Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Mujeresmapuche
Mujeresmapuche
Mapuche Domo
Siete Poetas
Mujeres Mapuche
Edición Bilingüe
Mapuzugun-Español
Tierra Desvelada
Ediciones
1
Versiones en Mapuzugun de Victor Cifuentes Palacios,
Jaqueline Caniguán, Clara Antinao y Rosendo Huisca
Melinao
2
MARIBEL MORA CURRIAO
(1970, Panguipulli)
3
NARANTÜYMAN LEWFÜ MEW
ATARDECER EN EL RÍO
4
ÜYECHI PÜLOM MEW TA PEWMAN
Pewmámu ta pekefín
tañi choyütripaken mollfüñ ñi kazípüle
fey koñítripayekey fíllke muntúfe üñüm tañi ülláüllamew
ínarümfeñmatew tañi pu kuwü ka tañi kewün ta iñché.
5
Püllómeñ züngu may
yaféntunelanew fachi tróyantü,
itró fentré alümapunefiel mawüzantü may ñi zuám chi.
6
SUEÑOS EN EL VALLE
En sueños he visto
que brota sangre en mi costado
y nacen aves rapaces de mis sienes
que devoran mis manos y mi lengua.
7
No es la muerte
quien me espanta a esta hora,
sino la distancia con las montañas.
No son los rapaces centinelas
—aúllo a los cuatro vientos—
sino el inútil deseo
del retorno a las quebradas
8
PERRIMONTUN
9
llegüley tami kuwü
koñiafi tüfa wün rayen.
PERRIMONTUN*
10
y te abandoné en el valle
pero guardo los sueños
que de niña sembraste.
No temas
ya brotan de tus manos
parirán ahora las flores del alba.
11
TUWIN MALEN
Küpage rumefe ta
Txaf mülen antü pelog
Fey fülümelen tami kewün kochü
trein rayen tapül ka kewlun
llampuzkeñ lefmawnefiel ta txokür
fey kegzülla
txoge mawüzantü zumiñ
lliwantulen perimol wagkülen.
Fülkonpage welu atalükilge
kiñe zügu rume amulkinolge
tañi pu wellin mew ellkayan ñi pu llüka
kake txamültxamül ella wefchi wün niey
kake llum zügu pilko llegpemum
kürüfgen mew ta lilgen mew
lig rew ka wütxe ügalünelu rüf mupiñ
müshke küme nümüngen ka manshana gen
12
achefkülen ka yallelün küyen wenu
püzüm wagkülen
pewma mapu mew.
Küpage fülpa
azkintufe zumiñ tañi ge mew
fey nochigechi pütokofe
kimfalnuchi zügu tañi logko mew
txitxagkünun tañi mellfü kumün
azkintufe ñi kalül ñi chüllkü
welu püramkifilge tukun
tañi geno konümpa üwe.
13
TUWIN MALEN*
Ven atraviesa tú
los siglos de la luz
y acércame la dulzura de tu lengua
estallido de pétalos y llamaradas
mariposas huyendo de la niebla
y el eco
oscuridad de selvas
aguardando la estrella del presagio
14
y perfume de miel y manzano soy
florido y fecundo cielo de luna
y estrellas desperdigadas
en la tierra de los sueños
Ven acércate
mira la oscuridad en mis ojos
y bebe con lentitud
el misterio en mis cabellos
desnudo el saber de mis labios
mira el sello de mi cuerpo
pero no levantes el velo
de mi soledad sin memoria
15
16
GRACIELA HUINAO ALARCÓN
(1956, Osorno)
Turpu ngünel
Trokinchenofel iñchiñ
Welu langümngekeiñ
Küruz ñi duam meu
SALMO 1492
Nunca fuimos
el pueblo señalado
pero nos matan
en señal de la cruz.
17
PU KANZU PEWKAYALL PIGÜN
18
Gelay kemzulla mawüzantü mew ga,
ñüküf nagümmageymi tami nemül.
Welu iñche tañi llükalechi püchü mogen
famtukuluwpuy tañi pu txipantüñi chelkon mew.
