Está en la página 1de 19

ATUQMANTAWAN WALLATAMANTAWAN (Hawari)

Huk p’unchawsi wallata irqinkuna chupaykusqa qucha patapi puriykachaq kasqa. Mama
atuqtaqsi, wallatata irqinkunatawan munapayaspa qhawasqa. Chaymantas, mama wallataman
chimpaykuspa, kayhinata rimapayaykun: _Mamay wallata, ¡Ama hinachu kay!. Willariway.
¿Imaraykutaq wawachaykikunaq chakin munay pukaniraq?. Wallatataq, pay tukusqallaña,
atuqta nin: _Wawachaykunaq pukaniraq chakichankunaqa, pari hallp’api, thullpa ukhupi
wathiyasqaraykun. Qampis uñachaykikunata, munay chakichayuq kanankupaq wathiyarquy;
t’uqyaqtintaq: ¡ay!, ¡ay!, ¡ay! nispa ninki. Atuqqa kusisqas: chhiqachá nispa wasinman,
phawaylla kutin. Hinas uñankunata, pari hallp’a thullpa ukhupi wathiyarqun, t’uqyaqta
uyarispataq _¡ay!, ¡ay!, ¡ay! nispa nisqa. Hinas, h u r n uma n t a u ñ a n k u n a t a y a n a l l a t a
ñ a h u r q u s q a ; mancharikuymantas atuqqa qhaparin hinamanta nin _¡Maypitaq chay
wallatari! nispa qucha patata utqalla purin. Wallataqa atuqta rikuspas qucha chawpiman
waykuytakusqa. Hinas atuqqa wallatata hap’iyta munaspa unuta upyayta qallarin, sinchi
muqch’isqanmantas wañuyninta tarin. Kayhinatas wallataqa, atuqta q’uqaykusqa.

CUENTO DE EL ZORRO Y LA HUALLATA

(Cuento)Cierto día, una huallata seguida por sus polluelos caminaba orgullosapor la orilla de
una laguna.La mamá zorra admirada, observaba la belleza de la huallata y suspolluelos desde
lejos. Acercándose a la mamá huallata le conversóde la siguiente manera: _Señora huallata,
por favor, dígame ¿Por qué las patitas de sus pollitos son tan coloraditas?.La huallata llena de
orgullo respondió: _Las patitas de mis hijitosson tan coloraditas porque yo las he tostado en
ceniza y fuegodentro de un horno. Tú también hornea a tus hijos, para que suspiececitos sean
coloraditos. Cuando escuches que revientan vas adecir: ¡ay!, ¡ay!, ¡ay!.La zorra creyendo que
era cierto regresó corriendo a su casa yhorneó a sus cachorros y cuando el fuego crepitaba,
ella decía_¡ay!, ¡ay!, ¡ay!, tal como había sido instruida por la huallata. Pero alsacarlas del
horno los cachoritos se encontraban completamentechamuscados; la zorra lanzó un alarido de
susto e inmediatamentese echó a buscar a la huallata, diciendo: _¿Dónde está esa huallata?Y
corrió hacia la laguna en su búsqueda. La huallata al verla se fue alcentro de la laguna. La zorra
queriendo atrapar a la huallatacomenzó a beber el agua de la laguna y de tanta boconada de
aguamurió. Así, de esta manera, la huallata se burló de la mamá zorra.

EN QUECHUA
SISICHAMANTA

Huk kutis huk sisicha hatun mayuta chimpayta munasqa. Chaysi chakata mana tariyta atispa
huk sacha rapipi chimpayta qallarisqa. Ña rapi puririchkaptinsi, huk kurucha rikurquspa nisqa:

- manam sacha rapillapiqa kay hatun mayu chimpayta atiwaqchu. aswanqa haku kusi kusichapa
wasinta, paymi yanapawasunchik, nispa.

Chaysi kusi kusichaqa wasinta risqaku. Payqa llikatas awachkasqa.

- kusi kusicha hatun mayuta mana chimpayta atinikuchu, ¿manachu yanapariwankikuman? -


nispa kuruchaqa nisqa.

Kusa, kusa, haku arí, chayqa qamkunawan kuska llamkarqusun – nisqa kusi kusichaqa.

Chaysi, kimsantinkumanta, mayu patapi qurakunatamanta arwispa, kusi kusipa llikanmanta


chaka rurayta qallarisqaku.

Chay chakata tukurquspataqsi, sisichaqa hatun mayuta chimpasqa.

