Está en la página 1de 167

CORPVS CHRISTIANORVM LVCAE TVDENSIS

:[ 1'
Continuatio Mediaeualis
CHRONICON MVNDI
LXXIV

LVCAE TVDENSIS
5{,IZ
OPERA OMNIA cura et studio
sor¡ r; .,185
Emma FALQUE

TOMVSI

TURNHOUT TURNHOUT
BR.EPOLSíf'JPUBL!SHER.S BR.EPOLS
íf'JPUBL!SHER.S
2003 2003
A mis hijos Emma e Ignacio
CORPVS CHRISTIANORVM Bn ego, uestra parens. uobis animosa creatis

Continuatio Mediaeualis

in ABBATIA SANCTI PETRI STEENBRVGENSI


a reucrcndissimo Domino Eligio DEKKERS
fundata
nunc sub auspiciis Vniuersitatum
UNIVERSITEIT ANTWERPEN - UFSIA
VRIJE UNIVERSITEIT BRUSSEL UNIVERSITEIT GENT
KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN
UNIVERSITÉ CATHOLIQUE DE LOUVAIN
edita

editionibus curandis praesunt


Fernand BossmR
Rita BEYERS Gcorgcs DECLERCQ Luc DE CONINCK
Jean GOOSSENS Mathijs LAMBERIGTS
Paul TüMllEUR Marc VAN UYTFANGHE
Paul VERDEYEN

parandis opermn dant


Roland DEMEULENAERE Luc JocQUÉ
Roe! V ANDER PLAETSE
Christine VANDE VEIRE

e
This book has been prinlecl on paper
accorcling to the prevailing
!SO-NORMS.

© 2003 BREPOLS~PUBLISHERS(Turnhout - Belgium)


Ali rightc; rcscrved. No part of this publication may be reproduced,
stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any meaos,
electronic, mcchanical, photocopying, rccording, or otherwise,
without the prior permi.ssion of the publisher.
IN T Ro D u e e I ó N'

l. EL AUTOR Y LA OBRA

La crítica contemporánea ha prestado poca atención a Lucas de


Tuy, a pesar de ser, junto con el arzobispo Rodrigo Jiménez de
Rada, el autor que más influencia ha ejercido en la crónica alfonsí
y en toda la historiografía castellana posterior. De ahí, la necesi-
dad de poner a disposición de filólogos e historiadores este texto
editado en unas condiciones que faciliten su estudio. Tal ha sido
mi intención,

1. Don Lucas
En la situación documental y bibliográfica de la que he de par-
tir, no resulta fácil ampliar lo que sabemos sobre su vida, que es
bien poco, y en este terreno hemos de movernos entre conjetu-
ras; no obstante, intentaremos hacer un bosquejo que nos ayude
a situar al personaje.
Lucas nació probablemente en León o en sus alrededores, pues
se refiere a esta ciudad como: In hac nostra cíuitate ... 1,y aunque
no conocemos con seguridad la fecha de su nacimiento, se suele

* Llegado el momento de cerrar mi trabajo, me vienen a la mente las ayu-


das que me han permitido dar cima a la obra. Empezando por la del Minis-
terio español de Educación y Ciencia (DGICYT: proyectos PS 94-0092 y PB
97-0695) y continuando por la de mis colegas del Departamento de Filología
Griega y Latina de la Universidad Hispalense, y de manera especial de mi
maestro el Prof. Juan Gil, que hicieron posible que disfrutara de un añosa-
;:I bático en la Universidad de Cambridge. Mi estancia como Visiting Scholar en
' St. John's College durante el curso 2002-2003 me ha permilidq disponer de
tiempo, material bibliográfico y de los sabios consejos del Prof. Peter Line-
han. Él, junto con el Prof. Patrick Henriet, de la Universidad de la Sorbona,
habían leído ya las páginas de esta introducción y me habían hecho valiosas
correcciones y sugerencias. En el ámbito personal no me ha faltado nunca
en estos años el apoyo de mi madre y mis hijos, que han sobrellevado con
grandísima paciencia la intromisión de don Lucas en nuestra vida familiar. A
mis hijos, Emma e Ignacio, está justamente dedicado el libro.
' De altera uita, III, 8, 698 C. No obstante, Pcter Linehan ha defendido
últimamente la posibilidad de que don Locas hubiera nacido en Italia, hipó-
tesis que desarrolla en un artículo suyo que tuvo la amabilidad de dejarme
leer cuando estaba todavía en prensa, c.f P. LrNEHAN, "Dates and doubts about
D. Lucas", Cahiers de finguístique et de ciuilisatfon hispaniques méCtiéva!es,
24 (2001), pp. 201-217 ("' "Fechas y sospechas sobre Lucas de Tuy", Anuario
de Estudios .Medievales, 32 (2002), pp. 19-38).
VIII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN IX

2
situar ésta en los últimos años del s. XII Tampoco sabemos nada

había convertido, después de Santiago de Compostela, en la igle-
de su educación, aunque sus escritos parecen indicar que se sia más importante en el camino de las peregrinaciones, así como
formó en San Isidoro de León, donde llegó a ser diácono y pos- su patrón se tenía por uno de los santos más milagrosos para
teriormente canónigo. Como diácono firma el prólogo del Cbro- cualquier tipo de necesidad'.
nicon mundi y como canónigo figura en el Necrología de San En efecto, la comunidad monástica se dedicó, desde la llegada
Isidoro 3. de sus reliquias a promover el culto del santo de forma que la
Por ello, bien podemos decir que don Lucas fue Lucas de presencia de Isidoro aumentó la fama del monasterio y atrajo más
León 4 : por la posibilidad de que hubiera nacido allí y por haber devotos. Pero, a pesar de que se ha presentado ese año w63 en
vivido allí la mayor parte de su vida, con algunas interrupciones que fueron trasladadas las reliquias, como el punto de partida de
debidas a sus viajes. Pues don Lucas además de culto, fue hom- una relación mutuamente benéfica entre el monasterio y su pa-
bre viajero 5, que, según su propio testimonio, peregrinó a Je1usa- trón, no deberíamos olvidar que al poner de relieve el hecho de
lén, visitando Grecia, Constantinopla, Tarso de Cilicia y Armenia. la traslación y todo el ceremonial subsiguiente, se corre el riesgo
En su juventud había estado en París y posiblemente en 1230 o de no valorar de forma adecuada la importancia que tenía la co-
6
1231 estuvo en Roma , desde donde hubo de regresar precipita- munidad que existía en el monasterio en el s. XI y su fuerza, tanto
damente, alarmado por las noticias que le llegaban de la difusión política como cultural'. El santo patrón sirvió a los intereses del
de la herejía en León. Era por entonces San Isidoro de León un monasterio, como ocurrió en Durham con San Cuthbert o en
centro cultural que sobresalía en el noroeste peninsular y tras París con San Denis, pero todos ellos al asumir el patronato del
el traslado de los restos de San Isidoro desde Sevilla en ro637 se monasterio consolidaron una situación anterior, no crearon una
nueva. O dicho de otra forma, en palabras de R. McCluskey'°, Isi-
doro llegó a un centro ya importante, considerado digno de reci-
~ M.L. Rollas sugiere como posible fecha de nacimiento los años entre
bir las reliquias de tan gran santo.
n8o y 1200, lo cual supondría que sería un hombre ya maduro, entre cua-
renta y sesenta aproximadamente, cuando fue nombrado obispo de Tuy en Ser miembro de esta comunidad, como lo era Lucas, conllevaba
1239. M. L. ROLLAS,Lucas of 1'uy and Thirteenth Century León, Diss. Yale Uni- la responsabilidad de apoyar la causa de Sevilla, pues el hecho
versity, 1985, p. 19. de poseer las reliquias del santo implicaba la obligación de de-
3 Los datos fundamentales sobre la vida de Lucas de Tuy están recogidos
en E. FLÓREZ,ES, XXII, 1767, p. rn8 ss., también da una biografía más amplia, fender también los derechos de éste. En cierto sentido, podría
aunque con algunas imprecisiones, J. PÉREZLLAMAZARES, Los benjamines de
San Isidoro, León, 1914, ro7-n3 y más recientemente M. L. HOLLAS,op. cit.,
pp. 18-43. !ion.is: PL 81, col. 39-43. Acerca del traslado de las reliquias del santo, véase
4 P. LINEHAN, History and the Historian.,· o.fMedieval Spain, Oxforcl, 1993, A. VIÑAYOG0NZÁLEZ,"Cuestiones histórico-críticos en torno a la traslación
p. 357. del cuerpo ele San Isidoro", en M.C. DíAZY DíAZ(ecl.), Isidoriana, León 1961,
5 ¿Realizó Locas realmente todos estos viajes a los que se refiere en De pp. 285-297; sobre este pasaje del Chronicon Mundi y la versión que da uno
altera uita? La mayoría de los estudiosos lo dan por seguro, o al menos los ele los códices leoneses, véase mi artículo: "La Trans!atio s. Isidori en el
enumeran, aunque J. Pérez Llamazares lo ponía en duela. Si bien es cierto Chronicon mundi de Lucas de Tuy", Studia Gratiana, 28 (r998), pp. 213-219.
8
que éste último, como bien señala P. Henriet, no había tenido acceso al De A. V1ÑAY0G0NZÁLEZ,León y Asturias, Madrid, 1979, 32.
9 Para la historia de los primeros siglos del monasterio, el traslado de las
altera uita y se remitía a la obra de M. Menéndez y Pela yo. Cf J. PÉREZLLA-
MAZARES, Los benjamines de la Real Colegiata de San Isidoro de León, León, reliquias de San Isidoro y los años siguientes hasla el s. xu, véase R. McCws-
1914, p. 121y P. HENRIET,"Hagiographie et politiquea León au début du Xllle KEY,"The Early Histo1y of San Isidoro ele León (c. x-xu)", Nott!ngham Me-
siecle: les chanoines réguliers de Saint-lsidore et la prise de Baeza", Revue diaeval Studies, 38 (1994), pp. 35-59 y para una visión ele conjunto basta la
Mahillon, 8 (t. 69) (1997), pp. 53-82; p. 57. época del propio don Lucas, el más reciente artículo de P. 1-IENRIET, citado
6
Durante el pontificado de Gregario IX (1227-1241),antes de escribir De anteriormente. Hasta hace poco la única monografía sobre San rsicloro ele
altera uita, cf P. LINE!IAN, "Dales and doubts about don Lucas", ai1. cit., pp. León era la del abad ele la Colegiata J. PímEZLLAMAZARES, Historia de la Real
202-204. Colegiata de San Isidoro de J.eón, León 1927, sumamente útil por la informa-
7 La traslación de los restos de San Isidoro mereció una narración inde- ción que proporcionaba. La obra más reciente sobre san Isidoro hasta el s. XII
pendiente, la llamada Historia translationis sancti lsidori, editada reciente- es la de Mª A. VALCARCE GARCÍA,El Dominio de la Real Colegiata de San Isi-
mente por J. A. ESTÉVEZ en Chronica hispana saeculi XIII (CC CM 73), Turn- doro de León hasta n89, León 1985.
hout 1997, pp. 141-179; hay tambien un relato anterior a la Historia trans!a- 'º R. McCUJSKEY, art. cit., p. 37.
X INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN XI
decirse que don Lucas representaba los intereses de la iglesia de !la norte del 1io Miño, a pocos kilómetros del Atlántico, tan ale-
Sevilla en León, en tanto la ciudad de Sevilla no fuera reconquis- jada del interior de la península y, a la vez, tan bien comunicada
tada. Aunque sobre esta cuestión volveremos más adelante, hay por mar había sido objeto de las incursiones de los vikingos y los
que señalar que Lucas defendió en su Chronicon .Nlundi que en sarracenos, que babían arrasado el obispado durante los s. x y XI.
época de San Isidoro la iglesia de Sevilla había tenido la primacía Luego, restaurada en rn70, la sede no tuvo tiempo de recuperarse
y que fue en época de Teodisto, sucesor de San Isidoro, cuando de sus desgradas antes de que comenzaran a principios del s. XII
dignitas primatiae translata estad ecclesiam Toletanam, en con- las disputas políticas que llevaron a la secesión de Portugal del
tra de la opinión de don Rodrigo Jiménez de Rada, quien alegó reino de León, que no terminaron tras diversas guerras esporádi-
que la primacía de Toledo se remontaba al tiempo del primer cas y treguas inseguras hasta el s. XIII. Cambió esta_ciudad varias
obispo de dicha sede, el mártir San Eugenio". veces de manos y parte de la diócesis situada al sur del Miño pasó
En 1239 fue nombrado obispo de Tuy, dignidad eclesiástica que a Portugal y Tuy se incluyó en la provincia metropolitana de Bra-
mantuvo hasta su muerte en 1249y que explica que se le conozca ga; de forma que la lealtad política de los obispos, a juzgar por
como Lucas de Tuyo el Tudense; aunque su nombramiento como los documentos reales que subscribían, oscilaba indistintamente
obispo no quiere decir que marchara a Tuy de forma inmediata, entre León y Po1tugal.
ni que permaneciera allí durante todos estos años. De hecho su El estado de la diócesis que esperaba a don Lucas cuando fue
traslado de León a Tuy no tendría lugar hasta más tarde, pues en nombrado obispo de Tuy en 1239 no debía ser boyante. Como
septiembre de 1240 y marzo de 1241 12 aparece firmando documen- obispo asumió diversas obligaciones que contrastaban profunda-
tos como obispo de Tuy, pero alejado de su sede. mente con la vida a la que había estado acostumbrado, teniendo
Si podemos decir que en el s. XII el obispado de Tuy era real- que combinar sus deberes administrativos dentro de la diócesis y
mente pobre'', con toda probabilidad lo seguiría siendo a princi- sus obligaciones políticas.
pios del s. XIII, cuando don Lucas fue nombrado obispo de aque- Su gobierno de la sede de Tuy sólo se vio perturbado por se-
lla diócesis. La difícil situación económica que tenía por entonces rios problemas con el concejo, un acalorado conflicto sobre la ju-
esta diócesis explica que en 1204 el arzobispo de Compostela lisdicción entre los obispos y los ciudadanos, que estalló en 1249.
perdonara el pago de los "Votos de Santiago" que debía la iglesia En aquel año los ciudadanos de Tuy irrumpieron en la catedral
de Tuy 14 , Y es que esta ciudad 1 situada sobre una colina en la ori- armados, mientras don Lucas y los canónigos estaban en oración,
volcando las lámparas del templo y arrinconando al obispo y a
" Sobre la defensa de Lucas de la primacía de Sevilla y las opiniones con- los canónigos ante el altar. La disputa acabó ante la corte, donde
trarias de don Rodrigo y don Lucas, véase P. LINEHAN,"Santo Martina and the Fernando III falló el caso el 4 de junio de 1250'', castigando a los
context of sanctity in thirteenth-ccntury León", Santo Martina de León, León
1987, 687-698, p. 694 y llistory and the Historians o/Medieval Spain, Oxford
ciudadanos del concejo, pero reconociendo parte de culpa al
1993, pp. 356-405. obispo y al cabildo' 6 . Por lo demás, su gestión de la sede de Tuy
12
Amablemente me facilita este dato el Prof. Linchan, cf ]. G0NZÁLEZ, puede calificarse de discreta 17 , aunque no tenemos muchas refe-
Reinado y diplomas de Femando III, 3 vol.s, Córdoba 1980-1986, III, números
645, 666 y 672.
rencias de ella.
1
> Para el obispado de Tuy en el s. xn, véase R.A. FLETCHER,The hpisco- Es ésta una biografía de relativa importancia, aunque resulta
jJate in the Kingdom ofLeón in the Twelftb Century, Oxford 1978, pp. 50-53, al claro que Lucas desempeña un papel menos relevante que otros
que sigo en este punto. Sobre la época posterior, véase el extenso trabajo de
E. P0RTELASILVA,"La región del obispado de Tuy en los siglos x11a xv. Una
sociedad en la expansión y en la crisis", Compostellanum, 20 (1975), pp. 1-467; 15
E. FLÓREZ,ES, XX, App. 18, p. 293 y J. GONZÁLEZ,op. cit., III, núm. 794,
también tratan del obispado de Tuy en época más tardía, P. GALIND0 Ro.MEO,
pp. 368 SS.
Tuy en la Baja Edad Media (Discunm leído en la solemne inauguración del 16
Pues, según la sentencia real, el obispo y el cabildo "ficieram algunas
curso académico de 1923 a 1924. Universidad de Santiago de Compostela),
cosas malas e desaguisadas contra el concejo que non debieran facer", cf E.
Zarag07.a-Madrid 1923 y E. IGLESIASALMEIDA,"Los judíos de Tui", Se.farad, 47
FLÓREZ,ES, XX:,App. 18, p. 295. .
(,987), pp. 73-80.
' 7 Así lo hace F. J. FERNÁN0EZ
CONOE, "El biógrafo contemporáneo de San lo
op. cit., p. 53.
'4 R. A. FLETCHER,
Martina: Lucas de Tuy", Santo Martina de León, León 1987, p. 306.
XII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN XIII

historiadores de la época como Rodrigo Jiménez de Rada. Éste es cuando todavía era diácono, una obra apologética contra los su-
un arzobispo que se desenvuelve con habilidad por toda la Cris- puestos albigenses ele León.
tiandad y hasta organiza una batalla tan decisiva como la de las Se han atribuido en distintos momentos a Lucas ele Tuy tam-
Navas y se plantea mantener la preeminencia de la sede toleda- bién una Vita sancti 1sidori y la Historia translationis sancli 1si-
na; nuestro personaje no deja de ser un canónigo, promovido a dori, que en algunos manuscritos acompañan al Chronicon
obispo de una diócesis por la que pasa, parece, sin pena ni glo- mundi. Se trata de un códice ele la Biblioteca Nacional, que es-
ria, cuyo mérito mayor es servir en una corte que apuesta decidi- tuvo antes en Toledo (T: Matritensis BN 10442, oliin Toletanus 27-
damente por Castilla frente a León y cuyo silencio en los últimos 28), cuyo contenido se repite en otro conservado en la Real Co-
años se explicaría cómodamente por el cese del interés hacia una legiata ele San Isidoro ele León (L: Legionensis San Isidoro 41 s.
empresa intelectual por parte ele quien ha alcanzado una cota xv) y en uno más ele la Biblioteca Nacional (J: Matritensis BN 898
aceptable ele poder. s. XVI). La procedencia leonesa ele estas obras, como parece indi-
Estamos comparando en realidad a un intelectual, en el sen- carlo el hecho ele que se nos hayan conservado en uno ele los
tido en que podemos utilizar este término para un escritor medie- manuscritos de León) y el tema clarainente isidoriano, ha llevado
val, capacitado hasta para el desencanto, frente a un político cle- a pensar en ocasiones que su autor bien podía ser don Lucas. De
cicliclo a triunfar: don Lucas, que quiso imponer la razón ele la esta manera el P. Flórez'' atribuye tanto la Vita como la Historia
historia, ele su historia, y don Rodrigo, que supo imponer la fuerza translationís al Tudense, todavía J. Pérez Llamazares le asigna 20

del poder, que le permitió contar con intelectuales a su se1vicio. esta última obra, aunque considera que la Vita no pertenece al
mismo autor, pero ya en el Index ... ele M.C. Díaz y Díaz" ni la
2. Obras de Lucas ele Tuy una ni la otra aparecen entre las obras ele Lucas ele Tuy. Hoy día
se considera que ambas son de di.stintos autores y que tanto la
Entre las obras ele Lucas ele Tuy' 8 destaca el Chronicon mundi, Vita como la Historia translationis deben ser anteriores al
su gran aportación a la historiografía medieval. Esta obra, ele ins- Tudense 2 2 ,
piración isidoriana, comienza por los orígenes del mundo para La obra Miracu.la sancti Isidorí o De núracu.lís sanctí Isidori,
1
terminar con acontecimientos de su tiempo, llegando hasta 1236,
terminada después de 1235,tiene a San Isidoro como protagonista
fecha de la conquista ele Córdoba por Fernando III. A esta obra y es "un buen ejemplo ele la literatura hagiográfica que se clcsa-
histórica hay que añadir el De iniraculis sancti 1sidori, buena
muestra del género hagiográfico, que también cultivó nuestro au-
tor. Por último, se atribuye también a su pluma la obra, que en el
único manuscrito conservado lleva por título De altera uita y que '9 E. FLÓREZ, ES, XXII, p. 135.
fue editada por Mariana conio De altera uita .fideique controuer- 2
º J.
PÉREL LLAMAZARES, Historia de fa Real Colegiata de San Isidoro de

siis aduersus Albigensiuin errores libri 111,escrita posiblemente León, León 1927, 157, pone en duda la autoría de la Vita por parte del Tu-
dense ("La Traslación creemos ser obra independiente de la Vida .. y acaso
no escrita por el Tudense la segunda").
z, M.C. ÜÍAZ Y DíAL, op. cit., pp. 263-264.
18
Para los manuscritos y las ediciones de las mismas, véase M. C. DíAZ y ,.,, Ya hace muchos años que Alija Ramos se pronunció sobre la anterio-
DÍAZ, Index Scriptorum Latinorum Medii Aevii Hispanorum, Salamanca 1958, ridad de ambas obras a Lucas de Tuy, cf M. ALIJA RAMOS, "Un poco de crítica
números 1226-1228, pp. 263-264. A esta relación de manuscritos habría que sobre antiguas biografías isidorianas", Revista ec!esiástica, ro (1936), pp. 581-
añadir, además del conservado en la actualidad en la Biblioteca de Cata- 601, en concreto p. 590; de la misma opinión es el último editor de la Histo-
lunya, un segundo manuscrito del Chronicon, que se encuentra también en ria translatlonis, recientemente publicada en el Co1pus Christianorum: His-
la que fue Biblioteca Capitular y Colombina de Sevilla y es en la actualidad toria translationis sancfi Jsidori, ed. J. A. EsT1~v11z,
en Chronica hispana sae-
Institución Colombina (56-4-43) y el de la Hispanic Socicty de Nueva York; culi xm (CC CM 73), Turnhout 1997, pp. n9-179, p. 135). También parece lejos
por otra parte, habría que eliminar de esta relación el manuscrito de la Bi- de toda duda que la Vita i'>idori y la Historia transfationis sean de dislinto
blioteca Nacional de Lisboa 353, que, simplemente y según me indicaron autor, r./J. G11, "La Historiografía", en Historia de Apaiia de Menéndez Pida!
desde al!Cno corresponde a Lucas de Tuy, Son, por tanto, diecinueve los (La cultura del Románico. Siglos XI al XIII), Tomo XI, Madrid, 1995, pp. 1-109;
manuscritos del Chronicon mundi conservados en la actualidad. sobre las dos obras: 58-59.
XIV INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN

rrolla a lo largo de los siglos XII y xrn'" 3 • Recientemente ha sido de León, en Pl 208, 1-24'9 . En la actualidad prepara la edición crí-
estudiada, encuadrándola en su contexto histórico, por R tica del texto latino de los Miracu!a el Prof. P. Henriet, de la Uni-
McCluskey" 4 . versidad de la Sorbona 3º.
Don Lucas empezó a trabajar en su Líber de miraculis sancti La obra De altera uita, editada por Mariana con el título De
Isidori en los primeros años de la década de 1220 y continuaba altera uita .fideique controuersiis aduersus Alhigensiuni errores
dedicado 1235 a esta tarea, que terminaría poco después de esta lihri IIP\ es un tratado escrito en el decenio de 1230-1240, quizás
fecha, antes de ser nombrado obispo de Tuy en 1239' 5• Se trata de entre 1233y 1235, cuando todavía don Lucas era diácono, contra
una recopilación de los milagros del santo, algunos probable- los supuestos albigenses de León, cuya existencia ha sido muy
mente dependientes de otras colecciones de miranda que circu- discutida 3\ aunque para Mariana toda herejía medieval estaba
laban por los scriptoria de aquella época'', otros escritos por pri-
mera vez. Al escribirlos, nuestro autor no estaba pensando en la
iglesia de Toledo, ni en la primacía de esta sede frente a Sevilla, 29 Hasta ahora el estudio y publicación de los Miracula ... parece haber
patria de San Isidoro, sino más bien en la iglesia de León cuyos interesado más a los canónigos y abades de San Isidoro. El autor de la tra-
ducción castellana, Juan de Robles, era canónigo de León (Libro de los mira-
obispos y canónigos luchaban por hacer suyo a San Isidoro''· glos de San! Isidro arzobispo de. Sevilla, Salamanca, 1525), de esta traducción
Quizás por primera vez en los reinos hispanos cristianos "un texto publicó una versión ligeramente modernizada el que fue abad de San Isidoro
hagiográfico - en palabras de P. Henriet - participa de un pro- (.Milagros de San Isidoro, ed.]. PP.RE?;LLAMA7.ARES, León, 1947, reed. = León,
1992) y el texto de la Vita s. Martini, publicado en PL, 208, 1-24, fue reprodu-
yecto intelectual de envergadura", por lo que realmente Lucas de cido en A. VIÑA YO GüN7.ÁLEZ, San Martín de León y su Apologética antijudía,
Tuy como hagiógrafo merecería una mayor atención. En el con- Madrid, 1948. Es la única obra de Lucas de Tuy no editada por el P. Mariana,
junto de la obra del Tudense los Miracuia son el eslabón que une probablemente porque, a pesar del interés que podía tener, había aparecido
ya una traducción española, c/ G. CrnoT,Mariana historien, París 1905, p. 78.
el De altera uita con el Chronicon mundi. Por medio de la expo- 30 Ya ha ofrecido una primicia con el relato de la toma de Baeza por
sición de los favores concedidos por los santos a los cristianos Alfonso VII (Cap. XXXII) en su artículo: P. HENRIET,"Hagiographie et politi-
ilustran el De altera uita y mediante el relato de las victorias del quea León au début du XIII" siecle: les chanoines réguliers ele Saint-Isidore
et la prise de Bae7.a", Revue Mahillon, 8/69 (1997), pp. 53-82. Esperamos que
emperador Alfonso VII sobre el Islam completan el Cbronicon aparezca pronto también en el C01pus Christianorum junto con la mía del
mundi 28 • De altera uita, posiblemente en lm volumen que complementaría este del
Desafortunadamente el texto latino de los Miracula está aún Cbronicon mundi. Tendríamos finalmente así editadas todas las obras del
hoy día sin editar; tan sólo vio la luz en Salamanca en 1525 la tra- Tudense.
3' Lucas Tudensis, De altera uitaf1deiqu.e controuersiis aduersus Alhigen-
ducción castellana de Juan de Robles y más tarde se publicaron sium errores libri 111, ed.]. Mariana, S.L, Ingolstadl 1612; reeditada poco
los últimos capítulos latinos, que contienen la vida de San Martín después en Bibliotheca Patrum, XIII, Colonia 1618 y Maxima Bibliotheca
Veterum Patrum, XXV,Lyon 1677, pp. 193-251.Tanto la división en libros como
el título son de su primer editor, el P. Mariana. Desde entonces el texto no ha
vuelto a editarse, tampoco parece haber corrido más suerte su difusión ma-
,.l F. J. FERNÁNDEZ CONDE, "El biógrafo contemporáneo de Santo Martino: nuscrita, pues sólo se nos ha conservado en una copia del XVII(Biblioteca
Lucas de Tuy", Santo Martina de León, León, I987, p. 308. Nacional de Madrid 4172), posiblemente la utilizada por Mariana para su edi-
24
R. McCLUSKEY, "The Genesis ofthe Concordia ofMartin ofLeón", en D. ción. La transmisión de !a obra desde el s. xm en que la escribió don Lucas
W. LOMAX - D. MACKENZTE (eds.), God and Man in Medieval Spain, Warmins- hasta el s. xv11es un total misterio; la edición crítica del texto planteará ob-
ter, 1989, pp. 19-36 y "The Early Histo1y of San Isidoro de León (x-xn c.)", Not- viamente los problemas del codex unicus.
tingham Mediaeval Studies, 38 (I994), pp. 35-59. '" Véase sobre este punto: F. J. FERNÁNDEZ CONDE,"Albigenses en León y
25
P. LINEHAN, History and IIistorians ... , p. 368. Para las fechas de redac- Castilla a comienzos del siglo xm", en León medieval. Doce estudios, León,
ción, véase F.J. FERNÁNDEZ CONDE,ar!. cit., p. 308 y P. HENRIET,art. cit., 1978, pp. 96-n4 y este mismo trabajo con algunas correcciones: "tin noyau
pp. 58-59. actif d'Albigeois a León au commencement du xm" siecle? Approximation
"
6
F.]. FERNÁNOEZ CONDE,art. cit., pp. 308-309. critique a une oeuvre ele Lucas de Tuy écrite entre 1230 et 1240", The Church
27
q: P. LINEHAN,op.cit., pp. 368-369. in a Changing Society, Uppsala, 1977, pp. 43-47; N. RoTII, "Jews and Albigen-
28
Esta es la opinión de P. Henriet, quien considera que los Miracula son sians in the Midclle Ages: Lucas of Tuy on heretics in León", Sefarad, 4u
la piedra angular sobre la que se organiza tocio el edificio construido por Lu- (1981), pp. 71-93; A. MARTÍNEZ CASADO,"Cátaros en León. Testimonio de Lucas
cas, cf P. HENRIET,ar!. cit., p. 76. de Tuy", Archivos leoneses, 37 (1983), pp. 263-3n.
XVI INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN XVII

relacionada con los albigenses, antecesores de los luteranos y pues así consta en el prólogo, en el que se refiere a sí mismo
calvinistas de su tiempo. como tal (CM Praef., 2, 148-149)36 • Esto nos sitúa en un momento
Esta obra, de carácter doctrinat cuenta entre otras cosas un anterior a 1239, fecha en que fue nombrado obispo ele Tuy, aun-
caso de herejía sucedido en León en los años 1232-1234,en el que que con el título de diaconus que se da a sí mismo don Lucas no
parece que intervino Lucas personahnente, aunque nunca se es fácil precisar mucho más.
nombra de manera expresa, sino que se refiere a quidam El autor nos informa también ele que emprendió la tarea de es-
diaconus 33 • cribir la crónica a ruegos de la reina doña Berenguela, hija del rey
Alfonso VIII ele Castilla y segunda esposa del rey Alfonso IX de
3. El Chronicon mundi. Fecha ele composición y estructura de la
obra. Lengua y estilo León:
Astrictus preceptis gloriosissime ac prudentissime Yspaniarum
Pasemos ya a la obra del Tudense que nos ocupa: el Chroni-
regine domine Berengarie, que ut cronicorum libros a beato Y.:\'i-
con mundí.
doro et a quibusdam aliis peritis de ystoria regum Yspanorwn et
Entre los años 1603 y 1608 el jesuita Anclreas Schott publicó en quorundam aliorum editas sibi scriberetn, itnperauit, hanc premisi
Frankfurt su monumental obra Hispania 11/ustrata, ele la que se prefacionem... (CMPraef, r, 47-51).
conservan pocos ejemplares, al menos en las bibliotecas
Las indicaciones de la reina Berenguela, que obviamente no
españolas 34 • En el tomo IV, que vio la luz en 1608, ele las páginas
pueden ser desatendidas, vuelven a salir a relucir al final de la
1 a la n6, publicó el benemérito jesuita la, hasta ahora, única edi-
encenclicla alabanza a España escrita como prólogo a la Crónica
ción del Chronicon mundi, sirviéndose de la que había llevado a
ele San Isidoro por el propio Lucas (Eiusdem Lucae de exce/lentia
cabo el también jesuita P. Mariana 35 . Esta circunstancia poco co-
Hispaniae). Esta nueva alusión a los mandatos de la reina apa-
nocida puede prestarse a errores, propiciados por la escasa infor-
rece junto con otra referencia a la condición de diacono de don
mación que del Chronicon mundi da A. Schott.
Lucas en el momento de dar comienzo a la redacción ele la
Este tomo acoge, tras la dedicatoria al obispo ele Amberes, las
obra:
siguientes obras: el Chronicon de Lucas ele Tuy, el Chronicon del
obispo Víctor ele Túnez, el Chronicon ele Juan de Bíclaro, la Chro- ...seriem prosequendo preceptis gloriosissime YV]aníarum regine
nographia ele !dacio, las obras ele San Eulogio junto con la Vita domine Berengarie omni desiderio desiderantes fideliter satis-
del mismo mártir escrita por Álbaro ele Córdoba y la Hispania de facere. Ipsa enim, cuius catholicis preceptis non lícet nec libet re-
Luis Nonnius. sistere, michi Luce indigno diachono ut hoc pe1:ficerem,im.perauft.
(CMPraef, 2, 145-149).
3.1. Fecha de composición
El Chronícon mundí, pues, se escribe a instancias de la reina.
Se ha debatido bastante sobre la datación del Chronicon No podemos dejar ele recordar" en la historiografía hispana, un
mundi. Lucas escribe la obra cuando era todavía diácono en León
36 El mismo título de diácono aparece en el título de este prólogo en el
n La mayoría de lo.s autores que se han acercado a este tratado, Flóre;,:, códice procedente de Toledo, aunque escrito por una mano posterior, y en
Risco, Menénde;,: Pelayo, Fernándcz Conde y Martínez Casado, consideran la edición de Mariana (Lucae diaconi praefatio in historiam seu chronicam
que el diácono perseguidor que actúa contra los herejes es el propio Lucas heati Jsidori Hispalensis archiepiscopi 1), aunque hay que señalar que dos
de Tuy, cf A. MAUTÍNEZ CASADO, art. cit., p. 274. de los manuscritos más antiguos ofrecen otro (Innpit prologus de primis l!-
34
Quizás haya sido esta la causa de que nadie hubiera acometido la la- hris cronicorum beati Ysidori Yspaniarum doctoris archiepiscopi YsjJalensis
bor de realizar otra edición del Cbronicon mttndi. Esta era la opinión de don IM) y en el de Salamanca (S) este prólogo no lleva título alguno. Con rela-
Luis Vázquez de Parga quien emprendió la tarea, aunque desgraciadamente ción a este dato véase P. LiNElIAN, "Dates anc\ doubts about Don Lucas", art.
no llegó a publicarla. cit., pp. 206-207.
J> Sobre la edición del Chronicon mundi de Mariana, véase G. CrnoT, Ma- 37 Al menos yo no puedo dejar ele hacerlo, como editora y traductora de

riana historien (Bibliotheque de la Fondatlon Thiers, VIII. Études sur esta obra. Además de algunos artículos he publicado la primera edición crí-
l'historiograph!e espagno!e), París, 1905. tica de la misma (Historia Compostellana, ed. E. FALQUE, REY, CC CG'.llrl70,

l '!º"''T'UM
lÜ.i.1. f¡O
1\J;.,ül 0' º"!' 1
PF d;.LJ,.,UJ.:l

e ,"•
• . "-~.
"•
, .• , o .:.

DUQT':~ i): :: ;,·:1 l\.'.!2L', 6.


2so1. -1 r.-1.·._D .;r )
XVIII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN XIX
texto latino escrito en el s. XII en Santiago1 bien conocido por los Castilla desde 1217, reunificara los dos reinos, y mantuviera el
medievalistas y filólogos: la Historia Composteí!ana en cuyo título ele reina en cuanto madre del rcy 4 º.
prólogo se atribuye al mandato del propio arzobispo Gelmírez la A estos datos podríamos añadir otro, ya puesto de relieve por
redacción de la misma. Por medio de lo que se entiende como J. Pérez Llamazares. Se trata de la mención que hace en el se-
"tópico del cncargo" 38 en la literatura medieval, los autores - o gundo prólogo de esta obra (De exce//entia Hispaniae) ele San
concretamente el autor de estos capítulos iniciales - de la Histo- Antonio de Pac!ua (. ..Antonius beatissimo patri Francisco in or-
ria Campaste/lana dejan constancia de la relación existente con dine pauperum beatoruni sanctitate successitprimus; CM Praef,
el propio arzobispo. 2, 72-73), que parece indicar que, al menos este prólogo 41 , está
Este "tópico del encargo" no es ajeno a otras obras historiográ- escrito después de junio de n32, fecha de la muerte del santo.
ficas, como es el caso del Chronicon mundi. Pero con indepen- Me inclino a creer que Lucas escribió, y por tanto comenzó, el
dencia del significado que tiene desde el punto de vista literario, Chronícon mundi en el decenio de 1230, cuando todavía era
adquiere esta obra de Lucas de Tuy un cierto carácter oficial, pues canónigo de San Isidoro, como él mismo indica, antes de ser
la iniciativa o inspiración de la misma surge de la reina doña Be- nombrado obispo de Tuy en 1239. La alusión a la reina doña
renguela, en la que coincidían la condición - repetida pocas veces Berenguela puede explicarse por su condición de madre del rey
a lo largo de la historia de España - de ser hija de rey, esposa de Fernando III, monarca cuyas conquistas cierran la obra. A paitir
rey y madre de rey, pues era hija de Alfonso Vlll de Castilla, fue de 1230 Berenguela era la reina madre y, de hecho, regente en los
la segunda esposa de Alfonso IX de León y madre del rey Fer- territorios del Norte durante los años siguientes mientras su hijo
nando lil el Santo, quien unificará bajo su corona ambos reinos. se ocupaba de la guerra contra los musulmanes. El propio Chro-
Las opiniones de los investigadores que han tratado de este a- nícon mundi nos facilita esta información, ocasión que aprove-
sunto se dividen en cuanto a su relación con la fecha de la obra, cha don Lucas para deshacerse en elogios hacia la reina:
pues el título que le da el autor de la crónica a doña Berenguela
(Hispaniarum regina domina Berengaria) podría indicar que Regina uero Berengaria mater eius in tanto sapiencie culmine
habria que fechar el comienzo del Chronicon mundi en los años ferebatw~ ut in regni administratione cuneta sapienter et nobiliter
ordinaret. Quapropter secure rex Fernandus faciebat 1nora11iin
en que fue reina junto con Alfonso IX, es decir de n97 a no4, ya
que desde esta última fecha vivió separada de su marido. Otros ,¡o Esta parecía ser la opinión ele J. PÉREZ LLAMAZARES, op. cit.' pp. 157-158 y
entienden como época de la reina Berenguela, en un sentido más recientemente consideran que Lucas comenzó la redacción de la obra cuando
amplio, los años de n97 a 121739 • Por último, quizá el encargo de Berengucla era la reina madre, después de 1230 en que ella regresó a León,
tanto M. L. ROLLAS, op. cit., p. 31, como P. LINEHAN, "Dates and cloubts about
doña Berenguela podría fecharse más tarde, hacia 1230, cuando D. Lucas", Cahiers de linguistique et de civilisation hispaniques médiévales,
regresó a León después de que su hijo Fernando Ill, ya rey de 24 (2001), pp. 201-217, o P. HENRIET, art.cit., 59-60. Por su parte, n. F. Reilly
quien ha tratado también la fecha de composición del Chronicon nada dice
sobre la posible fecha de comienzo de redacción de la obra, sólo señala que
Lucas era entonces diácono, c/ B. F. REILLY,"Sourccs of the Fourth Ilook of
Lucas of Tuy's Chronicon mundi", C!assical Folia, 30.2 (1976), pp. 127-137.
Para otros, como F. J. Fernández Conde, las fechas ele la época de reina Be-
Turnhout, 1988) y la más reciente traducción (Historia Compostelana, traduc- renguela serían los años de 1197-1217, cf F. J. FEUNÁNDEZ CONDE,"El biógrafo
ción, notas e índices de E. FALQUE REY,Clásicos Latinos Medievales, ed. Akal, contemporáneo de Santo Martino: Lucas de Tuy", Santo Martina de León,
Madrid 1994). También lo recuerda M. L. HOLLAS, op. cit., p. 30.
38 León, 1987, p. 309.
La Historia Compostellana tiene, pues, en su origen un carácter oficial, 4' Para J. Pérez Llama zares este dato indica taxativamente que .no empezó
la iniciativa o inspiración de la misma surge del propio Gelmírez, cf. L. Vo- la obra hasta después de esta fecha (" ... de donde es obvia la consecuencia
NES,Die 'Historia Compostellana' und die Kirchenpolitik des nordwestspanis- de que no empezó la Crónica hasta después del mes de junio de 1232., en
cben Raumes. Io70-IIJ0, Colonia- Viena, 1980, p. 27. que falleció San Antonio ... "), cf J. Píürnz. I.1.Mvli\ZARES,Historia de la Real Co-
39
Esta hipótesis parece proceder de la introducción de J. Puyo! a la tra- legiata de San Isidoro de león, León 1927, p. 158. De ello sólo podemos de-
ducción castellana de don Lucas, e/ J. PUYOL,Crónica de Espai'ía por Lucas, ducir que este prólogo lo escribió después de esta fecha; un prótogo que nu
obispo de Tu.y (Primera edición del texto romanceado, coi~(orme a un códice
tuvo por qué escribir al comenzar su obra, :;ino que pudor redactar al fina-
de la Arndemia), Madrid, 1926.
lizarla.
XX INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN XXI
expeditione contra Sarracenos, eo quod regína Berengaria uices de 1246, en que muere la reina Berenguela, pues no existe nin-
eius sapienter in regno Legioniset Castel/esupplebat, et in tanta se- guna referencia a su muerte en una obra que se escribió a ruegos
curítate et pace utrumque regnum gaudebat, ut paruus uel mag- de ésta. Es lo contrario de lo que ocurre en la Pri1nera Crónica
nus aliquis non auderet uiolenterresalterius occupare (CMIV,rno,
16-23).
General, donde se alude a la muerte de la reina y a la aflicción ele
su hijo Fernando, quien al morir Berenguela en 1246 "era muy
El párrafo que acabamos de transcribir es suficientemente quexado et muy quebrantado del grant pesar que ouo; mas elfor-
esclarecedor sobre el papel que desempeñó doña Berenguela telazainiento del su cora,on le fizo ende sofrir et encobrir su
como madre del rey Fernando III y justificaría ele manera sobrada pesar44". Se podría, por tanto, tomar el año 1246 como término
que don Lucas le diera el título de Hispaniaru,n regina en el ante quem para la conclusión ele la crónica.
prólogo de su obra. La reina había desempeñado un papel funda- Con toda clase ele cautelas podríamos pensar que muy proba-
mental para garantizarle a su hijo Fernando ambos reinos, en el blemente Lucas comenzaría a escribir el Cbronicon mundi a rue-
caso de Castilla a costa del legado que ella había recibido ele su gos de doña Berenguela en la década ele 1230-1240 cuando era
padre, Alfonso VIII4 2; y como compensación, el propio Lucas re- canónigo ele San Isidoro y, al menos el prólogo, después de 1232,
conoce que el rey Fernando III obedecía a su madre como si fuera y que terminaría ele redactar la obra después de 1237, antes de
un niño (Eteniin ita obediebat prudentissiine Berengarie regine marchar a Tuy, donde residiría hasta su muerte en 1249.
matri sue, quamuis esset regni culmine suhlimatus, ac si essetpuer
huinilliinus sub /eruta inagistrali; CM IV, 93, 9-n). J.2. Estructura de la obra
Hay otros datos 43 que pueden servir para intentar fijar el final
de la redacción del Chronicon inundi. Es evidente que fue con- Decía ya hace algún tiempo E. S. Procter 45 que la Estoria de Es-
cluido después que Fernando III reconquistara Córdoba en 1236, paña de Alfonso X era una obra "ele tijeras y ele goma ele pegar"
pues su descripción ocupa las últimas páginas del Chronicon, (a work qf scissor and paste) 4 6, no "una construcción original
pero podemos intentar precisar un poco más: al describir la fami- apoyada en una información de primera mano o selectivamente
lia de Alfonso IX de León menciona el matrimonio de Berenga1ia, deducida de la tradición historiográfica anterior" 47 . Exactamente
la hija del rey, con Juan ele Brienne, rey ele Jernsalén y empera- lo mismo podríamos decir ele la crónica ele Lucas de Tuy, que
dor de Constantinopla, en unos términos que nos hacen pensar tampoco puede ser tomada por una obra original, al menos en su
que Juan ya había muerto, lo que ocurrió en 1237.Tenemos, pues, mayor partei también don Lucas unió diversas fuentes, que com-
la fecha de 1237 como término post que,n para la probable finali- pletó a su manera, con otras, que inventó, hasta concluir con su-
zación de la obra. cesos mucho más próximos a él. Pero esta "técnica historiográfica
Pero no podemos fijar con exactitud cuándo dio por terminada compilatoria""", en palabras de Diego Catalán, merece realmente
su obra Lucas ele Tuy: desde luego después de 1237 y quizás antes ser valorada y estudiada.
de 1239, cuando fue nombrado obispo de la sede ele Tuy; pero
tampoco podemos asegurar esto último, pues como hemos dicho
ya al tratar sobre la vida de don Lucas, no sabemos si se incor-
44 Primera Crónica General, cap. 1073 (748 a, 29-32).
poró ele inmediato a la sede ele la que era obispo y lo probable es ,i, E. S. PR0CTER,Alfonso X o/ Castife. Patrono/ Lilerature and Learning,
que su traslado de León a Tuy no tuviera lugar hasta más tarde. Oxford, 1951,p. n1. Para ser exactos, el término utilizado por Procter es el de
Lo que parece evidente es que Lucas terminó el Chronicon antes Primera Crónica General, aunque me refiero a la obra como Estoria de Es-
palia siguiendo a Diego Catalán (vid. siguiente nota).
4
6
La comparación de E. S. Procter, tan gráfica y tan esclarecedora, apa-
4 ~ Cf P. LINEHAN, "La conquista de Sevllla y los historiadores", en M. GoN- rece también recogida en el artículo de D. CATALÁN, "El taller historiográfico
ZÁLEZ J1MÉNEZ (coord.), Sevilla n48. Congreso Internacional commemorativo alfonsí. Métodos y problemas en el trabajo compilatorio", Romania, 84 (1963),
de la conquista de la ciudad de Sevilla por Fernando Il/, Rey de Castilla y pp. 354-375,en concreto p. 358.
León, Madrid, 2000, pp. 229-244. '
17
D. CATALÁNj art. cif., p. 358.
43 Los tomo de B. F. REILLY,art. cit., pp. 131-132. 48
ibídem.
XXII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN XXIII

Tal como nos ha llegado hasta nosotros, el CM está dividido en rebelión de Paulo de Julián de Toledo y las Crónicas de Alfonso
cuatro libros, precedidos de dos prólogos del autor: un prefacio III (se narra desde Wamba hasta la traición del conde don Julián
y un prólogo bastante extenso 1 en el que se narran las excelen- y la conquista árabe del 7n).
cias de España. El número de libros 1 cuatro, es un número esco- 1-10(52-55).Crónica de Ildefonso de Toledo.
gido -a juicio de Juan Gil 49 - por su simbolismo: evangelistas 1
vien- 2 (52). Sisenando.
tos, estaciones, ríos del Edén, tetragrámaton, etc. La estructura de 3 (52). Suintila.
estos cuatro libros es la siguiente 5º: 3-4 (52-53} San Isidoro. Versos proféticos.
5-6 (53-54).Vicia ele Mahoma.
Libro I: 7 (54). Abubacar y Umar.
8 (55).Tulga.
Es la Crónica de San Isidoro, de la que se incluye el prólogo y 9 (54-55).Kindasvinto.
el colofón, con añadidos, tomados de la Historia escolástica de ro (55). Recesvinto.
Pedro Coméstor. Se sigue el orden ele las edades del mundo. n-20 (55-58). División de Wamba.
21-57 (58-66). Rebelión de Paulo de Julián de Toledo [Del rey
1 (5). Prólogo. Wamba. Rebelión de Paulo]
2-12 (5-7). Primera edad [De Adán al diluvio]. 58 (67-68). Traidores y muerte de Wamba.
13-22 (7-9). Segunda edad [Del diluvio a Abrahaml. 59 (69). Ervigio.
23-43(9-13).Tercera edad [De Abraham a David]. 60 (69). Egica.
44-65 (14-18).Cuarta edad [De David a la destrucción del Templo]. 61 (69). Witiza.
66-99 (18-27). Quinta edad [Del cautiverio ele Babilonia hasta el na- 62 (70). Don Rodrigo. Traición del conde don Julián.
cimiento de Cristo]. 63 (70-71). Llegada de Muza a España. Conquistas de los árabes.
100-161(27-39). Sexta edad [De Cristo hasta Suintila, rey godo].
161(39). Colofón. Libro IV:

Libro II: Es quizás la parte más interesante del Cbronicon 1nundi, pues
llega don Lucas a narrar acontecimientos de su tiempo. Se centra
Se incluye el texto de San Isidoro con algunas variantes.
en la historia ele los reinos hispanos desde don Pelayo y la batalla
1 (39). Prólogo de Covadonga a la reconquista de Córdoba por Fernando IlI en
2 (40). Dedicatoria a Sisenando. 1236.
3-n (40-41). Historia Wandalorum.
12-19 (42-43). Historia Suevorum. 1-6 (71-73).Rebelión de Pelayo. Batalla de Covadonga.
20-83 (43-52). Historia Gotorum. 7 (73). Fávila.
8 (73). Alfonso l.
Libro III: 9 (73). Fruela l.
ro (74). Aurclio.
Completa la historia de los godos. Se recurre para continuar la 11 (74). Silo.
Crónica de San Isidoro a una Crónica atribuida falsamente a San 12 (74). Maurcgato.

Ildefonso. Continúa con la División de Waniba, la Historia de la 13(74). Bermuda l.


14 (74). Alfonso II el Casto. Traslado del arca de las reliquias. Mi-
lagro de la Cruz de los Angeles.
49
J. GiL, "La Historiografía", en Historia de Espalia de Menéndez Pida! (La 15-16(75-76). Carlomagno. Leyenda de Bernardo del Carpio.
cultura del Románico. Siglos XI al xm), Madrid 1995,pp. 1-109;da cuenta del 17-18(76-77). Ramiro I. Batalla ele Clavijo. Aparición de Santiago.
contenido y estructura del Chronicon mundi en pp. 89-91. Votos al apóstol Santiago.
50
Las primeras cifras corresponden a los capítulos de mi edición, los nú-
meros entre paréntesis remiten a bs páginas ele la edición ele Mariana que 19 (77-78). Ordoño l.
no tiene división en capítulos. 20 (78-79). Alfonso III. Bernardo del Carpio.
XXIV INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN XXV

2r (79). Distintos emperadores llamados Carlos. 87-90 (no-nr). Batalla de las Navas de Tolosa.
22 (79-80). Hazañas del rey Alfonso. 91 (1n-u2). Otras batallas. Muerte del rey Alfonso VIII de Castilla.
23 (80). La reina Jimcna contra el rey Alfonso 92 (n2). Enrique I de Castilla.
24 (80). García I. 93 (m). Fernando III de Castilla.
25-27 (80-82). Ordoño 11.Condes de Castilla. 94 (112-n3). Condes de Castilla.
28-29 (82-83). Frnela l. Jueces ele Castilla. 95 (n3). Obispos y clero.
30 (83). Alfonso N. 96-98 (n3-n4). Alfonso IX ele León y Fernando III de Castilla.
31-32 (83-84). Ramiro 11. Muerte del rey Alfonso IX ele León.
33 (84-85). Ordoño III. 99 (115).Fernando III, rey de León.
34 (85). Sancho L Fernán Goniález, conde de Castilla. 100-rn1 (115). Toma de Úbeda. Reconquista de Córdoba.
35 (85-86). Ramiro III.
36 (86). Bermuc\o 11.Acusación del obispo de Compostela Adaulfo. 3.3. Lengua y estilo
37-40 (87-88). Almanzor.
41 (88-89). Mujeres del rey IJermudo 11. No hay ningún trabajo publicado sobre la lengua del Chroni-
42-43 (89-90). Alfonso V. con inundi de Lucas de Tuy; lo que no carece ele sentido, pues
44 (90). Bermudo III. no es posible hacer un estudio de la lengua de un historiador
45 (90-91). Sancho II de Navan-a. como don Lucas, que es básicamente un compilador. En esas
46 (91). García III y Sancho III de Navarra.
condiciones, ¿cómo distinguir las características propias frente a
47 (9r). García IV de Navarra y Ramiro I de Aragón.
las de la lengua y estilo de los distintos autores que le prece-
48 (91-92). Femando I de Castilla y Bermudo III de León.
49 (92). Femando I de León y Castilla. dieron, como Isidoro o Julián de Toledo, o incluso, ele las fuentes
50 (93). Femando I y García IV de Navarra. Muerte de Gar- que manejó para su historia, como la Historia Sílense o la Cró-
cía. nica de Alfonso III?
51 (93-94). Toma de Coimbra. No obstante, el resultado de este esfuerzo compilatorio da lu-
52-53(94-95). Ciudades y castillos tomados a los moros. gar a un estilo - en palabras del Prof. Juan Gil - "por lo general
54-56 (95-96). Traslado del cuerpo de San Isidoro a León. sencillo y correcto" 5\ apreciación que había hecho con anteriori-
57-59 (96). Reparto ele los reinos. Visita a Sahagún,
dad B. Sánchez Alonso: "literariamente, el Cbronicon está dentro
60-61 (97). Muerte del rey Fernando. Discordia entre los
hijos. del tipo más sencillo y desentendido del ornato. Contribuyó, no
62-63 (97-98). Enfrentamiento entre Alfonso y Sancho. El Cid. obstante, al embellecimiento del género histórico por su adop-
64 (98). Marcha de Alfonso a Toledo. ción de temas poéticos, leoneses todos) como ha subrayado
65 (98-99). Cerco de Zamora. Muerte del rey Sancho. Menéndez Pida!"''.
66-67 (99). Alfonso toma el reino. Prisión de García. Cuestión aparte es que don Lueas escriba su obra en latín y no
68-69 (rno). Alfonso VI. Jura de Santa Gaclea. en castellano, y que junto con el arzobispo Jiménez ele Rada cons-
70-72 (100-102). Toma de Toledo y otras batallas. El Cid. tituya uno ele los últimos ejemplos ele historia escrita en latín en
Muerte del rey Alfonso.
la Edad Media española. Pocos años más tarde se producirá la
73 (rn3). Matrimonio de la reina Urraca con Alfonso I el Batallador.
ruptura en la historiografía que supone el paso a la obra histórica
74 (103). Coronación del rey Alfonso VII. Conquista de Almería.
75 (104). Toma de Baeza. Aparición de San Isidoro. de Alfonso X escrita en romance. Sobre la posible explicación ele
76 (rn4). Justicia real. este cambio historiográfico se ha escrito mucho 1 tanto por parte
77 (104-105). Viaje del rey Luis de Francia. Muerte del rey de los medievalistas, como de los hispanistas.
Alfonso.
78 (rn5). Sancho III de Castilla.
79-81 (rn5-rn7). Fernando II de León y Alfonso VIII ele Castilla.
82-84 (107-109). Alfonso IX ele León.
>' J. GIL, OjJ. cit.,
p. 94.
52 AJ.ONSO, Ilistoria de fa historiografía e!>paiiola,Madrid, 1947,
B. SANCHEZ
85-86 Úo9-no). Reina Berenguela. p. 130.
XXVI INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN XXVII

En especial estos últimos se han referido a los deseos de di- montañas y que Sancho I de Navarra hace que usen sus soldados
vulgación para explicar el cambio a la historia escrita en romance, para atravesar los Pirineos por el paso de Roncesvalles. En el pri-
aunque, en mi opinión 53,esta razón no parece suficiente, cuando mer caso explícitamente se aclara que los lugareños llaman así a
ni el número de copias que podía hacerse de un texto era ele- este tipo de calzado:
vado ni grande era tampoco el número de las personas capaces ..fecil sibi et suis militibus de coriis crudis et ligneis uimínibus
de leerlas. La primera gran fractura del latín como lengua de cul- rusticorum more calciamenta, que uulgariter incole 'auarcas' et
tura, dando paso al romance de la Crónica General y de la Gene- 'baralioncs' uocant, et nocte Alpes Roscideuallis per nimias niues
ral Estaría, no puede entenderse sino en el contexto de una mo- transiit .. (CMIV,46, 4-7).
narquía castellana que decide recuperar una parte del poder que Un poco más adelante vuelven a aparecer los dos términos
tenía la iglesia con una serie de decisiones claramente laicas: la juntos en el reinado de su nieto, el rey Sancho Garcés II de Na-
introducción del derecho romano, la creación de universidades, varra, quien también como Sancho I recibió el sobrenombre de
y hasta la adopción del romance como vehículo de la expresión Abarca. En ambos pasajes se documenta por primera vez el tér-
culta 54. La lengua vulgar se1vía de signo de una cultura más laica, mino baraliones ("barajones") 57 .
propia de una actuación política que buscaba depender un poco
menos de la iglesia. Con lo que la primera gran quiebra del latín ...sicut auus eius,per 'auarcas' et 'baralioncs' super ecmdeni urhem
en la Edad Media, dando paso al romance para la expresión for- Pampílonam multa milia Sarracenorum prostrauit, quare etiam
mal, tiene, a mi juicio, una causa negativa: la condición del latín ipse rex Auarca dictus.fuit ... (CM IV,46, 14-16).
como vehículo de comunicación de la iglesia, de la que el poder Esta voz (auarca) es un ténnino común a los tres romances
real - como de otros poderes - trataba de independizarse. hispánicos, de origen desconocido, seguramente prerromano,
Es, pues, la obra del Tudense uno de los últimos ejemplos de que se extiende tainbién por el vasco; aunque no sabemos si la
historia escrita en latín en el s. xm, pero, como ya he señalado55, forma que aparece en vasco procede del castellano o al revés,
a través de este latín aflora también, de la misma manera que en pues no hay unanimidad entre los filólogos respecto a este punto;
otros textos medievales 56 , la lengua vulgar. posiblemente la forma vasca y la romance procedan de un común
En dos pasajes muy próximos se refiere la crónica al calzado étimo prcrromano 58. En cualquier caso no es palabra latina, sino
que se utilizaba para poder andar por la nieve a través de las romance en el s. XII y extendida por toda la península desde el
S. XIII.
Hay un caso más que aparece en el Chronicon 111,undien el
53
Expuse, entre otras, estas ideas en el coloquio celebrado en París en que por el latín de la crónica se cuela el término romance balsas:
diciembre de 1999: Chroniqueur, hagiographe, théologien: Lucas de Túy
(f r249) dans ses oeuvres, cf E. FALQUE, "Una edición crítica de Lucas de Tuy", ...rex rernandus Jecitfieri balsas et nauígia de lignis et coriiset ípse
Cahiers de linguisfique et de civil!sation hisj>aniques médiévales, 24 ( 2001 ), rex cum paucis primus transiuit (CA1IV,101, 36-37).
pp. 219-233.
54
M. PESET- J. GUTI!~RREZ CUADRADO,Clérigosy juristas en la Edad Media Esta voz, balsa, está documentada por primera vez en caste-
castellano-leonesa (Anejo II de Senara), Vigo, 1981, pp. 77-uo y J. GUTTÉRREZ llano, según el DCECH, a finales del s. Xltt en la General Estaría
CUADRADO - J. A. PASCUAL,"De cómo el castellano se convirtió en español",
en A. GARCÍASIMÓN (ed.), Historia de una cultura. La singularidad de Cas- de Alfonso X. Nuestro texto adelantaría, pues, la documentación
tilla, Valladolid, 1995, II, pp. 135-171. de la voz hacia 1240 aproximadamente.
55
En el artículo anteriormente citado de los Cahiers de /inguistique bis-
panique médiévale, de donde retomo los ejemplos .siguientes en romance in-
sertados en el latín del Tudense.
56
Para el s. xn pueden ver.se también ejemplos de esto mismo en la His-
toria Roderici, cf E. FALQUE,"El romance que aflora en el latín de la Historia
17 J. CoROMJNAS - J. A. PASCUAL, Diccionario crítico e/imológico c,aste/{ano
Roderici", en C. A1.vAR-F. GóME7: REDONDO - G. MARTIN,El Cid: de la materia
épica a las crónicas caballerescas, ed. Universidad de Alcalá Madrid 2002 e hispánico, Madrid, 1980-1991, s. u. 'barajón'.
pp. 85-92. ' ' , 58 J. CüROM!NAS - J. A. P1\SCUAL, Oj). cit., s. U, 'abarca'.
XXVIII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN XXIX

En otro pasaje que ha llamado la atención de algunos entre ellas Salamanca (Pastea Aceyfa ad ripam .fluminis Turmi
filólogos", se incluye toda una frase en castellano que se traduce uenit el ciuitates desertas ibídem populauil, ...; CMN, 32, 28-29)''.
a continuación al latín. Cuenta nuestra crónica que el mismo día Idéntico error lo señalaron también para Jiménez de Rada su
que Almanzor era vencido en Calatañazor, un pescador a la orilla editor, J Femández Valverde 63 , y J. Gil64 .
del Guadalquivir llorando gritaba, unas veces en árabe y otras en
..Hiis peractis exercitus Sarracenorwn per ripam Turmiifhtminis
castellano, una cancioncilla, que el Tudense recoge:
est íngressus suh principe qui Aceypha dicebatur (De rebus Hispa-
...quasi plangens modo Calclc~ycosermone, modo Yspanico clama- niae, V, vm, 2-3).
bat dicens: 'En Canatanazor perdio Almazor el tambor: id est, in Evidentemente el pasaje es el mismo y la ignorancia de la len-
Canatanazor perdidit Almazor Umpanum siue sistrum, hoc est,
gua árabe puede atribuirse a ambos historiadores, pero funda-
leticiam suam (CM IV, 39, 20-23).
mentalmente a don Lucas, que serviría ele fuente en este episodio
Cuando se le acercaban los cordobeses, se desvanecía y volvía al arzobispo de Toledo para su crónica. Lo que era una palabra
a aparecer en otro sitio y repetía llorando lo mismo. Sobre la árabe utilizada en un texto latino medieval, incorporada al léxico
identidad de este pescador no le cabe duda a don Lucas: "cree- castellano como aceifa ("expedición militar satTacena que se
mos que éste era un diablo que lloraba por la derrota de los sar- hacía en el verano", según el DRAJ!) se convierte por ignorancia
racenos)). del autor que utiliza ese texto en un nombre propio árabe: el
No debe sorprendernos que este estribillo no le pasara desa- Azeyfa del Tudense; y lo que resulta curioso es que el texto del
percibido a Menéndez Pida! 6 º , tan interesado por la transmisión Tudense se convierte en una trampa para el arzobispo toledano -
de la poesía popular en las fuentes escritas, que supuso que se no es la primera vez que esto ocurre-, pues, además, éste acepta
trataba del estribillo de un canto de victoria de soldados, de los a Aceypha como príncipe bien conocido (sub príncipe qui
de cualquiera de los ejércitos castellanos que a raíz de la muerte Aceipha dicebatur). Nos encontramos ante un ejemplo clarísimo
de Almanzor habían intervenido en los asuntos de Córdoba o de de cómo se transmiten los textos en época medieval, sujetos siem-
otros posteriores que recordaban la muerte del caudillo mu- pre a la comprensión o no, a los cambios e innovaciones de los
sulmán. diferentes autores y copistas por cuyas manos pasaron las obras
Con relación a la otra lengua hablada en aquel momento en y, en este caso concreto, de cómo en la historiografía hispanola-
nuestra península ha señalado el Prof. Gil que "es más que du- tina medieval las crónicas, salvo en contados casos 6 \ dependen
doso que nuestro obispo tuviera conocimientos de árabe: por dos
veces toma la palabra aceipha por nombre de un general árabe" 6 '.
En el primer caso en época de Ramiro II se le comunica al rey 62
Doy el texto de mi edición, que difiere de la de Mariana en donde apa-
que Aceipha con un gran ejército musulmán se dirige a Castilla 1 rece turmis en lugar de Turmi (Pastea Aceyfa ad ripam fluminis turmis ue-
(Legione uero eo consedente cum Sancía regína nuncius uenit nit et ciuilates desertas ibidem. populauit, en la edición de Mariana publicada
por A. Schott).
quod Aceyfa cum grandi exercitu Maurorum properabat ad Cas- 6
J Rodericii Ximenii de Rada, Historia de rebus His_f)aniae siue Historia
tellam; CM IV, 31, 6-8) y en el segundo se natTa cómo este general Gothica, ed. J. FERNÁNDF.7. ce CM 72, Turnhout, 1987, pp. XXXIV-
VALVERDE,
árabe llega hasta el río Tormes y allí repuebla varias ciudades, xxxv, y p. 155. Véase también su traducción: R. J11v1ENEZ DE RADA,Historia de
los hechos de Espafia, trad. J. FERNÁNDEZ VALVERDE,Madrid, 1989, p. 35.
]. G11.,op. cit., p. rn4.
64

6 5 En el conjunto de la historiografía hispanolatina constituyen una ex-


59
Además de R. Menéndez Pidal, últimamente de J. Gil en el capítulo de- cepción en este sentido las dos obras de las que me he ocupado previamente:
dicado a Lucas de Tuy en su estudio sobre historiografía hispana anterior- la Historia Roderici y la Historia Composte!fana. Como bien señaló R. Menén-
mente citado, véase J. GIL, op. cit., p. 94. dez Pida!, desde el siglo x a comienzos del xu la historiografía española no
6
º R. MENÉNDEZ PIDAL,"La primitiva poesía lírica española", en Estudios produce otra cosa que crónicas de reyes, donde en unas cuantas líneas se
literarios, Madrid, 1957 (8ª ed.), pp. 197-269, en concreto p. 232 (En Cañataña- enumeran los sucesos más imporlantes ele cada reinado; pero a principios
zor/ perdió Almanzor/ ell atamor). del s. x11 tanto la Historia Roderici como la Historia Composte!lana inician
61
J. GIL, op. cit., p. 94. una importante novedad, pues narran sucesos contemporáneos. Cf R.
XXX INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN XXXI
de las anteriores y se va transmitiendo y transformando la infor- códices más antiguos, el que se conse1va todavía en San Isidoro
mación al pasar de unas a otras. de León (/), lectura que sigo en mi edición. En este caso la igno-
Efectivamente, el autor de la Historia Silense había dado en- rancia de la lengua árabe es más bien achacable a algunos co-
trada al término árabe: Postea secundo mense azeyfam ad ripam pistas más que al propio don Lucas 1 a no ser que entendamos que
Turmí ire di~posuit... 66 , mientras que Sampiro y la Najerense ha- el copista ele I, que tendría conocimientos de dicha lengua, hu-
bían aclarado el término: biera corregido el texto que estaba copiando.
Sampiro (Redacción pelagiana; 23)67: El gusto por la etimología de Lucas ele Tuy, compartido con o-
Deinde post Jlos menses azeiphan, id est exercitus, ad ripam tros cronistas coetáneos - y con la 1nayoría de los autores del Me-
Turmi ire disposuit .. dievo -ya ha sido señalado por J. Gi\7', quien da un par de ejem-
plos a modo de muestra: el que hace del nombre ele Hispa nía
Chronica Naierensis (II, 29, 42-43) 68 :
Pastea secundo mense azeypham, id est exercitus, ad ripam (CM Praef, 2, 123-124), que se explica como palabra de origen grie-
Turmi ire disposuit .. go, ele ys ("uno o solo"), pan ("todo") y ya ("estrella"), y la dispa-
ratada etimología propuesta sobre Pamplona (CM III, n, 8-9):
Es obvio que don Lucas depende aquí de la Si/ense, una de sus Pampilona procedería de Bamhe luna, "la luna de Bamba" (ele
fuentes más claras, y no del texto de Sampiro ni de la Najerense, Wamba), que podría explicarse por el intento de enlazar el nom-
que no le habrían inducido a caer en este error.
bre de la ciudad con el castillo de Luna, donde estuvo prisionero
El otro pasaje al que se refiere J. Gil, el lugar dónde está ente- el padre de Bernardo ele] Carpio 7 '.
rrado Mahoma cuyo nombre da el Chronicon mundi en árabe y A estos ejemplos podríamos añadir otros con los que el Tu-
en latín, debe ser, en mi opinión, omitido cómo prueba de la falta dense gusta ele aderezar su relato. Así por ejemplo, aclara el tér-
de conocimientos ele la lengua árabe del Tudense, pues se trata
mino chronica, procedente del griego cbmnos, que traduce al
más bien de un error de algún copista que perdura en la edición
latín: quod est tempus (CM Praef, 2, 149-150). Entre los nombres
de Mariana. En el libro III incluye don Lucas una vida ele Mahoma, de ciudades, no sólo es Pamplona a la que se intenta buscar una
que termina informando ele la muerte y lugar de enterramiento
etimología, sino también Lisboa (Vlisbona), asociada al griego
ele! profeta. El texto es el siguiente 69 :
illises. Ignora por completo don Lucas el origen ele Vlisbona, que
...sepeliuit eum in Medina Rassu/, que Latine 'ciuitas nuncii' nada parece tener que ver con el héroe homérico, sino con Oli-
dicitur (CM III, 6, 28-29). sipo que se inscribe en la serie de topónimos que contienen el
elemento -ipo (Acinippo, Basilippo, Collippo, Oripo...) cuya labial
Unos manuscritos ofrecen Medina Russul (STM) y Mariana en puede aparecer escrita como simple o geminada (Olisipo-
su edición da Medina Ruphu/ (p. 54, 40), pero como bien puntua- Olisippo)73.La llegada ele Ulises a Lisboa también parece ser ele
liza el Prof. Gil: '"enviado' (esto es, 'Profeta') se dice no ruphu/
su cosecha; de éste se dice que llegó hasta Hispania y que fundó
sino rasu/" 7 º y así lo encontramos (Medina Rassu[) en uno de los
la ciudad ele Lisboa (Hac e/ate Vlyxes ad Yspaniam nauigio uenit
et ciuitatem Vlisbonam condídít; CM I, 40, 17-19), en un intento
MENÉNDEZPrnAL, La &pafia del Cid, Madrid, I969 (7ª ed.), II, pp. 919-920; de dar una explicación al nombre de esta ciudad tan absurdo
puede verse también: Chronica Hi,,pana saeculi XII, ed. E. FALQUE- J. Gr1.-
A. MAYA, ce CJV!71, Turnhout, 1990, pp. 23-24.
66
Historia Silense, ed. J. PÉREZ DE URBEL - A. GONZÁI.EZ RUIZ-ZORR!LLA, Ma- 7' J. GIL, op. cit., pp.
89 y 95-
drid, 1959, p. 167. 72 Esta es la única explicación que encuentra J. Gil a tan sorprendente
6
7 Sampiro. Su crónica y la monarquía leonesa en el siglo x, cd. J. PÉREZ etimología.
DE URBEL, Madrid, 1952, p. 327. 73 Véase para estos topónimos en -ipo: F. Vn.LAR,"Los topónimos meridi-
68
Cbronica Naierensis, ed. J. A. ESTÉVEZ SOLA, CC CM71A, Turnhout, 1995, onales de la serie -ipo", en F. VrLLAR - F. BELTRÁN (cds.), Pueblos, lenguas y
p. 132. escrituras en la Hispania prerromana (Actas del VII Coloquio sobre.fenguas y
69
Ofrezco el texto de mi edición. culturas paleohispánicas, Zaragoza, r2 a IS de Marzo de r997), Salamanca,
70
J. GIL, op. cít,,
p. 95. 1999, pp. 685-718.
XXXII INTRODUCCIÓJ\I INTRODUCCIÓN XXXIII

como la etimología propuesta para Pamplona y que recuerda a la II. FUENTES Y MÉTODO HISTORIOGRÁFICO DEL C'HRONICON M\fNDI
aclaración del Tudense, no menos llamativa, que vincula a otro
griego ilustre, Aristóteles, con la Península ibérica al hacerlo ele Decía ya hace tiempo B. Sánchez Alonso al tratar de Lucas de
origen hispano (Magnus philosophus Aristoteles Yspanus natione Tuy que el estudio completo ele sus fuentes, que era lo primor-
in Grecia Platonem audiuit et in multis jlorui; CM, Praef., 2, 81)74, dial, no estaba hecho todavía 1. Sin entrar en si era o no lo prirnor-
dial hacer un estudio ele las fuentes utilizadas por don Lucas y si
realmente este trabajo era o no más necesario que la primera edi-
ción crítica de la obra, el hecho es que no disponemos de un es-
tudio de conjunto sobre las fuentes utilizadas por Lucas de Tuy,
al menos para los tres primeros libros del Chronicon mundi; si
bien el trabajo publicado ele B. F. Reilly sobre el libro cuarto\ es
una inestimable contribución para la dependencia que este último
libro tiene de otros textos ante1iores. Existen, por otro lado, estu-
dios que se refieren de una u otra manéra a la relación entre esta
crónica y la épica castellana, entre los que cabe destacar los ele R
Menéndez Pida! y J. Horrent 3.