Mafülüfin tami pu ge ñi weñag
fey txaftu azkintufiyu lelfün:
kiñe wapi tañi pu kanzu egü
tañi laku ñi ge mew mülewey
inan leliwülün mew.
Laku, fachantü kimtun
chumkawnorume williche gekelaymi;
tami chono küpankam kawaskar
püralay tagi mew
feychi antü weñeymagepalu tami mapu ka tami folil.
Tüfa wüla ke kimtukufin
tami pu ge ñi weñag.
Tami rüpalwe kentxaykülelu
chi Pacífico Sur ñi
fütxa eltun mew.
19
LOS GANSOS DICEN ADIÓS
20
No hubo eco en la montaña
fueron tan calladas tus palabras.
Pero mi niñez asustada
se acurrucó al alero de sus años.
Abracé la pena de tus ojos
y juntos miramos la pampa:
una isla con sus gansos
en los ojos de mi abuelo se quedó
en la última mirada.
Abuelo, hoy sé
nunca fuiste Williche;
tu origen Chono o Kaweskar
no subió al bote
el día que robaron tu tierra y tu raíz.
Ahora entiendo
la pena de tus ojos.
De tu origen navegando
en el gran cementerio
del Pacífico Sur.
21
NGILLATUN LAFKEN MAPU MEW
Katxütual ta filla
kiñeke antü lafken püle mülechi pu williche
ükafentuwmekeygün weñag pu ruka mew.
Entupültxüwmekeygün chi gütxam mew
fey puwkeygün Pukatxiwe
llefentunerpufiel ngillatun mew
chi güñün ñi weza püllü
lalakü amulelu zeyiñ mapu püle.
Pu williche ka chi lafken
NGUILLATÚN EN LA COSTA
22
NAWEL BUTA
Kiñeke mew
willi ñi kallfüke pun mew
tañi wüllgiñ mew akukey
epe lalechi Nawel Buta
ñi chemkün ül.
Kimlafin
geykumekelu ñi row
llazkümekelu
tañi entuñmagen mew ñi ge
kam afmollfüñümekelu
ñi pu lewfü
tañi katxüñmagen mew
ñi pu lipag.
Wechozüy tañi am
weñagkülechi pewen ül mew
fey kuyfike zügun akuygün
tañi wüllgiñ mew.
Welu iñche müten
azümneymafin ñi pu zügun
ta atxerkülelu llükan mew
rumenefigün mawüzantü
kizu mew layal.
Petu, tañi ge mew,
ñam mekey
kiñekelewechi wankülen.
23
NAWEL BUTA
A veces
en las azules noches del sur
a mi puerta llega
el agónico canto vegetal
del Nawel Buta.
No sé si es
cuando agita sus ramas
protestando
porque le han arrancado los ojos
o en el momento
en que desangra sus ríos
por el mutilamiento
de sus brazos.
Se rompe mi alma
en angustiado canto de pewen
y voces antiguas acuden a mi puerta.
Pero solo yo
entiendo sus lenguas
que frías de miedo
surcan la selva
para morir en ella.
Mientras, en mis ojos,
se pierden
las últimas estrellas.
24
JEANNETTE HUEITRA
(1967, Castro)
INCHIÑ ÑI AD
Wirintukuy küruf
Kiñe fitrun llelipun Inaltu wesharuka
Amuy Wenumapu
Ngillatumelu kofke kom chengelu
Welu
Tüfachi fitrun llelipun
Rume pichin
Ta chongümam diariumew
Chilkatuyniey Chaw Ngünechen oroskopo mew.
El viento escribe
una oración de humo
en el caño de una choza.
Se eleva al cielo
para pedir pan para los hombres.
Pero
25
la plegaria de humo
no es suficiente
para quemar el periódico con el horóscopo
que está leyendo Dios.
PU KOMOTUWE
Kam llükalen
Ka feychi tafoal ñi komotuwe
26
ESPEJOS
27
AMUTUAM FAW
Ka femngechi ürkütulen
Afal ñi shumel
Ka femngechi üngümkülen chem no rume
Ñi mülenun,
Wedwedkechi ürkütulen,
Ñi kimlan ñi rüfdungungen
Dewmayal ta kiñe wirintukundungu
Ayetunieenew ñi chempipingen
Ka eluenew furi.