FABULA DE LA HORMIGUITA

Dice había una vez, una hormiguita que quería cruzar un gran rio. Pero al no encontrar un
puente empezó a cruzar en la hoja de un árbol.

Después de empezar a cruzar, la vio un gusanito y le dijo: No podrás cruzar el rio solo en una
hoja, más bien vamos a la casa de la arañita, ella podrá ayudarnos, le dijo.

Excelente, bueno vamos, entonces la arañita les dijo: trabajemos juntos.

Entonces entre los tres empezaron a unir arbustos con la telaraña para hacer un puente.

Luego de terminar de construir el puente la hormiguita pudo cruzar el puente.

Poema quechua
Ay amarillo, amarillito, amarilleando

Wasichaykita Traducido
ashuykachillaway
manaya masta Ay amarillo,
amarillito,
kutimusaqchu.
Wasikimantan por qué te estarás
amarilleando.
urqumurqayki
usak tukusqan ¿Cómo yo no
me amarillo
llikllachayuqta.
a pesar que yo
te quiero tanto?
Lengua Aymara

Poesía YUYAYCHAY   SIEMPRE SÉ HUMILDE 


Cheqaq maki t’aqllayta chaskiyunki Cuando recibas los aplausos del
chayqa;  premio; 
Hinaspa hilp’uyniykipi q’apayninta Y sientas el sabor de lo que significa el
chaskiqtiyki,  triunfo, 
Aswanmi kallpayuq uyarinatan Deben sonar también muy fuerte en tus
uyarinayki...  oídos.... 
Qollosqaykirayku llapa runaq Las risas que provocaron tus fracasos, 
asikuyninta yuyaspayki, ,  El rumor que con sorna mereció tu
Wijch’ukuyniyki qepaykipi chansawan caída. 
sifsikachakunata,  Trayendo todo ese recuento a tu
Yuyayniykiman chay q’ala memoria, 
kausayniykita apamuspataqmi,  no debes ser como aquella veleta
Qorimanta ruwasqa laphara hinachu dorada, 
kanayki,  del inmenso edificio, que se avista
chikanakaray wasipatapi karumanta desde lejos... 
qhawarikuq …  que por mucho que brille y por alto que
k’anchayniyoq, hinaspa hatunkaray esté, 
sayayniyoq kaspapas  No tiene solidez como arquitectura de
Ichaqa manan chuchuchu llut’ayninqa la obra. 
kanqa.  Debes ser como un viejo sillar o
Kanaykin wasi ruwaypaq chuchu rumi ladrillo, 
hinan,  oculto en los cimientos, bajo tierra o
Pachanpi pakasqa, allpa utaq rumi concreto... 
pachapipuni...  donde nadie te vea... 
mana piqpa rikusqan...  pero, sabiendo que por ti no se
Ichaqa, mana wasi thunikuyninta derrumbará el edificio. 
yachaspipuni.  La humildad es uno de los caminos
Sumaq sonqo kaymi ñan allillamanta para llegar... 
chayanapaq...  A conquistar la paz de nuestra alma. 
Nunanchis thaj kausananpaq. 
Lengua aymara

VENDAVAL DE SUEÑOS

Uraqinkir taqit jach’a khunu qullur TRADUCIDO


sarañ muniristha
munsmaw sasin arch’ukiniñataki, Quisiera ir 
taqi uraqpacha yatiñapataki. a la montaña más alta del mundo 
Jumar munatax yatisin para gritar que te quiero,
jan khithis munkitan ukasti, para que se entere todo el mundo.
jumar muñan yatisinx,
Y si nadie me ha de querer
janiw khithirus munkäti.
Uraqinkir taqpach panqaranak por saber que te quiero,
apthapiñ muniristha por saber quererte, 
panqar ayruñawjam q’aphinchañataki, a nadie he de querer.
taqi uraqpach jumjamañ munañapataki.
Jumar munatax yatisin Quisiera recoger
jan khithis arxaykitan ukasti, todas las flores del mundo 
jumar munañ yatisinx,
para perfumar tu jardín,
janiw munasiñat khithirus arxaykäti.
Uraqinkir taqpach lamar qutanak para que te envidie todo el mundo.
tuynaqañ muniristha Y si nadie me ha de hablar
munasiñaxat lup’iñataki, por saber que te quiero,
uraqisamp chik lup’iñataki. por saber quererte 
Jumar munatax yatisin de amor a nadie he de hablar.
jan khithis uñtankitan ukasti,
jumar munañ yatisinx,
janiw munasiñamp khithirus uñtkäti. Quisiera navegar 
Laqampunkir taqpach warawaranak todos los mares del mundo 
jikxatañ muniristha para pensar en tu amor,
utama qhant’ayañataki, para pensar con nuestro mundo.
uraqpach muspharañapataki. Y si nadie me ha de mirar
Jumar munatax yatisin por saber que te quiero,
jan khithis samkkitan ukasti,
por saber quererte,
jumar munañ yatisinx
janiw khithilaykus samkx wayraptaykäti. con amor a nadie he de mirar.
Quisiera alcanzar
todas las estrellas del mundo
para iluminar tu hogar,
para que se asombre todo el mundo.
Y si nadie me ha de soñar
por saber que te quiero,
por saber quererte, 
a vendavales por nadie he de soñar. 
QUECHUA DIALOGO