1. El libro I: una crónica de inspiración isidoriana

Que los dos primeros libros del Chronicon mundi tienen como
fuente primordial la obra de San Isidoro, parece evidente; no hay
más que recordar a ese respecto que la obra está encabezada por
un prefacio, escrito por don Lucas, que lleva por título: Lucae
diaconi praefatio in historimn seu Chronicam beati Jsidori Hispa-
lensis archiepiscopi 4 , Más adelante, la referencia al mismo santo

' I3. SANCHEZALONSO,Historia de la historiogrq/'ía espafiola, Madrid, 1947,


p. 127. Afirma este investigador que hahía trabajado en ello "con vistas a una
edición crítica de la crónica" (p. 127, nota 57) y de este trabajo se sirve para
dar en pp. 127-130 un resumen sobre las fuentes del Chronicon mundi.
2
B. F. REILLY,"Sources of the Fourlh Book of Lucas of Tuy's Chronicon
mundi", Classica! Folia, 30.2 (1976), pp. n7-137. Lógicamente hay alguna re-
ferencia sobre las fuentes utilizadas por el Tudense en los diversos estudios
publicados sobre don Lucas citados a lo largo de esta introducción.
' R. MENÉNDEZPmAL, "Relatos poéticos en las crónicas medievales", RFF.,
IO (1923), pp. 329-372; J. IIORRENT, "Chroniques espagnoles et Chansons de
Geste", Le Mayen Áge, 53 (1947), pp. 271-302. A ambos artículos de estos pres-
tigiosos filólogos habría que añadir otros más recientes que tratan _también
de la relación entre las crónicas medievales y la épica, como por ejemplo: C.
Srvnrn, "Epics and chronicles: a reply to Armistead", llispanic Réview, 51
(1983), pp. 409-428.
74 Para una interpretación de este conocidísimo pasaje en el que se le 1 Este es el título que aparece en T, de mano más reciente, y que da lam-
atribuye a Aristóteles la nacionalidad hispana, cf F. Rico, "Aristoteles hfapa- bién Mariana en su edición con una pequeña variante (archiepiscopi Hi5JJa-
nus: en torno a Gil de Zamora, Petrarca y Juan ele Mena", ltülia medioeva{e fensis en lugar de Hispa!ensis archíejJiscopi). Otros manuscritos anliguos lo
e unu:mistica,10 (1967), pp. 143-164. omilen (SE) y, por último, otros (IM) ofrecen otro título que se presta un
XXXIV INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN XXXV

vuelve a aparecer en el segundo prólogo que encabeza la obra que deben contener ciertos requisitos 8 • Son los prólogos, desde
(De excellentia Ilispaniae), en donde don Lucas se remite "a los la antigüedad, un índice programático y, al mismo tiempo, una
libros de crónicas publicados por Isidoro, doctor de las Españas"5_ declaración de intenciones. En éste, escrito por Lucas de Tuy para
La relación, por tanto, entre la Crónica y las Ilistoriae de este encabezar su obra, encontramos, como era de esperar, la justifi-
santo con la obra del Tudense es clara; lo que no impide hacer cación ele por qué escribe (a ruegos ele la reina doña Berenguela)
algunas precisiones más, que no pueden obviamente ir en la lí- y cuál ha siclo su intención al abordar su tarea (actualizar la obra
nea del comentario despectivo hecho por Mommsen de la obra histórica ele Isidoro), además ele desarrollar las cualidades mora-
de Lucas de Tuy, que consideraba sólo una prolija recensión de les que debía poseer tocio gobernante y los peligros que le ace-
Isi<loro6,sino que ha de tener en cuenta, en cambio, el papel de chan, que constituyen un speculum principis digno de ser tenido
divulgador de una parte de la obra de Isidoro que desempeñó en en cuenta y que se remonta también a los historiadores clásicos 9.
la Edad Media el Cbronicon mundi del Tudense, en lo que nues- Después se añade otro, también de don Lucas, titulado De ex-
tro autor seguía la tradición del Líber cronicarum de Pelayo y la cellentia Hispaniaew, más extenso que el elogio de Isidoro De
Chronica Naierensis. laude Spaniae, en el que se enumeran ilustres hispanos, santos
Ya me he referido al prólogo que encabeza el Cbronicon. De en su mayoría, entre los que no podía faltar lógicamente San Isi-
sobra conocida es la función que en el género historiográfico doro y sus hermanos. El santo hispalense figura también en un
desempeñan los prólogos y la atención que los autores, desde la grupo ele filósofos y escritores hispanos, en los que sin más ex-
Antigüedad hasta el Medievo, prestan a estos elementos de sus plicaciones se incluye a Aristóteles.
obras. Los prólogos, como en la historiografía clásica, constituyen A continuación sigue la crónica universal isidoriana, que ocupa
un género dentro de otro de rango superior; en ellos los autores, todo el libro I del Cbronicon mundi. Esta obra ele Isidoro, in-
distanciándose de la narración que van a abordar, indican cuáles cluida desde antiguo entre las del santo hispalense", le da a la
son sus proyectos y justifican la tarea que emprenden 7 . En esto crónica del Tudense una perspectiva universal antes de que en
se puede apreciar la persistencia ele la preceptiva historiográfica los libros siguientes se convierta en una crónica nacional propia-
clásica: recordemos la obra de Luciano, en la que se nos indica mente clicha, pues se centra luego en la península para los siglos
que los prólogos son elementos normales en las obras históricas visigodos y en los primeros tiempos de la resistencia asturleonesa,
' para narrar sucesos más cercanos; lo que le da un carácter en
cierto sentido híbrido que ya ha sido convenientemente
tanto a confusión, pues no aclaran si el prólogo es obra de Isidoro o de don
señalado 12

Lucas (Incipit prologus de primis libris cronicorum beati Ysidori Yspaniarum


doctoris archiepiscopi Yspalensis).
8 LUCIANO, Quomodo historia conscribenda sil, 53 y ss.
5
Nos uero ad libros cronicorum a doctore Yspaniarum Ysidoro editas ma-
num mittimus ... (CM Praef., 2, 142-143). 9 Sin duda, este prólogo ele don Lucas, y los restantes del Cbronicon
6
MGH, AA XI (Chronica minora s. IV, V, VI, VII, II), Berlín, 1894 [reimpr. mundi, merecerían un estudio más pormenorizado de lo que los límites de
1961], p. 265. esta introducción nos permiten.
7
Aunque conviene señalar que hay también obras históricas medievales 'º El título difiere de unos manuscritos a otros y en algunos simplemente
que carecen de prólogo e incluso de título. En ocasiones los historiadores se omite (SB). Eiusdem Lucae de excel!enlia Hispaniae dan 1', añadido al
quizás consideraron pretencioso escribir un prólogo o dar un título a su tra- margen de mano más reciente, y el P. Mariana, mientras que en I aparece
bajo y a veces los propios escribas y los lectores contribuyeron a ello al no a!ius prologus Lucae Tudensis y en M, sin especificar la autoría, alius prolo-
copiar prólogos y títulos; el mismo texto llegó a circular sin título o bajo los gus de.fe!icitatibus Epanie.
títulos más diversos. B. GUENÉE, Histoire et culture historique dans l'Occident " Braulio ele Zaragoza se refiere a ella como chronicorum a princiJ>io
médiéval, París, 1980, pp. 200-201. Sobre los prólogos vease también: Lespro- mundi usque ad tempus suum /ibrum unum, nimia hreuitate col!ectum (Re-
(ogues medievaux, Turnhout, 2000 (FIDEM. Textes et étudcs du Mayen nuntiatto Isidori a Brau!ione Caesaraugustano episcopo edita; Cod. Legion.
Age, 15). Patrick Henriet trata algunos aspectos del segundo prólogo del núm. 22, fol. r39-r40).
Chronicon mundi en su artículo: "Sanctissima patria. Points et themes com- 12
En C. ÜRCÁSTEGUI - E. SARASA, la historia en la Edad Media. Historio-
muns aux trois oeuvres de Lucas de Tuy", Cahiers de linguistique et de cívi- grajYa e hisloriadores en Europa Occidental: siglos v-xm, Madrid 1991, pp.
lisation hispaniques medievales, 24 (200!), pp. 249-277. 226-227. El entronque de la crónica universal que, en muchos casos, precede
¡
XXXVI INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN XXXVII

No es, sin embargo, la obra del Tudense la única historia de en el decenio de n8o, la redacción de la Najerense 17 . Los añadi-
carácter universal que se escribe en Europa en el s. XIII. Quizás el 1 dos de Pedro Coméstor, que no se refieren sólo a los temas bíbli-
ejemplo más representativo lo constituya la obra de Ma1tín de cos, sino también a acontecimientos de la historia pagana, 1os 11a-
Troppau (Mai1inus Oppaviensis)", dominico que, entre otras mados incidentict, son tan numerosos que Juan Gil ha podido
obras, escribió en 1277 su Cbronicon pontificu,n et iinpe- referirse a "la magnitud de la deuda contraída por don Lucas con
ratorum '4 , cuya narración, en la que se van intercalando la histo- su predecesor" 18 •
ria de emperadores y Papas'', llega hasta el año 1270. El sistema Si comparamos el pasaje que el Tudense le dedica a Noé y la
empleado consiste en dedicar a cada príncipe, pontífice o empe- con.stntcción del arca con el de San Isidoro, la Crónica Najerense
rador tantas líneas cuántos años hubiera ostentado el poder. Se y Pedro Coméstor, veremos, por una parte, que el texto de don
trata de un método, según ha mostrado el editor de Martín de Lucas está más cerca de éste último que ele Isidoro, mucho más
Troppau, L. Weiland, que había sido utilizado ya por el padre de escueto y, por otra, que en este caso la Najerense copia con bas-
la historiografía cristiana, Eusebio de Cesarea, y que en el ámbito tante fidelidad la crónica isidoriana. Transcribo el texto completo
románico tuvo en Hugo de San Víctor a comienzos del s. XII un de Isidoro y de la Crónica Najerense; de Pedro Coméstor sólo los
pionero en esta forma de intercalar pontífices y emperadores en pasajes que tienen correspondencia en Lucas de Tuy:
su obra.
Isid. Chron. 15-1]:
Pero volvamos al libro primero del Cbronicon inundi, para si-
Lamech annorum CLXXXVIIIgenuit Noc, cuius diuino oraculo
tuarnos en el lugar en que lo colocó B. Sánchez Alonso, al seña- arca acclificare iubetur ann. actatis suae quingentesimo.
lar que la obra de Isidoro no está "copiada a la letra, sino con su- His temporibus, ut refe1t Iosephus, scientes illi homines, quod
presiones, cambios de orden y, sobre todo, ampliaciones" 16 . Efec- aut ignc aut aquis perirc potcrant, in duabus columnis ex latere et
tivamente, si cotejamos la crónica isidoriana con la versión de don lapide factis studia sua conscripsenmt, ne delercntur memoria
Lucas podemos comprobar fácilmente esto; igualmente se puede quae sapicnter inuenerant. quarum lapídea columna fertur di-
observar la relación que existe con el texto de la Historia Scbo- luuium euasisse et hactenus in Syria permanere.
Noe anno DC factum legitur diluuium, cuius arcam Iosephus
/astica de Pedro Coméstor. Esta relación es paralela a la que ha
sedissc refert in montes Armeniae qui uocantur Ararat.
señalado el editor de la Crónica Najerense entre ésta y Pedro Co-
méstor, lo que le sirve, además, para fechar hacia finales del s. xn, Chronica Naíerensis I, 12-13:
§ 12. Lamech annorum CLXXXVIIIgcnuit Noe, qui diuino ora-
culo archam edificare iubetur anno etatis suae quingentessimo. His
temporibus, ut refert Iosephus, scientes illi homines, quod aut ignc
a la crónica nacional propiamente dicha, da lugar a una historiografía mixta aut aquis perire poterant, in duabus columpnis ex latere et lapide
como sucede en Inglaterra en esta misma época. Ya B. Sánchez Alonso se
factis smdia sua conscripsernnt, ne memoria dclcrcntur que sa-
había referido - al tratar de la Crónica Albeldense - al "tipo mixto", caracte-
rizado por ofrecer en capítulos independientes información sobre historia pienter inuenerant. Quarum lapiclca columpna fertur diluuium
universal y nacional, cf B. SANci-mzALONSO,Historia de la historiografía es- euasisse et actenus in Syria permanere.
pai'iola, Madrid 1947, I, p. rn5. § 13. Noe anno DCmo factum legitur diluuium, cuius archam Io-
'' Oportunamente el Prof. Orlancli, a quien agradezco vivamente sus scphus s·edisse rcfcrt in montes Armeniae qui uocantur Ararat.
orientaciones bibliográficas en Cambridge, trae a colación el ejemplo de
Martín de Troppau, quien en el contexto de la historiografía europea del s.
xm escribe también, como Lucas ele Tuy, una crónica de carácter general que ' 7 Puesto que la Najerense incluye un gran número ele noticias proceden-
llega hasta sus días. tes de la Historia Schofastica de Pedro Coméstor, quien murió hacia el año
11
• La edición de L. Weiland está publicada en MGH. SS., XXII, pp. 377-475. u79-n80, esta crónica hispana debió escribirse, al menos, después ele n73,
' 5 El hecho de intercalar pontífices y emperadores en la obra recuerda la fecha en la que posiblemente concluyó su obra el maestro de París. Esta es
compilación de Bernardo de Ilrihuega, cf P. HENRmT,"Hagiographie et his- la opinión de J. A. EsLévez, reciente editor de la Najerense, cf Chronica
toriographie en peninsule iberique (xre-xme siecles): quclques remarques", Naierensis (Cbroníca Hispana saecufl x11.Pars JI), ed. J. A. EsTÉVE7, SOLA,CC
Cahiers de línguistique hispanique médiévale, 23 (2000), pp. 53-85; en con- CJVI71A, Turnhout, 1995, pp. LXXIV-LXXV!!.
creto pp. 79-83, con referencias. 18
J. GIL, "La historiografía", en Historia de Espm1a de .Menéndez Pida! (La
16
B. SÁNCIIEZ AJ.ONSO, op. cit., p. 127. cultura del Románico. Siglos xi al x111), Madrid, 1995, pp. 1-109; p. 90.
xxxvm INTRODUCCIÓN
INTRODUCCIÓN XXXIX
Petr. Com. Historia Scholastica, PL Lucas Tudensis Cbronicon mundi, mm lapidea columpna fertur di-
198, 1082-1085: I, n-12: luuium euasisse et actenus in Syria
§ n. Lamec genuit Noe, qui 're- pcnnanerc. Prima que nunc clics
quies' interpretalur. Istc coram Dominica <licitur,ingressus Noc in
Deo ambulauit et clctestabatur Et seorsum viros, se01:r;um
mulieres archam. Seorsum uiros, seorsum
mala facta hominum. mulieres Deus in ingressu nomin-
nominavit Dominus cum de in-
§ 12. Noe cum esset quingento- gressu loqueretur. Ac si dicerct. auit, u! !empare penitencie osten-
rum annornm genuit Sem, Cham et Tempore q[flictionjs vacanduni est deret esse uacandum ab amplexi-
Iaphet. Vicesimo autem anno ante- ab amplexibus mulierum. [...] bus carnis. Centum quinquaginta
quam quingcntesimum explcret, Et pluit super terram quadraginta diebus creuernnt aque et eleuata
[...] Fecit Noe, iuxta praeceptum fecít ittxta preceptum Domini ar- cliebus, et noctibus, et elevata arca, est archa super omnes montes
Domini, archanz de lignis levigatis, cham de lignis leuigatis, id est, in sublime ferebatur, et super om- quindecim cubit1:,, ut ablueret
id es! politis vcl quadratis. Alia lit-
tcra, ve! bitumínatis~ longitudine
trecentorum cubitorwn, latitudine
quadratis et bituminatis, longitu-
dine trecentorum cubitorum, lati- 1 nes moiites excrevit aqua altior cu-
bitis quindecim, ut ablueret sardes
aeri..\usquequo ascenderant opera
aqua sardes aeri..r;,usquequo as-
cenderant praua opera hominum,
de quorum sacrilcgiis aer fuerat
tudine XXX. Hii cubiti geometrici
quinquaginta, altitudine triginta [...] intelligendi sunt, alioquin tanta ca- hominum. Vsque ad eumdem lo- maculatus. Vsque ad eundem lo-
pere non ualeret. Continet enim cum ascendet ignis iudicii ob aeris cum ignis ascendet in die Judicii ut
cubitus geometricus sex nostras, purgationem. [...] purgctur aer a uapore ascendente
uel secundum quosdam nouem. de sacrificiis ydolomm. Per annum
Erat archa supcrius angusta in cu- fuit Noe in archa lumen recipiens
bito consumata, inferius uero am- Post dies centum quinquaginta per christallinam fcnestram et
pla quandam habens rotunclitatem coepernnt aquae minui mense egressus est anno reuoluto, eo die
habuit enim quinque cameras, ad moclum sentine nauis. Habuit septimo, ita quo<l die vigesima et mense, quo est ingressus, scili-
quas Augustinus ctiam 1 praeter quinque cameras, quarum infe- septima mensis requievit arca su- cct, maio. Resedit archa super Ar-
sentinam, dicit ibi fuisse, dicens riori quadratura arche erat una per montes Armeniae. Illic arcae menie montem qui Barim dicitur,
super tabulatum sentinae fuisse bi- stercoraria et altera apotecarla, reliquias usque nunc provinciales uhí usque hoclielignorum illiu..,;re-
camcratam. Una enim camerarum deinde una mítium anímalium et ostendunt. liquie demonstrantur.
erat stercoraría, altera apotheca- altera inmítium. Media uero que
ria, et super hanc mansioncm erat
Pero no todos los añadidos introducidos proceden de la Histo-
superior, hominum erat et auíum.
alia tricamerata. Laterales camerae Illa tantum animalia in ea sunt in- ria Scholastica; uno de ellos, por ejemplo, es la famosa anécdota
erant una immitium, altera mi- tclligenda fuisse, que in aquis de la invención del vidlio irrompible, que el Tudense sitúa en
tium animalium, media bomi- uiuere non possunt et que de co- época ele Tiberio y que encontramos también en el Satiricón (Sat.
nuni, et avium [...] rruptionibus non nascuntur, ut 51) y posteliormente en las Etimologías ele San Isidoro (XVI 16,
musce, apcs et quec\am alia. Per
6)' 9 • El pasaje, sin embargo, no aparece en la Chronica isidoria-
centum annos continuos Noe
construxit archam. na, ni tampoco en la Najerense, Si comparamos la narración de
Tune homines perpendentes Petronio, la de Isidoro y la de Lucas de Tuy, es evidente que éste
quod aqua uel igne perire pote- último copia la de las Etimologías ele Isidoro casi literalmente, lo
rant, studia sua conscripsenmt in cual prueba el papel divulgador de conocimientos de la Antigüe-
duabus columpnis, altera latericia dad de esta obra y la gran difusión que tuvo no sólo en la penín-
et altera marmorea, quarum altera
non dilucrctur diluuio, altera non sula sino en toda Europa.
dissoluerctur incendio, Tubal fra-
ter Tubalchaim huius operis exis- ' 9 Relatan de modo análogo la anécdota, atribuida a Tiberio, Plinio (Hist.
tente magistro, quia audierat Adam Nat. 36,195) y Casio Dión (Hist. Rom. 57, 21, 7); en Plinio la interpretación es
prophetasse ele duobus periculis, más económica y recuerda el monopolio imperial de las minas de materiales
preciosos, en Petronio está más dramatizada. También la recoge, parafraseán-
aque uidelicet et ignis, que uentura
dola a parlir de Pctronio, Juan de Salü:ibmy, ej. Petronio, Satiricón,edición y
erant super omnem carncm. Qua- traducción por M. C. DíAZY DÍAZ, I, Barcelona, 1968, pp. x1v-xvy 73.
XL INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN XLI

Aunque, por supuesto, el texto isidoriano procede de Petronio. Incidentalmente este pasaje, tomado a modo de ejemplo, nos
La pregunta que hace el César al artesano sobre si algún otro sa- sirve para probar una vez más la gran difusión que tuvieron las
bía fabricar aquel tipo de vidrio, es la misma en los tres autores: Etimologías en la Edad Media y, por otra pa1te, cómo el Tudense
Nunquid alius scit hanc condituram uitreorum-? Sin duda el 20
• no se limita en la primera parte de su obra a transcribir la Cró-
texto del Satíi1cón llega a Lucas de Tuy, pero a través de Isidoro. nica de Isidoro, ya que en ésta las noticias sobre el reinado de
Petronio, Satiricún, 5r:
Tiberio son más bien escuetas 21 ,
Fuit tamen faber qui fecit phialam uitream quae non frangeba- Hay, pues, como ya señaló Sánchez Alonso en esta primera
22
,

tur. Admissus ergo (ad) Cacsarem cst cum suo munere, deinde fe- parte del Chronícon mundi supresiones, cambios de orden y so-
cit se porrigere Caesari et illam in pauimentum proiecit. Cacsar non bre todo ampliaciones con relación a la crónica de Isidoro.
pote ual<lius quam expauit. At ille sustulit phialam de terra; collisa Veamos una ampliación, a modo de ejemplo, introducida por el
erat tamquam uasum aeneum. Deinde martiolum de sinu protulit Tudense en el reinado de Nerva, en donde se aparta también de
et phialam otio belle correxit. Hoc facto putabat se coleum Iouis
tenere, utique postquam illi dixit: "Nunquid alius scit harre conditu-
la Crónica Najerense:
ram uitreorum?" Vicie modo: postquam negauit, iussit illum Cacsar Isid. Chron., 262-263: Chronica Naierensis, I, 93:
decollari: quia cnim, si scitum essct, aurum pro luto haberemus. Nerua regnavit ann. J. Vír impe- Nerua regnauit annum l. Nerua
Isidoro, Etímologías, XVI 16, 6: Lucas Tudensis Chronícon mundi río moderatus aequalem se et com- uir imperio moderatus equalem se
Fenmt autcm sub Tiberio Cae- CI,ro4, 36-44): ' munem onmibus praebuit. Iohan- et communem omníbus prebuit.
sare quendam artificem excogí- nes apostolus ab exilio Efesum redit Huius tempore Johannes apostolus
Cuius tempore Lucillus quidam atque q[flagitatusab Asiae episco- ah exilio Ephesum rediit atque ef-
tasse uítri temperamentum, ut excogítauit temperamentum uitri,
flexíbíle esset et ductíle. Quí dum pis euangelíum nouissimus edídit. flagitatus ab Asie episcopiseuange-
ut essetflexibíle et ductíle. Qui dum Uum nouissimus edidit.
admíssusfuísset ad Caesareni,por- admissus fuisset a Caesare, por-
rexít phía{am Caesarí, quam ille rexitfialam Cesarí,quam ille quasí A esta escueta referencia al reinado del emperador Nerva ofre-
indignatus ín pauimentum proie- indignatus ad pauímentum allisit.
cit. Artifex autem sustulit phialam e
cida tanto por Isidoro como por el anónimo autor de la Najerense,
Artifcx autem sustulit fialam de
pauimento, quae complícauerat se pauimento, que se tamquam uas
se opone el texto de don Lucas que amplía en este punto et texto
tamquam uas aeneum; deinde enewn complicauerat. Deinde isidoriano. En este caso se incluye una noticia sobre los cuatro
marculum de sinu protulit et phia- marculum de sinu protulit et fia- evangelistas. He aquí el pasaje en el Chronícon mundi:
lam correxit. Hoc facto Caesar lam correxit. Quo facto Cesar dixít
dixit artificí: 'Numquíd alíus scit artifici: 'Numquid alíus scit banc Lucas Tudcnsis Chronicon mundi, I, n4:
hanc condíturam uítrorum?' Post- condituram uitreorum?'. Post- § u4. Nerua regnauit armo uno, menses sex. Vir imperio mode-
quam ílte íurans negault alterum quam ille iurauit alterum hoc nes- ratus, nacione Yspanus, qui equalem se et communem omnibus
hoc scíre, iussit illum Caesar decol- cire, iussit eum Cesar dccollari, ne prebuit; cuius tempore Iohannes apostolus ab exilio hj)hesum re-
lari, ne dum hoc cognitum fieret, dum hoc fieret cognítum, auri et ar- diit. Euangelia Mathei, Marchi et Luce confirmauit Johannes, atque
aurum pro luto haberetur et om- genti uilcsceret precium. euangelium suum effiagitatus ab episcopis Asie nouissimus edidit.
nium metallorum pretia abstrahc- Multi fuerunt euangeliorum scriptores, sed horum quatuor, id est,
rentur; et reuera, quia si uasa uit- Mathei, Marchi, Luce et Iohannis tantum recipit ecclesia Dei prop-
rca non frangcrentur, mclius esscnt
quam aurum et argcntum. 2
Isid. Chron.: 238 Tiberius filius Augusli regnauit ann. XXIII. 238ª lste
'

dumper cupiditatem reges ad se uenientes non remitteret, multas gentes a


Romano imperio recesserunt. 239 Huius XVIII anno dominus cruci ..fixus es!
2
peractis a principio mundi annis MlVIMMMCCXXVfll.La misma rderencia
º En la ediciónde las Etimologías que manejo (.San Isidoro de Sevilla, aparece en la Crónica Najerense, para la que sigo la edición ya citada ele J.
Etimologías, vols., Lexto, traducción y notas por J. Onoz RETAy M. A. MAR-
2 A. Estévez, en donde sólo se precisa el día de la crucifixión (Dominus no.ster
cos CASQUERO,inLroducción por M. C. DfAZ y DíAZ, 2" ed., Madrid, B.A.C., Iesus Christus X ka/endas Aprilis VI" feria crucifixus est anno etatis su.e
1993 y 1994) hay una pequeña variante: uitrorum en lugar del uitreorum ele XXXII ... ) y se invierte el orden entre 238ª y 239 de la edición de la Chronica
Pctronio (Petronio, Satiricón, edición y traducción por M. C. DíAZ y DfAJ,, 2 isidoriana de Th. Mommsen.
vols., Ed. Alma Mater, Barcelona, 1968 y 1969) y Lucas de Tuy. B. SANCHEZ ALONSO,op. cit., p. 127.
H
Di:F!LOLOGU
l!ISTITUTO
C.S~I.C.
DUQU?, D.:~·:,1~:_;,z:p.:
A;:SL'., G
23014 MAD:dJ
XLII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN XLill
ter corum cxccllenciam et ut quaternarius numenis quadrata sta- príncipes especialmente el sacrilegio, la lujuria y la avaricia. So-
bilitate firmetuc Euangclium cnim Mathci in Hebreo scriptum ab
bre los peligros ele la lujuria no es la primera vez que advierte don
apostolis auctoritatem accepit. Euangelium Marchi, discipuli apos-
tolorum principis Pctri, ab eodem apostolo est confirmatum. Euan- Lucas: ya Jo había hecho en el prólogo con el que comienza la
gelium Luce clicitur euangelium Pauli, quod Paulus contulit cum obra) en donde recomienda tener cuidado con el vino y las
Perro et Iacobo, a quibus etiam est roboratum. Iohanncs pre cete- mujeres, para lo que no duda en apoyarse en la autoridad del
ris adeo dilcctus et conscius sccretorum Dei, nouissimus euange- propio San Isidoro''·
lium suum edidit, tribus preteritis approbatis. Hii per quatuor ani- Ya me he referido a la importancia que en la historiografía,
malia prefigurati fucrunt: Matheus per hominem, Lucas pcr uitu- tanto en época clásica como medieval, tienen los prólogos. Por
lum, Marcus per Leonem, Iohanncs autcm pcr aquilam.
otra parte, la función didáctica de la literatura es una constante
Efectivamente, don Lucas amplía con frecuencia la crónica de de toda la literatura clásica, pero que tiene muy diversas formula-
Isidoro, en muchas ocasiones utilizando la Historia Scholastica de ciones y características según los distintos géneros literarios en los
Pedro Coméstor, en otras, autores y obras diferentes, a veces coin- que se plasma. Uno de los géneros en el que esta pretensión
cidiendo con la Najerense, otras veces no, y ocasionalmente ha- didáctica se hace más evidente es, sin duda, la historiografía. Este
ciendo añadidos propios. concepto ele la historia, como recopilación de los exempla que
han dado los hombres eminentes del pasado y que pueden ani-
2. El libro II: las crónicas menores de Isidoro mar a los venideros a imitar sus virtudes) arranca de Cicerón y en
la historiograffa griega de Tucídides. El historiador antiguo en-
El libro segundo del Chronicon mundi está constituido por las
tiende la historia como magistra uitae y en la historiografía me-
llamadas crónicas menores de Isidoro: la Historia Wandalorum,
dieval - en este caso también - vuelve a repetirse esta concep-
la Historia Sueuorum y la Historia Golorum con algunas varian-
ción clásica 26 .
tes sobre el texto isidoriano. El orden en el que se nos transmiten
Después de este prólogo del propio don Lucas, a continuación
estas crónicas es el mismo que el que había empleado en el XII el
se inserta la llamada dedicatoria a Sisenando (Dedicatio ad Sise-
autor de la Crónica Najerense, frente al que encontramos en las
nandum), que algunos manuscritos y el P. Mariana en su edición
ediciones de Isidoro, tanto en la de Th. Mommsen, como en la de
atribuyen explícitamente a Isidoro (Beati Isidori prologus)" 7 y que
c. Rodríguez Alonso (Historia Gothontm, Historia Wandalo,um
comienza sin ambages como epístola del propio Isidoro al rey Si-
e Historia Sueuorum) 23 •
senando (Domino elfilio karissimo Sisnando regi Gotontm Ysido-
Antes de las crónicas isidorianas, incluye don Lucas como en-
rus), a quien se pretende dar noticia 1 siguiendo sus propias indi-
cabezamiento de este libro II del Chronicon mundi un prólogo
caciones, sobre los godos, hispanos, suevos, vándalos y alanos
(Decet uiros uirtutis precedencium facta ...) cuya autoría precisa
que habían regido España. Esta dedicatoria fue editada también
algún manuscrito: Prologus Lucae de Tui' 4 . En el prólogo aparece
desarrollada la idea que se remonta a la antigüedad clásica de la
25
••• dicit beatus Ysidorus, quod luxu.ria co1pus debilita!, debi/itatum au-
conveniencia de conocer los hechos de los antiguos para imitar
tem cicius ducit ad senectutem, de senectute ducit ad mortem, de marte ad
sus virtudes y evitar sus vicios, entre los que deben rechazar los eternam dampnationem; CM Praef., 1, 21-22.
26
Encontramos este tópico clcsarro!lado en diversas obras medievales.
Recordemos el primero de los prólogos de la Historia Compostelana: "... por
" 3 Isidorus, Cbronica minora, 11, ed. Th. Mü.MMSEN (MGH. AA., Xi), Ber- el recuerdo de las ha;,:añas desearan imitar a los ejemplares y diligentes varo-
lín, 1893(reimpr. 1961]y C. RomüGUEZALONSO, Las historias de los godos, ván- nes en virtud y diligencia y seguir sus pasos, y evitaran por el contrario los
dalos y suevos de Isidoro de Sevilfa. Estudio, edición crítica y traducción, vicios y las malas costumbres de los necios y los que llevan una vida per-
León, ·1975; véase en este último trabajo las referencias de otras ediciones: versa", e/ Historia Compostelana, introducción, traducción, notas e índices
"11.Las ediciones de las Historias", pp. 138-145. de E. FALQUE REY,Madrid, 1994, p. 64.
2
4 Aparece en/ al margen de mano más reciente. En M, también al mar- 27
El encabezamienlo de la dedicatoria a Siscnando no aparece en la
gen, la aclaración es más prolija (Iste prologus est Lucae Tudensis compifato- mayoría de los manuscritos. Unicamente K, del s. xv11,nos transmite lo mismo
ris istius libri); los otros códices antiguos (SET) omiten el título y el anLerior
que Mariana en su edición (Beati Jsidori profogus), de los restantes códices
editor simplemente da como encabezamiento Prologus. sólo G da un Lílulo: incipit fiber 2" S. Isidori ad Sisnandum et prefatio simu/).
XLIV INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN XLV
por Mommsen en un apéndice 215 a partir de un códice de Lucas ginal, aspecto muy debatido y al que quizás no se haya dado una
de Tuy. solución definitiva 3Z, parece evidente que la versión empleada
Ya en el año 1961L. Vázquez de Parga ' 9 negaba la autenticidad por Lucas ele Tuy para el libro segundo del O,ronicon mundi es
de esta dedicatoria a Sisenando, aunque no llegó a publicar una la larga. En cuanto al orden seguido, al que ya he hecho referen-
opinión más detenida y fundamentada al respecto. Años más cia, es el mismo en que aparecen estas obras menores isidotianas
tarde, C. Rodríguez Alonso 3º exponía diversas razones para con- en la Crónica Nctjerense. Comenzando por la Historia Wanda-
siderar apócrifo este texto, a pesar de que Isidoro vivió hasta los lorum, en cuyo principio hay una gran diferencia entre las dos
tiempos de Sisenando (631-636).Hay razones de tipo codicoló- versiones de Isidoro, la larga y la abreviada, veamos qué relación
gico, como el hecho de que el fragmento nos haya sido transmi- existe entre este texto y el transmitido por el Tudense. Incluyo los
tido sólo por un códice del s. XlII y en la redacción de Lucas de primeros capítulos de la redacción larga33 :
Tuy, a lo que habría que añadir la dificultad ele admitir que se trate Isid. Hist. Wand., 71-72: Luc. Tudensis, Cbronícon mundi,
de una dedicatoria ele las Historiae a Sisenando por parte ele Isi- II, J-4:
doro, ya que en ellas se incluía el elogio a Suintila, que había siclo § 71. Aera CCCXLIIII
ante bien- § 3- Ante biennium autem Roma-
el gran enemigo ele Sisenanclo. nium inruptionis Romanac urbis nae urbis irrnptionis era
Tras el prólogo y la dedicatoria con los que inicia el Tudense el excitatae per Stiliconem gentes CCCC.XL~ .IIW excitate per Stilico-
Alanorum, Sueuorum et Wanda- nem ducem Romanum gentes Ala-
segundo libro del Chronicon mundi, incorpora, como ya he di- lorum transiecto Rheno Gallias in- norum, Sueuorum, Euandalorum
cho, las crónicas de San Isidoro con algunas variantes, en espe- ruunt, Francos proterunt directo- transiecto Re[g]no Gallias irrum-
cial la última, la Historia Gotorum. Sabido es que existen dos ver- que impetu ad Pyrenacum usquc punt, Franchos prosternunt, dir-ec-
siones ele estas crónicas del obispo hispalense: una breve que perueniunt, cuius obicc pcr Dicly- toque impetu ad Pireneum usque
gozó ele poca difusión, que termina la historia ele los godos con mum et Verinianum Romanos no- perueniunt, cuius obice per Didi-
bilissimos ac potentissimos fratres mum et Vcranianum Romanos no-
la muerte ele Sisebuto en el año 619 y otra larga, más difundida, ab Spania tribus annis repulsi per bilissimos ac potentissimos fratres
que acaba en el quinto año del reinado de Suintila, en el 624''. circumiaccntcs Galliae prouincias ab Yspania tribus annis repulsi per
Como prólogo y epílogo ele la Historia Gothorum la redacción uagabantur. Sed postquam iidcm circumiacentes Gallie prouincias
larga transmite la famosa Laus Spaniae y una Recapitulatio, titu- fratres, qui priuato praesidio Py- uagabantur. Sed postquam qui
lada por algunos manuscritos Laus Gothorum, textos que no renaei claustra tuebantur ob suspi- priuato presidio Pirenei claustra
cionem tyrannidis insontes et nulla tuebantur, ob suspitioncm tiranni-
transmite Lucas de Tuy; además hay en esta redacción una serie
culpa obnoxH a Constantio Cae- dis insontes et nulla culpa obnoxii,
de capítulos, ele contenido diverso, que faltan en la breve. De- sare interfccti sunt, mcmoratac a Constancia imperatore Occiden-
jando ele lado el problema de cuál de las dos versiones es la ori- gentes Spaniarum prouincias in- tis interfecti sunt, memorate gentes
rumpunt. Yspaniarum prouincias disrum-
punt. Sueu.í a Germanís duxerunt
-,.s Additamenturn I: Dedicatio Historiarum Isidori ad Sisenandum, p.304. origínem; qui a flumine (S)ueuo
~9 L. VÁZQUEZDE PARGA,"La obra histórica de San Isidoro", en M.C. DíA7.
nominatur. Euandali a Gallis ue-
y DíAZ (ed.), L~idoriana, León, 1961, pp. 99-106; en concreto p. 104,
30 C. RODRÍGUEZ ALONSO,Las Historias de los godos, vándalos y suevos de nerunt, et a Vandilicofluuio nomi-
L'>idorode Sevilla, León, r975, pp. 64-66 (La "Dedicatio ad Sisenandum". Su nantur. Alani ab Vgnf) 01ti sunt, et
carácter apócrifo). Véase también recientemente: H. DE CARLOS V11.LAMARÍN, (A)lanus flu.u.ius eís nomen impos-
Las antigüedades de fapaña, Spo!eto (Biblioteca di "Medioevo latino", 18), uit.
1996, con un capítulo sobre la dedicatio en pp. 171-174.
3' Utilizo los términos "breve" y "larga" que emplea C. Rodríguez Alonso
32
para las dos versiones. Sobre el problema de las dos redacciones, diferencias En general, para lo.s editores españoles no hay más que una redacción
entre una y otra, variantes etc., véase C. RODRÍGUEZ ALONSO,Las historias de originaria, la versión larga; para Mommsen tanto una como otra provendrían
los godos, vándalos y suevos de Isidoro de Sevilla. Estudio, edición crítica y de un arquetipo único y defectuoso, ca.si contemporáneo de Isidoro, y, por
traducción, León, 1975, 26-49. Esta es la última edición de las historias isido- último, C. Rodríguez Alon.so considera que probablemente la redacción breve
rianas que conozco, anteriormente había editado el texto, entre otros, T. pudo ser anterior a la larga, cf C. RODRÍGUEZ ALONSO,op. cit., pp. 27-49.
MOMMSEN en MGH. AA., XI (Chronica minora II), pp. 268-303. n Transcribo la edición de C. Rodríguez Alonso, op. cit., pp. 2.89:-292.
XLVI INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN XLVII

§ 72. Acra CCCCXLVI Wandali, § 4. Era CCCC".XU.VII' Alani. Isid. Hist. Sueuorum., 90: Luc. Tudensis Cbronicon mundl,
Alani et Sueui Spanias occupantcs Sueui et Euandali Yspanias occu- II, 17, 7-14:
neces uastationcsque cruentis dis- pantes neces uastacionesquc ...Huius tempore Alax natione ...Huius tempore Aiax nationc
cursibus faciunt, urbes incendunt, crucntis discursibus faciunt, urbes Galata effectus apostata Arrianus Galata effectus apostata Arrianus
substantiam direptam exhauriunt, incendunt, substancias clircptas ínter Sueuos regis sui auxilio hos- inter Sueuos regis sui auxilio hos-
ita ut humanae carnes ui famis exauriunt ita ut humane carnes ui tis catholicae fidei et diuinae trini- tis Catholice fidei et diuine Trinita-
deuorarentur a populis. famis deuorarentur a populis. Ede- tatis emergit, de Gallicana Gotho- tis emcrgit, de Gallicana Gotorum
Edcbant filios suos matres, be- bant filias suos matres, hestic quo- rnm regione hoc pestifemm uirus regionc hoc pestifcrum uirus affe-
stiac quoque morientium gladio, quc moriencium gladio, fome ac adferens et totam gentcm Sueuo- rens et totam gentem Sueuorum
fame ac peste cadaucribus aclsue- peste cadaueribus assuete, etiam rum letali tabe inficiens. Multis lctali tabe inficiens, multis dcindc
tae etiam in uiuorum efferebantur in uiuorum efferebantur interitum deincle Sucuornm regibus in Ar- Sueuorum regibus in Arrianam
interitum arque ita quattuor plagis atquc ita quatuor plagis pcr totam riana haeresi permanentibus tan- heresim permancntibus. Fuerunt
pcr omnem Spaniam saeuientibus Yspaniam seuientibus diuinc ira- dem regni potcstatcm Thcodimirus ex tune reges Sueuorum seducti
diuinae iracundiac pcr prophctas cundie per prophetas scripta olim suscepit. nonaginta annis quorum actus et
scripta olim pracnuntiatio adinple- pronuntiatio a<limpletur. nomina hic minime describuntur,
tur. tandem regni potestatem era DC1
Thcodemirus suscepit.
Como podemos ver, el texto transmitido por Lucas de Tuy en
estos primeros capítulos de la Hl,toria Wandaloruin es el mismo De estas crónicas es la Historia Gotorum la que tiene más va-
que el de Isidoro, pues las variantes son de poca importancia, riantes respecto al texto ele Isidoro, quizás por su propia
aunque hay que destacar el añadido de la etimología, a la que tan extensión 34 . A modo de ejemplo, ofrezco las dos versiones, la de
aficionado parece don Lucas, de los nombres de los Suevos, Ván- Isidoro y la del Tudense, del reinado ele Leovigildo y la rebelión
dalos y Alanos a paitir de los ríos respectivos. eleHermenegildo, en las que pueden observarse algunas diferen-
La versión de la Historia Sueuorwn trans1nitida por Lucas de cias entre ambos textos. Destaco en cursiva lo que el Chronicon
Tuy no difiere mucho de la de Isidoro. Las variantes son pocas: mundi no toma de la crónica isidoriana:
algunas alteraciones del orden ele palabras o sustituciones en el Isid. Hist. Gothorum, 49-50: Luc, Tudensis Chronicon mundi,
léxico; quizás lo más destacable sea la omisión por parte del Tu- 11, 68-69:
dense ele la muerte de Maldra, rey ele los suevos, degollado a ma- § 49. Aera DCVI, anno III impe- § 68. Era DCS.(VI)"anno impcrií
nos de los suyos o la adición al final del capítulo 90 del número rii lustini minoris Leuuigildus lustiniani minoris IIII[I], Lcouegil-
de años que los reyes suevos permanecieron en la herejía arriana. adepto Spaniae et Galliac princi- dus regnum obtinuit. Qui cum
Doy a continuación ambos relatos: patu ampliare rcgnum bello et au- primo Chr-istianushaheretw~ Teo-
gcre opes statuit. Sn1dio quippe dosiam .filiam Seueriani ducis
Isid. Híst. Suevorum, 88: Luc. Tudensis Chronicon mundi, exercitus concordante fauore uic- Cartaginensis,.filii regis Teoderici,
II, r5: toriarum multa pracdarc sortitus duxit uxorem, ex qua Hermegil-
Aera CCCCXCVextincto Rcccia- Era cccca.LXXª.Vd extincto Ric- est. Cantabrum namque iste ob- dum et Recaredum /dios suscepit
rio Sucui, qui remansernnt in ex- ciario Sucui qui remanscrant in ex- tinuit, Aregiam iste cepit, Sabaria regnumquc bello ampliare et au-
trema parte Galliciac, Malclra Mas- trema parte Gallecie, Masdrarri Ma- ab eo omnis deuicta est. Ccsserunt gere opes sn1cluit. Stuclio quippe
silae filium sibi rcgcm constituunt. silie filium sibi regem constituunt, ctiam armis illius plurimae rebelles exercitu concordante fauore uicto-
Mox bifarie diuisi pars Frantan, qui rcgnauit duobus annis moxquc Hispaniae urbes. Pudit quoque riarum multa preclare sor titus cst.
pars Maldra regem appellant. Nec bifarie diuisi, pars framentam diuerso proelio militem et quae- Cantabros namquc istc obtinuit,
mora Frantan mortuo Sueui qui parsque alia Masdram regem ap- <lam castra ab cis occupata dimi- Aregiam iste suscepit. Sabaria quo-
cum eo erant Reccimundum se- pcllant. Nec mora, Framcnta mor-
quuntur et cum Maldra pace inita tuo, Sueui qui cum eo erant, Aris-
pariter partes Lusitaniae deprac- mismundum secuntur et cum Mas- H Es, con mucho, la más extensa. Doy las páginas de la edición ele Th
dantur. Maldra autem te,tio regni dra pace inita pariter partes Lusita- Mommscn: Historia Gothorum, pp. 267-295, Historia Wandalorum, pp. 295-
anno a suís iugulatur. nie clepredantur. 300, Historia Sueuorum, pp. 300-303.
XLVIII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN XLIX
cando recepit. Hcrmenegildum que tola ab eo deuicta est. Cessc-
deinde filium im periis suis tyran- También el final difiere, en parte, del colofón escrito por Isi-
runt etiam armis illius plurimc
nizantcm obsessum exsuperauit. doro para esta Historia Gothorum: al cómputo de los años en que
rebelles Yspanic. urbes. Fugauit
Postrcmum bcllum Sucuis intulit quoque diuerso prelio Iustiniani reinaron los godos, añade don Lucas una reflexión sobre el
regnumque eorum in iure gentis milites,quosAthanagíldus ad au.."Ci- tiempo venidero que sólo Dios conoce, y el explicit correspon-
suae mira celeritatc transmisit, Spa- lium euocauerat et quedam castra diente al libro II.
nia magna ex parte potitus, nam ab eis occupata dünicando reccpit.
antea gens Gothorum angustis fini- Ermenegildum deinde filium impe-
Isid. Hist. Gothonun, 65: Luc. Tuclensis Chronicon mundi,
bus artabatur. Sed offuscauit in eo rio suo rcsistentem, quem Christi- 11, 83, 8-14,
error impietatis gloriam tantae uir- ani regem sibí prejecerant, obscs- Computatis igitur Gothorum Computatis igilur Gotorum re-
tutis. sum Yspali dolo c:epit.Postremum regnum tempornm ab exordio gum temporibus ab exordio Atana-
Sueuis bellum intulit, totam Galle- Athanarici regis usque ad quintum rici regis usque ád quintum glorio-
ciam subiugauit regnumque eorum gloriosissimi Suinthilani principis sissimi Suintilc principis annum,
in iure gentis sue mira celeritate annum regnum Gothorum per an- regnum Gotornm per annos CCLVI
transmisit. Yspania magna potitus nos CCLVI deo fauentc reperitur Deo fauente rcperitur esse por-
ex parte, nam antea gens Gotorum esse porrectum. rcctum. Reliquum autem temporís
angustis finibus artabatur. Roma- soli Deo cognitum est, qui sibi ar-
nos milites apud Legionem bello chana Juturorum scienda serua-
extinxit et ipsam eorwn urbem ce- !llSTlTUTO D2FILOLOGU uit.
pit quam ex suo nomine Leonem C.5.!.C. Explicit secundus liber Cron{co-
nominauit. Sed obfuscauit in eo DUQU~ , · ·,.v,¡;: A,~EL\ 6 rum heati Ysidorí episcopi.
error impietatis gloriam tante uirtu- 280; :; 1--I.'',.
D IJ
tis.
--·--;':'"E1~llbmi1'l:'--rnf1'e a falsificación y la compilación
§ 50. Denique AITianae perfidiae § 69. Denique Arriane perfidie
fumre repletus in catholicos perse- furore replctus in Catholicos perse- El libro tercero comprende el final del período visigodo desde
cutione commota plurimos episco- cutione commota plurimos episco-
porum exilio relegauit, ecclesia- donde termina Isidoro como fuente hasta la invasión musulmana.
pos exilio rclegauit, ecclesiarum
rnm reditus et priuilegia tulit. Mul- reddilus et priuilegia tulit. Beatum Es un auténtico centón cuyas costuras se ven a simple vista. La
tas quoque terroribus in AITianam Ermegildum filium suum nefandis primera parte ele este libro está claramente atribuida a Ildefonso,
pestilentiam inpulit, plerosque ritibus conununicare nolentem arzobispo de Toledo. Así consta en la edición de Mariana (Incipit
sine persecutione inlectos auro diuersi.s tormentis prius excrucia~ continuatio Chronicorum beati Jsidori archiepiscopi Hispalensis
rebusque decepit. Ausus quoque tum, denique in uinculis positum,
inter cetera haeresis suae contagia
per beatum Ill~fonsum archiepiscopum Toletanum composita) y
dira secure inte,jicere iussit et dig- de manera semejante en algunos manuscritos, como en uno de
etiam rebaptizare catholicos et non num Deo martirem illius feralis
solum ex plebe, sed etiam ex sa- crudelitas consecrauit multosque los más antiguos, 1, en donde se promete llegar hasta los tiempos
cerdotalis ordinis dignitate, sicut terroribus in Arrianam pe.."itilcntiam de Wamba, rey ele godos, suevos y vándalos (Incipit tercius a
Vincentium Caesaraugustanum de impulit plerosque sine persecu- beato Ylldefonso To/etano archiepiscopo ad Bambanum catholi-
episcopo apostatam factum et tan- tione uerbís blandis erroribusque cum Gothorum et Sueuorum atque Euandalorum regem) 35 •
quam a caelo in infcrnum proiec- decepit. Inter cetcra quoque here-
tum.
sis sue contagia etiam rebapti%are H En este título difieren los tres manuscritos más antiguos (SJT), lo cual
Catholicos compulit. Et non solum nos permite establecer tres grandes grupos en el conjunto de la transmisión
multo.s pemertit ex plebe sed manuscrita: hay un grupo en el que con variantes gráficas se tranSmitc el
etiam ex sacerdotalis ordinis digni- título que aparece en 1' donde está escrito de mano más reciente y es de
tate sicut Vincencium Cesaragusta- donde parece tomarlo Mariana (Inciplt continuatio Chronicorum beati Jsi-
num de episcopo apostata factum dori archiepiscopi Hispalensis per beatum lf!efonsum archiepiscopum Toleta-
et tanquam a celo in infernum num composita), otro de los mss. del s. xm (S) simplcmenle no da, ningún
título y en el Lerccr códice del s. XIII (l) el título, al que me he referido, está
proiectum.
escrito de la misma mano.
L INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN LI

Tras estas páginas - algo más de tres en la citada edición - en- manera se expresa Arévalo, quien asegura no saber de dónde
contramos un explicit que pone fin a esta crónica, después del toma el Tudense este texto y recoge, aunque no la comparte) la
reinado de Recesvinto. De nuevo se señala dónde terminó de es- opinión de quienes consideran que toda la crónica atribuida a Il-
cribir el arzobipo Ildefonso de Toledo: Hucusque beatus scripsit defonso es obra de don Lucas4 º.
Ildefonsus Yspaniarum primas et archiepiscopus Toletanus ... , y se Podemos recordar aquí, al menos en lo fundamental, los argu-
añade un elogio encendido de este arzobispo, que recogen todos mentos aducidos en contra de la autoría de Ildefonso. En primer
los manuscritos y, por supuesto, la edición de Mariana: ...qui lugar, hay que tener en cuenta que éste murió unos seis años an-
tempore dicli regis Recesuindi quasi Lucifer inter sidera, tam mo- tes que Recesvinto cuyo reinado, hasta su muerte, se incluye en
rum honestate quam signorum clarítate fulsit in ecclesia Dei. esta crónica. Por otra parte, si nos centramos en el contenido de
Los problemas comienzan al buscar más datos sobre el autor este relato, hay que señalar que todo lo relacionado con la pri-
de esta fuente con que Lucas de Tuy continúa el Chronicon macía que pasa - según el autor de estas páginas - de Sevilla a
mundi. Ildefonso fue efectivamente arzobispo de la sede Tole- Toledo es "un montón de fábulas", como dice el Padre Flórez. Se
dana desde el año 657 hasta su muerte en el año 66736 y es autor sitúa este traslado de la primacía desde la sede de Sevilla a la to-
de diversas obras, de las cuales destaca un tratado sobre la virgi- ledana en tiempos del sucesor de Isidoro, a quien se le da el
nidad de María (De uirginitate perpetua s. Mariae contm tres in- nombre de Teo<listo (o Teodisclo), aunque el sucesor de Isidoro
_fideles); también escribió un De u iris i/lustribus, que completa la no fue el tal Teodisto, sino Honorato. A ello hay que añadir que
obra isidoriana del mismo título y una preparación para el bau- dice el Chronicon mundi que el rey Chindasvinto - o Kindasvin-
tismo (De cognitione baptismi) 37 • to - desterró al sucesor de Isidoro (Ilic peifidum Tbeodislum
Esta obra, de la que estamos tratando, es una crónica, en la que Yspalensern epiScopum sinodali sentencia exulauit, et dignitatem
su propio autor se confiesa contiuuador de la de Isidoro, pero no primacie transtulit ad ecc/esiam Toletanam; CM IH,
9, 10-12), ;º
hay referencia alguna de esta pretendida obra de Ildefonso. Lo cual no puede ser verdadero porque antes de su remado, seg~m
que podemos encontrar es que ya Juan Bautista Pérez había de- precisa el Padre Flórez, ya había muerto el sucesor del santo his-
mostrado en el s. XVI que esta crónica, atribuida por el Tudense a palense, por lo que concluye este investigador diciendo: "¿cómo
Ilclefonso de Toledo e introducida en su Chronicon mundi, es podremos reconocer a San Ildefonso por autor de aquellos
una falsificación, por lo que se conoce también como la Crónica desaciertos?" 41 •
del Pseudo-Ildefonso 38 • En 1750el Padre Flórez repetía y desarro- Se incluye en esta crónica, atribuida a Ildefonso, una digressio
llaba estos argumentos en las páginas que en el tomo V de la Es- sobre la Vida de Mahoma, muy interesante y no sólo para los ara-
paña Sagrada dedica a la sede toledana, y años más tarde hacía bistas, que contiene algunos puntos sobre los que ya ha sido lla-
una recapitulación en la edición de los Peltres To/etani el cardenal mada la atención 4 '. De Mahoma se dice que vino a España a pre-
Lorenzana en su introducción a las obras de Ildefonso 39 • De igual dicar ( Vnde est ut in exordio sue subdole predicationis adiret
Yspaniarn et Cordube sue perclitionis sectam doceret), lo cual no
'
6
Véase una pormenorizada justificación de estos años, en los que no han deja de recordar la supuesta predicación en España de otro santo
estado de acuerdo todos los estudiosos, en: E. Fi.óREZ, ES, V, Madrid, 1750, varón, Santiago, sobre la que tanto se ha escrito, a favor Y en
pp. 286-291.
37 Para los manuscritos y obras de Ildefonso de Toledo, véase M. C. DíAZ

Y DíAZ, Index scriptorum Latinorum Medii Aevii Hispanorum, Madrid, 1959,


pp. 63-66.
38
En palabras de J. J3. Pérez: Nema veterum ta/is historiae meminit .. 4° Sancti Jsidori Híspa{ensis episcoJJi opera omnia, cd. F. ARÉVAJ.O, PL
Tempore gotthorum nusquam nomen primatis nisi pro metropolitano, ut in LXXXI, p. 66.
conctlío sub Gundemaro; neque de contentione primaciae usquam loquun- 4' E. FLÓREZ, ES, V, Madrid, 1750, p. 285.
tur auctores eius temporis, cf J. VILLANUEVA, Viage literario ... , 3, p. 325,Tomo 4 2 sobre la Vida de .Mahoma en textos latinos, véase el artículo de M. C.

la referencia de P. LJNEHAN, Histo,y and Historians..., Oxford, 1993, p. 377. DÍAZy DÍAZ, "los textos antimahornetanos más antiguos en códices españo-
39 Patrum Toletanorum Opera, ed. F. de LORENZANA, Madrid, 1782, I, pp. les", Archives d'Histoire doctrinale et lilféraire du Móyen Age, 37 (197o), PP·
435-44I; introdlltción a las obras de I!defonso de Toledo en pp. 435-436. 149-168.
INTRODUCCIÓN LIII
Lll INTRODUCCIÓN

contra de su veracidad 43 ; y que San Isidoro había ido a Roma y a sin duda, circulaba un apéndice a la crónica isidoriana a nombre
su regreso tuvo noticias sobre lo que ocurría (Quod cum beatis- de un Ildefonso, que don Lucas atribuyó al santo arzobispo", pero
sinio patri Ysidoro nunciatumfuisset, qui tune reuertebatur a Ro- añade más adelante que don Lucas "trata dos temas ajenos, am-
mana cuiia ...) y que, aunque el prelado intentó prender a Ma- bos con enormes errores". Evidentemente ni los términos em-
homa, éste fue salvado por la intervención del diablo quien le pleados por el Padre Flórez ni por Sánchez Alonso dejan lugar a
aconsejó que huyera (Sed diaholus Machometo aparuit et quam dudas sobre el juicio de valor que hacen sobre esta crónica que
citius fugeret, imperauit). No me resisto a recordar lo que piensa da comienzo al libro tercero del Chronicon mundi.
el benemérito Padre Flórez de todo ello: "O buen Dios! Que se Por mi parte, sólo quisiera señalar que no es ésta, sin duda, la
atribuya esto a S. Ildefonso! Y que se haya creído! Tales eran los única falsificación en nuestra historiografía 48 y que don Lucas ma-
Siglos'' 44 . nifiesta al atribuirle este texto a Ildefonso de Toledo una astucia e
Estos argumentos podrían quizás ser matizados con la opinión inteligencia que no debemos menospreciar, muy lejos, desde lu-
de B. Sánchez Alonso quien cree que no toda esta crónica pro- ego, ele la "credulidad propia ele un hombre del campo" Y la ca-
cede de la pluma de don Lucas, pues considera que circulaba un rencia "de todo sentido crítico" que se le han atribuido 49 • En estos
apéndice a la crónica isidoriana a nombre de un Ildefonso, que últimos años ha sido Peter Linehan 5º quien ha prestado una
don Lucas atribuyó al arzobispo de Toledo; del Tudense serían mayor atención a esta crónica asignada falsamente a Ildefonso, ha
las dos interpolaciones, que este investigador no identifica, pero analizado los motivos que pudo tener don Lucas para incluir esta
que deben ser la Vida de Mahoma y el elogio de Isidoro en el falsificación en el Chronicon mundi y ha expuesto las consecuen-
que se le atlibuye al prelado hispalense una profecía sobre el fu- cias que tuvo en la historiografía posterior. Evidentemente soy
turo de la península, pues dice que "en ambos relatos resulta glo- deudora en este punto de las opiniones y sugerencias del Prof.
rificado San Isidoro, rasgo común de gran parte de los añadidos Linehan.
de don Lucas"45, Al introducir esta fuente espúrea y darle el respaldo de Ilde-
Cuestión aparte es el juicio que podamos emitir sobre esta fal- fonso ele Toledo, don Lucas conseguía introducir en su crónica
sificación o la valoración que hagamos de ella. Los autores que una versión propia sobre el sucesor de Isidoro en la silla episco-
han tratado sobre este punto no han podido ser más implacables; pal y el supuesto traslado de la primacía desde Sevilla a Toledo.
desde Flórez que afirma que "si se mira por dentro la materia de Según esta versión, por la actuación de Teodisto la capital hispa-
la tal continuación 4 6 , se hallará que es un montón de fábulas, casi lense fue privada de la primacía de la que había disfrutado bajo
indigno de ser mencionado'', hasta B. Sánchez Alonso 47 quien
dice que "no se trata de una superchería del compilador, sino que, 18 Véase, por ejemplo, J. GoooY ALCÁNTARA, Historia crítica de los Falsos
Cronicones, Madrid, 1868 [reimpr.: Madrid, 1981].
49 De su "credulidad que más parece de hombre del campo que de un
4
.J Curiosamente la Historia Compostelana nada dice de la predicación de cortesano letrado" habla B. Sánchez Alonso, quien más adelante añade: "Esta
Santiago en España, aunque sí narra el traslado del cuerpo del apóstol San- falta de crítica, que le lleva a aceptarlo Lodo, suscita una justificada d~sco~-
tiago hasta las costas de Galicia después de haber sufrido el martirio, cf HC, fianza sobre la veracidad de su historia ... ", c.f B. SANCHEZ ALONSO,Historia
I 1.1. El Padre Flórcz había publicado por primera vez unos fragmentos de la de la historiografía espm1ola, Madrid, 1947, p. n6. No hace mucho, _F.J. Fer-
Historia Compostelana para ofrecer pruebas documentales de la predicación nández Conde decía que Lucas de Tuy "accede a esas fuentes antiguas ca-
de Santiago en España (ES III, Cap. 3), lo cual no deja de resultar paradójico rente de todo sentido crítico ... ", e(. F. J. FERNÁNDEZCONDE,"El biógrafo con-
pues la obra nada dice de esa venida del Apóstol y se trata de una interpola- temporáneo de Santo MarLino: 11{cas de Tuy", Santo Ma_,;ino de L~ón, Le?n,
1 8 , p.
ción en manuscritos recientes, cf Historia Compostelana, trad. E. FALQUE REY, 9 7 309 . Sobre ambas opiniones ha llamado la atencton en van~s ocasio-
Madrid, 1994, pp. 66-67. nes P. Linehan; véase recientemente: P. LINEHAN, "Dates and doubts about D.
44 E. FLóllEZ,ES, V, Madrid, 1750, pp. 285-286. Lucas", Cahiers de linguistique et de civilisation hisJJaniques médiéuales, 24
4 ' B. SANCHEZ ALONSO,Historia de la historiografía e~pañoia, Madrid, 1947 , (20or), pp. 201-217.
p. 128. 0> Desde su artículo "The Toledo Forgeries c. n50 - c. 1300", Fd!scbungen
46
Se refiere a esta crónica, atribuida a Ildefonso, que es continuación de im Mittelalter, I (MGI-IScbr{/ien 33.1), Hannover, 1988, pp. 643-674, hasta su
la obra de Isidoro, e/ E. FLÓHEZ,ES, V, Madrid, 1750, p. 285. libro IIisto1y and the Historian_<; o/Medieval Spain, Oxford, 1993, pp. 358:,363
47 B. SÁNCHEZ ALONSO,op. cit., p. 128. n. 5l, 376-377.
LIV INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN LV

Leandro e Isidoro. El retrato que hace don Lucas de este sucesor dose con esta obra falsamente atribuida a Ildefonso de Toledo, y
de Isidoro es tan detallado que puede hacer creer que realmente un poco más allá viendo que en esta crónica del Pseudo-Ildefonso
existió: se le presenta como de origen griego (Successit beatissi1no - por emplear un térmmo ya utilizado - se desliza un personaje
doctori Ysidoro Teodistus natíone Grecus ...), y con una imagen inventado) revestido de obispo, a quien se hace responsable, ra-
tomada del evangelio 51 se le compara con un lobo cubierto con tione peccati, del supuesto traslado de la primacía de Sevilla a To-
piel de oveja (. ..exterius locutione nitídus) interius autem, ut ledo. Por mi parte, no pretendo ir más allá pues los posibles mo-
exítus demonstrauit, sub ouina pelle lupus uoracissinius); se hace tivos ya han sido señalados por el Prof. Linehan 54 •
de él un hereje capaz de contaminar las obras de Isidoro (Nam A continuación de lo referente a Recesvinto incluye Lucas de
libros {...], quos pater Ysidonts facundo stilo composuerat et nec- Tuy la llamada División de Wamba, que carece de título, tanto en
dum ad puhlicum uenerant, in odium fidei corrupit, resecans los manuscritos como en la edición de Mariana. Se trata de la su-
uera et inserens falsa ...) y de abrazar el adopcionismo (Asserehat puesta división de obispados realizada por el rey visigodo Wamba
ením Dominum nostrum Jhesum Christum cum Patre et Spiritu (672-680) en un concilio toledano, que se conoce también con el
Sancto non esse unum Deum, sed potius adoptiuum). La última nombre de Hitación de Wctmba, título que remonta a Cortés y
pincelada de este retrato trazado por don Lucas es un tanto ana- López y que es un neologismo formado a partir de Itacio, !dacio
crónica: el obispo, según este relato, se habría adherido poste- o Ilbacium, nombre propio del autor de la crónica contenida en
riormente a la secta de Mahoma (Hic ... priuatus honore sacerdo- el códice Ovetense 5\ interpretado como término del latín tardío
tii ad Arabes transiit et secte seudoprophete Machometi adesit ...), (*itatio, itationis) al que se le supone el sentido de "deslinde, mo-
sin que el autor parezca darle demasiada importancia a que está jonamiento o ilación (sic)" 56• Ya L. Vázquez de Parga critica los
hablando del año 640 aproximadamente y que la invasión árabe "sueños lexicográficos" del propio Cortés, defiende el título de
de la península no se producirá basta el 7n. División de Wamba (o Bamba) usado por el P. Flórez 57 , ajustado
El Prof. Llnehan cree que Lucas de Tuy consigue, al atribuir esta al uso de todos los textos medievales en que a él se alude, y
crónica a Ildefonso de Toledo, que Jiménez de Rada dé crédito a
esta versión. Nuestro autor inventa una fuente, atribuida a Ilde-
fonso de Toledo, en la que se dice que la primacía fue trasladada 54 Esta versión de Teodisto (o Teodisclo) como sucesor de Isidoro es
de Sevilla a Toledo en tiempos de Teodisto, sucesor de Isidoro, y aceptada sin más por el arzobispo de Toledo, don Rodrigo Jiménez de Rada,
y posteriormente por el propio Alfonso X - o el taller alfonsí-, aunque para
Jiménez de Rada no podía saber con segnridad si existía o no la el Toledano la primacía de Toledo se remonlaba al tiempo del primer obispo,
obra de Ildefonso, descrito además por don Lucas como primas el mártir San Eugenio, frente a Lucas de Tuy que defendía que en época de
et archiepiscopus Toletanus 5', por lo que en el prólogo de la His- Isidoro la iglesia de Sevilla había ostentado la primacía y que fue en época
toria de rebus Hispaniae lo incluye entre las fuentes utilizadas de Teodisto cuando dignitas primatiae translata estad ecclesiam Toletanam.
Sobre la defensa de don Lucas de la primacía de Sevilla y las opiniones con-
para la composición de su historia (/taque ea que ex libris beato- trarias de don Rodrigo y don Lucas, véase P. LINEHAN, "Santo Martino and the
rum Ysidori et Ildefonsi et Ysidori iunioris ... et aliis scriptwiis, context of sanctity in tbirtcenth-century León", Santo .Martina de León, León,
qua.s de memhranis et pitaciis laboriose inuestigata.s laboriosius 1987, p. 694 y Histo1y and the Historians ... , pp. 356-405.
» Confundido también con el nombre del historiador Idacio. El Liber lta-
compilaui ...)53. cii, que junto con el Liher Cbronicorum, tiene su origen en los escritorios
Pero estamos yendo quizás demasiado lejos, aunque es evi- del obispo ovetense Pelayo, se conservaba en la librería de Oviedo formando
dente que si el lector se acerca a este comienzo del libro III del parte de un códice, hoy día perdido, de cuyo contenido tenemos conoci-
mienlo gracias al códice BN 1346, escrito bajo la dirección de Ambrosio de
Chronicon mundí y empieza a hacer indagaciones, acaba topán- Morales y anotado de su propia mano. Ya Nicolás Antonio señaló !a distin-
ción entre uno y otro. L. VÁZQUEZ DE PARGA,La División de W'amha (Contri-
51
C/ Mt. 7 15: Al/endite afalsispropbetís, qui ueniunt ad uos in uestimen- bución al estudio de la historia y geografía eclesiásticas de la Edad Media es-
tis ouium, intrinsecus autem sunt lupi rapaces. pafiola), Madrid, 1943, pp. 60-61.
P C.f.P. LINEHAN, History and the Historians ... , p. 358. 56 M. CORTÉS y LÓPEZ, Diccionario geográfico de la Esparta antigua T~rra-
53
Roderici Ximenii de Rada, Historia de rebus Hispanie siue Historia conense, Bética y Lusitania, Madrid, 1835-1836,I, pp. 28-29.
Gothica, cd.]. FERNÁNDEZ VAi.VERDE, ce CM 72, Turnhoul, 1987, pp. 6-7. >7 ES, xxxvm, pp. 119-120.
LVI INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN LVII

manifiesta su extrañeza por el hecho ele que los estudiosos que En los textos que nos han transmitido la División de Wainba,
se han referido posteriormente a este texto le apliquen este nom- se pueden distinguir dos grupos fundamentales: los individuales
bre. A sus argumentos me remito 58 • y los incluidos en un relato histórico 61 . A este último pertenece
Para esta obra, engarzada en el Chronicon mundi por don Lu- evidentemente el que nos ofrece el Cbronicon mundi, encua-
cas, sigue estando vigente, a pesar de los años transcurridos drado entre un prólogo, referido entre otras cosas al reinado de
desde su publicación, el exhaustivo trabajo ya citado ele L. Váz- Wamba, y un epílogo. Tanto los prólogos como los epílogos, que
quez de Parga, quien presta atención en su monografía tanto a coinciden esencialmente en las diferentes redacciones, debieron
los aspectos históricos como filólogicos y ofrece el estudio com- de escribirse en los siglos XI al :xn62, aunque obviamente en el caso
parado ele las diferentes versiones de este texto. Dejando a un del Chronicon mundi la redacción inicial y final que difiere de
lado "las encarnizadas batallas a favor y en contra ele la autenti- las otras y que puede atribuirse al propio don Lucas, debe ser del
cidad de tal documento" 59 , parece oportuno recordar la autori- S. XIII.
zada voz de este estudioso, quien considera la División de Las noticias sobre el reinado de Wamba están tomadas de la
Wamba, por diferentes razones que no voy a enumerar aqu( una Crónica de A/fonso III, de igual manera que había hecho el autor
falsificación de finales del s. XI o principios del s. XII, forjada en el de la Crónica Najerense en el s. XII, aunque el Tudense añade al-
guna cosa ele su propia cosecha, como la etimología del nombre
obispado de Osma o en Toledo y que llegó a manos de Pelayo
de Oviedo, quien manipuló el texto y lo introdujo en el Liber Ita-
11 de la ciudad de Pamplona ( Ciuitatein que Cartua uocabatui;
cii. Probablemente el propio Pelayo sometió esta primera redac- ampliauit, et eam Pampilonam, quasi Bambe lunain uocauit). Se
ción a una nueva refundición en el Liber Chronícorum, aunque cuenta aquí, por ejemplo, cómo al ser ungido rey en Toledo, fue
esta nueva versión tuvo menos difusión, pues tanto el anónimo vista por todos los presentes una abeja que salía ele su cabeza y
autor de la Crónica Najerense como Lucas de Tuy, y a través de volaba al cielo, señal que ya interpretaba la Crónica de Alfonso
él Alfonso Xi remontan a la fuente itaciana 6 º. JII, en sus dos versiones, c01no un anuncio de sus futuras victo-
rias, a lo que añade el Tudense que era símbolo también de la
dulzura de la paz que tuvo hacia los suyos. He aquí el texto, que
58 Expuestos en las pp. 36 y 61 de la citada monografía. Es necesario aña-

dir que la constatación por L. Vázquez de Parga de que no estaba atestiguado


remonta evidentemente a la Chronica de Alfonso III; incluyo la
el término hitación (" ...en balde buscaríamos en diccionarios y glosarios an- versión Ad Sebastianum 63 y la del Chronicon mundi:
tiguos y modernos"), ha de ser hoy día precisada, pues el DRAE da entrada
Chron. Adef III (Seh. r, 7-ro ~ Rot. Lucas Tudcnsis Cbronicon mundi,
-al menos en su última edición, la de 2001- a hitación ("Acción y efecto de
hitar") e hitar ("Poner hitos, amojonar"), que quizás entraron en el dicciona- I, 7-10)64: III, n, 2-6:
rio académico a partir de Cortés y López (op. cit., I, pp. 28-29) y los distintos Ea hora presentibus cunctis uisa IIic Toleto ca hora, qua unctus
autores influidos por él. No encuentro esta voz ni en el Diccionario de au- est apis de eius capite exilire et ad esl in rcgcm, cum quadam euapo-
toridades, (rcimpr.), Madrid, 1979, ni en el de M. MoLINEH, Diccionario de uso ratione uisa est apis a cunctis qui
del espaiio!, (reimpr.), Madrid, 1982.En]. COROMINAS - J. A. PASCUAL, DC.ECH, celum uolitare; et hoc signum fac-
Madrid, 1980-1991,s.u. 'hito', acerca de hitar "amojonar", del que no se cono-
cen ejemplos, y de su supuesto derivado hitación, se remite a lo expuesto
por B. Sánchez Alonso quien considera que el llamado Líber Jtacii, del obispo
ovetense don Pelayo, cuyo título ha originado tantas conjeturas y donde se 61 Los textos de este último grupo han sido los más conocidos. Se pueden

incluye la División de Wamba, condujo a forjar el vocablo hitación. distinguir varias familias entre los testimonios que nos han transmitido la Di-
59 L. VAZQUEZ DEPARGA,op, cit., p. 7. Las diferentes opiniones expresadas visión de W'amba: el grupo pelagiano, la redacción bracarense, el grupo ara-
sobre este punto, desde A. Agustín y J. n. Pérez hasta C. Sánchez Albornoz, gonés y el toledano. La versión ofrecida por don Lucas en su C/.1ronicon
Z. García Villada y A. Giménez Soler, están recogidas en el capítulo "Los eru- mundi ha de encuadrarse en el grupo pelagiano junto con el Líber ltacíi y el
ditos ante la División de Wamba" (op. cit., pp. 31-41). Líber Chronicorum de Pelayo de Oviedo y la Crónica Najerense. cf L. VÁ7.-
60
L. VÁZQUEZ DE PAHGA,op. cit., pp. 92-93. Para las fechas de la primera QUE7. DE PARGA, op. cil., pp. 59-70.
redacción del documento propone el período de tiempo comprendido entre 62 L. VÁí'.QUEZ DEPARCA,op. cit., p. 90.
el Concilio de Husillos (rn88) y los años II07-8 en que Pascual II parece alu- 63 Cito la edición ele J. Gil, publicad;.1 en]. G1L PERNÁNDEZ
- ]. L. MoHALEJO
-
dir a este escrito (scriptum illud uetus quod Oxomensis Episcopus habere se J, I, Ru1z DELA,Crónicas Asturianas, Ovicdo, 1985,pp. n4-n5.
dicit). 6 4 La versión Rotense presenla sólo ligeras variantes .

