame” Por contra, si te llegan fotos o vídeos ínti-
se non contas co permiso desa persoa, mos a tus redes sociales, evita compartir,
porque estarías a participar como cóm- retuitear o darle a “me gusta” si no cuen-
plice dunha mala práctica. Se es vítima, tas con el permiso de esa persona, porque
garda as probas, cóntao e denúnciao. estarías participando como cómplice de
una mala práctica. Si eres víctima, guarda
las pruebas, cuéntalo y denúncialo.
Por que é importante formar
cidadáns e cidadás dixitalmente
competentes? ¿Por qué es importante formar
Ser cidadán e cidadá formados para un ciudadanos y ciudadanas
mundo dixital supón, en primeiro lugar, digitalmente competentes?
aproveitar ao máximo todas as poten- Ser ciudadano y ciudadana formados
cialidades para a comunicación e a rela- para un mundo digital supone, en primer
ción con outras persoas. O mundo dixital lugar, aprovechar al máximo todas las po-
é unha ferramenta para o goce, que nos tencialidades para la comunicación y la
permite expresar e ampliar as nosas ca- relación con otras personas. El mundo di-
pacidades, intereses e relacións ou atopar gital es una herramienta para el disfrute,
unha oportunidade creativa de emprego. que nos permite expresar y ampliar nues-
Tamén implica que participemos activa e tras capacidades, intereses y relaciones
positivamente na construción como co- o encontrar una oportunidad creativa de
lectivo dunha sociedade máis xusta, na empleo.
que se proxecten os valores éticos e os También implica que participemos activa
dereitos democráticos: cando participa- y positivamente en la construcción como
mos en plataformas de creación e micro colectivo de una sociedad más justa, en
financiamento colectivo na Rede (Indie- la que se proyecten los valores éticos y
gogo, Kickstarter…) para levar a cabo os los derechos democráticos: cuando par-
nosos proxectos, ideas e soños; ao utilizar ticipamos en plataformas de creación
plataformas de acollida libre de peticións y micro financiación colectiva en la Red
de carácter cívico, reformista, social e rei- (Indiegogo, Kickstarter…) para llevar a
vindicativo (Change.org, Verkami); cabo nuestros proyectos, ideas y sueños;
para cambiar situacións que nos parecen al utilizar plataformas de acogida libre de
inxustas; ou cando creamos e comparti- peticiones de carácter cívico, reformista,
mos vídeos colaborativos, memes, gifs social y reivindicativo (Change.org, Ver-
ou mensaxes para contestar as noticias e kami); para cambiar situaciones que nos
opinións sexistas, homófobas ou racistas parecen injustas; o cuando creamos y
que nos chegan, estamos a actuar e par- compartimos vídeos colaborativos, me-
ticipando na sociedade para preservar os mes, gifs o mensajes para contestar a las
dereitos humanos. Por contra, se perma- noticias y opiniones sexistas, homófobas

43
necemos impasibles eses dereitos poden o racistas que nos llegan, estamos ac-
verse ameazados. tuando y participando en la
Por último, é importante edificar de for- sociedad para preservar los derechos
ma voluntaria e máis consciente a ima- humanos. Por contra, si permanecemos
xe que proxectamos sobre nós mesmos impasibles esos derechos pueden verse
e nós mesmas na Rede, e os datos que amenazados.
ofrecemos a terceiras persoas, mantendo Por último, es importante edificar de for-
a nosa identidade dixital resgardada do ma voluntaria y más consciente la imagen
abuso contra os nosos propios intereses que proyectamos sobre nosotros mismos
e loitando contra a perda de dereitos fun- y nosotras mismas en la Red, y los datos
damentais como a liberdade, a intimidade que ofrecemos a terceras personas, man-
ou o esquecemento en Internet. Porque teniendo nuestra identidad digital a salvo
Internet veu para quedar. del abuso contra nuestros propios intere-
ses y luchando contra la pérdida de dere-
Como teño que actuar se o meu chos fundamentales como la libertad, la
fillo/a é un/unha ciberacosador/a? intimidad o el olvido en Internet. Porque
Internet ha venido para quedarse.
Acepto que a súa conduta é inadecuada e
quero axudarlle a cambiar.
Para un mozo ou unha moza adolescente ¿Cómo tengo que actuar si mi
é fácil participar dun ciberacoso, porque hijo/a es un ciberacosador/a?
cando comparte e realiza comentarios Acepto que su conducta es inadecuada y
ofensivos non ten diante a vítima, non quiero ayudarle a cambiar.
ve como lle está a facer sentir ou can- Para un chico o una chica adolescente es
to feren os comentarios. A aparencia de fácil participar de un ciberacoso, porque
anonimato fai que se desinhiba, que diga cuando comparte y realiza comentarios
todo o que se lle ocorre sen regularse ou ofensivos no tiene delante a la víctima, no
pararse a pensar nas consecuencias. Por ve cómo le está haciendo sentir o cuan-
outra banda, é probable que tamén actúe to hieren los comentarios. La apariencia
en compañía doutros e doutras e quei- de anonimato hace que se desinhiba, que
ra agradar, quedar ben ou sorprender o diga todo lo que se le ocurre sin regularse
seu grupo co seu atrevemento. A ofensa o pararse a pensar en las consecuencias.
esténdese rapidamente a unha ampla au- Por otra parte, es probable que también
diencia, case sen darnos conta. actúe en compañía de otros y otras y
Escoito sen xulgar e pescudo que o levou quiera agradar, quedar bien o sorprender
ou que a levou a actuar así, que papel con su atrevimiento a su grupo. La ofensa
cumpre ou que emocións satisfai desa se extiende rápidamente a una amplia au-
maneira (agradar, ser líder, a excitación diencia, casi sin darnos cuenta.
de facer algo prohibido etc.). Sabendo Escucho sin juzgar y averiguo qué le ha
isto, tento apoialo ou apoiala emocio- llevado a actuar así, qué papel cumple o
nalmente e acompañalo ou acompañala qué emociones satisface de esa manera
no proceso de reflexión, ensinándolle a (agradar, ser líder, la excitación de hacer
pórse no lugar da outra persoa, a sentir algo prohibido etc.). Conociendo esto,
o que sente a persoa acosada e, á vez, a intento apoyar a esa persona emocio-
que pense antes de actuar, reflexionan- nalmente y la acompaño en un proceso
do sobre as consecuencias que teñen as de reflexión, enseñándola a ponerse en
súas accións, aínda que non sexa cons- el lugar del otro, a sentir lo que siente la
ciente delas. persona acosada y, a la vez, a que piense
Busco que concrete compromisos prác- antes de actuar, reflexionando sobre las
ticos para cambiar a súa conduta e para consecuencias que tienen sus acciones,
reparar o dano causado, tanto a nivel per- aunque no sea consciente de las mismas.
soal coa persoa agraviada, se fose posib- Busco que concrete compromisos prácti-
le, como cara ao público en liña, de trans- cos para cambiar su conducta y para re-
cender a ofensa. parar el daño causado, tanto a nivel per-
Pouco importa que non saiba de tecno- sonal con la persona agraviada, si fuera
loxía. É preciso lembrar que o papel da posible, como hacia el público en línea, si
familia sempre foi o de educar en valores la ofensa ha trascendido.

44
e o ciberacoso é unha decisión moral que Poco importa que no sepa de tecnolo-
vai en contra dos valores de respecto e gía. Recuerdo que el papel de la familia
dignidade. Non quero que o meu fillo ou a siempre ha sido el de educar en valores y
miña filla se guíe porque teme un castigo, el ciberacoso es una decisión moral que
senón porque constrúa principios morais va en contra de los valores de respeto y
universais que rexan as súas decisións. dignidad. No quiero que mi hijo o hija se
Axúdolle entón a que descubra que prin- guíe porque teme un castigo, sino porque
cipios morais se viron comprometidos e construya principios morales universales
educo para actuar en consecuencia. que rijan sus decisiones. Le ayudo enton-
Promovo que fagan deporte, que teñan ces a que descubra qué principios mora-
contacto coa natureza e determino en les se han visto comprometidos y educo
que momentos a tecnoloxía non debe es- para actuar en consecuencia.
tar presente (como na hora de comer ou Promuevo que hagan deporte, que ten-
na de ir para a cama). gan contacto con la naturaleza y deter-
Sei que os mozos e as mozas impulsivos mino en qué momentos la tecnología no
e con baixa asertividade son máis pro- debe estar presente (como a la hora de
pensos e propensas a participar de malos comer o al irse para cama).
usos en Internet polo que tentarei educar Sé que los chicos y chicas impulsivos y
nesas habilidades de vida. con baja asertividad son más propensos
y propensas a participar de malos usos
en Internet por lo que intentaré educar
O efecto de grupo é moi
en esas habilidades de vida.
importante en redes e pode facer
que calquera situación se nos vaia
das mans. Que medidas podemos El efecto de grupo es muy
tomar para evitalo? importante en redes y puede hacer
A adolescencia é unha etapa de grandes que cualquier situación se nos
cambios. Sentirse membro dun grupo de vaya de las manos. ¿Qué medidas
amigos e amigas, encaixar ou ser aprecia- podemos tomar para evitarlo?
do e apreciada pola aula ten moita impor- La adolescencia es una etapa de grandes
tancia. cambios. Sentirse miembro de un grupo
Nas redes ocorre algo parecido. Imaxine- de amigos y amigas, encajar o ser apre-
mos que unha moza con liderado fai co- ciado y apreciada por la clase tiene mu-
mentarios ofensivos, xulga ou critica nas cha importancia.
súas redes sociais alguén do instituto que En redes sucede algo parecido. Imagine-
lle cae mal, ou ben somete esa persoa a mos que una chica con liderazgo hace
escrutinio nalgunha aplicación para de- comentarios ofensivos, juzga o critica en
terminar se “está bo ou boa” ou “é guai”. sus redes sociales a alguien del instituto
Probablemente, algúns axiña a apoien que le cae mal, o bien somete esa perso-
cos seus comentarios, engadan máis na a escrutinio en alguna aplicación para
ofensas e emoticonos burlóns pola exci- determinar si “está bueno o buena” o “es
tación de facer algo prohibido, sorpren- gay”. Probablemente, algunos la apoyen
der co seu atrevemento ou agradar. Será enseguida con sus comentarios, añadan
difícil que os demais, a gran maioría, reac- más ofensas y emoticonos burlones por
cionen na Rede por temor a que despois la excitación de hacer algo prohibido, sor-
as burlas se dirixan en contra deles ou prender con su atrevimiento o agradar.
por non quedar mal. Resulta fácil entrar Será difícil que los demás, la gran mayo-
neste círculo porque non teñen diante a ría, reaccionen en la Red por temor a que
vítima, non ven como a están a facer sen- luego las burlas se dirijan contra ellos y
tir. Xunto coa sensación de que ninguén ellas o por no quedar mal. Resulta fácil
vixía, as ofensas continúan e esténdense entrar en este círculo porque no tienen
rapidamente a unha ampla audiencia, o delante a la víctima, no ven cómo le es-
que causa unha sensación de indefensión tán haciendo sentir. Junto con la sensa-
e falta de control na vítima. ción de que nadie les vigila, las ofensas
Responder, oporse, implica resistir a esa continúan y se extienden rápidamente a
presión de grupo, saber dicir que non. Di- una amplia audiencia, causando una sen-
cir non ao grupo require forxar unha boa sación de indefensión y falta de control
en la víctima.

45
autoestima, autonomía e autocontrol. O Responder, oponerse, implica resistir a
autocontrol, por exemplo, implica interio- esa presión de grupo, saber decir que no.
rizar frases do tipo “Parar a pensar antes Decir no al grupo requiere forjarse una
de enviar ou comentar”, “Retuitear, darlle buena autoestima, autonomía y autocon-
a “gústame” ou compartir unha mensa- trol. El autocontrol, por ejemplo, implica
xe ofensiva convértete en cómplice” ou interiorizar frases del tipo “Párate a pen-
“Non fagas nada que non farías ou dirías sar antes de enviar o comentar”, “Retui-
na vida real”. tear, darle a “me gusta” o compartir un
Dicir non require ter empatía no mundo mensaje ofensivo te convierte en cóm-
virtual, traballar as emocións, así como plice” o “No hagas nada que no harías o
a asertividade, é dicir, aprender a dicir o dirías en la vida real”.
que cada quen pensa tendo en conta a Decir no requiere tener empatía en el
outra persoa. Dicir que non require que mundo virtual, trabajar las emociones, así
o mozo ou a moza analice as consecuen- como la asertividad, es decir, aprender a
cias ás que o leva ou a leva esa conduta decir lo que uno piensa teniendo en cuen-
e reforzar o seu propio pensamento dian- ta a otras personas.
te das presións, de maneira que propoña Decir que no requiere que el chico o la
alternativas. Tamén desenvolver valores chica analice las consecuencias a las que
éticos, como a honestidade e a coheren- le lleva esa conducta y reforzar su propio
cia, facéndolle ver as consecuencias de pensamiento ante las presiones, de ma-
actuar baixo o criterio doutras persoas. nera que proponga alternativas. También
Trátase dunha decisión que ten que xusti- desarrollar valores éticos, como la hones-
ficar moralmente. Pero nada pode xustifi- tidad y la coherencia, haciéndole ver las
car a violencia. consecuencias de actuar bajo criterio de
Existen programas específicos como PRI- otras personas. Se trata de una decisión
RES, co que os e as educadoras fomentan que tiene que justificar moralmente. Pero
aspectos de empatía virtual, pensamento nada puede justificar la violencia.
consecuencial, autocontrol, comunica- Existen programas específicos como
ción e privacidade. PRIRES, con el que los y las educadoras
Hai experiencias na escola (Proxecto EP- fomentan aspectos de empatía virtual,
Dlav, equipos de cibermentoría) en que pensamiento consecuencial, autocontrol,
se ensina a crear memes, gifs ou vídeos comunicación y privacidad.
colaborativos pequenos para que res- Hay experiencias en la escuela (Proyecto
pondan, utilizando a mesma linguaxe EPDlav, equipos de cibermentoría) don-
2.0, cando ven que se está a ofender a de se les enseña a crear memes, gifs o
alguén nas redes sociais. Trátase dun pequeños vídeos colaborativos para que
activismo en liña que poden facer indivi- respondan, utilizando el mismo lenguaje
dualmente, de se sentiren capaces, como 2.0, cuando ven que se está ofendiendo a
grupo de aula ou ben como marca, como alguien en redes sociales. Se trata de un
membros dun equipo de cibermentoría activismo en línea que pueden hacer indi-
no seu centro. vidualmente, si se sienten capaces, como
Como na adolescencia é importante pa- grupo de clase o bien como marca, como
sar tempo cos seus iguais, un bo consello miembros de un equipo de cibermentoría
pode ser que invistan tempo na Rede en en su centro.
comunidades virtuais con outros e outras Como en la adolescencia es importante
adolescentes cos que compartan inte- pasar tiempo con sus iguales, un buen
reses (crear música, desenvolver aplica- consejo puede ser el que inviertan tiempo
cións etc..) e atopar outra forma de parti- en la Red en comunidades virtuales con
cipación positiva en grupo. otros y otras adolescentes con quienes
compartan intereses (crear música, de-
Se puideses dar un só consello ás sarrollar aplicaciones etc..) encontrando
familias e ao profesorado a respecto otra forma de participación positiva en
da identidade dixital, cal sería? grupo.

