Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
0
MACHAMPIENKAKAX
AGRADECIMIENTO
Primeramente, damos gracias a Dios. Por brindarnos buena salud, porque él
siempre nos guía en nuestras metas y darnos éxitos en todo lo que hemos
propuesto hacer.
A los docentes. Por sus palabras sabias, sus conocimientos rigurosos y precisos.
Su semilla de conocimientos, germinó en el alma y el espíritu. Gracias por su
paciencia, por compartir sus conocimientos de manera profesional e invaluable,
por su dedicación, perseverancia y tolerancia.
A nuestros padres. Porque ustedes han sido siempre el motor que impulsa mis
sueños y esperanzas, quienes estuvieron siempre a nuestro lado en los días y
noches más difíciles durante mis horas de estudio. Siempre han sido los mejores
guías de vida.
A nuestros compañeros, amigos. Agradecerles por su apoyo y constancia, al
estar en las horas más difíciles, por compartir horas de estudio. Gracias por estar
siempre allí.
1
TOXIKIXH
DEDICATORIA
2
NOBƗRI BACHIKOIKIKIA
(INDICE)
Presentación......................................................................................4
PLANTAS MEDICINALES
Actividad de motivación……………….…………………………….......6
Habilidades lingüísticas
Habilidad de escuchar........................................................................7
Habilidad de hablar……………………………………………...….........8
Habilidad de Leer..............................................................................11
Habilidad de Escribir………………………………………………….....15
Evaluaciones.....................................................................................20
Anexos
Himno Nacional de Bolivia……………………………………………....26
Himno Cruceño.…………………………………………………….…….27
Padre Nuestro....................................................................................28
Canciones y Rondas…………………………………………...………...29
Fotografías.........................................................................................31
3
TUSIANKAKAX
PRESENTACIÓN
Hemos realizado este trabajo en cual titula y trata sobre las plantas medicinales. La
importancia de los saberes y conocimientos de las medicinas tradicionales de nuestras
raíces del pueblo “Monkox”. Este trabajo está con la finalidad y el propósito, de recuperar,
revivir y llevar a cabo en nuestra vida cotidiana, nuestra cultura y tradición, además de
revalorizar y respetar los saberes y conocimientos, la medicina tradicional, nuestro idioma
de cada nación y pueblo indígena tal como dice en la Constitución Política del Estado
Plurinacional, en el artículo 30 del capítulo IV de los derechos de las naciones y pueblos
indígenas originarios campesinos. Y también responsabiliza en promover y garantizar el
respeto, uso, investigación y práctica de la medicina tradicional, rescatando los
conocimientos y practicas ancestrales desde los pensamientos y valores de las naciones y
los pueblos indígenas, tal como dice el artículo 35 y 42 de la sección II, del capítulo V,
derecho a la salud y a la seguridad social.
El presente texto está estructurado de la presente manera:
-ACTIVIDAD DE MOTIVACION
En esta actividad presentamos una escena con títeres con el objetivo de dar a conocer
sobre las plantas medicinales y de motivar al lector sobre los conocimientos que se pueda
adquirir a través de las plantas medicinales.
-Habilidades lingüísticas
Realizaremos las siguientes actividades:
1.habilidad de escuchar. En cual realizaremos un cuento con la temática de las plantas
medicinales.
2.habilidad de hablar. Presentamos en imágenes las plantas medicinales.
3.habilidad de leer. Describiendo y realizando oraciones sobre las plantas medicinales.
4.habilidad de escribir. En cual rellenaremos nuestro conocimiento sobre el tema.
Evaluaciones. Evaluaremos sus conocimientos de nuestros temas de la siguiente
manera: sopa de letra, apareamientos de imágenes y palabras, crucigrama, e incisos
4
5
BACHIKOIKIXH ɨMO MAKɨTOPɨNAUNKUX
ACTIVIDAD DE MOTIVACIÓN
TITERES
NANENES ɨMOTɨ CHAMɨNɨ
(SERENATA DEL CUÑAU)
6
HABILIDADES LINGÜÍSTICA
8.1 IPIAKAX ƗMO ONKOIKIXH
XHIPIARIXH
Ane tɨkañe taman ti ñaɨma nɨrɨxhti kiaruxi oxo´o nikiporoxti nipiakɨtoti champɨxtɨ tusio
ɨmo taityo ane niñapensakax akamanu mapensara taityo ikiata au nipo taman paɨx
tyone tusio ɨmo apɨ nubataka axɨmanu paɨx nantɨ ɨmo ache ɨmo nubatax ui
xhipiarixh.