.l
LVIII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN LIX

tum est a Domino ut fün1ras uicto- aderant, ex capite eius exire et ad aparece en otras versiones de la División de Waniba. En el caso
rias nuntiaret, 'quocl pastea pro- celos uolare. Hoc signum factum ele Toledo y con relación a la versión del documento insertada en
bauit euentus'. Astores et Vasco- est a Domino, ut futuras uíctorias el Chronicon mundi ya he recordado en otro lugar 68 el párrafo
nes .. nunciaret ele inimicis pcr eum et con el que se inicia la división realizada por Wamba, relacionado
dulcedinem pacis, quam habuit directamente con la primacía, sobre el que ya había llamado la
erga suos. Astures enim et Vasco-
atención el Prof. Linehan 69 .
nes ..
Tras la División de Wamba incluye Lucas ele Tuy la relación ele
Incluye el Tudense también una crónica de los reyes vándalos ciudades que cambiaron de nmnbre después de la invasión árabe 1
que aparecía en el Liber Itacii y que no recoge el autor de la Cró- con el título: Nomina ciuitatum 7 º y que comienza así: Hee sunt
nica Najerense, en la que se atribuye a Gunderico la fundación ciuitates et opida quorum nomina antiquitas uet Sarraceni mu-
de Lugo; sigue una relación de reyes: Giserico, Guntamundo, tauerunt .... El catálogo, que tuvo que ser de gran utilidad en su
Trasemundo, Ildris, Gilmer y las posesiones y límites establecidos época, ofrece por lo general la correspondencia entre dos nom-
para la iglesia de Lugo; tras ellos comienza la relación de reyes 1 bres ele ciudades (Tuccis, id est Xarez. Pace, id es/ Badayoz ...),
suevos: Ermerico, Riccila, Ricciario, Maldram, Frumario, Remis- excepto en el caso ele Sevilla, a la que se nombra ele tres maneras
mundo y Teoclomiro y se inserta la división del Concilio de Lugo.
A continuación se añade la supuesta división realizada por
¡ distintas: Yspalis, Julia Romu/a, Sibilia, y alguna ciudad para la
que se añade otra aclaración, como Compostela, en donde se
Wamba en un Concilio celebrado en Toledo (Rex Bamba, ut su- precisa el origen de su arzobispado (Campus Stelle, id est Sanctus
pra scriptum est, diuisionibus episcopatuum confirmatis ce/eras Iacobus, ad cuius ecc/esiam translatus est archiepiscopatus Eme-
imperii sui sedes diuísít; sic dicens: ... ; III, 13, 1-2). De manera que riteusis) o la explicación sobre algún topónimo como Compluto,
podemos afirmar efectivamente que "el último estado ele la redac- que comparten -según la versión del Tudense- en su origen Gua-
ción pelagiana nos lo muestra el Chronicon mundi ele Lucas ele clalajara y Alcalá ele Henares ( Compluto, id est Guadalfaiara. Al-
Tuy, de donde Alfonso el Sabio la verterá al castellano de su Cró- ca/a etiam condain Compluto uocabatur).
nica, sin renunciar a introducir alguna modificación en su En opinión eleJ. A. Estévez, editor ele la Crónica Najerense, este
texto" 65 . opúsculo puede tener ascendencia pelagiana, pues aparece in-
En esta supuesta división tenitorial ele las iglesias hecha por cluido en el manuscrito 1513ele la Biblioteca NacionaF'. Esta po-
Wamba se fijan los límites ele las distintas sedes con cuatro pun- sible relación con la obra de Pelayo estaría en consonancia con la
tos. Hay que recordar que muchos de los nombres son absoluta- idea, ya expuesta, de L. Vázquez ele Parga sobre la versión ele la
mente imposibles ele identificar, frente a otros que no plantean División de Wainba ele! Cbronicon inundi y la redacción
problemas y que parecen reflejar un cierto conocimiento ele la to- pelagiana 72 .
ponimia ele la región 66 ; la delimitación se hace por metrópolis 6 7
sin asignarle nunca límites a la sede metropolitana, aunque en el 68 E. FALQUE,"Una edición critica del Chronicon mundi", Cahiers de lín-

caso de Toledo y ele Sevilla se añaden dos precisiones acerca de guistique et de civilisation hi!>paniques médiévales, 24 (2001), 219-233, p. 227.
la primacía, interesantes desde el punto de vista histórico. En el
69
P. LTNEHAN, Histo1y and the Historians o/Medieval Spain, Oxford, 1993,
p. 379.
caso ele la sede hispalense se añade que la babía ostentado hasta 7 º El título Nomina ciuitatum aparece sólo, entre los manuscritos más
entonces (Sedes subditas Yspalensi metropoli, que actenus prima antiguos, en el conservado en San Isidoro de León (1) y en BN 4338 (M) con
fuit sedes Yspaniarum, diuidimus sic: ... ; III, 14, 1-2), lo cual no un añadido (Nomina ciuitatum que .fuerunt mu tate), pero lo omiten SBT y
Mariana en su edición.
7 ' Chronica Naierensis, ec\. J. A. ESTÉVEZ
SOLA,CC CM 71A, Turnhout,'1995,
p. i.xxxiv, nota 130. El manuscrito BN 1513es el llamado Batriense. Contiene
65
L VÁZQUEZDE PARGA,op. cit., p. 65. el Liber Chronicorum, compilación llevada a cabo por Pclayo de Oviedo, y
66
L. VÁZQUEZDE PARGA,op. cit., p. 90. el texto ele la División de Wamba está incluido en el de la Crónica de Alfonso
67
Siguiendo este orden: Toledo, Sevilla, Mérida, Braga, Tarragona y Nar- lll, cf L VÁZ.QUEZ DE PARGA,op. cit., p. 52.
hona.
72
L. VÁZQUEZDE PARGA,op. cit., p. 65.
INSTITUTO
DEFILOLOGIA
C.S.l.C.
DUQUE Q¿ M;-~on•:A(i!LT, 6
28014 MAD::IJ
LX INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN LXI

A continuación incluye el Tudense la Historia de la rebelión de landa las modificaciones con respecto al original. A modo de
Paulo 73 escrita por Julián de Toledo, que sobresale en la historio- ejemplo ofrezco pa1te de un capítulo, el 9, en el que se inserta,
grafía visigoda tanto por su composición como por su extensión, siguiendo la práctica habitual en la historiografía clásica, un dis-
y que es fundamental para el conocimiento de los últimos años curso puesto en boca de Wamba:
de la monarquía visigoda. La obra se circunscribe al reinado de Iulianus Toletanus, Hist. rebellionis Lucas Tudensis Chronicon mundi,
Wamba y narra de manera especial la sublevación de la Galia gó- Pauli adv. Wambam, 977 : 111,29, 8-41'
tica y la traición del conde Paulo. Aunque cronológic,unente le [...] hac communi admonitione L..J hac ornnes amonitione allo-
correspondería ir delante de la Hitación o división de Wainba, alloquitur: 'Ecce', ait, 'iubcnes, quinir cliccns:
que se supone hecha por este rey a su regreso de la Galia, en el exortum malum audistis et, quo se «Ecce, iuuenes, exortum malum
Chronicon inundi sigue a aquélla. munimine incentor seclitionis audistis, et quo se munimine in-
El texto está perfectamente delimitado y su atribución es in- huius armauerit, agnouistis. Prac- centorum seditionis huius armauc-
uenire ergo hostem necesse est, ut rit, agnouistis. Preuenire ergo hos-
discutible, por lo que Mariana inserta esta fuente con un incipit
ante excipiatur bello, quam in .suo tem necesse est, ut ante preuenia-
(Hic incipit Julianus episcopus Toletanus) y un explicit (Hucus- crescat incendio. Turpe nobis sit, tur bello, quam in suo cre.scat in-
que Julianus) aunque no aparecen en todos los manuscritos 74 . aut talibus dimicaturi in occursum cendio. Turpe sit talibus dimicatu.ri
Cuestión aparte es la fidelidad o no del texto de Lucas de Tuy con non irc aut domos nostras, priüs- in occursum non ire aut domos
relación al original; ya B. Sánchez Alonso había señalado, res- quam intcreant, repeclarc. Ignomi- nostras priusquam intereant repe-
pecto a la utilización por don Lucas de la obra de Julián de To- niosum nobis uideri debet, ut, qui dare. Ignominiosum nobis uicleri
rebelles nostros suis non potuit su- debet, ut Paulus patrie proditor,
ledo, que "la altera mucho, no valiéndose de otras fuentes, sino
bicere armis, repugnare audeat qui rebelles nostros non pon1it ar-
cambiando la forma" 75 . Efectivamente se limita a seguir su modelo tantae gloriae uiris, et qui abiecti.s- mis subicere, tante glorie uiris au-
y hay que señalar que las modificaciones con respecto a lo es- simam unius hominis pellem cleat repugnare. Et qui ahiectissi-
crito por el arzobispo toledano son más bien de estilo: en ocasio- dcuinccre pro patriae quiete non mam et inbellem gentem deuin-
nes altera el vocabulario o cambia las construcciones sintácticas. ualuit, hostem se pracbere audeat cere non ualuit pro quiete patrie,
En general, podemos decir que tiende a simplificar el latín de la genti, quasi effeminatos et molles Gotoru.m milicie hostem audeat se
nos usquequaque diiudicans, qui prebere, quasi effeminatos et mol-
Historia de la rebelión de Paulo. Las diferencias entre ambos tex-
utique nullis armis, nullis uiribus les nos usquequaquc cliiuclicans,
tos fueron recogidas por Migne en la edición citada (PL XCVI, nullisque consiliis eius tyrannidi qui utique nullis uiribus, nullis ar-
763-798), en donde además del texto de Julián de Toledo (textus resistere ualeamus. Quae est enim mis, nullisque consiliis eius tirann-
legitiinus) incluye de forma paralela el texto de Lucas de Tuy perituro illi uirtus, si Francorum idi resistcre ualeamus. Reuera ani-
(Eadein historia prout a Luca Tudensi fuit interpolata) 76 seña- uiribus nobiscum clcccrtanclo con- mositatem et uirtuteni Cotice gen-
fligat? Notissima eorum nobis nec tis hellorum triumphis a seculo or-
incerta est pugna. Ergo nirpe sit bis expertus est uniuersus. Et que
73 Conocida como Historia Wambae regis o Historia rebellionis Pau!í uobis eorum testudinem has acies erit perituro illi uirtus etiam si
aduersus Wambam y editada por W. LEVTSON en MGH (Scriptores rerum Me- expauescere, quorum nosti.s infir- Francorum uiribus nobiscum dc-
rovingicarum V), Hannover-Leipzig, 1910(rcimpr. 1979), pp. 501-535 (con an- miorem semper esse uirtutem. Si certando confligat? Vtique notis-
terioridad en PL XCVI, 763-798); véase también, Iulianus Toletanus, Opera,
autcm coniuratione Gallorum niti- sima eorum nobis nec incerta est
cd. w. LEVISON, ce SL CXV, Turnhout, 1976.
introd. J. N. HII.LGARTl-1,
7 •1 El incipít está escrito de mano más reciente en uno de los códices del tur uindicare tyranniclem, uilc pu- pugna; sepius enim a Gotis contra
s. xrn: T, aunque no hay ninguna indicación en S ni en B; en/ se añade al tanclum est, ut gens sta extremo hostes defensionis ·ctlLtilium mag-
margen: Lucas episcopus Tudensls suis temporibus induxit relationem terrae angulo cedat, et hii, in qui- nis precibtts inpetrarunt. Igitnr
preteritarum incipiens a Rege Bamba. En cuanto al explicit que señala el fi- bus dilatatum regnum porrigitur, turpe sit uobis eorum acies uel ad
nal de la obra de Julián de Toledo (Hucusque Iulianus), volveré más ade- horum motibus perturbentur, quo.s oram expauescere, quorum nostis
lante. pracsidiali scmper uice defendunt. infirmiorem semper esse uirtutem.
7j B. SÁNCHEZ ALONSO, op. cit., p. 129.
76 Siue enim Galli siuc Franci sint, Et siue Galli siue Franci sint, tante
El texto, tal como se dice de forma expresa, está tomado de la edición
de Mariana y del manuscrito que estuvo en Toledo (hoy día en la Biblioteca
Nacional: BN rn442), al que he designado T. 77 Transcribo la edición de W. Lcvison anLeriormente citada.
LXII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN LXIII

tantae coniurationis, si placct, uin- coniurationis uindicandum sen- Por otro lado, hay que hacer algunas precisiones sobre el final
dicandum cxistiment facinus; nos cian! facinus, quia armis ultricibus de la obra de Julián de Toledo. Como he señalado anteriormente.
tamen armis ultricibus gloriae nos- glorie nostre nomen uendicare cle-
trae nomen uindicarc debemus. bemus. 1'amen non cum feminis,
Mariana en su edición incluye un explicit (Hucusque Julianus)
Ncquc cnim cum fcminis, sed cum sed cum uiris nobis certandum est, detrás de: ...hic seinperpmscriptionibus recognoscat, puesto que
uiris nobis certandum est, quam- quamquam notissimum manear, en algunos manuscritos de la Historia de la rebelión de Paulo,
quam notissimum rnaneat nec nec Francos Gotis aliquando posse como recoge W. Levison en su edición, así aparece (Finit de Paulo
Francos Gothis aliquando posse resistere, nec Gallos aliquic\ sine storia) 78 • En cuanto a la versión inse11ada por el Tudense en su
resistere ncc Gallos sine nostris ali- nobis uirlutis percifere. Quoc\ si crónica, este explicit no aparece en este lugar en los manuscritos
quid uirtutis magnae pcrficcrc. alimentorum seu ueiculorum ne-
Quod si alimentorum scu uehicu- cessitatem oponitis, scitote quia
más antiguos 79 en los que continúa el texto con lo que se titula
lorum necessitudincm opponatis, gloriosius est triumphum in neces- en la citada edición de los MGH: IUDJCIUM IN TYRANNORUM
gloriosius nobis erit, postpositis sitatihus conquisisse quam in ha- PER1'1DIAPROMULGA71JM,que comienza en Perfidoruin deno-
cunctis, triumphum in necessitati- hundantia bella exquisita confi- tata transgressio .... Esta continuación de la obra se inserta en el
bus conquisissc quam in habun- cere. Augustius enim sempcr est Chronicon inundi sin título alguno y de manera semejante: son
dantia bella exquisita conficere. quod plus tolerancia quam sufcc- pocos los cambios con relación al texto de Julián de Toledo. La
Augustior cnim semper, qucm plus tus rci nobilitat. Exsurgite etiam ad
única excepción es el últimó capítulo que Lucas de Tuy sintetiza
tolerantiae uires quam suffcctus rci uictorie signum, nomen disperdite
remitiendo a la sentencia del IV Concilio ele Toledo, celebrado en
nouilitat. Exurgite iam ad uictoriac
signum, nomen disperdite perfido-
perfidorum! Gallorum ingratuitas
uestrum inflamet animum, quia 1
1
el año 633,siendo rey Sisenando 8º.
rum! Dum calor cst animi, nulla Franci illos semper seruitute 1nise-
rabili oppre:::."Serunt,
quos Goti de- Lucas Tudensis Chronicon mundi, III, 57, 1-3:
debet esse rcmoratio properandi !, His excursis arque perlectis, canonum est prolata sentencia ex
[..]. derunt bellicis gladiis nobili'ssime
libertati. Dum ergo calor est animi, ¡' concilio Toletano, qualiter dcbeant puniri huiusmodi transgres-
nulla deber esse rcmoratio propc- sores.
randi. l...l
Pero las diferencias entre ambos textos no sólo consisten en
modificaciones o simplificaciones léxicas o sintácticas, hay tam-
bién algún añadido de don Lucas - ¿qué compilador puede resis-
tirse a hacer alguna aclaración o agregar algo de su cosecha? -.
También a modo de ejemplo incluyo uno que aparece un poco

l
Acabada la crónica de Julián ele Toledo, para dar por finalizado
el reinado de Wamba don Lucas recurre de nuevo a la Crónica de
Alfonso III. Las noticias del reinado de este rey terminan con la
referencia a un supuesto intento de invasión árabe que no parece
disponer de base histórica 81, tomado, como puede verse a conti-
nuación, de la versión Rotense de la crónica alfonsina 82 :
más adelante; se trata de un elogio al rey Wamba que interpola el ¡
¡
Tudense en la narración:
Iulianus Toletanus, Hist. rebe!Uonis
Pauli adv. Wambam, 10:
Lucas Tudensis Chronicon mundi,
111,30, 34-39:
¡ 78
Aunque en uno de los manuscritos utilizados por Levison para su edi-
ción Waticanus Lat. 667 (1009), s. XVI] se añade la siguiente precü:dón: Sequi-
tu.r iudicium in pe1.fidos promulgatum, cf .MGH. 51?.111, V, p. 526.
79 No aparece en ninguno de los códices más antiguos, incluidos en e!

aparato crítico de esta edición, SBITM, pero en T está escrito al margen de


Sub ista, ut praemissum est, dis- Sub ista, ut premissum cst, dis-
mano posterior y se añade una aclaración en la que se afirma que lo que
ciplina iam clictus princeps exerci- ciplina princeps Bamba exercitum sigue, transcrito por don Lucas, también es de Juliáo de Toledo ( ... recte hic
tum gloriase producens morcsquc gloriosc pcrduccns moresque sin- codex carel hac notula quam hahuerint a!ii, cum et sequentia [.. .] ad huius-
singulorum sub diuinis regulis te- gulorum sub cliuinis tcnens regulis, modi transgressores siini!iter ex B. Juliano transcripserit Lucas; .fol. IJW).
8
nens, prospcrari sibi uidebat per prosperari sihi uiclebat per incre- º Remite Lucas de Tuy al canon LXXV del IV Concilio de Toledo: De
incrementa dierum et dispositum menta dierum dispositum belli et commonitione plebis ne in príncipes delinquatur, cf J. VIVES,Concilios vi-
belli et uictoriam proeliandi. uictoriam preliandi. Sicut enim erat sigóticos e húpano-romanos, I3arcelona-Maclrid, 1963, pp. 33-37.
8
' Gf.J. PRELOG (ed.), Die Chronik Alfons IJJ. Untersuchung und kritiscbe
regali Gotico clarissimus genere,
Edition der vier Redaktionen, Frankfurt-am-Main, 1980, p. 137
sic eral magnanimus mente, sic et 82
Cito la edición de J. Gil publicada en J. G1L FERNÁNDEZ - J. L. MoRALEJO -
habundans scientia litterali. J. l. Rurz DE LA PEÑA, Crónicas Asturianas, Oviedo, 1985, p. u6. Salvando las
7 r
1

LXIV INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN LXV


Cron. Adef III (Rot. 2, 1-4): Lucas Tuclensis Chronicon mundi Sabido es que la Crónica de Alfonso III nos ha llegado en dos
III, 58, 1-6: '
versiones, que difieren en determinados aspectos de sus respec-
Illius quoque tempore CCIXX Regnante post hcc glorioso do-
nahes Sarracenorum Spanie litus mino nostro Bambanc CC et IXX tivos relatos y en el latín que emplean 85 : una redacción que los
sunt adgresse, ihique omnes pariter naues Sarracenoru,n Yspanie litus historiadores antiguos atribuyeron al obispo Sebastián al que
sunt delete et ignibus concremate. aggresseoccurrentibus eius exerci- Alfonso III habría enviado la primera versión y quien habría re-
Hic rex Toleto sinoda sepius agere tibus omnes ibi delete sunt et igni- tocado el texto, mejorando su latín, suprimiendo algunos pasajes
ordinauit, si cut et in canonica bus concremate. Hic gloriosus rex y añadiendo otros) versión conocida como ad Sebastíanum 86 ; y
sententia plenissimedeclarauit. ad confirmationem catholicc ueri- otra redacción llamada por su procedencia Rotense, pues el ma-
tatis sinoda Toleto agere ordinauit nuscrito más antiguo que nos la ha transmitido, es el códice ele
sepius, ut in canonica sentencia Roda escrito en el s. XI y conservado en la actualidad en la Bibli-
clarissime declaratur.
oteca de la Real Academia de la Historia 87 , que fue la más difun-
A partir de estas líneas, que sirven de colofón al reinado de dida entre los historiadores medievales 88 •
Wamb~, sigue el t_extode la Crónica de Alfonso III para los reyes Respecto a la antigüedad de una u otra ha habido dos etapas
postenores:
. Erv1g10- del que se narra su 01igen, remontánd ose
. a en la investigación: en un primer momento se consideró que Seh
tiempos de Chindasvinto -, Égica, Vitiza y Rodrigo. El hilo de la era la redacción primitiva y Rot la refundición posterior; poste-
narración es el mismo, aunque don Lucas a1Teglaalgo el latín d riormente se invirtieron los términos y por razones tanto lingüísti-
1 ., R e
~ vers;on ~tense, peto no puede evitar añadir algún comenta- cas como ideológicas se empezó a pensar que Rot era anterior a
no; a~1 ~l d1spon~rse a narrar la historia de Ervigio tiene que 1
Seb89 . La edición de J. Prelog 9º cambió la perspectiva del pro-
contar como en l:Jempos del mencionado rey Chindasvinto _ blema pues propuso un stemma en el que tanto una como otra
Kindasvinto' 3 .- llegó de Grecia un exilado, un tal Ardabasto, : derivan de una refundición del s. x que se remontaría al texto ori-
qrn~~ el r~~ d10 e~ matrimonio a una sobrina suya, de cuya unión ginario del s. IX; a conclusiones parecidas había llegado J. Gil'',
nact~ Erv1g10,qrnen, a pesar ele haberse criado en palacio y ha- último editor de la crónica, esbozadas primero en un artículo y
ber sido ho~·ado con el título de conde, acabó conspirando con-
tra el rey e tntentan_do envenenarlo. Aprovecha la ocasión para 8
' Señala J. Gil, el último editor de la crónica, que el latín de la versión
adelantar acontec1m1entosy culpar al Maligno (malignitatis auc- Rotense es "más tosco y bárbaro" que el de la otra versión; se refiere también
tor) del origen de toda esta trama'•: a la redacción "avulgarada" (Ro!) y a la redacción "erudita" (Seb), cf op. cit.,
pp. 60-61.
86
LucasTudensis Chronicon mundi, III, 58,7-n: La dedicatoria que encabeza esta versión comienza así: Adefonsus rex
Sabasticmo nostro sa{utem. El P. Flórez la llamó Crónica de Sebastián de Sa-
Se~quia prepediente malignitatis auctore, qui ad hono,um di:r;;- lamanca, atribuyéndola a un supuesto obispo de Salamanca de este nombre
cord1am_semp~r t~ndi~, tempore bone memorieCindasuindiregis, (ES, xm, pp. 466-492), que podría ser un prelado llamado también así, pri-
ex Greciauemt rnr qu1damnomine Ardabastus Grecorumgen mero ele Arcábica y luego de Orense, coetáneo de Alfonso III, cf J. I. Rurz DE
bl . b. ' ere
no 11s,qui a tmperatorcsuo expulsusYspanicaest aduectus. [...] LA PEÑA, op. cit., p. 39.
87
Escrito en el monasterio de San MiUán de la Cogolla o en Nájera, c/ M.
C. DíAZ y DíAZ, Libros y librerías en la Rioja altomedieval, Logroño, 1979, pp.
132-142.
88
La utilizan con anterioridad a Lucas de Tuy la Crónfca Najerense y la
diferencias de grafías, el texto Lomado por el Tudense con seguridad es el d
Histoi·ia Silense. Para ambas versiones utilizo las abreviaturas Rot y Seb, como
~ot., pues en Seb. no se incluye: Hic rex Toleto... declarauit. Señalo en cur~
hace J. Gil en la introducción de su edición ya citada.
s1va las concordancias entre ambos textos, aunque puede observarse que ln 89
algtmos cambios en el orden ele palabras. 'y Para el parentesco entre las dos redacciones, véase una pormenorizada
3 historia de la cuestión en J. G1L,op. cit., pp. 60-62; también trata este tema
'_ Frente al Chindasvinto de la historiografía tradicional ¡,rc",e ¡
v· d
graf'ta Hin • , I , u ren a en la parte correspondiente de la introducción J. I. Rurz DELA PEÑA, op. cit.,
asumto tanto J. Gi, como J. L. Moralc¡·o, cf oh. cit pp 66 1 6
197. . 'J:' ' • ' 9 ' pp. 38-41.Ambos recogen la bibliografía anterior.
~ _ Destaco el comentario de don Lucas, que intercala en el relate d ¡,
84 90
J. PRELOG, op. cit., p. LXXXV.
cron1ca. ) e ,t 91
J. GlL, 'Judíos y cristianos en Hispania (s. vm y De)",Hispania sa'cra, 31
(1978-79), p. 69 n. 179 y op. cit., p. 62.
LXVI INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN LXVII
posteriormente en la introducción de su edición, quien defiende don Lucas, como gran guerrero y hombre hábil para los negocios
"la mutua independencia de Rot y Seb", que derivarían de un mo- (uir belliger et durus et ad 01nne negocium expeditus, sed uita et
delo común. moribus Vitice non dissimilis) difiere mínimamente de la Silense 98
Ya B. Sánchez Alonso había señalado que el Tudense en este y utiliza "las mismas expresiones que encontramos en Rasis, en el
libro III del Cbronicon mundi cuando utiliza la Crónica de Ajbar y el Moctabis, de Ibn Hayyan"; tanto en una crónica como
Alfonso 111,prefiere "la antes considerada redacción segunda"'\ en otra se dice que el rey Rodrigo había sido elegido por el con-
es decir Rot. También lo indica más recientemente JI. Ruiz de la sejo de los magnates de los godos (consilio magnatorum Gotice
Peña quien recuerda que fue el texto de Rot el que gozó de mayor gentis ...) siguiendo a Arrazi y al Ajbar-Machuma, aunque es cierto
autoridad entre los historiadores medievales y el que sigue, entre que omite pudibundo la supuesta violación de la hija de don
otros, Lucas de Tuy 93 . No obstante, aunque es cierto que se basa Julián por el último rey godo, noticia en la que concuerda la His-
en el texto de Rot, cuyo latín arregla algo modificando a veces su toria Silense con todos los cronistas árabes, desde Ibn Habib;
contenido, en ocasiones se adapta a la versión de Seb 94 . también en ambas obras se llama bizco a Tarik (strahonem), de la
Pero no es la Crónica de Alfonso 111la única fuente utilizada misma forma que los historiadores árabes. Por la descripción de
por don Lucas para el final del libro III, hay mucho también de la la batalla entre las tropas musulmanas y las cristianas el anónimo
Historia Silense 95• Al narrar el fin de la monarquía visigoda, las in- autor de la Silense parece coriocer a Rasis, con quien coincide en
tervenciones de don Rodrigo, del conde donJulián, de Taric y ot- muchas afirmaciones, y tal vez también a Isa ben Muhammad: la
ros personajes, entre los que naturalmente están también los hijos batalla dura siete días, los hijos de Vitiza se encuentran entre las
de Vitiza, a los que ya no se les asigna nombre alguno 96 , nuestro tropas musulmanas ... Todo ello es recogido por Lucas de Tuy,
autor toma como fuente esta crónica. Al hacerlo, aun sin tener quien en este final del libro III, apartándose de la Crónica de
conciencia de ello, don Lucas entronca con la historiografía Alfonso 111,sigue la Historia Silense y por tanto las fuentes árabes,
árabe 97 • Por ejemplo, la descripción de don Rodrigo, que hace lo cual no deja de resultar paradójico pues entre los conocimien-
92
tos que pudo acumular don Lucas a lo largo de su vida, no pa-
Añade el historiador que las discrepancias radican principalmente en
las fechas de los reinados, como ocurre en el libro II del Chronicon mundi
rece estar el de la lengua árabe 99 .
con relación a las crónicas isidorianas, e/ B. SANc1-rnz ALONSO,op. cit., p. 129. A modo de ejemplo doy el relato de la invasión árabe en la
93
El texto de Rol es el que utilizaron las crónicas Silense y Najerense, Lu- Historia Silense y el Chronicon mundi:
cas de Tuy y Rodrigo Ximénez de Rada. Estos últimos - puntualiza este his-
toriador - conocieron también la refundición erudita ad Sehastianum, c.f J. I. Historia Silense, 16: Lucas Tudensis Chronicon mundi,
Rmz DE LAPEÑA,op. cit., p. 39. III, 62, 26-44:
94
Recoge ejemplos en los que don Lucas transmite noticias exclusivas de [...1Hu lit, jo,tissimus rex barba- [...] Hulit fortissimus rex barba-
Seb J. GIL, op.cit., p. 80.
95
Para este texto sigo la edición de J. PÉREZDE URBEL- A. GüNZÁLEZRmz- rorum totius A/rice, ducatu Iulíani rorum, tocius Affrice ducatu, lu-
ZORRJLLA: Hístoria Silense, Madrid, C.S.l.C., 1959. comittis filiorumque Victice, Ta- liani et fdiorwn Vitice fretus auxi-
96
Anteriormente el Tudense les había dado nombre (. .. duos filias Vitice rich strabonem, unum ex ducibus lio, ut cognouit quod arma et equi
Farmalium et Epulionem ah Yspaniis cum summo dedecore expulit; CM III, exercitus sui, cum XXV milibus non essent in Yspania et ciuitates
62, 5), sobre los cuales ya ha llamado la atención oportunamente J. Gil en su pugnatonun peditum ad Ispanias essent absque muris, Tbarich stra-
trabajo "La Historiografía", op. cit., p. 91. premf\·it, ut, cognita Juliani dubia bonem, unum ex ducibus exercitus
97
Los ejemplos y las referencias a la historiografía árabe están tomados
de:J. PÉREZDEÜRBEL-A.GONLÁLEZ Rmz-ZORRILLA, op. cit., pp. 29-30; de forma
muy expresiva los autores, refiriéndose al autor de la Historia Silense, dicen:
"Por un momento él, que tantas veces nos habla de la barbarie musulmana, 9 8 La Historia Si/ense dice: Vir beliger et durus et ad omne negotium exer-
deja que le guíen los turbantes moros" (p. 29) y más adelante sintetizan; "De cendum satis expeditus, sed vita et morihus Victice non dissimilis. (La edición,
este modo, en el relato de nuestro historiador se juntan por vez primera las y naturalmente la grafía, es la de Pére;;: de Urbe!, incluyendo el beliger-y no
corrientes históricas del norte y del sur, yuxtaponiéndose dos tradiciones, la bef!iger-, ej. op. cit., p. 127).
que atribuye la invasión al deseo de venganza de don Julián y la que la ex- 99 Atinadamcnte lo ponía de manifiesto el Prof. Gil al recordar que ,en dos
plica por las relaciones de los hijos de Vitiza con los musulmanes. Es evi- ocasiones toma la palabra aceipha por nombre de un general árabe (CM IV,
dente e! parentesco con los escritos de los historiadores musulmanes" (p. 30). 31, 7 y 32.28), ej. J. Gn., "La historiografía", op. cit., p. 95.
LXVIII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN LXIX

fide, bellum cum Yspano rege inci- sui, cum uiginti quinque milibus Incluye a continuación una noticia sobre la conquista de la ciu-
peret. Terrebant namque bar- forcium pugnatarum ad Yspaniam dad de León, que quizás se deba a su propia pluma, que viene a
harwn regem laquei dolo.sí. Tingi- premisit, ut cagnita luliani dubia confirmar la perspectiva leonesa ele la obra, de la que ya se ha
taní comittís sí, forte adessent, .fide belluni cum Yspanie rege inci-
hablado. La referencia a la conquista de León por las tropas mu-
Quíppe ipsum, ne Ispanos limites peret. Terrebant namque bar-
agrederetur, quia inportunus hostis barum regem laquei dolosi Tingi-
sulmanas antecede a la de la ciudad de Toledo, que está tomada
dificultare loci erat, inremisse in- tani comitis si /arte adessent, de la Crónica de Alfonso III, en concreto de la redacción Rotense,
festum habuerat. qu"ippe qui ipsum habuerat sem- texto al que añade don Lucas que fueron los judíos quienes
At Rodericus, dum hostis audi- per infestum, et fortem uiribus et abrieron las puertas ele la ciudad.
tur aduenisse, collectoGotorwn ro- consilio sapientem, expertus dicli-
bustissimo exercitu, acer et inper- Chron.Adef III (Rot. 8, 3-4): Lucas Tudensis Chronicon mundi,
ccrat. Cepernnt tune Sarraceni
tcrritus primo subiit pugne; adeo III, 63, 26-32:
Yspalim et circumiacentes urbes,
quod per septem continuos díes ín- quia eas absque murorum ambitu Vrbs quoque Toletana, cunc- Vrbs quoque Toletana multarum
fatigabiliter dimicans, Xv1 milia inuenerunt inermes. Rex autcm tarum gentíum uictris, Jsmaeliticis gentíum uictrix, Ismaelitis trium-
ex Tarich peditibus interfecere lu- Rodericus, dum uidit dolos Iuliani triwn:fts uicta subcubuit et eis su- phis uicta subcubuit per proditio-
lianus uero et duo filíi Victice, qui comitis Tingitani, et barbaros sen- biugata deseruit. nem Iudeorum, quia forcior et re-
in presidio Maurorum erant, post- sit adesse, collecto Gotorum exer- bcllior fuerat. Nam dum Christiani
quam Rodericum in prima accie citu, armatus ut potuit, acer et for- [...], Iudei qui proditionis signum
uersarc, agitare, intcndere ac suis tis primo subiit pugnam, adeo ut dedcrant Sarracenis, Christianis
militibus intcgros pro sauciis ca- per septem continuos dies infatiga- claudentes portas Sarracenis ape-
mutando succurrere uident, inter- biliter dimicans sexdecim milia ex ruerunt. ..
mixtis christianis interim corrobo- Tbarit cxercitu interficeret. Julia-
rant uiribus barbaras. nus uero et duo filii Vitize, qui er- Después de retomar el texto de la Crónica de A/fonso 111para
ant in presidio Maurorum, post- señalar que los musulmanes pagaban tributo a los califas de
quam regem Rodericum in prima Damasco'ºº y que establecieron su reino en Córdoba, de nuevo
acie certare cernunt, Christianos nos topamos con las reflexiones moralizantes de don Lucas que
milites pro mortuis Sarraccnis et clama contra la lujuria (Ispaniam [...}, concubinali luxurie et sa-
sauciis commutando barbaras crilegio se tradentes, in paucis annis uastauenmt ...). Con esto
uiribus roborabant.
termino el análisis sobre las fuentes del libro III del Cbronicon
mundi: en el breve colofón del libro III don Lucas es capaz de
Si alguna duda pudiera haber sobre el carácter de compilador
. entretejer la Historia Si/ense con la versión Rot añadiendo además
que tiene don Lucas, el último párrafo de este libro la despejaría
algún comentario propio. Si en los dos primeros libros de su obra
por completo: para dar cuenta de los avances de las tropas
don Lucas seguía fundamentalmente a San Isidoro, en este queda
musulmanas tras la invasión entrelaza don Lucas las dos crónicas,
ya patente su condición de compilador, condición que no es ex-
que ha utilizado para el final del libro III: la Crónica de
clusiva suya en su tiempo ni en el panorama de la historiografía
Alfonso 111y la Historia Silense. Comienza con el texto de la Si-
hispana medieval rol.
/ense:
Hi'storia Silense, 17: Lucas Tudensis Chronicon mundi, rno El texto de Rot decía: .. .et pluribus annis bauilonico regi tributa per-
III, 63, 21-23: solherunt.,. (8, 5-6), recogido por el Tudense: et pluribus annis Babilonico
Post hec Mauri, viribus nullis Post hec Mauri, uiribus Goticis soldano persoluerunt tributa .... Al decir "el rey de Babilonia", Se refería el
obstantibus, totam Y<paniam fer- non obstantibus, totam Y..<paniam autor de Rot a los califas de Damasco, hasta la constitución dcl'Emirato in-
dependiente de Córdoba en el año 756, e/ J. L. M0RALEJ0,op. cit., pp. 200-
ro, flama et Jame atritam suo do- fere atque prouinciam Burgun-
201.
minio mancipauerunt. diam et Pictauiam ferro, flamma, 'º' E.s muy sugerente el libro publicado no hace mucho sobre; Vicente de
Jame atrítas suo dominio manci- Beauvais, el gran compilador del s. x111, que recoge trabajos de distintos es-
parunt. pecialistas reunidos en la Abadía de Royaumont (junio de 1995): S. LusJGNAN -
LXX INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN LXXI
+ El libro IV: la obra maestra de un compilador Historia Si/ense) 20'°): LucasTudensis Chronicon mundi,
IV, 1, 2-7:
Contamos para este último libro con un estudio hecho sobre
Igitur, post tantam Yspaniarum Post tantam igitur Yspaniarum
sus fuentes cuyas conclusiones utilizaré en este apartado; 1ne re-
ruynam, opere pretium est rejeJTe ruinam opere preciwn est re/erre
fiero al artículo de B. F. Reilly'°'. Si con respecto al libro tercero qualiter diuina pietas, que percit- qualiter diuina pietas suos quos
he dicho que es un auténtico centón, lo mismo cabe decir de éste; tü et sanat, velud ex redútiua ra- percutit, sana!. Etcnirn ex rediuiua
la diferencia entre ambos estriba en que en el último libro las dice virgultum) gcntcm Gotontm radice uirgu.!tum Gotorum gentis
uniones entre los distintos materiales no son tan claras e incluso resumptis viribus pullulare fecerit. cepit resumptis uiríbus pullulare,
que hay partes cuya procedencia no deja de ser un enigma, A ello dum Sanctorum Patrnm quercrct
habría que añadir, por un lado, que en múltiples ocasiones ma- regulas, quibus possct placere
Deo; quaS sacerdotes et rcgcs
neja más de una fuente y elabora un texto que es fruto de la con-
Yspanie sequentes sue camis clesi-
taminación, y, por otro, que para los últimos acontecimientos re- cleria reliqucrunt et ideo periernnt.
latados es difícil saber si tuvo de ellos un conocimiento directo}
como testigo de los mismos, o bien pudo utilizar algún material Nos ha transmitido el Chronicon mundi, como otras crónicas
documental. medievales, un relato de la batalla de Covadonga, que me va a
El comienzo del libro N es la parte del Chronicon mundi cu- se1vir de ejemplo, para ·mostrar el modo como el autor trata sus
yas fuentes son más obvias, Me refiero - siguiendo a B. F. Reilly - fuentes.
al texto comprendido entre las primeras líneas de este libro, de- La cueva en la que se refugia Pelayo con un puñado de cristia-
dicadas a don Pelayo y la batalla de Covadonga, hasta el final del nos es inexpugnable y tiene capacidad para acoger casi a mil
reinado de Alfonso VI en uo9 103 . hombres (.. .speluncam, ab omni hostiuin machinamento secu-
Ya el propio encabezamiento de este libro no deja lugar a ram, [..J Cum enim medio estans concaua Jerme mil/e uiros ca-
dudas sobre su dependencia respecto a la Ilistoria Silense; la piat, ad protegendum quos recipit, ...), tal y como había sido des-
referencia a la piedad divina que hiere y sana al mismo tiempo, crita por el anónimo autor de la Silense. No le atribuye don Lucas
que anuncia tras el desastre de la invasión musulmana el co- ningún nombre en especial a este lugar, coincidiendo en ello con
mienzo de la reconquista, está tomada de la Silense que se sirve Seb (...se contulit in antro, qui uocatur coua sancte Mar·ie)) aun-
del tópico bíblico'° 4 para narrar el resurgir del pueblo godo con que un poco más adelante se refiere a ella como beatam spelun-
don Pelayo, cam, quizás un eco del texto de Rol (.. .ascendens ante coba
dominica) 106 . El origen de Pelayo 107 es el mismo que en la

10
> Cito siempre la edición de J. PÉRE7,DE URBE!.- A. GONZÁI.EZRrnz-ZORRI-
M. PAULMIER-FOUCART (ecls.), Lector et compilator. Vincent de Beauvais, Jrere LLA(eds.), Historia Silense, Madrid, 1959, aunque hay publicada una edición
preGheur: un intel!ectuel et son milieu au xm" sii'!c!e,Grfine, 1997. anterior: F. SANTOS Coco (ed.), Historia Silense, Madrid, 1921.
' B. F. REILLY,
02
"Sources of the Fourth nook of Lucas of Tuy's Chronicon ]0
6
Con variante en los manu.scrito.s que nos han transmitido el texto ro-
mundi", C!assical Folia, 30 (1976), pp. 127-137. tense: couam dominicam .t:NT'.El Prof. Moraleja anota en su traducción que
'°' Esto constituye prácticamente unas tres cuartas partes del libro IV de el nombre de Covadonga no debe derivar.se directamente del Coua Domi-
Chronicon mundi. B. F. Reilly hace en su artículo un cómputo más preciso: nica de Rol (que hubiera dado un *Covadominga), sino de un *Coua Dom-
tomando como base el texto de Mariana publicado por Schott, donde el libro nica, con un adjetivo derivado de una forma sincopada domnus o domna,
IV abarca las páginas JI a n6, los acontecimientos desde Covadonga hasta cf J. L. MORALEJO,op. cit., p. 203. No hace mucho, en 1986, st; publicó un
no9, fecha de la muerte de Alfonso VI, ocupan las páginas 7Ho2.. Según el facsímil del opú.sculo anónimo titulado: Noticia de la antigüedad y situación
cálculo de B. F. Reilly, de la Historia Silense toma Lucas de Tuy unas 855 lí- de Cobadonga, en el principado de Asturias, Madrid, 1778, donde, entre
neas del texto de Mariana, es decir, el 45% de toda la narración. otras noticias y curiosidades relacionadas con el santuario de Covadonga, .se
'°4 Sólo Dios puede dar la muerte y la vida, hiere y sana, cf Deut. 32 39; recoge otra etimología de este nombre: "Esta voz antiquada viene a equi-
la misma idea aparece en otros pasajes: Dios reparte pobreza y riqueza, hu- valer a cueba-!arga. Es vcrdad que en do.s copias de privilegios, que se
milla y ensalza, cf I Reg. 2 6, castiga y concede la salvación, cf Tob. 13 2., consetvan en el archivo de la Iglesia Colegial de Cobadonga ele las eras de
tiene, en definitiva, el poder sobre la vida y la muerte, c_f.Sap. 16 13. 778 y 779, expedidas por Don Alonso el CaLo!ico yerno, y sucesor de Don
LXXII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN LXXIII
Historia Silense y en una de las redacciones de la Crónica de invasoras. En la Crónica de Alfonso III hay en este punto dispari-
Alfonso III: espatario del rey Rodrigo (Rot), mientras que la otra dad entre las dos versiones: en Seb se desarrolla por medio de
redacción, Seb, lo hace de estirpe real. También aquí sigue don dos discursos contrapuestos, el de Oppa y el de Pelayo, a los que
Lucas el texto de la Silense. se añade como colofón la arenga final del obispo, ya mencionada;
Historia Silense, 20: Lucas Tudensis Chronicon mundi, en Rot se entabla un diálogo entre ambos que recuerda al de los
IV, I, 34-IV,2, 2: jueces y los mártires cristianos, como señala J. Gil en el aparato
Ad quam Pelagius, Roderici re- Ad quam Pelagius, regis Rode- crítico de su edición no, en el que Pelayo asume el papel de mártir
gís spatarius,qui oppressioneMau- rici spatarim~ qui fugiens obpres- y el obispo Oppa de juez.
rorwn incerlis locís vagabatw; sionem Maurorum in locb; uaga- Como veíamos a propósito del final del libro III y como vamos
dum peruenit, fretus diuino ora- batur ince11L\ dum peruenit, viendo en este libro IV, un compilador atento a todos los mate-
culo, cum quibusdam Gotorum diuino fretus oraculo cuni quibus-
riales como era Lucas de Tuy no podía conformarse con seguir
militibus, ad expugnandos barba- dam Gotorum militibus ad expug-
ras a Doniino corroboratusest, sed nandos barbaras a Domino corro- exclusivamente el texto de la Historia Silense, por más que mos-
et omnes Asture.,~in unum colecti, horatus est. trara una clara preferencia hacia él. No puede sorprendernos, por
Pelagium super se pn:ncipem con- Omnes Astures in unum collecti tanto, que en el siguiente ejemplo, las palabras de Pelayo al
stituunt. Pe/agium super se principem obispo Oppa antes de la batalla (CM IV, 3, 18-20), la comparación
erexerunt. que hace el Tudense de la Iglesia con la luna (Est enim ecclesia
El diálogo que se entabla en la versión de Lucas de Tuy entre Dei sicut luna, que aliquando apparet plena, aliquando ualde di-
Pelayo, refugiado en la cueva junto a los suyos, y el obispo Oppa, minuta et iterum reuertitur ad plenitudinem primam) no remon-
desde el ejército musulmán, está tomado también de la Historia ten a la Historia Silense, donde no se incluye ni la comparación
Silensero8 • En lugar de utilizar dos discursos contrapuestos 109 , las con la luna ni con el grano de mostaza, sino a la versión Seb de la
palabras de Oppa aparecen recogidas de manera indirecta, mien- Crónica de Alfonso III (Sed tu non nosti quia ecclesia Domini !une
tras que se incluye en estilo directo la respuesta de Pelayo; ter- comparatui; que et defectum patitur et rursus per tempus ad pris-
mina este enfrentamiento verbal con las palabras del obispo, tam- tinam plenitudinem reuettitur?)rn. En la otra versión de esta cró-
bién en estilo directo, con las que anima a luchar a las tropas nica, Rot, Pelayo compara a la Iglesia con el grano de mostaza
que, como se dice en el Evangelio 02, fructifica y crece (Non legísti
in scripturis diuinis quia ecclesia Domini ad granum sinapis
Pelayo, y por su muger la Reyna Hermesenda, se la llama Cobadefonga", cf deuenitur et inde rursus per Domini niisericordia in magis erigi-
op. cit., p. 3. tur?), comparación recogida por la Crónica Najerense (Non legis-
107
Las dos versiones de la Crónica de A(fonso III difieren en la genealogía
de Pelayo, en Seb se hace de estirpe real (. ..slbique Pelagium jilium quon-
ti in Scripturis Diuinis quia ecclesia Domini ad granum sinapis
dam Faffilani ducis ex semine regio principem elegerunt), mientras que Rot deuenit, et inde rursus per Doniini misericordiam in magna eri-
lo relega al cargo de espatario regio (. ..Pelagius quidam, spatarius Uitizani gitur?).
et Ruderici régum, dicione Ismaelitarum oppressus cum propria sorore Astu-
rias es! ingressus). Véase la explicación ofrecida por J. Gil en J. GrLFERNÁN-
Como la Historia Silense termina con la ascensión de Alfonso VI
DEZ- J. L MOR.ALEJO- J. L Rurz DE LAPENA,Crónicas Asturianas, Oviedo, 1985, al trono, Lucas de Tuy utiliza para el reinado de este monarca u 3
p. 65.
08
' Historia Silense, p. 132.
109
Como es práctica habitual en la historiografía latina. En este aspecto - no J. GIL FERNÁNDEZ- J. L. MORALEJO- J. I. Rrnz DE LA PEÑA, op. cit,, p. 126.
la inclusión de discursos más o menos breves - se puede encontrar todavía "' En el aparato crítico de su edición de la Crónica de A(fonso Illseñala].
rastros en las obras medievales de influencia de la preceptiva, que regía la Gil que han comparado a la Iglesia con la luna también otros autores, entre
historiografía clásica. También en este aspecto se debe mencionar la obra de ellos Isidoro (De natura rerttm, XVIII 6), cf J. Gn. FERNÁNDEZ - J. L. M0RALEJ0 -
Luciano, en la que recoge lo que es práctica normal en la historiografía clá- J. l. Rurz DE LA PEÑA, op. cit., p. I27.
sica desde Tucídides y lo que seguirá siendo igualmente uso habitual en las m Cf Mt. r3 31-32; Me. 4 30-32; Le. I3 18-19.
obras históricas posteriores, cf Luc1AN0,Quomodo bistoria conscrlbenda sil, "' Obviamente se han estudiado distintos aspectos del reinado de Alfonso
53 Y SS. VI en diferentes trabajos, pero puede consultarse la monografía. sobre la
LXXIV INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN LXXV

la Crónica del obispo Pe/ayo de Ovíedo, de comienzos del s. xu, quislibct, qui eís de rebus suís ua- facere omnes ponles qui sunt a Lu-
del mismo modo que había hecho el autor de la Crónica lens etiam obulum auferret. Ad hcc cronio USq/.le,,..,. ··+,,_~~~
Tnrnl-.., J1Z

Najerensen 4 • autcm, ne ulla tempora uite ipsius


uacarent a bonis operibus, studuit
INSTITUTO
DEFILOLOGIA
Es de destacar el encomio que transmite el Chronicon mundi y C.S_l.C.
/acere omnes pontes qui sunt a Lo-
que se remonta al texto pelagiano, en el cual se enmarca el cono- cronio usque ad Sanctum Iaco- DUQUS ;),:~ Mi~DF·· A.:EL\ 6
cido pasaje en el que Pelayo, para poner de manifiesto la paz que bum. 28014 MAD:, U
..,_______ =
.. _ __,
reinó en tiempos de este monarca, decía que una mujer sola
podía atravesar el reino llevando oro o plata sin que nadie la También de la Crónica de Pe/ayo toma el Tudense el milagro
molestara y, como ella, cualquier mercader o peregrino podía pa- de la fuente que empezó a manar de las piedras que están ante el
searse tranquilamente por tierras que gobernara el reyª'. A ello altar de San Isidoro de León ocho días antes de que muriera el
se añade el empeño del monarca, ya resaltado por Pelayo, de rey, prodigio del que había sido testigo el propio Pelayo de
construir los puentes desde Logroño hasta Santiago. Oviedo. Este suceso, calificado de prodigium magnurn en ambos
tcxtos 117, había sido recogido por la Crónica Najerense y lo será
Crónica de Pe/ayo, pp. 83-84u6 : Lucas Tudensis Chronicon mundi,
después por Jiménez de Rada en el De rebus Hispaniae. En todos
IV, 68, 17-2+
estos casos la interpretación que se detiva ele!texto pelagiano es
Tanta pace fuit in diebus qui- Tanta pax fuit in die bus qui bus
bus ipse regnauit, ut una sola mul- ipse regnauit, ut una sola mulier la misma: las piedras parecieron llorar y anunciar con este prodi-
ier, porlan...r;;
aurum uel argentum portans aurum uel argentum in gio las calamidades que habían de suceder en España después de
in manu sua per omnem terram manu sua per totum regnum eius la muerte del rey. Asimismo la Crónica de Pe/ayo sirve de fuente
Hyspanie, tam habitabilem quam tam in montibus quam in campis para la relación de ciudades conquistadas por Alfonso Vlª 8 y pa-
inhabitabilem, in montibus uel in non inueniret, qui tangeret eam, rece serlo también para el pasaje en que se refiere la sustitución
campis, non inueniret qui eam ut a/iquid mali faceret eí. Negocia- de la liturgia mozárabe por la romana, de la que tanto se ha
tangeret, uel aliquíd mali ei face- tares et peregrini lranseuntes per
escriton 9 y que don Lucas menciona de pasada (et pretennitterent
ret. Negocíatoreset peregrini tran- regnum eíus nichil uerebantur,
seuntes per regnum eius nichil ue- quia non crat aliquis qui eos
rebantur; non enim esset ausus molestare auderet. Studuít etiam
117
De prodigiu.m magnum lo califican tanto Pela yo (fecit Deus in Legio-
nensem urbem in ecclesia Sancti Isidorí .Bpiscopi magnum prodigium) como
época de este monarca publicada en estos últimos años por B. F. REILLY, El el Tudense (fecit Deus in Legionensi urbe in ecclesia sancti Ysidori prodigium
reino de León y Castilla bajo el rey Alfonso VI. Io65-no9, Toledo, 1989 (=Prin- magnum), mientras que la Najerense se refiere a este suceso como miracu-
ceton, 1987), a la que remito para aspectos históricos, estudio de fuentes y lum (. .. magnum fecit miraculum Deus onmipotens), término que también
bibliografía (pp. 407-420). utiliza Jiménez de Rada en el título del último capítulo dedicado a Alfonso VI
111 En los últimos capítulos del Libro III, que corresponden al reinado de (VI, XXXIII!: DE MOJffB REGIS ALI.JEFONSI ET MIHACVlO PRONOSTICO J\1O101S J!JVS).
Alfonso VI (III, 18-23), como señala su último editor en el aparato de fuentes, Oportunamente me recuerda Patrick Henriet que en los M!racula sancti Jsi-
</ Chronica Naierensis, ed. J. A. ESTÉVEZ, CC CM 71A, Turnhout, 1995. dori don Lucas da otra versión, más larga y un poco distinta de este episo-
11
> Atinadamente señala J. Gil que el tópico tiene paralelos en otras cul- dio, aunque utilizando también a Pelayo. Es decir, a partir de una misma
turas: así exaltóJenofonte la justicia de Ciro (Anábasis, I 9, 13), o Marco Polo fuente escribe dos textos diferentes, segun el género en que se encuadra la
la de Facfur (La descripción del mundo, II, 53) entre otros, cf J. GIL, "La his- obra, hagiografía o historiografía, c.f. P. HENRIET, "Sanctissima patria ... ", art.
toriografía", op. cit., p. 8. Con algunas variantes e! caso contado por Pelayo cit., p. 267.
para demostrar la paz que reinó en tiempos de Alfonso VI, es repetido tam- 118
E.sta relación aparece también en la Crónica Najerense (III, 20). Lógi-
bién en la Crónica Najerense que sólo cambia un poco el modo de referirse camente, al tratarse de nombres de ciudades, encontramos numerosas varian-
a la mujer (. ..quelibet muliercula sola, frente al una sola mulier de la Cró- tes entre estos textos.
nica de Pelayo y el Chronicon mundi). Los cambios son mayores en el De "
9
Desde el artículo de A. G. Solalinde, "A!la van leys o mandan reys",
rebus Hispaniae del Toledano: todos, hombres y mujeres, sin discriminación RFE, 3 (1916), pp. 298-300. La referencia en el Chronicon mund! a la sustitu-
de sexo transitan seguros por los caminos del reino (VI, xxx111,32-34: ... adeo ción del rito toledano o mozárabe, que se había empleado hasta entonces en
ut utriusque sexus quamtumllbet imbecillis per omnes regni semitas incede- España, por el romano es muy breve, como !o es en otros textos;· también lo
ret sine metu). era en la Crónica de Pelayo y, por ejemplo, en la Historia Compostelana (1,
116
Crónica del obi-\po don Pe/ayo, ed. B. SÁNCIIEZ ALONSO,Madrid, 1924. 2.12: In hoc tempo re aJmd Hispanos /ex 1'oletana oblitera ta est et !ex Romana
LXXVI INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN LXXVII

Toletanam in qfficiis ecclesiasticis... ; CM IV, 70, 42-43), junto con filia, Legione in ecclesia sancti Ysidori sepulta quiescit.)m, sin ha-
la intro.ducción de la letra carolina, que marcó un cambio impor- cer ninguna alusión a la reina Berta 123.
tantísimo en los usos gráficos (Statuerunt etiam ut scriptores de Esta actitud respecto a la Crónica de Pe/ayo a la que sigue, pero
cetero Gallicam litteram scriherent ... ; CM N, 70, 41-42). añadiendo otros detalles, cuando lo cree conveniente, es la que
Pero después de su mue1te la misma queja de dolor en su parece justificar la inclusión, aunque de manera muy breve, de
reino: Cur pastor oues deseris? la misma descripción del duelo
120
,
alguna noticia sobre el Cid, cuya actuación al ser coronado
(Tune comites et milites simulque omnes populi decaluatis capiti- Alfonso VI ya se había recordado anteriormente. La referencia es
hus) cissis uestibus, ruptis mulíerunifaciebus, cum 111,agno gemitu tan breve que puede ser recordada aquí:
et do/ore cordis daban/ uoces dicentes; CM N, 72, 38-4I)m, tanto Eodem tempore Rodericus Didaci, miles strenuus, pu.gnauit cum
en la crónica pelagiana como en la del Tudense, que, sin em- Petra rege Aragonum in campo et cepit eum. Post hec obsedit Va-
bargo, no recoge ni la Crónica Najerense ni don Rodrigo Jiménez lenciam et cepit eam. Deinde uicit harbarorum regem B-uchar et
de Rada, hace suponer que deriva directamente de Pelayo y no interfecit multa milia Sarracenorum (N, 70, 19-22).
indirectamente a través de la Najerense. La alusión al rey Búcar, del que no deja constancia la crónica
Don Lucas sigue, pues, el relato pelagiano, al que añade siem-
latina del Cid escrita en el s. xn 124 , y que sí aparece en el Poe1na¡25
pre, en su afán compilador que cualquier filólogo entenderá
puede inducimos a pensar que don Lucas conoció esta última
como si se tratara casi de una enfermedad profesional, alguna
obra y no aquélla, aunque obviamente no podamos afirmarlo con
noticia o dato de su propia cosecha: así, tras narrar el entierro de
total seguridad, pues el resumen que incluye el Tudense en el
Alfonso VI en Sahagún en parecidos términos, el Tudense cuenta
Chronicon mundi sobre la biografía del Campeador - además de
además que le dieron sepultura con sus mujeres Inés y Constanza
(sepeliernnt eum ... iuxta uxores suas, scilicet, Agnetem et Con-
stanciam) y que su otra mujer, Isabel, a la que hace hija del rey m Tradicionalmente se ha supuesto que Isabel, la cuarta esposa de
Luis de Francia, estaba enterrada en León en la iglesia de San Isi- Alfonso VI, era hija de Luis VI de Francia, creencia iniciada por este pasaje
de! Tudense, a pesar de que el obispo Pelayo no dice nada de esta ascen-
doro (Regina uero Elisabeth eius uxor, Lodoici Francorum regis dencia y el cronista anónimo de Sahagún ni siquiera menciona a esta nueva
esposa del monarca. En opinión de B. F. Reilly esta esposa de Alfonso VI
podía proceder de alguna rama menor ele la familia de la casa de Borgoña,
recepta). Encontramos una explicación más pormenorizada en el De rebus ya que las circunstancias del momento aconsejaban tal tipo de alianza. B. F.
Hispaniae de Jiménez de Rada (VI, xxv) y en la Crónica Najerense (III, 18), REILLY, op. cit., pp. 322-323.
que describen la lucha entre dos caballeros por el rito que debía seguirse, el
123
La tercera esposa de Alfonso VI, la reina Berta, había muerto a princi-
toledano o el romano, y la posterior ordalía del fuego de los libros de ambos pios de noo; Beatriz, que le sobrevivió, regresó a su patria (en palabras de
ritos, con la sentencia del rey que da por zanjado el caso: ad libitum regum Pela yo: quintam Beatricem, que, mortuo eo, rejJedauit in patriam suam). La
jlectantur cornua legum, en la versión de la Najerense, que el Toledano re- Primera Crónica General la identifica como francesa, añadiendo que no
coge, sin atribuírselo expresamente al monarca, como Qua uolunt reges ua- hubo descendencia de este último matrimonio de Alfonso VL B. F. Rmu.Y,
dunt leges. op. cit., p. 322 y pp. 371-372.
11.o Con ligeras variantes entre el texto de la Crónica de Pelayo (Curpas-
u 4 Cf Historia Roderici ue! Gesta Roderici Campidocti, en Chronica His-

tor oues deseris? Nam comendatum tibi gregem et regnum inuadent enim pana saeculi x11, ed. E. FALQUE, J. G11 y A. MAYA,CC CM 71, Turnhout, 1990,
eum Sarraceni et maliuoli homines) y el del Chronicon mundi ( 'Cur pastor pp. 1-98; véase el lndex nominum en pp. 279-284, donde no aparece el rey
oues deseris? Nam comendatum tibi gregem et regnum inuadent Sarraceni et Búcar.
crude!es homines'). Obviamente la pregunta, que expresa el doloroso aban-
12
En el cantar tercero se produce la llegada de las tropas del rey - o
'

dono que sienten sus súbditos, tiene resonancias bíblicas: la parábola del general - marroquí Búcar, en un intento de recuperar Valencia .. El nombre,
Buen Pastor que no abandona sus ovejas, cf Ioh. w, H9. forma norteafricana del árabe Abu Bakr, parece aludir a un príncipe al-
121
Esta es la descripción del Tudense, a la que sigue la pregunta antes morávide. Tras una reñida persecución el propio Cid mata a Búcar (2338-2428;
citada. En la Crónica de Pe/ayo, con alguna variante, la escena del duelo ante 2425-2428: Mató a Bu car,/ al rey de allén mar// e ganó a Tizón,/ que mili
la muerte del rey Alfonso se incluye tras Cur pastor ... : Tune comites et mili- marcos d'oro val.// Venció la batalla/ maravillosa e grant,/ aquí s'ondró mio
tes, nohiles et innobiles, siue et ciues, decaluatis capitibus, scissis uestibus, Cid/ e cuantos con él están). Tomo las referencias y el texto ele la espléndida
ruptefacies mulierum, asperso cinere cum magno gemitu et dolare cordis da- edición ele A. Montaner, c.f. Cantar de Mio Cid, edición, prólogo y notas de
bant uoces usque ad celos. A. MüNTANF.R, estudio preliminar de F. Rico, (2ª ed.) Barcelona, 1993.
LXXVIII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN LXXIX

Jo referido sobre el juramento exigido a Alfonso VI en relación a hijo de Jimena, que sustituye en esta versión a Berta, que en vez
la muerte de su hermano - es realmente breve. ele ser hermana de Carlomagno lo es ele Alfonso II. La versión
Utiliza, pues, para el reinado de Alfonso VI la misma técnica alfonsí supone un refuerzo ele la nacionalización de la leyenda, al
que otros compiladores, tanto en la historiografía romana como convertir al héroe en sobrino del monarca Alfonso 11.La narra-
en la medieval: sigue una fuente fundamental, en este caso la ción de la batalla de Roncesvalles resulta también distinta en una
Crónica de Pelayo y añade comentarios personales o noticias ex-
1 y otra versión, según el relato carolingio Carlomagno entra en Es-
traidas de fuentes secundarias 126 • Veremos que la actitud no cam- paña y tras algunas victorias exige el vasallaje ele Alfonso II, a lo
bia en el resto de este libro. que se opone Bernardo; éste aliado con Marsil) rey moro de Za-
A estas fuentes de carácter histórico para esta primera parte del ragoza, ataca la retaguardia francesa, mandada por Rolclán,
libro N añade B. F. Reilly otra ele carácter muy distinto, la leyenda cuando el ejército se retiraba a Francia a través de Roncesvallcs.
ele Bernardo del Carpio, a la que tanta atención ban prestado los Después ele esto Carlomagno, reconciliado con Alfonso y con
hispanistas 127 1 que aparece en el Chronicon mundi por primera Bernardo, peregrina a Santiago y a su vuelta lleva consigo a Ber-
vez. Lucas de Tuy es el primer historiador que recoge esta nardo a Francia, donde lucha hasta su muerte contra los enemi-
leyenda, que cantarían por entonces los juglares, ele la que co- gos del Imperio. En la versión alfonsí la batalla de Roncesvalles
noce las dos ramas, la carolingia y la alfonsí 128 , que entrelaza en se da no contra la retaguardia, sino contra la vanguardia del ejér-
su crónica. La leyenda de Bernardo no nacería "a raíz de un su- cito francés, al mando de Roldán; a la batalla acude Bernardo
ceso histórico, sino como necesaria réplica nacionalista a la epo- junto con el rey Alfonso y el rey ele Zaragoza, que no se llama
peya francesa carolingia"; esta réplica tomaría cuerpo en la "con- Marsil sino Muza, y todos derrotan a Carlomagno. Posteriormente
traleyenda de Bcrnardo)m 9 • hay reconciliación del emperador Carlomagno con Alfonso, pero
El Bernardo carolingio es hijo ele Berta, hermana de Cario- Bernardo no le acompaña a Francia.
magno y casada en segundas nupcias con Alfonso II el Casto; se Para el origen de Bernardo el Tudense prefiere la llamada re-
trata ele un hijo ilegítimo de la infanta, vencedor en Roncesvalles dacción alfonsí ele la leyenda a la carolingia, y así la transmite él
de su hermanastro Roldán; mientras que el Bernardo alfonsí es mismo y el Toledano. En la versión de don Lucas éste es hijo de
Jimena, hermana ele Alfonso II el Casto y del conde Sancho, Erat
regi Adefonso soror nomine Xemena quam comes Sancius clam
1
126
La compilación en el s. xn - o en el s. xm, como es el caso de Lucas de adamauít, et ex ea filium genuit nomine Berna/dum (CM IV, 14,
Tuy - no es un método de composición nuevo, sino usado desde hada
mucho tiempo. Sobre las reglas y tipos de compilación, véase n. GUENÉE, 57-58).Después don Lucas cuenta la versión carolingia de la ba-
Histoire et cultu"re historique dans l'Occident médiéval, París, 1980, pp. 212- talla ele Roncesvalles, en la que interviene Marsil ele Zaragoza
214. (Marsil rex barbarorum, qui preerat Cesaraguste ciuitati, ...)' 3º y
I
27
Entre otros trabajos, véase el artículo ele W. J. ENTWISTLE,
"The 'Cantar
de Gesta' of Bernardo del Carpio", Modern Language Review, 23 (1928), pp. en la que Bernardo acompaña a Carlomagno ele regreso a Francia
307-322 y 432-452, en el que estudia, entre otros aspectos, el uso que hace (Carolus autem reuerlens in Germaníam secum cum honore
don Lucas del material de la leyenda. magno Bernaldum detulit ...), donde el héroe lucha contra los
128
Recojo los términos usados por Diego Catalán, que se refieren al ori-
gen de este Bernardo: en un caso su madre es hermana ele Carlomagno y en
enemigos del Imperio (Bernaldus uero inter Romanos et Germa-
el otro hermana de Alfonso II. El término "alfonsí" obviamente nada tiene nos atque Gallos se gloriase gessit...)'".
que ver con el rey Sabio cuya obra es posterior a la de Lucas de Tuy.
129
Para la génesis de la leyenda de Bernardo del Carpio, como para la
del rey Rodrigo, antes de llegar al romancero, véase las introducciones res- ' º Cito mi edición del Chronicon mundi.
3

pectivas ele D. Catalán quien recoge las opiniones expresadas por R. Menén- 131
Bernardo lucha contra los enemigos del imperio carolingio bajo los
dez Pida! en su historia inédita de la épica española, e/ R. LAPESA,D. CA- emperadores Luis y Lotario, porque - en opinión de Diego Catalán - el Tu-
TALÁN, A. GALMÉS, J. CASO(eds.), Romanceros del rey Rodrigo y de Bernardo dense sabía por el Tu,pín que Carlomagno había muerto a la vuelta de Ron-
del Carpio (Romancero tradicional de R. Menéndez Pida!, 1), Mac\ric\, 1957, p. cesvalles (Berna!dus {.. .) et sub lmperatoribus, scilicet Lodoico et Lotario, con-
143; véase la introducción al romancero de Bernardo del Carpio, que sigo en tra bastes imperii Rom.ani fortiter dimicauit; CM IV, 15, 37-39), ej. R. LAPESA,
estas líneas, en pp. 143-152. D. CATALÁN, A. GALMÉS, J. CASO,op. cit., p. 149
LXXX INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN LXXXI

Pero don Lucas no desprecia la versión alfonsí de Roncesvalles Estas son las fuentes latinas que manejan los historiadores que
con la inte1vención de Muza) que identifica con un Muza rey de trabajaron para Alfonso X; aunque la mención ele relatos ele he-
Zaragoza, situando esta batalla bajo Alfonso III y Carlos III de chos históricos ele procedencia poética o legendaria no había sido
Francia y dividiendo las hazañas de Bernardo en dos períodos, una invención suya) sino herencia de las fuentes latinas que em-
con un hiato que comprende los reinados de Ramiro I y Ordoño plearon, pues "a partir de las noticias que el arzobispo don Ro-
I en los que no se le menciona. Reaparece, pues, Bernardo un drigo Jiménez de Rada y el obispo don Lucas de Tuy recogían de
poco más adelante, en el reinado de Alfonso III y en esta ocasión algunos cantares, como el ele Maine/e o el de Bernardo del Car-
se le asocia al Carpio (Predictus autem Bernaldus in territorio Sa- pía, los redactores de la Estaría de España se vieron inducidos a
lamanticensi castrum Carpium populauit; CM IV, 20, 32-33) y se prosificarlos tan minuciosamente que hoy esa redacción consti-
menciona la prisión de su padre en el castillo de Luna (Et quia tuye el mejor testimonio que conservamos de ellos"I 35 .
rex Adefonsus patrem eius tenebat comitem Sancium captum in Como señala B. F. Reilly, Lucas de Tuy en el libro N toma como
castello, quod dicitur Luna; CM N, 20, 34-35);Bernardo y el rey fuente un documento cuya autenticidad ha sido más que discu-
Alfonso se enfrentan en un paso de los Pirineos 1V• junto con el tida y que se conoce como Privilegio de los votos, "probablemente
rey Muza de Zaragoza al emperador Carlos, que en esta adapta- el documento que ha dado origen a la polémica más enconada y
ción del Tudense es Carlos III, a quien vencen. prolongada ele la diplomática española'" 36 . El texto, cuya copia
Es decir, el Cbronicon mundi divide las hazañas de Bernardo más antigua es del s. XII y se conserva en el Archivo de la Cate-
del Carpio entre los reinados de Alfonso II el Casto y Alfonso III y dral ele Santiago"', relata la victoria ele! rey Ramiro I sobre los
duplica, por ello, la batalla de Roncesvalles. Para intentar solven- musulmanes en un lugar llamado Clavija, vict01ia conseguida tras
tar el disparate cronológico añade el Tudense la aclaración sobre la decisiva intervención ele! apóstol Santiago, que se le aparece al
los emperadores carolingios que llevaron el nombre ele Carlos, monarca antes de la batalla. En agradecimiento el rey concede a
con la que cierra su particular versión ele la leyenda de Bernardo la iglesia de Santiago que los labradores que estuviesen en pose-
del Carpio. sión ele al menos una yunta ele bueyes pagaran anualmente una
De aquí pasará al De rehus Hispaniae del arzobispo Rodrigo
Jiménez ele Rada. El origen de Bernalclo es el mismo en la obra magno, Carlos el Calvo y Carlos Marte!, por la razón ya explicada anterior-
ele Jiménez de Rada, aunque éste añade el dato del matrimonio mente, porque se halla en escritos ciertos y porque la tradición de los fran-
en secreto de doña Jimena y el conde ( ...Semena soror eius co- cos y de los hispanos lo atestigua al unísono, afirmo que sucedió en tiempos
de Carlomagno", e/ R. JIMÉNEZDE RADA,Historia de los hechos de Hspai1a,
miti Sancio uiro nobili furtiuo connubio clam consensit, ex qua traducción de J. FERNÁNDEZ VAi.VERDE, Madrid, 1989, p. 182.
suscepitfilium nomine Berinaldum; DRHN, 9, 16-18).El Toledano '-' 5 l. FimNANDEZÜHDÓÑEZ,"El tema épico-legendario de Carlos Maine/e y
recoge del Tudense la repartición de las hazañas de Bernardo en- la transformación de la historiografía medieval hispánica entre los siglos xm
y x1v", en J. Ph. GENET (ed.), L'histoíre et les nouveaux publics dans l'Europe
tre Alfonso II y Alfonso III, pero elimina del relato los hechos Médiévale (xm-xv,, sif!cles), París, 1995, 89-u2, p. 91.
propios del "Bernardo carolingio", entre ellos la duplicidad ele 'l 6 En palabras de A. RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, "El rey Ramiro concede el voto
Roncesvalles"', que sitúa en tiempos ele Alfonso II y el empera- de Sanliago a la iglesia compostelana (Privilegio de los votos)", en Santiago,
Camino de Europa. Culto y cultura en la peregrinación a Compostela, San-
dor Carlomagno 134 • tiago, 1993,p. 416. Además de esta síntesis relativamente reciente, que incluye
también bibliografía, puede verse de forma más pormenorizada una exposi-
' 32 En esta ocasión don Lucas dice simplemente: ad clausuras Pireneo- ción sobre la percepción del volo de Santiago, su justificación, el documento
rum moncium, sin dar el nombre de Ronccsvallcs, mencionado anterior- urdido a finales del s. xn por Pedro Marcio etc. en F. LóPEZ ALSINA, La ciudad
menle (Alpes Rocideual/is) en la batalla que tiene lugar en tiempos de de Santiago de Compostela en la Alta Edad Media, Santiago de Compostela,
Alfonso II. 1988, pp. 180-186.
133 R. LAPESA, D. CATALÁN, A. GALMÉS, J. CASO, op. cit., p. 150. ' 37 Santiago, Archivo de la catedral: Carp. 7, n" 1 (s. xn, pergamino). Esta