Que acompañen os seus fillos e as súas


fillas ou o seu alumnado no camiño cara
á construción da identidade dixital e de-
senvolvan neles e nelas as habilidades de

46
vida necesarias para que edifiquen unha Si pudieses dar un único consejo a
vida persoal e social saudable. las familias y profesorado a respecto
A OMS definiu cales son aquelas 10 habi- de la identidad digital, ¿cuál sería?
lidades que actúan en favor da saúde en Que acompañen a sus hijos e hijas o a su
calquera campo, desde a prevención de alumnado en su camino hacia la construc-
drogas ao abuso das tecnoloxías, que a ción de la identidad digital y desarrollen
educación na familia e na escola deben en ellos y en ellas las habilidades de vida
procurar desenvolver: a empatía, o auto- necesarias para que edifiquen una vida
coñecemento, o manexo das emocións personal y social saludable.
e dos conflitos, a toma de decisións etc. La OMS ha definido cuales son aquellas
http://habilidadesparalavida.net/habili- 10 habilidades que actúan en favor de la
dades.php salud en cualquier campo, desde la pre-
Polo tanto, non é necesario saber moito vención de drogas al abuso de las tecno-
de tecnoloxía. Os valores fundamentais logías, que la educación en la familia y en
constrúense na familia nos primeiros la escuela deben procurar desarrollar: la
anos de vida e é a propia familia e a esco- empatía, el autoconocimiento, el manejo
la quen ofrece, no seu acompañamento, de las emociones y de los conflictos, la
criterio para que os mozos e as mozas toma de decisiones etc. http://habilida-
apliquen eses principios morais ao mun- desparalavida.net/habilidades.php
do virtual, axudándoos e axudándoas a Por tanto, no es necesario saber mucho
discriminar as condutas non correctas e de tecnología. Los valores fundamentales
as ameazas posibles. se construyen en la familia en los prime-
Aprender xuntos da tecnoloxía dando va- ros años de vida y es la propia familia y
lor á conversación, acompañar sen xulgar la escuela quien ofrece, al acompañarles,
de antemán e compartir videoxogos e criterio para que los chicos y las chicas
outras actividades cos fillos e coas fillas apliquen esos principios morales al mun-
de forma que a súa conexión á Internet do virtual, ayudándolos y ayudándolas a
non sexa desde o inicio unha actividade discriminar las conductas no correctas y
solitaria, serían consellos na mesma liña. las posibles amenazas.
O deseño de móbiles convida ao consumo Aprender juntos de la tecnología dando
pasivo. Ese consumo é normalmente indi- valor a la conversación, acompañar sin
vidual e silencioso. Familias e educadores juzgar de antemano y compartir videojue-
e educadoras deben promover xuntas un gos y otras actividades con los hijos y las
uso activo da tecnoloxía, de forma que os hijas de forma que su conexión a Internet
xogos e as aplicacións que se elixan favo- no sea desde su inicio una actividad so-
rezan a participación e a creatividade. É litaria, serían consejos en la misma línea.
necesario formarse, por exemplo, a través El diseño de móviles invita al consumo pa-
de escolas de pais e nais. Un estudo da sivo. Ese consumo es normalmente indi-
Universidade de Santiago de Composte- vidual y silencioso. Familias y educadores
la (USC) indica que practicar un deporte y educadoras deben promover juntas un
federado reduce o risco de caer en malos uso activo de la tecnología, de forma que
usos de Internet. Tamén o contacto coa los juegos y aplicaciones que se elijan fa-
natureza e acordar en familia os momen- vorezcan la participación y la creatividad.
tos en que non debe estar presente a tec-
Es necesario formarse, por ejemplo, a tra-
noloxía (na hora de comer, por exemplo,
vés de escuelas de padres y madres. Un
ou non levar o móbil na hora de durmir
estudio de la Universidad de Santiago de
etc.) serían outros consellos.
Compostela (USC) indica que practicar
Por outra banda, un estudo do DCU An- un deporte federado reduce el riesgo de
ti-Bullying Center de Dublín ofrece as se- caer en malos usos de Internet. También
guintes recomendacións ás familias rela- el contacto con la naturaleza y acordar
cionadas coa prevención do ciberacoso: en familia los momentos en que no debe
1. Fala e escoita o teu fillo ou a túa filla estar presente la tecnología (a la hora de
sobre o seu uso de Internet e das redes comer, por ejemplo, no llevar el móvil a la
sociais. hora de dormir etc.) serían otros consejos.
2. Inviste tempo en conversar sobre o ci- Por otra parte, un estudio do DCU An-
beracoso e non temas preguntarlles ti-Bullying Center de Dublin ofrece las si-
se estiveron implicados ou implicadas guientes recomendaciones a las familias

47
algunha vez como acosadores ou aco- relacionadas con la prevención del cibe-
sadoras, vítimas ou espectadores ou racoso:
espectadoras. 1. Habla y escucha a tu hijo o hija sobre su
3. O exceso de confianza non é bo; super- uso de Internet y las redes sociales.
visa. 2. Invierte tiempo en conversar sobre el ci-
4. Dille aos e ás menores que non os cul- beracoso y no temas preguntarles si es-
parás de seren vítimas de ciberacoso. tuvieron implicados o implicadas alguna
Non ameaces con que lles vas quitar vez como acosadores o acosadoras, víc-
o móbil xa que esta é a principal razón timas o espectadores o espectadoras.
pola non lle din ás persoas adultas que 3. El exceso de confianza no es bueno; su-
están a ser vítimas de ciberacoso. pervisa.
O profesorado, pola súa banda, está a en- 4. Dile a los y las menores que no los cul-
tender que os conflitos relacionados co parás si son víctimas de ciberacoso. No
uso da tecnoloxía son oportunidades de amenaces con que les quitarás el móvil
aprendizaxe e que a mellor maneira de ya que ésta es la principal razón por la
evitar as condutas antisociais é ensinar as no les dicen a las personas adultas que
prosociais. O profesorado está a formar- están siendo víctimas de ciberacoso.
se para responder a este reto educativo.
El profesorado, por su parte, está enten-
En Galicia xa hai unha materia específica
diendo que los conflictos relacionados
para 1º e 2º da ESO sobre Identidade Di-
con el uso de la tecnología son oportuni-
xital e equipos de cibermentoría nalgúns
dades de aprendizaje y que la mejor ma-
centros. Son mozos e mozas que dan cla-
nera de evitar las conductas antisociales
ses ao alumnado de menor idade sobre
es enseñar las prosociales.
usos positivos e riscos de Internet, crean
e difunden materiais de concienciación El profesorado se está formando para res-
e apoian o alumnado que o está a pasar ponder a este reto educativo. En Galicia
mal por ser vítimas de malos usos en re- ya hay una materia específica para 1º y 2º
des sociais. de la ESO sobre Identidad Digital y equi-
pos de cibermentoría en algunos centros.
Tamén cando o profesorado emprega
Son chicos y chicas que dan clase al alum-
ferramentas dixitais interesantes para de-
nado de menor edad sobre usos positivos
senvolver proxectos na aula, está a ser un
y riesgos de Internet, crean y difunden
modelo para os seus alumnos e alumnas
materiales de concienciación y apoyan al
de usos tecnolóxicos positivos.
alumnado que lo está pasando mal por ser
Os centros están a optar por formas víctima de malos usos en redes sociales.
de dar clase que, á vez que melloran a
También cuando el profesorado emplea
aprendizaxe, ensinan a traballar colabo-
herramientas digitales interesantes para
rativamente, favorecen a empatía e ou-
desarrollar proyectos en el aula está sien-
tras habilidades de vida. Doutra banda,
do un modelo para sus alumnos y alum-
os equipos de axuda entre iguais (axuda,
nas de usos tecnológicos positivos.
mediación escolar, titoría entre iguais,
mentoría) ofrecen ao alumnado a oportu- Los centros están optando por formas
nidade de ensaiar, con guía adulta, com- de dar clase que, a la vez que mejoran el
petencias socio-emocionais e morais nun aprendizaje, enseñan a trabajar colabora-
ambiente seguro como é a escola. tivamente, favorecen la empatía y otras
habilidades de vida. Por otro lado, los
Existen moi bos programas de educación
equipos de ayuda entre iguales (ayuda,
emocional e de habilidades sociais, así
mediación escolar, tutoría entre iguales,
como outros específicos en identidade
mentoría) ofrecen al alumnado la oportu-
dixital como PRIRES ou ConRed, ademais
nidad de ensayar, con guía adulta, com-
de recursos máis centrados en dar infor-
petencias socioemocionales y morales en
mación sobre os riscos (Educalike, Pan-
un ambiente seguro como es la escuela.
tallas Amigas etc.).
Existen muy buenos programas de edu-
Capacitar o alumnado en habilidades de
cación emocional y de habilidades socia-
vida, acompañalo con criterio para face-
les, así como otros específicos en iden-
lo máis consciente da construción da súa
tidad digital como PRIRES o ConRed,
identidade dixital e promover un uso acti-
además de recursos más centrados en
vo e creativo da tecnoloxía sería ese con-

48
sello xeral ás familias e aos educadores e dar información sobre los riesgos (Edu-
educadoras. calike, Pantallas Amigas etc.).
Capacitar al alumnado en habilidades de
vida, acompañarles con criterio para ha-
cerles más conscientes de la construcción
de su identidad digital y promover un uso
activo y creativo de la tecnología sería
ese consejo general a familias y educado-
res y educadoras.

49
Edita de Lorenzo
Profesora do Departamento de Teoría do Profesora del Departamento de Teoría de
Sinal e Comunicacións e da Escola de En- la Señal y Comunicaciones y de la Escuela
xeñaría de Telecomunicación. de Ingeniería de Telecomunicación.
Directora da Escola de Enxeñaría de Tele- Directora de la Escuela de Ingeniería de
comunicación entre 2009 e 2015. Telecomunicación entre 2009 y 2015.
Directora Xeral de PuntoGal entre 2014 e Directora General de PuntoGal entre 2014
2017. y 2017.
Coordinadora do Máster en Enxeñaría de Coordinadora del Máster en Ingeniería de
Telecomunicación dende 2014. Telecomunicación desde 2014.
Comisionada do Vigo Tecnolóxico da Uni- Comisionada de Vigo Tecnológico de la
versidade de Vigo. Universidad de Vigo.

Cales son os riscos de estafa ¿Cuáles son los riesgos de estafa


actuais en Internet e como actuales en Internet y cómo
podemos previlos? podemos prevenirlos?
Internet é unha rede global, inmensa, na Internet es una red global, inmensa, en la
que conviven persoas e entidades moi que conviven personas y entidades muy
diversas tanto nas súas capacidades diversas tanto en sus capacidades como
como nos seus obxectivos, polo que é en sus objetivos, por lo que es fácil en-
doado atopar sitios, aplicacións… que es- contrar sitios, aplicaciones… que están
tán a agardar a que algunha persoa sen esperando a que alguna persona sin el
o coidado ou a experiencia precisa sexa cuidado o la experiencia necesaria sea
enganada. engañada.
Só as páxinas, contidos, produtos que Solo las páginas, contenidos, productos
veñen dunha entidade fiable o son. Todo que vienen de una entidad fiable lo son.
o demais pode ter moi variada situación Todo lo demás puede tener muy variada
tanto en aspectos legais como éticos. De- situación tanto en aspectos legales como
bemos desenvolver un especial sentido éticos. Debemos desarrollar un especial
crítico e aprender a asegurarnos de que sentido crítico y aprender a asegurarnos de
o que alí aparece vén dunha fonte fiable, que lo que allí aparece viene de una fuente
tanto se son contidos e consellos como fiable, tanto que sean contenidos, consejos,
se son promesas de premios e agasallos. o promesas de premios y regalos.
Da mesma maneira que non confiaríamos Igual que no confiaríamos al comprar o al
para comprar ou para crer en calquera creer a cualquier desconocido o desco-
persoa descoñecida coa que nos cruzáse- nocida con quien nos cruzásemos en una
mos nunha praza ateigada de xente, tam- plaza abarrotada de gente, tampoco lo
pouco o debemos facer con calquera sitio debemos hacer con cualquier web, men-
web, mensaxe electrónica ou anuncio que saje electrónico o anuncio que veamos en
vexamos na praza pública de Internet. la plaza pública de Internet.

Como podemos saber se unha ¿Cómo podemos saber si una


páxina web ou servizo é seguro? página web o servicio es seguro?
Habería que comprobar que é unha en- Habría que comprobar que es una enti-
tidade, empresa ou organización na que dad, empresa u organización en la que
confiamos e coñecemos. Ademais que os confiamos y conocemos. Además, que
sistemas de verificación, as sinaturas e as los sistemas de verificación, las firmas y
referencias, de seren contidos, ou os sis- las referencias, si son contenidos, o los
temas de entrega e devolución, de seren sistemas de entrega y devolución, si son
compras, por exemplo, son seguras e es- compras, por ejemplo, son seguras y es-
tán certificadas por entidades para tal. E tán certificadas por entidades para tal. Y
tamén coidar que información privada ou también cuidar qué información privada

50
persoal estamos a enviar e como o face- o personal estamos enviando y cómo lo
mos para asegurarnos que non pasa a ser hacemos para asegurarnos que no pasa a
pública e da súa propiedade. ser pública y de su propiedad.

Que é o phishing? ¿Qué es el phishing?


Coñécese así unha forma de roubar da- Se conoce así una forma de robar datos
tos privados mediante mensaxes enga- privados mediante mensajes trucados
nosas que aparentan vir dun banco ou que aparentan venir de un banco o enti-
entidade en que confiamos. Desde aí lé- dad en la que confiamos. Desde ahí nos
vannos a unha páxina web similar á real llevan a una página web similar a la real
da entidade e na que, ao entrar co noso de la entidad y que al entrar con nuestro
código e chave, damos información que código y llave les damos información que
pode ser utilizada para suplantar a nosa puede ser utilizada para suplantar nues-
identidade. tra identidad.

Cal é a diferenza entre un hacker e ¿Cuál es la diferencia entre un


un cracker? hacker y un cracker?
En xeral chamamos hacker a unha persoa En general llamamos hacker a una perso-
experta en redes e/ou servizos informáti- na experta en redes y/o servicios infor-
cos. Un cracker sería aquela persoa que máticos. Un cracker sería aquella persona
usa os seus coñecementos informáticos que usa sus conocimientos informáticos
para causar dano, roubar, atacar… redes para causar daño, robar, atacar… redes de
de xeito ilegal. manera ilegal.

Son seguras as wifi públicas? ¿Son seguras las wifi públicas?


As redes wifi públicas son sitios comúns, Las redes wifi públicas son sitios comu-
de acceso libre, polo que todas as per- nes, de acceso libre, por lo que todas las
soas que están á vez na Rede deixan alí personas que están a la vez en la Red de-
datos que poden ser utilizados á vez ou jan allí datos que pueden ser utilizados a
posteriormente por quen controle ou en- la vez o posteriormente por quien contro-
tre nesa Rede. le o entre en esa Red.
Non son seguras como as privadas e polo No son seguras como las personales y
tanto deberíamos aumentar as nosas pre- por lo tanto deberíamos aumentar nues-
caucións cando as utilizamos e só facelo tras precauciones cuando las utilizamos y
para actividades nas que non nos importa solo hacerlo para actividades en las que
“sermos vistos”. no nos importa “ser vistos”.

Se puideses dar un só consello ás Si pudieses dar un único consejo a


familias e ao profesorado a respecto las familias y profesorado a respecto
da identidade dixital, cal sería? de la identidad digital, ¿cuál sería?
A identidade dixital é a imaxe que outras La identidad digital es la imagen que
persoas teñen de nós en Internet. Todo o otras personas tienen de nosotros en
que deixamos que esas persoas coñezan Internet. Todo lo que dejamos que esas
de nós. personas conozcan de nosotros.
Internet é unha praza pública na que Internet es una plaza pública en la que to-
todos e todas nos amosamos coa nosa dos y todas nos mostramos con nuestra
presenza en redes sociais, tanto con da- presencia en redes sociales, tanto con da-
tos reais como con fotos, opinións, refe- tos reales como fotos, opiniones, referen-
rencias… tal e como decidimos facelo. O cias… tal y como decidimos hacerlo. La
xeito de vestir, de aparecer, de falar, de manera de vestir, de aparecer, de hablar,
comportarnos vai ser visto por moita xen- de comportarnos va a ser vista por mucha
te que non coñecemos e que non sabe- gente que no conocemos y que no sabe-
mos en que momento ou forma utilizarán mos en que momento o forma utilizarán
a información que nós lles amosemos xa la información que les mostramos ya que
que estamos nun escaparate que calque- estamos en un escaparate que cualquiera

51
ra pode ver mentres o facemos ou moito puede ver mientras lo hacemos o mucho
tempo despois. tiempo después.
Todo o que temos exposto en redes so- Todo lo que hemos expuesto en redes
ciais, páxinas web… vai quedar nas mans sociales, páginas web… va a quedar en
dos seus donos e donas (que poden facer manos de sus dueños y dueñas (que pue-
o que queiran se nós lles damos ese de- den hacer lo que quieran si les damos ese
reito ou autorizamos) e tamén vai ser vis- derecho o autorizamos) y también va a
ta por quen lle deamos permiso para velo. ser vista por quien le demos permiso para
E esta información pode quedar por anos verlo. Y esta información puede quedar
e chegar a persoas moi distintas coas que por años y llegar a personas muy distin-
no futuro pode que nos atopemos en re- tas con las que en el futuro puede que
lacións persoais, sociais, laborais… de cal- nos encontremos en relaciones persona-
quera tipo. les, sociales, laborales… de cualquier tipo.
Debemos ser conscientes e preguntar- Debemos ser conscientes y preguntar-
nos: que queremos que vexan e saiban de nos: ¿qué queremos que vean y sepan de
nós? Estas persoas van ver o que nós dei- nosotros y nosotras? Estas personas van
xemos á súa disposición, o que nós deci- a ver lo que nosotros y nosotras dejemos
damos que é a nosa identidade dixital… a su disposición, lo que decidamos que es
nuestra identidad digital…

52
Olegaria Mosqueda Bueno
Psicóloga. Vogal da Xunta Directiva do Psicóloga. Vocal de la Junta Directiva del
Colexio oficial de Psicoloxía de Galicia. Colegio oficial de Psicología de Galicia.
Orientadora do IES Santa Irene de Vigo, Orientadora del IES Santa Irene de Vigo,
desde 1989 ata a actualidade. desde 1989 hasta la actualidad.
Especialista en Apoio Psicopedagóxico e Especialista en Apoyo Psicopedagógico y
Orientación Educativa. Orientación Educativa.
Educadora en Internado Universidade La- Educadora en Internado Universidad La-
boral de Vigo durante 11 anos. boral de Vigo durante 11 años.
Psicóloga desde o 2005 do Grupo Inter- Psicóloga desde 2005 del Grupo Inter-
vención Psicolóxica Catástrofes e Emer- vención Psicológica Catástrofes y Emer-
xencias (GIPCE). gencias (GIPCE).

Que uso dos dispositivos ¿Qué uso de los dispositivos


electrónicos ou de Internet electrónicos o de Internet se
se considera excesivo ou considera excesivo o problemático?
problemático? Será excesivo todo aquel uso que atente
Será excesivo todo aquel uso que atente contra la identidad, intimidad e integri-
contra a identidade, intimidade e integri- dad del o de la menor. Debemos proteger
dade do ou da menor. Debemos protexer su inocencia y desconocimiento de los
a súa inocencia e descoñecemento dos peligros que conllevan las tecnologías.
perigos que supoñen as tecnoloxías. Por eso una buena información y control
Por iso unha boa información e un control del tiempo de uso y utilización de conte-
do tempo de uso e utilización de contidos nidos es fundamental.
é fundamental. En cuanto a los contenidos hay un exceso
En canto aos contidos hai un exceso de de violencia en vídeos y juegos que re-
violencia en vídeos e xogos que reforzan fuerzan las conductas violentas y agresi-
as condutas violentas e agresivas, antiso- vas, antisociales, racistas, sexistas...
ciais, racistas, sexistas... La hipersexualización en series, dibujos,
A hipersexualización en series, debuxos, música y bailes es producto de consumo
música e bailes é produto de consumo en en edades muy tempranas que se difun-
idades moi temperás que se difunden sen den sin filtro ni control.
filtro nin control. Podríamos citar como usos problemáti-
Poderiamos citar como usos problemáti- cos los siguientes:
cos os seguintes: • WhatsApp y mensajes de texto insul-
• WhatsApp e mensaxes de texto insul- tantes, difamatorios y/o amenazantes,
tantes, difamatorias e/ou ameazantes, con mentiras, desvalorizantes o intimi-
con mentiras, desvalorizantes ou inti- datorios.
midatorias. • Difusión de imágenes y manipulación
• Difusión de imaxes e manipulación (ví- (vídeos y fotos). Para ridiculizar o crear
deos e fotos). Para ridiculizar ou crear una imagen falsa por móvil o Internet.
unha imaxe falsa por móbil ou Internet. • Llamadas anónimas amenazantes. Para
• Chamadas anónimas ameazantes. Para atemorizar.
atemorizar. • Excluir, aislar en las redes sociales: Fa-
• Excluír, illar nas redes sociais: Face- cebook, Tuenti, WhatsApp, Instagram...
book, Tuenti, WhatsApp, Instagram... • Robar la contraseña, suplantar la iden-
• Roubar o contrasinal, suplantar a iden- tidad, enviar mensajes agresivos a con-
tidade, enviar mensaxes agresivas a tactos para que rechacen a la víctima...
contactos para que rexeiten a vítima... • Sexting o divulgación de fotos en ropa
interior o sin ella, comprometidas por
su carácter sexual.