DIALOG = DIALOGO ¿De dónde es Ud. Sr.?


Maymantataq kanki taytay?
Where do you come from Sir? Yo soy de Los Estados Unidos.

Estados Unidosmantan kani


¿A dónde va?
I'm from the The United States. Cuzco.
Maytataq rinki? Estoy yendo a Cuzco.

Where are you going?


Cusco?
Qosqotam rishiani. ¿Cuántos días va a estar en el Cusco?
I'm going to Cuzco.
Sólo una semana estaré allá. ¿Ya
Hayk'a p'unchautaq qosqopi kayllanki?
encontró un hotel?
How many days are you staying in Todavía, sigo buscando.
Cusco?
Uk semanallam chaypi kasaq.
I'll only be there for one week.
Samakuna wasita tarirunkiña?
Have you already found a hotel?
Manaraqmi, maskashianiraqmi.
Not yet, I'm still looking.
Dialogo en ashanika
Sisa Kikinka maymantatak kanki
Rimanakuy – Diálogo
¿De dónde es usted?

Antonio Imanalla mashiHola amiga Puliza llaktamantami kani.

Kikinka

Soy de Puliza,
Sisa Alli puncha mashi Buenos
días ¿y usted?

Antonio Kikinka imanallatak Antonio Otavalo llaktamantami kani


kanki¿ Cómo está usted?
Soy de Otavalo.

Sisa Allimi Kani

Estoy bien

Antonio Kikinka imashutitak kanki}

¿Cómo se llama usted?

Sisa Ñukapak shutika Sisami


kan.Kikinka

Mi nombre es Sisa,

¿Y usted?

Antonio Ñukapak shutika Antoniomi


kan

Mi nombre es Antonio
Aymara EL VIENTO Y EL SOL

THAYAMP INTIMPI En cierta ocasión, el viento y el sol


apostaron para saber cuál de los dos era el
Mä Kutix thayamp intimpixa, khithis wali más fuerte.
ch’amani uk yatiñatakiw yant’asipxäna. Uka
pachax mä jaqiw jaya thakhinjam En aquel preciso instante un hombre a lo
uñstanïna. Ukhamasti thayax akham sasaw largo del camino. Entonces el viento dijo:
säna:
-¿Ves aquel hombre con su capa? Quien
-khä isimp awayrantasit jaq uñjtati? logre quitársela será el vencedor.
Khititix isip aparani ukaw atipt’irïni.
El viento probo primero y soplo como el
Thayaw nayaraqatax yant’äna, Ukhamax huracán. El hombre, para defenderse, se
jupax ch’aska wayrjamaw phust’äna. abrigo mejor y, cuanto más fuerte soplaba,
Ukhamapanx chacha jaqixa, thayat tato más se sujetaba la capa.
jark’aqasiñatakix juk’ampiw isimpix
isintasïna, juk’amp thaya phust’ipanx El viento, totalmente desalentado, dejo de
soplar. El sol entonces, sin hacer ruido,
juk’ampiw isip katuntasïna.
envió cálidos rayos con más ardor que
Thayax wali qaritaxasax janiw juk’amp nunca.
phust’xänti, Ukhamasti, intix amukiw jan
unxtasin wali ch’isi lupi lupt’äna. El hombre empezó a sudar, y no pudiendo
resistir el calor, se quitó la capa. Entonces
Chachax jump’iñrak qalltäna, jan juk’amp el sol fue declarado vencedor.
junt’unkxañatakix isipaw apsusïna.
Más vale maña que fuerza.
Ukhamatw intix thayar atipjäna.