Kiaruxhimia takɨrusu noxokox ɨmoti tyopiki akamanu tusio kaɨma ɨmoti bakuirara
ityopiki axɨba nubataka auki nokɨɨ.
Taman nichurapaxti maunxokonoti au auxɨmanio naneneka axti kiaruximia chauki
tɨtusio ɨmoti ɨsane nubatax oomenotɨ apapache manu xhipiarixh.
Axti maniki ñaɨma nantɨ ɨmo nipiakɨtoti nauki masamunu nubatax ui xhipiarixh ui
axɨmanu uxiante tato axumanu chuxiampɨ ui noxokox.
HABILIDAD DE ESCUCHAR.
EL CARÉ
Érase una vez que a Carlitos le dolía el estómago. Su mamá no sabía qué hacer y
estaba preocupada, así que lo llevó con una señora que sabe sobre las plantas,
entonces la señora le dijo que debía darle un té de caré. Carlitos se alivió pocos
días después, él sabía que debía cuidar esa planta, que no debía maltratarla porque
era una planta medicinal. Uno de sus amigos se enfermó a los pocos días, pero
afortunadamente Carlitos ya sabía el remedio, así que fueron a un campo y cortaron
la planta de caré. El niño le dijo a su mamá que le hiciera un té y de esta manera
logró recuperarse de sus malestares.
7
8.2 IPIAKAX ƗMO MANITYAKAX
(HABILIDAD DE HABLAR)
NERMONIXH PAIXH
( LIMÓN) ( TABACO)
XHIPIARIXH TABUSɨSɨMANKA
(CARÉ) (VIRA VIRA)
8
KɨKIXH BAYABAX
(CUCHI) (GUAYABA)
KUSIXH SABIRAX
(CUSI) (SÁBILA)
9
KOPAIBO NOXCHAKɨOMA
(COPAIBO) (MATICO)
10
8.3 IPIAKAX ɨMO URABAKOROX
(HABILIDAD DE LEER)
NERMONIXH (LIMON)
1.Axɨna nermonixh taman ɨtax nisux nobɨtaɨx.
2.Axɨna ni´i nermonixh sɨrɨmanax taityo abe nikɨmeka.
3.Axɨna nermonixh ensoro uixh, axɨna naxchaisa taityo
pakɨtaixh.
1. El limón es una fruta de color verde.
2. El árbol de limón es grande y tiene espinas
3. El limón elimina el resfrío y la fiebre.
PAIXH (TABACO)
1.Axɨna paixh tyone taman ni´ixh, abe posɨrɨmanaka nasux.
2.Nipɨsi paixh nisux kɨturikiña.
3.Axɨna paixh uxia ɨmo ane noxokox au ausasɨx.
1. El tabaco es una planta que tiene hojas grandes.
2. La flor del tabaco es de color rosado.
3. El tabaco sirve para el paro cardíaco.
XHIPIARIXH (CARÉ)
1.Axɨna xhipiarixh tyone chimiamatai nisunaux.
2.Axɨna xhipiarixh ane sɨrɨmana nasux nisux nobɨtaɨka.
3.Axɨna xhipiarixh uxia ɨmo noxokox tusixh.
1. El caré es una planta pequeña.
2. El caré tiene muchas hojas de color verde.
3. El caré sirve para el dolor de estómago.
11
TABUSɨSɨMANKA (VIRA VIRA)
1.Axɨna tabusɨsɨmanka kɨbɨsi tyone ane chimiamatai nisunaux
ni´ixh.
2.Abe tox nubakax axɨba tabusɨsɨmanka purusubi taityo
kɨbɨsi.
3.Axɨna tabusɨsɨmanka kɨbɨsi, aɨbu ensoro noxokox tusixh.
1. La vira vira negra es una planta mediana.
2. Hay dos tipos de vira vira que son blanco y negro.
3. La vira vira negra elimina el dolor de estómago.
KɨKIXH (CUCHI)
1.Axɨna kɨkixh tyone ni´ixh sɨrɨmanax.
2.Axɨna kɨkixh ane mochimiama nɨpɨsixh nisux purusubi.
3.Axɨna kɨkixh uxia axtɨ aneonko yupaikia.