53
• Sexting ou divulgación de fotos en rou- • Grooming: captación de niños y niñas
pa interior ou sen ela, comprometidas por personas adultas que se hacen pa-
polo seu carácter sexual. sar por menores para ganar confianza,
• Grooming: captación de nenos e ne- conseguir fotos o vídeos, amenazando
nas por persoas adultas que se fan pa- y chantajeando después, llegando al
sar por menores para gañar confianza, abuso sexual.
conseguir fotos ou vídeos, ameazando
e chantaxeando despois, chegando ao ¿Cómo tengo que actuar si mi
abuso sexual. hijo/a es un ciberacosador/a?
Cuesta asumir que un hijo o una hija es
Como teño que actuar se o meu un agresor o una agresora a través de
fillo/a é un/unha ciberacosador/a? las redes, pero no es cosa de menores y
Custa asumir que un fillo ou unha filla é su futuro está en juego (posibles conse-
un agresor ou agresora a través das re- cuencias penales).
des, pero non é cousa de menores e o seu La actitud de la familia debe ser siempre
futuro está en xogo (posibles consecuen- firme, asumiendo la situación, dejando
cias penais). claro que la familia no tolera ni justifica
A actitude da familia debe ser sempre fir- este tipo de conductas.
me, asumindo a situación, deixando claro Hay que hablar directamente de lo que
que a familia non tolera nin xustifica este está pasando y actuar con calma. Inves-
tipo de condutas. tigar por qué es un acosador o una aco-
Hai que falar directamente do que está a sadora.
pasar e actuar con calma. Investigar por No se debe culpar a otros por la conducta
que é un acosador ou unha acosadora. del hijo o de la hija.
Non se debe culpar os outros pola condu- Indagar sobre su participación en grupos
ta do fillo ou filla. que actúan impunemente y comunicarle
Indagar sobre a súa participación en gru- que debe romper ese tipo de relaciones.
pos que actúan impunemente e comuni- Debe reparar los daños, pedir perdón y
carlle que debe romper ese tipo de rela- cambiar su actitud.
cións. Ofrecer ayuda a su hijo o hija para que
Debe reparar os danos, pedir perdón e reconozca su responsabilidad y autoría.
cambiar a súa actitude. 1. Enseñarle a practicar buenas conduc-
Ofrecerlle axuda ao seu fillo ou filla para tas y practicar la empatía: ponerse en
que recoñeza a súa responsabilidade e el lugar de otra persona; aceptar las di-
autoría: ferentes Reacciones, Emociones y Sen-
1. Ensinarlle a practicar boas condutas sibilidades de los demás. Elogiar sus
e practicar a empatía: pórse no lugar buenas acciones y mantener un segui-
da outra persoa; aceptar as diferentes miento.
Reaccións, Emocións e Sensibilidades 2. Hacerle ver que esas conductas son
dos demais. Eloxiar as súas accións po- dañinas y peligrosas tanto para la vícti-
sitivas e manter un seguimento. ma como para el o ella. Transmitirle que
2. Facerlle ver que esas condutas son da- ese problema preocupa a la familia y
niñas e perigosas tanto para a vítima que hay que atajarlo.
como para el ou ela. Transmitirlle que 3. Los progenitores deben ser modelos de
ese problema preocupa á familia e que conducta prosocial, empatía y no vio-
hai que atallalo. lencia.
3. Os proxenitores deben ser modelos de Deben tener una alta aceptación de la
conduta prosocial, empatía e non vio- situación y una efectiva implicación, así
lencia. como unos niveles razonables de discipli-
Deben ter unha alta aceptación da si- na, imposición y castigo...
tuación e unha efectiva implicación, así Solicitar asesoramiento al Equipo Direc-
como uns niveis razoables de disciplina, tivo y Departamento de Orientación del
imposición e castigo... centro educativo.
Solicitar asesoramento ao Equipo Directi- Acudir a terapia si fuese necesario para
vo e ao Departamento de Orientación do trabajar:

54
centro educativo. 1. La empatía.
Acudir a terapia de ser necesario para tra- 2. Regulación emocional: control de la ira,
ballar: impulsividad y frustración.
1. A empatía. 3. Habilidades sociales. Asertividad y con-
2. Regulación emocional: control da ira, ducta prosocial.
impulsividade e frustración. 4. Resolución pacífica de conflictos.
3. Habilidades sociais. Asertividade e con-
duta prosocial. Si pudieses dar un único consejo a
4. Resolución pacífica de conflitos. las familias y profesorado a respecto
de la identidad digital, ¿cuál sería?
Se puideses dar un só consello ás Familias: No es conveniente que comien-
familias e ao profesorado a respecto ce a utilizarse a edades muy tempranas
da identidade dixital, cal sería? (no antes de los 13 años), ya que dismi-
nuye su concentración y atención, pue-
Familias: Non é conveniente que come-
de provocar aislamiento, trastornos de
ce a utilizarse con idades moi temperás
conducta, alteración y disminución del
(non antes dos 13 anos), xa que diminúe a
sueño, robando tiempo de dedicación al
súa concentración e atención, pode pro-
estudio o a otras actividades recreativas
vocar illamento, trastornos de conduta,
más creativas, saludables y en concor-
alteración e diminución do sono, rouban-
dancia con su etapa de desarrollo físico
do tempo de dedicación ao estudo ou a
e intelectual. Deben controlar el uso que
outras actividades recreativas máis crea-
sus hijos y sus hijas hacen de las redes e
tivas, saudables e en concordancia coa
Internet.
súa etapa de desenvolvemento físico e
intelectual. Deben controlar o uso que os Profesorado: Informar de los riesgos y
seus fillos e as súas fillas fan das redes e peligros que conllevan las redes y limitar
Internet. el tiempo de utilización con unas normas
claras de uso y buena utilización.
Profesorado: Informar dos riscos e peri-
gos que supoñen as redes e limitar o tem-
po de utilización cunhas normas claras de
uso e boa utilización.

55
Javier Pedreira “Wicho”
Responsable de informática dos Museos Responsable de informática de los Mu-
Científicos Coruñeses e un dos creado- seos Científicos Coruñeses y uno de los
res de Microsiervos, un dos blogs sobre creadores de Microsiervos, uno de los
cien­
cia e tecnoloxía máis lidos en es- blogs sobre cien­ cia y tecnología más
pañol. É tamén colaborador habitual de leídos en español. Es también colabora-
medios de comunicación como El País, a dor habitual de medios de comunicación
Cadena SER, Muy Interesante e outros, como El País, la Cadena SER, Muy Intere-
así como da plataforma de divulgación sante y otros, así como de la plataforma
científica Naukas. de divulgación científica Naukas.

Que consellos de seguridade en ¿Qué consejos de seguridad en


Internet deberían seguir todas as Internet deberían seguir todas las
familias? familias?
Hai un básico e moi sinxelo que pode axu- Hay uno básico y muy sencillo que puede
dar a evitar moitos desgustos como é ins- ayudar a evitar muchos disgustos como
talar un antivirus no dispositivo co que se es instalar un antivirus en el dispositivo
accede a Internet e mantelo actualizado. con el que se accede a internet y mante-
Isto evitará perdas e roubos de datos, a nerlo actualizado. Esto evitará pérdidas y
activación en remoto da webcam, e cou- robos de datos, la activación en remoto
sas polo estilo. de la webcam, y cosas por el estilo.
Pero é moito máis importante educar Pero es mucho más importante educar
aos rapaces en cuestións básicas coma a los chavales y chavalas en cuestiones
que os contrasinais teñen que ser segu- básicas como que las contraseñas tie-
ros, mesturando letras en minúsculas e nen que ser seguras, mezclando letras en
maiúsculas con números e símbolos e minúsculas y mayúsculas con números y
que estas, como o cepillo de dentes, non símbolos y que estas, como el cepillo de
se comparten. dientes, no se comparten.
E, sobre todo, estar ao seu lado cando Y, sobre todo, estar a su lado cuando em-
empecen a utilizar Internet para ver como piecen a utilizar internet para ver como
configuran as opcións de privacidade das configuran las opciones de privacidad de
contas dos servizos nos que se dan de las cuentas de los servicios en los que se
alta e asegurarnos de que nos deixan se- dan de alta y asegurarnos de que nos dejan
guilos aínda que non vaiamos interactuar seguirlos y seguirlas, aunque no vayamos a
con eles a través das súas contas en redes interactuar con ellos o ellas a través de sus
sociais se eles non o queren. cuentas en redes sociales si no quieren.
Este estar ao seu lado tamén ten que ser Este estar a su lado también tiene que ser
físico ao principio, de tal forma que usen físico al principio, de tal forma que usen
o computador, tablet ou móbil nun es- el ordenador, tableta o móvil en un espa-
pazo común da casa, non para espialos cio común de la casa, no para espiar sino
senón para que saiban que se teñen algu- para que sepan que si tienen alguna duda
nha dúbida estamos ao seu carón. estamos a su lado.
E tamén é fundamental que desde un pri- Y también es fundamental que desde un
meiro momento establezamos unha es- primer momento establezcamos una es-
pecie de acordo en canto ao tempo que pecie de acuerdo en cuanto al tiempo que
lle poden dedicar ao smartphone ou ao le pueden dedicar al smartphone o al or-
computador ao día e que haxa espazos denador al día y que haya espacios en los
nos que este quede de lado, como pode que este quede de lado, como puede ser
ser a mesa da cociña á hora para comer e la mesa de la cocina a la hora de comer y
cear. Querer chegar a un acordo así can- cenar. Querer llegar a un acuerdo así cuan-
do os rapaces están acostumados e estar do tienen la costumbre de estar conecta-
conectados acotío e en todo momento é dos y conectadas a todas horas y en todo
practicamente imposible. momento es prácticamente imposible.

56
A partir de que idade é ¿A partir de qué edad es
recomendable que os/as menores recomendable que los/las menores
teñan móbil? tengan móvil?
Esta é a pregunta do millón, e facendo gala Esta es la pregunta del millón, y haciendo
do meu galeguismo direi que depende. gala de mi galleguismo diré que depende.
Por lei non poden estar en redes sociais Por ley no pueden estar en redes sociales
antes dos 14 anos, pero todos sabemos antes de los 14 años, pero todos y todas
que desde moito antes hai unha presión, sabemos que desde mucho antes hay una
aínda que só sexa pola súa contorna, para presión, aunque sólo sea por su entorno,
ter móbil, e que cada vez máis, é o aga- para tener móvil, y que cada vez más, es
sallo estrela da primeira comuñón. el regalo estrella de la primera comunión.
E aquí cada familia e cada menor son un Y aquí cada familia y cada menor son un
mundo, así que son os seus pais ou titores mundo, así que son sus padres, madres o
legais os que deben decidir en que mo- la tutela legal quienes deben decidir en
mento se lle dá un móbil ao menor. qué momento se le da un móvil al menor
Non hai unha cifra máxica que sirva para o a la menor.
todos; de feito dentro da mesma familia No hay una cifra mágica que sirva para
pode haber respostas distintas a esta todo el mundo; de hecho, dentro de la
pregunta segundo o grao de madurez do misma familia puede haber respuestas
menor. distintas a esta pregunta según el grado
O que é extremadamente importante é de madurez del menor o de la menor.
estar ao seu lado sexa cal for a idade á Lo que es extremadamente importante es
que empeza a usar o móbil. estar a su lado sea cual sea la edad a la
E optar por non darllo ata que cumpra 18 que empieza a usar el móvil.
anos e poida compralo él tampouco pare- Y optar por no dárselo hasta que cumpla
ce unha opción razoable, xa que non dis- 18 años y se lo compre él o ella tampoco
por dun móbil exclúeo da súa contorna. parece una opción razonable, ya que no
disponer de móvil puede ser excluyente
de su entorno.
De sermos coidadosos/as é posible
controlar o que subimos a Internet
e retiralo cando queiramos. Si somos personas cuidadosas es
Esta pregunta ten unha resposta moi sin- posible controlar lo que subimos
xela: non. a Internet y retirarlo cuando
queramos.
Por moi coidadosos que sexamos á hora
de subir contidos a Internet e apliquemos Esta pregunta tiene una respuesta muy
filtros para restrinxir quen pode velo ou sencilla: no.
non sempre estamos expostos a que al- Por mucho cuidado que tengamos a la
guén faga unha captura de pantalla e que hora de subir contenidos a internet y apli-
comparta eses contidos aínda en contra quemos filtros para restringir quien pue-
da nosa vontade. de verlo o no siempre nos exponemos a
Tamén se pode producir un fallo de se- que alguien haga una captura de pantalla
guridade que expoña os nosos datos ou y que comparta esos contenidos aún en
que alguén se faga co contrasinal da nosa contra de nuestra voluntad.
conta e con eles e os distribúa por aí. También se puede producir un fallo de
Ademais, aínda que nunca lemos os ter- seguridad que exponga nuestros datos o
mos de uso dos servizos nos que nos da- que alguien se haga con la contraseña de
mos de alta, en moitos estamos a aceptar nuestra cuenta y se haga con ellos y los
que os nosos datos poden estar nos seus distribuya por ahí.
servidores durante algún tempo aínda se Además, aunque nunca nos leemos los
decidimos borralos. términos de uso de los servicios en los
Así que o mellor é asumir que en canto que nos damos de alta, en muchos esta-
subimos calquera cousa a Internet perde- mos aceptando que nuestros datos pue-
mos o control sobre esta, por moi coida- den estar en sus servidores durante algún
dosos que sexamos. tiempo aún si decidimos borrarlos.

57
Con iso non quero dicir que non subamos Así que lo mejor es asumir que en cuanto
nada a Internet, por suposto, só que hai subimos cualquier cosa a internet perde-
que ser consciente de a que nos expomos. mos el control sobre esta, por mucho cui-
dado que tengamos.

É bo que as rapazas e os rapaces Con ello no quiero decir que no subamos


teñan o seu propio ordenador? nada a internet, por supuesto, sólo que
De teren ordenador, que consellos hay que ser consciente de a qué nos ex-
deberíamos seguir como pais e nais? ponemos.

Poida que non necesariamente o seu pro-


pio computador, pero desde logo si unha ¿Es bueno que los/las jóvenes
conta nalgún computador que haxa na tengan su propio ordenador? Si
casa para poder usalo ao seu gusto. No tienen ordenador, ¿qué consejos
mundo no que van vivir os nosos fillos deberíamos seguir como padres y
e alumnos o computador e Internet son madres?
ferramentas que van usar en todos os as- Puede que no necesariamente su propio
pectos da súa vida, así que canto antes o ordenador, pero desde luego sí una cuen-
incorporen nelas como unha ferramenta ta en algún ordenador que haya en casa
transversal, mellor. para poder usarlo a su gusto. En el mundo
Ademais, cada vez máis as empresas de- en el que van a vivir nuestros hijos e hijas
mandan, xunto aos idiomas, que calquera y alumnado, el ordenador e internet son
que solicite traballo sexa competente no herramientas que van a usar en todos los
uso de ferramentas como o correo elec- aspectos de su vida, así que cuanto an-
trónico ou contornas de traballo colabora- tes lo incorporen como una herramienta
tivo como Google Docs. E son un tipo de transversal en ellas, mejor.
competencias que dificilmente se adquiren Además, cada vez más las empresas de-
mediante un móbil ou unha tablet porque mandan, junto a los idiomas, que cual-
«protexen» demasiado ao usuario de como quiera que solicite trabajo sea compe-
funciona todo por baixo, así que darlles ac- tente en el uso de herramientas como el
ceso a un computador é unha forma de ir correo electrónico o entornos de trabajo
traballando na súa futura empregabilidade. colaborativo como Google Docs. Y son
Iso si, sobre todo ao principio, é moi im- un tipo de competencias que difícilmente
portante que o computador estea nun es- se adquieren mediante un móvil o una ta-
pazo común da casa, para que os rapaces bleta porque «protegen» demasiado a la
saiban que estamos aí e que non poden persona usuaria de cómo funciona todo
facer o indio co computador de calquera por debajo, así que darles acceso a un or-
xeito; hai que darlles formación en valo- denador es una forma de ir trabajando en
res no uso do computador igual que o fa- su futura empleabilidad.
cemos no mundo real. Crer que activan- Eso sí, sobre todo al principio, es muy im-
do os controis parentais non temos máis portante que el ordenador esté en un es-
nada que facer é un grave erro: estes son pacio común de la casa, para que los cha-
limitados, é fácil que se equivoquen e fil- vales y chavalas sepan que estamos ahí y
tren o que non deben e ao revés, e é fácil que no pueden hacer el indio con el orde-
que os rapaces terminen saltándoos ou nador de cualquier manera; hay que darles
usando un computador que non os teña. formación en valores en el uso del orde-
É importante tamén instalar un antivirus nador igual que lo hacemos en el mundo
e mantelo actualizado para evitar perdas real. Creer que activando los controles pa-
e roubos de datos e cousas como que al- rentales no tenemos nada más que hacer
guén poida acceder en remoto á cámara es un grave error: éstos son limitados, es
do computador se a ten. fácil que se equivoquen y filtren lo que no
deben y al revés, y es fácil que los chavales
y chavalas terminen saltándoselos o usan-
As nenas e os nenos que naceron
do un ordenador que no los tenga.
despois da popularización dos
ordenadores, son nativas e nativos Es importante también instalar un antivi-
dixitais? rus y mantenerlo actualizado para evitar
pérdidas y robos de datos y cosas como
Outra pregunta con resposta fácil: non,
que alguien pueda acceder en remoto a la
en absoluto, non son nativos dixitais.
cámara del ordenador si la tiene.