28
ME VOY DE AQUÍ…
Me voy de aquí
y de todos lados
porque odio estos días
escondidos de cada reloj
debajo
y esas esperanzas
que van a dar al basurero
Porque estoy harta de escribir
en una hoja que no deja de ser
un papel manchado con tinta
de gastar zapatos
de esperar lo que no existe
de enloquecer
sin saber si tengo la razón
y de tratar de hacer un poema
que se burla de lo que digo
y me da la espalda.
29
30
ROXANA MIRANDA RUPAILAF
(1982, Osorno)
IÑCHE YAFKAFE
31
YO PECADORA
32
ÜLLU KONÜMPA
CANASTO DE RECUERDOS
33
PÜLLÜ
Ami ka wüño kisuletueyu
amuleyu wente ütantumew.
Peynetuayu kiñe pichin,
zeumalaeyu kiñe chapetón.
Eymi tami kiñe muñeca mülen
ta ñi nieven ta ñi pichichegen.
ALMA
34
CHI PU LLAMPÜZKEÑ KAWELLUTUNEFIGÜN KIÑE
PESHKIÑ…
35
LAS MARIPOSAS CABALGAN UNA FLOR…
36
FAUMELISA MANQUEPILLÁN
CALFULEO
(1960, Lanco)
MUFÜ WECHÓZMAPU
37
Iñché ta niéwümelan kollóng
Péwümengekenochi pu komütuwe ta
[muntüñmakenew.
Pu llawféñ kollóng ta rág llengá ta zopékankura llemáy
katrüwümawün pu kollóng ta ayénmayew ngümán kütu
[llengá
Üngümnenew engün ta pewtúnienew engün,
Ñámtükugatew engün llengá pu lofóke wechózmapu
[mew
Kizu engün ta challófkaneñmanew ñi pu angé llenga
[apümneñmanew engün katrükaneñmanew engün.
¿Chuchí wütrépukem epewün mew am
[ñámtükuluwmeken
ká wüño ñámnartuam ká kiñe púnküziñ ñi púrangiñ
[mew?
38
LOS TÚNELES
39
LEFMAWÜN
40
EL ESCAPE
41
42
ALEJANDRA LLANQUIPICHÚN
(1985,Osorno)
43
Tranakülen ti wentru
Fey kintuluwnoal kidutuwen engün
Nüal kom, kom felelu reke
Nüal chem piafun kay
44
La decadencia del hombre
es no mirarse a sí mismo,
tocar como si todo tuviera la misma figura,
tener un repertorio de palabras
y nada más que decir.
KONANTÜ
45
ATARDECER
46
VIVIANA AYILEF
(1981, Trelew)
ARTE POÉTICA
47
ARTE POÉTICA
48
TEOGONÍA
Feychi weñang pun mew che koñi tañi kuku tripay antü
ka fey Kuan üytungey
Ta ti ngünewün inayu piwkeyey ka bolew mew
–ngelay antümew tati tukulpangekenochi mew–
Feymew Kuan kiñe ñukuf eluy fotra mew
Trawüluy kom ti pelom ka ti wünlu
Tati küyen tañi kawiñ mew
Ngaytumuy kom tañi merun niekelu
Feymu miawi Kuan negümyawi tañi longko
Kom ta mongeiñ üllkantuyawi
49
Kom lefaiñ
Kom ayean
Feychi kidungünewün mew wed wed reke
Puruyawi kechu pataka tripantü pütramew
Chumgechi ñi kuku konifi ti antü.
TEOGONÍA
50
juntó toda la luz,
y amanecía.
La luna en sus festejos
soltó todo el esperma que había acumulado.
Y ahí anda Juan, moviendo su cabeza
cantándonos que todos viviremos
que todos correremos
que todos reiremos
por esa libertad que enloquecida
está danzando hace quinientos años en los vientres,
así como mi abuela parió el sol.
51
52