1. El cuchi es un árbol grande.
2. El cuchi tiene pequeñas flores blancas.
3. El cuchi repara las quebraduras de nuestro hueso.
BAYABAX (GUAYABA)
1.Taman ni´i bayabax sɨrɨmanax taityo abe sɨrɨmana ɨtaka.
2.Axɨna bayabax tasumaña nakax nisux nobɨtaɨx taityo
amariiyu.
3.Axɨna bayabax bayurara nauki atoche noxokox kiporox.
1. El árbol de guayaba es grande y tiene frutos.
2. La guayaba es redonda de color verde y amarillo.
3. La guayaba nos ayuda para la diarrea.
12
KUSIXH (CUSI)
1.Axɨna ni´i kusixh tyone takana mutakɨx.
2.Ni´i kusixh abe sɨrɨmana nasux sɨrɨmanax.
3.Naseite ui kusixh uxia ɨmo noxokox tanux.
1. La planta de cusi es una palmera.
2. El cusi tiene hojas grandes.
3. El aceite de cusi es para el dolor de cabeza.
SABIRAX (SÁBILA
1.Axɨna sabirax tyone ni´ixh chimiama nisux nobɨtaɨx.
2.Axɨna nasux sabirax babaesa.
3.Axɨna sabirax uxia axtɨ ukɨxuka.
1. La sábila es una planta de color verde.
2. Las hojas de la sábila son largas.
3. La sábila sirve para las quemaduras.
KOPAIBO (COPAIBO)
13
NOXCHAKɨOMA (MATICO)
1.Axɨna ni´i noxchakɨoma abe nipɨsikia.
2.Axɨna noxchakɨoma ane nubasux pakubaesa taityo
nobɨtaɨx.
3.Axɨna noxchakɨoma uxia ɨmo batubekixh.
1. La planta de matico tiene flores.
2. El matico tiene hojas anchas y verdes.
3. El matico sana la tos.
14
8.4 IPIAKAX ɨMO MOKONOMOKOX
(HABILIDAD DE ESCRIBIR)
NERMONIXH
❖ ………………………………………………….
❖ ………………………………………………….
❖ ………………………………………………….
PAIXH
❖ ………………………………………………….
❖ ………………………………………………….
❖ ………………………………………………….
15
XHIPIARIXH
❖ ………………………………………………….
❖ ………………………………………………….
❖ ………………………………………………….
TABUSɨSɨMANKA
❖ ………………………………………………….
❖ ………………………………………………….
❖ ………………………………………………….
16
KɨKIXH
❖ ………………………………………………….
❖ ………………………………………………….
❖ ………………………………………………….
BAYABAX
❖ ………………………………………………….
❖ ………………………………………………….
❖ ………………………………………………….
17
KUSIXH
❖ ………………………………………………….
❖ ………………………………………………….
❖ ………………………………………………….
SABIRAX
❖ ………………………………………………….
❖ ………………………………………………….
❖ ………………………………………………….
18
KOPAIBO
❖ ………………………………………………….
❖ ………………………………………………….
❖ ………………………………………………….
NOXCHAKɨOMA
❖ ………………………………………………….
❖ ………………………………………………….
❖ ………………………………………………….
19
BAKUXTAKAKA
(EVALUACIONES)
NIYɨ NIKOROKA “SOPA DE LETRA”
• AITYAMɨNASIO URAKA ABE PATANEKANA AUNA NIYɨ NIKOROKA.
• Encuentra las palabras en esta sopa de letras.
M N X H I P I A R I X H N
A Y E K I K U S I X H K O
K B E R Ñ S O C U X K ɨ X
ɨ D A I M ɨ Y B M R U R C
K J S C K O P A I B O N H
I Ñ ɨ A D ɨ N P E M Y E A
X B A I B T C I J H H J K
H A H P J I N Y X E Ñ C ɨ
X Y T M ɨ B R H O H I R O
P A K P R B C A Ñ E T B M
N B O S X P A I X H U R A
T A B U S ɨ S ɨ M A N K A
J X ɨ B E N S ɨ E R O J C
1.KɨKIXH 6.TABUSɨSɨMANKA
2.SABIRAX 7.XHIPIARIXH
3.PAIXH 8.KUSIXH
4.NERMONIXH 9.NOXCHAKɨOMA
5.KOPAIBO 10.BAYABAX
20
KRUSIKRAMAX
• AIÑATAMAKA AɨBU NIKOROX:
• En el siguiente crucigrama llenamos con las siguientes palabras:
3
4
6 7
5
10
1. Cusi- Kusixh
2. Vira Vira - Tabusɨsɨmanka
3. Guayaba - Bayabax
4. Copaibo - Kopaibo
5. Matico - Noxchakɨoma
6. Limón – Nermonixh
7. Care – Xhipiarixh
8. Tabaco – Paixh
9. Sábila – Sabirax
10.Cuchi - Kɨkixh
21
PAYUTUKA
(UNION DE FLECHA)
• ESUSU AU AɨBU PAYUTUX NɨRIXH.