58
Aínda que é certo que non lle teñen o res- Los niños y niñas que nacieron
pecto –ou quizais medo nalgúns casos– después de la popularización de los
que os que medramos sen ese tipo de ac- ordenadores, ¿son nativos y nativas
ceso a computadores e internet, tamén o digitales?
é que non é verdade que saiban facer un Otra pregunta con respuesta fácil: no, en
uso correcto desas ferramentas. absoluto, no son nativos y nativas digitales.
Seica por vivir nunha casa na que hai ar- Si bien es cierto que no le tienen el respe-
marios non lles hai que explicar que de- to –o quizás miedo en algunos casos– de
ben usalos e ter os seus cuartos en orde? las personas que hemos crecido sin ese
Ou por nacer en familias que seguramen- tipo de acceso a ordenadores e internet,
te teñen automóbil xa non temos que sa- también lo es que no es verdad que se-
car o carné de conducir? pan hacer un uso correcto de esas herra-
Pois cos supostos nativos dixitais pasa mientas.
un pouco o mesmo. Basta con rascar un ¿Acaso por vivir en una casa en la que
pouco por baixo da superficie para ver hay armarios no les tenemos que expli-
que en realidade non todos os mozos son car que deben usarlos y tener sus cuartos
eses supostos «nativos dixitais», nin moi- en orden? ¿O por nacer en familias que
to menos. seguramente tienen automóvil ya no te-
Moitos deles se os sacas de Instagram, nemos que sacar el carnet de conducir?
Snapchat ou Youtube ou dos programas Pues con los supuestos nativos y nativas
que utilizan para descargarse música e digitales pasa un poco lo mismo. Basta
películas, son tan zoupóns como o que con rascar un poco por debajo de la su-
máis. Tampouco teñen nin idea dos seus perficie para ver que en realidad no toda
dereitos e deberes nesta era dixital. la juventud es esa supuesta «nativa digi-
E iso sen poñernos a falar da súa falta tal», ni mucho menos.
de criterio á hora de buscar información Mucha de esa juventud, si la sacas de
en internet. Vanse a Google e aínda que Instagram, Snapchat o YouTube o de los
poida que non pulsen o botón «Vou ter programas que utiliza para descargarse
sorte» quedan co primeiro resultado que música y películas, es tan patosa como la
atopan e non se preguntan por que está que más. Tampoco tienen ni idea de sus
ese resultado aí, quen o puxo e con que derechos y deberes en esta era digital.
intencións, e nin tan sequera se preocu- Y eso sin ponernos a hablar de su falta
pan de buscar outro punto de vista, a pe- de criterio a la hora de buscar informa-
sar de que o teñen máis fácil que nunca ción en internet. Se van a Google y aun-
na historia. que puede que no pulsen el botón «Voy
a tener suerte» se quedan con el primer
Se puideses dar un só consello ás resultado que encuentran y no se pregun-
familias e ao profesorado a respecto tan porqué está ese resultado ahí, quién
da identidade dixital, cal sería? lo ha puesto y con qué intenciones, y tan
siquiera se preocupan de buscar otro
Que tomen conciencia de que os nosos
punto de vista, a pesar de que lo tienen
fillos e alumnos necesitan saber que os
más fácil que nunca en la historia.
mesmos valores que lles aprendemos no
mundo real teñen que aplicalos na súa
vida en liña, que o que fan en Internet ten Si pudieses dar un único consejo a
consecuencias de cara á súa imaxe per- las familias y profesorado a respecto
soal, o que á vez pode influír nas súas po- de la identidad digital, ¿cuál sería?
sibilidades de conseguir un traballo, e que Que tomen conciencia de que nuestros
tamén pode ter consecuencias legais. Así hijos e hijas y alumnado necesitan saber
que non vale con mirar para outro lado que los mismos valores que les enseña-
coa desculpa de que son nativos dixi- mos en el mundo real tienen que aplicar-
tais; temos que estar ao seu carón nesta los en su vida on line, que lo que hacen en
aprendizaxe, igual que o estamos, ou de- internet tiene consecuencias de cara a su
beríamos estar, no resto das aprendizaxes imagen personal, lo que a la vez puede in-
da súa vida. fluir en sus posibilidades de conseguir un
trabajo, y que también puede tener con-
secuencias legales. Así que no vale con

59
mirar para otro lado con la disculpa de
que son nativos y nativas digitales; tene-
mos que estar a su lado en este aprendi-
zaje, igual que lo estamos, o deberíamos
estar, en el resto de los aprendizajes de
su vida.

60
Antonio Rial Boubeta
Doutor en Psicoloxía Social e Profesor Doctor en Psicología Social y Profesor
Titular da Universidade de Santiago de Titular de la Universidad de Santiago de
Compostela. Director técnico da Unidade Compostela. Director técnico de la Unidad
de Psicoloxía do Consumidor e Usuario e de Psicología del Consumidor y Usuario y
experto en metodoloxía de investigación experto en metodología de investigación
en ciencias sociais e da saúde. Autor de en ciencias sociales y de la salud. Autor de
máis dun centenar de artigos en revistas más de un centenar de artículos en revistas
científicas nacionais e internacionais, di- científicas nacionales e internacionales, di-
rector de 15 teses doutorais e responsable rector de 15 tesis doctorales y responsable
de diferentes proxectos de investigación de diferentes proyectos de investigación
no ámbito dos adolescentes, desde o uso en el ámbito de los adolescentes, desde el
problemático de Internet, as redes sociais uso problemático de Internet, las redes so-
e as TIC, o cyberbullying ou o consumo ciales y las TIC, el cyberbullying o el con-
de alcol e outras drogas. É autor tamén sumo de alcohol y otras drogas. Es autor
do libro “Adolescentes e Novas Tecnolo- también del libro “Adolescentes y Nuevas
xías: unha responsabilidade compartida” Tecnologías: una responsabilidad compar-
e colaborador habitual de diferentes me- tida” y colaborador habitual de diferentes
dios de comunicación. medios de comunicación.

A que idade pode un/unha menor ¿A qué edad puede un/a menor
ter WhatsApp/Line/Telegram? tener WhatsApp/Line/Telegram?
É un feito constatable que o acceso ás Es un hecho constatable que cada vez el
novas tecnoloxías se está a producir cada acceso a las nuevas tecnologías se está
vez a idades máis temperás. Actualmen- produciendo a edades más tempraneras.
te o acceso ao primeiro móbil con datos Actualmente el acceso al primer móvil
prodúcese por termo medio aos 11 anos con datos se produce por término medio
xustos, e o uso de tabletas, videoconsolas a los 11 años justos, y el uso de tabletas,
e outros dispositivos tecnolóxicos aínda videoconsolas y otros dispositivos tec-
moito antes. Iso obviamente ten as súas nológicos aún mucho antes. Eso obvia-
vantaxes, pero tamén os seus perigos, mente tiene sus ventajas, pero también
como unha hiperestimulación continua- sus peligros, como una hiperestimulación
da e un deterioro das rutinas dos nenos continuada y un deterioro de las rutinas
e das nenas e do seu estilo de vida, que de los niños y las niñas y de su estilo de
non sempre é saudable. Semella evidente vida, que no siempre es saludable. Pa-
pensar na conveniencia de retardar o ac- rece evidente pensar en la conveniencia
ceso ao primeiro móbil, segundo persoas de atrasar el acceso al primer móvil, se-
expertas non antes dos 12 anos. Pero é gún personas expertas no antes de los 12
preciso deixar claro que non é tanto cues- años. Pero es necesario dejar claro que
tión de idade mínima de acceso, senón de no es tanto cuestión de edad mínima de
educación, do que teñamos feito como acceso, sino de educación, de lo que ha-
nais e pais (e como educadores e educa- yamos hecho como madres y padres (y
doras) antes e do que imos facer despois. como educadores y educadoras) antes y
A partir de que idade é conveniente que de lo que vamos a hacer después.
os nenos e as nenas teñan WhatsApp ou ¿A partir de qué edad es conveniente que
teñan móbil? Pregúntome se alguén se los niños y las niñas tengan WhatsApp
cuestiona a partir de que idade poden o tengan móvil? Me pregunto si alguien
saír cos seus amigos e amigas, beber a se cuestiona a partir de qué edad pue-
súa primeira cervexa ou experimentar den salir con sus amigos y amigas, beber
co primeiro “bico con lingua”, como se su primera cerveza o experimentar con
se tratase dunha fronteira exacta capaz el primer “beso con lengua”, como si se
de delimitar o que pode ou non pode tratara de una frontera exacta capaz de
facerse de xeito saudable. Cada casa é delimitar lo que puede o no puede ha-
un mundo. Por iso o importante en cada cerse de manera saludable. Cada casa es

61
un deses casos non é a idade concreta a un mundo. Por eso lo importante en cada
golpe de calendario, senón que fixemos uno de esos casos no es la edad concre-
antes dese momento e que pensamos ta a golpe de calendario, sino qué hemos
facer a continuación, que normas e pau- hecho antes de ese momento y qué pen-
tas imos establecer. Nais e pais debemos samos hacer a continuación, qué normas
ser moi conscientes de que detrás de y pautas vamos a establecer. Madres y
todos estes novos dispositivos e aplica- padres debemos ser muy conscientes de
cións hai un verdadeiro risco, non só po- que detrás de todos estos nuevos dispo-
los contidos aos que os nosos fillos e as sitivos y aplicaciones hay un verdadero
nosas fillas poden acceder e a cantidade riesgo, no solo por los contenidos a los
de leas nas que se poden meter, senón que nuestros hijos y nuestras hijas pue-
sobre todo no que deixan de facer e no den acceder y la cantidad de líos en los
tipo de persoas en que se poden che- que se pueden meter, sino sobre todo en
gar a converter. Algo tan aparentemen- lo que dejan de hacer y en el tipo de per-
te inocuo como un teléfono móbil ten sonas en que se pueden llegar a convertir.
demostrado unha capacidade enorme Algo tan aparentemente inocuo como un
de influír nas nosas vidas, de modificar teléfono móvil ha demostrado una capa-
a rutina e o estilo de vida de grandes e cidad enorme de influir en nuestras vidas,
pequenos máis alá do que podemos ima- de modificar la rutina y el estilo de vida
xinar… porque ao final acabamos por ser de grandes y pequeños más allá de lo que
o que facemos cada día, as cousas nas podemos imaginar… porque al final aca-
que ocupamos cada minuto e cada hora bamos siendo lo que hacemos cada día,
das nosas vidas. las cosas en las que ocupamos cada mi-
nuto y cada hora de nuestras vidas.

Que é o grooming?
En termos xenéricos poderíase dicir que ¿Qué es el grooming?
se trata dun novo xeito de pederastia, vin- En términos genéricos se podría decir
culada a Internet e ás redes sociais, que que se trata de una nueva manera de pe-
está a suscitar cada vez maior preocupa- derastia, vinculada a Internet y a las re-
ción social. Pódese definir como unha se- des sociales, que está suscitando cada
rie de prácticas en liña de certas persoas vez mayor preocupación social. Se puede
adultas para gañar a confianza dun ou definir como una serie de prácticas en lí-
dunha menor finxindo empatía, cariño... nea de ciertas personas adultas para ga-
con fins de satisfacción sexual; persoas narse la confianza de un o de una menor
adultas, por exemplo, que crean un perfil fingiendo empatía, cariño... con fines de
falso nunha rede social ou nunha aplica- satisfacción sexual; personas adultas, por
ción de videoxogos en liña, facéndose pa- ejemplo, que crean un perfil falso en una
sar por un ou unha menor, coa intención red social o en una aplicación de video-
manifesta de gañar a súa confianza nun juegos en línea, haciéndose pasar por un
breve lapso de tempo e chegar a ter final- o una menor, con la intención manifiesta
mente un contacto sexual. Esta práctica de ganarse su confianza en un breve lap-
constitúe un novo tipo delitivo que vén so de tiempo y llegar a tener finalmente
recollido na última reforma do código pe- un contacto sexual. Esta práctica cons-
nal, no artigo 183. tituye un nuevo tipo delictivo que viene
Se ben é difícil contar con datos fiables recogido en la última reforma del código
sobre o volume de casos existentes nas penitenciario, en su artículo 183.
diferentes comunidades e países da nosa Si bien es difícil contar con datos fiables
contorna, hai dous datos que nos deben sobre el volumen de casos existentes en
levar á reflexión: case a metade dos e das las diferentes comunidades y países de
menores recoñece ter aceptado algunha nuestro entorno, hay dos datos que nos
vez nunha rede social persoas que real- deben llevar a la reflexión: casi la mitad
mente non coñecían de nada e cando de los y las menores reconoce haber
menos 1 de cada 3 chegou finalmente aceptado alguna vez en una red social a
a ter unha cita física con estas persoas. personas que realmente no conocían de
Ambos os datos revelan un caldo de cul- nada y por lo menos 1 de cada 3 llegó a
tivo realmente perigoso e a necesidade tener una cita física finalmente con estas
dun esforzo específico de sensibilización personas. Ambos datos revelan un caldo

62
e na educación de cara a unha boa pre- de cultivo realmente peligroso y la nece-
vención. Comezar por entender por que sidad de un esfuerzo específico de sensi-
os e as menores asumen riscos na Rede é bilización y en la educación de cara a una
o primeiro paso. buena prevención. Empezar por entender
porqué los y las menores asumen riesgos
en la Red es el primer paso.
Que uso dos dispositivos
electrónicos ou de Internet
se considera excesivo ou ¿Qué uso de los dispositivos
problemático? electrónicos o de Internet se
Realmente o linde entre un uso acepta- considera excesivo o problemático?
ble, abusivo e problemático é moitas ve- Realmente el límite entre un uso acepta-
ces difuso. Non se trata tanto de “abusar” ble, abusivo y problemático es muchas
da Rede ou do móbil nin do tempo que veces difuso. No se trata tanto de “abu-
esteamos conectados e conectadas, se- sar” de la Red o del móvil ni del tiempo
nón do grao de interferencia que pode que estemos conectados y conectadas,
supor na vida de cada persoa. Moitas ve- sino del grado de interferencia que puede
ces utilízanse de xeito indiscriminado os suponer en la vida de cada persona. Mu-
termos uso abusivo, uso problemático, chas veces se utilizan de manera indiscri-
uso patolóxico, dependencia ou adición. minada los términos uso abusivo, uso pro-
Convén sinalar que, a pesar de que o pro- blemático, uso patológico, dependencia
blema vén medrando desde hai xa dúas o adicción. Conviene señalar que, a pesar
décadas, a día de hoxe a adición a Inter- de que el problema está creciendo desde
net ou ao móbil non se recoñece como hace ya dos décadas, a día de hoy la adic-
tal a nivel clínico, xa que non aparece re- ción a Internet o al móvil no se reconoce
collida nos manuais diagnósticos vixentes como tal a nivel clínico, ya que no apare-
(DSM-5). Por iso se recomenda falar de ce recogida en los manuales diagnósticos
“uso problemático”, porque o que si se vigentes (DSM-5). Por eso se recomienda
sabe (á falta dun diagnóstico clínico) é hablar de “uso problemático”, porque lo
que en moitos casos hai unha sintomática que sí se sabe (a falta de un diagnóstico
manifesta detrás, que revela que o uso do clínico) es que en muchos casos hay una
móbil ou de Internet está a producir no sintomática manifiesta detrás, que reve-
individuo interferencias serias na súa vida la que el uso del móvil o de Internet está
diaria e na súa contorna. produciendo en el individuo serias interfe-
Aínda que a frecuencia e o tempo de co- rencias en su vida diaria y en su entorno.
nexión inflúen, non sempre se traducen Aunque la frecuencia y el tiempo de co-
nun problema, pero obviamente os riscos nexión influyen, no siempre se traducen
multiplícanse canto maior é o tempo de en un problema, pero obviamente los
conexión ou exposición á Rede. É impor- riesgos se multiplican cuanto mayor es
tante evitar un uso abusivo por parte dos el tiempo de conexión o exposición a la
e das menores. Non é unha regra exacta, Red. Es importante evitar un uso abusivo
pero esa é a tendencia. Segundo reflicte a por parte de los y las menores. No es una
propia OCDE no Informe PISA 2017, o 22% regla exacta, pero esa es la tendencia. Se-
dos e das adolescentes de España pasan gún refleja la propia OCDE en el Informe
máis de 5 horas conectados a Internet ao PISA 2017, el 22% de los y las adolescen-
día. Os últimos estudos que temos feitos tes de España pasan más de 5 horas co-
en Galicia van na mesma liña, e sitúan esa nectados a Internet cada día. Los últimos
porcentaxe no 29,4%. Ambos os datos estudios que hemos hecho en Galicia van
son, cando menos, preocupantes. Cando en la misma línea, situando ese porcenta-
avaliamos de maneira específica o posi- je en el 29,4%. Ambos datos son, por lo
ble uso problemático de Internet, em- menos, preocupantes. Cuando evaluamos
pregando tests específicos, temos como de manera específica el posible “uso pro-
resultado que a prevalencia en Galicia blemático” de Internet, utilizando test es-
se sitúa moi preto do 20% (18,2%), o que pecíficos, tenemos como resultado que la
quere dicir que case 1 de cada 5 mozos prevalencia en Galicia se sitúa muy cerca
e mozas galegas entre 12 e 17 anos esta- del 20% (18,2%), lo que quiere decir que
ría a ter problemas reais co uso da Rede. casi 1 de cada 5 jóvenes gallegos entre 12
Estas cifras, que son similares ás que se y 17 años estaría teniendo problemas rea-