•i 4 Dice textualmente don Rodrigo: "Algunos afirman que la batalla de copia estuvo anteriormente en la Catedral de Orense y es la más antigua de
Roncesvalles tuvo lugar en tiempos de este Alfonso [III) y no contra Carlo- las que se conservan; está autorizada por el cardenal compostelano Pedro
magno, sino contra el llamado Carlos Marte!, contra quien aseguran que Marcio, c./A. LóPEZ FmmEmo, Historia de la Santa A . .M. iglesia de Santiago
ocurrió. Pero como fueron tres los Carlos que se sucedieron, a saber, Cario- de Compostela, 11, Santiago, 1899, p. 132.
LXXXII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN LXXXIII

medida de grano y otra de vino, y que en cada expedición victo- En primer lugar, el rey cristiano se propone acabar con una paz
riosa contra los sa1racenos se entregase al apóstol Santiago la vergonzosa, pagada con el tributo anual ele cien doncellas a los
parte del botín correspondiente a un miles 1 J8 . sarracenos. La alusión en el Chronícon mundí al tributo de las
En esta copia del s. XII al final se incluye la autorización firmada cien doncellas es similar: los sarracenos exigen al rey Ramiro I el
por el cardenal compostelano Pedro Marcio, quien asegura haber pago del tributo, que se remontaba al rey Mauregato. No deja ele
trasladado literalmente el documento tomando como modelo otro ser curiosa la aclaración que hace don Lucas - que desde luego
que entonces se guardaba en el tesoro ele Santiago' 39 • A pesar de no remonta al Privilegio de los votos - del destino ele las cien don-
los argumentos de los partidarios ele la autenticidad de este cellas: las cincuenta nobles al matrimonio, las otras cincuenta, de
privilegio 14 º 1 hoy día la crítica parece inclinarse de manera uná- origen plebeyo, exclusivamente para solaz ele los musulmanes.
nime a considerar que se trata ele una falsificación del propio Pe-
Lucas Tudensis Cbronicon mundi, IV, 17, 14-17:
dro Marcio, quien entre n58 y hasta n74 confirma cuatro cartas
... miserunt ad eum Sarraceni quod daret illis annuatim quinqua-
como cardenal compostelano y que ostentaría esta cligniclacl
ginta pucllas nobiles quas sibi matrimonio copularenl, et quinqua-
cuando habría elaborado el falso diploma o Privilegio de los vo-
ginta de plebe que ad solarium essent illis, sicut olim feccrat rex
tos, atribuido a Ramiro P 41. Mauregatus.
Pero más allá ele su autenticidad o no y ele los motivos que
pudo tener Pedro Marcio para realizar esta falsificación, nos inte- La batalla se libra en Clavijo' 44 , lugar situado a unos 35 km. al
resa el texto como fuente utilizada por don Lucas, aspecto del que este del monasterio ele San Millán ele la Cogolla. El Apóstol le
me he ocupado en un reciente trabajo, al que me remito¡ 42 . El re- promete su ayuda en una visión nocturna al rey Ramiro. Cumple
lato ele la batalla ele Clavijo del Chronicon mundi está tomado lo prometido y aparece en plena batalla sobre un caballo blanco.
evidentemente del privilegio: en éste el narrador es el propio rey Tanto la aparición como las palabras dirigidas por el Apóstol al
Ramiro I, mientras que en la obra del Tudense se refiere la apa- monarca son similares y la promesa ele aparecer en la batalla en
rición del Apóstol y su posterior intervención en tercera persona, un caballo blanco es idéntica en ambos textos. En el Chronicon
del mismo modo que aparece en tercera persona el voto a San- mundi le anuncia al rey: uidebitis me in equo albo deferentem
tiago, pero los puntos incluidos en la narración son los mismos y niaxímum a/bum uexílluni, lo mismo que en el privilegio
en ocasiones en idénticos términos 143 : ( ...uidebitis me constanter in albo equo [..} maximum uexillum
a/bum deferentem). Al entrar en combate los cristianos invocan,
38
por primera vez, la ayuda ele Santiago.
' El voto no se abolirá hasta !as Cortes de Cádiz (1812)y definitivamente
en 1834.A. RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, a,t. cit., p. 416.
Tras la victoria, en agradecimiento se promete una ofrenda al
139
La subscripción es la siguiente: Ego Petrus marcius dei gratia ecclesie Apóstol. Se cuantifica el voto: una medida ele trigo y otra ele vino
beati iacobi cardinalis, sicut inueni in alio scrípto quod in beati iacobi tbe- por cada par ele bueyes, al estilo ele como se pagaban las primi-
sauro et in eius titulo perinanet, ita scripsi et boc translatum feci et proprio
robore confirmaui. La transcripción es la de A. López Ferreiro.
cias. Las diferencias entre ambos textos son mínimas.
40
' Entre los que se encuenlra el historiador A. López Ferrciro, quien a su
condición de erudito unía la de canónigo de la iglesia de Santiago, y que
hace una defensa apasionada de la autenticidad del documento en el tomo II
de su monumental obra, a la que ya me he referido. Dedica a ello un amplio '44 Como contrapunlo a esta narración conviene añadir que hay quien
capítulo (Cap.V: Discuténse los argumentos con que se pretendió demostrar duda no ya de la aparición del Apóstol, sino incluso de la existencia misma
la falsedad del Voto nacional y de la batalla de Clavija), c.f.A. LóPEZ FERREIRO, de tal batalla. Los más prudentes se refieren a la batalla de Clavija como "su-
op. cit., II, pp. 83-146, en donde incluye además el texto del documento (pp. puestamente librada por Ramiro I en el 844" (S. MORALEJO, "Santiago y los
1 32-137). caminos de su imaginería", en P. Caucci (ed.), Santiago. La Europa del pere-
1 1
4 F. LóPEZ ALSINA, op. cit., p. 92. grinaje, Barcelona, 1993, pp. 75-89; p. 89). Otros, como Sánchez Albornoz,
4
' ~ E. FALQUE, "El llamado Privilegio de los votos, fuente del Cbronicon consideran que la batalla se libró en otra fecha y entre otros comhatientes:
mundi de Lucas de Tuy", Habis, 33 (2002), pp. 573-577. en el 859 entre Ordoño I y Muza, el "moro Muza" (C. SANCHEZ ALBOHNOZ, "La
143
Para los puntos fundamentales del contenido del Privilegio de los votos auténlica batalla de Clavija", Cuadernos de Historia de &jJaiia, 9 (1948), pp.
véase F. LóPllZAI.SINA, op. cit., p. 181. 94-139).
LXXXIV INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN LXXXV
Privilegio de los votos: Lucas Tudcnsis Chronicon mundi. Esta aparición de Santiago como miles Christi está documen-
IV, r8, r-6:
tada a partir de este momento y el caballo blanco quedará para
Statuimus [...] quatinus de uno Rex autcm Ranimirus cum siempre unido al Apóstol en la iconografía y hasta en el subscon-
quoque iugo boum singule men- episcopis et abbatibus statuernnt
sure de mdiori fruge ad modum
ciente colectivo hispánico. El episodio de la batalla de Clavija es
tune annuatim perpetuo ciare [...]
primitiarum et de uino similiter ad de unoquoque iugo boum sin,gulas el origen de la advocación del Apóstol como "Santiago Mata-
uictum canonicorum in ecclesia mensuras frngis ad modum primi- moros". Tanto en este caso, en la supuesta batalla de Clavija,
beati iacobi commorantium annua- tiarnm et de uino similiter clericis como en la toma ele Coimbra en ro64 por Fernando I, en la que
tim ministris eiusdcm ccclesie in in ecclcsia beati Iacobi apostoli interviene decididamente también el Apóstol, nos encontramos a
perpetuum persoluantur, Deo sernientibus,
un "Santiago caballero", vestido como tal y ayudando a las tropas
Se entregará también al Apóstol la cuota de un miles en el botín cristianas a vencer' 47 .
de toda expedición militar' 45• Incluye don Lucas en el reinado de Fernando I el relato del
traslado del cuerpo de San Isidoro desde Sevilla a León, texto del
Privilegio de los votos: Lucas Tudensis Chronicon mundi,
IV, 18, 6-9:
que me he ocupado no hace mucho en un trabajo'4'<,publicado
Concessimus etiam et similiter in Concesserunt ctiam similiter in
en homenaje al Prof. García y García, al que necesariamente he
perpctuum confirmauimus quod perpetuum quod Christiani milites de referirme para esta parte.
xpiani per totam hispaniam in sin- in singulis expeditionibus de eo En ro63,49 el rey Fernando I envió a Sevilla a los obispos Alvito
gulis expeditionibus de eo quod a quod a Sarracenis acquisierint, ad de León y Ordoño de Astorga para recoger las reliquias de Santa
sarracenis acquisierint ad mensu- mensuram portionis unius militis Justa, que el rey Almotádid le había prometido entregar. Según la
ram porcionis unius militis [...] beato Iacobo conferre.
narración de Lucas de Tuy, al llegar a Sevilla, este rey anunció a
beato iacobo fidelliter attribuant.

Por último, se añade en uno y otro texto la relación de los fir-


mantes: Ordoño, hijo del rey Ramiro, García, hermano del mismo al bum manu baiulans fertur apparuisse (Roderici Ximenii de Rada, Historia
monarca, y los arzobispos y obispos presentes; el Tudense no cita de rebus Hispanie siue Historia Gotbica, cd. J. FERNÁNDEZ VALVERDE, CC CM
72, Tumhout, 1987, IIII, xm, 46-47), de la misma manera que la invocación al
de manera expresa la presencia de la reina Urraca, pero se alude Apóstol: .Ex tune, ut fertur, bec inuocatio inoleuit: Deus adiu.ua, et sancte
a ella a continuación. :i [acabe (op. cit., IIII, xm, 50-51).
La comparación entre ambos textos demuestra suficientemente
cómo don Lucas conoce este documento y lo utiliza como fuente
'I,, '47 El relato de la toma de Coimbra nos lo ofrece la Historia Silense y et

Líber sancti Jacobi. En la Historia Silense el cronista presenta a Santiago in-


tercediendo ante el Maestro para que el rey Fernando alcance la victoria. La
para su obra, lo cual prueba que en el momento en que se es- versión del Liber da un paso más y reviste a Santiago con armas - por lo
cribe el Chronicon mundi circulaban copias del privilegio, escrito menos defensivas - y lo coloca al frente de las tropas cristianas, aunque to-
davía en un plano simbólico, cf M. C. ÜÍAZ Y DIAZ, Visiones del mas a/la en
presumiblemente en Compostela a finales del s. XII, y pudo tener
Galicia durante la Edad Media, Santiago de Compostela, 1985y S. MORALEJO,
acceso a alguna de ellas. Por otra parte, la utilización de este dis- art_ cit., p. s9 . En Clavija hace su aparición el Apóstol en plena batalla cam-
cutidísimo privilegio por Lucas de Tuy hace que esta versión de pal, "arengando a los cristianos", pero también, ya decididamente.' "hiriendo
la batalla de Clavija y la aparición de Santiago en un caballo a los sarracenos" en la narración del Tudense (. .. Cbristianos annnando ad
pugnam et Sarracenosfortiterferiendo.; ... utrisque instigando et in pugnam
blanco al frente de las tropas cristianas sitva de modelo para la animando nostrorum aciem, sarracenorum uero turbas impediendo et diuer-
historiografía postelior 146 . berando, en el Privilegio de los votos).
•48 E. FALQUE, "La Translatio s. Jsidorf en el Chronicon m.undi de Lucas de
Tuy", Studia Gratiana, 28 (1998), 213-219. . , . ~
14
> Tanto la atribución a Santiago de la cuota de un miles en el reparto de! 149 Este fue - en opinión de P. 1.inehan - el annus 1111rab1ils para Fer-
botín o la invocación antes de la batalla son prácticas guerreras en uso por los nando, que estaba en la cúspide de su poder en ese momento, como para la
ejércitos cristianos, atestiguadas también en la Cbronica Ad~fonsi imperato- ciudad de León que recibió las reliquias de San Isidoro de Sevilla. Sobre la
ris, que se incorporan al Privilegio de los votos. F. LórEz ALSINA, op_ cit., p. 185, adquisición del cuerpo de este santo por parte del rey de León y su signifi-
146
La aparición de Santiago en un caballo blanco pasa al De rebus Hispa- cado, véase: P. LINEHAN, History and the Historians of .Medieval Spain, Ox-
niae de Jiménez de Rada: In qua helio beatus Jacobus in equo albo uexíllum ford, 1993, pp. 174-175.
LXXXVI INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN LXXXVII

los mensajeros del rey Fernando que no sabía dónde se encon- viera relacionada, o al menos el prólogo, con San Martín' 54 , que
traba el cuerpo de la santa. Los mencionados obispos iniciaron) fue abad de San Isidoro donde escribió tres sermones relativos a
pues, un ayuno de tres días a fin de que el Señor les mostrara la mue1te ele]santo, o bien fuera obra de algún canónigo ele aquel
dónde estaban las reliquias que buscaban, pero fue San Isidoro monasterio de finales del s. XI! o principios del s. XIll' 55.
quien se les apareció y les enseñó el lugar en que estaba enterra- La dependencia ele la narración del Tudense de la Historia
do su cuerpo, ordenándoles que lo trasladaran a la ciudad de translatíonis es evidente, aunque la narración de Lucas de Tuy es
León. Con la adquiescencia del rey de Sevilla, se abrió el túmulo mucho más breve. A modo de ejemplo, ofrezco un pasaje, que ya
donde estaba el santo, que milagrosamente exhalaba un perfume traje a colación en el artículo dtado 156 y añado también el texto
que se extendió entre los presentes. Finalmente, tras el viaje hasta de la Historia Silense para que puedan observarse las diferencias
la capital leonesa, en el que se produjeron otros hechos milagro- en la narración; cuando la reina doña Sancha insta a su marido,
sos, los restos de San Isidoro fueron depositados solemnemente el rey Fernando I, a que disponga honrosa sepultura para ellos y
por el rey Fernando y la reina Sancha en la iglesia de San Juan, sus descendientes en León, don Lucas sigue casi al pie ele la letra
que se convhtió, a partir de entonces, en iglesia de San Isidoro. el texto ele la Historia translationis.
El relato de esta traslación ele reliquias nos ha sido conservado Historia Silense, 94, 1-6157: Historia translationis, I.3, Lucas Tudensis Cbroni-
por varias obras, entre ellas, la Historia Silense, unas Actas de fa 13-24'' 3 : con mundi, IV, 54, 1-14:
traslación''º, y la llamada Historia translationis sancti Jsidori. La Interca, domini rcgis Cumque iam gloriosa
coloquium Sancia regina securitate ditatus Legio-
relación entre estas obras parece clara, pues la flistoria transla- petens, ci in sepulturam nem in solio .suo resideret
tionis sancti Jsidori maneja dos fuentes principales: las Actas de regum ecclcsiam fieri Le- gloriosus, ut patrnm suo-
gione persuadet, uby rum regis Recarcdi atque
la traslación y la Historia Silense. El siguiente eslabón en esta ca- regis Adefonsi fidcm au-
(sic) et eorundcm cor-
dena es la narración ofrecida por Lucas ele Tuy en el Cbronicon pora iuste magnificeque Ad cumulum uero sue geret, et opera ad cumu-
mundi, y quizás antes los Miracula sancti Isidori. humari debeant. De- felicitatis, hunc regina !um sue felicltatis, hunc
creuerat namque Fernan- Sancia blandís adit collo- reg!na Sancia blandís
Fue B. F. Rcilly quien por primera vez'" advirtió que para ]a dus rex, uel Omnie, quiis, quamuis In ciuitate adit colloquiis, qualinus
translatio ele San Isidoro el Tudense no se sirve de la Historia Si- quem locum carum sem- Legionensi sibi suisque in ciuitafe Legionensi
lense que contiene un relato de esta translación, sino de una obra per habebat, siue in ec- posteris decenter parare/ sibi suisque posteris de-
clesia beati Petri de sepulturam, quam etiam center parare! sepultu-
independiente, que él consideraba entonces que podía haber siclo Aslanza, corpus suum .se- sanctorum relíquiis ad ram, quam etiam sancto-
escrito con anterioridad por el propio don Lucas, pues, en efecto, pulturc tradere. suam suorumque tam rum reliquiis ad suam et
presentis uite quam fut- suorum tam presentis
este relato se le había atribuido tradicionalmente como hace por ure tuicionem decorare uite quam future tuitio-
ejemplo E. Flórez 15z. ' ' studeret. Pollet enim hec nem decorare studeref.
Esta obra ha sido editada recientemente por J. A. Estévez en ciuitas situs nobi!itate, eo Hcc suggerente regina
quod sit facunda terris, Sancia dicebat ei: 'Pollet
esta misma colección con el título Historia Translationis sancti
Isidori'", quien apunta la posibilidad de que la Translatio estu-

' 54 O Sanlo Martino, como se le llama en León. Sus obras están publica-
150
PL LXXXI,39-43 (Acta translationis c01poris s. Isidori, ad ms. Codícem das en PL CCVIII, 29-1352 y CCIX, 1-420; véase el artículo de P. LINEHAN, "Santo
Gothícum regiae bibliothecae Matritensis recognita). Martina and thc contexl of sanctity in thirteenth-century León", en Isidoria-
'" B. F. REILLY,"Sources of the Fourth Book of Locas of Tuy's Chronicon na (Ponencias del I Congreso Internacional sobre Santo Martina en el VIII
mundi", Classical Folia, 30 (1976), 127-137, en concreto pp. 129-130. centenario de su obra literaria. n85-I985), León, 1987, pp. 687-698.
52
' Quien aLribuye al Tudense tanto la Vita Isidori como la Historia Trans- '55 J. A. ESTÉVEZ, op. cit., p. 137.
lationis, cf ES, XXII, pp. 135-136. 1) 6 ·E. FALQUE,art. cit., p. 2r5. En la citada edición están recogidos los casos
153
Historia translationis sancti Isidori, ed. J. A. ESTÉvr.zSOLAen L. CHARLO en lo.s que el texto del Tudense procede en exclusiva de la Historia Trans-
BREA - J. A. ESTÉVEZ SOLA - R. CARANDE HERRERO, Chronica Hispana saeculi lationis, cf J. A. ESTÉVEZ, oj). cit., p. 133.
XIII, CC CM 73, Turnhoul, 1997, pp. 119-179; para la autoría y datación, c.f. op. 157 Sigo la edición de J. PÉREZDE ÜRBEI.- A. G0NZÁLEZ Rrnz-Z0RlULLA (eds.),
cit., pp. r34-I37 y en pp. n9-133 las fuentes manejadas por el autor de la His- Historia Silense, Madrid, 1959, p. 197.
toria Translationis. 153 La edición es la ya citada de J. A. Estévez.
LXXXVIII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN LXXXIX

salubris aere, fluminibus hec ciuitas situs nobiti- Sevilla a buscar el cuerpo de San Isidoro y no el ele la mártir Santa
irrigua, pratis et 011isfe- tate, eo quod sit íocunda
cunda, montibusetjOnti- terris, saluhris aere, flu-
Justa y tras ser hallado milagrosamente -como en las otras versio-
bus deliciosa, arhorihus minibus inigua, pratis et nes de la translatio de este santo - lo llevarían a la capital leone-
nemorosa atque religio- ortis fecunda, montihus sa para ser depositado allí solemnemente.
sont1n uirorum inbabita- et fontihus delitiosa, ar-
tioni aptissima. Decreuc- boribus nemorosa atque Ofrezco a continuación las variantes de este códice con res-
rat namquc Fernandus religiosorum uirorum ha- pecto al texto del Chronicon mundi transmitido por los restantes
rex apud sanctum Facun- bitationi aptissima '. De-
dum, quem sempcr ca-
testimonios:
creuerat namque Prede-
mm habebat, ucl in ec- nandus rex apud monas-
desia sancti Pctri de terium sancti Facundi,
1. ...excogitans qualitcr de sanctorum martirum corporibus, qui
Aslanza corpus suum quod semper carum ha- fuerant in Yspalensi ciuitate truciclati pro Christi nomine, posset
traclere sepulture. bebat, uel in ecclesia adipisci uel unum, ...] qualitcr sanctum Jsidori c01pus, quodfuerat
sancti Petri de Arlanza in Yspalensi ciuitatc trucidatum, a Christifldelíbus posset adipisci
corpus suum tradere se- uel recípi I
pulture.
2 .... et corpus beatc Iuste martiris, que olim apud I-Iispalim cum

Como puede observarse, el final del párrafo es común para los corona uirginitatis et martirii perrcxit ad Christum, prout eius ...] et
tres textos; aunque la mención del monasterio de Sahagún parece corpus beati Jsidori, qui olim apud Yspalim in archiepiscopatu toti
(sic) refulsi ecclesie Christi, prout eius ... I
confirmar la dependencia del texto de don Lucas de la Historia
3. Peticionibus cuius ... asscnsum prebuit Benabet, et ei se daturum
Translationis y no de la Silense'59 •
sancte Juste uirginis corpus promisit] ... et ci se daturum sancti
Cuestión apaite y relacionada con la transmisión textual del confessoris corpus promisit. I
Chronicon mundi, es la versión peculiar ele la translatio que ofre- 4 .... et cum manu militum eos ad deferendum supradicte uirginis
ce el más antiguo de los códices conservados en la Colegiata de corpus Yspalim misit.] ...ad deferendum supradicti con:.fessoriscor-
San Isidoro de León' 6 º, pues se trata de un ejemplo muy intere- pus Yspalim misit. I
sante de falsificación codicológica. El manuscrito, al que he de- 5. Rcx itaque paganus.. respondit nunciis regis Femandi se nes-
nominado 1, da la impresión de estar corregido, aunque la cor- cire uhi essct predicti uirginis et martiris corpus.] , .se ncscirc ubi
cssct predicti confessoris Christi corpus. I
rección setia de la misma mano o un poco posterior y está hecha
con sumo cuidado 161 • Según la versión transmitida por estema-
La manipulación codicológica del texto no carece de interés,
nuscrito, los obispos de León y Astorga habrían ido en realidad a
pues, por una parte, desde un punto de vista de crítica textual I
se opone a todo el conjunto de la tradición manuscrita de la obra
'
59
Acertadamente decía J. A. Estévez en su introducción a la Historia
y podemos afirmar que de él no deriva ningún otro manuscrito
Translationis que no sabemos "si muchos de los párrafos del de Tuy que re- de los conse1vados, o, al menos, que ninguno fue copiado
montan a la Historia SilensL~ no le son conocidos también a través ele nuestra después de que éste fuera corregido para ofrecernos una narra-
obra", c.f.]. A. EsTÉVEZ,op. cit., p. 133. Evidentemente el final de este párrafo
en el Chronicon mundi remonta a la Historia Sllense: Decreuerat namque
ción distinta de los restos del prelado hispalense. Y por otra paite,
Fredenandus rex {.. .] carum semper habebat uel in ecclesia sancti Petri de éste es un ejetnplo más de cómo en ocasiones los copistas, o in-
Arlanzaco1pus suum tradere sepulture, pero posiblemente a través de la cluso los propios lectores, pueden intervenir en el proceso de
Historia Translationis.
60 transmisión textual.
' Además de mi artículo citado, publicado en Studia Gratiana, puede
verse: E. FALQUE," Los manuscritos del Chronicon mundi de Lucas de Tuy Por último, como ya señalé en su momentoI 6 2, por medio de
de la Real Colegiata de San Isidoro de León", en M. PÉREZ GüNZÁLEZ (coord.), esta manipulación el ms. I nos ofrece una nueva versió1l del tras-
Actas del II Congreso Hispánico de Latín Medieval (León, n-I4 de Noviembre lado de los restos del santo a la capital leonesa: los obispos Al-
de I997), León, 1998, I, pp. 437-440.
161
Tuve la oportunidad de consultar personalmente en León este ms. 2.0 vito y Ordoño habrían ido a Sevilla a buscar las reliquias ele San
de la Real Colegiata de San Isidoro gracias a la amabilidad del Rudo. P. An-
tonio Viñayo, a quien debo agradecer las facilidades dadas para consultar
éste y otros manuscritos. 162
E. FALQUE, "La Translatio s. Isidori ... ", p. 219.
INSTITUTO
DEFILOLOGIA
C.S.l.C.
DUQUE D;:! I,íi~OF·:A::ELT, 5
28014 M/\D:dJ
XC INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN XCI

Isidoro, por lo que el viaje de los emisarios ele Fernando I habría La actitud ele Lucas de Tuy recuerda a la ele los historiadores
culminado con éxito, cumpliendo los propósitos ele los reyes. In- modernos, entre los que ha prevalecido la tendencia de consi-
dudablemente los canónigos ele San Isidoro - o quienquiera que derar el reinado de doña Urraca más bien como una especie de
fuese - nos han dejado en este códice el relato más isidoriano de interregnum entre los de su padre, Alfonso VI, y su hijo, Alfonso
la traslación de San Isidoro desde Sevilla. VII166 ; aunque la poca atención que el Tudense concede a doña
Curiosamente el reinado de doña Urraca (uo9-r126) 163 se narra Urraca, de la que no da ni siquiera la fecha de su muerte1 67 , se
en el Chronicon mundi con gran brevedad, a pesar de que su explica mejor viéndole como continuador ele la actitud ele los
condición ele sucesora de Alfonso VI como reina ele Castilla y autores ele la Historia Coinpostellana, muy críticos siempre con la
León, sus dos matrimonios, primero con Raimundo de Borgoña y reina 168 •
luego con Alfonso I ele Aragón, con quien mantuvo unas relacio- Algo semejante ocurre con el reinado ele Alfonso VII (1126-n57)
nes difíciles, llegando incluso a enfrentamientos en el campo ele para el que, en opinión ele B. F. Reilly' 69 , no utiliza la fuente pri-
batalla, el hecho ele ser madre ele Alfonso VII, circunstancia que mordial: la Chronica Ad~fonsi Imperatoris o su continuación en
no impidió la existencia de intereses contrapuestos que diri- verso, el llamado Poema de Almeria. Si aceptamos como fecha de
mieron ele distinta manera, y, en fin, problemas ele distinta índole, redacción de esta crónica la idea de A. Ubieto Artcta 17º, de que se
desde la oposición ele las aut01iclacles eclesiásticas a su matrimo- compuso entre agosto ele n47, fecha de la conquista ele Almería,
nio con el rey de Aragón hasta enfrentamientos con su hermana y príncipios ele n49, muerte ele la emperatriz Berenguela, y si
Teresa ele Portugal, hacían del reinado de doña Urraca un asunto añadimos la posibilidad ele que el anónimo autor fuera de origen
digno de ser tratado por cualquier historiador. leonés 171 o quizás Arnaldo, obispo de Astorga 17 2, bien pudo don
Y lo sorprendente es que el autor no se sirviera ele las dos
fuentes fundamentales para este reinado - me refiero a la Histo- apud castrum Saldanii v7 idus martli in era MCLXIIII In partu adulterfnif1lii
uitam infe!icem.finiuit.), agregando el anónimo autor del Chronicon que su
ria Campaste/lana y al Anónimo de Sahagún - que con toda pro- hijo Alfonso le sucedió en el reino a pesar de la oposición de su madre (Fi-
babilidad debió conocer, ni de alguna otra ele menor importan- lius autem eius f.. J legitime generatus post eam lj>sain u ita regnauit.).
166
cia, como el llamado Chronicon Compostellanum 16 \ que termina Recojo la opinión expresada por B. F. Reilly, quien considera además
que los problemas de su reinado, fueron el resultado lógico de la política y
precisamente con unas líneas, no muy elogiosas, sobre doña Urra- los acontecimientos del de su padre, c/ B. F. Rmr.r.Y,op. cit., p. x.
ca (Regnauit auteni tirannice et muliebriter X et septem an- '
67
Su censura a la reina se ve incluso en los silencios del historiador;
nos ...)165. como bien señala B. Guenée, un compilador podía suprimir algunas frases e
incluso omitir pasajes enteros de su fuente. "A qui sait les cntcndrc, les
silences du compilatcur peuvent révéler un esprit critique acéré", B. GuEN!ír.,
6
' ) Sobre la reina Urraca puede verse, además de diversos trabajos rela- op. cit., p. 213.
168
cionados con aspectos concretos de su reinado, la monografía publicada A la que llegan a comparar en varias ocasiones con Jezabel, reina fe-
hace unos años: B. F. REILLY, The Kingdom o/ León-Castilla under Queen Ur- nicia de Samaria, esposa del rey Acab, mujer ambiciosa y poseída por tal odio
raca. no9-u26, Princeton, 1982, a la que debemos acudir para los aspectos hacia Yahvéh, su culto, sus instituciones y sus profectas, que personifica to-
históricos, estudios de fuentes y bibliografía (pp. 37r-388). dos los vicios y defectos atribuidos a la reina Urraca, <.f Historia Composte-
'
64
El Chronicon no sólo ha compartido los manuscritos de la Historia lana, 11, 42.
' 9 n. F. Rmu.Y, art.cít., p. 130.
6
Compostelana, sino también la poca atención prestada por los editores a esta
obra. Hasta hace poco contábamos únicamente con la edición del P. Flóre;,: 1
7
' º A. UBIETO ARTETA, "Sugerencias sobre la Chronicct Adefonsi imperato-
(ES XX, Madrid, 1765, pp. 6o8-6u y ES XXIII, Madrid, 1767, pp. 325-328). ris", Cuadernos de Historia de España, 25-26 (1957), pp. 321-326;p. n5,
Publiqué una edición crítica hace algunos años: E. FALQUE,"Chronicon '
71
L. SÁNCHF.Z BELDA,"La Chronica Adefonsi lmperatoris. ¿Castellana o
Compostellanwn", Hahis, 14 (1983),pp. 73-83,adoptando el título utilizado por leonesa?", Archivos Leoneses, 4 (1950), pp. 85-89, donde se inclina _acreer que
B. F. Rmu,y ("Existing Manuscripts of the 'Historia Compost·elana'. Notes to- el aulor era leonés.
ward a Critica! Edition", Manuscripta, 15 (1971), pp. 131-152),pues en las edi-
ciones de Flórez, en la primera aparecía sólo como Chronicon y en la edi-
1 172
Esta hipótesis defendida por J. PERRERAS,Synopsis histórica chronoló-
gica de Espafia, XVI, Apéndice, p. 10, la retoma L. SANCHEZ BELDA,Chronica
ción de 1767 llevaba el siguiente: Chronicon ex Historiae Compostellanae
codice.
'
65
A Jo que añade que murió de parto en el año n26 en Saldaña, sin omi-
¡ Adefonsi Imperatoris. Edición y estudio, Madrid, 1950, pp. xv11-xx1y posterior-
mente otros autores con nuevas matizaciones, por ejemplo: H. SALVADOR
MAlffÍNEZ,El "Poema de Almería" y la épica románica, Madrid, 1975, pp. rn9-
tir que el hijo era ilegítimo y que la reina terminó así su infeliz vida ( .. .et u2. A juicio del último editor de la crónica, el Dr. A. Maya, la hipótesis más
XCII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN XCIII

Lucas conocer la obra. Sin embargo los manuscritos conservados latio editada por J. A, Estévez en esta misma colección con el
no nos permiten saber nada sobre la difusión de esta crónica a título Historia Translationis sane ti Jsidori 176 , que parece ser la
finales del XII o principios del xm y mucho menos si entre los fuente de la toma de Baeza naJTada en los Miracula 177 •
materiales allegados para el Chronicon mundi pudo ésta encon- Que don Lucas conocía el texto de la Historia Translationis
trarse o no, pues acertadamente señala A. Maya que "la tradición creo que ya ha quedado demostrado al tratar ele la translación de
manuscrita ele la Chronica Adefonsi Impera/orís no puede ser más las reliquias de San Isidoro desde Sevilla a León durante el rei-
desafortunada" 17 3; en efecto 1 todos los manuscritos presentan di- nado de Fernando I incluida en el Chronicon mundi. Por lo que
versas lagunas al principio ele la obra y dejan inconcluso el Poema toca a la aparición ele San Isidoro antes de la toma ele Baeza,
de Almería; y por otra parte, todos los conservados son copias
1 ofrezco el texto de la Translatio y el del Chronicon inundi, donde
muy tardías, de los siglos XVI, XVII y XVIU. se refieren las palabras ele San Isidoro al rey Alfonso VII, en aquél
No obstante, don Lucas dedica más atención al reinado ele en estilo directo y en éste en un párrafo que clepcncle de un di-
Alfonso VII que al ele su madre, aunque hay que tener en cuenta cens referido al santo y que resume lo dicho al monarca. Falta
que en la narración ele los años de Alfonso VII se insertan dos también en la narración del Chronicon la descripción ele San Isi-
episodios independientes sobre los que trataré a continuación. doro, que sí aparece en el texto de los Miracula, inspirada en el
Además de prestarle más atención, también es mayor la considera- Apocalipsis, que nos presenta a Isidoro como obispo, con los ca-
ción en que tiene al monarca) de quien dice haciendo un balance bellos blancos y la cara brillante como el so\' 78 :
de su reinado: Felicia tempora imperator Adefonsus duxit, dum
Historia translationis, V.4, pp. Lucas Tudensis Chronicon mundi,
uixit, et terras Maurorum multociens inuasit et non fuit in Yspa- 169-170'79: N, 75, 14-19:
nia, qui posset resistere illi. (CM IV, 74, 22-24). ...aparuit ei quidam uir ueneranda
Muy interesante, desde el punto ele vista hagiográfico, es la canicc comptus, episcopali infula
aparición de San Isidoro a Alfonso VII que precede a la toma de decoratus, cuius facies rutilabat ut
Baeza y que recuerda la del apóstol Santiago a Ramiro I la noche sol clarissimus. Circa quem dextera
anterior a la supuesta batalla de Clavija, tomada del llamado Pri- gladium igneum ancipitem tencns ... apparuit ei beatus confessor Ysi-
vilegio de los votos'74 . Esta aparición del santo hispalense a gracliebatur talique eum uoce be- dorus, dum dormirct, et confor-
nigne affatus est dicens: "o Adc- tauit eum dicens se datum esse a
Alfonso VII, recogida de manera más extensa en los Miracitla
fonse, cur dubitas? Omnia enim Domino illi et suo generi defenso-
sancti Jsidori ele Lucas de Tuy, ha siclo estudiada últimamente por
possibilia sunt Christo imperatori rem et ne timeret multitudincm
Patrick HenrieF 75 : se trata de un relato que se remonta a la trans- magno Deo nostro". Et adiecit: "ui- Sarracenorum, ortabatur, sed uirili-
des harre Hysmaelitarnm multitudi- ter primo mane cum Sanacenis
brillante en relación a la autoría de la misma ha sido la de A. FERRAR! ("El nem? Prima luce sicut Jumus eua- confligeret, quia sicut Jumus eua-
cluniacense Pedro de Poitiers y la Cbronica Adefonsi Imperatoris y Poema
de Almeria", BRAH, 153(1963), pp. 153-204),que identifica al autor con Pedro
176
de Poitiers. Historia translationls sancti Isidori, ed. J. A. ESTÉVEZ SOLAen L. CHARLO
' 73 Cbronica Adefonsi Imperatoris, ed. A. MAYA, en Chronica Hispana BREA - J. A. ESTÉVEZ SOLA-R. CARANDE HERRERO, Cbronica Hispana saecu!i XJJl,
saeculi xJI, ed. E. FALQUE, J. G1L, A. MAYA, CC CM 71, Turnhout, 1990, pp. 109- CC CJV'I 73, Turnhout, 1997, pp. 119-179;para la autoría y datación, G/ op. cit.,
248, p. II5. pp. 134-137y en pp. 12.9-133las fuentes manejadas por el autor de la Historia
' 7 4 Como ya dije anteriormente, el relato de la batalla de Clavija del Cbro- translationis.
nicon mundi está tomado del privilegio, aunque en éste el narrador es el ' 77 C.f. P. HENRIET, art, cif., p. 72, donde se comparan a modo de ejemplo
propio Ramiro I, mientras que en la obra del Tudense se refiere la aparición el comienzo de la narración de la toma de Baeza en el texto dq la Historia
del Apóstol y su posterior intervención en tercera persona, pero los puntos translationis y de los Miracitla sane ti Isidori de don Lucas (siguiendo el texto
incluidos en la narración son los mismos. El relato de la aparición del apóstol del ms. 61, fol 15v., de la Colegiata de San Isidoro de León).
Santiago al rey Fernando I en la toma de Coimbra en 1064 nos lo ofrece la 178
Ap. 1, 14-16.También ha recordado P. 1-Ienriet que esta visión había sido
Historia Silense y el Liber sancti Iacobi. ya utilizada para describir a Isidoro en la Historia Silense y !a iconografía es
' 75 P. HENRIET, "Hagiographie et politiquea León au début du xm siecle: la misma que aparecía en un manuscrito y en los frescos del Panteón real de
les chanoines réguliers de Saint-Isidore et la prise de Baeza", Reuue Mahil- San Isidoro, e/ P. HENRIET, art. cit., pp. 64-65.
lon, n.s. 8 (· 69) (r997), pp. 53-82. 179
La edición es la ya citada de J. A. Estévez.
XCIV INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN XCV

nescent a facie tita. Ego namque nescerent afacie eius, et in ipsa die destaca la figura del rey Fernando III, en cuyo reinado se escribe
tibi et nascituris ex genere tuo a eandem caperct ciuitatcm. la crónica y, en un segundo plano, la de la reina doña !lerenguela.
Deo datus sum custos) si ambula- madre del rey, impulsora ele la obra, según nos cuenta el propio
ucritis coram eo in ueritate et don Lucas en el prólogo, al que ya nos hemos referido.
corde perfecto".
No conocemos las posibles fuentes utilizadas por el Tudense
Por último, en el relato de estos años se intercalan dos episo- para narrar estos sucesos, pues para estos años sólo se nos ha
dios independientes: el primero, que se convirtió en uno de los conservado la Crónica latina de los reyes de Castilla que relata
exempla de justicia regia, en el que un noble gallego arrebató su fundamentalmente los reinados ele Alfonso VIII, Enrique I y Fer-
heredad a un campesino y el rey, al final, mandó a sus criados nando III hasta la conquista de Córdoba, que posiblemente cono-
que ahorcaran al noble a la puerta de su casa. El segundo es el ció y utilizó nuestro autor 184 y cuya autoría Se ha atribuido a Juan,
del viaje del rey Luis VII de Francia, quien so pretexto de pere- obispo de Osma y canciller de Fernando IIl,s5 • Trata también de
g1inar a Santiago vino a España para averiguar cuál era el verda- estos años en su De rebus Hispaniae el arzobispo ele Toledo, don
dero origen de su esposa, Isabel, de quien algunos decían que Rodrigo Jiménez ele Rada, quien llega en su crónica hasta la re-
era hija ilegítima ele! emperador Alfonso. conquista de Córdoba, pero la obra ele! Toledano, como es sa-
Sobre el primero de estos relatos ha llamdo la atención Juan bido, es posterior a la del Tudense por lo que no hay - o no se
Gil, quien acertadamente lo relaciona con la trama que Lope de nos han conservado - más fuentes históricas que pudiera mane-
Vega desarrolló en El mejor alcalde el rey''º, pero del que desco- jar don Lucas para los años que van desde la muerte de Alfonso
nocemos de qué fuente deriva. Georges Martín ha estudiado el VII en n57 y el final ele! Cbronicon mundi en 1236. La Crónica
segundo, el viaje del rey Luis VII de Francia, recientemente, tanto Najerense, que se suponía escrita hacia n6o y a la que última-
en el Cbronicon mundi como en el De rebus Hispaniae y la Pri- mente se le asigna una datación más tardía, hacia n85 186 , llega sólo
mera Crónica General'"'. Curiosamente la Cbronica Adefonsi Im- hasta no9, fecha de la muerte de Alfonso VI y la Cbronica Ade-
peratoris no contiene el episodio, por lo que el Prof. Ma1tin, sin fonsi Imperatoris, además de ser una monografía dedicada exclu-
abandonar del todo la opinión ele R. Menéndez Pida!''', que su- sivamente al reinado de Alfonso VII, fue redactada bastante an-
pone la existencia de una gesta anterior sobre la peregrinación tes, entre n47 y n49 187 •
del rey Luis ele Francia, apunta la posibilidad de una fuente fran-
cesa o una leyenda oral, de las muchas que recorrían el camino
de Santiago. '
84
Considera n. F. Reilly que posiblemente el Tudense conoció y utilizó
Desde n57, fecha de la muerte del emperador Alfonso VII, hasta esta anónima crónica, pero no aduce ningún pasaje concreto como prueba,
1236, año de la conquista de Córdoba por Fernando III, el último cf B. F. REILLY,art. cit., p. 131.
85
' D. W. L0MAX,"The authorship of the Chronique latine des Rois de Cas-
gran acontecimiento que relata el Tudense, el Cbronicon mundi tille", Bulletin of Hispanic Studies, 40 (1963), pp. 205-2n. Se ha apuntado úl-
es una narración histórica de la mayor pa1te de la España cristia- timamente la posibilidad de un segundo autor de la crónica, c/ L. CHARLO
na y de la reconquista contra el Islam' 83 • En estas páginas finales DRr.A,"¿Un segundo autor para la última parte de la Crónica latina de los
Reyes de Castilla?", en Actas del I Congreso Nacional de Latín Medieval (León,
1-4 de diciembre de 1993), León, 1995, pp. 251-256; este mismo investigador se
80
' El texto latino pasó a la Crónica General, de donde a través de ha ocupado de aspectos lingüísticos de esta obra: L. CHARLO BREA,"El latín
Ocampo le llegó la noticia a Lope, e/ M. MENÉNDE7. Pm.AY0,Estudios sobre el del obispo de Osma", Actas del 11 Congreso Hispánico de Latín medieval
teatro de Lope de Vega, IV, Santander, 1949, pp. 8 ss. Tomo la referencia de J. (León, u-14 de Noviembre de 1997), León, 1998, pp. 351-361.
86
GIL, "La Historiografía", op. cit., p. 107. ' Sobre este punto véase D. W. L0MAX,"La fecha de la Crónica Naje-
181
G. MARTIN, "L'escarboucle de Saint-Denis, le roi de Francc et l'empereur rense", Anuario de estudios Medievales, 9 (1974-1979), pp. 465-406, y el
des Espagnes", en F. AUTRAND - C. GAUVARD - J. M. M0EGLIN(eds.), Saint-De- apartado correspndiente (4.3 Fecha de redacción) de la edición de J. A. Es-
nis et la royauté. Études qffertes a Bernard Guenée, París, 1999, pp. 439-462. tévez: Cbronica Naierensis, ecl. J. A. ESTÉVEZ SOLA,(Chronica Hfapana sae-
8
' " R. MENÉNDEZ PIDAL,Primera crónica general de Hspafia, Madrid, 1955, culi xn. Pars II. CC CM 71A), Turnhout, 199), pp. LXX-LXXIX.
87
p. CXCIII. ' A. UBIET0ARTETA, "Sugerencias sobre la Cbronica Ad(![onsi lmperato-
183
art. cit., p. 131.
B. F. REILLY, ris", Cuadernos de Historia de EspaPia, 25-26 (1957), pp. 321-31,6.
XCVI INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN XCVII
El corto reinado de Sancho III de Castilla (n57-n58), sucesor de monarcas tuvieron estrecha relación con doña Berenguela 1 la ins-
Alfonso VII, lo trata Lucas de Tuy de manera bastante breve. Con- piradora o patrocinadora - si podemos utilizar este término - de
tinúa con la historia de los reinos por separado: Castilla y León, la obra de don Lucas, pues ésta fue hija de Alfonso VIII de Cas-
dándoles un tratamiento aproximadamente cronológico y pres- tilla y esposa durante unos años de Alfonso IX de León, y pudo
tando alguna atención a los reyes de Portugal, Navarra y Aragón. haberle facilitado información sobre estos reinados. No faltan los
Del reinado de Fernando II de León (n57-n88) destaca el enco- elogios para ambos; de Alfonso IX de León se dice: Hic in bello
mio que hace don Lucas de este monarca y la aparición de San nunquani fuit uictus) sed uictor semper extitit, quamuis 111.ulto-
Isidoro, sobre la que volveré más adelante. Ya Juan Gil' 88 ha su- ciens cum Christianis et Sarracenispugnauerit ... (CMIV, 85, 8-9),
brayado que en estas últimas páginas los elogios van dirigidos a Alfonso VIII se le alaba diciendo: Fuit namque sapiencia mag-
particularmente a los reyes de León, circunstancia que podemos nus, consilio prouidus, armis strenuus, largitate precipuus etfide
explicar bien por la perspectiva leonesa del autor. De Fernando catholica roboratus (CM IV, 83, 5-6), y entre los hijos de éste úl-
IJ dice el Chronicon mundi: timo se hace una mención especial de doña Berenguela (Filiam
Fuit hic rex Fernandus armis strenuus, in bellis uictoriosus,
suam primogenitam Be,-engariam dedit Adefonso regi Legionensi
circa omnes píus, benignus, libera/is et largitate preclarus, adeo in uxorem, que fuit mulier prudentissima; CM IV, 83, 9-n), de
quod in omni conflictu uictor extitit et nichil propriuni habere quien un poco más adelante se dice: Fuit pre.fata Berengaria filia
uoluit. Fidem catholícam, quam a cunabulis adeptusJuerat in tan- ,-egis Castel/e adeo sapientissima, quod patris sapiencia ad eam
tum dílexit, ut ecclesiis et ordinihus sacris /ere omnia regalía sua clefluxisse uideretur (CM IV, 85, 26-27), y se presta atención a sus
conferret. Omnihus erat coniunis, ita ut omnes ewn potius dilige- limosnas y donaciones a San Isidoro de León: Hec regina serenis-
rent, quam timerent (CM IV, 79, n-18). sima aura, argento) lapidibus preciosis et sericis indumentis mo-
Este encomio de Femando II pasa al De rebus Hispaniae de nastérium beati Ysidori et ceteras regni principales ecclesias stu-
Jiménez de Rada, quien lo reelabora (VII, XVIII!, 3-19)'89 y más duit decorare (CMN, 85, 34-36).
tarde a los compiladores alfonsíes. De manera análoga se alaba El breve reinado de Enrique I de Castilla (1214-1217)lo trata
un poco más adelante a Alfonso IX de León (Hicfuit pulcher, elo- también Lucas de Tuy brevemente. Es obvio que el protagonista
quens) clemensi fortis uiribus et armis strenuus et in fide catho- de las últimas páginas del Chronicon mundi es Fernando III,
lica solidatus; CM IV, 82, 2-4), aunque no se elogia en estas últi- desde su ascenso al trono de Castilla en 1217hasta la reconquista
mas páginas del Chronicon mundi sólo a los reyes leoneses, pues de Córdoba en 1236,el último gran acontecimiento na1rado por el
también, como veremos, se hace lo propio con Alfonso VIII de Tudense. No podemos descattar la posibilidad de que éste to-
Castilla, padre de doña Berenguela. mara alguna información de la Crónica latina de los Reyes de Cas-
Después del reinado de Fernando II el Chronicon mundi pasa tilla, que acaba también su narración en el reinado de Fernando
al de Alfonso IX de León (n88-1230) y al de Alfonso VIIJ de Cas- III con la conquista de Córdoba; aparte de que, como hemos
tilla (n58-1214),de quien ya se había ocupado parcialmente al tra- visto, para los reinados de Alfonso IX de León y de Alfonso VIII
tar sucesos del reino de León. No hay que olvidar que ambos de Castilla, doña Berenguela pudo facilitar alguna información, y
que el propio don Lucas - al margen de que pudiera manejar clo-
cumentaciónn de los archivos o cancillerías reales - vivió estos
188
J. GIL, "La Historiografía", op_ cit., p. 91. años del reinado de Fernando III muy directamente, y, por ejem-
' Fuit autem rex iste Fernandus pius, ylaris, libera/is, strenuus et benig-
89

nus et in preliisfortuntus, erga religiones et ecclesias sic deuotus u/ eisfere


plo, la descripción que bace de alguno de estos monarcas da la
omnia regaifa largiretu1~ que tamen filius eius pastea reuocauit, et adeo co- impresión ele estar tomada de la realidad, corno al referirse a la
munis omnihus habebatur quod, tanquam regularis, in mobi/ibus fere prop- voz de Alfonso IX de León' 9 º.
rium non habehat, et quamuis industria minoratus, plusfauore quam timare
ah omnibus amabatur. (VII, xvrm, 3-9). C/ Roderici Ximcnii de Rada, Histo-
ria de rehus Hispaniae siue Historia Gothica, ed. J. FERNÁNDEZ VAL VERDE, CC '
90
De Alfonso IX dice don Lucas que su voz, cuando estaba airado, pa-
CM 72, Turnhout, 1987, p. 242. recía un león rugiente: Vox eius in ira quasi leo rugiens uidebatur.
XCVIII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN XCIX

La visión que tiene el Tudense de estos años es sumamente rey, como aparece aquí al final (Regína uero Berengaria mater
positiva y el panorama que dibuja de los reinos cristianos no eius ... ; CMIV, rno, 16-17).
puede ser más favorable. He aquí un párrafo del Chronicon El final ele la obra es también explicable y escrito por el propio
mundi muy significativo: Lucas. Si el arzobispo de Toledo, don Rodrigo Jiménez de Rada,
dedica su obra al rey Fernando III (.5erenissimoet ínuícto et sem-
O quam beata tempora 1~,;ta,in quibus fides catholica sublima-
per augusto domino suo Fernando ...) don Lucas da por terminada
tw; hereUca prauitas trucidatur et Sarracenorum urbes et castra
fidelium gladiis deuastantur! Pugnant Yspani regespro fide et ubi- la suya con un elogio al mismo rey: O qua,n beatus iste rex, qui
que uincunt. Episcopi~abbates et clerus ecc/esias et monasteria abstulit obprobrium Yspanontm euertens soliuin barbarorum et
construunt et ruricole absque formidine agros exco!unt, animalia restituens ecclesie sancti Jacohi apostoli canipanas suas cum
nutriunt, pace fruuntw; et non es!, qui exterreat eos (CM IV, 94, magno honore, que multo temporefiterant Cordube ob iniuriam
19-24). et obprobrium nominis Cristi! (CM IV, 101, 55-58).
Es precisamente esta última parte de la obra la más personal Además en esta última parte, desde la muerte de Alfonso VII
de Lucas de Tuy puesto que se refiere a un período vivido direc- en n57, contiene el Chronicon mundi dos inserciones de mira-
tamente por él. No puede extrañarnos que en estas páginas fina- cu/a. Como en otras obras de la historiografía hispana no es ex-
les se le preste una atención especial a doña Berenguela, pues no traña la inclusión de algunos relatos independientes cuya proce-
en vano era la madre del rey y fue, según confiesa el propio Lu- dencia no siempre es conocida, que narran algún portento o su-
cas en el prólogo"', la inspiradora ele la obra. De ella se dice: Re- ceso milagroso. Podemos recordar, por ejemplo, los miracula
gina uero Berengaria mater eius in tanto sapiencie culminefere- que insertan los autores de la Historia Compostellana en su na-
hatur, ut in regni administratione cuneta sapienter et nobiliter rración y que pudieron ser obra ele autores diversos y anónimos
ordinaret (CM IV, rno, 16-18), y tras dejar claro la importancia del insertadas posterionnente en el conjunto de la obra 192 • En este
papel desempeñado por doña Berenguela en la administración de caso don Lucas incluye uno que trata de la aparición ele San !si·
los asuntos del reino, un poco más adelante se añade cómo ayu- doro a un canónigo que envía como mensajero al rey Fernando
daba al rey su hijo (Mittebat regina Berengaria habundanter filio II ele León para anunciarle que pronto se enfrentaría a los musul-
suo regí Fredenando, dum esset in expeditione, milites, equos, manes y resultaría victorioso, gracias a la ayuda del apóstol San-
aurum, argentumi cibaria et quecumque erant necessaria exercí- tiago y del propio prelado hispalense. El episodio, aunque mucho
tibus suis; CMN, rno, 24-27). En ambos casos el tratamiento que más breve, recuerda evidentemente la aparición de San Isidoro a
le da don Lucas a doña Berenguela es el mismo, regina Berenga- Alfonso VII antes de la toma de Baeza y, en cierto sentido, a la de
ria, lo cual apoya lo que decíamos al comienzo de esta introduc- Santiago antes de la supuesta batalla de Clavija al rey Ramiro I,
ción sobre la fecha ele redacción del Chronicon in.un.di. Si en el narradas ambas en el Chronicon in.un.di.El segundo miraculum
prólogo nuestro autor se refiere a ella como Hispaniaru,n regina incluido por el Tudense al final de su obra narra el portento de
domina Berengaria, no quiere decir necesariamente que la obra una imagen ele la Virgen que en la iglesia de San Esteban, fuera
se redactase en los años en que doña Berenguela fue reina de de los muros de la ciudad de León, durante el reinado de Alfonso
León junto con su marido Alfonso IX, es decir de n97 a 1204, sino IX manaba sangre, imagen que fue trasladada a la iglesia de San
que podría fecharse a pa1tir de 1230, después de que su hijo Fer- Isidoro donde continuó manando sangre, lo que fue interpretado
nando III, rey ele Castilla desde 1217, reunificara los dos reinos; como presagio de una cn1entísima guerra.
mantendría ella el título de reina por su condición de madre del
92
' Los capítulos II. 50 y II. 53, en el primero se cuenta la curación milag-
' 9'
Como he señalado anteriormente al tratar de la fecha de composición rosa ele un sarraceno por el apóstol Santiago y en el segundo se narran di-
del Chronicon mundi. Vuelve también el autor a hacer referencia a las indi- versos sucesos de la vida del arwbispo Gelmírcz en los que fu~ preservado,
caciones de la reina al final de la alabanza a España escrita como prólogo a en opinión del autor, por intervención divina, cf. Historia CompOstel/ana, ed.
la Crónica de San Isidoro. E. FALQUE,ce CJVI70, Turnhout, 1988, pp. XIX, 307-312,316-324.
c INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CI

Interesantes también desde un punto de vista hagiográfico - A la referencia hecha en la Crónica de Alfonso III al pueblo
aunque no nos detengamos en este punto - son las apariciones godo (. ..omnis Yspania dudum, (dum) sub uno regimine Goto-
del apóstol Santiago y de San Isidoro que están recogidas en las rum esset constituta)' 9 ' y a las que aparecen en la Historia Si/ense
últimas páginas del Chronicon mundi: Santiago con una multitud en el mismo discurso ele Pela yo (Tu, inquit, et.fraires tui { . .] reg-
de soldados vestidos de blanco prestando su ayuda al rey Alfonso num Cotice gentis subuertere decreuistis .. .)194 se añaden otras que
IX para vencer a los sarracenos y San Isidoro que se aparece an- no figuraban ni en la Crónica de Alfonso IIJ ni en la Historia Si-
tes de la toma de Mérida anunciando que con su auxilio el mismo /ense. Comparemos el discurso ele Pelayo, dirigido al arzobispo
rey Alfonso IX tomaría la ciudad. ele Toledo Oppa, en los tres textos:
Tanto los miracula incluidos en el Chronicon como estas apa-
Cbron. Adef JII(Seb. 9, 9-19), Historia Silense, 22:
riciones son un buen ejemplo de la relación existente entre ha-
Ad hec Pelagius: 'Ncc Arabum At Pelagius, a bono proposito
giografía e historiografía, ele la que, en conjunto, la obra ele Lucas amicitiis sociabor nec me eorum animum reuocare aborrens, corn-
de Tuy es prueba evidente. imperio subdcbor. Sed tu non no- motus pre nimio dolore in iram,
sti quia ecclesia Domini !une com- fertur talia respondisse: Tu inquit,
4- Las fuentes percliclas paratur, que et defectum patitur et et fratres tui cum luliano Sathane
mrsus per tempus ad pristinam ministro regnum Gotice gentis
Hasta aquí hemos intentado rastrear las fuentes que utiliza don plenitudinem reuertitur? Confidi- subuertere decreuistis; nos uero,
mus enim in Domini misericordia aduocatum apud Deum Patrem
Lucas para construir su crónica; ahora, finalmente 1 podemos plan-
quod ab isto modico monticulo dominum nostrum Ihesurn Chris-
tearnos si es o no posible suponer que existieron otras fuentes quem conspids sit Yspanie salus et tum habcntes, hanc multitudinem
perdidas e intentar identificarlas ele alguna manera. ¿Podríamos Gotorum gentis exercitus repara- paganornm, quibus ducatum pre-
aventurarnos, como hace B. F. Reilly, a sugerir fuentes hipotéticas tus, ut in nobis conpleatur ille pro- bes, dcspicimus; sed et per inter-
del Chronicon mundi? ¿Hasta qué punto podemos sostener la feticus sermo qui dicit: 'Uisitabo in cessionem genitricis eiusdem Do-
existencia de obras históricas ele las que no ha quedado ni rastro? uirga iniquitates eorum et in flagel- mini nostri, que est mater miseri-
¿Cómo justificar que no se nos haya conservado ni un solo ma- lis peccata eorum; misericordiam cordiarnm, gentem Gotorum de
autem meam non auferam ab eis'. paucis, uelud plurima sata ex
nuscrito ni una referencia indirecta que nos petmita probar que
Igitur etsi sententiam seueritatis grano sinapis, germinare crcdimus.
realmente existieron dichos textos? Por supuesto, me estoy refi-
riendo a las obras históricas, dejemos ele momento la debatida
cuestión ele la relación de esta crónica con posibles fuentes épi-
per meriturn excepimus, eius mise-
ricordiam in recuperationc ecclesie
seu gentis et regni uenturam ex-
-------~-
INSTITUTO
DEFlLOLOGIA
cas perdidas. pectamus. Unde hanc multitudi- C.5.!.C.
He de confesar mi escepticismo con relación a estas hipotéti- nern paganornm spernimus et mi- DUQUE J; :,L~iJl'\ACELI, 6
cas fuentes del Chronicon mundi; pero quiero dejar constancia nime pertimescimus'. 28014 M,\D:dD
ele los argumentos aducidos sobre la existencia de fuentes perdi- Frente a éstos, el Chronicon mund me uye en es e 1.SCü'rso
e
das. B. F. Reilly supone dos fuentes históricas que no habrían lle- Pela yo un mayor número ele referencias al pueblo godo:
gado hasta nosotros: una de oligen leonés, a la que llama Histo-
ria de los reyes godos, y otra de origen castellano, que titula Cró- Lucas Tudensis Chronicon mundí, IV, 3, rn-30:
nica de Castilla. La primera le habría proporcionado a don Lucas At Pelagius a bono proposito animum reuocare aborrens pre ni-
información sobre los monarcas leoneses, desde Pelayo a Fer- mio dolorc motus in ira fertur talia respondisse: 'T:u, inqui<l, et
nando I, que no se podría atribuir a otras fuentes conocidas. El
nombre utilizado para esta hipotética fuente por B. F. Reilly se
debe a las menciones hechas en el discurso ele Pelayo en Cova-
193
J. GIL FERNÁNDEZ - J. L. MüRALEJO - J. I. RlHí'. DE LA PEÑA, Crónicas as-
turianas, Oviedo, 1985, p. 127.
clonga al reino ele los godos que no están reflejadas en las cróni- ' 94 Historia Silense, ed, J. PÉREZ DE URBEL-A. GONZÁLEZ Rrnz-ZORRILLA, Ma-
cas ele] ciclo de Alfonso III ni en la Historia Si/ense. drid, 1959, p. 133
CII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CIII
fratres tui cum luliano Sathane ministro regnum Cotice gentis su-
la que ya hemos hecho alusión'", que abarcaría en el Chronicon
bucrtistis et Christi ecclesiam dciccistis et propter scelera patris tui
Vitize, qui pcccarc coegit gloriosamgentem Gotorum, reliquid Do-
mundi desde el reinado de Fruela II hasta Bermuda III y narraría
minus ecdesiam suam; et quia Deo facile est saluare siuc in paucis los orígenes y desarrollo del condado de Castilla, a lo que habría
siue in multis, nos de misericordia Domini confidentes conucrti- que añadir algunas líneas que tratan sobre Castilla durante el rei-
mur ad Dominum Deum nostrnm, ut fidem Catholicarn conserne- nado de Alfonso VI. Todo ello formaría una narración que estaría
mus quam uos spreuistis et pater ucstcr. Est cnim ecclesia Dei si- tomada de un texto perdido.
cut luna, que aliquando apparet plena, aliquando ualde diminuta El propio B. F. Reilly admite que podemos considerar que estos
et itcrum reuertitur ad plenitudincm primam. Ecce in ista coua ho- textos son simplemente interpolaciones del propio don Lucas y
die inclusa est maxima pars milicie Gotorum,sed egredietur ex illa
que lo que él llama Crónica de Castilla, podría ser una reclabo-
dante Domino semen quo genus Goticum et ecclesia Christi in tota
Yspania restauretur. Etiam quia aduocatum habemus apud Deum ración de material de la Crónica Najerense, cuya narración llega
Patrem Dominum nostrnm Iesum Christum, totam spem nostram hasta la muerte de Alfonso VI, o de material de la Crónica latina
ponentes in eo hanc multitudinem paganornm, quibus ducatum de los reyes de Castilla, que comienza con la muerte de Fernán
prebes, despicimus. Confidimus enim per interccssionem gloriose González' 98 , aunque él defiende sin lugar a dudas la posibilidad
Virginis Marie genitricis eiusdem Domini nostri Iesu Christi saluari de que tanto el Chronícon mundí como estas crónicas ya citadas
et ipsa adiuuante, que matcr misericordiarum cst, gentem Gotorum dependan de fuentes ahora perdidas o al menos desconocidas.
de paucis qui sunt in ista spelunca, restaurari, sicut ex paucis gra-
A estas fuentes históricas habría que añadir los cantares de ges-
nis infinite segetes germinantur'.
ta perdidos, sugeridos en su día por Menéndez Pida! en un artí-
Se asocia además la ciudad de Toledo con los reyes godos culo en el que dedica atención, entre otras crónicas, al Chroní-
(Anno autem octauo cum diuino adiutorio cepit ipsam ciuitatem con mundi del Tudense, en su opinión "el primer cronista oficial
Toletum, que o/im fuerat mater et gloria regni Gotorum; CM IV, que acoge con cierta abundancia te1nas fabulosos" 199 . Señala
70, 5-7); en las líneas dedicadas a Alfonso VI se honra a su yerno,
Raimundo de Borgoña 19\ padre de Alfonso VII, con ancestros
197
godos (. ..tradidit .filiam suam primogenitam Vrracam, nobilis- Su último editor es L. Charlo, quien es tamhién el único traductor de
la obra, c.f. Chronica latina Regum Castellae, ed. L. CHARLO BREA,en Chro-
simo uiro comiti Raymundo, qui erat de regali genere Gotorum; nica Hispana saecu/i xm, ed. L. CHARLO,J. A. ESTÉVELSOLA, R. CARANDE
CM IV, 70, 49-50), se menciona que el propio emperador Alfonso HERRERO, CC CM 73, Turnhout, 1997, pp. 7-rr8 y Crónica latina de los Reyes de
VII iba al frente de los godos (Sed imperator [...} cum manu Go- Castilla, trad. L. CHARLO BREA, Madrid, ed. Akal: Clásicos Latinos Medievales.

torum ma.xima contra Mauros perrexit; CM IV, 77, 54-56)y final- 8, 1999-
'98 B. F. Reilly encuentra paralelismos, más o menos claros, entre la ma-
mente, en el reinado de Alfonso VIII de Castilla se refiere don Lu- teria y la lengua del Cbronícon mundi y de la Crónica Najerense en once
cas de nuevo a los godos (Vnde notandum est Gatos/ere num- casos; también encuentra paralelismos entre el texto de don Lucas y la Cró-
quam fuisse a barbaris uictos, nisi Gotorum exulum secum habe- nica latina de los reyes de Castilla en otras cinco ocasiones. No ohstante, la
mayor parte ele este material puede ser encontrado tanto en estas fuentes
rent consi/iuin et auxilium; CM IV, 83, 42-44)" 6 • como en la Historia de Pelayo o en la Historia Sllense, por lo que prefiere
La otra fuente supuesta por B. F. Reilly es la que llama Crónica explicar los paralelismos citados en términos de mutua dependencia de fuen-
de Castilla, distinta de la Crónica latina de los reyes de Castilla a tes ahora perdidas, cf B. F. REILLY, art. cit., pp. 134-135.
99
' R. MENÉNDEZ PIDAL,"Relatos poéticos en las crónicas medievales", Re-
vista de Filología Espafíola, 10 (1923), pp. 329-372; p. 352. Habría que añadir a
este artículo, al menos, dos obras posteriores: Historia y epopeya, Madrid,
1935 y Reliquias de la poesía e5paiiola, Madrid, 1951. Como colofón de todos
' 95 Posiblemente, segun los Miractlia, se trate de una confusión con Rai-
los trabajos en que don Ramón trata de la épica y su relación con las cróni-
mundo de Tolosa, cf P. HENRJET, "Un exemple de religiosité politique: Saint cas y en concreto con la obra de Lucas de Tuy, hay que citar la edición
Isidore et les rois de León (xre-xmesiccles)", en M. Dfüw1c1-1-M.DIMITRIEV
póstuma de su obra, "elaborada y rcelaborada a lo largo de los últimos cua-
(dir.), Fonctions sociales et politiques de rite grec et latin au Moyen Age et a
renta años de .su vida" en palabras de Diego Catalán, editada no hace mucho
l'epoque moderne, Wrocaw, 1999, p. 85, n. 61.
96
por éste último y Mª del Mar de Bustos: R. MENÉNDEZ PIDAL,La:épica medie-
' Estos son los casos aducidos por B. F. Reilly, los ejemplos están torna-
val espafiola. Desde sus orígenes hasta su disolución en el romancero, ed. D.
dos de mi edición, c/ n. F. REILLY, ar!. cit., p. 133. Catalán y M. de Bustos, Madrid, 1992. Me remito a esta última obra y a los
CIV INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CV

Menéndez Pida! que éste se aparta de los demás cronistas caste- componer un poema latino (el Carmen de rege Sanctio o de mo11e
llanos, pues al ser leonés no se interesa por los relatos habituales regís Sanctii) o bien para "literatizar" - utilizando el término em-
en las crónicas castellanas, sino por los que corrían en León. Fun- pleado por don Ramón - la prosa latina cronísticaw 3 •
damentalmente trata don Lucas de Tuy por extenso de Bernardo Para B. F. Reilly es también muy probable la existencia de un
del Caipio, narración de carácter épico y de origen leonés a la que poema perdido sobre Alfonso VI, lo cual justificaría que este mo-
ya me he referido en el apartado correspondiente, de la Mora narca tuviera una posición central en este texto y que el Cantar
Zaida y de la Peregrinación del rey Luis de Francia, episodio in- de Sancho JI hubiera sido construido más tarde partiendo de la
serto por el autor en la narración del reinado de Alfonso VII y base de la aparición del rey Sancho en el poema sobre Alfonso
estudiado recientemente por Georges Martin º. 20 Vf'º4.
Por último, habría que añadir a las posibles fuentes perdidas Y llegamos ya al final de este largo recorrido que hemos hecho
de nuestra crónica el llamado por Menéndez Pida! Carmen de de la mano de don Lucas, que va desde la creación del mundo
rege Sanctio'°', incluido por Lucas de Tuy entre los hechos rela- hasta la conquista de Córdoba en el año 1236. Por supuesto, soy
cionados con el reinado de Alfonso VI, que traduciría más o me- consciente de que puedo haber dejado cabos sueltos y aspectos
nos completamente un cantar de gesta y habría servido también sin tratar, pero las necesidades obvias de espacio me han obli-
de fuente para la Najerense. Esta era la opinión de Entwistle quien gado a ello; no obstante, considero que queda dicho lo fun-
supuso la existencia de un poema latino de unos doscientos a damental sobre las fuentes utilizadas por el Tudense en el Chro-
trescientos versos, que llama Carmen de marte Sanctii regis, cuyo nicon mundi y, por otra parte, abiertos los caminos necesarios a
objetivo habría sido commemorar el entierro del rey Sancho en aquellos posibles investigadores que se acerquen en un futuro a
Oña y cuyos hexámetros en parte habrían pasado a la prosa la- esta obra.
tina de la Najerense m, opinión matizada por Menéndez Pida] di-
ciendo que, aunque le parece verosímil que hubiera existido un
poema latino sobre Sancho 11,es muy probable que el autor de la
Najerense, teniendo a la vista un cantar de gesta sobre el rey San-
cho, lo escribiera en un latín salpicado con el recuerdo de algu-
nos hexámetros clásicos. En cualquier caso, resultaría que un
cantar de gesta habría servido de tema a un autor o bien para

utilísimos índices que la completan (Índice de personajes históricos y legen-


darios, pp. 553-572; Índice de autores y obras, pp. 573-588y especialmente a la
abundante bibliografía recogida en el Índice bibliográfico, pp. 591-613).
2
ºº G. MARTIN,"L'escarboucle de Saint-Denis, le roi de France et
l'empereur des Espagnes") en F. AUTRAND, c. GAUVARD et]. M. MOEGLIN (eds.),
Saint-Denis et la royauté. Études o.ffertes a Bernard Guenée, París, 1999, pp. 20J Considera don Ramón que "como a comienzos del siglo xr la seca
439-469; hace años había prestado atención a este episodio: J. H0RRENT, prosa cronística, al reflejar situaciones juglarescas de mayor interés, se ani-
"Chroniques espagnoles et Chansons de Geste", Le Mayen Áge, (1947), pp. maba recordando alguna sentencia bíblica, ahora en el siglo siguiente, más
271-302, trabajo en el que dedica una parte sustancial a este relato del Tu- docto, se animaba recordando algún verso de la latinidad clásica" y añade
dense (II. Le "Chronicon mundi" de D. Lucas de Tuy et la chanson du "Pe- más adelante: "Un latinista que Liene su memoria llena de versos, hemis-
lerinage de Charlemagne aJérusalem et a Constantino ple", pp. 287-302). tiquios y frases hechas de poetas antiguos puede hacer involuntariamente un
201
Prefiere Menéndez Pida! este título al de Carmen de marte Sanctii re- hexámetro, más o menos completo, cuando quiere elevar un poco el estilo
gis propuesto por W. J. Entwistle, cf R. MENÉNDEZ PIDAL,La épica medieval prosísUco, y podrá hacer cinco o seis versos cuando, guiado por una cantar
española ..,, Madrid, 1992, pp. 548-551. de gesta, quiera contar con alguna viveza las guerras fratricidas de Sancho el
202
W. J. ENTWISTLE,"On the Carmen de morte Sanctii regis", Bulletin His- Fuerte", cf R. MENÉNDP.Z PIDAL,La épica medieval ... , pp. 550-55L
panique, 30 (1928), pp. 204-219 y "Remarks concerning the historical account
204
C.f.B. F. REILLY,"Sources of the Fourth Book of Lucas of Tuy's Chro-
of Spanish e pie origins", Revue Hispanique, 81 (1933), pp. 360-361. nicon mundi", Classica! Folia, 30 (1976), pp. 127-137; en concreto, p. 136.
CVI INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CVII
III. TRJINSJVITSIÓN
MANUSCR!TA S Salmanticensis BU 2248 s. XIII