Ch’ikhïñaw ch’amat sipans wakiskiri.

FRASES EN AYMARA
1. Munsmawa  13. JAMUQANAKA (imágenes,
TE AMO, TE QUIERO memes)

2. Jumampi nayampi 
TÚ Y YO

3. Wal munsma 
TE AMO MUCHO, TE QUIERO
MUCHO

4. Jumatjam llakistha (jumatjam


llakista) 
TE EXTRAÑO, TENGO PENA
POR TI, ME PREOCUPO POR
TI, TENGO NOSTALGIA POR TI,
ME SIENTO TRISTE POR TI

5. Jumat llakistha (jumat llakista)


TENGO PENA DE TI, ME
PREOCUPO DE TI

6. Jan jumäsm ukax janiw jakkiristti,


jan jumasmax janiw jakkiristti 
SIN TI NO VIVIRÍA, SI NO
FUERAS TÚ NO VIVIRÍA

7. Taqi chuymaw munsma 


TE QUIERO DE TODO
CORAZÓN, TE AMO DE TODO
CORAZÓN (diferente a "Taqi
chuymajampiw munsma" = TE
QUIERO CON TODO MI
CORAZÓN, TE AMO CON TODO
MI CORAZÓN) 

8. Jiwakïtawa 
ERES BONITO (A), ERES
HERMOSO (A), ERES LINDO
(A) 

9. Jiwakipinïtawa (jiwakipunïtawa) 
BONITO (A) SIEMPRE ERES,
HERMOSO SIEMPRE ERES,
LINDO SIEMPRE ERES

10. Wiñayatakiw munsma 


TE QUIERO PARA SIEMPRE, TE
AMO PARA SIEMPRE 

11. ¿Jamp'att'irismati? 
¿TE PUEDO BESAR? 

12. ¿Qhumantirismati? 
¿TE PUEDO ABRAZAR?
MARUSU
WARURU

Masuru
waruru jay
Sunilu manjastway Ayer y antes de ayer

Jilatanhawa alfirisaw sipana Estaba en la puna

puli puli purta Al saber que mi hermano era alférez

Me vine volando

Masuru waruru jay

Suni patjakastway Ayer y ante de ayer

Jilatanhawa alfirisa sipana Estaba en la puna

Jala jala purta Al saber que mi hermano era alférez

Me vine rodando

puli puli purta

Jala jala purta Me vine volando

puli puli purta Me vine rodando

Jala jala purta Me vine volando

Me vine rodando

AYER
Y ANTEAYER
CHAYNALLATAQMI WAQAN NINKI YD
Altun pawaq siwar qinti Picaflor esmeralda que vueltas alto
Picaflor dorado que vueltas alto
altun pawaq quri qinti, lleva mi carta
cartachayta apapuway

yanachallayman entregaykuy.

Waqanqachus manañachus,

Illakinqachus manañachus.

Waqaykunqa chaypachaqa,

chaynallataqmi waqan ninki,

chaynallataqmi llakin ninki.

Altun pawaq siwar qinti

altun pawaq quri qinti

cartachayta apapuway

yanachallayman entregaykuy.

ACHKATA MUCHAWAI

Duran
Y DICES QUE TAMBIEN LLORA ASI Muchawai
Achka muchaita
Icha kunan tutallaña
Picaflor esmeralda que vueltas alto Tupallanchikman
Picaflor dorado que vueltas alto Muchawai,
lleva mi carta Achka muchaita
entrega a mi amada(o) Chinkaruikitam manchani
musujllamanta
Aún llorará? o ya no?
bis
Aún estará triste? o ya no?
si llorara, Wajtallaipi jatallispai
dile que yo lloro igual, Sumaj ñawikipi
dile que yo me entristezco igual, rikukunaipaj
Ichapas pajarin mincha
Karupiña kasaj Como si fuera esta noche
Janmanta karu La última vez
Muchawai, Bésame,
Bésame mucho
Achka muchaita
Que tengo miedo perderte
Icha kunan tutallaña perderte otra vez
Tupallanchikman bis
Muchawai, Quiero tenerte muy cerca
Achka muchaita Mirarme en tus ojos
Manchakullanim chinkaita Verte junto a mi
wailluytukuita Piensa que tal vez mañana
Yo ya estaré lejos
bis
Muy lejos de tí
Bésame,
Bésame mucho
Como si fuera esta noche
La última vez
Bésame,
Bésame mucho
Que tengo miedo perderte
perderte después
bis