63
teñen atopado noutras comunidades e a les con el uso de la Red. Estas cifras, que
nivel Europeo, experimentaron un lixeiro son similares a las que se han encontrado
aumento nos últimos dous anos, pasando en otras comunidades y a nivel europeo,
dun 16,3% a un 18,2%. A primeira lectura experimentaron un ligero aumento en los
que debemos facer, polo tanto, é que non últimos dos años, pasando de un 16,3% a
se trata dun problema excepcional que un 18,2%. La primera lectura que debe-
afecta a un grupo minoritario de adoles- mos hacer, por tanto, es que no se trata
centes e que vai en aumento. de un problema excepcional que afecta
a un grupo minoritario de adolescentes y
que va en aumento.
Como teño que actuar se o meu
fillo/a é un/unha ciberacosador/a?
En primeiro lugar o que convén que teña- ¿Cómo tengo que actuar si mi
mos claro é que o ciberacoso é algo máis hijo/a es un ciberacosador/a?
frecuente do que poidamos pensar (afec- En primer lugar, lo que conviene que ten-
ta a un 10%-15% dos mozos e das mozas), gamos claro es que el ciberacoso es algo
e que 1 de cada 3 vítimas de ciberacoso más frecuente de lo que podamos pensar
tamén é un ou unha acosadora na Rede. (afecta a un 10%-15% de los chicos y las
Polo tanto, se o meu fillo ou a miña filla chicas), y que 1 de cada 3 víctimas de cibe-
sofre ciberacoso é bastante probable que racoso también es un o una acosadora en
tamén estea a acosar outras persoas. As la Red. Por lo tanto, si mi hijo o hija sufre
redes son un elemento potenciador e ciberacoso es bastante probable que tam-
multiplicador de todo, do bo e do malo. bién esté acosando a otra persona. Las re-
Internet, as redes sociais, WhatsApp etc. des son un elemento potenciador y multi-
supoñen un risco extra no acoso e dan plicador de todo, de lo bueno y de lo malo.
lugar a unha tipoloxía con entidade pro- Internet, las redes sociales, WhatsApp etc.
pia, que é o chamado cyberbullying, que suponen un riesgo extra en el acoso, dan-
afecta cada vez a máis adolescentes. do lugar a una tipología con entidad pro-
Conviría resaltar algunhas particularida- pia, que es el llamado cyberbullying, que
des do cyberbullying. É universal e acce- afecta cada vez a más adolescentes.
sible: o feito de que máis do 90% dos e Convendría resaltar algunas particulari-
das adolescentes teñan móbil e utilicen dades del cyberbullying. Es universal y
as redes sociais de forma habitual fai que accesible: el hecho de que más del 90%
calquera teña capacidade de acosar ou- de los y las adolescentes tengan móvil y
tras persoas a través da Rede; é anóni- utilicen las redes sociales de forma ha-
mo e difícil de perseguir, xa que resulta bitual hace que cualquier persona tenga
sinxelo para calquera adolescente crear la capacidad de acosar a otras a través
un perfil falso e acosar outras persoas; é de la Red; es anónimo y difícil de perse-
24 horas, non hai escape: a diferenza do guir, ya que resulta sencillo para cualquier
acoso tradicional vinculado xeralmente adolescente crear un perfil falso y acosar
aos centros escolares, neste caso quen a otras personas; es 24 horas: no hay es-
acosa ten a posibilidade de “invadir” o cape y a diferencia del acoso tradicional
espazo da outra persoa e de “facer dano” vinculado generalmente a los centros es-
sen límite de horarios, polo que a persoa colares, en este caso quien acosa tiene
acosada sente que non ten escapatoria. la posibilidad de “invadir” el espacio de
Incluso aqueles lugares que consideraría otra persona y “hacer daño” sin límite de
máis seguros (como a súa casa ou o seu horarios, por lo que la persona acosada
cuarto) pasan a ser lugares onde pode siente que no tiene escapatoria. Incluso
ser acosado ou acosada; é incontrolable aquellos lugares que consideraría más
e viral: o carácter grupal e a volatilidade seguros (como su casa o su habitación)
da Rede fan que en moitos casos o cibe- pasan a ser lugares donde puede ser aco-
racoso teña un efecto multiplicador difícil sado o acosada; es incontrolable y viral: el
de parar. Os elementos da ciberagresión carácter grupal y la volatilidad de la Red
poden manterse no tempo, xa que resulta hacen que en muchos casos el ciberaco-
case imposible retirar imaxes e contidos so tenga un efecto multiplicador difícil de
da Rede; dilución de responsabilidade, parar. Los elementos de la ciberagresión
provocado por ese carácter grupal e viral, pueden mantenerse en el tiempo, ya que
que fai que todos e todas participen en resulta casi imposible retirar imágenes

64
maior ou menor medida, pero que nin- y contenidos de la Red; dilución de res-
guén se sinta responsable; menos empáti- ponsabilidad, provocado por ese carácter
co: a distancia física debilita as restricións grupal y viral, que hace que todos y to-
sociais da agresión e limita a percepción das participen en mayor o menor medi-
do dano. O feito de que a persoa agreso- da, pero que nadie se sienta responsable;
ra non estea cara a cara coa vítima impide menos empático: la distancia física debili-
non só que poida defenderse, senón que ta las restricciones sociales de la agresión
a propia persoa acosadora poida percibir y limita la percepción del daño. El hecho
de forma inmediata as consecuencias dos de que la persona agresora no esté vis a
seus actos e do dano que provoca; é pla- vis con la víctima impide, no solo que esta
nificable: dispor de medios telemáticos e pueda defenderse, sino que quien acosa
da protección dunha pantalla fai que se pueda percibir de forma inmediata las
poidan premeditar diferentes alternativas consecuencias de sus actos y del daño
para poder acosar de maneira “máis efec- que provoca; es planificable: disponer de
tiva”; máis nocivo ou daniño: o seu carác- medios telemáticos y de la protección de
ter psicolóxico fai que as consecuencias una pantalla hace que se puedan preme-
ou secuelas sexan máis severas e duradei- ditar diferentes alternativas para poder
ras, cunha maior afectación para as víti- acosar de manera “más efectiva”; más
mas, derivando ás veces en depresión ou nocivo o dañino: su carácter psicológico
en suicidio; sentimento de invencibilidade hace que las consecuencias o secuelas
en liña e de poder que experimenta quen sean más severas y duraderas, con una
agride, aumentado polo efecto desinhibi- mayor afectación para las víctimas, deri-
dor da Rede (menores que non agredirían vando a veces en depresión o en suicidio;
fisicamente, chegan a facelo a través de sentimiento de invencibilidad en línea
Internet); impulsividade: o inmediato das y poder que experimenta quien agrede,
comunicacións provoca un aumento dos aumentado por el efecto desinhibidor de
actos impulsivos, nos que apenas media la Red (menores que no agredirían física-
pensamento, o que a miúdo deriva nu- mente, sí llegan a hacerlo a través de In-
nha escalada de conflito; máis difícil de ternet); impulsividad: la inmediatez de las
detectar e solucionar para o contorno, comunicaciones provoca un aumento de
que adoita tardar en reaccionar e buscar los actos impulsivos, en los que apenas
solucións; por último, o descoñecemento media pensamiento, derivando a menudo
social, tanto no plano legal, xa que moita en una escalada de conflicto; más difícil
xente non sabe que se trata dun delito re- de detectar y solucionar para el entorno,
collido no código penal (art. 172), como a que suele tardar en reaccionar y buscar
nivel de prevención e de actuación. soluciones; por último, el desconocimien-
Para a súa prevención fai falta un tra- to social, tanto en el plano legal, ya que
ballo transversal, no que poidan arrimar mucha gente no sabe que se trata de un
o ombro nais e pais, mestres e mestras delito recogido en el código penitenciario
e institucións… sen botarse a culpa mu- (art. 172), como a nivel de prevención y de
tuamente, ou reclamar para si a posesión actuación.
exclusiva das solucións. Como sociedade Para su prevención hace falta un traba-
hai moitas cousas nas que seguramente jo transversal, en el que puedan arrimar
nos esteamos a equivocar, cun modelo de el hombro madres y padres, maestros y
educación que ás veces persegue expe- maestras e instituciones… sin echarse la
dientes mais que persoas e onde a edu- culpa mutuamente, o reclamar para sí
cación en valores e o fomento da autono- la posesión exclusiva de las soluciones.
mía, a responsabilidade e o pensamento Como sociedad hay muchas cosas en
crítico queda relegada a un segundo pla- las que seguramente nos estemos equi-
no. Se a iso unimos a normalización da vocando, con un modelo de educación
violencia nos medios de comunicación e que a veces persigue expedientes más
na Rede (de onde beben cada día os no- que personas y donde la educación en
sos fillos e as nosas fillas) e a delegación valores y el fomento de la autonomía, la
de funcións de moitos pais e nais, xa te- responsabilidad y el pensamiento crítico
mos o cóctel perfecto. queda relegada a un segundo plano. Si a
Apostar desde moi cedo por unha educa- eso unimos la normalización de la violen-
ción en valores, establecer normas e lími- cia en los medios de comunicación y en la
tes e fomentar unhas boas habilidades de Red (de donde beben cada día nuestros

65
vida (autoestima, empatía, asertividade, hijos e hijas) y la delegación de funciones
habilidades de comunicación e resolución de muchos padres y madres, ya tenemos
de conflitos… ) son a mellor ferramenta. el cóctel perfecto.
A prohibición e a censura non son unha Apostar desde muy pronto por una edu-
boa opción. Ameazar con privar o noso cación en valores, establecer normas y lí-
fillo ou a nosa filla dos seus privilexios mites y fomentar unas buenas habilidades
tecnolóxicos (castigar sen móbil unha de vida (autoestima, empatía, asertividad,
boa tempada), tampouco o é. Segundo habilidades de comunicación y resolución
persoas expertas, precisamente o medo de conflictos…) son la mejor herramienta.
a quedar sen móbil constitúe o principal La prohibición y la censura no son una
motivo de ocultación aos pais e ás nais buena opción. Amenazar con privar a
cando un ou unha adolescente está a ser nuestro hijo o hija de sus privilegios tec-
acosado ou acosada na Rede ou está a nológicos (castigarle sin móvil una buena
acosar outras persoas. Persoas expertas temporada), tampoco lo es. Según per-
recomendan aplicar a máxima da Tripla A: sonas expertas, precisamente el miedo a
Acoller, Axudar e Actuar, sancionando e quedarse sin móvil constituye el principal
corrixindo con firmeza as condutas, pero motivo de ocultamiento a sus padres y
non a persoa. madres cuando un o una adolescente está
siendo acosado o acosada en la Red o
Se puideses dar un só consello ás está acosando a otras personas. Los ex-
familias e ao profesorado a respecto pertos recomiendan aplicar la máxima de
da identidade dixital, cal sería? la Triple A: Acoger, Ayudar y Actuar, san-
cionando y corrigiendo con firmeza las
Máis alá da Identidade Dixital, eu insistiría
conductas, pero no a la persona.
en que o que está en xogo é a educación
dos nosos fillos e das nosas fillas e o seu
crecemento como persoas. Internet e as Si pudieses dar un único consejo a
redes teñen unha capacidade de modular las familias y profesorado a respecto
a rutina, o estilo de vida e as pautas de de la identidad digital, ¿cuál sería?
socialización das novas xeracións real- Más allá de la Identidad Digital, yo in-
mente extraordinaria. Trátase non só do sistiría en que lo que está en juego es la
que fan na Rede, senón do que deixan de educación de nuestros hijos e hijas y su
facer e dos modelos de referencia que crecimiento como personas. Internet y las
aprenden nese novo contexto, neses no- redes tienen una capacidad para modu-
vos patios que son as redes sociais, que lar la rutina, el estilo de vida y las pautas
supoñen unha nova maneira de vivir, de de socialización de las nuevas generacio-
relacionarnos, de estar no mundo e de nes realmente extraordinaria. Se trata no
sermos. Cómpre que nos poñamos a an- solo de lo que hacen en la Red, sino de
dar, empezando por ser conscientes do lo que dejan de hacer y de los modelos
que temos entre as mans. Educar a día de de referencia que aprenden en ese nuevo
hoxe implica educar no uso responsable contexto, en esos nuevos patios que son
da tecnoloxía e da Rede. É preciso parar- las redes sociales, que suponen una nueva
se, dedicarlle tempo, marcando normas manera de vivir, de relacionarnos, de estar
e lindes e educando en valores máis que en el mundo y de ser. Es necesario que
nunca. A misión de nais e pais pasa tamén nos pongamos las pilas, empezando por
por regular e tentar garantir un uso sau- ser conscientes de lo que tenemos entre
dable de dispositivos móbiles, ordenado- manos. Educar a día de hoy implica edu-
res, consolas etc. Supervisar, acompañar car en el uso responsable de la tecnología
e establecer normas e lindes, xustamente y de la Red. Es necesario pararse, dedi-
o que non facemos. Debemos Observar, carle tiempo, marcando normas y lindes
Controlar, Limitar e Acompañar (que é o y educando en valores más que nunca.
que expertos e expertas resumimos co La misión de madres y padres pasa tam-
acrónimo OCLA). Tense demostrado que bién por regular e intentar garantizar un
naquelas familias onde os pais e as nais uso saludable de dispositivos móviles,
supervisan e controlan o uso do móbil e ordenadores, consolas etc. Supervisar,
aconsellan os seus fillos e as súas fillas, acompañar y establecer normas y límites,
as taxas de uso problemático, de cibera- justamente lo que no hacemos. Debemos
coso, de sexting ou de contacto con per- Observar, Controlar, Limitar y Acompañar
soas descoñecidas redúcense á metade.

66
Un exemplo claro témolo nos mozos e nas (que es lo que expertos y expertas resu-
mozas que dormen co móbil no cuarto e mimos con el acrónimo OCLA). Se ha de-
adoitan conectarse a Internet de madru- mostrado que en aquellas familias donde
gada, onde todas estas prácticas de risco padres y madres supervisan y controlan
se multiplican por 3 ou por 4. Realmente el uso del móvil y aconsejan a sus hijos
podemos facer máis do que facemos. É e hijas, las tasas de uso problemático,
un investimento que leva tempo e que dá de ciberacoso, de sexting o de contacto
traballo, pero paga a pena. con personas desconocidas se reducen a
Entre as recomendacións que sabemos la mitad. Un ejemplo claro lo tenemos en
que funcionan, a primeira sería raciona- los chicos y las chicas que duermen con el
lizar ou retardar o acceso ao primeiro móvil en la habitación y suelen conectarse
móbil, non antes dos 12 anos. O tránsito a Internet de madrugada, donde todas es-
de primaria a secundaria pode ser un bo tas prácticas de riesgo se multiplican por
momento. Facer ademais que a chegada 3 o por 4. Realmente podemos hacer más
do móbil á súa vida diaria sexa gradual de lo que hacemos. Es una inversión que
e auto regulada, establecendo unha serie lleva tiempo y trabajo, pero vale la pena.
de pautas (tarxeta prepagamento, non se Entre las recomendaciones que sabemos
leva ao instituto, non se dorme co móbil que funcionan, la primera sería racionali-
no cuarto, non se usa durante as comi- zar o retardar el acceso al primer móvil,
das…); evitar a prohibición e a censura no antes de los 12 años. El tránsito de
(os programas de control parental axu- primaria a secundaria puede ser un buen
dan pero non son a solución); falar con momento. Hacer además que la llegada
claridade das vantaxes e inconvenientes del móvil a su vida diaria sea gradual y
das tecnoloxías e tamén dos riscos; non autoregulada, estableciendo una serie
ter medo a poñer os problemas enriba da de pautas (tarjeta prepago, no se lleva al
mesa, aínda que poida xerar discusións; instituto, no se duerme con el móvil en la
insistir en que deben evitar subir fotos habitación, no se usa durante las comi-
persoais e selfies e non aceptar persoas das…); evitar la prohibición y la censura
descoñecidas… e, sobre todo, se quere- (los programas de control parental ayu-
mos confianza debemos tentar respectar dan pero no son la solución); hablar con
a súa intimidade e dialogar. Máis efecti- claridad de las ventajas e inconvenientes
vo que pedirlle os contrasinais é que nos de las tecnologías y también de los ries-
rexistremos xuntos e que os sigamos nas gos; no tener miedo a poner los proble-
redes sociais… e paciencia, día a día. Non mas encima de la mesa, aunque pueda
debemos ter medo a equivocarnos pero, generar discusiones; insistir en que deben
sobre todo, nunca hai que tirar a toalla. evitar subir fotos personales y selfies y no
Os resultados non se acadan nun día. aceptar a personas desconocidas… y, so-
bre todo, si queremos confianza debemos
intentar respetar su intimidad y dialogar.
Más efectivo que pedirle las contraseñas
es que nos registremos juntos y que los
sigamos en las redes sociales… y pacien-
cia, día a día. No debemos tener miedo
a equivocarnos, pero, sobre todo, nunca
hay que tirar la toalla. Los resultados no
se alcanzan en un día.