1. Manuscritos Manuscrito en perga1nino de n4 folios escritos a dos columnas


ele 260 x 190 mm. Las capitales están iluminadas en tinta roja,
Se conservan hoy día diecinueve manuscritos, que nos han verde, azul y anaranjada. Los epígrafes e iniciales de la Crónica
transmitido el Chronicon inundi, de los cuales dos están de Turpín son rojos. El texto está borroso en los fol. rn7-rn8. Tiene
incompletos*, Son los siguientes: algunas notas marginales de época posterior. Encuadernación en
pasta española. En el tejuelo: "Tudelensis chronica". Signaturas
S Salmanticensis BU 2248 s. XIII
antiguas: Colegio de San Bartolomé 205, Biblioteca de Palacio
I Legionensis Real Colegiata de San Isidoro 20 s. XIII
VII-J-3, 2-C-5, m,
T Matritensis BN 10442 (olim Toletanus 27-28) s. XIII
Contiene, junto con el Chronicon nnmdi de Lucas de Tuy, dos
B Barciuonensis Biblioteca de Catalunya 1003 s. XIII/xrv
obras relacionadas con el arzobispo Turpín, la Crónica que nos
M Matritensis BN 4338 (P. 138) s. XIV
ha transmitido el Libro IV del Codex Calixtinus, y la Vita Turpini,
P Perizonius Leiden BU F. 9 s. xrv
además de una Cronología papal. El contenido se repite exacta-
s Salmanticensis BU 203 s. XIV(tantum librum I continens)
mente en el códice que se encuentra en la actualidad en la Bi-
L Legionensis Real Colegiata de San Isidoro 41 s. X'/
blioteca Vaticana (V: Vaticanus Vat. lat. 7004 s. x:,;), y en un có-
V Vaticanus Vat. lat. 7004 s. x:,;
dice del s. XVIconservado en El Escorial (F: Escorialensis b.I.9).
A Matritensis BN 1534 (F. 130) s. XV
C Matritensis BRAH G-2 s. x:,; LvcAs TVDENsrs,Chronicon inundi
E Escorialensis f.I.18 s. XVI fol. If. PROLOGVS: Beatitudo potentiae teinporalis tune in vero ...
F Escorialensis b.I.9 s. XVI fol. 1v. Bonis ajluens propriis ...
G Salmanticensis BU 1791 (olim Matritensis B Pal. 2C3) s. XVI fol. Jf, CHRONICA BEATIISIDORLPrologus: Breve,n temporu,n an-
H Hispalensis B Colombina 58-1-2(olim 83-6-AA) s. XVI notationem per generationes ...
J Matritensis BN 898 s. XVI fol. 3r. LIBERPRIMVS:Sex diebus reruin ...
Y Nouoeboracensis Hispanic Society HC 385/280 s. XVI fol. 29r. LIBERSECVNDVS. Prologus: Decet viras virtutis ...
K Matritensis BRAH n-2-50 s. XVII fol. 29v. Beati lsidori prologus: Domino et filio karissiino Sis-
h Hispalensis B Colombina 56-4-43 (olim 82-3-47) s. X'III (tan- nando ...
tum libros III-IV continens) fol. 29v. Era CCCCXLVIIAlani, Suevi et Euandali Hispanias
occupantes ...
fol. 39r. LIBERTERT1vs:Quoniam preclarus doctor Ysidorus ..
* A la amabilidad del Prof. Maurilio Pércz Gonzálcz, qui hizo las gestio- fol. 55v. LIBERQVARIVS:Post tantam lspaniaruin ruinam ...
nes oportunas, y a la benevolencia del Rvdo. P. Antonio Viñayo, que conce-
fol. 94r. Final del Chronicon inundi: .. .Alhange, Montar et que-
dió el permiso necesario para hacer fotocopias de los códices, debo haber
podido colacionar los manuscritos del Chronicon mundi que se conservan da,n alia castra.
en la Real Colegiata de San Isidoro de León (números 20 y 41). A ambos mi
más profundo agradecimiento. CHRONOLOGIA
SVM.PONTIFICVM
A S. PETROVSQVEAD CAROLVM
Quisiera también agradecer las facilidades ofrecidas por los responsables fol. 94r. DeiJilius Iesus Christus sub Augusto Octauiano ...
de la Biblioteca Universitaria de Salamanca, la Biblioteca Nacional, la Biblio-
teca de Catalunya, la Biblioteca del Real Academia de la Historia, la Biblio- CHRONICA
TVRPINIARCHIEPISCOPI
teca ele Real Monasterio del Escorial y la Biblioteca Colombina, que me per-
mitieron consultar otros manuscritos de esta obra y me facilitaron copias fol. 95r. Quam nuper mandastis mihi apud Viena in ...
fotocopiadas o microfilmadas de los mismos. Los de la Biblioteca Universita- VITA1\rRPINI
ria ele Leiden, la Biblioteca Vaticana y la Hispanic Society de Nueva York res-
pondieron con promptitud a mis requerimientos enviándome copias micro- fol. 1nv. Beatus autem Turpinus Remensis archiepiscopus ...
.filmadas de los restantes. Gracias a todos esta edición ha sido posible. Al final en el fol. nzv.: Explicit Cronica.
CVIII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CIX

Este códice del s. XIII es. junto con uno de los conservados en fol. 44v. Era CCCCXLVIIAiani, Suevi et Vandali Hispanias oc-
León y el que estuvo en Toledo, uno de los más antiguos de los cupantes
que nos han transmitido el Chronicon mundi, cuyo cotejo resulta fol. 57r.LIBERTERTrvs:Quonia,n prec/arus doctor L<idorus...
totalmente obligado para realizar la edición crítica de la obra. fol. 79r. LIBER QVARTVS: Post tantam igitur Hispania1wn rui-
nam ...
BIBLIOGRAFÍA: M. C. DíAZ Y DíAZ, Index ScríptorumLatinorum Medii Aevii
fol. 129v.Final del Chronicon mundi: ...Alhange, et quaedam
Hispanorum, Salamanca, 1958, núm. 1226, p. 263; O. LILAO FRANCA - C.
afia castra.
CASTRILLO GONZÁLEZ (eds.)¡ Catálogo de Manuscritos de la Biblioteca Uni-
versitaria de Salamanca. II (en prensa); R. MENÉNDEZ PrnAL,Catálogo de Este códice del s. XIII es, junto con el de Salamanca y el que
la Real Biblioteca, Madrid, 1908, p.r; J. PuYOL, "Antecedentes para una
estuvo en Toledo, uno de los más antiguos de los que nos han
nueva edición de la crónica de Don Lucas de Tuy", BRAH, 69 (1916), pp.
transmitido el Chronicon mundi y, por ello, totalmente impres-
21-32; p. 23.
cindible para realizar la edición crítica de la obra.
J Legionensis Real Colegiata de San Isidoro 20 s. XIII El códice leonés, además de algunos errores y omisiones, trans-
posiciones de palabras, etc, presenta una peculiaridad por la que
Manuscrito en pergamino con encuadernación en tabla y cuero se opone de manera clara al resto de los manuscritos del Chroni-
del s. XVI. Consta de 129folios de 0'40 x 0'27 escritos a dos colum- con: el relato que nos ha transmitido de la Translatio sancti Isi-
nas. Contiene sólo el Chronicon mundi de Lucas de Tuy. En la dori. Según la versión transmitida por I, los obispos de León
hoja de guarda, escrita en papel con letra del XVI, se consigna erró- y Astorga habrían ido en realidad a buscar el cuerpo de Isi-
neamente que la copia fue sacada del original en el año 1565a doro, que, milagrosamente hallado, trasladarían a la capital leo-
petición del Dr. Muñoz del Consejo de S.M. el Rey Felipe II; po- nesa.
siblemente de este códice de San Isidoro se hizo una copia en El manuscrito da la impresión de haber sido retocado o con-e-
1565,uno de los manuscritos del Tudense, conse1vados o no, del gida, aunque la corrección estaría hecha con sumo cuidado.
S. XVI. Desde un punto de vista de ctitica textual esta paiticularidad de I,
En el fo] rr. tiene la siguiente anotación de mano posterior: frente a todo el conjunto de la tradición manuscrita de la obra,
"Autor prologi est Lucas Tudensis ut patet columna 4" (Se refiere permite afirmar que de este códice o bien no deriva ningún otro
al fol rv. b). En el fol. rv hay una nota en letra roja: "Esta crónica de los manuscritos conservados, o, al menos, que ninguno fue
es del monasterio de sant Ysidro de Leon". Un poco más ade- copiado después de que éste fuera corregido para ofrecernos una
lante, en el fol 2r., se insiste en la propiedad del códice: "Cronica narración radicalmente distinta del traslado de los restos de San
isla est monasterii sancti Ysidori Legionensis". Al final del manus- Isidoro.
crito en el fol 129v. como colofón aparece: "Laus Deo eiusque
BIBLIOGRAFÍA:M. C. DÍAz Y DíAZ, Jndex ScriptorumLatinorum Medíi Aevií
sanctissime genitrici"y de otra mano: "Finithistoria Lucae Tuden-
sis cui successit in sua Archiepiscopus Dominus Rodericus " Hispanorutn, Salamanca, 1958,núm. 1226, p. 263; E. FALQUE, "La Transla-
tio s. Isidori en el Chronicon mundi de Lucasde Tuy", en P. LINEIIAN(ed.),
LVCAS TvDENsrs,Chronicon mundi Life, Law and Letters: historical studies in honour of Antonio García y
García, Roma, 1998(Studia Gratiana, XXIX), pp. 213-219;E, FALQUF., "Los
fol. rr. PROLOGVS: Beatitudo potentiae /empara/is tune in vero... manuscritosdel Chronicon mundi de Lucasde Tuy de la Real Colegiata
fol. rv. Bonis ajjluens propriis ... de San Isidoro",JI Congreso hispánico de Latín Medieval, León, rr-r4 de
fol. 4r. CHRONICA BEATI rsmoru. Prologus: [Brevem temporum an- Noviembre de r997,León, 1998, pp. 195-199;J.PÉREZ LLAMAZARES,Catálogo
notationem] per genera/iones et regna ... de los códices y documentos de la Real Colegiata de San lr;idorode León,
fol. 4v. LIBERPRIMVS: Sex diebus rerwn ... León, 1923,pp. 42-43,
fol. 43r. LIBER SECVNDVS.Prologus: Decet viras virtutis ...
fol. 44r. Beati lsidori prologus: Domino et filio charissimo Sis-
nando ..
ex lNTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CXI

T Matritensis BN ro442 (olim Toletanus 27-28) s. XIII fol. ro2v. Era CCCCXLVIIAlani, Suevi et Euandali Yspanias oc-
cupantes ..
Manuscrito en pergamino de 192 folios escritos a dos columnas. fol. n5v. LIBERTERTrvs:Quonia,n prec/arus doctor L,idorus ...
Estuvo en Toledo con la signatura que aparece en la hoja de fol. 138r. LIBERQVARlVS:Post tantam igilur Hispaniarum rui-
guarda: "Cajón 27. Núm. 28". Entre los manuscritos de la Biblio- nam, ..
teca Nacional de procedencia toledana lo sitúa P. Ewald en su fol. 192r.Final del Chronicon mundi: ...Alhange et quedam afia
Reise nach Spanien ... castra.
Contiene, entre otras obras, el Chronicon niundí de Lucas de
Tuy. El contenido del códice, claramente isidoriano, se repite en El estado del códice es bueno y se lee muy bien. No hay des-
uno conservado en la Real Colegiata de San Isidoro de León (L: cripción todavía del mismo en el Inventario general de Manuscri-
Legionensis San Isidoro 41 s. xv) y en otro de la Biblioteca Nacio-
tos de la Biblioteca Nacional.
nal (j: Matritensis BN 898 s. XVI). Este códice del s. XIII es, junto con el de León y el de Salamanca,
uno de los más antiguos de los que nos han transmitido el Chro-
VITASANCl1]SIDORI nicon mundí, imprescindible como los otros para realizar la edi-
fol. u. Proemium: Preclara beatissimi doctoris Yspaniarum ción crítica de la obra.
Christi confessoris Ysidori...
BIBLIOGRAPÍA: M. C. DiAzY DÍAz, Jndex Scriptorum Latinorum Jvfedii Aevii
fol. 2r. Incipit uita beati Ysidori episcopi Hispaniarum doctoris. Hispanorum, Salamanca, 1958, núm. 1226, p. 263; J. A. EsTÉVEZ,Historia
Igitur ut egregius confessor Ysidorus... Translationis sancti lsidori, p. 121, en Chronica hispana saeculí XIII,
Epistulae
]SIDORVS, (CC CM, 73), Tumhout, 1997; P. EwALv,ReisenachSpanien im Wintervon
r878 auf 1879, Hannovcr, 1881, pp. 320-321; w. VON HARTEL- z. GARCÍA,Bi-
fol. 2u-.Ad sanctum Masonam Emeritensem archiepiscopum. bliotbeca patrwn latinorum Hispaniensis, Hildesheim-Nueva York, 1973,
fol. 23r. Ad Braulium discipulum suum. pp. 295-296.
fol. 25v. Ad sanctum Braulium.
fol. 26v. Ad sanctum Eugenium Toletanum archiepiscopum.
fol. 26v. Ad Leofredum Corduhensem antistitem. B Barcinonensis Biblioteca de Catalunya roo3 s. xm/xrv
BRAVLlVS
CAESARA Ahreuiatio de vita sancti Jsidori
VGVSTANVS, Se trata de un códice que podría fecharse a finales del s. XIII o
fol. 36v. [}Jsidorus, uir egregius, natione Cai1haginensis principios del s. XIV,con algunas letras iluminadas e iniciales al-
HISTORIA
TRANSLATIONIS
SANCTI
ISIDORI ternando rojo y azul con ligeras filigranas. Está compuesto en la
actualidad por 162 folios en pergamino de 210 x 140 mm. La en-
fol. 39r. Prologus: Que digne non piures ualent inuestigare ...
cuadernación, también en pergamino, es del s. XIX. Tiene algunas
TvDENSIS,Chronicon mundi
LVCAS anotaciones marginales de diversas manos.
[Beatitudo potentiae temporalis] tune in vero
fol. 6rr. PROLOGVS: En cuanto a su procedencia la única información la propor-
esse disponitur ... ciona el propio códice en el fol. 161v. en el margen inferior: fa;
fol. 64r. (De mano más reciente: Eiusdem Lucae de excellentia libris Congregationis Missionis Doinus Pulchri Podii; procede,
Hispaniae). Donis aj]luens propriis .. pues, de la Congregación de la Misión de Bellpuig de les Avella-
BEATIISIDORI.Prologus: [Brevem temporum
fol. 64r. CHRONICA nes y llegó a la biblioteca en noviembre de 1928.
annotationem] per genera/iones et regna ... Contiene sólo el Chronicon inundi de Lucas de Tuy, aunque al
fol. 64f. LIBERPRIMVS: Sex diebus rerum ... ser ápodo no podemos asegurar taxativamente que no añadiera
fol. IOlV. LIBERSECVNDVS. Prologus: Decet viras virtutis ... algo más. Se trata) al parecer) de uno de los pocos manuscritos
fol. wir. Beati lsidori prologus: Domino et filio karissimo Sis- que fue copiado para transmitirnos exclusivamente el texto de
nando ... esta obra del Tudense.

1
.
1
1
CXII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CXIII

Esta copia había pasado desapercibida a todos los que nos de- quinta parte del texto; es posible que se hayan perdido unos cua-
dicamos a la historiografía medieval hispana y en particular a la renta folios al final.
obra de don Lucas, pues ni en el artículo puhlicado por don Julio La peculiaridad ele que se trate de un códice acéfalo y ápodo
Puyo! a principios de este siglo ("Antecedentes para una nueva hace que, desde un punto de vista de crítica textual, ele este có-
edición de la crónica de Don Lucas de Tuy", BRAH, 69 (!916),pp. dice de Barcelona no pueda derivar ningún otro de los manuscri-
21-32),ni en el valiosísimo lndex ... del Prof. Díaz y Díaz (Index tos conservados, o, dicho más precisamente, ninguno fue copiado
Scriptorum Latinorum Medii Aevii Hispanorum, Salamanca, 1958, después de que éste perdiera los últimos folios.
núm. 1226, p. 263) aparece ninguna noticia y la única referencia
BIBLIOGRAFÍA: E. FALQUE, "Los testimonios manuscritosde Lucas de Tuy
existente sobre esta copia del Chronicon mundi es precisamente de la Biblioteca de Catalunya", I.-X. ADIEGO(ed.), Actes del XIII Simposi
la facilitada por la propia Biblioteca de Catalunya. Al dirigirme a de la Secció Catalana de la SEEC.Tortosa, r5-r8d'abríl de r998, Tortosa,
la citada biblioteca para solicitar alguna información sobre un in- 1999, pp. 159-163.
ventario conservado allí de la biblioteca del antipapa Benedicto
XIII (ms. 235BC), más conocido como el Papa Luna, en el que se
M Matritensis BN 4338(P.138)s. XIV
incluye una referencia a la Cronica (sic) de Lucas de Tuy (fo! 17r.,
núm. 390), la directora de la Sección de Manuscritos, doña Anna Manuscrito en pergamino que consta de 200 folios de 180 x 130
Gudayol, tuvo la amabilidad de señalarme la existencia de este mm. Las mayúsculas están iluminadas en rojo y azul, alternadas,
códice (ms. 1003BC) que contiene exclusivamente el Chronicon con adornos marginales. Los títulos y epígrafes van en rojo. La fo-
mundi de Lucas de Tuy. liación antigua en números romanos también va en rojo. En la
primera hoja se lee: "Para confetir y corregir bien este auctor que
LvcAS'fvDENSIS, Chronicon mundi
es don Lucas de Tuy convendrá que se presente otro exemplar
fol. rr. PROLOGVS: [. .. ] ditas gloriosius ualeant gubernare ... para que por entrambos se coteje".
fol. u. Donis ajjluens propriis ... Procede de la Biblioteca del Conde de Miranda, de lo que hay
fol. 5r. CHRONICA BEATI ISIDORI. Prologus: Brevem temporum an- constancia en la hoja ele guarda ("Del Conde de Miranda") y an-
notationem per genera/iones et regna ... teriormente estuvo en la del Monasterio de Fuente Santa de Ga-
fol. 5r. LlBER PRIMVS: Sex diebus rerum .. listeo, según informa el Inventario ... de la Biblioteca Nacional.
fol. 64v. LIBER SECVNDVS. Prologus: Decet viras virtutis ... Contiene exclusivamente el Chronicon mundi de Lucas de Tuy.
fol. 6¡v. Beati lsidori prologus: Domino et filio karissimo Sis-
LvcAsTvDENsrs, Chronicon mundi
nando ...
fol. 66v. Era CCCCXLVIIAlani, Suevi et Evandali Yspanias oc- fol. u. PROLOGVS: Beatitudo potentiae temporalis tune in vero ...
cupantes.,. fol. 2r. Bonis ajjluens propriis ...
fol. 86v. LIBER TERTIVS: Quoniam preclarus doctor Ysidorus... fol. 5v. CHRONICA BEATI ISIDORI. Prologus: [Brevem temporum an-
fol. 123v. LIBER QVARTVS: Post tantam igitur Yspaniarum rui- notationem] per generationes et regna ..
nam ... fol. 6r. LIBER PRIMVS: Sex diebus rerum ..
fol. 162v.Acaba el Chronicon mundi en: ...Paratis itaque sti- fol. 65r.I.IBER SECVNDVS. Prologus: Decet viras virtutis
pendiis [...]. El final corresponde a la pág. 93, lío. 21 de la fol. 66r. Beati Isidori prologus: Domino et filio karissimo Sis-
edición de Mariana. nando ...
fol. 66v. Era CCCCXLVIIAlani, Suevi et Vandali Hispanias oc-
Como he señalado, empieza este códice en [...]ditas gloriosius cupantes ...
ualeant gubernare ..., que corresponde a CM Praef., 1, 43 de esta fol. 86v. LIBER TERTIVS: Qttoniam precia rus doctor lsidorus ...
edición, es decir, se ha perdido el comienzo del prólogo de la fol. 12If. LIBER QVAR1VS: Post tantam igitur Hispaniarum rui-
obra, y termina en CMIV,51 13. Falta, pues, aproximadamente una
1 nam ...
CXIV INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CXV

fol. 2oor. Final del Chronicon mundi: .. .Alhange et quedam afia fol. 92v. Final ele! Cbronicon mundi · ...Alhange et quedam alia
castra. castra. No lleva colofón.
El estado del códice es bueno y se lee muy bien. Tiene muchas No hay nada publicado sobre esta copia, tan sólo aparece en la
anotaciones marginales, que con frecuencia resumen el texto o relación ele manuscritos del Tudense ofrecida por el Prof. Díaz y
hacen aclaraciones. Díaz.
BlílL!OGRAFÍA: G. OF. ANDRÉS,
"Viaje del humanista Alvar Gómez de Castro BIBLIOGRAFÍA: M. c. DíAZ y DÍAZ, Jndex Scriptorum Latinorum Medíi Aevíi
a Plasencia ... ", en Homenajea don Agustín Millares Cario, I, 1975,p. 616; Hispanorum, Salamanca, 1958,núm. 1226,p. 263.
M. C. DÍAZY DÍAZ,Index Scriptorwn Latinorum Medii Aevii Hispanorum,
Salamanca, 1958,núm. 1226,p. 263;Inventario General de _Manuscrítosde
la Biblioteca Nacional, X, Madrid, 1984,pp. 340-341. s Salmanticensis BU 203 (tantum librum I continens) s. XIV
Manuscrito en pergamino de 90 folios escritos a dos columnas
P Perizonius. Leiden BU F. 9 s. XIV ele 270 x 185 mm. Foliación moderna. Encuadernación: badana
Ms. en pergamino que consta de 92 folios escritos a dos colum- marrón sobre tabla con broches. En la hoja ele guarda aparece la
nas. Contiene sólo el Chronicon mundi ele Lucas ele Tuy. Una re- signatura: "Est. 2°, Caj. 3º, Núm. 5". Lleva el sello ele la Biblioteca
ferencia reciente ele la Universiteitsbiblioteek de Leiden, donde se Universitaria de Salamanca. En el margen superior en el fol. If
encuentra el códice en la actualidad, indica lo siguiente: Ex legato aparece una anotación con letra cursiva del s. XV: L,te liher est
uiri c/ariss. Jaeobi Perisoni. De esta procedencia debe derivar la fratris Alfonsí de Sancto Christophoro magistri in theologia de
signatura actual del mismo (Periz. F9), aunque no sabemos cómo conuentu Sa/Jnantino ordinis praedicatoruni et continentur in eo
llegó hata Leiden. Este manuscrito, el que se conserva en la actua- primus liher cronicorum beati Ysidori et sermones Innocencii ter-
lidad en la Biblioteca Vaticana (V: Vaticanus Vat. lat. 7004 s. xv) y cii. Códice facticio:
el ele la Hispanic Society ele Nueva York (Y: Nouoeboracensis HC A (f. 1-31): s. XIV.Dos columnas ele 42 líneas. Letra gótica cur-
385/280 s. XVI)son los únicos del Chronicon mundi que se en- siva. Abundantes anotaciones marginales del s. xv.
cuentran fuera de España. B (f. 32-90): s. XIII.Dos columnas ele 54/58 lineas. Letra gótica
libraría ele la segunda mitad del s. XIII.
LvcAs TvDENsrs,Chronieon mundi
TvDENsrs,Chronicon mundi
LVCAS
[Beatitudo potentiae temporalis] tune in vero ...
fol. If. PROLOGVS:
(De mano más reciente: Lueae Tudensis Praefatio in Chro- fol. If. PROLOGVS: Beatitudo potentie temporalis tune in vero ...
nica Jsidori ...). fol. 1v. Bon is a/j7.uenspropriis ..
fol. 1v. Donis aj]luens propriis ... fol. 3r. CI-IRONICA BEATIISIDORI.Prologus: Brevem temporum an-
fol. 3r. CHRONICA BEATIISIDORI. Prologus: [Brevem temporum an- notationem per generationes ..
notationem] per generationes et regna ... fol. Jf. LIBERPRIMVS: Sex diebtts rerum ...
fol. 3r. LIBERPRIMVS: Sex diehus rerum ... fol. 3If. Final del Libro!: ... consummatio seeuli es/. Después de
fol. 3or. LIBERSECVNDVS. Prologus: Decet viras virtutis ... la misma mano: Explicit primus líber cronicorum beati Ysi-
fol. 3or. Beati Isidori prologus: Domino et filio carissimo Sis- dori Yspaniarum doctoris archiepiscopi Yspalensis.
nando ... Este ejemplar ele la Biblioteca Universitaria ele Salamanca y el
fol. 30v. Era CCCCXVIIAlani, Suevi et Euandali Hispanias oe- manuscrito ele! XVIIele la Colombina ele Sevilla son las únicas co-
eupantes ... pias incompletas del Chronicon mundi. Este manusclito del Tu-
fol. 4or. I.IBERTERTIVS: Quoniam preclants doctor Jsidorus ... dense contiene sólo el Libro l. Parece derivar del códice más an-
fol. 56r. LIBERQVARTVS: Post tantam igitur Hispanian,m nti- tiguo ele los conse1vaclos en la Universidad de Salamanca (S: Sal-
nam ... manticensis BU 2248 s. XIII).
CXVI INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CXVII

III' Sermones
INNOCENTIVS BRAvr.rvs CAESARA Abreuiatio de vita sancti Isidori
VGVSTANvs,
fol. 32r-9or.lnnocentius episcopus seruus seruorum Dei .. fol. 28v. Ysidorus, uir egregius. nacione Carthaginensis ...
Ill, Libellus de e/eemosyna
INNOCENTIVS HISTORIA
TRANSLATIONIS
SANCI'I ]SIDORI
fol. 43r-45v. Date e/emosinam ... Explicit: ... contra omne pe11cu- fol. 30v. Prologus: Que digne non piures ualent inuestigare ...
lum saluatoris (pro salutaris) est medicina (PL 217, 745-749).
LVCASTvDENSIS,Chronicon muncli
Intercalado entre los Sermones del mismo Papa. El mismo [Beatitudo potentiae temporalis] tune in vero
fol. 44r. PROLOGVS:
tratado está repetido en los fol. 49v, 50, 52, 5u (los fol. 51-52están esse di~ponitur...
mal encuadernados).
fol. 45r. [B]onisajluens propriis ...
BIBLIOGHAFÍA: M. c. DíAZ y DíAZ, Jndex Scriptorum Latinorum Medii Aevii fol. 47r. CHRONICA BEATIISIDORI.Prologus: [Brevem temporu,n
Hispanorum, Salamanca, 1958,núm. 1226, p. 263; O. Lruo FHANCA- C. annotationem] per genera/iones et regna ...
CASTRillO GONZÁLEZ (eds.), catalog, P. ANDRÉS et al., Catálogo de manus- fol. 47r. LIBERPRIMVS: [S]exdiebus rerum ..
critos de la Biblioteca Universitaria de Salamanca. I: Manuscritos fol. 79v. LIBERSECVNDVS. Prologus: [D]ocetviras virtutis ...
r-r679bis, Salamanca, 1997, p. 163; F. MARCOS,Los manuscritospretriden- fol. 79v. Beati Jsidod prologus: Domino et filio karissimo Sis-
tinos hispanos de ciencias sagradas en la Biblioteca Universitariade Sa-
lamanca, Salamanca, 1971,p. 305. nando ...
fol. Sor. Era quatuorcentoruin et decem septem Alani, Suevi et
L Legionensis Real Colegiata de San Isidoro 41 s. XV Euandali Ispanias occupantes ..
fol. 92r. LIHER Quoniam preclarus doctor Isidorus ...
TERTIVS:
Manuscrito en papel de 165 folios, esclitos a dos columnas, de fol. n5r. LlllER QVARTVS:Post tantam igitur Hispaniarum rui-
0'28 x 0'21. Encuadernado en cartón y cuero labrado. En la parte nani ...
superior del fol. u. tiene la siguiente nota: "Este libro es ele Don fol. 167V. Final del Chronicon mundi: ...Alhange et quedam
Juan Bautista Valenzuela, Presidente ele la Chancillería de Gra- afia castra.
nada, del Consejo Real, Obispo de Salamanca". Los epígrafes En el fol. 167V. lleva como colofón: Hic finis totius chmnicae
están escritos en rojo. Faltan las capitales. Lucae TudensL, cui successit in sua D. Rodericus Archie-
Contiene, entre otras obras) el Chronicon mundi de Lucas de piscopus Toletanus, cui successit etiam in sua de rehus His-
Tuy. El contenido del códice es el mismo que el del manuscrito paniae alter Rodericus Calagurritanus primo, deinde Za-
conservado hoy día en la Biblioteca Nacional y que estuvo en To- morensis, postremo uero Palentínus episcopus.
ledo (T: Matritensis BN 10442 s. xm).
RIBLIOGRAFÍA: M.C. DÍAZ Y DíAZ, lndex ScriptonmzLatinorumNlediiAevií
VITASANCTI]SIDORI Hispanorum, Salamanca, 1958, núm. 1226, p. 263; J.A. EsTÉVEZ, Historia
fol. u. Proemium: Preclara beatissimi doctoris Yspania,wn Translationissancti Isidori, pp. 121-123, en Chronica hispana saeculi xm,
Christi confessoris Ysidori... (CC CM,73), Tt1rnhout, 1997; E. FALQUE,"Losmanuscritosdel Chronícon
1nundide Lucasde Tuy de la Real Colegiatade San Isidoro",JI Congreso
fol. ,v. Incipit uita beati Ysidori episcopi Yspaniarum doctoris.
hispánico de latín medieval. León, rr-r4de Noviembre de r997,León, 1998,
Igitur ut egregius confessor Ysidorus... pp. 195-199;J.PÉREZLLAMA.ZARES, Catálogo de los códicesy docwnentos de
JsmoRvs, Epistulae la Real Colegiata de San L~idorode León, León, 1923,p. 51.
fol. 16v. Ad sanctum Masonam Emeritensem archiepiscopum.
V Vaticanus Vat. lat. 7004 s. xv
fol. 18r.Ad Braulium discipulum suwn.
fol. 19v. Ad sanctum Brau/ium. Manuscrito en papel que consta de 154folios escritos a dos co-
fol. 20v. Ad sanctum Eugenium Toletanum archiepiscopum. lumnas. Contiene, junto con el Chronicon mundi ele Lucas ele
fol. 20v. Ad Leqfi·edum Cordubensem antistitem. Tuy, dos obras relacionadas con el arzobispo Tmpín, Ia Crónica

INS1'1TUTO
DEFlLOLOGIA
C.5.l.C.
DUQUE V,~ :,L~ü!'\ ,\:::EL!,G
2.80H J\,t'\D:d)
CXVIII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CXIX

que nos ha transmitido el Libro IV del Codex Calixtinus, y la Vita A Matritensis BN 1534(F. 130) s. xv
Tu,pini, además ele una Cronología papal. El contenido se repite Manuscrito en papel de 107 folios de 300 x 215mm .. escritos a
en un códice del s. XVIconservado en El Escorial (F: Escorialensis dos columnas. Encuadernación en cuero de la época. Signatura
b.I.9). Lleva el sello ele la Bihliotheca Apostolica Vaticana. antigua: F. 130.Los primeros folios están estropeados por la hu-
Este manuscrito del Chronícon mundi es 1 como ya he seña- medad. Tiene numerosas notas marginales, coetáneas y de letra
lado, uno de los pocos que se encuentran fuera de España. posterior, y muchos pasajes subrayados. En la primera hoja de
Chronicon mundi
LvCAsTvDENSIS, guarda aparece: ''.Juan Alvarez", quizás el poseedor; en la se-
fol. u. PROLOGVS: Beatitudo potentiae temporctlis tune in vero... gunda, con letra posterior: Lucas Tudensis post libros Cronicon,m
fol. rv. Bon is ctjjluenspropriis .. beati Ysidori et beati lllefonsi archiepiscopi Toletani. La foliación
fol. 3v. CHRONICA BEATI ISIDORI. Prologus: Brevem temporum an- es moderna.
notationem per genera/iones ... Chronicon mundi
LvcAsTVDENSIS,
fol. 3v. LIBER PRIMVS: Sex diebus rerum ...
fol. u. PROLOGVS: [Beatitudo potentiae temporal is] tune in vero
fol. 39v. LlllERSECVNDVS. Prologus: Licet viras virtutis
esse disponitur ...
fol. 4or. Beati lsidori prologus: Antonino filio boni onsis-
fol. rv. Bon is afluens propriis ..
nando ...
fol. 4r. CHRONICA BEATI ISIDORI.Prologus: [Brevem temporum an-
fol. 40v. Era 447 Alani, Suevi et Euandali Hispanias ocupan-
notationem] per generationes et regna ..
tes...
fol. 4r. LIBER PRJMVS: Sex diebtts ren,m ..
fol. 53r.LIBER TERTIVS: Quoniam preclants doctor Jsidonts ...
fol. 37V.LIBER SECVNDVS. Prologus: Decet viras virtutis ...
fol. 76v. LIBER QVARTVS: Post tantctm Hispaniarum ruinam ..
fol. 38r. Beati Isidori prologus: Domino et filio karissimo Sis-
fol. 13or. Final del Chronicon mundi: ...Alhange, Montar et
quaedam alia castra. nando ...
fol. 38v. Era CCCCXLVIIAlani, Suevi et Euandali Yspanias oc-
CHRONOLOGLA SVM.PON'l1FICVM A S. PETROVSQVE ADCAROLVM cupantes ...
fol. 13or.Dei filius Jesus Christus sub Augusto Octauiano .. fol. 51r.1mERTERTIVS: Quoniam preclanis doctor Ysidonts ...
CHRONICA
TvRPINIARCHIEPISCOPI fol. 74'· LIBERQVARTVS: Post tantam igitur Yspaniarum rui-
nam ...
fol. 13rr.Quam nuper mctndastis mihi apud Vienam ...
fol. 107v. Final del Chronicon mundi: ...Alhange et quaedctm
VITATvRPINI ctlia castra. Como colofón: Laus Deo.
fol. 154v.Beatus autem Tu,pinus Remensis archiepiscopus ... Según el Inventario ... ele la Biblioteca Nacional el texto que nos
Lleva como colofón: Deo gratias, y luego: Explicit Coronica ha transmitido este códice, no coincide exactamente con la edi-
Beati Tu,pini archiepiscopi (fol. 155v.). ción publicada en la Hispania 11/ustrata. Este comentario puede
No hay nada publicado sobre esta copia, sólo aparece en la refelirse a la inmensa laguna que hay en el fol. 86ra, en donde de
relación de manuscritos del Tudense ofrecida por el Prof. Díaz y CM IV, 23, 24 (. ..Regnauit annis XLVII) pasa a CM IV, 61, 1 (Post-
Díaz. Tampoco hay ninguna referencia ele este códice en los dos quam igitur bone memorie ...), salto que una mano posterior ad-
repe1torios publicados ele los manusc1itos de la Biblioteca Vati- vierte en el margen izquierdo. Hay que señalar que esta amplí-
cana (M. BUONECUORE, Bibliografia deifondi manoscritti della Bi- sima omisión de A no aparece en ningún otro de los manuscritos
blioteca Vaticana. I968-I980, Citta del Vaticano, 1986;Bibliografia conservados del Chronicon mundi.
dei manuscritti della Biblioteca Vaticana. I98I-r985, Roma, 1991). BIBLIOGRAFÍA: M. C. DÍAZ y DíAZ, Jndex Scriptoruni LatinorumMedü Aevíi
C. DíAZ Y ÜÍAZ, Jndex Scriptorum Latinorum Medii Aevíi
BIBLIOGRAFÍA: M. Hispanorum, Salamanca, 1958, núm. 1226, p. 263; Inventario' General de
Hispanorum, Salamanca, 1958, núm. 1226, p. 263. Manuscritos de la Biblioteca Nacional, IV, Madrid, 1958, pp. 420-421;
CXX INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CXXI
J, P1JY01,"Antecedentes para una nueva edición de la crónica de Don Como colofón en el fol.i27r.: Gratias Deo eiusque sanctissime
Lucas de Tuy", BRAH, 69 (1916),pp. 21-32;p. 23. genítrici.

C Matritensis BRAH G-2 s. xv RooErucvs SANcnDEAREvALo,[Compendiosa historia hispanica ...)

Manuscrito en papel que consta de 303folios. Contiene el Chro- fol. 125r. PROLOGVS; Sereníssimo ac inuictissimí principi doniino
nicon mundi de Lucas de Tuy y la Historia de Rodrigo Sánchez D. Henrico IIII Castel/e et Legionis regi..
de Arévalo. Forma parte de la Colección Salazar. No hay ninguna fol. 13or.Incipiunt capitula prime partis.
referencia en las hojas de guarda acerca ele su procedencia, sólo fol. 13u. PRIMA PARS.Capitulum primum de laudibus et preconiis
la siguiente anotación ele la signatura: "Salazar. Est. 3°, gr. 4º. G-2" provintíe et terre Híspanie ..
y luego: "12-3-4/ 9-3-5. G-2. 451". fol. 153v.SECVNDA PARS.[Gotorum reges...).
Entre los códices descritos por Puyo! hay uno ele la Real Aca- fol. 17or. TERTIA PARS.[Regum Hispanie genealogie, successiones
demia ele la Historia que podría ser éste, aunque hay que señalar et successus ... a Pe/agio qui primus in Hispania regnauit ..
que según Puyo! el de la Academia está escrito a dos columnas y usque ad Fernandum tertium ...).
éste es una copia a línea tirada. Puede tratarse simplemente ele fol. 17ir. Capitula tercie partis.
una confusión con otro códice del Tudense. En cuanto a la data- fol. 173r. Capitula pritnum de Pe/agio primo rege in Hispa-
ción Puyo! lo considera "ele fines del s. XV o ele principios del XVI". nia ...
fol. 218r. QVARTA PARS [Genealogíe 1 successiones et successus re-
Si tenen10s en cuenta, además de otras consideraciones paleográ-
ficas, el título que aparece en la Quarta pars de la Historia de gum Hispanie post Fernandum III usque ad Henrricum IIII
Sánchez ele Arévalo (fol. 218r.) en el que se alude a Enrique IV nunc feliciter regnantem.)
(. ..usque ad Henrricum IIII nuncfeliciter regnantem), habría que fol. 218r. Capitula quarte partís.
situarlo a fines del XV, en tiempos ele este rey ele Castilla (1454- fol. 213r.Capitulum I de Alfonso X filio Fernandi III...
1474). fol. 29Ir. Finis: ... Qui est benedictus in secula. Amen.
fol. 291v. Incipit tabula materiarum et rerum contentarum in
LvcAs TvDENSIS,Chronicon mundi hac Historia Hispanie ...
fol. Ir. PROLOGVS: Beatitudo potentiae temporalis tune in vero fol. 303v. Explicit tabula materiarum et rerum in hoc libro con-
De mano más reciente en el margen superior: "Es de D. Lu- tentarum.
cas Obispo de Tui". nmLIOGRAFÍA: O. El Humanismo castellano del s. xv, Valencia,
DI CAMILLO,
fol. 1v. Bon is afluens propriis ... 1976; M. C. DíAz Y DíAz, Index ScriptornmLatinorum Medii Aevii Hi<.pa-
fol. 4r. CHRONICA BEATIISIDORI. Prologus: Brevem temporum an- norum, Salamanca, 1958,núm. 1226,p. 263;J.PllYOL,"Antecedentespara
notationem per generationes ... una nueva edición de la crónica de Don Lucas de Tuy",BRAH, 69 (1916),
fol. 4f. LIBERPRIMVS: Sex diebus rerum ... pp. 21-32; p. 23; R. B. TATE,En..'>ayos
sobre la historíograftapeninsular del
fol. 42r. LIBERSECVNDVS. Prologus: Decet viras virtutis ... sigloXV, Madrid, r970, pp. 74-104.
fol. 42v. Beati Isidori prologus: Domino et filio charissimo Sis-
nando ... E Escorialensis f.I.18 s. XVI
fol. 43r. Era CCCCXLVIIAlani, Suevi et Vandali Hispanias occu- Manuscrito en papel de 295 folios ele 325 x 225 mm, escritos a
pantes ... línea tirada. Encuadernación de la Biblioteca del Escolia!. Faltan
fol. 55v. LIBERTERTIVS:Quoniam preclarus doctor Isidorus ... las iniciales y capitales; epígrafes en rojo. Contiene el Chronicon
fol. 77v. LIBERQVARTVS: Post tantam igitur Hispaniarum rui- mundi de Lucas ele Tuy y la Historia ele Rodrigo Sánchez de
nam ... Arévalo. En la hoja de guarda ele mano, en opinión ele G. Antolín.
fol. 127r.Final del Chronicon mundi: ...Alhange et quedam alia ele Ambrosio ele Morales: Lucae diaconi, pastea Tudensis episcopi,
castra. historia de regibus Hispaniae ..
CXXII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CXXIII

LVCAS TvDENSIS, Chronicon niundi fol. 295v.Explicit tabula materiarum et rerum in hoc libro con-
fol. rr. PROLOGVS: [B]eatitudopotentlae temporalis tune in vero
tentaruni.
fol. 1v. [BJonisafluens propriis .. El contenido es exactamente el mismo que el de C (Biblioteca
fol. 4r. CHRONICA BEATI ISIDORI.Prologus: [Brevem temporum cm- ele la Real Academia ele la Historia: G-2, s. xv), las obras ele Lucas
notationem] per generationes et regna ... de Tuy y ele Rodrigo Sánchez de Arévalo anteriormente citadas,
fol. 41. IJBERPRIMVS: Sex diebus rerum ... lo que parece indicar una relación de dependencia respecto a
fol. 38v. LIBER SECVNDVS. Prologus: Decet viras virtutis .. aquel códice, como apunta M.C. Díaz y Díaz.
fol. 39r. Beati Jsidori prologus: Domino et filio charissimo Sis-
BIBLIOGRAFÍA: G. ANToLíN, Catálogo de los códices latinos de la Real Biblio-
nando ...
teca del J,',scorial,II, Madrid, 1911, pp. 144-146; O. DI CAMILLO, El Huma-
fol. 39v. Era CCCCXLVJJAlani, Suevi et Vandali Hispanias oc- nismo castellano del s. XV, Valencia, 1976; M. C. DíAZY DíAz, Index Scrip-
cupantes ... torum Latínorwn Medii Aevii Hispanorum, Salamanca, 1958, núm. 1226,
fol. 52r. LIBERTERTIVS: Quoniam preciarus doctor Jsidorus ... p. 263; J. PUYOL, "Antecedentes para una nueva edición de la crónica de
fol. 73v. LIBERQVARTVS: Post tantam igitur Hispaniarum rui- Don Lucas de Tuy", BRAH, 69 (1916),pp. 21-32;p. 24; R. B. TATE,Ensayos
nam ... sobre la historiografía peninsular del siglo xv, Madrid, 1970, pp. 74-104.
fol. 122v.Final del Chronicon mundi: ...Alhange et quedam alia
castra. F Escorialensis b.J.9 s. XVI
Como colofón en el fol.I22v.: Laus Deo eiusque sanctissime ge- Manuscrito en papel ele 149 folios de 330 x 225 mm., escritos a
nitríci. dos columnas. Encuadernación del s. XVI. Contiene, entre otras
RooEmcvs SANCIIDEAREvALo,[Compendiosa historia hispanica ...J obras, el Chronicon mundi de Lucas ele Tuy.
Este ejemplar, como ya señaló G. Antolín, tiene al margen
fol.124r. PROLOGVS: Serenissimo ac inuictissimi principí domino
numerosas variantes y adiciones. Con relación al resto de la trans-
D. Henrico 1111Castel/e et Legionis regi ...
misión manuscrita este códice es un ejemplo claro de contanii-
fol. 125v.Jncipiunt capitula prime partis.
natío: en los márgenes del Chronícon mundí encontramos con
fol. 126v. PRlMA PARS.Dicturus de regione Hispanie eiusque situs
descriptione ... frecuencia alusiones a un recentíor codex.
fol. 147v. SECVNDA PARS.[Gotorum reges...]. Quoniam in superio- GENEALOGIAE
Nov. ET\/ET. TESTAMENTI
ribus antiquum Hispanie principatum ... fol. rr. Jncipiunt genealogiae totius Bib/iohecae ex omnibus li-
fol. 163r.TERTIA PARS.[Regum Hispanie genealogie, successiones bris veteris nouique Testamenti col/ectae. Al principio apar-
et successus ... a Pe/agio qui primus in Hispania regnauit .. ere la siguiente nota: Hic liber genealogiae fuit desumptus
usque ad Fernandum tertium .. .J.In superioribus huius his- ex libro vetustíssímo ecclesiae Ouetensís in menibranís lite-
torie partibus ... rís Gotícís scripto.
fol. 163v. Capitula tercie partis.
fol. 168v. Pelagius primus rei Hispanie ... TvoENSIS,Chronicon mundi
LVCAS
fol. 215r. QVARTA PARS. [Genealogieisuccessiones et successus re- fol. 13r.PROLOGVS: Beatitudo potenciae temporalis tune mundo ...
gum Hispanie post Fernandum 111usque ad Henrricum /111 fol. 13v.Eiusdem Lucae de excel/entia Hispaniae.
nunc feliciter regnantem.J Superes/ iuxta pollicitum ordi- fol. 15r.CHRONICA BEATI ISIDORI. Prologus: Breve,n temporum an-
nem ... notatíone,n per generatíones ..
fol. 215r.Capitula quarte partís. fol. 15v.LIBER PRlMVS: Sex diebus rerum ..
fol. 29rr. Finis: ...Qui est benedictus in secitla. Amen. fol. 45r. LIBERSECVNDVS. Prologus: Decet viras virtutis ..
fol. 291v. Incipit tabula materiarum et rerum contentarum in fol. 45r. Beati Jsi<lori prologus: Domino et.filio charissimo Sis-
hac Historia Hispanica ... nando ..
CXXIV INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CXXV

fol. 45v. Era 447 Alani, Suevi et Evandali Hispania.s occupan- Catálogode los códices latinos de la Real Biblio-
BIBLIOGRAFÍA: G. ANTOLÍN,

tes.. teca del Fscorial,!, Madrid, 1910,pp. 132-135;


M. C. DiAzY DíAz,Index
fol. 56v. LIBERTERTIVS:Quoniam preclants doctor Isidorus ... Scríptorum Latínorum A1edii Aevii Hispanorum, Salamanca, 1958,núm.
fol. 75V. L!BERQVARTVS: Post tantam igitur Hispaniarum nti- 1226, p. 263; J. PUYOL, "Antecedentes para una nueva edición de la cró-
nica de Don Lucas de Tuy", BRAH, 69 (1916), pp. 21-32;p. 24.
nam ..
fol. u9v. Final del Chronicon mundi: .. .Alhange, Montar et
G Salmanticensis BU 1791(olim Matritensis B Pal. 2C3) s. XVI
quaedam afia castra. Al margen: Hic finit historia diaconi
Lucae Tudeusis. Manuscrito en papel de 188folios de 291 x 209 mm. Fue escrito
en 1574como se lee en una nota al final (fol. 188r.).Foliación de
CHRONOLOGIA
SVM.PONTIFICVM
A S. PETROVSQVEAD CAROLVM época. Encuadernado en pasta española. Procede de la Biblioteca
fol. n9v. Dei filius Iesus Christtts sub Augttsto Octauiano .. del Colegio Mayor de Cuenca, según consta en el fol. rr., y estuvo
en Madrid en la Biblioteca de Palacio (2-C-3), de donde regresó a
CHRONICA
T'vRPINI
J\RCHIEPISCOPI
Salamanca.
fol. 120v. Quoniam nuper mandas/is mihi apud Vienam ...
LvcASTVDENSIS, Chronicon mundi
VITA TVRPINI fol. rr. PROLOGVS: [Beatitudo potentiae temporalis] tune in vero
fol. 141v.Beatus autem Tuipinus Remensis archiepiscopus ... esse disponitur ... (De mano más reciente añadido: Beati-
tudo potentiae temporalis tune mundo disponitur).
ISIDORVS,Historíae fol. 2r. Bon is aj]luens propriis ...
fol. 144r.Incipit ardo tempontm quibus ingressi sunt in Hispa- fol. 7r. CHRONICA BEATI ISIDORI.Prologus: [Brevem tempontm an-
nias Sueui, Vuandali, A!ani et Gotti, aeditus a Domino Isi- notationem] per generationes et regna ... (De otra mano al
doro archiepiscopo breuiterque co/ectus. margen: Brevem tempontm annotationem).
fol. 144r. [Wandalontm historia] Aera 444 gentes A!anontm, fol. ?V· UBERPRIMVS: Sex diebus rentm ..
Sueuontm et Vuanda!ontm Gallias irntunt ... fol. 69v. LIBER SECVNDVS. Prologus: Decet viras virtutis ...
fol. 144r.Item historia Sueuontm. Sueui príncipe Ermerico ... fol. 7or. Beati lsidori prologus: Domino et filio charissimo Sis-
fol. 144v. In nomine Domini incipit chronica Vuisigothontm a nando ...
tempore Bambae regis usque ad tempus Garsiae regis filii fol. 7rr. Era CCCCXLVIIAlani, Suevi et Vandali Hispanias occu-
Ad~fousi ... pantes ...
fol. 149r. Se incluye la siguiente nota: Haec transcripta sunt ex fol. 87v. LinERTERTIVS: Quoniam preclants doctor Isidonts ..
antiquo codice manu scripto: qui extat apud Micbaelem a fol. n7r. LIBERQVARTVS: Post tantam igitur Hispaniantm nti-
Medina, ordine Franciscont1n. Reliqua usque ad Garsiam nam ..
regem filium Adefonsi desiderantur. fol. 188r.Final del Chronicon mundi: .. .Alhange, et quaedam
afia castra.
El contenido de este códice es básicamente el mismo que el
del manuscrito conservado en la Biblioteca Vaticana ( V: Vatica- Como colofón aparece: Fin is totius choronicae. Laus Deo eius-
nus Vat. lat. 7004). Además del Chronicon mundi de Lucas de Tuy que sanctissimae genitrici Mariae (fol. 188r.).También en el fol.
aparecen en ambos manuscritos y en el mismo orden las obras 188r.hay una nota que fecha esta copia con precisión: ~e terminó
siguientes: la Chronologia Sum. Pont(ficum, la Chronica Turpini, el 14 de enero del año 1574.La misma nota nos da el nombre del
que nos ha transmitido el Libro N del Codex Calixtinus y la Vita copista: Pedro (. . .Petnts ego transcripsi man u propria Deo fa-
Turpini. Todo ello parece indicar una relación de dependencia uentei cui soli honor et gloria).
de F respecto a V, relación que confirma el estudio de otros ele- M.C. DíAz Y DíAz, lndex ScriptorumLatínorún(Med# Aevií
mm.10GRAFÍA:
mentos de F: variantes, omisiones, transposiciones etc. Hispanorum, Salamanca, 1958, núm. 1226, p. 263; R. MENÉNDEZ PIDAL,
CXXVI INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CXXVII
Catálogo de la Real Biblioteca, Madrid,1908,p. 2; O. LILAO
FRANCA
- C. BiílL!OGRAFÍA: M. C. DíAZ Y DíAZ, lndex Scriptorwn Latinorum 1l1ediiAevii
CASTRILLO GONZÁLEZ (ccls.), Catálogo de JVIanuscritosde la Biblioteca Uni- Hispanorum, Salamanca, 1958, núm. 1226, p. 263; J. PUYOL,"Antecedentes
versitaria de Salamanca, II, Salamanca, 2002, pp. 598-599;J. PlJYOL, "An- para una nueva edición de la crónica de Don Lucas de Tuy", BRAH, 69
tecedentes para una nueva edición de la crónica de Don Lucas de Tuy", (1916), pp. 21-32; p. 24; E. PAi.QUE, "Lucas de Tuy en Sevilla", Arqueólogos,
BRAH, 69 (1916),pp. 21-32;p. 24- historiadores y .filólogos. Homenaje a Fernando Ga...,có,(I(olaios 4), Se-
villa, 1995, pp. 765-771.
H Hispalensis B Colombina 58-1-2(olim 83-6-AA)s. XVI
J Matritensis BN 898 s. XVI
Manuscrito en papel de 163folios, con encuadernación poste-
rior, posiblemente del s. xvm, en pergamino. Lo incluye J. Puyo! Manuscrito en papel que consta de 251folios de 320 x 210mm.
en su artículo sobre los códices de Lucas ele Tuy entre los del XVI Procede de la primitiva Biblioteca de Felipe V (ohm F. 46). Con-
con el título: Cronicon Lucae Tttdensis de rebus Hispaniae, dando tiene fundamentalmente obras de Rodrigo Ximénez de Rada y el
el número de folios, tamaño y signatura antigua (!63 folios ele Chronicon mundi de Lucas de Tuy, como se señala en el tejuelo:
0'300 x 0'210. Sig. AA. Tab.140, núm. 18). "Copia del Arzobispo D. Rodrigo y D. Lucas de Tuy".
Procede de la Biblioteca Capitular, de la que no hay catálogo RODERICVS
X!MÉNEZ
DERADA
publicado, sólo existe un fichero antiguo que facilita algunas no- fol. 2r. [Variantes de un códice de sus Historias que pertenecía
ticias. Se encuentra en la que fue Biblioteca Capitular y Colom- a San Juan de los Reyes de Toledo, con la edición impresa,
bina en la actualidad Institución Colombina. Contiene exclusiva- según cotejo hecho en 1566].
men~e el Chronicon mundi de Lucas de Tuy, como consta en la
hoja de guarda en la que se advierte que la obra fue escrita para CRONICA
ÜMNIVM
PONTIFICVM
ETIMPERATORVM
ROMANOllVM
satisfacer los deseos de la reina Berenguela. fol. 24v. Dominus noster Ihesus Christus primus ..

LvcAsT'vDENSIS,
Chronicon mundi RODERICVS
XlMÉNEZ
DERADA,Historia Romanorum
fol. rr. PROLOGVS: Tune in vero esse disponitur fol. 54r.Prologus. Quia direptiones Henulis quas gens ...
fol. 2r. Bon is ajluens propriis ... RODERICVS
XlMÉNEZ
DERADA,Historia Arabum
fol. 5r. CHRONICA BEATI!SlllORI.Prologus: [Brevem temporum an- fol. 74v. Incipit prologus. Que calamitatum acerbus Hispanie
notationem] per generationes et regna ... dispendia ...
fol. 5v. UBERPIIIMVS: Sex diebus rerum ..
fol. 58r.UBERSECVNDVS. Prologus: Decet viras virtutis ... VITASANCTI
ISillORI
fol. 59r. Beati Isidori prologus: Domino et filio charissimo Sis- fol. 93r. Prohemium, Preclara beatissimi doctoris Yspaniarum
nando ... Christi confessoris Y,idori ...
fol. 59v. Era CCCCXLVIIAlani, Suevi et Vandali Hispanias oc- fol. 93v. lncipit uita beati Ysidori episcopi Hispaniantm docto-
cupantes ... ris. Igitur ut egregius corifessor Ysidonts ..
fol. 74v. J.IBERTERTIVS: Quoniam preclarus doctor Jsidonts .. BRA
VLIVS
CAESARA
VGVSTANvs,
Abreuiatio de vita sancti Isidori
fol. roov. LIBER QVARTVS: Post tantam igitur Hispaniarum rui-
nam .. fol. II4f. Ysidorus uir egregius, nacione Ca11baginensis
1

fol. 163r.Final del Chronicon mundi, ...Alhange et quedam afia HISTORIA


TRANSLATIONIS
SANCTI
!SIDORI
castra. fol. n5v. Prologus: Qtti digne non piures ua/ent inuestigare ...
El papel varía de calidad a lo largo del ejemplar y en ocasiones LvcAsTvDENs1s,Chronicon mundi
la tinta se transparenta dificultando la lectura. Lleva como co- fol. 125v. PROLOGVS: [Beatitudo potentiae tempora/isJ tune in
lofón: LAVS DEO:EIVSQVE SANCTISSIME GENI'ITUCI
(fol. 163r.). vero esse disponitur ...
CXXVIII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CXXIX

fol. 126r. Eiusdem Lucae de exce/lentia Hispaniae. Donis aj' Esta copia puede fecharse con bastante precisión en Sevilla ha-
.fluens propriis .. cia 1582,pues fue realizada por el licenciado D. Gonzalo María
fol. 127v. CHRONICA BEA'l'I ISIDORI. Prologus: [Brevem temporum (sic; es decir, Marín, según Nicolás Antonio, Bibliotheca Hispana
annotationem] per generationes et regna .. Nova, 1, p. 558)Ponce de León para el arzobispo de Sevilla D. Ro-
fol. 127V.LIBER PRIMVS: Sex diebus rerum .. drigo de Castro, elegido en 1582.Posteriormente Ponce de León
fol. 162v. LIBERSECVNDVS.Beati lsidori prologus: Domino et filio marchó a Roma en 1585de donde no parece que volviera a Se-
charissúno Sisnando .. villa, por lo que habría que fecharla un poco antes.
fol. 162v. [Era CCCCXLVIIAlani, Suevi et Vandali Hispanias oc- El códice había pasado desapercibido a los estudiosos de la
cupantes ...] ...Ala ni, Lusitaniam et Carthaginense ... transmisión manuscrita del Chronicon mundi del Tudense ya que
fol. 200v. [LIBERTERTIVS.Iulianus episcopus Toletanus]. So/et uú·- puede ser confundido con uno de San Isidoro, pues al dar noticia
tutis esse ... del contenido del mismo (Qui hoc in volumine continentui; lihri
fol. 256v. ...Rex autem Fernandus filius eius ... et cum audisset hic foliorum ordine designantur) en una de las hojas de guarda
quod decesserat pater eius. (Te1mina el Chronicon mundi se dice que incluye: Prima et secunda pars libri Chronicorum
en N, 99, 3). Beati Isidori Arcbiepiscopi Hispalensis, y va precedido ele una re-
lación de los libros de San Isidoro que había en Sevilla en aquel
Como colofón lleva en el fol. 256v.: Laus Deo y una nota en la
momento (Memoria de los libros de San Isidro que yo el Licen-
que se nos informa de cuándo se terminó la copia: "Acabase de
ciado Ponr;ebe buscado en todas las librerías desta ciudad de Se-
escribir a diez de octubre <leste año de 1566".Se añade también:
villa por mandado del Arr;obispo mi señor). A la amabilidad del
Soli Deo honor et gloria.
Dr. José Carlos Martín debo haber tenido conocimiento hace poco
Con relación al Chronicon mundi este códice presenta la pe-
de la existencia de esta copia de la Hispanic Society, que no apa-
culiaridad de resumir con frecuencia el texto que nos ha transmi-
recía en la relación ofrecida en el Index ... de M.C. Díaz y Díaz y
tido. Ofrezco un caso a modo de ejemplo: En el fol. 185r.salta
que había pasado <lesapercibido hasta entonces a pesar de estar
desde .. pastea genuerit., que corresponde a CM I, 101, 19, a Hero-
incluido en el catálogo de Ch. B. Faulhaber.
des se illusum ah eis... de CM 1, 101, 52 sin hacer ningún tipo de
aclaración. LVCASTvDENSIS, Chronícon mundi
nmuoGRAPfA:M. C. DÍAZ Y DíAZ, Index ScriptorumLatinorum Medíi Aevii fol. rr. PROLOGVS: Beatítudo potentiae temporalis tune in vero
Hispanorum, Salamanca, 1958,núm. I226, p. 263;J.GÓMEZPÉREZ,"Manus- esse disponitur ...
critos del Toledano", Revista de Archivos,Bibliotecasy Museos, 67 (1959), fol. 2r. Aliud proboemium eiusdem episcopi. Bonis alfluens
pp. r27-r64; pp. 142-146;Inventario General de Manuscritos de la Biblio-
propriis ..
teca Nacional, IV,Madrid,1958,pp. 420-421;J.PUYot,"Antecedentes para
fol. 5r. CHRONICABEA'l'I ISIDORI. Prologus: Breuem temporum an-
una nueva edición de la crónica de Don Lucas de Tuy",BRAH, 69 (1916),
pp. 21-32;p. 23. notationem per generationes et regna ...
fol. 5Y·LIBERPRIMVS: Sex diebus rerum ..
Y Nouoeboracensis Hispanic Sociely (HC 385/280) s. XVI fol. 6rr.URER SECVNDVS. Prologus: Decet viras vi11utis...
fol. 61v. Beati lsidori prologus: Domino et filio karissimo Sis-
Manuscrito en papel de 224 folios escrito a línea tirada (335 x nando ...
227 mm.). Contiene básicamente el Cbronicon mundi de Lucas de fol. 62!'.Era CCCCXLVIIAlani, Suevi et Euandali Hispanias oc-
Tuy (ff. 1-178r)y la Historia Arabum de Rodrigo Jiménez de Rada cupantes ...
(ff. 185r-223r),según consta en una de las hojas de guarda (I-Iisto- fol. 79v. LIBERTERTIVS: Quoniam praeclarus doctor Isidorus ...
ria Lucae Tucensis (sic) y Líber etiam Hystoriae Arabum post prin- fol. 108r.LIBERQVARTVS:Post tanta in ergo Hispaniarum ruinam ..
cipium Machometi, con la aclaración al margen de otra mano: fol. 178r. Final del Chronicon mundi: ...Títrgellium, Sanctam
cuius author dicitur Rodericus). crucem, Alhange et quedam alia castra.
CXXX INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CXXXI

Hay que señalar que no hay distinción entre el libro III y el li- sección de códices de la Real Academia de la Historia, Madrid,
bro I\1 pues éste sigue la numeración en capítulos del libro ante-
1 1997).
rior; el principio del libro IV es el capítulo XCVII. mm.IOGRAFÍA: M. C. DíAZ Y DÍAZ, Index Scriptorum Latinorum Medii Aevii
Este códice del s. XVIy el de la Biblioteca de Catalunya de Bar- Hispanorum, Salamanca, 1958, núm. 1226, p. 263.
celona (s. XIII/XIV)son los únicos que, como ya he señalado, no
están incluidos en el lndex ... del Prof. Díaz y Díaz, ya que son h Hispalensis B Colombina 56-4-43(olim 82-3-47)(tantum libros
testimonios del Chronicon mundi que han salido a la luz recien- III-IV continens) s. XVII
temente.
Manuscrito que consta de 144 folios) escrito en papel, con
BIBLIOGRAFÍA: Ch. B. FAULHABER, Medievallvlanuscripts in the Library qf the encuadernación en pergamino. En el fol. u. hay una anotación en
Hispanic Society qf America. Religious,Legal, Scientffic, Historical and la que se lee: "es año de 1640".
Litermy Manuscripts, Nueva York, 1983, nº 467, pp. 459-461.
Procede, como el del s. XVI,de la Biblioteca Capitular. Se en-
cuentra en la que fue Biblioteca Capitular y Colombina, en la ac-
K Matritensis BRAH n-2-50 s. XVII
tualidad Institución Colombina. Contiene exclusivamente el Chro-
Manuscrito en papel que consta de 269 páginas (paginación por nicon de Lucas de Tuy, pero incompleto, según puede leerse ya
anverso y reverso de cada hoja). Contiene sólo el Chronicon en la hoja de guarda: Jste liber est Chronicon Lucae Tudensis de
mundi de Lucas de Tuy. Forma parte de la Colección de Cortés. rebus Hispaniae sed incompletum ... Incipit texti ms. a B. Ild~fonso
No hay ninguna referencia en las hojas de guarda acerca de su sicut in initio huius uidetur.
procedencia, sólo la siguiente anotación de la signatura: "Est. n, LVCAS Tv!)ENSIS, Chronicon mundi [tantum libros III-IV continens]
gr. 2", nº 50" y luego: "9-n-2. 2180".En la pág. 1 tiene el sello de la fol. rr. LIBER TERTIVS:Incipit terlius a beato Jldefonso To/etano
Biblioteca de la Real Academia de la Hist01ia. Archiepiscopo ..
LvcAsTVDENSIS, Chronicon mundi fol. Ir. Quoniam prec/arus doctor lsidorus ...
p. r. PROLOGVS: Beatitudo potentiae temporalis tune in vero ... fol. 54r. LIBERQVARTVS: Post tantam igitur Hispaniarum rui-
p. 3. Eiusdem Lucae de excellentia Hispaniae. nam ..
p. 8. CHRONICA BEATI ISIDORI. Prologus: Brevem temporum anno- fol. 144r. Final del Chronicon mundi: ...Alhange et quaedam
tationem per genera/iones ... alia castra.
p. 9. LIBER PRIMVS: Sex diebus rerum .. Este ejemplar de la Colombina y el ms. 203 de la Biblioteca ele
p. 91. LIBER SECVNDVS. Prologus: Decet viras virtutis ... la Universidad de Salamanca son las únicas copias incompletas
p. 92. Beati Isidori prologus: Domino et filio charissimo Sis- del Chronicon mundi. En este caso el manuscrito contiene sólo
nando .. la última parte de la obra del Tudense, los libros III y IV, quizás
p. 93. Era CCCCXLVIIAlani, Suevi et Vandali llispanias occu- los más interesantes desde un punto de vista histórico pues na-
pantes ... rran acontecimientos de su tiempo, llegando hasta 1236, fecha de
p. no. LIBER TERTIVS: Quoniam precia rus doctor Isidorus ... la conquista de Córdoba por Fernando III. La elección de estos
p. 165.LIBER QVARTVS: Post tantam igitur Hispaniarum ruinam .. libros para realizar una copia más en el XVII,que posiblemente
p. 269. Final del Chronicon mundi: ...Alhange, et quaedam alia deriva de la del XVIconse1vada también en la Colombina, es
castra. pmeba del interés que podían suscitar los dos últimos. libros del
No hay nada publicado sobre esta copia, tan sólo aparece en Chronicon mundi.
la relación de manuscritos del Tudense ofrecida por el Prof. BIBLIOGRAFÍA: E. FALQUE, "Lucas <le Tuy en Sevilla", Arqueólogos,historia-
Díaz y Díaz. Tampoco hay referencia alguna en el catálogo de la dores y filólogos. Homenaje a Fernando Gaseó, (J(olaios, 4), Sevilla, 1995,
BRAH publicado recientemente (E. Rmz GARciA, Catálogo de la pp. 765-771.
CXXXII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CXXXIII
2. La transmisión manuscrita Isidoro, en el prólogo, nos permiten establecer dos graneles gru-
pos en el conjunto de la transmisión manuscrita: los que nos han
En este momento contamos con diecinueve manuscritos que
transmitido completo el comienzo del prólogo (Breue,n tempo-
nos han transmitido el Chronicon mundi, de los que dos están
rum annotationem per generationes et regna ...) y los que omiten
incompletos: uno de los conservados en la Universidad de Sala-
Breueni temporum annotationem. Hay que señalar que en T, que
manca que contiene el libro I, y uno de los de la Biblioteca Co-
puede incluirse entre los que omiten estas palabras, una mano
lombina de Sevilla, que únicamente nos transmite los libros III y
posterior añade: Breuem temporum seriem. El comienzo aparece
IV. Se trata, pues, de una tradición manuscrita relativamente am-
en un grupo de manuscritos que presentan también otras carac-
plia e importante si la comparamos con la de otras obras medie-
terísticas comunes, como veremos más adelante, grupo al que
vales, y, desde luego, con la de otros trabajos de Lucas de Tuy.
denominaré x (SsVF}'.) y que están relacionados con el más anti-
Sin llegar al extremo del De altera uita, obra de la que se con-
guo de los conservados en Salamanca (S). Los otros códices del
serva un único manuscrito, que además es muy tardío (s. XVII)y
s. XIII, I y T, omiten estas palabras y comienzan este prólogo a la
que planteará a la hora de acometer la tarea de la edición crítica
crónica isidoriana en per generationes et regna ..., a los que hay
todos los problemas del codex unicus - que es una de las situa-
que añadir otros que omiten igualmente este comienzo: PLJMA-
ciones quizás más difíciles ante la que puede encontrarse un
CEGHh. En T, como yá he señalado, una mano posterior añade
filólogo - disponemos de un mayor número de copias del Chro-
Breuem temporum seriem, anotación recogida por K que ofrece
nicon mundí que de los Miracula, conservados sólo en cuatro
como comienzo de este prólogo: Breuem temporum seriem per
manuscritos, cuya menor difusión - me refiero tanto al pequeño
genera/iones ..., lo que parece demostrar la dependencia de K res-
número de códices como a que no haya sido editada nunca en su
pecto a T,ya que ofrece la misma variante (serie,n) frente al grupo
totalidad - quizás se deba, a pesar del indudable interés que
x (annotationem). Incluyo por todo ello Ty [( en este segundo
podía tener, a que pronto apareció una traducción castellana 1 •
grupo de manuscritos que denominaré y (fTPLJKMACEGHh).
Por otra parte, aunque recordemos el viejo principio enunciado
Esta división en dos grandes ramas aparece confirmada por el
por Lachmann de recentiores non deteriores, atendible siempre en
comienzo de otro prólogo, a saber, el que encabeza la obra, es-
filología, la transmisión manuscrita del Chronicon mundi es real-
crito por don Lucas (Beatitudo potencie temporalis tune in uero
mente importante y sorprendentemente se nos han conservado
esse disponitur ...). Se pueden establecer aquí en el conjunto de la
testimonios muy antiguos, cercanos al momento en que el autor
transmisión manuscrita dos grupos: los que omiten las primeras
redactó la obra, a diferencia de lo que suele ocurrir con las obras
palabras de este prólogo (Beatitudo potencie temporalis) y los que
medievales. No olvidemos que de un texto cuya redacción pode-
las han transmitido, aunque hay que hacer también alguna preci-
mos situar hacia 1240, conservamos tres códices del s. XIII (SIT),
sión. De los tres códices del s. XIII (S17), sólo S da este comienzo
uno que podríamos fechar a finales del XIII o principios del XIV
del prólogo, mientras que I y T lo omiten, aunque en I lo añade
(B), tres del XIV (MPs) y cuatro del XV (VCAL); quedan aún algu-
al margen una mano posterior. Los otros manuscritos del grupo
nos posteriores, de los s. XVI y XVII.
x, que están emparentados con S, también coinciden en este
punto con aquél y nos han transmitido íntegramente el principio
2 .r. Las dos grandes ramas en la transmisión manuscrita
de este prólogo. Tenemos, por tanto, lo siguiente:
Entre estos manuscritos que nos han transmitido el Chronicon
mundi podemos distinguir, en principio, dos ramas. Las diferen- Beatitudo potencie (-nUe sv; -ntiae y) temporalis tu,~c in uero ...]
SsVFY
cias que se dan entre éstos, ya en· el comienzo de la crónica de
En el grupo y la mayoría omite este comienzo. Así lo hacen
TPLJMA,a los que habría que añadir I, aunque está añadido al
' Libro de /os miraglos de Sant L~idro arzohispo de Sevilla, trad. J. DE Ro- margen de mano posterior, como ya he señalado. Dentro de este
BLES, Salamanca, I525. grupo hay que hacer la salvedad de que hay unos códices de los
CXXXIV INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CXXXV
s. xv y XVI (CEGH)' que han transmitido este comienzo, lo que Cuestión apa1te es si este fragmento está o no desplazado de
podría explicarse por contaminación con una copia del grupo x o lugar. pues si lo omitimos, como S, el texto sigue teniendo todo
por alguna relación con I, después que hubiera sido corregido al su sentido: nos narra la crucifixión del Señor 3 •
margen. Por otra parte, K es un manuscrito que parece derivar de En cuanto a Y; que he incluido en este grupo x, hay que seña-
T como hemos visto al referirnos al comienzo del prólogo de la lar que efectivamente omite todo este párrafo, que, no obstante,
c;ónica de Isidoro, pero que ocasionalmente da otras lecturas; en está añadido al margen, por lo que es evidente que Y conoce y
este caso transmite el comienzo del prólogo entero: Beatitudo coteja otra copia. Nos encontramos, pues, con un caso claro de
potentie temporalis tune in uero .. contaminatio, lo que explica el comportamiento irregular de este
Ambos grupos que de momento hemos establecido, x e y, manuscrito en las otras dos grandes omisiones que aparecen en
presentan además peculiaridades propias, como vamos a ver a este grupo: en un caso Y ofrece el texto íntegro y en el otro omite
continuación. de la misma forma que los otros manuscritos de este grupo x
(SsVF), En el segundo ejemplo todo lo omitido está añadido en Y
Grupox: SsVFY al margen de la misma mano, es decir, vuelve a ser evidente que
Este gn1po presenta además otras características comunes. Aña- este manuscrito es un caso claro de contaminación, pues aunque
den Montoro entre las conquistas de Fernando lil con las que to- pertenece a la familia de S, coteja y copia en ocasiones otro ejem-
dos los códices terminan el Cbronicon mundi, mientras que los plar del Chronicon mundi. No es, desde luego, el único caso de
del grupo y citan sólo Trujillo, Alhange y Santa Cruz, poblaciones contaminatío entre los de este grupo, porque F presenta una re-
extremeñas bastante cercanas: lación peculiar con el resto, pues además de derivar de uno co-
noce y coteja en ocasiones otro, ya que en los márgenes encon-
Acquisiuit etiam rex Fernandus Turgellum, Sanctam Crucem, Al-
tramos alusiones a un recentior codex. He aquí estos dos ejem-
hange, Montar et quedam alia castra]SVF
plos, que están curiosamente muy próximos:
Recordemos que s contiene sólo el libro I, por lo que no puede
transmitir Montar, como SVF. Por otra parte, el manuscrito Y es Fuit isdem temporibus.,. perscuerat et genus] Y, oni. SsVF (I, 104,
53-62).
una copia muy contaminada sobre la que volveremos más ade-
co quotl Tiberius... imperare uniuerso orbiJ om. SsVFY (ad marg.
lante y aquí no coincide con el resto del grupo, pues termina en eadem manu add. Y) (1, 105, 7-19) .
... Turgellium, Sanctam crucem, Alhange et quedam alía castra.
Los manuscritos de este grupo recogen las omisiones propias Como se puede ver con estos datos, tiene muy poca dificultad
de S, como por ejemplo: establecer que el manuscrito más antiguo de Salamanca (S) da
origen a una familia (SsVFY). Todo este conjunto de códices pre-
et dccem in latitudinelom. Ss VFY(I, 47). senta, además de variantes gráficas o de menor importancia, una
Sapientesenim dicebanturmagi quasi maioresuel magni]om. SsVF
Y (1,102),
característica importante entre los testimonios conservados: todos
nos han transmitido un párrafo de la Chronica de Isidoro, que
Entre éstas destacan algunas de mayor extensión que nos son omiten los otros códices. El texto aparece también en B, un có-
muy útiles para establecer la familia de S, como la anécdota del dice que como veremos más adelante, está emparentado de al-
vidrio irrompible, que el Tudense sitúa en época de Tiberio. guna manera con la familia de S, pero no está en la edición ele
Cuius tempore Lucillus quidam excogitauit . . aurt et argenti uiles- Mariana, lo cual es muy revelador con relación a las copias utili-
ceret preciuml om. SsVPY(I, 104, 36-44).
3
Cito la edición de Mariana omitiendo el párrafo referente al vidrio, que
.suprime S: Anno vero Tiberii octauo decimo dominus cruc(fixus est peractis
a principio mundi annis quin.que mi/le ducentis triginta duobus. In multis
autem Iudaeis accusantibus Pi!atum apud Tiberium, Pilatus in exilium mis-
2
En E falta la mayúscula: eatitudo E. sus est Lugdunum, unde erat oriundus ..