Bésame

LENGUA

BÉSAME MUCHO CASHINAHUA Y ESPAÑOL


RELOJ
PACHAYUPAJ
No marques las horas
Sayai Porque voy a enloquecer
Pachayupajchallai Ella se ira para siempre
umaitam chinkaruiman Cuando amanezca otra vez
Wiñaipajmi ripukunja nomás
Achikiaramuptinja nos queda esta noche
Kai Para vivir nuestro amor
tutallañam jepan Y tu tic tac me recuerda
Waillurikunaikupaj Mi irremediable dolor
Tiktakniki yuyachiwan Reloj
Mam jampiyuj nanayta Deten tu camino
Sayai Porqur mi vida se apaga
Pacha yupakuita Ella es la estrella que alumbra mi
Kausaitam atiymanñachu ser
Paimi ñojapaj kanchij chaskallai Yo sin su amor no soy nada
Wailluillanwanmi kausani Deten
Takiai el tiempo en tus manos
Makipi pachata Haz esta noche perpetua
ama tuta tukunampaj Para que nunca se vaya de mi
ama illaspa sajiwanampaj Para que nunca amanezca
amaraj achikianampaj (bis tukuipaj) bis
bis
LENGUA COCAMA Y ESPAÑOL

(COMPADRITO GALLINACITO…

KUMBARIKIRA URUPUKIRA
(Compadrito Gallinacito…

Mi Compadrito Se Ha Perdido…
KUMBARIKIRA URUPUKIRA
De Día No Aparece…
TSA KUMBARI UTSU UKAIMA
Mi Compadrito Gallinacito…)
KURACHI WIRI TIMA TSA KATUPI

TSA KUMBARIKIRA URUPUKIRA


LENGUA ACHUAR
Y ESPAÑOL
EN MI ABRAZO
Uballa sachallampi
La uva en su parral
Ya no tiene dueño.
Mana kapujniyuj
bis (bis)
Bórrame de tu memoria
jinaña jonjarullawai Ay ! qué voy a hacer
Si así permite el destino
Ay ! imanallasajtaj cuando dormías lleno de mis brazos
¿acaso yo te despertaba?.
Kananchik chaina munaptinja
(bis)
Marjainiijunta puñuptiki yo no sabía
¡ay!, que un día como hoy
rikchchachichujkaiki tú me harías llorar
bis yo no sabía
manama yacharjanichu que un día como hoy
tú me harías sufrir
kunanjinapunchau

wajachiwanaikitaja Fuga
volveré si aún vivo
manama yacharjanichu ay!, pero si yo muero, ya no
por esa tu linda boquita volveré
kunanpunchaujina desde donde sea volveré mi
muchachita
llakichiwanaikitaja
por darle un beso
Fuga
kausaspaicha chailla kutimusaj mi cariño
con el objeto de darle un beso
wañuspaija manañatajcha

chai sumaj simichaikiraiku pasñacha

maimantapas kutimusaj chunkullai

muchaikunairaiku

yanallai

muchaikunairaiku
LENGUA OMAGUA Y ESPAÑOL

QUÉ LINDO!
ANANAU
Qué lindo, qué lindo!
Ananau, ananau Me estás diciendo
Nispaniwashkanky Tan sólo en mí esos tus ojos
Ñuqallapiñam chay ña wiky.
Qué lindo, Qué lindo!
Ananau, ananau Me estás diciendo
Nispaniwashkanky Voy a contemplarte por siempre?
Wiñaypaqchum ñuqa qawasqaiky
De dónde serías tú?
May runallam kakuchkanky Para llorar, siempre por estos
Kaycunallapy waqanaypaq. lugares
Wañuptyqa ñakawanky Cuando muera me maldecirás
No quiero soportar eso
Manam munanichu chay pasayta.
Lengua aymara

MICHILLA 
GATITO 

Jinchu papiliru 
Oreja de papel 
Laka sanu – sanu 
boca de hierbita 
Nasa sik`imiri utanariz 
casa de hormiga 
Jach’a nayra wutuna 
Ojos grandes botones 
Ampara qulla phichu 
las manos medicina 
Jikhana iskarilala 
espalda una escalera 
Ch`ina wayra phusana uta 
su trasero sopla viento 
Wich’inkha pasakana ilaña 
su colita saca frutas

También podría gustarte