67
Carmen Amparo Rodríguez
Lombardía
Licenciada en Medicina e Cirurxía pola Licenciada en Medicina y Cirugía por la
Universidade de Santiago, especialista en Universidad de Santiago, especialista en
Pediatría vía MIR (Hospital Materno-In- Pediatría vía MIR (Hospital Materno-Infan-
fantil Teresa Herrera). Pediatra de Aten- til Teresa Herrera). Pediatra de Atención
ción Primaria no CS Casa do Mar, relatora Primaria en el CS Casa del Mar, ponente
e moderadora de diversos cursos e titora y moderadora de diversos cursos y tuto-
de residentes de Medicina de Familia e ra de residentes de Medicina de Familia y
Pediatría en Atención Primaria. Coordina- Pediatría en Atención Primaria. Coordina-
dora dos cursos de Formación Continua- dora de los cursos de Formación Conti-
da en Pediatría, desde o ano 2008. nuada en Pediatría desde el año 2008.
Proxecto de investigación de Prevalencia Proyecto de investigación de Prevalencia
de Patoloxía Psiquiátrica en consultas de de Patología Psiquiátrica en consultas de
pediatría de atención primaria en Galicia. pediatría de atención primaria en Galicia.
Presidenta da AGAPAP (Asociación Gale- Presidenta de la AGAPAP (Asociación Ga-
ga de Pediatría de Atención Primaria) e llega de Pediatría de Atención Primaria) y
vogal da AEPAP (Asociación Española de vocal de la AEPAP (Asociación Española
Pediatría de Atención Primaria). de Pediatría de Atención Primaria).

Como integramos o consumo de ¿Cómo integramos el consumo


contidos dixitais nunha infancia de contenidos digitales en una
saudable? infancia sana?
Inculcándolle aos nosos fillos e fillas, Inculcando a nuestros hijos e hijas, alum-
alumnado ou pacientes os principios e nado o pacientes los principios y valores
valores polos que nos debemos rexer tan- por los que nos debemos regir tanto en el
to no mundo real como no dixital. Debe- mundo real como en el digital. Debemos
mos educar no respecto, na coherencia, educar en el respeto, en la coherencia, en
na responsabilidade e na tolerancia. la responsabilidad y en la tolerancia.
Os contidos aos que accede un ou unha Los contenidos a los que accede un o una
menor deben de ser adecuados á súa ida- menor deben ser adecuados a su edad.
de. Debemos coñecer e usar ferramentas Debemos conocer y usar herramientas de
de control parental, desde a supervisión to- control parental, desde la supervisión total
tal a unha estreita supervisión, axustando o a una estrecha supervisión, ajustando el
nivel de mediación ao nivel de maduración. nivel de mediación al nivel de maduración.
É necesario establecer regras e límites, Es necesario establecer reglas y límites,
equilibrio co resto das actividades do ou da equilibrio con el resto de las actividades
menor. Non permitamos que abandone ou- del o de la menor. No permitamos que
tras actividades ou amigos e amigas reais. abandone otras actividades o amigos y
Favorecer o pensamento crítico. Non amigas reales.
sempre é certo o que sae en Internet. As Favorecer el pensamiento crítico. No
persoas descoñecidas non son as nosas siempre es cierto lo que sale en Internet.
amigas. Las personas desconocidas no son nues-
Ser capaces de transmitirlle aos nosos tras amigas.
menores e ás nosas menores que o que Ser capaces de transmitir a nuestros me-
se colga nas redes é das redes. E que esa nores y nuestras menores que lo que se
pegada dixital pode ter consecuencias cuelga en las redes es de las redes. Y que
para as súas relacións e para o seu futuro. esa huella digital puede tener consecuen-
Respecto pola súa propia privacidade e cias para sus relaciones y para su futuro.
pola dos demais. Respeto por su propia privacidad y la de
los demás.

68
Cando debe preocuparse unha ¿Cuándo debe preocuparse una
familia ou o profesorado por un familia o el profesorado por un
posible uso abusivo de Internet? posible uso abusivo de Internet?
Cando detectamos problemas físicos Cuando detectamos problemas físicos
(dor de costas, fatiga ocular, cefalea, tras- (dolor de espalda, fatiga ocular, cefalea,
tornos do sono...), académicos (falta de trastornos del sueño...), académicos (falta
concentración, fracaso escolar..), psíqui- de concentración, fracaso escolar...), psí-
co-sociais (agresividade, apatía, illamen- quico-sociales (agresividad, apatía, aisla-
to, cambios no comportamento...). miento, cambios en el comportamiento…).

Que axuda poden ofrecer os ¿Qué ayuda pueden ofrecer los


servizos de saúde cando as servicios de salud cuando las
familias ou os centros detectan familias o los centros detectan que
que a contorna dixital pode causar el entorno digital puede causar
problemas ao alumnado? problemas al alumnado?
Dentro do Programa de Saúde Infantil de- Dentro del Programa de Salud Infantil
bemos realizar prevención primaria falan- debemos realizar prevención primaria ha-
do con pais, nais e menores dos riscos e blando con los padres, las madres y los y
dos beneficios das redes sociais. las menores de riesgos y beneficios de las
Debemos ser persoas activas na procura redes sociales.
de signos que nos poidan alertar na con- Debemos ser personas activas en la bús-
sulta de posibles vítimas ou autores de queda de signos que nos puedan alertar
delitos que se cometen nas redes: cam- en la consulta de posibles víctimas o au-
bios físicos, emocionais ou do comporta- tores de delitos que se cometen en redes:
mento dos nosos e das nosas doentes. cambios físicos, emocionales o del com-
Diante da sospeita dun caso de ciberaco- portamiento de nuestros enfermos y en-
so, grooming… debemos actuar inmedia- fermas.
tamente. Ante la sospecha de un caso de cibera-
Documentalo. coso, grooming… debemos actuar inme-
diatamente.
Valorar a gravidade.
Documentarlo.
Valorar risco paciente: falar co menor ou
coa menor, evitar culpabilización, trans- Valorar la gravedad.
mitir confianza, pactar con el ou con ela Valorar riesgo paciente: hablar con el o la
os pasos que se van seguir. menor, evitar culpabilización, transmitir
Buscar os apoios necesarios para axudar confianza, pactar con él o ella los pasos
ao ou á menor. a seguir.

Prestarlle axuda psicolóxica e tratamento Buscar los apoyos necesarios para ayudar
de o precisar. al o a la menor.

Denunciar. Prestarle ayuda psicológica y tratamiento


si lo necesita.
Denunciar.
Se puideses dar un só consello ás
familias e ao profesorado a respecto
da identidade dixital, cal sería? Si pudieses dar un único consejo a
Non deixes o teu fillo ou a túa filla/alum- las familias y profesorado a respecto
nado en soidade diante das TIC. Acom- de la identidad digital, ¿cuál sería?
paña no bo uso, sen abuso e con respon- No dejes a tu hijo o hija/alumnado en so-
sabilidade das novas tecnoloxías. ledad ante las TIC. Acompaña en el buen
uso, sin abuso y con responsabilidad de
las nuevas tecnologías.

69
Víctor Salgado Seguín
Socio-Director de Pintos & Salgado Avo- Socio-Director de Pintos & Salado Abo-
gados. gados.
Especializado en Dereito TIC desde 1997. Especializado en Derecho TIC desde 1997.

A imaxe persoal (propia imaxe) ¿La imagen personal (propia


está protexida polo dereito á imagen) está protegida por el
intimidade? derecho a la intimidad?
Non só está protexida senón que, de fei- No solo está protegida, sino que, de he-
to, goza dun dereito fundamental propio cho, goza de un derecho fundamental
recoñecido no artigo 18 da nosa Consti- propio reconocido en el artículo 18 de
tución: trátase do dereito á propia imaxe. nuestra Constitución: se trata del derecho
Este é un dereito bastante descoñecido, a la propia imagen.
salvo que falemos no ámbito das dúas Este es un derecho bastante desconoci-
grandes efes: Famosos e Futbolistas. Isto do, salvo que hablemos en el ámbito de
é porque, devanditos colectivos viven, las dos grandes efes: personas Famosas
directa ou indirectamente, da súa pro- y Futbolistas. Esto es porque dichos co-
pia imaxe a nivel profesional pero, curio- lectivos viven, directa o indirectamente,
samente, son os colectivos que menos de su propia imagen a nivel profesional,
están protexidos por este dereito fun- pero, curiosamente, son los colectivos
damental. A razón é moi simple: o que que menos están protegidos por este de-
protexe principalmente este dereito fun- recho fundamental. La razón es muy sim-
damental é o anonimato, é dicir, o dereito ple: lo que protege principalmente este
de toda persoa a camiñar tranquilamente derecho fundamental es el “anonimato”,
pola rúa sen que ninguén, salvo os seus es decir, el derecho de toda persona a ca-
coñecidos, saiban quen é. minar tranquilamente por la calle sin que
Por tanto, o dereito á o propia imaxe nadie, salvo las personas que la conocen,
prohibe, a efectos prácticos, que ninguén sepan quién es.
poida sacar unha fotografía a unha per- Por tanto, el derecho a la propia imagen
soa, e moito menos publicala, sen a súa prohíbe, a efectos prácticos, que nadie
previa autorización. E isto salvo excep- pueda sacar una fotografía a una persona,
cións moi concretas como o caso das y mucho menos publicarla, sin su previa
persoas famosas, en determinados ámbi- autorización. Y esto salvo excepciones
tos, ou as imaxes tomadas por un medio muy concretas como el caso de las per-
de comunicación, sempre que a imaxe sonas famosas, en determinados ámbitos,
dunha persoa sexa meramente accesoria. o las imágenes tomadas por un medio de
En efecto, este é un dos dereitos máis comunicación, siempre que la imagen de
vulnerado nos últimos anos con oca- una persona sea meramente accesoria.
sión da proliferación das redes sociais e En efecto, este es uno de los derechos
da práctica estendida de tomar e subir más vulnerados en los últimos años con
fotos sen autorización, incluíndo as dos ocasión de la proliferación de las redes
menores. sociales y de la práctica extendida de to-
mar y subir fotos sin autorización, inclu-
yendo las de menores.
A lei de protección de datos
española, como se vincula coas
políticas de privacidade? La ley de protección de datos
Para empezar, o termo “política de priva- española, ¿cómo se vincula con las
cidade” é máis aplicable á contorna nor- políticas de privacidad?
mativa de EEUU (da cal procede) que non Para empezar, el término de “política de
á contorna europea. En Estados Unidos privacidad” es más aplicable al entorno
non hai unha Lei de Protección de Datos normativo de EEUU (del cual procede)
a nivel Federal, como a Directiva, o Re- que no al entorno europeo. En Estados

70
gulamento Europeo ou a LOPD española. Unidos, no hay una ley de protección de
Por tanto, cando non temos unha Lei de datos a nivel federal, como la Directiva,
Privacidade, que temos? Pois temos unha el Reglamento Europeo o la LOPD es-
política de privacidade. É dicir, unha nor- pañola. Por tanto, cuando no tenemos
ma autoimposta e non limitada por unha una “ley de privacidad”, ¿qué tenemos?
lei formal onde eu simplemente conto Pues tenemos una “política de privaci-
como vou tratar os datos na miña orga- dad”. Es decir, una norma autoimpuesta
nización. Nesta contorna, a única limita- y no limitada por una ley formal donde
ción que teño é a de “contar a verdade yo simplemente cuento cómo voy a tra-
e toda a verdade” aos interesados e, no tar los datos en mi organización. En este
seu caso, solicitar o seu consentimento entorno, la única limitación que tengo es
ou aceptación desa política. la de “contar la verdad y toda la verdad”
Aquí é onde temos a maior mentira de a las personas interesadas y, en su caso,
Internet que non é outra que “lin atenta- recabar su consentimiento o aceptación
mente e acepto as condicións de uso”. E de esa política.
é que todos, ou case todos, aceptamos Aquí es donde tenemos la mayor menti-
as ditas condicións, política de privacida- ra de internet que no es otra que el “he
de incluída, sen nin sequera botarlle unha leído atentamente y acepto las condicio-
lectura superficial, e así nos atopamos nes de uso”. Y es que todas las personas
logo as sorpresas. usuarias, o casi todas, aceptamos dichas
Con todo, no que a Europa e a España se condiciones, “política de privacidad” in-
refire, a dita política de privacidade non cluida, sin ni siquiera echarle una lectura
ten o mesmo sentido xa que non pode superficial y así nos encontramos luego
conter o que á organización lle dea a las sorpresas.
gana senón só aquilo que cumpra estri- Sin embargo, en lo que a Europa y a Es-
tamente o contido e requisitos dispostos paña se refiere, dicha política de privaci-
na Lei. Por tanto, aquí é menos grave se dad no tiene el mismo sentido ya que no
non nos lemos as ditas condicións xa que puede contener lo que a la organización
sempre teñen que respectar un mínimo “le dé la gana” sino sólo aquello que cum-
de protección e obrigacións impostas le- pla estrictamente el contenido y requisi-
galmente. Por iso falamos de Protección tos dispuestos en la Ley. Por tanto, aquí
de Datos, a diferenza doutras contornas es menos grave si no nos leemos dichas
xurídicas menos restritivas. condiciones ya que siempre tienen que
respetar un mínimo de protección y obli-
gaciones impuestas legalmente. Por ello
Calquera persoa pode subir a
hablamos de “Protección de Datos”, a di-
internet unha foto nosa sempre que
ferencia de otros entornos jurídicos me-
non nos etiquete? E se nos etiqueta?
nos restrictivos.
E cando se sobe a un xornal?
Tal e como comentamos na primeira
resposta, ninguén pode captar nin, por ¿Cualquier persona puede subir a
suposto, subir a fotografía dunha per- Internet una foto nuestra siempre
soa a unha rede social sen o previo con- que no nos etiquete? ¿Y si nos
sentimento concreto da mesma. Neste etiqueta? ¿Y cuando se sube a un
sentido, dá igual que a etiquete ou non periódico?
porque o dereito á propia imaxe está Tal y como comentamos en la primera
vulnerado igualmente. En todo caso, respuesta, nadie puede captar ni, por su-
falariamos dunha responsabilidade en- puesto, subir la fotografía de una persona
gadida por vulnerar tamén o dereito á a una red social sin el previo consenti-
privacidade da devandita persoa ao eti- miento concreto de la misma. En este sen-
quetala tamén. tido, da igual que la etiquete o no porque
No caso dun xornal, como indicamos ta- el derecho a la propia imagen está vulne-
mén, é distinto posto que está a exercer rado igualmente. En todo caso, hablaría-
un dereito tamén fundamental como é mos de una responsabilidad añadida por
a liberdade de información e a liberda- vulnerar también el derecho a la privaci-
de de expresión. Por iso, a Lei Orgánica dad de dicha persona al etiquetarla.
1/1982, no seu artigo 8.2.c), permite que En el caso de un periódico, como indi-
un xornal poida publicar fotografías de camos, es distinto puesto que está ejer-

71
persoas pero sempre que se cumpran ciendo un derecho también fundamental
dúas condicións: como es la libertad de información y la
1. Que sexa para informar dun suceso ou libertad de expresión. Por ello, la Ley Or-
acaecemento público (obxecto noticia- gánica 1/1982, en su artículo 8.2.c), permi-
ble) e te que un periódico pueda publicar foto-
grafías de personas, pero siempre que se
2. Que a imaxe dunha persoa concreta
cumplan dos condiciones:
sexa meramente accesoria e non o cen-
tro da noticia (salvo no caso de perso- 1. Que sea para informar de un suceso o
naxes públicos definidos na xurispru- acontecimiento público (objeto noticia-
dencia constitucional posterior). ble) y
2. Que la imagen de una persona concreta
sea meramente accesoria y no el centro
Para poder exercer os nosos
de la noticia (salvo en el caso de perso-
dereitos o mellor é utilizar sempre
najes públicos definidos en la jurispru-
o noso nome real
dencia constitucional posterior).
Isto non é necesario. En internet tamén
temos dereito a publicar anonimamente
ou baixo pseudónimo. Ninguén está obri- Para poder ejercer nuestros
gado a identificarse salvo para accións e derechos lo mejor es utilizar
trámites moi concretos e conforme a Lei. siempre nuestro nombre real.
Iso si, dicir que temos dereito a ser anóni- Esto no es necesario. En internet tam-
mos non implica que gocemos dun ano- bién tenemos derecho a publicar anóni-
nimato total ou de total impunidade res- mamente o bajo seudónimo. Nadie tiene
pecto do que publiquemos ou fagamos a la obligación de identificarse salvo para
través da rede. Como na vida real, todo o acciones y trámites muy concretos y con
que facemos na Rede deixa un rastro e, arreglo a la Ley.
en caso de ser necesario e en aplicación Eso sí, decir que tenemos derecho al ano-
dos instrumentos legais, podemos chegar nimato no implica que disfrutemos de un
a ser identificados e, mesmo, perseguidos anonimato total o de total impunidad res-
para a investigación de determinadas in- pecto a lo que publiquemos o hagamos
fraccións ou delitos cometidos en Inter- a través de la red. Como en la vida real,
net como, por exemplo, a publicación de todo lo que hacemos en la Red deja un
contidos ilícitos ou nocivos en prexuízo rastro y, en caso de ser necesario y en
doutras persoas. aplicación de los instrumentos legales,
puede ser que nos identifiquen e, incluso,
persigan para la investigación de deter-
Se usamos un pseudónimo e
minadas infracciones o delitos cometidos
facemos declaracións falsas ou
en internet como, por ejemplo, la publica-
vertemos insultos contra alguén
ción de contenidos ilícitos o nocivos en
que tamén usa pseudónimo, non
perjuicio de otras personas.
pode haber delito.
Ao contrario. En base ao comentado
na resposta anterior, calquera falsidade Si usamos un seudónimo y hacemos
ou insulto vertido contra outra persoa declaraciones falsas o proferimos
desde un pseudónimo ou desde o ano- insultos contra alguien que también
nimato é igualmente un delito e non se usa seudónimo, no puede haber
beneficia de ningunha impunidade total delito.
ou parcial por iso. Do mesmo xeito, aín- Al contrario. En base a lo comentado en
da que a vítima use igualmente un pseu- la respuesta anterior, cualquier falsedad o
dónimo ou sexa anónima, iso non quere insulto vertido contra otra persona des-
dicir que non exista responsabilidade. O de un seudónimo o desde el anonimato
motivo é que, detrás dese pseudónimo, es igualmente un delito y no se beneficia
hai unha persoa con dereitos que poden de ninguna impunidad total o parcial por
ser vulnerados e, por tanto, é igualmen- ello. Del mismo modo, aunque la víctima
te perseguible. O dereito á honra dunha use igualmente un seudónimo o sea anó-
persoa ten tanto unha vertente pública, nima, eso no quiere decir que no exista
a reputación da mesma na sociedade, responsabilidad. El motivo es que, detrás
como unha vertente privada, a súa dig- de ese seudónimo, hay una persona con