INSTITUTO
DEFILOLOGIA
C.S.l.C.
DUQUE Dé: t\lEDIYAC:ELr, 6
28014 MADJdD
CXXXVI INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CXXXVII

zadas por el editor. En esta crónica en la Te11iaetas seculi entre om.B


.. .Babiloniam ampliauit (CM I, 24, 9) y Iacob annorum nona- Per centum annos continuos l\Ioe construxit archam n, 14).
ginta ... (CMI, 26, I) los manuscritos de la familia de S(Ss\/FY) nos Hac de causa postca filii Israel adorauerunt uitulos aureos opinan-
transmiten el siguiente párrafo: tes quod per hunc ab Egipto fuerint liberati (I, 30).
percutientem qucndam de Ebrcis et secreto percussum Egiptium
§ 25. Ysaac annorum LX. genuit geminas, quorum primus Hsau a CI,30).
qua Ydumei, secundus Iacob, qui cognominatus est Israel, a quo et et regnauit pro eo filius eius, qui sicut pater Nabuchonosor (I, 68).
Jsraelite sunt nuncupatí, regnante apud Assirios Xerse illo anti- soror et coniux effccta. Que dum Philopatorem (I, 93).
quiore, qui etiam Baleu5 uocabatur. Regnum tune Argiuorum or- dictus est, eo quod edificauit domum regiam in Acalone, uel die-
tum est, ubi primus regnauit Inachus. Sub quibus regibus Deus lo- tus est Ascalonita (I, 103).
cutu...'>
estad Ysaac dicens: 'In semine tuo benedicam omncs tribus ccssit. Constancius uero Augustus summc mansuetudinis et ciui (I,
terre'. Hoc tempore regnum Grecorum inchoat, ubi primus reg- 140).
nauit Argus. reuelatione corpus rcpcrtum Alexanclric perducitur (I, 157).
El texto del Tudense tiene como antecedente en la crónica de Entre estas omisiones destaca, por ejemplo, el extenso párrafo
Isidoro: que omite Ben el libro I, que corresponde al final de la narración
§ 35. Isaac ann. IX genuit geniinos, quorum primus Esau, a quo del diluvio que hace el Tudense inspirándose en Pedro Coméstor,
Jdumaei, secundus Iacob, qui cognominatus est lr;;rabel,a qua Is- Hist. Sebo!. 1083B-1085A:Prima que nunc ... reliquie demonslratur
rahelitae sunt nuncupati. (CM I, 12, 23-36).Hay otro tipo de omisiones, que son evidentes,
§ 36. Hoc tempore regnum Graecorum inchoat, ubi primus reg- porque son también extensas y el copista deja un hueco en el
nauit Inachus 4 • texto, como ocurre, por ejemplo, en los siguientes casos:
Con la familia de S coincide también en transmitirnos este Epiphanes .. Alexander annis X] om. B (spatiwn uacat) (I, 66, 31-
texto, omitido tanto por Mariana como por el gmpo y, el códice 35).
de la Biblioteca de Catalunya que he denominado B 5 , dato que finem septem ... gessit in terra] om. B (::ipatiumuacat) (I, 67, 17-23).
habrá de tenerse en cuenta cuando analicemos las relaciones en-
Por último, podríamos recordar los casos en que este manus-
tre las copias más antiguas del Chronicon mundi y propongamos
crito de Barcelona incluye lo que podrían interpretarse como
un stemma codicum. Es evidente que entre la familia de S (SsVFY)
glosas marginales del original del que copia, que demostrarían
y B existe alguna relación, pues transmiten de igual manera este
también que de esta copia no deriva ninguna de las conse1vadas
párrafo y se oponen en ello a todo el gmpo y que lo omite (IT-
en la actualidad. En la Chronica de Isidoro en I, 34, en que
PLJKMACEGHh ).
como en I, 33 se trata de Grecia y de mitología griega, el códice
Pero B, aun estando relacionado con la familia de S, mantiene
de la Biblioteca de Catalunya añade, de la misma mano, esta acla-
una cierta independencia, como demuestran las omisiones, trans-
ración, que da la impresión de ser una glosa al Argonautarum
posiciones, valiantes etc. que son exclusivas de este códice bar-
historia scribitur que transmiten simplemente los otros códices y
celonés y que parecen detnostrar que ningún otro manuscrito de-
que remonta al texto de Isidoro (Argonautarum nauigatio scri-
riva de él. Ofrezco una relación de omisiones, tomadas del libro
hitur)6:
I, que aparecen exclusivamente en esta copia:
Argonaute dicti sunt ílli qui profecti sunt cum Jasone, ad queren-
4 Cito la edición de la crónica de Isidoro de Mommsen: Chronica minora dum aurewn uellus (sic) et dicuntu.r argonaute eo quod nauiga-
saec. IV, V, VI, VII, ed. Th. MüMMSEN(MGH. AA., xr, vol. II), Berlín, 1894 uerunt in nau.i que appellabatur Argo.
[reimpr. 19611,p. 432.
> Todos ellos, tanto el grupo x (SsV.Fr'.)como B, nos transmiten el mismo
texlo con algunas variantes meramente gráficas. Ofrezco las referencias de
los folios en los distintos manuscritos: S, fol. 6v; V, fol. 7v; F, fol. 29r; Y, fol.
6
12.r; B, fol. nr. En la edición de Mommsen, c.f. op. cit., p. 437.
CXXXVIII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CXXXIX

Más aún, podríamos reforzar lo anteriormente dicho respecto a Breuem temporum generationem] SsvFY, om. !7PL]MACEGHh
la independencia de B recordando que éste, como ya he seña- (Breuem temporum scriem ad marg. man. recent. add. 1), Breuern
lado en el apartado anterior, es un códice ápodo y acéfalo. Esta tcmporum seriem K
peculiaridad demuestra que, desde un punto ele vista ele crítica
La mayoría de los códices ele este grupo omiten también, como
textual, no pueda derivar de B ningún otro de los manuscritos
hemos visto al señalar las características del grupo x, las primeras
conservados, o, para ser más exactos, ninguno fue copiado
palabras del principio de la obra: Beatitudo potentie temporalis 7 .
después ele que éste perdiera los últimos folios.
Y además, como ya se ha dicho, no añaden Montoro entre las
Es decir, podemos concluir que B es un códice independiente,
conquistas de Fernando III, por lo que en el grupo y el final del
en el sentido de que no ha dado lugar a ninguna familia, ni nin-
Chronicon mundi es el mismo: Acquisiuit etiam rex Fernandus
guna copia, al menos de las conservadas, deriva de él, pero está
Turgellum, Sanctam Crucem, Alhange et quedani alia castra'.
relacionado con la familia de S, como parece demostrar el pá-
De esta segunda rama podemos centrarnos en los más anti-
rrafo que transmiten ambos de la crónica de Isidoro, al que he
guos, ITM, que he colacionado y cuyas variantes están incluidas
aludido anteriormente. Por otra parte, la no dependencia de B
todas en el aparato crítico. ITM presentan rasgos comunes) entre
con respecto a S queda demostrada porque este último presenta
los cuales podemos citar a modo de ejemplo las omisiones que
omisiones que son exclusivas de él y que ha transmitido a los
comparten en ocasiones con la edición de Mariana, lo cual indica
manuscritos de su familia (s VFY) y no a B, por lo que esta rela-
claramente que éste utilizó en estos pasajes alguna de estas co-
ción entre ambos sólo podría justificarse si dependieran de un
pias:
mismo modelo. Precisamente esto es lo que propongo en el
stemma: que tanto B como S tienen una procedencia común de om.I™
una copia perdida, que he llamado subarquetipo a, que explicaría altera latericia O, 14).
las similitudes en variantes, omisiones etc. entre ambos testimo- Ethiopcs (!, 30).
nios frente al grupo y (ITPIJKMACEGI-lh). et sculpebantur Cii 47).
Sirie et Babilonie et superioribus locisi que sunt ad Orientem (I,
Sr).
Grupo y: 11PLJKMACEGI-Jh
hospitale pauperum in Iherusalem et muros fortes in eo instituit Oi
Este grupo está formado por la mayoría de las copias del Chro- 96).
nicon mundí, en oposición a la familia de S y el manuscrito B. Quibus dictis apostolus c\isparuit (IV) 51),
Por tanto, las características de este grupo y son fundamental- ad defensioncm fidei conuenirent data illis (IVi 88).
mente, como si se tratara del positivo y negativo de una fotografía, He aquí algunas de estas 01nisiones recogidas también por Ma-
las contrarias a las del grupo x que ya he señalado. riana) muy interesantes para demostrar cuáles fueron los testimo-
Todos (11PLJKMACEGI-lh),de la misma manera que la edición nios utilizados por el editor:
de Mariana, omiten el pá1Tafode la crónica de Isidoro al que he
aludido más arriba, que se refiere a Isaac y sus hijos (1, 35-36):
7 Coinciden en esta omisión los siguientes códices de este grupo y: TPL-

§ 35. Isaac ann. IX genuit geminas.. nuncupati. § 36. Hoc tem- JMA, a los que habría que añadir /, aunque está añadido al margen de mano
pore ... primus regnauit Inachus] SsVFY, om. ITP[JKMACEGHh posterior. Dentro de este grupo, como ya vimos, hay que hacer la salvedad
de que hay unos códices (CEGH) que han transmitido este comienzo, lo que
De igual manera, los códices del grupo y omiten el comienzo podría explicarse por contaminación con una copia del grupo x o por alguna
del prólogo a la crónica isidoriana (Breuem temporum annotatio- relación con/, después que hubiera sido corregido al margen. Por otra parte,
!( es un manuscrito que parece derivar de T, pero que ocasionalmente da
nem), que se inicia, pues, así: per generationes et regna ... Hay que otras lecturas; en este caso transmite el comienzo del prólogo entero: Bea-
señalar que T omite estas palabras, pero una mano posterior titudo potentie temporalis tune in uero ....
8
añade Breuem temporum seriem, anotación recogida por K, una Hay que exceptuar aj, pues este códice del s. xvr, que re'sume con fre-
cuencia el texto, termina antes en ... audisset quod decesserat pater eius (CM
de las copias derivadas de T IV, 99, 3).
IM61lT!íTO
DEFILO LOGIA
C. S. L C.
lltlQU!l PJ M1'Dli', ACE!.J,6
280!1 M!\Drd0
CXL INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CXLI

anni quos debehat pati Nabuchoclonosor] S (anni quos debabat en ocasiones, como veremos más adelante) por lo que a veces no
pati Nabucodonosorin VIIB), om. ITMMar. (1, 68). podemos constatar las omisiones ele T y, por otra, ele que K re-
strages Christianorum gcssit et de multisl SB, om. fTM Alfar. (III, 7). coge estas omisiones) pero la mayor parte de las veces otra mano
Veram, Flamosam] SE, om. ITMMar. (III, n). añade al margen lo que omite T.
Quo mortuo Maldra regnauit pro col SB, om. ITM Mar. (III, 12). Las encontramos ya en la primera parte, la versión ele la Chro-
Sed iam ad regum Legionensium] SB, om. ITM Mar. (IV, 29).
nica de Isidoro que incluye nuestro Chronicon:
corpora quorundam regum et ea dctulcrunt Ouetum. Similiterl SB,
om. lTM Mar. (N, 37). et extensi tlatu aure pcrcussi tcnuem sibilum reddebant] om. TPLJJ(
o,35).
Otros ejemplos prueban, de otra manera, un origen común Augustum et Antonium] om. 1PLI(Oi 93).
para nM. Este es el caso del extenso párrafo (CM I, rn4, 53-62),ya Regnumque est conccssum Yrcano] om. TPLK(I, 98).
atribuido a Josefa en algunos códices, que se incluye en el libro I post mortem Leouegildi] om. TPLJ[((1, 160).
del Chronicon mundi tras la referencia a Pondo Pilatos en época Las omisiones ele T, recogidas fielmente por PIJK, vuelven a
de Tiberio, que sólo transmiten, entre los manuscritos más anti- repetirse en la Historia Vandalorum y Gotorum. He aquí un ejem-
guos, ITM: plo:
Fuit isdem temporibus Jhesussapiens ui1; si tamen uirum eum regno Gallias irrumpunt, Francos prostemunti dircctoque] om.
nominare fas est. Erat enim mirabilium operum effectoret doctor 1PLJK(Hist. Vand., I).
eorum, qui libenter que uentura sunt, audiunt. Et niultos Iudeo-
rum et multas ex gentilibus sibi adiunxit. Christushic erat. Hunc Y así llegamos a las últimas páginas de esta obra, al libro IV del
accu.satione primorum nostre gentis, cwn Pilatus in crucem Chronicon mundi. Se repiten, de nuevo, las mismas omisiones en
agendum esse decreuisset,non deseruerunt eum hii, qui ah initio 7PLK:
eum dilexerant. Apparuit enim eis iterum uiuus, secundum quod
Sed cum rcucrsi a sancto Iacobo imperator et rex Lodoicous ueni-
propbete uel bec uel afia de eafutura predixerant. Sed et in bodier-
num diem Chrlstianorum,qui ah ipsodicti sunt, et nomen perseue- rentl om. 1PLK (IV, 77).
rat et genusJITM (Hec uerba Iosephi sunt dicta de Christo ad marg. Adefonsum. Sed iste rex Portugalie] om. TPLI((IV, 79).
man. recent. add. I et VerbaIosephi ad marg. add. M) cum innumerabili suorum exercitu] om. TPLK(IV, 80).

Ahora) una vez señaladas las características de este gn1po Yi de Ya he hecho referencia a la peculiaridad eleJ, que resume en
las que se puede deducir un origen común, podemos distinguir ocasiones el texto. Ofrezco un caso a modo de ejemplo: En el fol.
dos graneles familias: la derivada de T (subgmpo 7PLJI0 y la fa- 185rsalta desde ...pastea genuerit (!, rn1, 18) a Herodes se illusum
ah eis ... (!, rn1, 52) sin hacer ningún tipo ele aclaración. Quizás
milia de M (subgmpo MACEGHh). Ambas familias presentan ca-
racterísitcas comunes que son exclusivas ele cada una de ellas: estos saltos en la copia del manuscrito se puedan explicar por una
variantes, transposiciones, omisiones etc., de las que he entresa- nota que hay en el fol. 179r. que dice: "quando llegamos a escri-
bir esta plana fa/tonos el compaiiero que nos ayudaba". A partir
cado las omisiones más extensas que puedan demostrar bien la
relación existente entre los códices. de aquí al copista parecen fallarle las fuerzas, pues siempre es
más llevadero el trabajo en colaboración; de aquí que nuestro co-
Subgrupo 7PL]I(
pista, incapaz de acometer en solitario la tarea, pudiera darse a
resumir un texto que se le antojaría demasiado largo.
Podemos centrarnos en las omisiones de T, que son bastante
frecuentes, a pesar ele tratarse ele un códice copiado - al menos Subgrupo MACEGHh
aparentemente - con esmero. Todas estas omisiones están reco-
gidas por PL]K, de las que ofrezco algunos ejemplos, los necesa- En este gmpo y podemos aislar un subgrupo constituido por
rios para establecer la familia ele manuscritos de T. Hay que hacer una serie ele copias que tienen alguna relación enfre sí, pues
la salvedad por una parte de que J es un manuscrito que resume presentan rasgos comunes. Se trata de los manuscritos a los que
CXLII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CXLIIl

he denominado MACEGJ-Ih, que, por ejemplo, coinciden en el inundi de Lucas de Tuy y la Histoi•ia de Rodrigo Sánchez ele
título que hay delante del prólogo del Chronicon: Incipit prolo- Arévalo, lo que parece indicar una relación de dependencia res-
gus de primis libris cronicorum (chron- E) beati Ysidori (Isidor- pecto a aquel códice, como apunta M. C. Díaz y Díaz 9 . A éstos
EG) Yspaniarum (I-Jysp-A, Hisp- CG) doctoris archiepiscopi Yspa- habría que añadir el ele la Colombina de Sevilla del s. XVII, que
lensis (I-Jisp-ACG), MACEGJ-I,oponiéndose a unos que no tienen contiene sólo los libros III y N del Chronicon (h) y que posible-
título alguno como SsV y a otros que nos han transmitido otro mente derive del otro manuscrito conservado también en la Co-
título diferente como T, donde se añade de mano más reciente: lombina (H)'°.
Lucae diaconi praefatio in historian, seu chronicam beati Isidori
J-Iispalensis archiepiscopi. 2.2. La peculiaridad del códice I y su relación con los manuscri-
Es cierto que en este título coinciden MACEGJ-Icon uno de los tos Ty M
códices más antiguos 1 I, que ofrece el mismo con algunas varian-
Adentrándonos por este camino hacia el stemma codicum lo
tes gráficas (Incipit prologus de primis libris cronicorum beati Ysi-
más seguro es la existencia ele dos familias: la del manuscrito más
dori Yspaniaru,n doctoris archiepiscopi Yspalensis), lo cual plan-
antiguo de Salamanca (Ss VF) y la ele otro de los más antiguos, el
tea el problema de la dependencia o no de este grupo respecto a
que estuvo en Toledo (7PL]I0, a los que habría que añadir el
1, que trataremos más adelante.
grnpo MACEGHh dejando al margen el códice del s. XIII conser-
También junto con I transmiten un mismo título para el libro
vado en León (]).
III, que en otras copias, como la familia de S, se omite o es dife-
Este último, además de algunos errores y omisiones, transpo-
rente. En I el título es antiguo, está esctito de la misma mano:
siciones ele palabras, etc, presenta una peculiaridad por la que se
Incipit tercíus a beato YlldefonsoToletanoarchiepiscopousque ad opone de manera clara al resto de los manuscritos del Chroni-
Bambanum catholicwn Gothoritm et Sueuorum atque Buandalo- con: el relato que nos ha transmitido de la Ti·anslatio sancti L,i-
rum regem. Prephatio. dori, peculiaridad que he estudiado no hace mucho en un artí-
culo presentado para el Homenaje al Prof. García y García".
Este mismo título aparece en MACEGI-Jh con variantes de
Según la versión transmitida por I, los obispos ele León y Astorga
grafía: tertius EGJ-Ih/ Illefonso M, Illdefonso G, Illefonso I-1,llde-
habrían ido en realidad a buscar el cuerpo ele San Isidoro, que,
fonso h / Banbanum M / catholicam G / Prefatio E.
milagrosamente hallado, trasladarían a la capital leonesa para ser
Pero hay que recordar que I muestra una peculiaridad frente al
depositado solemnemente allí. El manuscrito da la impresión ele
conjunto de la tradición manuscrita: parece haber sido retocado,
haber siclo retocado o corregido. La corrección estaría hecha con
pues ofrece una narración distinta del traslado del cuerpo de San
sumo cuidado; de hecho, en las fotocopias ele I, esta corrección
Isidoro desde Sevilla a León. Si MACEGJ-Ih derivaran de él, ten-
casi no se percibe, aunque sí parece haber sido corregido, cuando
drían que haber sido copiados - o haber sido copiado al menos
se lee el códice in sítu.
uno de ellos del que pudieran derivar los otros - antes de que I
Desde un punto ele vista de crítica textual esta particularidad
hubiera sido corregido. La otra posibilidad, que en principio no
de I, frente a todo el conjunto ele la tradición manuscrita de la
podemos descartar y sobre la que volveremos más adelante, es
obra, permite afirmar que de este códice no deriva ningún otro
que tanto I como MACEGIIh deriven de un prototipo común per-
dido.
De este grupo de manuscritos el más antiguo es M, fechado por 9
M. C. DíAZ y DíAZ, bu/ex Scriptorum Latinorum lvledii Aevii Hispano-
unos en el XIV y por otros en el XV. Los demás, es decir, ACEGJ-I, rum, Salamanca, 1958, núm. 1226, p. 263.
son de los siglos xv y XVI y quizás dependan directa o indirecta- 'º E. FALQUE,"Lucas de Tuy en Sevilla", Arqueólogos, historiadores y filólo-
mente de aquél o todos ellos de alguna copia perdida. gos. Homenaje a Fernando Gaseó (Kolaios, 4), Sevilla, 1995, pp. 765-771.
" E. FALQUE, "La Translatio s. Isidori en el Chronicon mundi" de Luca.s de
Por otra parte, el contenido ele E, una ele las copias del s. XVI, Tuy", en P. LJNEHAN(cd.), Life, Law and Letters: historical s!udies in honour
es exactamente el mismo que el de C, del s. xv: el Chronicon of Antonio García y García, Roma, 1998 (Studia Gratiana, XXIX), pp. 213-219.
CXLIV INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CXLV

de los manuscritos conservados, o, al menos, que ninguno fue nos manuscritos omiten este mandato de que ningún arzobispo
copiado después de que éste fuera corregido para ofrecernos una hispano estuviera sometido a primado alguno excepto al de Roma
narración radicalmente distinta del traslado ele los restos ele San (Roinani Ponti:ficis.. nisi Romano tantuin). Lógicamente entre
12
Isidoro •
estos códices se encuentra el del s. XIII que estuvo en Toledo y se
Pero con respecto a este códice no sólo tenemos que plantear- conserva en la actualidad en la Biblioteca Nacional ele Madrid (7)
nos su posible relación con las copias más recientes y si pueden y esta misma omisión aparece recogida por el más antiguo de los
derivar o no de él, sino también qué relación existe, si es que la ele la Real Colegiata de San Isidoro de León (1) y por uno del s.
hay, con los otros testimonios más antiguos dentro de la transmi- XIV también ele la Biblioteca Nacional (M). Desde un punto de vis-
sión manuscrita del Chronicon inundi. Teniendo en cuenta lo di- ta de transmisión textual esto es perfectamente explicable, ya que
cho hasta ahora en los distintos puntos de este apartado, debe- se trata ele manuscritos que están relacionados entre sí. Considero
mos recordar que parece haber una cierta vinculación entre ITM. que sería posible suponer un subarquetipo del que derivarían 1, T
No podemos dejar de contar en el largo proceso ele transmi- y M; la otra posibilidad, que todos los códices dependieran direc-
sión de los textos clásicos y de los medievales, con la interven- tamente de 1;habría de excluirse, pues éste presenta errores pro-
ción decidida ele los copistas. Hay a este respecto un pasaje muy pios que, como también he expuesto, dan origen a una familia
interesante en el Chronicon mundi en el que los manuscritos más (TPIJIO pero que no aparecen ni en I ni en M. Podría ciertamente
antiguos que nos han transmitido la obra difieren, pero estos tres, este subarquetipo estar relacionado con Toledo y ello explicaría
ITM, coinciden en la omisión de un párrafo de la misma manera. el interés por omitir esta disposición. Este ejemplo demuestra, por
La omisión no carece de interés, ya que está relacionada ni más una parte, un origen común para ITM, pero, por otra, es una
ni menos con la primacía de Toledo. Se encuentra al final del li- prueba evidente ele que no podemos dejar de contar, en el largo
bro III, en la continuación ele la obra ele Julián ele Toledo y se proceso de transmisión de los textos clásicos y de los medievales,
refiere al rey godo Ervigio, de quien se cuenta que celebró nu- con la intervención clecicliclaele los copistas, que pueden alterar
merosos concilios en Toledo y entre otras disposiciones legales de manera consciente un texto.
estableció que ningún arzobispo en España estuviera sometido a
ningún primado, excepto el ele Roma. El pasaje es el siguiente (lll,
2. 3, La contaminación
59, 3-9):

Híc sinoda multa cum epíscopisapud Toletum egít; [...] Romaní Hay también un hecho que, sin ser exclusivo ele los textos li-
Pontificisassensustatuit, ut nullus archíepiscopusI'if}aniarumsub- terarios, tiene en ellos un lugar privilegiado: la actuación del co-
deretur alicitiprimati nísí Romano tantum. pista como filólogo, responsabilizándose de la elección o correc-
ción textual. Normalmente la filología toma como un mal menor
El texto fue editado así, con algunas variantes, por Mariana 1 3;
al que hay que resignarse, la contaminación textual. No hay que
frente a SB, que transmiten el texto completo, sin embargo, algu-
explicar que visto este hecho - la COf!,laminatio- como una en-
fermedad, con lo que el filólogo se topa es con sus secuelas; lo
,,. Para el texto de I y las razones que pudo haber para que este manus-
crito del xm, conservado en la Real Colegiata de San Isidoro de León, de que, dicho de otra forma, supone que podamos descolocarnos
donde parece no haber salido, cambiara por completo la narración del Chro- ante una lectura inexplicable dentro ele una rama porque no te-
nicon mundi dando otra versión del traslado del cuerpo de San Isidoro desde nemos modo de saber si tal lectura se debe a que un copista ha
Sevilla, véase el trabajo anteriormente citado.
'
3
Cito el texto de mi edición. Encontramos variantes en la de Mariana acudido a otro texto para resolver una duda. En nuestro caso es
algunas son meramente gráficas como sinoda (synoda) o Yspaniarum (1-Iis~ una apasionante aventura la que supone adentrarse pór este ám-
paniarum), pero de mayor interés es que frente al tantum de mi edición que bito ele la contaminación en ejemplos tan claros - me refiero al
recalca la disposición anterior ( ... alicui primati nisi Romano tantum) en la
edición de Mariana encontramos tamen, que además se incorpora a la frase
Chronicon mundi - como los siguientes:
siguiente: ... primati nisi Romano. Tamen pius et modestus ... (en mi edición: El primero es el caso de F, que presenta una relación con el
...primati nisi Romano tantum. Pius et modestus .. .). resto peculiar, pues además ele derivar de uno conoce y coteja en
CXLVI INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CXLVII
ocasiones otro. En los márgenes encontramos alusiones a un re- colaciones parciales de otro pe1teneciente a otra rama. Lo de-
centior codex, es decir hay una contaminatio. Si tenemos en muestran los casos en que Y recoge las omisiones de S, pero
cuenta algunos pasajes F parece derivar de V, de quien recoge en añade el texto omitido al margen, como en la ya citada anécdota
ocasiones variantes y alguna omisión, como estas del prólogo: del vidrio irrompible:
uerum Deum] Deum uerum VF Cuius tempore Lucillu.5quidam excogitauit .. auri et argenti uiles-
ncgotio sanguine] sanguine gottico VF (gotico F) ceret pretiumJ om. S,VFY(I, 104, 36-44).
sernaturl sumatur VF
rcbus] regibus l/F Efectivamente Y omite todo este párrafo que, no obstante 1 está
serico] seritur VF añadido al margen, por lo que es evidente que conoce y coteja
agilitate] agentilitateVF otra copia. Nos encontramos, pues, con un caso claro de conta-
carnis] carius V, charius F mínatio. Lo mismo ocurre en I1 106 con otra de las grandes omi-
quia sicut hec stella in occicluo climate fulget intcr sidera sic Yspa- siones de la familia ele S, pues el texto está añadido en Y al mar-
nia om. W7 (en F está añadido entre líneas).
gen de la misma mano 1 es decir, aunque pertenece a la familia de
Y, por otra parte, el recentior codex, al que se refiere F bien S, coteja y copia en ocasiones otro ejemplar del Chronicon
puede ser E, el otro manuscrito conservado en El Escorial. Por mundi:
ejemplo, en el prólogo alude F a otra lectura del recens codex, eo quod Tibcrius .. imperare uniuerso orbi] oni. SsVFY (ad marg.
que es una variante de E: eadem manu add. Y) (!, 105, 7-19).
peruolat] F (ad marg: recens codex euolat), cuolat R Estos ejemplos ele contaminación en la transmisión textual del
Chronicon mundí 1 que quizás no sean los únicos 1 nos recuerdan
Cuando V recoge las largas omisiones de S, del que deriva, F
que esta obra es, también, un texto literalio y que tenemos que
acucie a este códice del Escorial, al que he llamado E, para subsa- tener en cuenta siempre todos los factores que se suman - y no
narlas, incluyendo las variantes - alguna no meramente gráfica - es el menos importante la intervención de los copistas - para ofre-
ele E. Por ejemplo, así ocurre en la omisión ele ea quod Tiberius ...
cernos un texto.
uniuerso orbi (1, 105, 7-19):
importuni senis] om. sVF (importuni senis ad marg. add. F), in 2-4- El arquetipo: relación entre los códices más antiguos
portum sedis IT, importum sedis P, importuni senis E (SBJTM)

El otro ejemplo de contaminación es el ele G, perteneciente al La narración de las relaciones textuales entre los manuscritos
subgrupo MACEGH, que copia ele un códice, que podría ser el que se nos conservan del Chronicon mundi ele don Lucas, puede
más antiguo de este grupo, es decir M, pero una mano posterior ser tan simple como establecer la existencia ele dos ramas claras
al margen corrige en ocasiones teniendo a la vista otro de una fa- en las que pueden distinguirse varias familias. Como hemos visto,
milia diferente, que quizás fuera V Así lo clemostra1ia un par ele tiene muy poco misterio establecer que el manuscrito más anti-
ejemplos del prólogo: guo ele Salamanca (S) da origen a una familia (SsVFY) y que otro
ele los manuscritos más antiguos, el que estuvo en Toledo (T), es
carnis] carius V, camis in charius ad marg. man. recent. corr. G
el punto ele pa1ticla ele otra familia (TPL]IO,dejando al margen el
ubique Christi ccclcsia] usque quaquc in Christi ecclesia V, ubique
Christi ecclesia (ubique in usquequaque ad marg. man. recent.
códice del s. XIII conservado en León (1) y al resto que están rela-
corr.) G cionados entre sí (MACEGHh). Si esto parece bastante simple y
carece de misterio, las cosas cambian si intentamos establecer las
A estos casos habría que añadir el de Y, un manuscrito que he relaciones ele los códices ele una misma familia y las de todos
incluido en la familia ele S, porque compatte con ellos, como he-
mos visto, algunas características, pero que tiene delante o hace
1
1
ellos entre sí. La niebla se hace más densa a medicla que nos
acercamos al arquetipo.

1
1
CXLVIII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CXLIX
Esta organización es la normal en cualquier trabajo filológico los copistas - o mejor, el copista de ese manuscrito perdido, que
neolachmanniano, es decir, en cualquier trabajo que confíe en he supuesto como arquetipo del que derivarían ITM - hayan omi-
que, con todos sus problemas, los sucesivos errores, omisiones, tido precisamente este párrafo que choca frontalmente contra los
transposiciones etc., permiten establecer una relación fiable entre intereses de la iglesia toledana y la primacía que correspondía al
los testimonios que se nos conservan de una determinada obra, arzobispado de Toledo. Hay aquí una decidida intervención de
con matizaciones que no es necesario hacer ahora aquí. Como los copistas - al modificar de manera sustancial el texto que trans-
hemos visto, el códice de Barcelona no puede ser encuadrado en miten - que no puede ser tomada como una simple omisión, del
ninguna de las familias que había establecido: la de S (SsVP) y la tipo de otras muchas que podrían aducirse, basada en hechos
de T(TPLJK), a las que habría que añadir, por una pa1te, un grupo mecánicos, como por ejemplo las causadas por haplografía o por
de manuscritos que tienen algunas características comunes (..MA- saltos entre palabras iguales, tan numerosas siempre en todos los
CEGHh) y, por otra, el más antiguo de León (1), que constituye códices. En este caso se esconde una fuerte razón ideológica de-
un caso especial y aislado. Pero este códice de la Biblioteca de trás de una omisión, que no es nada inocente, pues el texto com-
Catalunya está más relacionado con S que con ITM. Así parece pleto suponía un auténtico grito de rebeldía contra la primacía
demostrarlo el que ambos (SE) se opongan en varias ocasiones a toledana.
estos últimos (JTM) ofreciendo pasajes que omiten éstos y omi- Ya ha llamado la atención sobre este pasaje, que está en la Di-
tiendo otros transmitidos por los demás. He aquí algunos ejem- visión de Wamba que nos ha transmitido el Tudense (III, 13, 1-4)
plos: el Prof. Linehan' 4 . El texto que presento en mi edición'' es el
anni quos debebat pati Nabuchodonosor in septem] SB, om. ITM siguiente:
Mar. CI,67, 13). Rex Bamba, ut supra scriptum es!, dhtisionibus episcopatuum
Hic fecit uineam auream in qua crant diuersi gcneris gemmc pro
confinnatis ceteras imperíi sui sedes diuisit, sic dicens:
racemis pendentes]ITM Mar., om. SE. CI,75,2-3).
Toletum metropolis, regia sede:-.~inter ceteros Yspanie, quandiu
Sirie et Babilonie et supcrioribus locis que sunt ad orientem] SE
huic sancto cctui (i.e. coetui) placuerit, metropolitanos teneat pri-
Mar., om. ITM (I, 80, 6-7).
maciam.
hospitale paupcrum in Iherusalcm et muros fortes in eo instituit]
SE, om. ITM (I, 95, 21-22). También aquí se da una diferencia, y sustancial, entre los dife-
Por los ejemplos aducidos parece evidente que existe alguna rentes testimonios: un g1upo de manuscritos, entre los que no
relación entre SE, por un lado, y entre ITM, por otro. Por ello, me podía faltar el de Toledo (JTM), omite esa incómoda cláusula para
atrevería a suponer que tanto E como S pueden derivar de un la sede toledana. Me refiero al quandiu huic sancto cetui placue-
mismo subarquetipo que llamaré a. La existencia de errores pro- rit, con lo que los manejos de un copista convie1ten el texto en
pios y exclusivos tanto de S como de E nos impide suponer que una ratificación del derecho de Toledo a ejercer la primacía:
un códice derive del otro, pero habría que explicar de alguna Toletum metropolis, regia sedes, inter ceteros Yspanie metropolita-
manera las coincidencias entre ambos, lo cual se justificaría si su- nos teneat primaciam] ITM
ponemos que S y E derivan de una copia perdida, a la que po-
demos llamar subarquetipo a.
La relación entre ITM ya ha sido expuesta anteriormente y ya
he apuntado la posibilidad de que todos tengan un 01igen común
14 P. LINEIIAN, History and tbe Historians of 1vledíeualSpain, Oxford, 1993,
y deriven de un subarquetipo al que denominaremos b. A los
p. 379.
ejemplos ya aducidos podríamos añadir, por último, uno más que '
5
Este texto sólo difiere de la edición de Mariana, además de en la grafía,
es también muy interesante desde un punto de vista histórico. Se pues la de mi edición recoge la de los manuscritos, en que aquél da regís
trata de otro pasaje en contra de la primacía de Toledo, con el sedes en lugar de regia sedes, que podría ser errata. y diuisionibtts Epantuum
c01~firmatis,con un Epantuum que parece nombre propio imposible de iden-
que 1ne interesa demostrar además que no puede ser casual que tificar y que no es más que abreviatura de episcopatuum.
CL INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CLI

Quien copia hace más que transcribir: intenriene en el texto y N. HISTORJA DEL TEXTO
su intervención, según hemos visto, puede modificar completa-
mente el significado de un pasaje. 1. Edición de Mariana
Hasta ahora la única edición con la que contábamos era la de
2.5. El ste,n,na propuesto
Mariana, publicada por el también jesuita A. Schott', que tiene el
Todo lo expuesto hasta aquí en este apartado me lleva - con indudable mérito de ser la primera y ele haber siclo durante siglos
todas las dudas que siempre pueden acompañar a un filólogo y - desde principios del XVII - la que ha posibilitado la lectura del
con la provisionalidad de quien sabe que pueden aparecer nue- Chronícon ,nundi a diferentes generaciones de historiadores y fi-
vos testimonios y que la relación entre los distintos códices en el lólogos interesados por don Lucas.
conjunto de una transmisión manuscrita puede siempre ser mati- A. Schott no da noticias sobre esta edición de Mariana y se li-
zada o precisada - a proponer el siguiente ste,n,na codicu,n del mita a decir al final de la dedicatoria del tomo N de la Hispania
Chronicon ,nundi de Lucas de Tuy: Il/ustrata que el Chronicon ,nundi no había siclo impreso ante-
riormente (. ..typis anlea nuinqua,n euulgatuin), ele ahí que toda-
archetypon vía hoy sea frecuente encontrar en estudios sobre el Tudense re-
ferencias a "la edición de Schottn, cuando éste se limitó a publicar
el texto, cuyo editor propiamente dicho, en el sentido que tiene
b a el término en crítica textual, fue Juan ele Mariana.
Tampoco Mariana da información sobre su edición) pues como
recuerda Cirot, el jesuita evitaba en lo posible hablar ele sí mismo
S. XIII
I T s y de lo que estaba haciendo·. Al no proporcionar aparato crítico
y no decir explícitamente en el prólogo ni en otras obras ni en su
correspondencia a qué códices acudió, no resulta sencillo identi-
p M s B
ficar los manuscritos concretos empleados en su trabajo) ni el sis-
s. XIV
tema de elección de variantes; sólo en su prefacio a la edición
del De altera uita dice que no ignoraba que existían más manus-
critos del Chronícon mundí, pero que tuvo que contentarse con
s. XV L A e V examinar cinco) sin precisar cuáles fueron los utilizados para esta
editio princeps 3 •
~E. ',, ____1 No obstante, podemos intentar averiguar algo más sobre el ma-
J G H F y terial empleado por el editor. Sabemos por la correspondencia
S. XVI
que mantuvo en aquella época, que en 1605 Mariana estaba tra-
bajando en la preparación del texto del Chronicon mundi, para
1
lo que le había pedido al jesuita Gil González Dávila que le
S. XVII
K h
colacionara algunos pasajes en los manuscritos conse1vaclos en
Salamanca, pues este último en carta fechada en Salamanca el

J. de Mariana, Chronicon mundi, en A. Schott, Hís_/JaniaIllustrata, IV,


1

Frankfurt, 1608, pp. 1-n6.


G. Crncrr, Mariana historien, París, 1905, p. 72.
2

3 G. CrnoT, ojJ. cit., p. 76.


CLII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CLIII
29 de julio de ese año le envía a Mariana el cotejo realizado para No es mi intención repetir aquí lo ya dicho en el apartado de la
la edición del Tudense: transmisión manuscrita de esta obra; tan sólo quiero señalar que
...y este papel cencilloque acompafia esta mia es el cotejo que se a de las dos grandes ramas que se pueden establecer: los manu-
echo de los lugares que se han visto en el Tudense ... 4 scritos SB y las copias que directa o indirectamente derivan de e-
llos, que se oponen a ITM y los que están relacionados con éstos,
A lo que Mariana respondía desde Toledo el 8 de agosto: Mariana parece siempre más cercano al subgrupo ITM, tanto en
...los lugares vienen muy a propositoporque en el primer lugar y la elección de variantes como en las transposiciones de palabras,
primeras palabras del libro concuerdan esos codices con los mss. omisiones etc. He aquí algunos ejemplos que avalan esta relación
de aca y assi lo tenia yo puesto 5 entre la editio prínceps y este subgrupo ITM:
De estas palabras de Mariana - sobre las que volveremos más Sirie et Babilonie et superioribus locis, que sunt ad orientern] SB,
adelante - nos interesa resaltar que parece evidente que al me- om. fTA1Múr. (I, 80)
nos en algunos pasajes nuestro editor pudo contar, gracias a la hospitale pauperurn in Ihcrusalern et muros f01tes in eo instituit]
colaboración ele Dávila, con las lecturas del manuscrito salman- SE, om. ITM Mar. (I, 96)
tino, que con toda probabilidad poclriamos identificar con el que Sn·agesChristianorumgessit et de multis]SE, om. I'lM Mar. (III, 7)
Veram,Flamosam]SB, om. ITM Mar. (III, n)
he denominado S, el más antiguo de los conservados hoy día en
Quo mortuo Malclra regnauit pro eo] SB, om. ITM Mar. (III, 12)
la Biblioteca Universitaria ele Salamanca (S: Salmanticensis BU Sed iam ad regum Legionensium]SE, om. 11M Mar. (IV, 29)
2248) 6 . Corpora quorundam regum et ea tletulerunt Oueturn. SimiliterJSB,
Por otra parte, y en relación con las copias cotejadas por Ma- om. ITM Mar. (IV,37)
riana, encontramos otra valiosa noticia en una carta del erudito
Pero dentro del grupo ITM Mariana parece utilizar T, o al me-
González Dávila fechada en Salamanca el 20 ele agosto de 1605,
nos en ocasiones sigue sus lecturas o recoge omisiones que son
quien aludiendo al editor hace la siguiente precisión: .. .y en el
exclusivas de este manusc1ito. A modo de ejemplo ofrezco tres
mismo tomo dice que la historia de don Lucas que vio en la li-
pasajes en los que el editor conserva las mismas omisiones de T,
brería Vaticana la tiene por muy enmendada y correcta ..., lo cual
que no aparecen en IM:
podría referirse al manuscrito del Chronicon mundi del s. xv que
se encuentra todavía hoy en la Biblioteca Vaticana (V: Vaticanus Quo mortuo Guntamundus regnauit pro eo] SBIM, om. T Mar.
Val. lat. 7004). Si ello es así, esta copia, perteneciente a la familia (III, n)
de S, sería entonces una ele las utilizadas por el editor. SalomanAuriensisepiscopus] SEIM, om. T Mar. (IV,18)
Pero, además ele la información que podemos extraer ele la Cum innumerabili suorum] SBIM) o,n. T Mar. (N, 80)
correspondencia entre Mariana y Dávila, también la colación que Creo que estos ejemplos son suficientes para demostrar que
he hecho ele los manuscritos incluidos en el aparato crítico de esta Mariana se sirvió del códice que he denominado T, es decir, el
edición y el cotejo realizado entre ellos y el texto publicado por códice del s. XIII que estuvo en Toledo y se encuentra hoy día en
Mariana puede arrojar alguna luz respecto a los códices utilizados la Biblioteca Nacional (T: Matritensis BN 10442, o/im Toletanus
por éste. 27-28). De los cinco que sabemos que consultó, habríamos lo-
grado identificar, pues, dos de ellos: VT 7 • Con relación a los otros
4
Ms. Egcrton 1875,nº 38, documento nº 4 del Apéndice V de G. CmoT, op. tres, sólo podríamos hacer conjeturas. Teniendo en ~uenta que,
cit., p. 437. refiriéndose a los códices de Salamanca, le dice a Dávila que
5
Ms. Egerton 1875, nº 37, citado también por G. CmoT, op. cit., p. 437.
6
El plural utilizado por Mariana (concuerdan esos codices .. .) quizás "concuerdan esos codices con los mss. de aca ..."8 , podríamos
permita incluir entre los cotejados parcialmente por Dávila a los manuscritos
salmantinos más recientes: el del s. xrv que sólo contiene el libro I (s Sal- 7 A los que habria que aadir algunas lecturas hechas por Dávila del ma-
manticensis BU 203) y otro del s. xv1, que se encuentra hoy día también en la nuscrito de Salamanca (S).
Biblioteca de la misma Universidad (G Salmanticensis BU 1791). 8
Ms. Egerton 1875, nº 37, cilado también por G. CrnoT, ojJ. cit., p. 437.
CLIV INTRODUCCIÓJ\J INTRODUCCIÓN CLV

entender que esos otros tres, utilizados para preparar la edición. son texte: i! ne signa/e que de rares variantes, etnéglige de dire d'ou
se encontrarían en Toledo o Madrid, y excluiríamos, por ejemplo. il les tire[. ..]Il a pourtant rendu un réelse,vice, et c'est gráce a tui
que luc nous est accessible,pw~,;quela seconde édition est encare a
otras copias del Tudense: el códice barcelonés, que podría haber
faire 13•
estado ya en Cataluña en época de Mariana 9 o el de la Biblioteca
Colombina de Sevilla (H: Hispalensis BC 58-1-2)'°,a los que ha- Es decir, a pesar del notable esfuerzo realizado por el editor lo
b1ia que añadir posiblemente el del s. XIV conservado en la actua- que es evidente es que, con todos sus méritos, la edición de Ma-
lidad en Leiden (P: Perizonius. Leiden BU F.9) y los dos códices riana dejaba descontentos por igual a filólogos e historiadores. A
leoneses que no parece que hayan salido de la Real Colegiata de ello se unía que la Hispania Illustrata de A. Schott no es una obra
San Isidoro de León, el del s. XIII (J: Legionensis San Isidoro 20) y fácilmente accesible, pues no se encuentra en todas las bibliote-
el del s. xv (L: Legionensis San Isidoro ,µ)". cas.
Ello nos llevaría a situar estas tres copias) utilizadas también por
Mariana para su edición, entre un pequeño elenco de manuscri- 2. Otros intentos de edición
tos: los dos del Escorial, ambos del s. XVI (E: Escorialensis f.L18y No puedo decir que no haya habido intentos desde la edición
F: Escorialensis b.L9), los que se encuentran en Madrid en la Bi- del Padre Mariana hasta Ja mía de proporcionar un texto crítico
blioteca Nacional, excluyendo el que estuvo en Toledo ya men- del Chronicon mundi. Esto, que a veces me ha confirmado en la
cionado, es decir, uno del s. XIV (M: Matritensis BN 4338),otro del oportunidad de realizar este trabajo, me ha llegado a preocupar
s. XV (A: Matritensis BN 1534)y otro del s. XVI (J: Matritensis BN muchas otras, al pensar que el mío podía convertirse en un in-
898), a los que habría que añadir el del s. XV de la Biblioteca de la tento más que no llegara a buen término. Me refiero a los proyec-
Real Academia de la Historia (C: Matritensis BRAH G-2)", sin que tos de G. Cirot, J Puyo!, B. Sánchez Alonso y L. Vázquez de Parga.
podamos ir más allá. Del de Cirot da cuenta él mismo en su monografía sobre el pa-
Por último, para una valoración de la edición de Mariana bien dre Mariana 14, donde nos informa que ha estudiado seis manus-
podemos acudir a las palabras de Cirot, quien hace de ella una critos del Chronicon mundi, entre ellos dos del s. XI!t, el conser-
acertada síntesis:
vado en Salamanca y el que estuvo en Toledo, además ele tres de
On peut ajfirmer que, apart quelques mots en plus ou en nioins la Biblioteca Nacional de los s. XIV, XV y XVI y uno del XVI de
en de rares endroits, cette édition ne s'écartepas ordinairement des Salamanca 15, aunque confiesa que no ha podido verificar su cola-
leyonsfournies par les manuscrits [._.]Tout ce qu 'onpeut dire, c'est ción in situ, tarea que reservaba para el momento en que pudiera
que Mariana n 'a pas employé la méthode moderne pour présenter
preparar una nueva edición de Lucas de Tuy.
9
En España, el primer intento de llevar a cabo la edición crítica
La única información sobre su procedencia la proporciona el propio
códice en el fol. 161v.: Ex libris Congregationis Missionis Domus Pulchri Po- conió a cargo de don Julio Puyo!, académico de la Real Acade-
dii; procede, pues, de la Congregación de la Misión de Bellpuig de les Ave- mia de la Historia, bajo cuyos auspicios pensaba realizar el tra-
llanes y sabemos que llegó a la Biblioteca de Catalunya en 1928. bajo, del que sólo llegó a ver la luz un artículo preparatorio''. Si
10
De esta copia de la Colombina del s. XVI deriva otra del s. xvn, conser-
vada en la misma biblioteca, que contiene sólo los libros III y IV del Chro-
nicon mundi. De Sevilla procede Lambién otro manuscrito del s. xv1 que en
la actualidad se encuentra en la Hispanic Socie(J' de Nueva York (YNouoe- !} G. CJROT,op. cit., pp. 76-77.
boracensis HC 385/2.80), que había pasado desapercibido hasta ahora a los '4 G. CrnoT, op. cit., p. 75 nota 2.
estudiosos de la transmisión manuscrita del Chronicon mundi ya que puede '' Los manuscritos estudiados por Cirot eran los siguientes (incluyo las
ser confundido con uno de San Isidoro; lo que significa que hay un pequeño signaturas y las siglas que utilizo en mi edición): S (Salamanca. I3iblioteca
grupo de copias de procedencia sevillana. Universitaria 2248, s. XIII), T (Madrid. Biblioteca Nacional 10442, olim Toleta-
" Para la bibliografía sobre estos manuscritos y los citados después me ntts 27-28, s. xrn), M (Madrid. Biblioteca Nacional 4338, s. x1v), A (Madrid. Bi-
remito, lógicamente, al apartado correspondiente de la introducción. blioteca Nacional 1534, s. xv), J (Madrid. Biblioteca Nacional 898, s. xv!) y G
12
Excluyo el otro conservado también en la Biblioteca de la Real Acade- (Salamanca. Biblioteca Universitaria 1791, s. xv!)
mia ele la Historia (K Matritensis BRAH n-2-50), por ser del s. XVIIy que podría '
6
J. PuYOL, "Antecedentes para una nueva edición de la crónica de Don
haber sido una copia hecha para el propio Mariana. Lucas de Tuy", BRAH, 69 (1916), pp. 21-32.

UISTITUTO
DEFILOLOGI!
e~s~L c.
OOQlJS ¡¡}_~f-1D-':DJ:r,;i1c:;;i'ZL-1,
JS
2SOJl.4J\iJ2.1D:f;IV
CLVI INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CLVII

bien dificultades de distinto signo impidieron a Puyo! finalizar el nuestros días la necesidad de una edición crítica de esta obra ha
proyecto, éstas no fueron obstáculo para que no pudiera publi- sido puesta de manifiesto en varias ocasiones en los últimos años.
car, al menos, la traducción castellana de la crónica que apareció No podían faltar las voces ele aquellos que tuvieron intención ele
en 1926 1 "conforme - según consta en el prólogo - al códice más emprender la tarea de una nueva edición, como las de Cirot19 , o
antiguo de la misma'"' que poseía la Academia. La traducción en España las de Puyol º y Sánchez Alonso Más recientemente
2 21

castellana de Puyo! cubrió un hueco, pues a falta de una edición era B. F. Reilly, buen conocedor también de la obra 22 , quien
reciente ha permitido a muchos estudiosos acercarse al texto del señalaba que se necesitaba disponer ele una nueva edición ele Lu-
Chronicon mundi. cas ele Tuy porque podía ofrecer la base para nuestro conoci-
Años más tarde, en 1947, B. Sánchez Alonso en su Historia de miento sobre la historia y la literatura en los siglos XI y XII, aun-
la historiografía española al referirse al estudio de las fuentes de que era consciente ele que los juicios -faltos ele información- sobre
esta obra dice textualmente: "en ello he trabajado, con vistas a don Lucas han desanimado a cualquiera ele "la ardua tarea ele
una edición crítica de la crónica ..."18• Desconocemos las causas de preparar la necesaria edición crítica" 23 •
por qué esta intención del historiador español no llegó a hacerse En igual sentido se han pronunciado últimamente en varias
realidad. ocasiones los Prof. P. Linehan y G. Martin 4, especialistas e inte-
2

El proyecto más reciente de realizar una edición crítica del resados ambos en la obta de don Lucas, y mi colega, P. Henriet,
Chronicon mundi fue el de don Luis Vázquez de Parga, también con quien comparto el proyecto ele edición ele las otras dos obras
académico de la Real Academia ele la Historia, quien emprendió del autor, proyecto al que ya me he referido en esta misma
la tarea ele una nueva edición, pero no llegó a publicarla. Con él introducción 25. Esta fue también la opinión generalizada, expre-
intenté colaborar hace ya algún tiempo, pero fue una colabora-
ción que desgraciadamente no pudo llevarse a cabo, por lo que,
,9 G. CIROT, op. cit., p. 77.
llevada quizás de un entusiasmo excesivo, inicié sola la edición 2
º J. PUYOL, art, cit., pp. 21-32.
crítica del Chronicon mundi para el Co,pus Christianorum. 21
B. SÁNCHEZ ALONSO,op. cit., p. 127.
A todo ello hay que añadir no ya un proyecto, sino una edi- n Es el autor del único trabajo de conjunto publicado sobre las fuentes
del Chronicon mundi, en concreto sobre las del libro IV, cf B. F. Rm1.1.Y,
ción inédita: la presentada en 1997 como tesis doctoral por la "Sources of the Fourth Book of Lucas of Tuy's" Chronicon mundi", Classical
mejicana Doña. Olga Valclés,realizada bajo la dirección ele la Dra. Folia, 30.2 (1976), 127-137, p. 137.
Carmen Cocloñer, que no ha llegado a publicarse hasta hoy, y que 23
B. F. REILLY,art. cit., p. 137.
24 Debo renunciar a referirme aquí a los numerosos trabajos de los dos
yo he creído oportuno no consultar, al estar trabajando en mi edi- investigadores sobre nuestro autor, en los que se deja constancia de la ne-
ción por entonces. cesidad de una edición crítica del Chronicon mundi. Del Prof. Martin no
puedo dejar de citar el capítulo La reine et le maine de su obra Les juges ... ,
cf G. MARTIN, Les juges de Castilk Mentalités et discours historique dans
3. Criterios ele esta edición l'fapagne médiévale, París, 1992, pp. 201-249. El Prof. Linchan ya había puesto
de manifiesto en su obra sobre historiografía hispana de la Edad Media la
Estos intentos de realizar una nueva edición que tomara el re- necesidad de una edición crítica del Chronicon mundi e incluso annunciaba
levo ele la editio prínceps ele Mariana, demuestran sin duela que esta edición en la que yo entonces empezaba a trabajar, e/ P. LINEHAN, His-
era necesario realizar esta tarea. Y aunque a la edición de Mariana to1y and the Historians of Medieval Spain, Oxford, 1993, pp. 406-408, p. 408.
Al Prof. Linchan he de agradecerle vivamente, además de su hospitalidad en
le cabe el mérito indiscutible ele haber hecho accesible la lectura
la Universidad de Cambridge y de sus orientaciones bibliográficas y sus siem-
ele esta obra del Tudense desde principios del s. XVII hasta pre esclarecedoras respueslas a mis consultas, el interés que siempre ha de-
mostrado en la publicación de esta edición crítica, a la que hri aludido en
numerosas ocasiones, y la confianza que ha tenido durante éstos anos -
mayor incluso que la yo he tenido en mí misma - en que yo llegaría a cul-
'7 J. PUYOL,Crónica de España por Lucas, obfapo de Tuy, Madrid, 1 926, minar esta tarea.
p. v. ~5 El Prof. Henriel, de la Universidad de la Sorbona, prepa\·a la edición
18
ALONSO,Historia de la historiografía e::,pafiola,I, Madrid,
I3. SÁNCHEZ del texto latino de los Miracula de la que ya ha ofrecido una primicia con el
1947, p. 127 nota 57. relato de la toma de Baeza por Alfonso VII en un artículo (P. HENRIET, "Ha-
CLVIII INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CLIX
sada por todos los participantes, en el último coloquio celebrado del s. XIII, para lo que me remito a lo dicho en el apartado dedi-
en la Universidad de la Sorbona sobre la figura de Lucas de Tuy''. cado a la transmisión manuscrita 28 •
La edición que presento es, pues, la primera edición crítica que Están incluidos, pues, en el aparato crítico estos cinco manu-
se publica del Chronicon mundi, resultado de la colación y co- scritos (SB11M), aunque, como ya he dicho, he hecho colaciones
tejo de los manuscritos existentes, que ya han sido descritos en el parciales y estudiado todos los demás. Se trata ele los manuscritos
apartado anterior; ya que desde la editio prínceps de Mariana pu- más antiguos, pero no seleccionados sólo por su antigüedad,
blicada por A. Schott ninguno ele los intentos ele llevar a cabo una pues no podemos todavía hoy desdeñar el viejo principio lach-
edición crítica ele esta obra había llegado, como ya hemos visto, a manniano de recentiores non deteriores, sino teniendo en cuenta
buen puerto. su posición en el stemma codicum que he propuesto.
De los manuscritos, incluyo cinco en el aparato crítico. En pri- No es este quizás el lugar más adecuado para plantearnos si el
mer lugar, los tres del s. xrn, los más antiguos ele los que nos han método de Lachmann sigue siendo el más adecuado para enfren-
transmitido el Chronicon mundi, cuyo cotejo resultaba total- tarnos a una edición crítica o si podemos o no los editores dejar
mente obligado para realizar la edición crítica de la obra; me re- de llamarnos lachmannianos o neolachmannianos 29 . Tampoco
fiero a los que se encuentran hoy día en Salamanca (S: Salmanti- parece oportuno detenernos en considerar si la New Phi/ology, la
censis BU 2248) y León (I: Legionensis San Isidoro 20), y al que última corriente filológica surgida en relación con la edición ele
estuvo en Toledo y ahora se conserva en la Biblioteca Nacional textos 3º, se desentiende acertadamente o no de un bagaje como
ele Madrid (T: Matritensis BN 10442,olim Toletanus 27-28). En se- el lachmanniano, que resulta irrenunciable, y en recordar que
gundo lugar, un códice ele la Biblioteca de Catalunya que había frente a las críticas no ha logrado constrnir tm edificio metodoló-
pasado desapercibido hasta hace poco a todos los estudiosos ele gico que pueda sustituir al anterior; aunque también es evidente
la tradición manuscrita del Tudense y que puede fecharse a fina- que los editores no pode1nos reducir nuestra tarea a contar sólo
les del s. XIII o principios del s. XIV (B: Barcinonensis Biblioteca con el error en la transmisión de los textos, ni obsesionarnos por
de Catalunya roo3), cuya primicia ofrecí en un reciente trabajoi.7 • elaborar un stemma o proponer un arquetipo, ya que tan impor-
Por último, he colacionado e incluido en el aparato crítico uno ele tante como esto para el texto al que nos acercamos, puede ser
las copias del s. XIV, la conservada en la Biblioteca Nacional con también, por eje1nplo, mostrar que de una obra haya varias re-
la signatura 4338 (P. 138), que pe1teneció al conde de Miranda y dacciones que puedan ser del mismo autor o tomar en conside-
designada, por ello, M (M: Matritensis BN 4338). La inclusión ele ración que un texto no puede reducirse sólo a su primer mo-
este manuscrito y no la de otros del s. XIV, como el ele la Biblio- mento, sino que ha de contar con todos aquellos en que ha sido
teca Universitaria ele Leiden (P: Perizonius. Leiden BU F. 9) o el recibido.
conservado también en la ele Salamanca (s: Salmanticensis BU
203), se debe a las relaciones de dependencia que pueden esta-
blecerse entre estas copias del s. XIV y los códices más antiguos 28
A lo que habría que añadir que el manuscrito del s. xrv ele la Universi-
dad de Salamanca es una copia incompleta del Chronicon mundi, pues contie-
ne sólo el libro l.
giographie et politique a León au début du XIII siéclc: les chanoincs réguliers 29
Véase a este respecto el esclarecedor artículo de G. ORLANDI, "Perché
de Saint-Isidore et la prise de I3aeza", RevueMabillon, 8/69 (1997), pp. 53-82). non possiamo non dirci lachmaniani", Filología medio/atina, 2 (1995), pp.
Aparecerá junto con la mía del De altera uita, con lo que tendríamos final- 1-42. El sugerente título de este trabajo es un claro exponente de cuáles son
mente editadas tocias las obras del Tudense. las ideas del autor. Hay una bien fundamentada crítica a los planteamientos
26
Celebrado en París en diciembre de 1999 con el título: Chroniqueu1~ ele la New Philology, una corriente filológica que hace su aparición en el nú-
hagiographe, théologien: Lucas de Túy dans ses oeuvres. Participaron - cito mero monográfico de la revisla Speculum publicado en 1990 y tiene su pre-
por orden alfabético - los Prof. Díaz y Díaz, Fontaine, Henriet, Herbers, Li- cedente en el libro de B. CERQUIGLINI, Éloge de la variante. Histoire critique
nehan, Martin y yo misma. de la Philologie, París, 1989.
27
E. FALQUE, "Los testimonios manuscritos de Lucas ele Tuy de la Biblio- 10
Sobre su relación con la edición de textos latinos meclicva~es, véase H
teca de Catalunya", en I. X. Anmco (ed.), Actes del XIII Simposi de la Secció J. WESTRA,"Die Philofogie nouvelle und die Herausgabe von laleinischen Tex-
Catalana de la SERC. Tortosa, I5-I8 d'abril de I998, Tortosa, 1999, pp. 159-163. Len des Mittelalters", Mittelfateinischesjahrbuch, 30 {r995), pp. 8r-9r.
CLX INTRODUCCIÓN INTRODUCCIÓN CLXI

Tengo que repetir en este apartado algunas cuestiones ya seña- casos explicables por errores del copista y no por razones de
ladas en las introducciones de las ediciones que he publicado en carácter fonético o morfológico. Al consetvar la grafía de los có-
el Corpus Christianorum: la Historia Compostellana y la Historia dices, recojo también en mi edición la grafía bastante irregular de
Roderici 3'. En ambos casos con respecto a las conjeturas, he los mismos, por lo cual mantengo la fluctuación gráfica de algu-
seguido el punto de vista más comúnmente generalizado entre los nas palabras, mayor en los nombres propios y de lugares, tal
editores de hoy día: el respeto por la transmisión manuscrita. Por como aparece en los manuscritos.
ello, la mayoría de las modificaciones propuestas en mi edición Respecto al aparato crítico, he de señalar que sólo en ocasio-
están respaldadas por las diferentes lecturas ofrecidas en los ma- nes es negativo: cuando sólo uno de los cinco códices más anti-
nuscritos, que quizás no fueron cotejados por Mariana o lo fueron guos (SBITM) se aparta del texto ofrecido en mi edición o cuando
sólo parcialmente. Recordemos, por ejemplo, el caso del manu- el texto de Mariana se suma sólo a uno de estás cinco códices. En
scrito más antiguo de los conservados en la Universidad de Sala- los demás casos he optado por hacer un aparato crítico positivo,
manca (S: Salmanticensis BU 2248) del que Gil González Dávila recogiendo siempre las diferentes variantes de SBITM y de la edi-
facilitó a Maiiana sólo el cotejo de algunos pasajes o el que se ción de Mariana. He pretendido, al hacerlo así, ofrecer una in-
encuentra hoy día en Barcelona en la Biblioteca de Catalunya (B: formación lo más clara posible a los investigadores que consulten
Barcinonensis BC roo3) y que posiblemente no consultó el ante- en un futuro esta edición crítica. Están recogidas 1 pues, todas las
rior editor. Obviamente en gran medida coincido con mi prede- variantes de SBITM que no han sido elegidas y las de la edición
cesor y modifico sólo la puntuación o el uso de mayúsculas; me de Mariana que difieren del texto establecido. Los casos en los
refiero a los pasajes en que hay acuerdo entre los manuscritos o que las variantes meramente gráficas no han sido incluidas en el
en los que las lecturas ofrecidas por alguna rama es manifiesta- aparato crítico son los mismos que excluí en mis ediciones ante-
mente mejor o, por supuesto, aquellos lugares que ya fueron en- riores, a saber:
mendados por Mariana. En estos casos, mi aportación se limita - L Monoptongación de los diptongos ae y oe en e.

y creo que no es poco - a ofrecer al posible lector un aparato 2. Los casos de simplificación de geminadas y el fenómeno
crítico fiable donde pueda comprobar por qué testimonios están contrario, es decir, la geminación.
avaladas las diferentes lecturas. 3. Vacilación entre las grafías í e y 1 t y e, m y n, muy frecuentes
En relación con la grafía, he mantenido la de los códices. Ya a lo largo de toda la obra, como es habitual en los textos medie-
me he referido en mis ediciones anteriores al cuidado y respeto vales.
que hay que tener al enfrentarse con la grafía de un rnanusc1ito 32, 4. Las diversas transcripciones de las aspiradas griegas, que se
por lo que mantengo las que aparecen en los códices aunque di- transcriben a veces por las oclusivas sordas correspondientes y
fieran del uso clásico. Cuando no hay acuerdo entre los diferen- otras por ph, ch, th, incluyendo también las hipercorrecciones.
tes testimonios conservo la de S, uno de los tres manuscritos del He mantenido la división en libros de la edición de Mariana,
s. XIII que en ocasiones ofrece mejores lecturas que los otros dos que carecía de separación en capítulos, por lo que lógicamente
del s. XIII, I o 1'. Únicamente he abandonado este criterio en los ésta es nueva 1 aunque he mantenido la división - que no la nu-
meración que forzosamente ha de ser distinta - que habían ofre-
l' Historia Compostellana, ed. R. FALQUE, CC CM 70, Turnhout, 1998; His-
cido otros editores de algunas obras que utiliza el Tudense. Así,
toriaRoderici, en Chronica hispana saeculi x11, ed. E. FALQUE, J. GIL, A. MAYA, por ejemplo, en el el libro III en la División de Wamba o la obra
ce CM 71A, Turnhout, 1990, pp. 1-98. de Julián de Toledo, para las que he tenido en cuenta y he man-
l" Dejé constancia de ello tanto en mi edición de la Historia Compostel-
lana (CC.CM LXX, pp. LXXXII-LXXXIII) como en la de la Historia Rodertci
tenido la división en capítulos de anteriores ediciones, a las que
(CC.CM !XXI, pp. 40-41). A este respecto pueden consultarse los trabajos de me he referido en el apartado de esta introducción del estudio de
J. GIL, "Para la edición de los textos visigodos y mozárabes", Ha bis, 4 (1973), las fuentes. Lo mismo cabe decir de la parte del Chronicon mundi
pp. 189-234y P. ToMBEUR, "De Polygraphia", Grajia e Interpunzione del latino inspirada en las obras de San Isidoro, es decir, los libros I y II; a
nel Medievo (Seminario Intcrnazionale, Roma, 27-29 settembre 1984), pp. 69-
101. pesar de ello, especialmente el libro I se aleja en muchas ocasio-
CLXII INTRODUCCIÓN

nes, como ya he señalado, del relato isidoriano, por lo que los BIBLIOGRAFÍA
capítulos son más extensos o he tenido que introducir algunos
nuevos. En el final de la obra he procurado hacer coincidir la di-
r. Ediciones citadas en el aparato de fuentes
visión en capítulos con el relato de los distintos reinados, cuando
ha sido posible, porque la narración más extensa que hace de al- Chron. Adef III Crónica de Alfonso III, ec\. J. Gil, en J. G11
gunos don Lucas, me ha obligado a dividirla a veces en dos o más FERNÁNDEZ -J. L. MORAL];)O - J. l. Rurz DE LA
capítulos para cada monarca. En cualquier caso, he intentado que PEÑA,Crónicas Asturianas, Oviedo, 1985,pp.
las divisiones que hago faciliten tanto la lectura del texto como 43-188.
las citas del mismo. Chron. Pelag. Crónica del Obispo Don Pelayo, ed. B. Sán-
Hace unos años terminaba la introducción de la edición crítica chez Alonso, Madrid, 1924.
de la Historia Compostellana citando a mi antecesor el Padre Fló- Chron. Sampir. Sampiro. Su crónica y la monarquía leonesa
en el siglo X, ed. J. Pérez de Urbel, Madrid,
rez. También ahora quisiera concluir esta presentación recor-
1952.
dando al autor de la editio prínceps del Chronicon mundi, el Pa- Chron. Sampir. ex Silense Crónica de Sampiro, en Historia Silense, ed.
dre Mariana, quien refiriéndose a su trabajo decía que había he- J. Pérez de Urbcl - A. González Ruiz-Zorrilla,
cho Jo que había podido: "Saldrá como ahora está, que adelante Madrid, 1959,pp. 15-173,
con esteprincipio se podrá enmendar más, que yo he hecho lo que Hist. Sil. Historia Silense, ed. J. Pérez de Urbe! - A.
he podido, si no todo lo que era menester"". También decía el González Ruiz-Zorrilla, Madrid, 1959.
padre jesuita en otro Jugar y por otros motivos lo siguiente: "Que Hist. Translationis Historia translationis sane ti L\·idori,ed. J. A.
no puede V.M. creerpor cuantas partes a un mismo tiempo he sido Estévcz Sola, en Chronica H~pana saeculi
XllI, ed. L. Charlo Brea, J. A. Estévez Sola, R.
y soy combatido, y quan solo me han dexado" 34 • Algo semejante
Carandc Herrero, CC CM, 73, Turnhout, 1977,
podría decir yo y quizás hacer accesible el Chronicon mundi,
pp. rr9-179.
tanto a filólogos como a historiadores, no haya sido más que un Iulian. Toletan. Wamb. Iuliani episcopi Toletani Historia Wamhae
buen remedio contra la tristeza. regis, ecl. W. Levison (MGH, set: mer., V),
Hannover-Leipzig, 19rn [reimpr. 1979], pp.
St. John's College, Cambridge, 21 de febrero de 2003 500-535.
Iulian. Toletan. Judicium Iuliani episcopi Toletani Iudicium in tyran-
norum pet:fidia promulgatum (Historia
Wambae regis), ed. W. Levison (MGH, ser.
m~r., V), Hannover-Leipzig, 19rn [rcimpr.
1979],pp. 529-535,
Isid. Chron. Isidori Chronica, ed. Th. Mommsen (MGH.
AA., XI), Berlín, 1894[1eimpr.1961!,pp. 424-
48r.
Isid. Goth. Isiclori Historia Gothorum, ed. Th. Momm-
sen (MGH. AA., X[), Berlín, 1894 [reimpr.
1961],pp. 267-295,
Isid. Sueb. Isidori Historia Sueborum, ed. Th. Momm-
sen (MGH. AA., XI), Berlín, 1894 [reimpr.
1961!,pp. 30-303.
33 Carta de Mariana a González Dávila, fechada en Toledo el 8 de agosto
Isid. Wand. lsidori Historia Wandalorum, ed. Th.
de 1605 (Ms. Egerton 1875, nº 37), recogida por G. CmoT, op. cit., p. 438.
34 De otra carta de Mariana fechada años más tarde, en Toledo a 4 de oc-
Mommsen (MGH. AA., XI), Berlín, 1894[re-
tubre de 16n (Ms. Add. 10248, nº 21), incluida también por G. CrnoT, op. cit., impr. 1961],pp. 295-300.
p. 42 7· Petr. Comestor Hist. Sebo!. Historia Scholastica (PL, 198, 1053r1722).
CLXIV BIBLIOGRAFÍA BIBLIOGRAFÍA CLXV

Privilegio de los votos Historia de la Santa A M.