• Unimos las palabras con sus respectivas imágenes.
XHIPIARIXH
PAIXH TABUSɨSɨMANKA
NERMONIXH
PAIXH
22
NOXCHAKɨOMA
KɨKIXH
KOPAIBO
BAYABAX
KUSIXH
23
IÑAMAKAX INCISOS
• Encerramos los incisos correctos:
1. Limon:
a) Isuka
b) Nermonixh
c) Paixh
2. Caré:
a) Materax
b) Kare
c) Xhipiarixh
3. Cuchi:
a) Purusibi
b) Kɨkixh
c) Kusixh
4. Vira Vira:
a) Tabusɨsɨmanka
b) Kɨsumaña
c) Tanux
5. Copaibo:
a) Kopaibo
b) Kopaivo
c) Kopaɨbo
6. Cusi:
a) Kusix
b) Kusih
c) Kusixh
24
7.Guayaba:
a) Bayabaxh
b) Bayabax
c) Bayaba
8.Matico:
a) Noxchakɨoma
b) Noxchakioma
c) Noxhakɨoma
9.Sábila:
a) Sabirax
b) Sabira
c) Sabiraxh
10. Tabaco:
a) Paix
b) Paixh
c) Paih
25
SONIXH IMO BORIBIA
Castellano
Boribianúka úxia toxinaunkúx Bolivianos: el hado propicio
Tarúsio osoimáto nuxiantímo coronó nuestros votos y anhelo;
Ti taesíburu, ti taesíburu axiná kix es ya libre, ya libre este suelo,
Chaukité yaserébikixhatai. ya cesó su servil condición.
26
HIMNO CRUCEÑO
BESIRO Castellano
Kianá uxiampaé napés aukí América Bajo el cielo más puro de América
Ikú nikixtí Ñúflo de Chávez y en la tierra de Ñúflo de Chávez
Ti taesíburu, niñosoní, nutaumánka Libertad van trinando las aves
Túsio isíu nubaibíxh ipiakáx. de su veste ostentando el primor.
27
SUI YAI (H)
SUI XHUPU (M)
(PADRE NUESTRO)
Sui yái /xhúpu/
Padre nuestro
áka au napés
que estas en los cielos
Anaúnxi níiri
Santificado sea tu nombre
Yebati niriaka suiñémo
Venga tu reino
Tarí uxiané isíu náxianka
Hágase tu voluntad
Auná akí takaná au napés
Aquí en la tierra como en el cielo
Áche sumutuburíbo nanenéka,
Danos hoy el pan de cada dia
Aixhímiakasio táto nomínanti sóboi
Perdona nuestras ofensas
Takaná axisomí sopixhímiakata táto
Como nosotros perdonamos
Imo báama chúxiampi uímia suiñémo,
A los que nos ofenden
Tapí chéebo óobi súipiaki au makokotóx,
No nos deje caer en tentación
Aityaesimúnusi somi eanakí nomínanti
Líbranos del mal
Tarí sané.
Amen
28
NANENESE AEMO
(CUMPLEAÑO FELIZ)
NANENESE AEMO
NANENESE AEMO
NANENESE AEMOITYO
NANENESE AEMO
TAMOKOX
29
NOIXHOBOMA
(Soy una serpiente)
AXɨÑɨ NOIXHOBOMA
ÑAMENKA EANA NɨUNX
YAPACHEKA NIKUTAKIKI NIIYO
NUTAUMANKA
(Los pajaritos)
UXIAMPAITYO NANANENESE
KURITYO BAETA BAPASEA
TAPɨ AXɨKɨ TATɨBORIKIA
CHASAKIOMPɨ BA NUTAUMANKA
PASONIOTEITYO MUPUKUNUÑA
30
31
32