72
nidade e amor propio e isto último pode derechos que pueden ser vulnerados y,
ser vulnerado e afectado igualmente en por tanto, es igualmente perseguible. El
todos os casos. derecho al honor de una persona tiene
Como ben resumiu Virginia Shea, autora tanto una vertiente pública, la reputa-
norteamericana que publicou un libro so- ción de la misma en la sociedad, como
bre as primeiras regras de comportamen- una vertiente privada, su dignidad y amor
to en Internet, chamado NETiquette nos propio y esto último puede ser vulnerado
90, a primeira delas é: “Nunca esqueza y afectado igualmente en todos los casos.
que a persoa que le a mensaxe é en efec- Como bien resumió Virginia Shea, auto-
to humana con sentimentos que poden ra norteamericana que publicó un libro
ser magoados”. sobre las primeras reglas de comporta-
miento en internet, llamado “NETiquette”
en los 90, la primera de ellas es: “Nunca
Por que Facebook/Twitter/
olvide que la persona que lee el mensa-
Instagram/Google... son gratuítos?
je es en efecto humana con sentimientos
Esta é unha grande pregunta que todos
que pueden ser dañados”.
deberiamos facernos hoxe en día. O mo-
tivo é que, en realidade, non son gratuí-
tos, senón que pagamos con outra moe- ¿Por qué Facebook/Twitter/
da: os nosos datos. Os devanditos datos, Instagram/Google... son gratuitos?
grazas á “maior mentira de Internet” que Esta es una gran pregunta que debería-
comentabamos antes, extráense de ma- mos hacernos hoy en día. El motivo es
neira masiva e altamente intrusiva sobre que, en realidad, no son gratuitos, sino
nós e véndense ao mellor ofertante, li- que pagamos con otra moneda: nuestros
teralmente. datos. Dichos datos, gracias a “la mayor
Este é un modelo de negocio que está a mentira de internet” que comentábamos
imperar en Internet, grazas especialmen- antes, se extraen de manera masiva y
te á permisiva lexislación norteamericana, altamente intrusiva sobre nosotros y se
que conleva que os usuarios destas pla- venden al mejor postor, literalmente.
taformas nos convertamos, en realida- Este es un modelo de negocio que está
de, nos verdadeiros produtos que estas imperando en internet, gracias especial-
compañías venden aos seus verdadeiros mente a la permisiva legislación nortea-
clientes: os anunciantes. O Gran Irmán de mericana, que implica que las personas
Orwell está máis preto do que cremos. usuarias de estas plataformas nos con-
Para protexernos, afortunadamente está virtamos, en realidad, en los verdaderos
a lexislación europea, que recentemente productos que estas compañías venden a
estreou un novo Regulamento UE que su verdadera clientela: los y las anuncian-
entrará plenamente en aplicación o 25 de tes. El Gran Hermano de Orwell está más
maio de 2018 pero que, como interesa- cerca de lo que creemos. Para proteger-
dos, debemos coñecer e esixir, e utilizar nos, afortunadamente, está la legislación
activamente as ferramentas que nos con- europea, que recientemente ha estrena-
fire para protexernos. do un nuevo Reglamento UE que entrará
plenamente en aplicación el 25 de mayo
de 2018 pero que, como personas intere-
Se puideses dar un só consello
sadas, debemos conocer y exigir y utili-
ás familias e ao profesorado a
zar activamente las herramientas que nos
respecto da identidade dixital, cal
confiere para protegernos.
sería?
O meu consello sería o de deixar de ter
medo á tecnoloxía e de idolatrar á falsa Si pudieses dar un único consejo a
figura do nativo dixital, para realmente las familias y profesorado a respecto
tomar coñecemento dela e ensinar aos de la identidad digital, ¿cuál sería?
menores a usala dun modo responsable Mi consejo sería el de dejar de tener mie-
e con plena conciencia dos nosos derei- do a la tecnología y de idolatrar a la fal-
tos e total respecto aos alleos. Temos a sa figura del nativo o nativa digital, para
mellor ferramenta da Historia da Humani- realmente tomar conocimiento de ella y
dade, só temos que aprender e ensinar a enseñar a los y las menores a usarla de un
utilizala ben. modo responsable y con plena conciencia
de nuestros derechos y total respeto a los

73
ajenos. Tenemos la mejor herramienta de
la Historia de la Humanidad, sólo tenemos
que aprender y enseñar a utilizarla bien.

74
Fernando Suárez Lorenzo
Licenciado en Informática pola Univer- Licenciado en Informática por la Universi-
sidade da Coruña, é un dos impulsores dad de A Coruña, es uno de los impulso-
do Colexio Profesional de Enxeñaría en res del Colegio profesional de Ingeniería
Informática de Galicia (CPEIG), órgano en Informática de Galicia (CPEIG), órgano
que preside desde a súa constitución, en que preside desde su constitución, en di-
decembro de 2007. ciembre de 2007.
Desde maio de 2016 desenvolve a súa Desde mayo de 2016 desarrolla su activi-
actividade profesional na Axencia de Mo- dad profesional en la Agencia de Moder-
dernización Tecnolóxica de Galicia (AM- nización Tecnológica de Galicia (AMTE-
TEGA) da Xunta de Galicia, como xefe do GA) de la Xunta de Galicia, como jefe del
Departamento de Sistemas. Previamente, Departamento de Sistemas. Previamente,
desde 2006, traballou no Concello San- desde 2006, trabajó en el Ayuntamiento
tiago de Compostela, primeiro como xefe Santiago de Compostela, primero como
de Sistemas e Comunicacións e poste- jefe de Sistemas y Comunicaciones y
riormente como xefe de Innovación, lide- posteriormente como jefe de Innova-
rando o proxecto Smart iAgo, estratexia ción, liderando el proyecto Smart iAgo,
de Smart City nunha Cidade Patrimonio. estrategia de Smart City en una Ciudad
Actualmente é tamén vicepresidente 1º Patrimonio. Actualmente es también vi-
do Consello Xeral de Colexios de Enxeña- cepresidente 1º del Consejo General de
ría en Informática, cargo no que perma- Colegios de Ingeniería en Informática,
nece desde 2009. cargo en el que permanece desde 2009.

Un/Unha menor de 18 anos pode Un/a menor de 18 años, ¿puede


ter conta en redes sociais? tener cuenta en redes sociales?
No noso país, a idade mínima para poder En nuestro país, la edad mínima para po-
abrir un perfil nunha rede social está esta- der abrir un perfil en una red social está
blecida nos 14 anos, tal e como se recolle establecida en los 14 años, tal y como se
no Regulamento que desenvolve a LOPD recoge en el Reglamento que desarrolla
(Lei Orgánica de Protección de Datos de la LOPD (Ley Orgánica de Protección de
Carácter Persoal). Por debaixo desa ida- Datos de Carácter Personal). Por debajo
de é necesario o consentimento dos pais, de esa edad es necesario el consentimien-
das nais ou titores. Non obstante, o novo to de los padres, de las madres o tutores.
Regulamento Xeral de Protección de Da- No obstante, el nuevo Reglamento Gene-
tos (RGPD), que obrigará á actualización ral de Protección de Datos (RGPD), que
da LOPD, vixente desde 1999, establece a obligará a la actualización de la LOPD, vi-
idade mínima nos 16 anos, pero permitin- gente desde 1999, establece la edad míni-
do que os Estados Membros a fixen con ma en los 16 años, pero permitiendo que
anterioridade, aínda que sempre por riba los Estados Miembros la fijen con anterio-
dos 13 anos. Este regulamento comezará ridad, aunque siempre por encima de los
a súa aplicación o 25 de maio de 2018. 13 años. Este reglamento comenzará su
Esta situación antóllase complicada por aplicación el 25 de mayo de 2018.
dous factores: por unha banda, a compro- Esta situación se antoja complicada por
bación de idade é realmente complexa en dos factores: por una parte, la comproba-
Internet a día de hoxe, xa que son clara- ción de edad es realmente compleja en
mente insuficientes os mecanismos ac- Internet a día de hoy, siendo claramente
tuais de consulta de idade nos que unha insuficientes los actuales mecanismos de
resposta que indique menos de 14 anos consulta de edad en los que una respues-
impide o acceso (se a condición necesa- ta que indique menos de 14 años impide
ria para crear un perfil nunha rede social é el acceso (si la condición necesaria para
ter esta idade, ningún menor recoñecerá crear un perfil en una red social es tener
ter menos anos); por outra, é unha qui- esta edad, ningún menor reconocerá te-
mera esixir control paterno ou materno ner menos años); por otra, es una quime-

75
para cada decisión na Rede dun ou dunha ra exigir control paterno o materno para
adolescente do século XXI. cada decisión en la Red de un o una ado-
lescente del siglo XXI.

Todo o contido publicado


en Internet é libre. Todo el contenido publicado en
En primeiro lugar, habería que definir que Internet es libre.
é o contido libre en Internet. Poderíase En primer lugar, habría que definir qué es
definir como aquel contido ou informa- el contenido libre en Internet. Podría de-
ción que non posúe restricións legais sig- finirse como aquel contenido o informa-
nificativas en relación co dereito de uso, ción que no posee restricciones legales
redistribución e creación de versións mo- significativas en relación con el derecho
dificadas por parte de terceiras persoas. de uso, redistribución y creación de ver-
Polo tanto, hai unha diferenza importante siones modificadas por parte de terceras
en que o acceso a certos contidos sexa personas.
libre, con que o uso destes contidos teña Por tanto, hay una diferencia importante
a mesma cualificación. Por exemplo, se en que el acceso a ciertos contenidos sea
un autor ou unha autora publica unha libre, con que el uso de los mismos ten-
obra en Internet (musical, literaria…) non ga la misma calificación. Por ejemplo, si
necesariamente este contido é libre, xa un autor o una autora publica una obra en
que está suxeito ás restricións de derei- Internet (musical, literaria…) no necesaria-
tos de autoría, de modo que se quixese mente este contenido es libre, ya que está
que a publicación fose libre, tería que de- sujeto a las restricciones de derechos de
clarar de forma explícita este feito. Isto é, autoría, de modo que, si quisiera que la
por exemplo, o que ocorre coas licenzas publicación fuera libre, tendría que decla-
Creative Commons, que permiten aos au- rar de forma explícita este hecho. Esto es,
tores e ás autoras autorizar o uso da súa por ejemplo, lo que ocurre con las licen-
obra, pero manténdoa protexida. cias Creative Commons, que permiten a
los autores y a las autoras autorizar el uso
de su obra, pero manteniéndola protegida.
Cal é a diferenza entre libre
e gratuíto?
Aínda que pode parecer que son o mes- ¿Cuál es la diferencia entre libre y
mo, e de feito moita xente así o enten- gratuito?
de, son conceptos totalmente diferentes. Aunque puede parecer que son lo mismo,
Quizais a confusión proveña do uso da y de hecho mucha gente así lo entiende,
palabra inglesa “free”, que se traduciu son conceptos totalmente diferentes. Tal
por ambos os dous termos, moitas veces vez la confusión provenga del uso de la
de forma errónea. palabra inglesa “free”, que fue traducida
Que un contido sexa gratuíto o que indica por ambos términos, muchas veces de
é que non hai que pagar polo seu uso, o forma errónea.
que non implica necesariamente que sexa Que un contenido sea gratuito lo que in-
libre nos termos de liberdade explicados dica es que no hay que pagar por su uso,
anteriormente, xa que o feito da súa gra- lo que no implica necesariamente que sea
tuidade non outorga máis dereitos sobre libre en los términos de libertad explica-
os contidos en cuestión. Por outra banda, dos anteriormente, ya que el hecho de su
que algo sexa libre e nos permita a súa gratuidad no otorga más derechos sobre
redifusión ou modificación, non implica los contenidos en cuestión. Por otra par-
que non teñamos que pagar polo seu uso. te, que algo sea libre y nos permita su
Poñamos un caso práctico: podemos ac- redifusión o modificación, no implica que
ceder a unha determinada canción en In- no tengamos que pagar por su uso.
ternet, como ocorre no caso de YouTube, Pongamos un caso práctico: podemos
sen pagar por ela, pero iso non nos dá acceder a una determinada canción en In-
dereito para usala como queiramos, por ternet, como ocurre en el caso de YouTu-
exemplo para un anuncio publicitario, sen be, sin pagar por ella, pero eso no nos da
autorización do autor ou da autora. Este derecho para usarla como queramos, por
sería un exemplo de contido gratuíto pero ejemplo, para un anuncio publicitario, sin
non libre. Por outra banda, no caso libre autorización del autor o de la autora. Este

76
vs. gratuíto, alguén pode publicar unha sería un ejemplo de contenido gratuito,
aplicación con formato libre, que permite pero no libre. Por otra parte, en el caso
a súa redifusión ou modificación para a libre vs. gratuito, alguien puede publicar
súa mellora, e porén, cobrar por ela. una aplicación con formato libre, que per-
mite su redifusión o modificación para su
mejora, y, sin embargo, cobrar por ella.
Que é o software “pirata”?
Son aqueles programas ou aplicacións
que foron modificados ou distribuídos ¿Qué es el software “pirata”?
sen autorización. Exemplos de “piratería” Son aquellos programas o aplicaciones
de software poden ser a distribución de que fueron modificados o distribuidos
múltiples copias dun único software ou a sin autorización. Ejemplos de “piratería”
instalación dunha única copia en varios de software pueden ser la distribución de
equipos empregando a mesma licenza. múltiples copias de un único software o la
O problema do “software pirata” é que instalación de una única copia en varios
moitas veces a xente non é consciente equipos empleando la misma licencia.
do esforzo que supón desenvolver unha El problema del “software pirata” es que
aplicación informática e que o seu autor muchas veces la gente no es consciente
ou autora ten dereito a unha contrapres- del esfuerzo que supone desarrollar una
tación económica por parte de quen a aplicación informática y que el autor o la
utiliza. Pero tamén o “software pirata” é autora de la misma tiene derecho a una
un dos grandes perigos na actualidade, contraprestación económica por parte
xa que non hai garantías de quen o puido de quienes la utilizan. Pero también el
modificar e, por tanto, pode supor unha “software pirata” es uno de los grandes
porta de entrada a virus, troianos e outros peligros en la actualidad, ya que no hay
tipos de códigos maliciosos que poden garantías de quien lo pudo modificar y,
poñer o noso equipo en risco. Unha das por tanto, puede suponer una puerta de
principais recomendacións que se acos- entrada a virus, troyanos y otros tipos de
tuma facer no ámbito da ciberseguridade códigos maliciosos que pueden poner
é evitar este tipo de aplicativos. nuestro equipo en riesgo. Una de las prin-
cipales recomendaciones que se suele
hacer en el ámbito de la ciberseguridad
Se puideses dar un só consello ás
es evitar este tipo de aplicativos.
familias e ao profesorado a respecto
da identidade dixital, cal sería?
Que usen o sentido común. A contorna Si pudieses dar un único consejo a
dixital non é en esencia tan distinta á fí- las familias y profesorado a respecto
sica, polo tanto non son necesarios gran- de la identidad digital, ¿cuál sería?
des coñecementos tecnolóxicos para Que usen el sentido común. El entorno
poder transmitir pautas de comporta- digital no es en esencia tan distinto al físi-
mento aos rapaces e ás rapazas. Do mes- co, por tanto, no son necesarios grandes
mo xeito que aos nenos e ás nenas da conocimientos tecnológicos para poder
miña xeración nos instruían a non falar transmitir pautas de comportamiento a
con persoas estrañas, ese mesmo con- los y las jóvenes. Al igual que a los niños
sello pode darse aos e ás adolescentes y las niñas de mi generación nos instruían
actuais no uso que fan das redes sociais. en no hablar con personas extrañas, ese
O mesmo ocorre co coñecemento dos mismo consejo puede darse a los y las
amigos e das amigas dos nosos fillos e adolescentes actuales en el uso que ha-
das nosas fillas, ou con saber os lugares cen de las redes sociales. Lo mismo ocu-
aos que acoden. Cambia o medio (de fí- rre con el conocimiento de los amigos y
sico a virtual), pero a esencia do com- las amigas de nuestros hijos e hijas, o con
portamento é a mesma. saber los lugares a los que acuden. Cam-
Ese sentido común amósase tamén no bia el medio (de físico a virtual), pero la
uso que as persoas adultas facemos de esencia del comportamiento es la misma.
Internet e que serve de exemplo para os Ese sentido común se muestra también
rapaces e as rapazas: se un pai ou unha en el uso que las personas adultas hace-
nai publica contidos dos seus fillos e das mos de Internet y que sirve de ejemplo a
súas fillas desde a infancia de forma indis- los y las jóvenes: si un padre o una madre
criminada, como pasa con certa frecuen- publica contenidos de sus hijos o hijas

77
cia, dificilmente vai poder establecerlles desde su infancia de forma indiscrimina-
regras con certos límites no futuro. da, como pasa con cierta frecuencia, difí-
Polo tanto, é fundamental que familias cilmente va a poder establecerles reglas
e educadores ou educadoras perdan o con ciertos límites en el futuro.
medo á tecnoloxía e saiban establecer Por tanto, es fundamental que familias
unha relación de confianza e proximida- y educadores o educadoras pierdan el
de para poder ser a primeira referencia miedo a la tecnología y sepan establecer
ante calquera risco ou comportamento una relación de confianza y cercanía para
perigoso, xa que a súa experiencia vital poder ser la primera referencia ante cual-
como adultos e adultas é moito máis im- quier riesgo o comportamiento peligroso,
portante do que pensan e dos propios ya que su experiencia vital como adultos
coñecementos técnicos. Temos que ser y adultas es mucho más importante de lo
conscientes que nin os profesionais e as que piensan y de los propios conocimien-
profesionais do sector da informática so- tos técnicos. Tenemos que ser conscien-
mos quen de competir coa capacidade tes de que ni las personas profesionales
de actualización dos nosos e das nosas del sector de la informática somos quien
menores, e que Internet e as redes sociais de competir con la capacidad de actua-
están aquí para quedar e cada vez terán lización de nuestros y nuestras menores,
maior uso. Por todo isto o que temos as y que Internet y las redes sociales están
persoas adultas é outro tipo de habilida- aquí para quedarse y cada vez tendrán
des que son fundamentais para mitigar os mayor uso. Por todo esto, lo que tenemos
riscos e evitar situacións perigosas que las personas adultas es otro tipo de habi-
debemos saber aproveitar. lidades que son fundamentales para mi-
tigar los riesgos y evitar situaciones pe-
ligrosas que debemos saber aprovechar.