A. LórEZ FEnm-1,mo, "La conquista de Córdoba en las fuentes cristianas: la versión de Lu-
Iglesia de Santiago de Compostela, II, San- cas de Tuy", Boletín de la Real Academia de Córdoba, de Ciencias,
tiago, 1899, pp. 132-137. Bellas Letras y Nobles A1tes, 80 (2001), 177-181.
Wamb.Diui. L. VÁZQUEZ DE PARGA, La División de Wamba "El llamado Privilegio de los votos, fuente del Chronicon mundi de
(Contribución al estudio de la historia y geo- Lucas de Tuy", Habis, 33 (2002), 57J-577-
grafía eclesiásticasde la Edad Medía españo- "El libro I del Chronicon mundi de Lucas de Tuy: entre Isidoro y
la), Madrid, 1943, pp. 74-130. Pedro Comestor", en M. PÉREZGONZÁLEZ (coord.), Actas del III Con-
greso Hispánico de Latín Medieval (León 26-29 de septiembre de
2. Bibliografía general' 2001), León, 2002, n5-125.
J. FERNÁNDEZ CONDE,"Albigenses en León y Castilla a comienzos del siglo
E. BENITO RUANO,"La historiografía en la Alta Edad Media española", Cu- xm", en León medieval. Doce estudios, León, 1978, 96-n4-
adernos de Historia de España, 17 (1952), 50-104. -, "Un noyau actif d'Albigeois aLeón au commencement du XIIIesit'::cle?
D. CATALÁN,
"El taller historiográfico alfonsí. Métodos y problemas en el Approximation critique a une oeuvre de Lucas de Tuy écrite entre
trabajo compilatorio", Romanía, 84 (1963), 354-375. 1230 et 1240", en The Church in a Changing Society. Conjlict-recon-
G. Cmur, Mariana historien (Bibliotheque de la Fondation Tbiers, VIII. cilíation or adjustment? (Proceedings qf the CIHEC-Conference in
Études sur l'historiographiee~pagnole),París, 1905. Uppsala. August ,7-2I,I977, Uppsala, 1977, 43-47.
O. ENGELS,Lexicon des Mittelalters, München-Zürich 1980 ---, s.u. Lucas. -, "El biógrafo contemporáneo de Santo Martina: Lucas de Tuy", Isido-
E. FALQUE,"Lucas de Tuy en Sevilla", Arqueólogos, historiadores Y.filólo- riana (Ponencias del I Congreso Internacional sobre Santo Martina
gos. Homenaje a Fernando Gaseó (Kolaios, 4), Sevilla, 1995, 765-771. en el VIII centenario de su obra literaria. rr85-r985), León, 1987, 303-
-, "La Translatio s. Isidorí en el Chronicon mundi de Lucas de Tuy", en 335.
P. LINEHAN(ed.) 1 Lffe, Law and Letters: historical studies in honourof I. FERNÁNDEZ ÜHDOÑEZ,"El tema épico-legendario de Carlos Maine/e
Antonio García y García, Roma, 1998 (Studia Gratíana, XXIX), 213- y la transformación de la historiografía medieval hispánica entre
219. los siglos XIII y xrv", en J. Ph, GENET(ed.), L'histoire et les nou-
- "Los manuscritos del Chronicon mundi de Lucas de Tuy de la Real veaux publics dans l'Europe Médiévale (XIII-d siecles), París, 1995,
' Colegiata de San Isidoro de León", en M. PÉRRZ GONZÁLEZ(coord.), 89-n2.
Actas del JI Congreso hispánico de Latín Medieval (León, n-r4 de No- R. A. FLETCHER, Tbe Episcopate in the Kingdom qf León in the Twelfth Cen-
viembre de ,997), León, 1998, I, 437-440. tury, Oxford, 1978.
"Los testimonios manuscritos de Lucas de Tuy de la Biblioteca de E. FLóREZ, Espa,,a Sagrada, XXII, Madrid, 1767, 108-123.
Catalunya", en l. X. ADIEGO (ed.), Actes del XIII Simposi de la Secció -, Espai,a Sagrada, XXXV, Madrid, 1784, 379-407.
Catalana de la SEEC. Tortosa, If-I8 d'abril de ,998, Tortosa, 1999, 159- J. FoNTAINE,"A propos de la Vita sancti Isidorí", Cahiers de linguistique
163. et de civilísation hispaniques médiévales, 24 (2001), 235-248.
-, "Hacia una organización textual de los manuscritos del Chronicon P. GALINDOROMEO,Tuy en la Baja Edad Media (Discurso leído en la so-
mundi de Lucas de Tuy", Cahiers de línguistique hispanique mé- lenzne inauguración del curso académico de r923 a r924. Universidad
diévale, 23 (2000), 8-99. de Santiago de Compostela), Zaragoza-Madrid, 1923-
-, "Una edición crítica del Chronicon mundi de Lucas de Tuy", Cahiers J. GIL, "La IIistoriografía", en Historia de España de Menéndez Pida! (La
de linguistique et de civilísation hispaniques médiévales, 24 (2001), cultura del Románico. Siglos XI al xm), Tomo XI, Madrid, 1995, 1-rn9.
219-233. J. GIL FEHNÁNDEZ - J. L. MORALEJO - J. I. RUIZ DE L\_ PEÑA,Crónicas Astu-
-, "La vida de Mahoma en las fuentes cristianas medievales: Lucas de rianas, Oviedo, 1985.
Tuy", Homenaje a la profesora Eugenia Gálvez Vázquez, Philologia F. GONZÁLEZ MuNoz, La Chronica Gothorum pseudo-isidoriana ( ms. París
H6.palenst:'>,XIV/2 (2000), 2n-216. EN 6n3). Edición crítica, traducción y estudio, A Coruña, 2000.
"La leyenda de Mahoma en Lucas de Tuy", en M. PÉREZGONZÁLEZ
Incluyo sólo los trabajos directamente relacionados con don Lucas, con
1
(coord.), Actas del III Congreso Hispánico de Latín 1Wedieval (León
sus obras, en especial con el Cbronicon mundi, y los más relevantes que
26-29 de septiembre de 2001), León, 2002, 347-358.
permiten encuadrar a este autor en .su contexto histórico y literario. Prescindo
de las referencias de los catálogos de manuscritos, que están recogidas en el P. HENHIET,"Hagiographie et politique a León au clébut du XI~Icsit'::clc: les
apartado correspondiente de la introducción, y de alguna bibliografía sobre chanoines réguliers ele Saint-Isidorc et la prise de Baeza", Reuue A1a-
aspectos muy concretos, que aparece citada en las notas. billon, 8 ( = t. 69) (1997), 53-82.
CLXVI BIBLIOGRAFÍA B!llLIOGRAFÍA CLXVII

"Hagiographic léonaise et pédagogie de la foi. Les miracles d'Isidore "Reflexiones sobre historiografía e historia en el siglo alfonsino", Ca-
de Scville et la lutte contre l'héresie", en D. BALOUP (ed.), Incidences hiers de linguistique hispanique médiévale. 23 (2000), 101-nr.
.!:ipirituelleset sociales de l'enseignement relígieux en péninsule ibéri- "La conquista de Sevilla y los historiadores", en M. G0NZÁLEZ
JIMÉNP.Z
que (xIIf'-xV siecle), Madrid, 2003. (coord.), Sevilla I248. CongresoInternacional Conmemorativo del 750
-, "Hagiographie et historiographie en Péninsule ibérique (XI-XIIIe Aniversario de la Conquista de la Ciudad de Sevíllapor Fernando IIJ,
siccles): quelques remarques", Cahíers de linguístique hispanique rey de Castillay León, Madrid, 2000, 229-244.
médiévale, 23 (2000), 53-85. -, "Dates and douhts about don Lucas", Cahiers de linguistique et de ci-
-, "Xénophobie et intégration isidoriennes a León au xme siCclc. Le dis- vilisation bispaniques médiévales, 24 (2001), 201-217 [= "Fechas y
cours de Lucas de Tuy sur les étrangers", en L 'étranger au Mayen sospechas sobre Lucas de Tuy'', Anuario de Estudios Medievales, 32
Age. Acles du XXX congres de la SHMESP (Gottingen, r999), París, (2002), 19-38].
2000, 37-58. LUCASTuDENSIS,Chronicon mundi, ed. J. Mariana, en A. Sa-IoTI, Hispa-
"Un example de religiosité politiquc: Saint Jsidore et les mis de León nia Illustrata, IV, Frankfurt, 1608, 1-n6.
(:x:r-xme siecles)", en M. DERWICH - M. DMITRIEV (eds.), Fonctions so- G. MARTIN,"Luc de Tuy, Rodrigue de Tolede, leurs traductcurs, et leurs
ciales et politiques du culte des saints dans les sociétés de rite grec et compilateurs alphonsins. Comparaison segmentaire d'une lexicalisa-
latin au Mayen Áge et a l'époque moderne, Wrocaw, 1999, 77-95. tion", Cahiers de lingui..<;tiquehispanique médiévale, 14-15(1989-1990),
"Sanctissima patria. Points et thémes communs aux trois oeuvres de 173-206.
Lucas de Tuy", Cahiers de linguistique et de civilisation hispaniques -, Lesjuges de Castille.Mentalités et discours historique dans l'Espagne
médiévales, 24 (2001), 249-278. médiévale, París, 1992.
"Rex, !ex, plebs. Les miracles d'Isidore de Seville a León (XI-xme Histoires de l'EspagneMédiévale (hístoriographie,geste, romancero),
siecles)", en M. HEINZELMANN - D. BAUER(eds.), Mirakel
- K. HERBEH.S París, 1997.
im Mittelalter.Konzeptionen, Erscheinungsformen, Deutungen, Stutt- "L'escarboucle de Saint-Denis, le roi de France et l'empereur des
gart, 2002 (Beitrage zur Hagiographie, 2), pp. 334-350. Espagnes", en F. AUTRAND - C. GAUVARD - J. M. MüEGLIN(eds.), Saint-
P. HóGBERG, "La Chronique de Lucas de Tuy", Revue Hispanique, 8u Denis et la royauté. Études qfenes aBernard Guenée, París, 1999, 439-
(1933), 404-4 20 - 462.
M. L. HOLLAS,Lucas of Tuy and Thirteenth Century León, Diss. Yale Uni- -, "Dans l'atelicr des faussaires. Luc de Tuy, Rodrigue de Tolede, Al-
versity, 1985. phonse X, Sanche IV: trois exemples de manipulation historiques
J HüHRENT,"Chroniques espagnoles et Chansons de Geste", Le Mayen (Léon-Castille, XII(~ siecle)", Cahiers de linguistique et de civilisation
Áge, 53 (1947), 271-302. hispaniques médiévales, 24 (2001), 279-309.
P. LINEHAN, The Spanish Church and the Papacy in the Thirteenth Cen- A MARTÍNEZ CASADO,"Cátaros en León. Testimonio de Lucas de Tuy", Ar-
tury, Cambridge 1971[~ La Iglesia española y el Papado en el siglo XIII chivos Leoneses, 37 (1983), 263-3n.
(Biliotheca Salmanticensis V: Estudios 4), Salamanca 1975].
R MENÉNDEZ PIDAL,"Relatos poéticos en las crónicas medievales", Revis-
-, "Religion, Nationalism and National Identity in Medieval Spain and
ta de Filología Española, ID (1923), 329-372.
Portugal", en P. LINEHAN,Spanish Church and Society. II50-I330, Lon-
-, Estudios literarios, Madrid, 1957 (8ª ed.).
dres, 1983, 161-199.
-, "Santo Martino and the context of sanctity in thirteenth-century
-, La épica medieval e~pañola. Desde sus orígenes hasta su disolución
León", en Isidoriana (Ponencias del I Congreso Internacional sobre
en el romancero, e<l.D. CATALÁN y M. de BusTos, Madrid, 1992.
Santo Martina en el VIII centenario de su obra literaria. n85-I98s), ]. L. M0RALEJ0,"Literatura Hispano-latina (Siglos v-xvú", en J. M. DíEZ
BüRQUE(ed.), Historia de las literaturas hispánicas no castellanas,
León, 1987, 687-698.
"The Toledo Forgeries c. n50 - c. 1300", Fiilschungen im Mittelalter, I Madrid, 1980, 15-137.
(MGH Schriften 33.I), Hannover, 1988, 643-674- R McCLUSKEY, "The Early Histo1y of San Isidoro de León (c. x-xn)", Not-
-, "From Chronicle to History: Concerning the Estoria de España and tingham Medieval Studies, 38 (1994), 35-59.
its Principal Sources", en A. DEYERM0ND(ecl.), _HistoricalLiterature D. G. PATIIS0N,From Legend to Chronicle: T7.1e Treatment o/Epic Mate-
in Medieval Iberia, Londres, 1996, 7-33. rial in Alphonsine Historiography (Medium Aevum Monographs, N.S.
-, Histo,y and the Historiaiis qf Medieval spain, Oxford, 1993. r3), Oxford, 1983.
"On further thought, Lucas ofTuy, Rodrigo ofToledo and the Alfan- J. PÉREZLLAMAZARES, Los benjamines de San Isidoro, León, 1914.
sine Histories", Anuario de Estudios Medievales, 27/I (1997), 415-436. -, Hist01ia de la Real Colegiata de San L-;idorode León, León 1927.

INSTITUTO
DBF!LOLOGU
c.s.1.c.
DUQUE'..>~ .:A'-~01:--A::.2,r,r,
G
28OH M-:\fl,.:í0
CLXVIII BlllLIOGRAFÍA

E. PoRTELASILVA,"La región del obispado de Tuy en los siglos xrr a xv LVCAE TVDENSIS
Una sociedad en la expansión y en la crisis", Compostel/anum. 20
(1975), 1-467. CHRONICON MVNDI
J. PUYOL,"Antecedentes para una nueva edición ele la crónica de Don
Lucas de Tuy", Boletín de la Real Academia de la Historia, 69 (1916),
21-32.
-, Crónica de Espaiia por Lucas, obispo de Tuy (Primera edición del
texto romanceado, conforme a un códice de la Academia), Madrid,
1926.
B. F. REILLY, "Sources of the Fourth ílook of Lucas of Tuy's Chronicon
mundi", Classical ~Folia,30 (1976), 127-137.
C. RODRÍGUEZ ALONSO, Las historias de los Godos, Vándalos y Suevos de
San Isidoro de Sevilla, León, 1975.
N. RoTii, "Jews and Albigensians in the Middlc Ages. Lucas of Tuy on
Heretics in León", Sefarad, 41 (1981), 71-93.
B. SÁNCHEZ ALONSO,Historia de la historiografía espaiiola, Madrid 1947,
125-130.
C. SMITH,"Epics and chronicles: a reply to Armistead", Híspanic Review,
51 (1983), 409-428.
L. VAZQUEZ DE PARGA, La División de Wamba (Contribución al estudio de
la historia y geografía eclesiásticas de la Edad Media espaiiola), Ma-
drid, 1943.
"Notas sobre la obra histórica de San Isidoro", en M. C. DfAZY DíAZ
(ed.), Isidoriana, León, 1961, 99-106.
A. VIÑAYOGONZÁLEZ, "Cuestiones histórico-críticos en torno a la trasla-
ción del cuerpo de San Isidoro", en M. C. DíAZ Y DíAZ (ed.), Isidori-
ana, León 1961, 285-297.
-, León y Asturias, Madrid, 1979.
INSTITUTO
DEFILOLOG!A
C.5.l.C.
SIGLA (PRAEFATIO) DUQUE DJ i\JEDI. ACEL!, 6
28014 MADJilJ
Codices r. Beatitudo potencie temporalis tune in ucro esse dispomtur,
S Salmanticcnsis BU 2248 s. XIII quando pcr bona temporalia ad eternam beatitudincm horno per-
I Legionensis Real Colegiata de San Isidoro 20 s. xm ducitur. Nam sicut Rex regum dominus Iesus Christus tcstatur 1
1' Matritensis BN rn442 (olim Tolctanus 27-28) s. XIII
B Barcinonensis Biblioteca de Catalunya 1003 s. xm/xrv nichil prodest homini si uniucrsum mundum lucretur, anime uero
M Matritensis I3N 4338 (P. 138) s. XIV sue detrimentum paciatur. Omnis quidem potestas bona, quia, ut
p Pcrizonius Leiden BU F. 9 s. xrv ait Apostolus, ex Deo est; et fidelibus precipit potestatibus subli-
s Salmanticensis BU 203 s. x1v (tantum librum I contincns)
L Legionensis Real Colegiata de San Isidoro 41 s. xv
mioribus subid, siue regi quasi precellenti siue ducibus tanquam
V Vaticanus Vat. lat. 7004 s. xv ab eo missis. Rex dicitur a regendo, quod se et alias bene regat;
A Matritensis I3N 1534 (F. 130) s. xv w cui specialius quin que sunt necessaria: primo uidelicet creatorem
C Matritcnsis BRAH G-2 s. xv
E Escorialensis f. J. 18 s. xv1
et regem suum, Patrem et Filium et Spiritum sanctum, unum ue-
.F Escorialensis b. I. 9 s. XVI rum Deum in unitate substancie et in trinitate personarum agnos-
G Salmanticensis BU 1791 (olim Matritensis B Pal. 2C3 s. XVI cere; secundo fidem catholicam moribus et uerbis confiteri; ter-
H Hispalensis B Colombina 58+2 (olim 83-6-AA) s. XVI cio regnum in pace omnimode conseruare; quarto sine accep-
J Matritensis BN 898 s. XVI
Y Nouoeboracensis Hispanic Society HC 385/280 s. XVI 15 tionc personarum unicuique iusticiam exibere; quinto uero hostes
K Matritensis BRAH n-2-50 s. XVII uiriliter, contemptis cunctis laboribus, expugnare. Princeps enim
h Hispalensis B Colombina 56-4-43 (olim 82-3-47) s. xvrr (tantum libros delicatus pocius flectitur ad carnis ludibria peragenda, quam ad
III- I V continens)
hostium obstinatam fortitudinem feriendam. Prínceps delicatus
Editio uino madet lenitur blandiciis mcretricum, dissoluitur luxuria et
1

Mar. ]. de Mariana, Chronicon mundi, A. Schott, Ilispania Jllustrata, IV, 20 susurronibus libenter aponit aurem. De primis duobus Sacra Scrip-
Frankfurt, 1608, 1-116. tura dicit quod uinum et mulieres apostatare faciunt sapientem;
[] Inclusa sunt quae euanida in B legcre non potui de tercio dicit beatus Ysidorus, quod luxuria corpus debilitar, de-
bilitatum autem cicius ducit ad senectutem, de sencctute ducit ad
mortem, de marte ad eternam dampnationem; de quarto uero
25 diuina sapiencia dicit, quod prínceps qui libenter audit ucrba su-
surri, omnes ministros habet impios, sed auferatur susurro et ces-
sabit perturbatio. De príncipe autem quem precedit sapiencia,

Praef., 1. 5/6 nlchil prodest.. detrimcntum paciatur] Matth. 16 26.


21 uinum et .. faciunt sapientemJ Eccli. 19 2.

Praef., 1. 1 addidi: Lucae diaconi praefatio in historiam seu chronicam


beati Isidori Hispalensis archiepiscopi (archiepiscopi Hispalensis Mar.) T
(man. recent. add.) Mar., Incipit prologus de primis lihris cronicorum beati
Ysidori Yspaniarum doctoris archiepiscopi Yspalensis JM, om. SB (in B de-
sunt prima folia) 2 Beatitud o potencie temporalisJ S, om. J TM ( Bcati-
tudo potentie temporalis ad marg. man. poster. add. !), om. B (desuní prima
folia) 5 nichil] codd., nihil Mar. 10 specialiusJ specialibus in specia-
lius corr. S necessaria] neccessaria T 21 apostatare] SI, ·apotcstare T,
apostotare M 23/24 de senectute ducit ad rnortem] S, de senectule ad
mortemM Mar., om. IT 24 dampnationem] damnationem M
4 CI-!RüN!CüN MVNDI PRAEP CI-IRONICON MVNDI PHAEP 5

robora! fortitudo, consilium firmar, et illum non rapit leuitas ucl EIVSDEMLVCAEDE EXCELLENT!A
HISPANIAE
audacia, nec ira furere facit, loquitur Sacra Scriptura dicens: 'Rex
2. Bonis afluens propriis patria Yspano1um eciam 1nultorum
3o qui sedet in solio iudicii_, intuitu suo dissipat onine maluni'. Sem-
per sollicitatur princeps sapiens, ne suis excessibus in temporali- priuilegiorum prerogatiua inter primas mundi prouincias a Do-
bus aut spiritualibus paciatur populus sibi subditus detrimentum; mino meruit insigniri. Hec patria aeris salubritate, soli fecunditate,
nam plerumque pro peccatis plincipum ira Dei in populos incan- animalium ubertate, foncium, fluminum et piscium copia, arbo-
descit, et quotquot eius culpa dilapsi fuerint in peccatum, de illis rum amenitate et fere cunctarum ren1m ad usus utílitatis et delec-
35 Deo redditurus est rationem. Hoc etiam considerat rex honcstus, tationis hominum pertinencium sufficientissime dinoscitur habun-
ut quicquid egerit, siue bonum fuerit siue 1nalum, eo quod scrip- dare. Inter ipsas delicias confert diuicias regibus, eo quod serico,
ture perpetuo com1nendatur, ab hominum memoria non recedat. argento et aura purissimo prefulgeat ínter ceteras regiones. Excel-
Probitatis nomen in se non patitur obfuscari, ne a nobilibus pa- 10 lit orbem uniuersum auibus siluestribus, domesticis) et equis pul-
trum actibus merito degener habeatur. Moribus probitatum se pro- cherrimis et fortissimis, agilitate mirabili uelocissimis, ut bellicosis
40 bat esse de genere illorum principum per quos fortis et clemens militibus in aliquo non desit materia uiriliter decettandi. Exceptis
uictoria facta est in populis orbis terre. Plerumque caloris et fri- omnibus hiis temporalibus bonis, omnipotens Deus in tantum
goris intemperiem 1 sitim patitur et esuriem, ut populos sibi sub- Yspaniam celestibus ditauit donis, ut prothomartyris apostolorum
ditas gloriosius ualeat gubernare. Cauet ne ad ipsum sentencia 15 lacobi corpus sibi transmitteret perpetuo carius amplectendum, et
flectatur qua dicitur: 'Ve /erre cuius rex puer est et cuius princi- doctorem gencium Paulum illi contulerit specialius in spiritu ue-
45 pes mane comedunt'. Illam autem in se desiderat experili qua le- nerandum. Etenim cum Romanis idem apostolus scriberet, dixit
gitur: 'Beata terra cuius rex sapiens est et cuius principes uescun- se per eos transitum facturum et uenturum ad Yspanias. Quod
tur /empare suo'. Astrictus preceptis gloriosissime ac prudentis- utn1m in corpore uenerit, licet quedam scriptura, que uidetur au-
sime Yspaniantm regine domine Berengarie, que ut cronic01um 20 tentica 1 eum testatur uenisse corporaliter, nos tamen ignoramus.
libros a beato Ysidoro et a quibusdam aliis peritis de ystoria re- Firmiter crcdimus eum promissum suum etsi non in corpore
50 gum Yspanorum et quorundam aliorum editas sibi scriberem tamen in spiritu compleuisse, quia ueritatis apostolus mentiri non
imperauit, hanc premisi prefacionem, ut in prima fronte uolumi- potuit. Teneat ergo Roma corpus apostoli Pauli; et Yspania qua-
nis discant principes preclaro gotico sanguine generosi non mi- dam prerogatiua eius spiritus patrociniis se perfrui glorietur.
nus sapienter et clementer quam in manu ualida regna sibi sub- ,5 Accedit ad Yspaniam anthonomasice decorandam quod illos duos
dita gubernare. Tune cnim iuris ardo seruatur, cum magis ex equi-
55 tate quam ex potestate in regimine proceditur subditorum.

2. 17/r8 Etcnim cum .. ad Y.spania.sl cf. Rom. 15 23-24.

291}0 Rex qui... omne malum] Prou. 20 8. 44/ 45 Ve terre ... mane co-
medunt] Eccles. rn r6. 46/47 Ileata terra .. temporc suo] Eccles. 10 17. 2. 1 Riusdem Lucae de excellentia Hispaniac] TK Mar. (man. recent.
add. T), alius prologus Lucae Tudensis man. recen!. add. 1, alius prologus
de felicitatibus Yspanie M, om. SE 2 Bonis] SITM, donis B Mar.
28 roborar] ST, roboat 1M 29 furcrc] STM, furire 1 32 aut spiri- 3 prerogatiua] praerogativas Mar. 4 soli] solis B 7 dinoscitur]
tualibus om. M (ad marg. eadein manu. addito) 34 fuerint] sunt Mar. clignoscitur M 7/8 habundare] S B TM, habundare in abundare corr. 1,
36 fuerit] fuerint T 38 probitatis] S, probitas 1TM Mar. 39 habea- abundare Mar. 8 rcgibus] S, rcbus 1TM Mar., re[ ... ]gento B (inclusa sunt
tur] habeantur in habcatur corr. S 42/43 subditos] ditas (hic incipít) B quae euanida in B legere non potui) 12 a!iquo] alico T 13 hiis] SE,
43 ualeatJ ualeant B 45 autem] aut T 45/ 46 qua lcgitur] B 1M, qua- his ITM Mar. 14 ditauitl dictauit 7' 15 cariu.s] SBM, carnis 1, in carne
liter in qua legitur corr. S, quia legitur in qua legitur corr. T 47 astrictus] Mar. 18 uenturum] ucntirum in uenturum corr. E 19 .scriplura] scripta
astrictis Mar. gloriosissime J gloriossimc S 49 ystoria l SB M, ystoria in Mar. uideturl uidentur Mar. 20 testatur] SE, testetur TM, tcstatur in
historia inan. recent. corr. 1, istoria T 50 Yspanorum] yspanorum in his- te.stetur corr. 1, tcstcntur Mar. 22 ucritatis] SBM, ueritas In, ueritatis corr.
panornm corr. 1 editos] edictos T scriberem] scribere M 51 in om. T, neritas in ueritatis ad marg. man. recent. corr. 1 25 anthonomasiceJ
Mar. 52 gotico] S B, negotio 1T Mar., negocio .M SBIM, anthcnomasie T, antonomasie Mar.
6 CHRONICON MVNDI PRAEF CHRONICON MVNDI PRAEF. 7
insignes ma1tires et leuitas, scilicet Laurencium et Vincencium rum corpora detulit ad eandem urbem gloriosius decorandam.
genuit, quorum fama et sanctitate ubique Christi ecclesia robora- Gloriosissimus Toletanus archipresul et Yspaniarum primas Ilde-
tur. Que patria uel que ciuitas ut Legio urbs Yspanie tale quid 60 fonsus, beatorum Leandri et Eugenii consanguineus, Yspaniam
protulit? Que Christi martirem Marcellum centurionem cum bea- laudabilem reddit; qui uiuens in corpore pallio celesti a regina
3o tissima uxore Nona et duodecim filiis centurionibus et Christi mar- celorum Dei genitrice Maria meruit insigniri. Beatissimus quoque
tiribus edidit, quomm sanguine et fide plebs catholica roboratur? Froylanus Legionensis episcopus 1 super quem Spiritus sanctus in
Nomina eorum hec sunt: Claudius, Lupercus, Victoricus, Facun- specie columbe descendit 1 cuius etiam labia inmissis ardentibus
dus, Primitiuus, Emeterius, Celedonius, Seruandus, Germanus, 65 prunis non estuarunt. Innumerabilcs quidem sunt sancti in sanc-
Faustus, Ianuarius et Marcialis. tissima patria procreati: ut sunt Vincentius, Sabina, Christeta, Fe-
35 Vt autem ad presens omittam infinitam aliorum sanctorum mul- lix, Fructuosus, Eulalia, Marina, Eufemia et alii plures, quorum si
titudinem, quorum martirio et docttina Yspania fulget, ueniam ad uoluero nomina tradere scriptis, facilius me tempus quam copia
Seuerianum Cartaginensem ducem, qui de uxore Theodora illos deseret. Sed pretermittendi non sunt sanctissimi Dominicus et
tres doctores inclitos, Leandrum scilicet archiepiscopum Yspalen- 70 Antonius, qui apostolorum opera nostris temporibus adauxe-
sem et Isidorum archipresulem, ambos primates Yspanie, atque nmt. Dominicus sanctissimum ordinem Predicatorum instituit,
40 Fulgencium episcopum, omnes Christi confessores, filias me1uit sancto Spiritu suggerente, et Antonius beatissimo patri Francisco
obtinere. Augent etiam laudes Christi uirgo Florentina reli- in ordine pauperum beatorum sanctitate successit primus. Sanc-
giosarum ahbatissa et Theodosia gloriosa regina, que sanctorum tus etiam Dominicus, Cluniacensis ordinis abbas de Silos, in libe-
horum doctomm utroque parente sorores fuerunt. Quales hii doc- 75 randis de carcere Sarracenorum captiuis gloriam pre ceteris sanc-
tores fuerint, eorum florigeris libris et beneficiis orbis experitur tis reportare uidetur. Quid de uenerabili Martina Legionensi pres-
45 cotidie uniuersus. Laudabilis est inter sacras uirgincs illa sanctis- bytero sentiendum, qui tantam a Domino precibus in diuinis
sima Florentina, sed dignis preconiis efferenda est gloriosissima Scripturis prerogatiuam obtinuit, ut in expositione Scripturarum
Theodosia. Etenim ipsa in sanctissimo Hermegildo rege et ma1tire sanctissimis primis doctoribus merito ualeat adequari?
filio suo acerrimam mentis pertulit passionem. Quamuis ecclesia 80 Antiquitate preterea philosophorum fulge! Yspania, eo quod
multas inclitos martyres ueneretur 1 Laurencium tamen et Vincen- genuit Aristotilem summum philosophum et Iohanem inuesti-
50 cium excellenter ínter ceteros colit 1 et nusquam reperitur tantus gatorem astrorum, et Senecam facundissimum atque Lucanum
pater, qui cum tantis filiis numero et genere ut Marcellus ad pal- ystoriographum et poetam clarissimum. Inter quos Ysidorus pre-
mam martirii perueniret. Similiter Seueriano non legitur similis minet gloriosus, cui mortalium nullus in uarietate cienciarum
pater, qui tantorum trium doctonun et tantan1m duarum filiarum 85 potest recto iudicio adequari. Lucium quoque consulem, Neniam
filiali contubernio fmeretur. Extollit eciam Yspaniam sanctissimus et Traianum Yspania Rome dedit imperatores strenuos, qui rem
55 ille Romanus Papa Damasus, natione Hispanus 1 qui pre ceteris
uiltutum operibus ecclesiam apostolomm principis Petri opere
miro fundauit Rome, et ex diuersis mundi partibus multa sancto- 59 Gloriosissimus] Gloriosus Mar. 59/60 Il<lefonsus] SBI, Illefonsus
TM Mar. 63 Froylanus] SBJM, Floylanus 7~ Froilanus Mar. sanctus]
om. B 64 etiam] et Mar. inmissisJ S B, in messis B, in missis IT, im-
missis F (Vide an legendus sit in misis uel immisis ad marg. add.) 67 Eu-
femia l SB.M, Euphemia I Mar., Euphenna T 70 Antoniusl Anthonius S
27 Christi ccclesia] ccclesia Christi Mar. 28 patria uel] patria robora- 74 Silos] SIM, Silios in Silos corr. T, Lilos B 77 scntiendum] scien-
tur ucl B 29 post protulit sic distinxi: protulit, quam Mar. que] SBIM, dum E 78 cxpositione] cxposione T 81 Aristotilcm sumin,um philoso-
quem T, quam Mar. 32 Victoricus] Vitoricus S 33 Emeterius l Emente- phum] SBIT, Aristotclem s. ph. Mar., om. M (Iohannes inucstigator astro-
rius B 41 augent] augeret S etiam] et Mar. 43 hiiJ SR 1 T, hi M Mar. rum, Seneca, Lucanus ad marg. eadem manu add.) et Iohanem] SBITM,
45 cotidie] S BIT, quotidie M Ma,: 46 effercnda] offercnda R glo- nobilem Mar. 82 Senecam] l E M, Scnecham S, Scncctam in Senecam corr.
riosissima] RITM, gloriossima S, gloriosa Mar. 47 Hermegildol SB, Her- T Lucanum] SBM, Luccanuml, Lucianum in Lucanum corr. 'F 83 ysto-
megillo ITM Mar. 49 inclitos] SB, meliorcs ITM Mar. 50 colit] collit riograpbum] SB, ystoriographiam IT, hystoriographum M, historiographum
T tantus] tantum in tantus corr. T 56 Pauli et ante principis add. B Mar. et] om. I 85 recto] om. B
8 CHRONICON MVNDI PHAEF. CHRON!CON MVNI)] PHAEf. 9

publicam admodum augmentarunt, licet persecutione dira Chris- consilii, quos natura sapientia fecit insignes; habet, ut dictum est,
tianos fuerint persecuti. Theodosium etiam Christianissimum milites bellicosos, et etiam pedites agiles et animosos, cum qui-
imperatorem Yspania genuit, qui decorauit Romanum imperium bus potest bellon1m forcia exercere et muros ferreos penetrare;
90 legibus equitatis. habet preterea patriam fertilem et ditissimam, que suis consueuit
Hos prescriptos uiros et innumerabiles alios laudum titulis no habundanter et delitiose temporalia bona conferre. De cliuiciis
dignos Yspania genuit, ut habeat preclara Gotorum posteritas Yspanie in libro Macchabeorum meminit diuina Scriptura dicens
quos merito debeat imitari. Habent Yspani martires et confesso- quod Romani obtinuerint metalla auri et argenti eius sapientia sua.
res inter sanctas sanctissimos; habent doctores inter doctos doc- Hec patria ab 'ys', quod est unum uel solum, et 'pan', quod est
95 tissimos; habent mundi sapientes inter ceteros peritos sapientissi- totum, et 'ya', quod est stella, quasi 'sola tota stella' dicitur Yspa-
mos; habent et milites strenuos inter ceteros milites mundi pre- 125 nia, quia specialius pre ceteris prouinciis propriis bonis habun-

cipue animosos. Quorum animositas et audacia tam feruida est, dat. Dicitur et ab Ybero flumine Yberia et ab Espero, occidentis
ut non solum illos, uen1m etiam patriam nonnunquam in pericu- stella, Esperia, quia sicut hec stella in occiduo climate fulget inter
lum ducal. Sunt etiam post triumphos ualde clementes; qui ut uir- sidera, sic Yspania situ in successum transumto non est in ulti-
100 tuosi permaneant, príncipe indigent sapiente, Nam quis poterit mis regionibus ultima, sed in primis prima. Prefulget etiam omni-
mortalium tante uirtutis resistere uiris, si sapiencia preueniat illos? 130 moda libertate Yspania, ·cum in agendis causis ciuilihus propriis
De hiis quidam sapiens eorum mores subtiliter considerans dicit: utitur legibus et Yspanorum rex nulli subditur imperio temporali.
'Hesperus est bellis promptus uictisque benignus, impaciens, for- Et quia duo sunt extrema, scilicet paradisus et Yspania, quadam
tis, audax, dans uulnera mortis; peruolat ingenio gaudens in mu- affinitate deliciosa alludunt sibi. De hac quidam minus sapienter
rn5 nere dando'. O quam cautus debet esse qui fortibus et sapienti- scribentes propter oppositionem orientis clixerunt eam esse frigi-
bus dominatur! O quam beatus et gloriosus est prínceps qui ha- 135 dam et siccam, non attendentes quod sicut oriens sita est iuxta
bet huiuscemodi populos regere, dummodo ipse sapiencia guber- torridam zonam, unde orientis qualitatis esse probatur. Igitur rex
netur et suorum sapientum consilio perfruatur! Nichil enim et populi qui tanta bona specialia a Domino acceperunt, indesi-
deest illi, eo quod habeat sanctissimos apostolos, martires fortis- nenter illi specialius gratias referant et fortiter et sapienter collata
no simos et doctores doctissimos, per quos· sanctam fidem accepit bona custodian!. Hoc reducant frequenter ad cor, quia cum dilll-
catholicam. Non oportet eum in fide nutare, quia non per qua!es- '4º cultate custoditur quod a multis diligitur et illius bona latrones
cumque uiles personas, sed per sanctissimas et generoso san- latenter subripere moliuntur quem non ualent nudare suis spoliis
guine nobilissimas Dei leges accepit. Imitetur igitur eos fide, sanc- uiolenter.
titate sequatur, et eorum prudencia decoretur, quonim nata~ibus Nos uero ad libros cronicorum a doctore Yspaniarum Ysidoro
u5 generoso sanguine sociatur. Habet etiam Yspanie princeps uiros editas manum mittimus, secundum etiam quosdam alios Yspano-

87 augmentarunt] augmentorum B 89 genuit] om. T 92 YspaniaJ 120/I21 De diuicfü; .. sapientia sua] r Mach. 8 3.
Yspanie J 96/97 inter ... animosos] om. M (ad marg. eadem manu add.)
97 fcruida] fecunda B 99 etiam] el Mar. rno sapiente] sapientcm
in sapiente corr. S rn1 sapiencia] sapia in sapiencia corr. T non ante 120 habundanter] SBTM, habundanter in abundanter corr. !, abundanter
preueniat (prae-) add. Mar. 102 hiis] ST, his BIM, iis Mar. 103 Hes- Mar. 122 obtinuerint] SITM, obtinuerit B, obtinucnmt Mar. 123 ab
perusl BM, expcrus S, cspcr us J, experus in expcrtus ad marg. man. recen!. 'ys'] ser/psi (ab ys T), ab ysi SI, ab y[ .. .) solum B, ab is M Mar. 125/126 ha-
ca,,. T, expertus Mar. rn5 cautus] exactus Mar. 108 sapientum consi- bundat] SBTM, habundat in ahundat corr. I, abundatlliar. q.7 hec] om.
lio] SI TM, sapientium consilio B, consilio sapientium Mar. post perfrua- E 128 sideral sydera E in successum transumto] B, in succccssum (in
tur sic distinxi: pcrfruatur: Nihil Mar. 1n Non oportet cum in fide nu- seccessum con·.) transumto S, in succcssum transmitto IT, in succensum (in
tarc] B, non oportet eum in fide mutare S, non in fide enim mutare JT, non in succcsum corr.) transmitto M, in successum transmisso Mar. 141 subri-
fide eum mutare (libet ínter lineas add.) M, non enim in fide mutare potest pere] SBIT, subrripere M, surripere Mar. quemJ que B 141/142 suis
Mar. u2 uilcs] uidcs in uilcs corr. B 113 igitur eos] SB, cos igitur JTM spoliis uiolenterl BITM, suis uiolcntcr spoliis S 144 Romanorum pontifi-
Mar. 115 etiam] et Mar. cum post quosdam alios add.S
ro CI-IRONICON MVNDI PRAEF.

1 45 rum regurn et aliorum quorundam seriem prosequendo preceptis (LIBERPRIMVS)


gloriosissime Yspaniarum regine domine Berengarie omni desi-
derio desiderantes fideliter satisfacere. Ipsa enim, cuius catholicis (INCIPIT CHRONICABEATIISIDORI ARCHIEPISCOPI)
preceptis non licet nec libet resistere, michi Luce indigno (HISPALENSIS)
diachono ut hoc perficerem imperauit. Cronica 'antigua series'
1 50 interpretatur, et dicitur a 'cronos', quod est 'tempus 1 uel 'series', (PROLOGVS)
siue 'longum', et scriptis continet opera nobilium hominum,
ne more labencium aquarum ab humanis mentibus dilabantur. 1. Breuem temporum annotationem per generationes et rcgna
Tamen sciendum quod in hac cronica ille ann01um numerus non primus ex nostris Iulius Affricanus sub imperatore Marco Aurelio
seruatur, qui in libro Genesis continetur. Moyses namque magis Antonio simplici istorie stilo elicuit, dehinc Eusebius Cesariensis
155 successiones generationum quam annomm seriem studuit ordi- episcopus atque sancte memorie Iheronimus presbiter cronico-
nare, maxime dum Sacra Scriptura illud quemlibet asserat uiuere, rum multiplicem ystoriam ediderunt regnis simul ac temporibus
quod bene ac sancte uixit; reliquum uero tempus uite 1 quo non 10 ordinatam. Post hos autem alii atque alii, inter quos precipue Vic-
bene uiuitur, pocius est mori quam uiuere. Quapropter Moyses tor ecclesie Tunnensis episcopus recensitis predictorum ystoriis
centum annos siluit, quibus Adam Abe! mortuum luxit et Euam gesta sequentium etatuffi usque ad consulatum Iustiniani iunioris
160 cognoscere noluit. Et Saul duobus annis legitur regnasse, eo expleuit. Horum nos et quorundam aliorum istoriographorum
quod illis tantum bene rexerit, cum aliis pluribus annis regnwn swnmam temporum ab exordio mundi usque ad augusti Eraclei
indigne tenuerit. Ysidorus autem plus est in hoc opere in anno- 15 et Sisebuti uel Scintillam, Yspanie regum, tempora compendiosa
rum seriem ordinandam secutus LXXª interpretes et quosdam breuitate notauimus adicientes e latere clescenclentem lineam
alios 1 qui magis annorum nume1um sunt secuti. Perutilis est hic temp01um, cuius inditio summa prcteriti seculi cognoscatur. Finit
165 liber in Scripturis Sacris, quia quantitatem annorum ab exordio prologus.
mundi usque ad Christum lucide manifestat, quedam que in
sacris ystoriis deesse uidentur 1 supplet et seculi etates ostendit I, r. 1/I7 Breuem tcmporum ... seculi cognoscatur] Isid. Chron. 1-2.
manifesta preuia ratione.
1. 1 LIBER PRIMVS] addidi ex Mar. (p. 39: Expliclt Primus Liber Chroni-
corum beatí lsidori Hispaniarum docto1ls archiepiscopi Ilispalensis)
2/4 Titulus Incipit Chronica heati lsidori archiepicopi Hispalensis. Pro-
!ogus] T(man. recen!. add.) Mar., Incipit prologus beatissimi Ysidori in suam
Cronicam man. recent. add. 1, Incipit prologus Ysidori iunioris archicpiscopi
Ispalcnsis super cronicis hreuiter anolatis M, om. S B (in B desunt prima fo-
lia) 5 Breuem temporum annotationcm] SB, om. 1T.M (Brcucm tcmpo-
rum seriem man. recent. add. n 7 istorie] S 1T (ín historie man.recent.
corr. n, historie .M, historiae Mar. dehinc] dehinc in deinde corr. 1
8 Iheronimus] BIT, Ieronimus S, Hycronimus M, 1-Iieronymus Mar.
9 ystoriam] T, ystoriam in historiam man. recent. corr. 1, istoriam S, his-
toriam BM .Mar. II Tunnensis] Mar. (Turonensis in Tunnensis man. re-
cent. con·. n, Turonensis in Tuncnsis man. recenf. corr. 1, Turonensis SBM
ystoriis l B T, istoriis S, ystoriis in hystoriis man. recent. corr. 1, historiis M
.Mar. 12 Iustiniani] SBIT, Iustiniani in Iustini corr. M 13 quorundaml
145 aliorum quorundam] quorundam aliorum S 148 michi] mihi .Mar. quorudam T istoriographorum] S, ystoriographorum B, hisloriographo-
(tucas Tudensis author prologi ad calcem folii man. recen!. add. [) rum 1M .Mar., historiographarum T 14 Eracleil SE, Erachlei1TM, Heraclii
150 series] serie Mar. 152 labencium] lambentium in lahentium corr. .Mar. 15 Scintillam] M, Scintiliam S, Scintilliam B T, Scintilliaim 1 Yspa-
T 157 reliquum] relictum in relicum corr. T 162 Ysidorus] Isidorus .M nieJ SBTM, Yspanic in Hispanie man. recent. corr. 1, Hispaniae Mar .
.Mar. 163 ordinanclam] in orc\inandam in orclinandam corr. T 167 sa- temporal B.M, tcmporihus ST, tempora (ora man. recent.) 1 17 tempo-
cris ystoriis] BIT(sacris hystoriis S), sacris scripturis historiis in sacris histo- rum] Lemporium S inditio] iuditio T 17/18 Finit prologusJ SB1T, Ffinit
riis corr . .M, sacris historiis Mar. uidentur] uideretur in uidentur corr. S prologus .M, om. Mar.
12 CHRONICON MVNDI I CHRONICON MVNDI I 13
(PRIMAAETASSECVLI) Enos annornm C.XC genuit Cainam.
Cainam annorum C.LXXgenuit Malaleel.
2. Sex diebus rerum omnium crcaturas Deus formauit. Primo Malaleel annorum e.LX.V genuit lareth.
die condidit Deus lucem et omnem angelicam creaturam, se- 30 lareth annorum e.LXII genuit Enoch.
cundo die condidit firmamentum, quod quam cito fuit factum, Enoch annorum CLX.Vgenuit Matussalam.
statim sanctis angelis est decoratum, superbis angelis in hunc ae- Matussalam annorum C.LXVIIgenuit Lamech.
rem caliginosum expulsis. Firmamentum in medio aquarum Deus Lamech annorum C.L.XXX.VIIIgenuit Noe.
fecit et quandam exteriorem mundi superficiem ex aquis conge- Noe anno DC factum est diluuium.
latis disposuit ad instar christalli solidatam et lucidam, intra se ce-
lera sensibilia continentem et in firmamento pastea sidera fixit. 3. Adam extra paradisum anno quintodecimo ex quo factus
rn Tercia die congregauit Deus aquas inferiores in unum locum, id est, genuit Caym et sororem eius Calmana. Licet unius diei fuerit
est, in uisceribus terre et apaiuit arida que terra dicitur, quia pe- Adam cum esset in paradiso, XXX tamen annorum habuit perfec-
1

dibus teritur. Quarta die fecit Deus solem et lunam et sidera. tionem et uirgo exiit de paradiso. Post XV annos alias genuit Abe!,
Quinta die fecit pisces et uolucres de aqua. Sexto die fecit bestias qui interpretatur 'nichil', 'luctus' uel 'l1apor', et sororem eius Del-
et iumenta. Et tune omnibus ualde bene dispositis ad ymaginem boram. Preterea piures alias filias et filias fertur Adam genuisse.
15 et similitudinem suam de limo terre formauit Adam, cui animam
Caym, qui interpretatur 'posscssio', spicas atritas et corrosas se-
creatam de nichilo inspirauit. Extra paradisum factus fuit et ad pa- cus uiam ductus auaricia obtulit Deo et Dominus munera eius non
radisum colonus deductus. Vltimus omnium creaturarum factus, respexit, siue quia prius comedebat, deinde offerebat placens sibi
w prius quam Deo. Abe! de pinguioribus gregis primogenitis obtulit
ut statim inueniret omnia inferiora perfecta, quibus preesset. Hora
prima diei fuit factus, hora tercia in paradisum deductus, hora et ignis de celo oblationem eius incendit; quare iratus Caym Abe!
20 sexta seductus, hora nona a paradiso expulsus. Septima die Deus interfecit et Dominus Caym signum, hoc est, tremorem capitis
cuneta que fecerat, benedixit et diem ipsam sabbatum, id est, re-
quiem uocauit.
Premissis quinque diebus in sexto die Adam formatus est, qui
uixit annis D.CCCC.XXX. 3. 1/6 Adam extra.. cius Delhoram] Petr. Comestor Hist. Sebo!. 1076
B-C. 7/13 Caym, qui.. capitis posuit] Petr. Comcstor Hist. Sebo/. 1077
25 Adam annornm ce.XXX genuit Sed.
D-ro78 B.
Sed annornm CC.V genuit Enos.
27 C.XC] .M .Mar. (ex Isicl. Ch ron. 6): C.XL SBIT Cainam] I, Cainan S,
Caynam BM, ainam in Cainam corr. T DC.XX.V post Caynam add. M
28 Cainam] Caynam .M Malaleell Ma. T DCC.XC.V post Malaleel
2. 1 Prima aetas seculiJ Isid. Chron.
add. M 29 lareth] SE I M, Iareht 1; Iared .Mar. DCCCC.LX post Iarcth
2". 1/15 Sex dicbus .. formauit
Adam] lsid. Chron. 3. add. M 30 Iarelh] IaredMar. Enoch] Henoc B MC.XX.IIpost Enoch
add. M 31 Enoch] S.M, 1-Ienoc I, Enoc T, f..]noc B Matussalam] BIT.M,
Matussalem S, Mathusa!em Mar. MCC.LXXX.VIIpost Matussalam add. M
2. 1 Titulus Prima actas seculiJ Mar., Incipit cronica Ysidori de rcrum
32 Matussalam] ITM ([ ..]ssalam B), Matussalem S, Mathusalem Mar.
omnium creaturis M, om. SBIT 4 die] dedit die in die corr. B cito} C.LXVII] C.LXXM Lamech] Lamec S MCC.LVIlpost Lamcch add. M
SBIT.M, primum Mar. 6 caliginosum] caligiosum E 7 superficiem] 33 Lamech] ITM, [..] E, Lamec S C.LXXX.VIII]M Mar. (ex Jsid. Chron.
superfici[ ..l E B solidatam] so[. ..]tam E 9 continentem et] contincn[. ..] 15): C.L.X:XX.IXST(C.L.:XXX.VIIII Bl) anno] El, annorum STM
E fixit] SBITM, fecit .Mar. n tcritur] B, territur SM, territur in Leritur 3. 2 Caym] SM, Chaym IT, Cahim B, Caim Mar. 7 Caym] SM, Cahym
corr. I 14 ymaginem] SBITM, imaginero Mar. 15 nouissime ante de IT, Cahim E, Caim Mar. 8 cius ante munera supra lineas eadem manu
limo add. M 16 nichilo] nihilo Mar. 19 tercia] terra in tertia corr. T add. S 9 prius] plus Mar. 10 primogenitis) SB, primogenitas JM,
21 fecerat] ferat M 25 Sed] S B I, Set T, Seth M Mar. qui post Abel primogenita T Mar. n oblationem] oblatione T incenditl ifllendit Mar.
natus cst post Seth add. M 26 Sed] SBI, Set T, Seth M Mar. Cayml SE M, Chaim 1, Chaym T, Caim Mar. 12 Caym l S M, Chaim 1,
CCCC.X:XX.Vpost Enos add . .M Chaym TM, Cahim B, in Caim Mar.
CHRONICON MVNDI I CHRONICON MVNDI I 15
posuit. Tune egressus Caym a facie Domini habitauit ad orienta- cium adolescentis sagittam dirigens interfecit, dum factum com-
lem plagam Edem, hoc est, deliciarum cum uxore sua Calmana, perit, adolescentem archu uerberando occidit.
15 ex qua genuit Henoc, et quia latrociniis et rapacitatibus insistebat, 35 Adam autem dolens quia Chaym Abe! interfecit, Euam uxorem
primus ciuitatem condidit, quam Henoc uocauit et multitudinc suam proposuit non cognoscere et iuxta Ebrom in loco, qui uallis
sue posteritatis impleuit. Enoch genuit Irath, qui Mananeel, qui lacrimarum dicitl1r,Abel filium suum luxit et centum annis a thoro
Matusahel, qui Lamec, qui septimus ab Adam, primus contra coniugali abstinuit. Admonitus autem a Deo per angelum ut sus-
instituta Dei bigamiam induxit. Genuitque ex Oda Iabel, qui adin- citaretur semen iustum, quod est stirps filiorum Dei, cum esset
20 uenit portatilia pastorum temptoria et greges caracteribus distin- 40 ducentorum triginta annorum genuit Sed, qui pro Abe! natus est
cxit. Nomen fratris eius Tubal, qui fuit inuentor musice; ex Sella interpretaturque 'resurrectio'.
genuit Tubalchaim, qui ferrariam artem primus inuenit, bella con-
4. Sed annorum CCV genuit Enos, qui cepit inuocare nomen
citauit, sculpturas openlill in metallis fabricauit. Quo fabricante
Domini, uerba deprecatoria componenda.
prenominatus Tuba! malleorum eius sonitu delectatus ex propor-
25 tionibus et consonantiis eorum musicam excogitauit. Tubalchaym 5. Enos annorum CXL genuit Cainam, qui interpretatur 'natura
etiam cum frutices in pascuis incendisset, uene metallorum Dei'.
fluxerunt in riuulos et sublate lamine figuras locorum, in quibus
6. Cainam genuit Malaleel, qui interpretatur 'plantado Dei',
iacuerant, referebant, unde in metallis sculpere adinuenit. Soror
etiam eius Noema uarie texture artem inuenit. Lamec autem uir 7. Malaleel genuit lareth, qui interpretatur 'descendens' siue
30 sagitarius fuit et Dei nutu occulorum caliginem incurrit. Qui ha- 'roborans'.
bens adolescentem ducem, dum exerceret uenationem, interfecit
Chaym inter frutecta existimans esse feram; quem quia ad indi- INSTITUTO
DEFILO
LOGIA
C.S.i.C.
DUQUE ;_;; ,A¿J)Jr,ACEJ.J, 6
13/14 Tune egressus ... sua Calmana] Petr. Comestor Hist. Sebo/. 1078 B. 28014 MAD:llu
15/19 ex qua ... bigamiam induxitl Petr. Comcstor Hist. Sebo!. 1078 D.
19/21 Genuitque ex ... inuentor musice] Pctr. Comestor Ilist. Sebo!. 1079
A. 21/34 Ex Sella ... uerberando occidit] Petr. Comestor Hist. Sebo!. 1079 38/ 41 Admonitus autcm .. interpretaturque 'rcsurrectio'] Isicl. Ch ron. 4.
B-C
4. 1/2 Sed annorum .. nomen Domini] Isid. Chron. 5.
5. 1/2 Enos annorum .. 'natura Dei'] Isid. Cbron. 6.
13 Caym] S, Chaim I, Chaym T M, Cahim B, Caim Mar. 15 Henoc] E-
noch M Mar. 16 ciuitatem] ciuitatibus ciuitatem B quam] et Mar. 6. 1 Cainam genuit .. 'plantacio Dei'J Isid. Chron. 7.
Henoc] S, Enos B, Enoc I1~ Enoch M Mar. multitudineJ multitudinem 7. 1/2 Malalecl gcnuit .. siue 'roborans'] Isic\. Chron. 8.
T 17 Enoch] SM, EnocBIT Mananccl] ITM, Maniel S, Manaeel B, Ma-
niael Mar. 18 Matusahel] S, Matussale B, Matusale ITM, Mathusale Mar.
18.mec] SE, Lamcch IM Mar., Lameth T 19/20 adinuenit] (..]inuenit B 33 clirigcns] diriges T 35 Chaym] SM, Chaim IT, Cahim B, Cain Mar.
20 portatilia] portalia B tcmptoria] SBITM, tentoria Mar. caracte- EuamJ om. Mar. 36 Ebrom] Hebron Mar. 38 AdmonitusJ S B, Amo-
ribus] ca[. ..]ribus B, characteribus Mar. 20/21 distincxit] BITM, distinxit nitus I TM 38/39 suscitaretur l sulcitarctur in sucitaretur corr. T 39 fi.-
S Mar. 21 ex] et in ex man. recent. corr. I 22 Tubalchaim] S, Tuba! liorum] fi.[.. .JB 40 Sed] S, Seth BITM Mar.
cahim B, Tubalchaym ITM, Tubalcain Mar. 23 sculpturas] sculturas T
4. 1 SeclJSB,ScthIMMar.,etT CCV]SBTM,C.V.I Enos]BTM,
opernm] operaum in operum corr. S Quo fabricante] om. Mar.
Enoc S, om. I (Eno.s interlineas man. recent. add.)
25 excogitauit] cogitauit in excogitauit corr. T Tubalchaym] STM, Tu-
balchaim B I, Tu balea in Mar. 26 fruticcs] B, fructices S, frugices I M, 5. 2 Cainam] BIT, Caynam S, Chaynam JVI
fruyces T pascuis] pascius B 28 Soror] sororem in soror corr. S
6. 1 Cainam] BIT, Caynam S, Chaynam M annorum CLXXante genuit
29 etiam eius] cius etiam S Lamec] SI, Lamec Lamec B, Lameth T, La-
Malaleel add. M ex lsid. Cbron. 7.
mech M Mar. 32 Chaym] S TM, Cahim B, Chaim I, Cain Mar. frutecta]
IT, fructecta SBM, fruteta Mar. 32/33 indicium] SI, iudicium BM (iudi- 7. 1 annorum CLXV ante genuit lareLh add. M ex Isid. Cbron. 8. la-
tium T) reth] lared Mar.
16 CHRONICON MVNDI I CHRONICON MVNDI I 17

8. lareth genuit Enoch, qui translatus est a Deo in paradisum 10 ximo paradiso. Caym habitauit in campo ubi fratrem occiderat,
uoluptatis 1 ut in fine tempo1um cum Elia conuertat corda patruum et exarserunt filii Caym in alte1utrum coeuntes et abutebantur
in filios quique pugnabunt cum Antichristo. Iste Enoch nonnulla fratrum suorum uxoribus. Mulieres etiam in uesaniam uersc su-
scripsisse fertur sapienter sed antiquitate suspecte fidei a Patribus pergresse uiris abutebantur. Filii autem Sed reuertentes ad natale
refutata sunt. solum concupierunt filias Caym, eo quod pulcre sibi uidebantur,
1
5 et ex eorum copula orti sunt gigantes. Incubi etiam demones cum
9. Enoch genuit Matusalam, qui iuxta annorum se1iem uixisse
mulieribus concumberc uidebantur, quod uere non poterat esse
XIIII annis post diluuium reperitur. Sed non legitur fuisse in ar-
sed delusiue.
cha, propter quod eum nonnulli cum paire suo Enoch, qui trans-
latus fuera!, a!iquantulum fuisse, donec diluuium preteriret, falsa n. Lamec genuit Noe, qui 'requies' interpretatur. Iste coram
opinione existimant. Hac generatione concupierunt filii Dei filias Deo arnbulauit et detestabatur mala facta hominum.
hominum, id est, filii Sed filias Caym.
12. Noe cum esset quingentorum annon1m, genuit Sem, Cham
Matusalam uixit DCCCCLXVIIIIannis et eodem anno mor-
10. et Iaphct. Vicesimo autem anno antequam quingentesimum ex-
tuus est quo diluuium fuit. Matusalam genuit Larnec. Hac gene- pleret, fecit iuxta preceptum Domini archarn de lignis leuigatis, id
ratione gigantes nati sunt. Tune temporis ceperunt mala multipli- est, quadratis et bituminá.tis, longitudine trecentorum cubitorum,
cari in terra, nam filii Ade qui boni extiterant usque ad septimam latitudine XXX. Hii cubiti geometrici intelligendi sunt, alioquin
generationem, contempnentes precepta Ade et patrum suorum tanta capere non ualeret. Continet enim cubitos geometricus sex
paulatim ad mala corruere ceperunt. Etenim Adam uiuens prohi- nostras, uel secundum quosdam nouem. Erat archa superius an-
buerat ne miscerentur filii Sed cum filiabus Caym. Mortuo autem gusta in cubito consumata, inferius uero ampla quandam habens
Adam, Sed separauit cognationem suam a cognatione Caym, qui rotunditatem ad modum sentine nauis. Habuit quinque cameras,
redierat ad natale solum, et habitauit Sed in quodam monte pro- 10 quarum inferiori quadratura arche erat una stercoraria et altera
apotccaria, deinde una mitium animalium et altera inmitium. Me-

8. 1/5 larcth genuit .. refutata sunt] Isid. Chron. 9.


n. r Lamcc genuit Noe] Isid. Cbron. 15.
9. 1/6 Enoch genuit .. filias Caym] Isid. Chron. ro-u.
12. 1/5 Noe cum .. cubitorum latitudinc] Petr. Comcstor Hlst. Sebo!. 1081
10. 2/3 Matusalam genuit ... nati sunt] Isid. Chron. 12-13. 7/17 Mortuo B. 7/12 Erat archa .. et auium] Pctr. Comestor Hlst. Sebo!. 1082 D-1083 13.
autem .. sed clelusiuc] Pctr. Comcstor Hist. Sebo!. 1081 C-D.

ro CaymJ S, Cahim B, Chaim 1, Chaym TM, Cain .Mar. n filiil fili .M


8. 1 annorum CLXII ante genuit Enoch add. M ex Isid. Cbron. 9. Caym] S, Cahim E, Chaim I, Chaym TM, Cain Mar. 13 Sed] SBT, Seh
2 patruum] patrnm B 3 quique] quicque M M, Sed in Scth corr. I, Scth Mar. natale] natalcm B I4 concupicrunt]
corrupcrunt Mar. Caym] S, Cahim B, Chaim IT, Chaym M, Cain Mar.
9. 1 annorum CLXV ante gcnuit Matusalam add. M ex Isid. Chron. 10.
pulcrc sibil SE I M, pulcre T, sibi pulchrae Mar. 16 poterat] poterant
Matusalam] S TM, Matussalam B, Matusalam in Matussalem eorr. I, Ma-
in poterat corr. T
thusalem Mar. 3 eum] om. Mar. 6 Sed] S B, Seth I, Set T, Seh M
Caym] S T, Cahim B, Chaim I, Chaym M, Cain Mar. u. r Lamecl SB, Lameth IT, Lamech M Mar. 2 mala] praua B
10. 1 Matusalam] S TM, Matussalam B, Matusalam in Matusalcm corr. I, 12. Noc autem quingcntesimo annorum genuit Sem, Cham et Iaphct
J
Mathusalem Mar. DCCCCL:XXIX]S T B, DCCCCLXIXI M, DCCCCLXXIX et ante Noc cum esset... eadem man u add. M Noe l Qui B Cham] Cam E
DCCCCLVIIII ad marg. add. Mar. 2 Matusalaml STM, Matussalam B, Ma- 3 fecit iuxtal preccpit ei dominus facere archam qui post C annos conti-
tusalam in Matusalem corr. I, Mathusalem Mar. annorum CLXX ante nuos constructa est ante fecit iuxta eadem manu add. B 5 Hiil hi .M Mar.
genuit Lamec add. M ex lsid. Cbron. 12. LamccJ S BIT, Lamcch M, Samech geomctrici] BIM, goemetrici S (cubitus geomctricus ad mai-g. man. re-
Mar. 5 contempnentes] contemnentes M Mar. 7 Sed] SB, Set 11; Sch cent. add.), gcomelrico T sunt] sum T 7 enim ante archa add. B
M Caym] S, Cahim B, Chaim J T, Chaym M, Cain Mar. B Sed] S B, Sed 9 rotunditatcm l iocunditatcm B ro infcrioril inferior Mar. arche !
in Scth eorr. I, Set T, Seh M, Seth Mar. Caym] S, Cahim B, Chaim I, Chaym areae Mar. ro stercoraria] sterioraria B rr deinde una l Deinl..Ja B
T M, Cain Mar. 9 Sed] S B, Set T, Sch M, Sed in Seth corr. I, Seth Mar. mitium] I (micium B), inicium SM, initum T inmitium] initium M
~
r
18 CHRONICON MVNDI I CHRONICON MVNDI I 19

dia uero que superior, hominum erat et auium. Illa tantum anima- qua est ingressus, scilicet maio. Resedit archa super Armenie
lia in ea sunt intelligenda fuisse, que in aquis uiuere non possunt 35 montem qui Barim dicitur, ubi usque hodie lignomm illius reli-
et que de corruptionibus non nascuntur, ut musce, apes et que- quie demonstrantur.
15 dam alia. Per centum annos continuos Noe construxit archam.
Tune homines perpendentes quod aqua uel igne perire pote- (SEeVNDA AETASSEeVLI)
rant, studia sua conscripserunt in duabus columpnis, altera Iateri-
cia et altera marmorea, quarum altera non dilueretur diluuio al- 13. Secunda etas, quam per generationes dicimus currere,
tera non dissolueretur incendio, Tuba! fratre Tubalcaym h~ius unam minus habet secundum codices Hebreos, que hic ponitur,
20 operis existente magistro, quia audierat Adam prophetasse de id est, illum qui dicitur Caynam; quam tamen generationem et
duobus periculis, aque uidelicet et ignis, que uentura erant super LXXinterpretes memoran\ et euangelium secundum Lucham con-
omnem carnem. Quamm lapídea columpna fertur diluuium eua- firmat. Hee autem due etates seculi, id est, una ante diluuium, se-
sisse et actenus in Syria permanere. Prima que nunc dies Domi- cunda post diluuium, ideo nullam habent difficultatem in pemen-
nica dicitur, ingressus est Noe in archam. Seorsum uiros, seorsum tione annorum, quia directis generationum lineis currunt et unus
25 mulieres Deus in ingressu nominauit, ut tempore penitencie ex altero propagatur.
ostenderet esse uacandum ab amplexibus carnis. eentum quin- ro Sem anno secundo post diluuium genuit Arfaxath.
quaginta diebus creuerunt aque et eleuata est archa super omnes Arfaxath annorum e.XXX.V genuit eaynam.
montes quindecim cubitis, ut ablueret aqua sardes aeris, usque- eaynam annorum e.XXX genuit Sala.
quo ascenderant praua opera hominum, de quorum sacrilegiis aer Sala annorum C.XXXgenuit Heber.
30 fuerat maculatus. Vsque ad eundem locum ignis ascendet in die Heber annorum C.XXX.IIIIgenuit Falech.
Iudicii ut purgetur aer a uapore ascendente de sacrificiis ydolo- '5 Falech annomm C.XXXgenuit Ragau. INSTITUTO DEFJLQ~QBU
rum. Per annum fuit Noe in archa lumen recipiens per christalli- Ragau annorum e.XXX.U genuit Seruch. C. S, ¡, r.,,
nam fenestram et egressus est anno reuoluto, eo die et mense Seruch annomm e.XXX genuit Nachor. §
DUQUE ti>,, M.M)lf,¡l.'o'.,fl/,/1
Nachor annorum LXXgenuit Thara. :zso1.;1t4hii;J:ilü .
Thara annornm LXXgenuit Abraham.
16/23 Tune homines ... Syria permanere] Isid. Cbron. 16. 2 /26 Seor-
4
sum uiros ... amplexibus carnis] Petr. Comestor Hist. Sebo/. rn83 D. 27; 341}6 Resedit archa .. reliquic demonstrantur] Petr. Comestor Hist. Sebo!.
31 ~leu~ta est ... purgetur acr] Petr. Comestor Hist. Sebo!. 1084 D. 32; 33 per
chnstalhnam fenestram] Petr. Comestor Hist. Sebo!. rn83 B. 1085A.
13. 1 Secunda actas seculi] lsid. Cbron. r8ª .

. 12 et auium] om. B 12/13 Illa tantum animalia in ca sunt intclligencla 36 Finitur prima actas seculi sub qua fluxcrunt II millia CCXLV.post dc-
f~tsse] In archa uero illa tantum intelligencla sunt fuisse B 15 anno DC monstratur eadem manu add. M
ult~ No~ factu_m est diluuium post construxit archam add. M 1 6 perire]
penret in penr_e eorr. I . altera ante potcrant add. B (pastea expuncto) 13. 1 Titulus Secunda aetas scculi] /',,far., Incipit 2.ª etas M, om. SBIT
17 columpmsJ co!umms M Mar. 17/18 altera !aterida et altera marmo- 3 illum] SBIT, illa M qui] klar. (que in qui corr. 1), que SB TM
rea] SB, altera marmorea ITM (altera ucro ferrca ad marg. man. recent. add. 5 memorant] memont in mcmorant corr. S euangelium] cuuangelium
I et una crea eadem manu supra lineam add. M), altera marmorea et altera M 6 Hee] Hec B una ante cliluuium] SBM, ante una diluuium IT, ante
!aterida Mar. 18 diluuioJ diluio M 19 fratre] frater J Mar. 22 co- una et Mar. 6/7 secunda post diluuium] om. T 10 Arfaxathl Arphaxad
lumpna] columnaMMar. 23 actenus] SBM, actenus in hactcnus ad marg. Mar. n autem post Arfaxath add. M Caynam] Sala M ex Isid. Cbron_
man. recent. corr. I, actens in actenus corr. T, hactenus Mar. Qua die in- 20 (A,faxat ann. CXXXV genuit Sa!am ...) 12 Caynam ... Sala] SBITM
gressus est Noe archam ante prima eadem manu add. M 231}6 Prima que Mar.: om. Isid. Cbron. 2.0. 13 annorum] SBI, annos TM Heber] Eber T
nunc ... demonstratur] om. B 24 ingressus est] S, ingressus JTM Mar. 14 Hebcr] Eber T annorum] SBI, annos TM Falech] Phalcg Mar.
26 amplexibus] SM, amplcxi in amplexibus man. recent. corr. J, amplexu 15 Falech] Phaleg Mar. annorum] SBI, annos TM Ragau] Reu M
T Mar. 29 ascenderant praua ... de quorum] om. M (eadem man u ad marg. 16 Ragau] Reu (seu Ragau ínter líneas add.) M annorum] annos T
add.) 30 maculatus] S, moderatus in inmocleratus corr. J, modcratus T Seruch] Seruth T 17 annorum] annos TM 18 annorum] annos TM
mudandus M ' LXX] septuaginta nouem M 19 Abraham] Ahraam M
20 CHRONJCON MVNDI I CHRONJCON MVNDI I 21

14. Sem anno secundo post diluuium genuit Arfaxat 1 a quo 17. Heber genuit Phalec cuius tempore turris Babel edificata est
gens Caldeorum exorta est. lste Sem fe1tur fuisse Melchisedech, factaque est linguarum diuisio et multi deos adorare ceperunt.
qui primus post diluuium condidit urbem Salem, que nunc uoca- Nam alii colebant ignem, alii aquam, alii solem et sic de aliis ele-
tur Iherusalem. De tribus filiis Noe, id est, Sem, Cham et Iaphet, mentis, unde Falech 'diuisio' interpretatur.
exorte fuerunt septuaginta due gentes, de Iaphet quindecim, de Impleti sunt dies Noe nongentis quinquaginta tribus annis et
Cham triginta, de Sem uiginti septem. Filii Sem Asyam inhabita- mortuus est. Nemo putet falsa que de antiquorum longeuitate
uerunt, sed filii Cam quandam Asie partem uiolenter occupauerunt scripta sunt, quia propter inueniendas uirtutes et gloriosas scien-
atque Salem capientes expulsis filiis Sem et Ihebusei Ihebusalem ciarum utilitates atque astrologiam et geometriam Deus eis am-
eam uocauerunt. Filii Iaphet Europam sortiti sunt. Filii autem Cam plius uiuendi spatium condonauit, que aliter disserere non potuis-
w Affricam tenuerunt. Natus est Noe filius post diluuium, qucm Yo- rn sent, nisi quingentos triginta uiuerent annoS. Per tot enim anno-
nitum uocauit. Dedit Noe Yonito donationem benedictionis et di- rum curricula magnus annus impletur. Pastea uero annorum nu-
misit eum in terram Etham et intrauit eam Yonitus usque ad rnare merus in uita hominum extitit diminutus et terra non fuit adeo
quod Elioscora dicitur, id est 'solis regio'. Hic accepit a Deo do- fertilis post diluuium sicut fuerat ante.
num sapiencie et multa sapienter adinuenit atque quosdam futu- Nenrot autem, ex patre Chus de Cham et ex matre Cibelne de
15 ros euentus rerum preuidit, cuius generatio permixtim cum filiis 15 Yron filio Sem, gigas fortissimus, cuius erat statura altitudinis de-
Sem habitauit. cem cubitorum, uenit ad Yonitum et en1ditus est ab eo in multis
et doctus de ortu quatuor futuron1m regnorum et casu eorum per
15. Aiphaxat filius Sem genuit Sala, a quo antiqui Salamite uel
successionem, quod primi regnarent de Cam, deinde de Sem,
Medí orti sunt.
unde Perse; tercio de eodem Sem et de Iaphet, unde Greci; quarto
16. Sala genuit Heber, a quo Hebrei nuncupati sunt. 20 de Iaphet, a quo Romani. Fuit autem Nenrot potens in terra et ro-
bustos uenator hominum coram Domino, id est extinctor et op-
pressor amore dominandi. Hic transiit ad Caldeos et docuit eos
ignem colere et solicitabat genus suum de Sem, ut imperare! aliis
quasi primogenitus. Qui cum nollent adquiescere, cepit eos solli-
25 citare de timare diluuii, ne iterum inundaret et disperderet eos.