78
Índice de preguntas
Que é o sexting? / 4, 42 ¿Qué es el sexting? / 4, 42
Os proxenitores poden controlar as contas en redes Los progenitores pueden controlar las cuentas en redes
sociais e o correo electrónico/servizo de mensaxes dos sociales y el correo electrónico/servicio de mensajería
seus fillos e fillas / 4 de sus hijos e hijas / 4
É malo coñecer xente por Internet? / 4, 40 ¿Es malo conocer gente por Internet? / 4, 40
Que é a netiqueta e cales son as súas regras básicas? ¿Qué es la netiqueta y cuáles son sus reglas básicas? /
/ 5, 20 5, 20
Se puideses dar un só consello ás familias e ao Si pudieses dar un único consejo a las familias y
profesorado a respecto da identidade dixital, cal sería? profesorado a respecto de la identidad digital, ¿cuál
5, 9, 14, 16, 23, 27, 32, 37, 41, 46, 51, 55, 59, 66, 69, 73, 77 sería? / 5, 9, 14, 16, 23, 27, 32, 37, 41, 47, 51, 55, 59, 66,
Cales son os riscos de estafa actuais en Internet e 69, 73, 77
como podemos previlos? / 7 ¿Cuáles son los riesgos de estafa actuales en Internet y
Que son os virus informáticos e como podo cómo podemos prevenirlos? / 7
defenderme deles? / 7 ¿Qué son los virus informáticos y cómo puedo
Como é un contrasinal seguro? Que trucos podo defenderme de ellos? / 7
utilizar para xerar e manter contrasinais seguros? / 8 ¿Cómo es una contraseña segura? ¿Qué trucos puedo
Que é a suplantación de identidade en Internet e que utilizar para generar y mantener contraseñas seguras?
consecuencias ten? / 8 /8
Que son as redes P2P e como funcionan? Todo o que ¿Qué es la suplantación de identidad en Internet y qué
circula nelas é libre. É gratuíto? / 9 consecuencias tiene? / 8
As cousas que subimos ás redes sociais como ¿Qué son las redes P2P y cómo funcionan? ¿Todo lo
Facebook ou Twitter son privadas, porque só as poden que circula en ellas es libre? ¿Es gratuito? / 9
ver as persoas que designamos / 10 Las cosas que subimos a las redes sociales como
Un/Unha menor non pode mercar nada por Internet Facebook o Twitter son privadas porque solo las
e, de o facer, a empresa está obrigada a devolverlle o pueden ver las personas que designamos / 10
diñeiro / 11 Un/a menor no puede comprar nada por Internet y,
Que é un/unha prosumidor/a? Por que hai que si lo hace, la empresa está obligada / a devolverle el
aprender a xestionar a nosa actuación como dinero / 11
prosumidores/as? / 12, 39 ¿Qué es un/a prosumidor/a? ¿Por qué hay que
Como se respectan os dereitos de propiedade aprender a gestionar nuestra actuación como
intelectual en Internet? / 12 prosumidores/as? / 12, 39
Por que é importante acompañar os nosos fillos e as ¿Cómo se respetan los derechos de propiedad
nosas fillas nas redes e na contorna dixital? / 15 intelectual en Internet? / 12
Cal é o modelo ideal para aprender a manexarse en ¿Por qué es importante acompañar a nuestros hijos y a
contornas dixitais? / 15 nuestras hijas en las redes y en el entorno digital? / 15
Que habilidades de futuro relacionadas coa identidade ¿Cuál es el modelo ideal para aprender a manejarse en
dixital debería dominar a mocidade? / 16 entornos digitales? / 15
Que é a identidade dixital e o personal branding? ¿Qué habilidades de futuro relacionadas con la
Como se xestiona de xeito eficaz? / 18 identidad digital debería dominar la juventud? / 16
Que é a infoxicación? Como se debe contrastar a ¿Qué es la identidad digital y el personal branding?
información en Internet? / 19, 31 ¿Cómo se gestiona de manera eficaz? / 18
Que é o karma en Internet? Como funcionan os ¿Qué es la infoxicación? ¿Cómo se debe contrastar la
sistemas baseados na reputación? / 22 información en Internet? / 19, 31
Como debería ser o uso dos dispositivos móbiles nos ¿Qué es el karma en Internet? ¿Cómo funcionan los
centros educativos? / 24, 28 sistemas basados en la reputación? / 22
Por que é importante formar cidadáns dixitalmente ¿Cómo debería ser el uso de los dispositivos móviles en
competentes? / 25, 43 los centros educativos? / 24, 28
Que posibilidades dá Internet para o crecemento do ¿Por qué es importante formar ciudadanos y
alumnado como persoas a nivel persoal e profesional? ciudadanas digitalmente competentes? / 25, 43
/ 25, 30 ¿Qué posibilidades da Internet al crecimiento
Que están a supor as tecnoloxías dixitais na vida das del alumnado como personas a nivel personal y
persoas con diversidade funcional? / 26 profesional? / 25, 30
Como é posible axudar a outros a través de Internet. ¿Qué están suponiendo las tecnologías digitales en la
Que medios de participación social existen? / 26 vida de las personas con diversidad funcional? / 26
Cal é o mellor modo de previr condutas nocivas en ¿Cómo es posible ayudar a otras personas a través de
Internet? / 34 Internet? ¿Qué medios de participación social existen?
/ 26
En Internet, existen as fronteiras? / 35
¿Cuál es el mejor modo de prevenir conductas nocivas
en Internet? / 34
En Internet, ¿existen las fronteras? / 35

79
Que debemos facer de atoparmos contido non ¿Qué debemos hacer si encontramos contenido
axeitado (pedofilia, incitación ao odio, violencia inapropiado (pedofilia, incitación al odio, violencia
extrema...) en Internet? / 36 extrema...) en Internet? / 36
Por que Facebook/Twitter/Instagram/Google... son ¿Por qué Facebook/Twitter/Instagram/Google... son
gratuítos? / 39, 73 gratuitos? / 39, 73
Todo o contido publicado en Internet é libre / 40 Todo el contenido publicado en Internet es libre / 40
Como teño que actuar se o meu fillo/a é un/unha ¿Cómo tengo que actuar si mi hijo/a es un
ciberacosador/a? / 44, 54, 64 ciberacosador/a? / 44, 54, 64
O efecto de grupo é moi importante en redes e pode El efecto de grupo es muy importante en redes y
facer que calquera situación se nos vaia das mans. Que puede hacer que cualquier situación se nos vaya de las
medidas podemos tomar para evitalo? / 45 manos. ¿Qué medidas podemos tomar para evitarlo? /
Cales son os riscos de estafa actuais en Internet e 45
como podemos previlos? / 50 ¿Cuáles son los riesgos de estafa actuales en Internet y
Como podemos saber se unha páxina web ou servizo é cómo podemos prevenirlos? / 50
seguro? / 50 ¿Cómo podemos saber si una página web o servicio es
Que é o phishing? / 51 seguro? / 50
Cal é a diferenza entre un hacker e un cracker? / 51 ¿Qué es el phishing? / 51
Son seguras as wifi públicas? / 51 ¿Cuál es la diferencia entre un hacker y un cracker? / 51
Que uso dos dispositivos electrónicos ou de Internet se ¿Son seguras las wifi públicas? / 51
considera excesivo ou problemático? / 53, 63 ¿Qué uso de los dispositivos electrónicos o de Internet
Que consellos de seguridade en Internet deberían se considera excesivo o problemático? / 53, 63
seguir todas as familias? / 56 ¿Qué consejos de seguridad en Internet deberían
A partir de que idade é recomendable que os/as seguir todas las familias? / 56
menores teñan móbil? / 57 ¿A partir de qué edad es recomendable que los/las
De sermos coidadosos/as é posible controlar o que menores tengan móvil? / 57
subimos a Internet e retiralo cando queiramos / 57 Si somos personas cuidadosas es posible controlar lo
É bo que as rapazas e os rapaces teñan o seu propio que subimos a Internet y retirarlo cuando queramos /
ordenador? De teren ordenador, que consellos 57
deberíamos seguir como pais e nais? / 58 ¿Es bueno que los/las jóvenes tengan su propio
As nenas e os nenos que naceron despois da ordenador? Si tienen ordenador, ¿qué consejos
popularización dos ordenadores, son nativas e nativos deberíamos seguir como padres y madres? / 58
dixitais? / 58 Los niños y niñas que nacieron después de la
A que idade pode un/unha menor ter WhatsApp/Line/ popularización de los ordenadores, ¿son nativos y
Telegram? / 61 nativas digitales? / 59
Que é o grooming? / 62 ¿A qué edad puede un/a menor tener WhatsApp/Line/
Telegram? / 61
Como integramos o consumo de contidos dixitais
nunha infancia saudable? / 68 ¿Qué es el grooming? / 62
Cando debe preocuparse unha familia ou o ¿Cómo integramos el consumo de contenidos digitales
profesorado por un posible uso abusivo de Internet? / en una infancia sana? / 68
69 ¿Cuándo debe preocuparse una familia o el
Que axuda poden ofrecer os servizos de saúde cando profesorado por un posible uso abusivo de Internet? /
as familias ou os centros detectan que a contorna 69
dixital pode causar problemas ao alumnado? / 69 ¿Qué ayuda pueden ofrecer los servicios de salud
A imaxe persoal (propia imaxe) está protexida polo cuando las familias o los centros detectan que el
dereito á intimidade? / 70 entorno digital puede causar problemas al alumnado?
/ 69
A lei de protección de datos española, como se vincula
coas políticas de privacidade? / 70 ¿La imagen personal (propia imagen) está protegida
por el derecho a la intimidad? / 70
Calquera persoa pode subir a internet unha foto nosa
sempre que non nos etiquete? E se nos etiqueta? La ley de protección de datos española, ¿cómo se
vincula con las políticas de privacidad? / 70
E cando se sobe a un xornal? / 70
¿Cualquier persona puede subir a Internet una foto
Para poder exercer os nosos dereitos o mellor é utilizar nuestra siempre que no nos etiquete? ¿Y si nos
sempre o noso nome real / 72 etiqueta? ¿Y cuando se sube a un periódico? / 71
Se usamos un pseudónimo e facemos declaracións Para poder ejercer nuestros derechos lo mejor es
falsas ou vertemos insultos contra alguén que tamén utilizar siempre nuestro nombre real / 72
usa pseudónimo, non pode haber delito / 72
Si usamos un seudónimo y hacemos declaraciones
Un/Unha menor de 18 anos pode ter conta en redes falsas o proferimos insultos contra alguien que también
sociais? / 75 usa seudónimo, no puede haber delito / 72
Todo o contido publicado en Internet é libre / 76 Un/a menor de 18 años, ¿puede tener cuenta en redes
Cal é a diferenza entre libre e gratuíto? / 76 sociales? / 75
Que é o software “pirata”? / 77 Todo el contenido publicado en Internet es libre / 76
¿Cuál es la diferencia entre libre y gratuito? / 76
¿Qué es el software “pirata”? / 77

80
900 116 117

O Instituto Nacional de Ciberseguridade El Instituto Nacional de Ciberseguridad (IN-


(INCIBE), ten activada unha liña de asisten- CIBE), tiene activada una línea de asistencia
cia telefónica 900 116 117 para resolver as telefónica 900 116 117 para resolver las dudas
dúbidas e conflitos que habitualmente xor- y conflictos que habitualmente surgen en el
den no uso de Internet e as tecnoloxías por uso de Internet y las tecnologías por parte
parte de nenos e nenas, adolescentes e os de niños y niñas, adolescentes y sus padres
seus pais e nais. y madres.
Esta liña de asesoramento telefónico está Esta línea de asesoramiento telefónico está
atendida por expertos en psicoloxía, seguri- atendida por expertos en psicología, segu-
dade das tecnoloxías e cuestións legais. As ridad de las tecnologías y cuestiones lega-
chamadas atenderanse en horario de 10:00 les. Las llamadas se atenderán en horario de
a 20:00 horas de luns a venres e de 10:00 10:00 a 20:00 horas de lunes a viernes y de
a 14:00 horas os sábados. Ademais, durante 10:00 a 14:00 horas los sábados. Además,
as 24 horas do día, os usuarios poden remitir durante las 24 horas del día, los usuarios
dúbidas e consultas ao enderezo de correo pueden remitir dudas y consultas a la direc-
electrónico ayuda@is4k.es. ción de correo electrónico ayuda@is4k.es.
Este servizo, de carácter confidencial e gra- Este servicio, de carácter confidencial y gra-
tuíto, proporciona á menores asistencia so- tuito, proporciona a la menores asistencia
bre calquera consulta relacionada co uso sobre cualquiera consulta relacionada con
seguro e responsable de Internet e os seus el uso seguro y responsable de Internet y
riscos como poden ser os conflitos sobre sus riesgos como pueden ser los conflictos
privacidade e reputación, o ciberbullying, o sobre privacidad y reputación, el ciberbull-
uso excesivo, contidos e contactos inapro- ying, el uso excesivo, contenidos y contac-
piados, comunidades perigosas, así como tos inapropiados, comunidades peligrosas,
cuestións sobre protección de dispositivos, así como cuestiones sobre protección de
virus ou fraudes, entre outros. dispositivos, virus o fraudes, entre otros.
Xunto a nenos e adolescentes, tamén po- Junto a niños y adolescentes, también po-
derán facer chamadas pais, educadores e drán hacer llamadas padres, educadores y
profesionais do ámbito do menor e atopar profesionales del ámbito del menor y en-
axuda para facer fronte a calquera circuns- contrar ayuda para hacer frente a cualquier
tancia que poida xurdir en relación ao uso circunstancia que pueda surgir en relación al
de Internet. uso de Internet.

81
Do mesmo xeito que todas as persoas ne- Al igual que todas las personas necesitamos
cesitamos desenvolver as nosas competen- desarrollar nuestras competencias para ma-
cias para manexarnos no medio físico e so- nejarnos en el medio físico y social, también
cial, tamén precisamos ser quen de acadar es necesario poder alcanzar plena autono-
plena autonomía para levar a cabo o noso mía para llevar a cabo nuestro proyecto vi-
proxecto vital no mundo dixital. A xestión tal en el mundo digital. La gestión de nues-
da nosa identidade dixital, de quen somos tra identidad digital, de quién somos para
para os demais nas redes, quen queremos los demás en las redes, quién queremos ser
ser e como percibimos e somos percibidos, y cómo percibimos y somos percibidos, re-
require que os máis novos conten co apoio quiere que los más jóvenes cuenten con el
e o acompañamento que normalmente apoyo y el acompañamiento que normal-
prestamos nas contornas físicas. Pero can- mente prestamos en los entornos físicos.
do falamos de contornas dixitais, tan efé- Pero cuando hablamos de entornos digi-
meras e cambiantes, familias e profesorado tales, tan efímeros y cambiantes, familias y
atopámonos con dúbidas. profesorado nos encontramos con dudas.
No marco da Estratexia Galega de Convi- En el marco de la Estrategia Gallega de Con-
vencia 2015-2020 (Educonvives.gal), da vivencia 2015-2020 (Educonvives.gal), de la
man de expertos de recoñecido prestixio mano de expertos de reconocido prestigio
tanto nos seus ámbitos de coñecemento tanto en sus ámbitos de conocimiento como
como na contorna dixital, abórdanse as dú- en el entorno digital, se abordan las dudas
bidas máis comúns que tanto familias como más comunes que tanto familias como pro-
profesorado ou mesmo o alumnado ten ao fesorado o incluso el alumnado tiene al res-
respecto de cuestións que teñen que ver pecto a cuestiones que tienen que ver con la
coa xestión da identidade dixital. gestión de la identidad digital.

• Que é unha conexión segura? • ¿Qué es una conexión segura?


• Como podemos exercer unha cidadanía • ¿Cómo podemos ejercer una ciudadanía
activa e participativa en Internet? activa y participativa en Internet?
• Que é o sexting? • ¿Qué es el sexting?
• É certo que en Internet non hai fronteiras? • ¿Es cierto que en Internet no hay
fronteras?

... así ata 50 preguntas respondidas con ri-


gor pero cunha linguaxe clara e cercana. ... así hasta 50 preguntas respondidas con
Porque todos podemos e debemos ser rigor pero con un lenguaje claro y cercano.
quen de ter unha identidade dixital coa que Porque todos podemos y debemos ser ca-
nos sintamos a gusto. paces de tener una identidad digital con la
que nos sintamos a gusto.

También podría gustarte