14. 1/4 Sem anno ... uocatur Ihcrnsalem] Isid. Chron. 19-19ª. 4/6 De
tribus filiis ... uiginti scptem] Isid. Chron. 18. 4/ro De tribus .. Affricam
tenuen.mt] Petr. Comestor Hist. Sebo!. 1087 D-rn88 A. 10/I6 Natus est ..
Sem hahitauit] Petr. Comestor Hist. Sebo!. w88 B-C. 17. 1/2 Heber genuit. .. linguarum diuisio] lsid. Cbron. 22, 1-2. 5/11 Im-
pleti sunt... annus implctur] Petr. Comestor Hist. Sebo!. rn87 C. 14/20 Nen-
15. 1/2 Arphaxat .. orti sunt] Isid. Chron. 20. rot autem .. quo Romani] Petr. Comestor 1-Jist_Sebo!. rn88 C. 20/22 Fuit
16. 1 Sala genuit .. nuncupati sunt] Isid. Chron. 21.
autem ... amore dominandi] Petr. Comestor Hist. Scbol. rn88 A-B. 22/
28 Hic transil .. filios Iaphet] Pctr. Comcstor Hist. Sebo!. rn88 C-D.

14. 1 Ab isto Scm incepit secunda etas ante Sem eadem manu add. M
gcnuitJ gcnum B Arfaxat] Arpharat B, Arphasad Mar. 5 septuaginta
17. 1 edificata] hedificata B est] om. M 2 deos] IM, dii SB T Mar.
due] scripsi (LXX.11.S B), aginta due (aginta in septuaginta man. recent_ adorare] adecorari B 3/ 4 elementis] elementi.stis M 4 Falech] Pha-
lcg Mar. 5 nongenti.s] SI, notigcntis B, noningentis T, nouinentis M
corr.) 1, sexaginta duc T, setuaginta due M 8 atque] adquc B Ihchu-
seil Icbusci T Ihebusalem] iihebusalcm T 9 sortitil sorti in sortiti corr.
8 gcomctriam] goemetriam S 9 dis.serere] disccrcrc S lo uiuerentJ
uiuerunt M 11 annus] annis lvI 14 Chus] B I, chiu.s S (altitudo Nemrot
M rn Affricam] Arfficam in Affricam corr. S rn/n Yonitum] BIT, Yo-
nito S, Ionitum Mar. 11 Yonito] Ionito Mar. bcnedictionis] benedicio- crat rn cubitos ad matg. man. recent. add.), cuius T, cuius in cus corr. M,
nis B 13 Elioscora] Helioscora Mar. 14/¡5 futuros) füturus B
veniens Mar. 15 cuius erat statura altitudinis] cuiu.s statura altitudinis erat
Mar. 16 Yonitum] SITM, Yconitum B, Ionitum Mar. 19, Iaphct] de
15. 1 Arphaxat] Arphaxad Mar. Salamite] Salami[ ..] B 2 Mcdi] J, raphct B 20 Iaphet] de raphet B Nenrotl S, Ncnroth B, Nemprot I,
Midii SBTM Neprod T, Ncmbrot M Mar. 22 transiit] transit T 23 colcre] collere M
22 CI-IRONICON MVNDI I CHRONICON MVNDI I 23
Transiit autem Nenrot ad filias Cam et regnauit inter eos. Huius 19. Ragau genuit Seruc. Hoc tempore Belus Nenrotides rex Ba-
exemplo eepit regnare letram super filias Sem et Suffene super bilonis, quia fuit alter Belus rex Grecie, intrauit Assiriam, sed
filias Iaphet. Tune consilio Nenrot conuenerunt predicti duces in parum in ea obtinuit. Eo tempore Scitharum regnum exortum est,
campu1n Semnaar et timentes diluuium ceperunt edificare tutrem, ubi primus regnauit Thanus et post eum Ninus.
3o que pertingeret usque ad celos habentes lateres cactos pro saxis
et bitumen pro cemento. Hoc autem bitumen, ut fe1tur, non nisi 20. Scruc genuit Nachor. Egiptio1um regnum sumit principium,
sanguine menstruo dissoluitur, postquam fuerit desicatum. Hec ubi primus regnauit Zoes, qui et Mineus.
turris altitudine tenere duo mille sexeentos triginta tres passus di- 21. Nachor genuit Thara, sub quo regnum Assiriorum amplia-
citur, cuius latitudo tanta est, ut prope eam aspicientibus altitudo tum est regnante Nino, quia primus in Assiriis regnauerat Belus,
35 longe minor uidetur. Deseribunt ibi templa marmorea lapidibus quem quidam Saturnum existimant. Ea quoque etate Siccinon1m
preciosis auroque distineta et multa alia, que uidentur incredibi- regnum oritur 1 ubi primus regnauit Agialeus, a quo Agialea nun-
lia. Dominus autem descendit et linguas eorum in septuaginta cupata est, que actenus Peloponensis uocabatur. Et sic quatuor
duas loquelas diuisit, ita ut non intelligeret quisque proximum principalía regna fere per idem tempus exorta sunt: Assiriorum ab
suum, et construere cessauerunt. Nenrot uero expulit filias Sem oriente, Siccinorum ab occidente, Scitarum ab aquilone, Egiptio-
40 et filias Iaphet a turre calliditate quadam et Babiloniam eondidit rum a meridie.
et regnum suum super filias Cam firmauit et pastea ad Persas mi- Eo tempore Ninus filius Beli post mortem patris primus bella
grauit eosque ignem colere docuit. 10 campalia instituit et armorum multa instrumenta inuenit et auxi-
Assur autem filius Sem ad Caldeos uenit, et purpuram, un- liante uxore sua Semiramide, que in multis sapientissima uideba-
guenta crinium et corporum bene fragrancia reperit, a quo Cal- tur, totam Assiriam obtinuit et ciuitatem in ea 1 in qua capud erat
45 <leaAssiria dicta est, et A5sirion1m regnum inde exortum est, quod regni, itinere dierum trium ampliauit et a suo nomine Niniuem
tempore Sernc proaui Habrahe factum est. nuncupauit. Tune Cam, qui Zoroastes, filius Noe magicam artem
18. Palee genuit Ragau. 15 reperit et septem liberales artes in quatuordecim columpnis scrip-
sit, scilicet in septem heneis et septem latericiis, contra diluuium
28/31 Tune consilio ... pro cemento] Petr. Comestor Híst. Sebo!. w89 A.
31/32 Hoc autem ... fucrit dcsicatum] Petr. Comestor Hist. Sebo!. rn83 A.
32/J7 Hec turris ... uidentur incredibilia] Isic\. Chron. 22, 3-8. 37/J9 Do- 19. 1/4 Ragau genuit... regnauit Thanus] Isid. Chron. 25-26. r/3 Hoc
minus autem ... construere cessaucrunt] Gen. n 5-8. 39/ 42 Nenrot tempore ... ca obtinuit] Petr. Comestor Hist. Schol. 1089 D.
uero ... colerc docuit) lsid. Chron. 22, 8-rn. 43/46 Assur autem .. facturo 20. 1/2 Sernc genuit .. regnauit Zoes] Isid. Chron. 27-28.
est] Petr. Comestor Hist. Sebo!. 1089 D.
21. 1/5 Naehor genuit.. Peloponensis uocabatur) Isid. Chron. 29-30.
18. 1 Palee gcnuit Ragau] lsic\. Chron. 23. 9/rn Eo tempore ... instrumenta inuenit] Isid. Chron. 31". 14/I8 Tune
Cam ... et occidit] Isid. Ch ron. 32-32".
26 Transiit] SBM, transir IT Nenrot) S, Nenroth B, Nemproth IT, Nem-
broth M, Nembrot Mar. 27 Ietram] Icctam Mar. 27/28 Sem et... filios]
om. M (Sem et Suffene ad marg. eadem manu add.) 28 Nenrot] S, Ncn- 19. 1 BelusJ bcllus M Nenrotides) SB, Nemroticles IT, Nerotides M,
roth E, Nemproth IT, Nembroth M, Nembrot Mar. 29 Semnaar] scminaar Nembrotites Mar. 2 sed] set T 3 Scitharum] B, Citharum J, Citharum
B turrem] turrim Mar. 32 sanguine] sanguincm in sanguine corr. T in Scitharum corr. M 4 Thanus) SITBM, Thanaus Mar.
33 millel millia Mar. 35 uidetur] uideretur B Mar. fuisse post mar- 20. 2 Mincus] Mines B
morca add. Mar.: om. SBITM 38 intelligcret] intelligcnt E 39 Nenrot]
S, Nemroth BIT, Nembroth M, Nembrar Mar. expulit] expulsit T eos 21. 3 Siccinorum] BIT M, Siccioniorum S, Sicyoniorum Mar. 5 Pelo-
ante filias add. B 40 calliditate] ealliditatcm in ealliditate corr. T ponensis] BITM, Poloponensis S, Peloponesus Mar. 7 Siccinorum ab oc-
44 fragrancia] scripsit Mar., fraglancia SIM, flaglantia B, flagrantia T cidente] B, et Siccinorum ab occidente ínter lineas man. recent. add. I, om.
46 Habrahe] S, Habrae B I Y; Abra e M, Abrahae Mar. S TM, et Sicyoniorum ab occidente post a mcridie add. Mar. rn campalia]
camplalia T 12 capuc\J eaput Mar. 12/I3 erat regni] regni erat Mar.
18. 1 Falec] Malee T genuitl genuit iterauit M (pastea expuncto) 13 dierum] dierumque M a suo] assuo in a suo coi;. S 15 colump-
Ragau] Seruc T nis) columnis M Mar.
24 CHRONICONMVNDII CHRONICONMVNDII 25

et contra ignem. Ninus autem pugnando Cam regem Bactriano- liquefacta cera aqua defluens, que erat in corona, extinxit ignem
rum uicit et occidit et libros eius conbussit. Eo quoque tempore et preualuenmt ydola Egipti.
muri Babilonie a Scmiramide, regina Assiriorum, fortissimo et mi-
22. Thara genuit Abraham. Frater Abrahe Aram mortuus est
20 rabili opere reedificantur. Hec primo femoralia, id est, bracas
ante patrem suum in Hur Caldeorum et est nomen ciuitatis, ubi
inuenit) ne denudatio Noe in opprobrium succederet filionun. Ni-
actenus sepultura eius ostenditur. Hebrei 'ur' ignem dicunt et tra-
nus etiam ydola primo inuenit sic. Mortuo Belo Ninus in solatium
dunt quod Caldei in ignem, per quem traiciebant paruulos suos,
doloris imaginem patris fecit fieri, cui tantam exhibebat reueren-
proiecerunt Aram et Abraham, quia nolebant ignem adorare.
tiam, ut quibuslibet reis parceret, qui confugissent ad eam. Pro-
Aram ibi expirauit et Abraham Dei auxilio dicitur liberatus, unde
25 inde homines de regno eius honores diuinos imagini ccperunt
impendere, maligni etiam spiritus quasdam delusiones circa yma- legitur: 'Ego sum qui eduxi te de Vr Caldeorum'. Thare autem ha-
bens odio terram propter luctum Aram, non ualens sustinere iniu-
ginem faciebant, unde cecati mente miseri mirabantur. Huius
rias que fiebant ei, ut coleret ignem, statuit peregrinari et dedit
exemplo plurimi caris suis mortuis ymagines dedicarunt et, sicut
ab ydolo Beli cetera traxe1unt originem, sic et ab eius nomine ge- w Nachor Melcham uxorem, Abrahe uero Saray, qui et Loth fratrem
Jo nerale nomen srnnpserunt. Sícut enim dictus est Belus ab Assiriis, uxoris in filium adobtauit, quia Saray sterilis eral. Egressus est ergo
Toare cum illis, ut irent in. terram Chanaam, et uenerunt usque ad
sic alie nationes secundum ydiomata lingue sue dixerunt alie Bel,
Aram Mesopotamie ciuitatem. Cumque Abram relicto patre tamen
alie Beel, alie Baal, alie Baalim. Immo et nomina specificauetunt,
alie Beelfegor, alie Beelzebub dicentes. habens propositum reuertendi iret Mesopotamiam, locutus est ei
,5 Dominus dicens: 'Egredere de terra et de cognatione tua'.
Sirophenes primus ydolatra Egipciorum, Caldei ignem adora-
35 bant et cogebant alias ídem facere, alia ydola comburentes. Sa-
(TERTIAAETASSECVLI)
cerdotes uero Egipti, qui aquam adorabant, eo quod Egiptum pre
ceteris regionibus utilius irrigaba!, magnum quoque ydolum in
23. Tercia dehinc etas seculi sequitur, in qua ideo post comme-
honorem Beli formauerant, remouentes coronam auream appo-
morationem Abrahe, Ysaach, lacob et loseph per Hebreorum
suerunt ei uas fictile admodum corone perforatum, ad quod per
4 o occultos meatus aqua desuper ueniebat inferioribus foraminibus
cera obturatis. Venientes autem Caldei apposuerunt ignem et
22 . 1 Thara genuit Abraham] Isid. Cbron. 31. 7 Ego sum .. Vr Calde-
orum] Gen. 15 7. 15 Egredere de .. cognatione tua] Gen. 12 r.
23. 1 Tertia aetas scculi] Isid. Cbron. 33".
20 /21Hec primo ... succederet filiorum] Petr. Comestor Hist. Sebo!. 1087
A. 22/33 Mortuo Belo ... Beelzebub dicentes] Petr. Comestor Ilist. Sebo{.
10 90 B. 34/ 43 Sirophencs primus.. ydola EgiptiJ Petr. Comestor Ilist. 42 cxtinxit] extinxerit T igncm] S BM, om. I T(ignem interlineas man.
Sebo!. rn88 D-rn89 A. recent. add. l)
22. 1 Thara] Thare Mar. Abraham] Aram M Fratcr] fratrem M
17/¡8 Bactrianorum] Baccrianorum M 19 Semiramide] Semiraminde M Abrahe] Abrae M 3 actenus] hactenus M Mar. ur] ur in hur man.
20 fcmoralia] femorialia in femoralia corr. S 21 opprobrium l S B M,
recent. corr. I 4 traiciehant l traiicicbant Mar. 5 Abraham] Abraam M
ohprohrium IT 23 tantamJ tatam T cxhibebatJ SM, exibcbat IT nolcbant] uolehanL E 6 cnim ante ibi add. E cxpirauit] espirauit
25 honores] homines T imagini] imaginibus M 27 cecatiJ SIT.M, M Abraham] ST, Abram BI, Abraam M 7 de] om. M (de interlineas
cita ti B, ceca ta Mar. 28 dcdicarunt] SE IT .M, dedicauerunt Mar. 30 ab eadem manu add.) Thare] Tare in Thare corr. M 10 Abrahc] Abrae M

Assiriis] asiriis M 31 ydiomata] ydioamata S 32 primum alie] 0111. M 13 Mesopotamie] Mesapotamic B ciuitatem] ciui ciuitatem (ciui ex-
(alie eadem manu ad ,na,g. add.) alic Baal] SE, om. ITMMar. Immo] puncto) M Abraml ST, Habram BI, Abraam M 13/¡4 tamen habens]
Inimo M spccificaucrunt] spacificauerunt .M 33 Beelfcgor] Beef~gor E habcns tamcn Mar. 14 iretl ire B 15 Dominus] Dcus M post de
34 Sirophenes] SEIM, Cirophenes T, Cirophanes Mar. 38 forma- cognatione tua eadem manu add. M: Ffinitur secunda etas que protelata est
uerant] formauertant in formauerant corr. S autem ante coronam add. per annos 111.CLXXXVII.
Mai·. 39 fictile] SE, fitile IM, fitile in fictile corr. T ad] ac S quod] 23. 1 Titulus Tertia aetas scculi] Mar., lncipit tercia etas seculi M, om.
quos in quod corr. E 40 desuper ueniebat] superueniebat S SEIT 2 Abrahel SE, IIabrahe /, Habrac T, Abrae M..--=•-..~~,..,,,,,,.........,~==»

ll!STi1'U'l'O
DEFlLOf,OG!A
C.S.l.C.
DUQUE D.E ;\.WJJ;·\ AtEU, 6
28014 M,\D,,.lcl
CHRONICON MVNDI I CHRONICON MVNDI 1

seruitutem in Egiptum et per tempora iudicum anni quemntur. 24- Abraham cum esset septuaginta quinque annorum, relicta
quia in generationes illas quatuordecim, que pcr Matheum ab gente et patria ad imperium Dei uenit in terram Chanaam acci-
Habraham usque ad Dauid commemorantur, non ubique anni ipsi piens promissionem nasciturum de suo semine saluatorem, et
manifestc patescunt. Quod proptcrca dicimus, ne contratium ali- annorum C genuit Ysaach ex Sarra libera. Nam primum ex ancilla
quid cuiquam uideatur, quod alius illic generationum, alius hic Agar genuerat Ysmael, a quo Ysmahelitarum genus, qui postea
annorum ordo seruetur, ubi anni queruntur cum illic euidens tan- Agareni ad ultimum Sarraceni sunt dicti. Hoc tempore mortuus est
10 tumdem generationum ordo texatur, qui perueniat usque ad Ninus, cuius uxor Semiramis, ut posset regnare post eum, proprio
Christum. Hic autem sola annorum ueritas describatur, que in an- filio, quem susceperat ex Nino, nupsit et ex eo filium genuit, qui
nis fidem collocet temporum. et llabiloniam ampliauit.
Abraham annorum C genuit Ysaac.
25. Ysaac annorum sexaginta genuit geminas, quorum primus
Ysaac annorum LX genuit lacob.
,5 lacob annorum LX genuit Ioseph. Esau a quo Ydumei, secundus Iacob qui cognominatus est Israel
1 1

Ioseph annorum XXX.VIIgenuit Effraym et Manassem et uixit a quo et Israelite sunt nuncupati, regnante apud Assirios Xerse illo
ex annis. antiquiore, qui etiam Baleus uocabatur. Regnum tune Argiuon1m
Hebreorum seruitus annorum C.XL.IIII. ortum est, ubi primus regnauit Inachus. Sub quibus regibus Deus
Moyses annos XL rexit populum. locutus est ad Ysaac dicens: 'In semi ne tuo benedicam omnes tri-
20 Iosue annos XX.VII. bus terre'. Hoc tempore regnmn Grecorum inchoat, ubi primus
Othoniel annos XL. regnauit Argus.
Aoth annos LXXX. 26. Iacob annorum nonaginta genuit loseph. His temporibus
Debora annos XL Serapis Iouis filius Egiptiorum rex moriens in deos transfertur.
Gedeon annos XL. Tune apud lacum Tritonidem Minerua in specie uirginali ap-
25 Abimelech annos III. paruisse fingitur1 que plurimis claruisse ingeniis predicatur. Hec
Thola annos XX.111. enim inuenit clipeum, et diuersis coloribus reperit ordiri telam et
layr annos XX.11.
Iepte annos VI.
Abessan annos VIII.
Abdon annos VIII. 24, 3/6 el annorum C. .. sunt dictiJ Isid. Cbron. 34. 6/9 Hoc tcmporc ..
JO
Babiloniam ampliauit] Petr. Comestor Hist. Schol. 1108 D.
Samson annos XX.
Hely sacerdos annos XL. 25. 1/3 Ysaac annorum ... sunt nuncupati] lsid. Chron. 35. 4/s Regnum
tune .. regnauit Inachus] Isid. Chron. 36. 6/J In seminc .. tribus terreJ
Samuel et Saul annis XL Gen. 26 4.
26. 1 Iacob annorum ... Ioseph] Isid. Cbron. 39. 1/2 I-Iis temporibus ..
deos transfertur] Isid. Cbron. 40. 3/6 Tune apud.. hec docuit] lsid.
Chron. 38.
4 iudicum] iudicium T 5 Matheum] Mathm B 6 I-Iabraharn] JE,
Abraham T Mar., Ahraam M Dauidl Dauit T 7 Quod] quia E 8 post
illic generationum eadem manu add. B: ordo texatur ubi anni queritur cum 24. 1 Abraham] BIT, Abram S, Ahraam Jv/ 2 Chanaam] Chanaham BI
illic euidens tantumdem ge. 9 annorum] ST, auctorumBIM seruetur] 4 primu.m ex] et in ex man. recent. corr. I 5 Ysmaell, S, Ysmahel
S, seruatur ITM, teratur B queruntur] queritur B 9/Io tantumdem] B IT1vl, Ismael Mar. 7 rex post Ninus man. recent. add. I
tantummodo Mar. rn pcrueniat] perueniatur in perueniat corr. B
n describatur] describantur M 15 annorum] ante T 16 XXX.VII] 25. 1/8 Ysaac annorum .. , regnauit Argus] om. ITM Mar. 6 benedicam
C.X. M 18 annorum] ante in an. corr. T 19 annos] ante in an. corr. T omnes] scr!psi, (.__ ] S, bn. o. B (Insemine tuo benedicam omnes tribus Lerrae
20 annos] ante in an. corr. T 21 annos] ante in an. corr. T XL] .F; cf. Gn. 22 18, 26 4: et benedicentur in semíne tuo omnes gentes terrae), om
XLIII. M 22 AothJ SIT, Loth B, Aod Mar. 24 Gedeon] Gedeo M ITJVIMar. 7 inchoat] incohat B ·
26 Thola] ITM, Tola S, Tohla B 31 Samson] Samsoni B 26. 1 Iacob] acoh T
CHRONICON MVNDI I CHRONICON MVNDI I 29
colorare lanas hec docuit. Hec dicitur Pallas a Pallante gigante, orti sunt muli. Tune etiam Atlas in astrología multa reperit motum-
quem interfecit, uel a Pallante insula, in qua nutrita est. Hanc que celi et rationem pre ceteris, qui precesserant, subtilius consi-
Greci Minernam dicunt. His temporibus factum est diluuium par- derauit. Tune fuit et Mercurius nepos Atlantis 1nultarum artium
ticulare in Achaya sub Ogige rege. Tune etiam Phoroneus rex Ar- peritus et propter hoc post mortem in deos translatus. Hac etiam
rn golicus, filius regis Inachi, primus Grecie leges dedit et sub iudice 35 etate primus Procidus quadrigam iuncxit.
causas agi instituit locumque iudici destinatum a nomine suo fo-
27. Vixit loseph centum decem annis. Hebreonun seruitus C.
rum appellauit. Soror ipsius !sis in Egiptum nauigauit et quosdam
XL.IIII, annis durauit in Egipto. Quod autem legitur, CCCC.XXX
apices litterarum tradidit Egipciis, de agricultura eos docuit et tune
annis fuisse filios Israel in Egipto, nomine Egipti intelligendum est
segetes primo habere ceperunt, unde cum Yo diceretur, Ysis ab
omnis incolatus eorum, qui cepit a promissione Abrahe facta in
, 5 eis dicta est, quod in lingua eorum 'terra' sonat et ob hoc post
uia Mesopotamie, a qua usque ad legem datam tot anni fluxerunt.
mortem in deos in Egipto recepta est. Filius etiam Phoronei, qui
Solis enim centum quadraginta quatuor annis seruie1unt filii Israel
Apis dictus est, eo tempore in Egiptum nauigauit, quem quidam
in Egipto post mortem Iosep. Quibus expletis, ea die egressi sunt,
uirum Isidis tradunt fuisse, et similiter ab Egiptiis deificatus est et
qua Abraham exiit ad peregrinandum.
Serapis nominatus. Tune etiam Prometheus dictus est fecisse ho-
20 mines, cum quia de rudibus doctos fecit, tum quia legitur fecisse 28. Leui filius lacob genuit Kaat, qui genuit Amram, qui ex Io-
ymagines hominum, quas arte quadam deambulare fecit. Inuenit cabel genuit Moysen sub Monofo rege Egipti, qui sicut ceteri re-
hic primus anulum sed ferreum, et in eo inclusit gemmam, et ges Egiptiorum pharao dicebatur. Pharao interpretatur 'regnans',
quartum digitum, scilicet medicum, ex eo muniuit, quia inde us- lste Monofus odiebat ualde populum Israel et eos, ne uacarent
que ad cor uena quedam pertingit. Hoc tempore, ut dicitur, Tri- amplexibus et generarent filios, multis laboribus opprimebat.
25 tolemus in naui, in qua pictus erat draco, in Greciam uenit et
ampliauit agriculturam. Ceres etiam pretcr instrumenta arandi,
mensurandi granum adinuenit, cum prius in acernis segetes pone-
rentur et numerabatur triticum per aceruos, unde a Grecis Deme- 31/J5 Tune etiam .. quadrigam iuncxit] Isid. Chron. 46-48.
tra dicta est. Tune etiam Telchines a Grecis uicti et exules Rodum 27. 1 Vixit loscph .. annis] lsid. Chron. 42.

3o condiderunt. Eo tempore Esau primus equas asinis iuncxit, unde 28. 4/5 lsle Monofus .. laboribus opprimebatJ Petr. Comestor Hist. Schol.
1141c.

31 ortil SBITM, ortae Mar. mulil SBI, mule T, mulae M Mar. At-
6/9 Hce dicitur.. Ogige regeJ Petr. Comestor Hist. Schol. m6 C-D. las] I, frater Allantis S, super allantis B TM 32 precesscrant] precesserunt
9/u Tune etiam Phoroneus ... instituit] Isid. Chron. 37. 12/19 Soror ip- S 32/33 eonsiderauit] consideratum considcrauit B (consicleratum ex-
sius ... Serapis nominatur] Petr. Comestor I-list. Sebo!. rn2 D. 19/30 Tune puncto) 33 post Tune fuit eadem manu add. B (ff. r3r-r3v): et iste fuit pri-
etiam .. Rodum eondiderunt] Petr. Comestor Hisf. Schol. 1124D. mus L..l dicet sub iuclice Gedeone et dicitur fuisse fiius Iouis et secundum
Fulgentium dicitur Mercurius quasi mercium curator qua.si negotiationibus
intendebat unde fungitur fuisse deus mereatorum. Jste etiam dictus est Her-
6 hec doeuit] edocuit S a Pallante] scripsit Mar., appallente B S, apal- mes qui idem sonat quod discretus secundum Fulgentium unde fingitur fuisse
lente IT, a Pallente M gigante] gigantem in gigante corr. S a Pallantej Deus sermonis et eloquentic. Mercurius] Mercurios B Atlantis] /, Al-
appallante S 13 apiccs] SB, apieeps in apices ad nwrg. man. recent. lantis SB TM 35 etatc] SBJVI, etatem in etate corr. I Procidus] S, Eric-
corr. I, apiceps T 19 PromctheusJ promedicus B 22 sed] set T tonius B, Prociolus ITM iuncxit] S BIT, iunxit M Mar.
2 3 muniuit] muiuit T 24/25 Tritolemus] SIT, Tricolemus BJVI,Triptole-
27. 3 intel!igenclum] intelligendus T Mar. 4 Abrahc] S,: Habrahe H,
mus Mar. 27 adinuenit] SBM, aduenit in adinuenit ad marg. man. recent.
Habrae IT, Abrae M 8 Abraham] S, Habraam IT, Abraam M
corr. I, aduenit T aceruis] areoniis Mar. (sed ad marg. addidit: codex qui-
dam legisse uidetur aceruis et fortassis ea uera lectio est), arconiis S B ITJVI 28. 1 Kaat] Caath Mar. 1/2 Iocabel] SIM, Iacobel B T Mar.
28/29 Demetral scripsi: demetra codd. Mar. 29 Telchines] Techines S 2 Monofo] SITM, Monoso B, Amenophi Mar. 2/J reges] regís T
uictil uici B 29/30 et exules ... eondiclerunt] om. M (ad marg. eadem 4 Monofus] SITM, Mono.sus B, Amenophis Mar. 5 filios] SBITM, li-
manu add.) 30 iunexit] iunxit M Mar. bcros Mar.
JO CHRONICON MVNDI I CHRONICON MVNDI I JI
Cum autem precepisset Monofus ut omnes pueri Hebreorum ne- pere. Et ait Maria: 'Vis adducarn Ebream? Fortassis accipiet ubcra
carentur in flumine) quiclam taurus ex inprouiso egrediebatur de gentis sue'. Ex precepto ergo Termut rnatrem panmli tanquam alie-
flumine aliquando et maxime in festa Apis, habens in humero nam aduxit et statim puer ad ubera eius accessit. Suscepit locabel
dextro signum candídum instar lune corniculate. Ad quem cum 35 puerum a Termut alendum et ablactatum redidit filie pharaonis,
10 Egiptii confluerent, multis generibus musicorum psallentes, eleua- que uocauit eum Moyses et eum in filium adoptauit. Egiptii enim
batur in aere et super eos tanquam psallens ferebatur et ad mo- 'mo(y)s' aquam, 'is' saluatum dicunt. Quem dum quadam die Ter-
tum uel stacionem ipsíus ipsi mouebantur in terra uel stabant, et mut obtulisset pharaoni, ut ipse adoptaret eurn, rex admirans
eadem die euanesccbat, unde Apis ab Egiptiis dicebatur. Tune pueri ucnustatem, coronarn auream quam gestabat, capiti cius
quidam sacrorum scriba regí predixerat eo tempore masculum 40 imposuit. Eral in ea imago ydoli Amonis fabrefacta et puer coro-
15 nasciturum in Israel, qui regnu1n Egipti humiliaret et uirtute trans- nam in terram proiecit et fregit. Sacerdos autem Elyopoleos, qui
cenderet uniuersos. Hac de causa postea filii Israel adorauerunt predixerat per quendam puerum Ebreum in proximo ruituram
uitulos ameos opinantes quod per hunc ab Egipto fuerint liberati. Egiptum, a latere re gis surgens exclamauit dicens: 'Hic est puer,
Amram autem post edictum ad uxorem nolebat accedere, ne in quem Deus nobis occidendum monstrauit, ut de cetero timare
necem filias procrearent. Diuina autem ei reuelatio in sompnis 45 careamus', et uoluit irru~re in eurn, sed defendentc rege liberatus
20 astitit dicens ne timeret uxorem cognoscere, quia puer quem cst. Etenim quidam sapiens asserebat quod pueriliter et per igno-
timebant Egiptii, eral nasciturus ex ea. Concepit autem locabel et ranciam esset hoc factum a pucro, unde non debebat ei ullatenus
peperit. Et uidens puernm elegantem abscondit tribus mcnsibus. imputad. In cuius rei argumentum cum allatas prunas puero obtu-
Cumque celare non posset, sumpsit fiscellam scripeam et liniuit lisset, puer eas ori suo apposuit et lingue summitatem conupit,
eam bitumine ac pice et ponens intus infantulum in carecto ripe 50 uncle dicitur impeditioris lingue fuisse. Tante pulcritudinis exti-
2 5 cxposuit eum, ne impetu fluminis raperetur stante procul sorore tisse fertur, ut nullus adeo esset c1udelis, qui eius aspectui non
paruuli Maria et ex precepto matris rei exitum expectante. Et ecce hereret. Mullique dum cemerent eum per plateam ferri, occupa-
descendit Termut, filia pharaonis, ut lauaretur in flumine. Que tiones in quibus studebant, clesererent. Hunc Termut astronomia
uidens alueolum et sibi afferri iubens uidit patuulum uagientem et omni Egiptiomm sciencia fecit erudiri.
et miseria eius dixit: 'De infantibus Hebreorum est hic'. Sic enim 55 Cum autem esset Moyses adultus et strenue doctus, Etiopes
3a Deus uenustauerat eum, ut etiam ab hostibus dignus haberetur uastauerunt Egiptum usque Memfim. Egiptii uero conuersi ad
alimento. Et cum plures Egiptie preberent illi ubera, nolebat acci-

55/80 Cum autem .. eius Ethiopissal Pctr. Comestor Ilist. Sebo!. n44 B-D.
6/13 Cum autcm ... Egiptiis dicebatur l Petr. Comestor Hist. Scbol. n43 A.
13/16 Tune quic\am ... transcenderet uniuersos] Petr. Comestor Hist. Sebo!.
n 42 C. 18/53 Aram autem ... studcbant, dcscrcrent] Petr. Comestor IJist. 32 Ebream] SITM, Hcbream B Mar. 33 TermutJ S (Thermut Mar.),
Sebo!. n43 C-1144 B. tremuit BITM 34 Iocabel] Iacohel T 35 a Tennut] scripsi (a Thermut
Mar.), atermut S, atremuit BITM 36 Egiptiil SBITM, Aegipti Mar.
37 addidi ex Petr. Comestor Hist. Scbol. u43 D: mos SBITM Mar.
6 MonofusJ ITM, Monafus S, Monosus E, Amenophis Mar. Hebreo- aquam] aquarum T saluatum] S, saluatumt in saluatum corr. B, salu-
rum] cbrcorum J 8 et] om. Mar. in festoJ IT, infesto SM Mar., festo B Lalum in saluatum corr. I, salutatum TM 37/J8 Termul] S, tremut B, tre-
10 confluerent] confluerunt T 13 euanescebat) euanescehant S muit ITM, Thermut Mar. 38 adoptaretl adoptarent 1' 40 fabrefacta]
15 regnum Egiptil SB, regna Egipti ITM, regna Acgiptiis Mar. 16/ subrefacta E et] om. Mar. 41 Elyopoleos] S, Eliopolcos BITM, Helio-
17 Hac de causa ... fuerint liherati] om. B 19 autem ei] ac ei B somp- poleos Mar. 42 EbreumJ SITM, Hebreum B Mar. 45, sed] set T
nis] somnis M Mar. 21 Iocabel] Iacobel Mar. 23 scripcam] S TM, scir- 47 hoc factumJ hoc factum hoc in hoc factum corr. M debebat] BIT,
peam El 24 pice] ITM, pisce in pice corr. S, piscc B carecto] scripsi c\ebeat in debebat eadem manu corr. S, dcbeba In debcbat corr. M 49/
(carrecto Mar.): carepto SBITM 27 Termut] scripsi (Thermut Mar.): 50 lingue summitatem ... impeditioris] om. M (ad marg. eadem manu add.)
termuit S, tremuit BITM in flumine] in flamine E 29 De] BITM, ex S 49 summitatem] sumitutatcm S 50 suc post lingue add. E (pastea e.x-
Hebreorum] SE, Ebrcorum ITM 30 uenustauerat] uenustauerant M puncto) 52 hereret iterauit S (hereret pastea expuncto) 53 Termut] S,
hostibus] ostibus E haberetur] habetur B 31 illi] illa in illi man. re- tremuth B, tremuit I M, Thermut Mar. 55 Etiopes] SET, Ehiopes in Ethi-
cen!. corr. I opes man. recent. corr. I, Achiopes M 56 Memfim-] mensim M
CHRONICON MVNDI I CHRONICON MVNDI I 33

diuinationes, acceperunt responsum ut uterentur auxiliatore terram Madian et ciborum inopiam uirtute tolerantie superabat. Et
Ebreo, et uix obtinuerunt a Termut ut exercitui quem parauerant, uenit ad ciuitatem Madiam circa mare Rubnun, sic nominatam a
preficeret Moysen, prius prestitis sacramentis ne ei nocerent Erat quodam filio Abrahe de Cethura, et accepit Seforam in uxorem,
60 enim Moyses uir bellicosus et sapiens, qui fluminis iter tamquam filiatn Raguelis sacerdotis Madian, id est, primatis, antiquitus enim
longius pretermittens per terram duxit exercitum itinere breuiori, 90 primates sacerdotes dicebantur. Raguel agnominabatur letra et
ut inprouisos Ethiopes preueniret. Etenim per loca deserta et ser- cognominabatur Cineus. Dedit ei socer omnem curam gregum
pentibus plena iter faciens tulit in archis papiriis super plaustra suorum, in quibus omnis antiquis barbaris nobilior crat posses-
ibices ciconias Egiptias naturaliter serpentibus infestas, que rostro sio. Cumque minasset gregem ad interiora deserti, uenit ad mon-
6 5 per posteriora inmisso aluum purgant et castrametaturus profere- tem Dei Syna, qui in quadam parte sui dicitur Oreb, et apparuit ei
bat eas, ut serpentes fugarent et deuorarent, et ita tutus per noc- 95 Dominus in flama ignis in medio rubi. Erat autem mons ad pas-
tes transibat exercitus. Tandem preuentos Ethiopes expugnans turas egregius, quia pastores illuc ascendere non presumebant,
post fugam inclusit eos in Sabba regia ciuitate, que post Meroe tum quia excelsus erat, tum quia opinio erat Deum habitare in
dicta est. Erat ciuitas inexpugnabilis et, cum Moyses diu obsedis- monte. Mortuus est tune pharao, rex Egipti, et Phua, filius iusti
7o set eam, Tharbis, filia regis Ethiopum, iniectis oculis in eum ex Elyopoleos sacerdotis, qui querebant occidere Moysem, et prece-
conditione illi tradidit ciuitatem, ut duceret eam uxorem, quod ita 100 pit ei Dominus ut descenderet in Egiptum ad liberandum fratres
factum est. Dum autem Moyses uellet redire in Egiptum, eo quod suos.
Tharbis erat ydolatra et eam plene ab errare non poterat reuocare,
29. Tune temporis multi Egiptiorum timentes ruituram Egiptum
ipsa non adquieuit. Proinde Moyses sapienter in gcmmis duas
ad alias sedes se transtulernnt. Vnde Cicrops uenit in Greciam et
75 ymagines sculpsit huius eficacie, ut altera memoriam, altera
ibi urbem condidit, quam Accam uocauit et post Atene dicta est.
obliuionem confe1ret. Inseruit gemmas anulis et obliuionis anu-
Hanc quidam Grecornm Didas et quidam Archomenam dixernnt.
lum uxori tradidit et alterum ipse tulit. Cepitque mulier amoris uiri
Hec est mater libcralium litterarum et nutrix philosophorum. Ci-
obliuisci et ita Moyses in Egiptum libere rcgressus est. Inde est
crops dictus est Diffies et est nomen Egiptium, quod Latine di-
quod Aaron et Maria postea iurgati sunt aduersus Moysen pro
horno uel bicorpor dicitur, uel propter proceritatem stature uel
So uxore eius Ethiopissa. Tam in factis Moysi quam aliorum sancto-
propter utriusquc lingue periciam, Grece scilicet et Egiptie. Sub
rum patrum uirtus diuina mundanam sapienciam adiuuabat.
quo in arche preter comunem usum oliua nata est. Hic ex nomine
Egressus Moyses in terram Iessem, uidit prefectum operis
ro Minen1e antiguos Athenienses uocauit. Iste etiam bouem immo-
Egiptium percuticntem quendam de Ebreis, et secreto percussum
lans primus in sacrificio Iouem adorare precepit. Creditur etiam
Egiptium abscondit in sabulo. Et cum audisset pharao uerbum
s5 hoc, querebat eum occidere. Qui fugiens per desertum uenit in

29. 2/3 Vnde Cierops .. dicta est] Isid. Cbron. 49. 9/n I-Iie ex .. ado-
rare preeepit] Isid. Cbron. 49-50.
82/98 Egressus Moyses ... in monte] Petr. Comestor Hist. Scbol. n45 A-D.

87 idcst primatis ante cirea marc add. B (pastea exjJuncta) Ruhrum]


58 Ebreo] SITM, Hebreo B Mar. a Termut] scripsi (a Termuth Mar.),
ruhorum M 88 Ahrahe] SB, Ahrae IM, Hahrae T 88 in uxoremJ SB T,
atermut S, a tremut B, atremuit ITM 62 Etenim] et enim S 63 papiriis]
uxorem I M Mar. 90 primates] primatis B 92 omnis] S B T M, omnis in
SBITM, papyri Mar. 64 cieonias] cionias in cieonias corr. I infestas
omnibus man. recen!. corr. I nobiliorJ S BITM, nationibusMár. 93 ad]
iterauit S (infestas pastea expu.ncta) rostro] retro rostro in rostro corr. S
SB TIM, in Mar. 96 egregiu.s] egreius S quia] SB, sed !'Mar., om.. T
65 aluum] alium T 67 Ethiopcs] SB, am. ITM Mar. 68 et ante post
97 tum] IT, tune S, tune in tum carr. B 98 est] om. M tune pharao]
fugam add. B secu.ndum post] prius M 75 seulpsit] BIT, seulsit SM
BITM, pharao tune S 99 ElyopoleosJ BITM, Hellopoleos S .Mar. que-
77 ex ante amoris add. I uiril uiris in uiri corr. B 80 quam] qua T
rebant] SBITM, querebat Mar.
81 adiuuabat] SB, adiuuauerat ITM Mar. 83 Egiptium] Egiptum B
83/84 pereutientem.. pcreussum Egiptium] om.. B 84 pharaoJ Pha- 29. 4 igitur cmte quidam add. S 6 DifficsJ scri_psi(Diphycs Mar.), dif-
raom in Pharao corr. M 85 oecidere] interfieere M frc.s S ITM, differcs B Rgiptium] Egiptum M 8 et) am. M ·
34 CHRONICON MVNDI I CHRONICON MVNDI I 35
hoc tempore egressum Dionisium Bacum, qui Argos condidit et fuit in ospitcs, ita ut eorum multas decapitaret et tormentis affice-
usum uinee Grecis dedil. Dicitur et cliluuium in Thessalia factum ret multis. Perillum etiam, cui preceperat facere bouem eneum
sub Deucalione rcge et Fetontis incenclium fabulosum. Hoc tem- intus concauum, innocuum in eo primo combussit, ut eiusdem
,5 pore in Grecia Corintus est canelita et ibi ars picture ab Allante bouis sofisticum expcriretur mugitum. Phenix et Cathmus ele The-
reperta et astrología publice cleclarata. lamnes et Mambre insig- '5 bis Egiptiorum in Syriam profecti in regione Tyri et Sidonis reg-
nes magi pharaonis, qui omnia signa, que dominus faciebat per naue1unt. Cathmo in Greciam recedente, te1Taa Phenice Pheni-
Moysen, coram pharaone facere contenclebant; cum apucl Assy- cea dicta est. Tune Europe, filie Phenicis, fabulase lupiter ntixtus
rios regnaret Aschatacles, apucl Argiuos Triopas. Octoginta anno- est. Danaus per quinquaginta filias, filios Egisti fratris interfecit
20 rum eral Moyses, cum ecluxit populum Dei ele Egipto, et quadra- uno tantum, scilicet Lino, superstite, qui regnauit post eum.
ginta annis sub preclictis rcgibus rexit eum. Tune ludei cum lege
31. Othoniel annis quaclraginta. Tune Callnus Thebis regnauit,
litteras habere ceperunt. Tune templum Delfis construitur, Lace-
demon conditur. Tune primi choretes et chotibantes imitantes ar- qui primus Grecas litteras aclinuenit. Ex filia eius Semele natus est
morum strepitum modulatam saltationem et consonam inuene- Dionisius Líber pater. Bitinia condita esta Fenice, qui Phenicibus
2.5 runt.
quasclam litteras tracliclit et ad scribendum uermiculum instituit,
unde et color ille puniceus quasi phcniceus dictus est. Ephira, que
30. Rexit losue populum annis mg11111 septem. Troianorum nunc Corinthus clicitur, a Sisipho ampliata cst. Minos filius Europe
gens antea Darclana a Dardano extitit nominata. Nam Darclanus regnauit in Creta. Fer idem tempus Linus et Anphion apud Gre-
et Iasius fratrcs e Grecia profecti; ex his Iasius ad Traciam, Dar- cos in arte musica claruerunt.
danus ad Frigiam peruenit et ibi regnauit primus. Post quem filius
32. Aoth annis octoginta populum iudicauit. Tune ciuitas Ci-
eius Erictonius et nepos eius Tras, a quo Troiani nominati sunt.
Tras rex Ganimedis pater. His temporibus Herictonius Athenien- rene in Libia condita cst. Tune ficta est fabula de Trictolemo, quocl
sium princeps, qui Vulcani filius dicitur fabulase, curn1m iuncxit iubente Cercre serpenciun1 pennis gestatus, id est, longa nauiga-
in Grecia primus; et Troilus quadrigam in Troia. Iam enim erat
currus inter alias nationes. !sis Epafum genuit, qui Nemphim con-
rn didit cum in fecunda Egipto regnaret. Busiris rex ualde crudelis
14/19 Phenix et .. post eumJ Pctr. Comestor Hist. Sebo!. 1272 C.
3r. 1/2 Othoniel annis ... Utreras adinucnit] Isid. Chron. 61-62. 2f? Ex
13/14 Dicitur et. .. incendium fabulosumJ Isid. Chron. 52-53. 14/16 Hoc
filia .. in Creta] Petr. Comestor Hist. Sebo!. 1274 D. 7/8 Per idem .. musica
tempore ... Allante reperta] Isid. Chron. 46b. 22/23 Tune tcmplum ... Lace-
clarueruntl Isid. Chron. 63.
demon conditur] Isid. Chron. 56-57. 23/25 Tune primi .. consonam inuc-
nerunt] Isicl. Chron. 51. 32. 1 Aoth annis.. iudicauit] Isid. Chron. 65. 2/ 4 Tune fi.cta.. fru-
menta distribuit] lsic\. Chron. 66.
30. 1 Rexit Iosue ... uiginti septem] Isid. Chron. 59. 6/8 His tempori-
hus .. Grecia primus] Isid. Chron. 60.
II ospites] hospites Mar. 12 Pcrillum] scripsi (pcr illum STBM, cf
12/13 et usum ... deditJ SE ITM, om. Mar. 14 DeucalioneJ B, Decalionc Prop. I, 25, 12; Ovid. Ars I, 653-654), per illum in illum corr. 1, illum Mar.
in Deucalione corr. S, Decalione ITM Fetontis] SIM, ferontis E, fecontis 13 primo] SBM, primum IT combussit] conclusit S 14 experiretur]
T 15 AllanteJ SBITM, Atlante Mar. 16 publiceJ publicara in publice cxpiretur M Phenix] scripsit Mar., Phenis SBITM 16 Catmol Cadmo
corr. S 19 Aschatades] S ITM, A!chatades B, Ascaclcs Mar. Triopas] Mar. 18 Danaus] Danus B fratris] BIM, fratres STM 19 Lino] SIT,
SBITM, Troyphas Mar. 23 conditurl conccditur in conclitur corr. S ligno M, om. B
choretes] SBITM, Curetes Mar. 31. 1 Othonicl] M, Octhonicl S, Otthonicl B, Gothoniel IT Catmus]
CadmusMar. 2 filia) fi.lica in filia corr. S 3 Fenice] finice M Pheni-
30. 4/5 filius eius l eius filius Mar.
6 HerictoniusJ E I 1', Heritonius in
Herictonius corr. S, Hcrcctonius M, Elychthonius Mar. 6h Atheniensium] cibus] finicibus M 5 quasi pheniccus] om. B 7 Creta] Creata T Pcr
Atteniensium S 7 iuncxit] iunxit M Mar. 10 fecunda] scripsi, fccla J
idem] fidem B Linus] scripsit Mar., prodinus S. prodinus BITM
(fecunda ad marg. man. recent. add.), fa S, secula BTM, sola Mar. Bu- 32. 1 Aoth] SEl, loth B, oth T, Aod Mar. 2 fabula] fabul T Tricto-
siris] Bursiris M ualde] ualle 7' lemo] BITM, Tritolemo S, TryptolemoMar. 3 Cerere) cclcrc T
36 CHRONJCON MVNDI I CHRONICON MVNDI I 37
tione Eleusim ueniens fmmenta distribuit et Proserpinam rapuit. 34. Gedeon iudieauit populum quadraginta annis. Aliter Mer-
De rege Melos01um Orco et de cane eius Cerbero tricipite, qui Pi- curius inuenit siringas trahens hoc nomen a Siringa uxore Cadmi,
rotum deuorauit. De Frixo et Elle sorore sua, quod ariete uecti per que proptcr studium armonie a uiro suo recessit. Reperit etiam li-
aerem uolauerunt et noucrcales insidias euaserunt. De ypocen- ram hoc modo: inuenit concam testudinis mortue, cuius nenli
tauris, quod equorum hominumque natura permixti fuerint. De arentes et extensi flatu aure percussi tenuem sibilum reddebant,
Bellorofonte, quod pennis equi uolando sit ueetus. De Anfione, ad quorum imitationem liram reperit et Orfeo tradidit. Hic fertur
10 quod cithare cantu lapides et ligna commouerit. De Gorgone me- in Yspaniam uenisse et ciuitatem Florem condidisse. Tres fuerunt
retrice, que crinita serpentibus in se aspicientes in lapides conuer- Mercurii. Primus fuit Hermes. Secundus iste 1 qui et Tremegistus
tebat. Hane Perseus oecidit, quia ob nimiam pulcritudinem et qui- philosophus. Tercius Mercurius minor in multis studiis clarus.
busdam malefieiis speetatores suos mentís impotes faciebat. In 10 Tune Tyrus eondita est et Dedalus aues fecit metallinas, que uo-
Dardania regnat Tros, a quo Troia multo honore est ampliata; nam lare uidebantur spiritu artificiose incluso. Similiter etiam feeit si-
15 primo sub losue a Troilo eondita fuit. Dionisius in India Nisam mulacra se mouencia. Hic cum filio Ycaro naui fugiens propter
eondidit. inuestigabilem fugam pennis auolasse estimatus est, unde et fa-
bula de ipso fleta est. Argonautarum historia seribitur. Museus
33. Debora annis quadraginta. Apollo citaram condidit, et me-
,5 discipulus Orphei et Linus magíster Hereulis claruit. Minos Cre-
dicine artem inuenit et incantationem phitonicam reperit, guare
tensibus legem dicitur dedisse, quod Plato negat. Hydram uero
uidebatur mortuos suscitare. Regnum finitum est Argiuorum et in
callidissimum fuisse sofistam asserit Plato.
Mieenis translatum. Líber pater obiit, cuius sepulcrum apud
Delfos iuxta Apollinem habetur aureum. Depingitur autem eor- 35. Abimeleeh annis tribus. Hie primus legitur regnasse in po-
pore muliebri, quia mulieres militantes eum uiris habuit primus. pulo Iudeorum, qui tamen non fuit rex sed tirannus. Iste septua-
Ilium ab !lo conditur et Miletus hedifieatur. Ficus, qui fertur fuisse
filius Saturni, regnat in Latinis primus. Et notandum quod Ebrei
sub numero ann01um iudicum comprehendunt interpositos an- 34. 1 Gedeon iuclieauit. .. quadraginta annis] Isid. Cbron. 77. 1/5 Ali-
10 nos seruitutis et quietis. Et ipsos iudices non exercuissc dominium ter Mcreurius ... sibilum rcdclebant] Petr. Comestor Hist. Sebo!. 1280 D- 1281A.
in populo Israel, sed consilium et au:xilium in tlibulationibus pre- 6 et Orfeo tradidit] Isid. Cbron. 77ª. 7/9 Tres fuerunt. .. studiis clarus]
Petr. Comestor Hist. Sebo!. 1281A. 10 Tune Tyrus eondita est] Isid. Cbron.
buisse.
78. 10/14 Dedalus aues.. fleta cst] Petr. Comestor Hist. Sebo!. u81 A.
14/¡5 Argonautarum historia ... Herculis claruit] Isid. Cbron. 79-80. 15/
17 Minos Cretensibus .. asscrit Plato] Petr. Comestor Híst. Sebo!. 1281A.
4/6 Proserpinam rapuit... Pirotum deuorauitl Pctr. Comestor Hist. Sebo!.
1275 C. 6/12 De Frixo ... lapides conuertebat] Isid. Cbron. 67-72. 12/ 35. 1 Abimelceh annis tribus] Isid. Cbron. 81. 2/J Iste septuaginta ..
16 Harre Perseus ... Nisam condidit] Petr. Comestor Hist. Sebo!. 1275 D. interfecit] lsid. Cbron. 82.
33. 1/2 Debora annis ... artem inuenit] Isid. Cbron. 73-74. 3f? Regnum
finitum ... Miletus hedificatur] Petr. Comestor Hist. Sebo!. 1277 D. 7/8 Pi- 34. 1/2 Aliter Mereurius] T .M, alter Mercurius SE I ((ortasse aliter in alter
eus, qui. .. Latinis primus] Isid. Cbron. 76.
con·. l), tune Mcltinius .Mar. 3 armonie] harmoniae .Mar. 5 et extensi..
reddebant] om. T 6 imitationem] imitatione B 8 post primus foit
4 Eleusim] Elcusi in Elcusim corr. I Proserpinam] Proserpina B eadem. nu:mu add. B (fol. 18r): argonaute dicti sunt illi qui profeeti sunt eum
5 tricipite] tritipite I 5/6 Pirotum] Peritoum Mar. 7/8 ypoeentau- Ianose Iasonc (sic) ad quercndum aureum uellus et dicuntur argonaute eo
ris] Hippoeentauris Mar. 8 fuerint] fuerunt T 10 eantuJ tantu (tactu et quod nauigauerunt in naui que appcllabatur argo et filius Jouis et nepos
eantu ad marg. man. recent. add.) I n serpentihus] om. M (ad marg. Athlantis qui dicitur fuisse deifieatus n artificiose] B, artifitibso S T, arti-
eadem manu add.) 12 Perseus] seperscus in perseus corr. B 15 suh] ficioso I .M Mar. Similitcr J similter Mar. 14 post fleta est eadem man u
S B M, iudice altera manu add. I, suo T iterauit B (ff. 18r-18v): Argonaute dieti sunt illi qui profecti sunt cum Iasone
ad querendum aureum uellum et dieuntur argonaute eo quod nauigauerunt
33. 4 Mieenis] B, Miseenis SITM, MissenasMar. 5 Apollinem] oppol-
in naui que appellabatur Argo Muscus] Mar. (Mescus ín Museus con·. M),
linem S 7 ab Ilo] ab illo M hedifieaturJ SBIT, edificatur M Mar. McscusSBIT ·
8 Ebrei] Hebrci Mar. 10 dominium] SE M, dominum in dominium ad
marg. man. recent. corr. I, clominum T n sed] set T 35. 1 Abimelee] S, Abimelech BIM Mar., bimeleeh T 2 sed] set T
38 CHRONICON MVNDI I CHRONICON MVNDI I 39
ginta fratres suos interfecit, et a muliere fracmen mole in capite 38. Iepte annis sex. Herculcs flammis se iniecit 1 quia in mor-
accipiens post uulnus occisus est ab armigero suo apud opidum bum inciderat pestilcntem.
Thebes. Nota quod a Thebis Egiptiorum dicuntur Thebei, a The-
39. Abessan annis septem. Agamennon Athenis inperauit uel
bis Grecorum dicuntur Thebani, a Thebe Iudeorum dicuntur The-
bite. Hoc tempore Filemon primus apud Ficium in Grecia corum Miscenis, Menelaus La[s]cedemonie.
inuenit 1 quod instrumentum est pellis cum duabus cicutis et per 40. Abdon annis octo. Alexander, qui et Paris, Elenam rapuit.
alteram respiratur et per alteram reddit sonum. Bellum decemnale Troie surrexit. Mennom et Amazones in subsi-
36. Thola annis uiginti tribus. Priamus post Laomedontem reg- dium primo arma tulerunt, et ad ultimum famosum Troie exci-
nat in Troia. Hercules Anteum, palestre artis inuentorem, in pa- dium predicatur. Tamen secundum quosdam sub iudice Abessan
lestra uicit et interfecit; et Ilium uastauit. Bellum fuit inter Laphi- Paris Elenam rapuit. Et post Abessan teste Sacra Scriptura Ahilon
tas et Centauros, qui fuerunt nobiles milites Thessalorum. Theseus iudicauit Israel decem annis; qui anni, quia non habentur apud
in agone Minotaurum occidit, propter quod Athenienses tributarii Septuaginta interpretes, ab Eusebio sub Samuele et Saule compu-
pueri a pena liberati sunt. Fuit autem Minotaurus uir fortis et in- tantur1 quorum annos ystoria non ostendit. Post Allilon Abdon iu-
humanus magistratus Minois ualens in palestra, undc dictus est dicauit Israel, cuius anno tercio Troia capta fuit. Tune Greci ad
Minois taums, id est, Minois carnifex. Tune fleta est fabula de Mi- ro gloriam uictorie sue cef)crunt annotare tempora sua sic: 'Anno a
notauro, bestia labelinto inclusa. captiuitate Troie'. Incepta u ero Olimpiade annotaue1unt tempora
secundum numerum Olimpiadum. Capta Troia Menelaus et Elena
37. lair annis uiginti duo. Hercules agonem Olimpiacum insti- uenerunt ad Thuorim regem Egipti, qui alio nomine Polibus uo-
tuit. Carmentis ninpha latinas litteras reperit. Theseus Elenam ra- catur. Anno tercio a captiuitate Troie mortuo Latino rege regnauit
puit, quam n1rsus receperunt fratres eius Castor et Pollux capta ,5 Eneas in Italia tribus annis, qui ob nobilitatem regnandi dictus est
matre Thesei eo peregre profecto. primus rex Latinorum. In qua prius regnauerant Ianus 1 Saturnus,
Ficus, Faunus, Latinus, circiter centum quinquaginta annis. Hac

38. 1/2 lepte annis .. incidcrat pestilentem] lsic\. Chron. 89-90.

3/9 a muliere .. reddit sonumJ Petr. Comestor Hist. Sebo!. 1282 D. 39. 1 Ahessan annis septeml Isid. Chron. 92. 1/2 Agamennon Athe-
ni.s .. Menelaus La[.s]cedemonic] Petr. Comestor Hisf. Sebo/. 1285A.
36. 1/2 Thola annis ... in Troia] Isid. Chron. 83-84- 2/8 Hercules An-
teum .. Minois carnifex] Petr. Comestor Hist. Schol. 1283 A-B. 8/9 Tune 40. 1 Abclon annis octoJ Isid. Cbron. 94. 1/2 Alexancler, qui .. Troic

fleta .. laberinto inclusa] lsid. Cbron. 85. surrexit l Isid. Cbron. 91. 2/J Amazones in ... arma tulernnt] I.sid. Cbron.
93. 4/8 Tamen seeundum ... non ostcnc\itJ Petr. Comcstor Hist. Sebo!. 1285
37. 1/2 Iair annis ... Olimpiaeum instituit] Isid. Cbron. 86-87. 2/ 4 Car- A-B. 8/17 Post Ahilon ... quinquaginta annis] Pctr. Comestor Hist. Scho!.
mentís ninpha .. peregre profeeto] Petr. Comestor Hist. Sebo!. 1283 C. 1285 n-c.

3 interfecit] om. B fracmen] B n; fragemen in fracmcn corr. S, frag- 38. 1 Icptc] Iepto M flammis J flaminis 1vf
mcn M Mar. 7 Filcmon] SilcmonMar. corum] SIM, eorumB, quorum
T 8 cicutis] om. B et] SBI, om. TM Mar. 8/9 et per altcram respi- 39. 1 Athenis] Mar. (Athcnio.s in Atheni.s corr. S), Athcnios BITM
2 Miseenis] Mycenis Mar. Menclau.sJ Manalaus TM La[slcedemo-
ratur] om. TM 9 sonum] sompnum T
nie] Mar., La.scedemonic SBITM
36. Thola] hola T
1 Laomec\ontem] SBI, Laomcclonte 1; Lamedontem
M palestre] palastre T
2 3 IliumJ illium S Bellum] Bellium B 40. 1 Paris] paLris M dictus post París man. recent. add. I Elenam]
4 Tessaloruml SB, Tessaulorum ITM 7 Minois] minoris in minois Helcnam Mar. 2 dccemnale] SJM, decepnalc B, descemnale T Ama-
man. recent. corr. I 8 Minois] minoris in minois man. reeent. eorr. I zones] ameazones in amazones corr. S 5 ElenamJ Helenam Mar. Ahi-
lon] Aialon Mar. 8 Ahilon] Aialon Mar. 11 annotaueruntl annotarunt
37. 1 Iairl air T 2 Carmentis] Cannetis M Thescu.sJ Thesus B Mar. 12 Elena] Helena JV!ar. 13 Thuorim] Thuorum T 16 regna-
3 Pollux] Mar., Pollus SBITM ucrantJ regnauerat M
CHRONICON MVNDI I CHRONICON MVNDI I 41
etate Vlixes ad Yspaniam nauigio uenit et ciuitatem Vlisbonam (QVARTAAETASSECVIJ)
condidit.

41. Samson iudicauit Israel uiginti annis. Eo tempore Ascanius 44. In hac quarta etate si cuiquam forte contrarium esse uidc-
filius Enee, qui secundus rex Latinorum dictus est, Alba[na)m con- tur, quod non ipse numerus quatuordecim generationum hic ser-
clidit. Tune Vlixis fabule ue] Sirenarum ficte sunt. Fuerunt enim uetur, qui in Matheo complectitur, adtendat inter Joram regem et
Syrene mulieres meretrices, que cantu et pulcritudine decipiebant Iohatam, omissa Athalia, tres reges in medio pretermisisse Ma-
nauigantes. theum, qui hic cum annis suis ponuntur et in euangelio det:rahun-
tur pro eo, quod Ioram genus se miscuerat impiissime Iezabel; et
42. Hely sacerdos annis quadraginta. Fere uiginti anni flu:xe- idcirco usque ad terciam generationem eius memoria tollitur, ne
nmt sine iudice, qui aggregati sunt annis quibus iudicauit Ely. in sancte natiuitatis ordine poneretur. Quamquam et illud pre ce-
Tercius rex Latinon1m Siluius Postumus, filius Enee et Lauinie; a ro teris considerare conueniat, quod plures fuerint successiones pau-
quo deinceps Latini reges Siluii denominati sunt. Hunc Aschanius ciores autem generationes. Non enim que regum, eadem genera-
heredem reliquit adhuc uiuente paruulo filio suo Iulio, a quo Iu- tionum sunt tempora; uncle et Matheus, quos ad generationem
liorum familia nomen et originem traxit. Filii Hectoris Ilium rece- non putauit peitinere, p~eteriit.
perunt Nestoris expulsis posteris.
Dauid regnauit annis XL.
43. Samuel et Saul quadraginta annis. Incertum est utmm Sa- '5 Salomon regnauit annis XL.
muel ante regnum Saulis uiginti annis uel amplius populum iudi- Roboam regnauit annis XVII.
cauit. Secundum Apostolum autem certum est quod ambo rexe- Abia regnauit annis III.
mnt Israel quadraginta annis. Tune apud Latinos quartus regnauit Absaph regnauit annis XL.
Siluius Eneas filius Postumi. His temporibus Omerus philosophus Iosaphat regnauit annis XXV.
!oram regnauit annis VIII. UIST!TUTO DEFlLOLOGlA
dicitur floruisse. Saul autem post mortem Samuelis regnauit duo- 20

bus annis. lste fuit primus rex in Israel. Ocozias regnauit anno L c. :s.,.(.
'"''!,! ·1 G
··!;~\)\ . -t~.Lt:,
Atbalia regnauit annis VII. DUQ.U~
.....,-~
~ " .., .
Iohas regnauit annis XL. Z8014 MADídO
41 1 Samson iudicauit. .. ficte sunt] Isid. Chron. 98-100. 3/s· Fuerunt Amasias regnauit annis XXIX.
enim .. dccipicbant nauigantesJ Pctr. Comestor Hist. Sebo!, 1290 A.
25 Ozias regnauit annis LII.
42. 1 Hely sacerdos annis quadragintaJ Isid. Chron. wr.
3
17 Tercios Iohathan regnauit annis XVI.
rex .. expulsis posterisJ Petr. Comcstor Hist. Sebo!. 1300 D.
43. 1 Samuel et. .. annis] Isid. Chron. rn4. 4/5 Tune apud.. filius
PostumiJ Petr. Comcstor Hist. Sebo/. 1324A. 5/6 His temporibus .. dicitur
floruisse] Isid. Chron. rn6. 44. 1 Titulus Quarta aetas seculi] Mar., quarta etas man. recent. add. I,
Indpit etas seculi IIII C.LXVII. M, om. S B T 3 quod] que B 4 adtcn-
dat] B ¡ TM, atcndat in adtendat corr. S, attenclat Mar. 5 Iohatam] Ioatham
18 Vlixes] Vxiles Vlixes in Vlixes corr. S ad Yspaniam nauigioJ SBIT lvf pretermisissc] pretermisse T 7 genus] geni s_ 9 ponerett~r] po-
ad Ispaniam nauigio M, nauigio in Hispaniam lVIar. Vlisbonam] Vtlisbo~ nerentur M 10 fuerint] fuerunt Mar. 12 gcnerattonem] generat10num
nam in Vlisbonam corr. S s 15 Salomon l alomon T rcgnauit] om. S B 16 Roboam] oboam T
rcgnauit] om. SB 17 Abia] bia T regnauitl om. SE _18 Absaph]
41. 1 annis] annos S 2 Alba[naJm] Mar., Albanam S B TM, Albanam in
Albaniam corr. I 4 pulcritudine] pulcritudincm T
s, Osabph B, Asaphat IM, saphat T, Asa Mar. regnauit] om. SB
19 Iosaphat] osaphat T regnauit] om. S B 20 Ioram] oran~ _T . reg-
42. 1 anni] om. M 4 denominaLil nominati Mar. nauit] om. SB 21 Ocozias] SIM, Ozozias B, ozias T rcgnault] om. SB
5 rcliquit] SI M,
reliquid B T

43. 5 Omcrus] SBIM, Emerus T, Homerus Mar. 6 Samuelis] SBM,


Mar.
22 Athalia] thalia T
regnauit] om. SE
regnauit] om. SB

25 Ozias] O7.ioas in Ozias corr. S, Ozioas BM, Oztous I, z1ous T, Aza11as


:s
23 Iohasl SBIM, oas T, loas
24 Amasias] masias T_ reg:iauit} om.
Samuhclis IT 7 fuit primus l primus fuit S rex in IsraelJ S J1~ rex Israel Mar. regnauitl om. SE quinquaginta duobus] ITM, LII B, XLII S
BM post Israel eadem man.u add. M: Ffinitur tercia etas per annos IIII
2 6 Iohalhan] M (Ioatham Mar.): Iohathas SI, Ioathas B, ohathas T reg-
e.XXV. lncipit etas seculi IIII e.LXVII.
nauitl om. S B
222 CHRONICON MVNDI IIl

tem, condam capud regni Sueuorum, fame sibi subiugauerunt, (LIBER QUARTVS)
2 5 multis Galleco1um in defensione ipsius urbis uiriliter obsistentibus
hostili gladio trucidatis. Vrbs quoque Toletana multarum gentium 1. Post tantam igitur Yspaniarum 1uinam opere precium est re-
uictrix, Ismaelitis triumphis uicta subcubuit per proditionem Iu- ferre qualiter diuina pietas suos quos percutit, sanat. Etenim ex
deorum, quia forcior et rebellior fuerat. Nam dum Christiani in die rediuiua radice uirgultum Got01um gentis cepit resumptis uiribus
ramis palmarum ad ecclesiam sancte Leocadie extra urbem re- pullulare, dum Sanctornm Patrum quererct regulas, quibus posset
3o giam ob reuerentiam tante sollempnitatis ad audiendum uerbum placere Deo; quas sacerdotes et reges Yspanie sequentes sue
Domini conuenissent 1 Iudei qui proditionis signum dederant Sar- carnis desideria reliquerunt et ideo perierunt. Eodem tempore in
racenis, Christianis clauclentes portas Sarraccnis aperuerunt et ciuitate Asturiensis nomine Gegione prcfectus erat Muza, consors
Deo fidelis Toletanus populus inermis inuentus extra urbcm gla- Tharich, quia iam Sarraccni ardua montium occupabant. Ipso
dio deletus est. Post hec Sarraceni prefectos per omnes prouin- rn Muza prefecturam agente, Pelagius, filius suprafati clucis Fafile,
35 das Yspanie posuerunt et pluribus annis Babilonico soldano per- spatarius re gis Roderici, dominatione Ysmaelitarum obpressus
soluerunt tributa, quousque sibi regem nomine Luza elegen1nt et cum propria sorore Asturias est ingressus. Muza uero uidens soro-
Cordubam urbem patriam regnumque sibi firmauerunt. lspaniam rem illius pulchram accensus libídine dolase quasi legationis
siquidem absque murornm ambitu reperientes, et sine Deo uero causa Pelagium Cordubam misit et eo abscnte sororem ipsius ui
Domino Ihesu Christo, quem reliquerunt Goti, concubinali luxu- r5 sibi sociauit. Sed Pelagius, ut erat uir fortis et catholicus, postquam
4o rie et sacrilegio se tradentes, in paucis annis uastauerunt, et inui(c)- rediit, nullatenus consensit in illicito matrimonio, sed cum omni
tricem gentem prostrauenmt, quam preterita secula ualde perti- animositatc quod iam diu cogitauerat, de saluationc ccclesie
muerunt. Tamen residui Goti in arduis montium Pireneorum, As- Christi agere festinauit. Erat rumor per totam illam regionem quod
turiarum et Gallecie se recludentes, qualitercumque euase1unt, ucllct clebellare Ysmaelitas cum Christianis qui remanserant per
Sarracenis queque plana et meliora gladio uindicc obtinentibus, 20 montana. Quod cum nuntiatum fuisset nephandissimo Tarich, co-

45 et in ecclesiis, quibus laudabatur nomen Christi, Machometi no- motus ira centum milites direxit ad prefcctum Muza, qui Pclagium
men prophanum uoce publica proclamantes. Euertenmt preterea comprehenderent et Cordubam ferro uinctum perducerent. Qui
ciuitatum antiquarum menia, diruerunt quedam que rex Roderi- clum ad Asturias peruenissent, uolentes eum fraudulenter com-
cus innouauerat castra, destruxernnt monasteria, sacre legis libros prehendcre in uico cui nomen est Brete 1 per qucndam amicum
ignis incendio tradiderunt et multa perpetran1nt enormia, quia 25 manifestatum est Pelagio consilium Caldeorum. Sed quia Sarrace-
5o gens gloriosa Gotorum ignominiose precepta Domini dereliquit.

IV, L 1/J Post tantam igitur .. gcntis cepitl Hist. Sil. 20, r-4, p. 131.
26/28 Vrbs quoque ... rcbellior fuerat] Chron. Adef. III, Rot. 8, 3-4. 34/ 7/9 Eodem tcmpore.. montium occupabant] Hist. Sil. 25, 1-3, p. r35.
37 Post hec .. sibi firmauerunt] Chron. Adef III, Rol. 8, 5-7 ("' Seb. 8, 1-3). 9/I8 Ipso Muza ... agerc festinauit] Chron. Ade_f. Ill, Rol. 8, 9-14. 20/
28 Quod cum ... montem ascendit] Chron. Adef III, Rot. 8, r5-22..
24 condam] quondamM Mar. capucl] caputM Mar. 25 defensione]
defensioncm M 27 subcubuit] succubuit Mar. 30 sollempnitatis l SBI, IV, r. 1 Libcr quartus] .Mar., om. SBITM 2 igitur] om. S Yspa-
sollepnitatis T, solennitatis M, solemnitatis Mar. 32 Christianis ... Sarracc- niarum] Hispaniarum Mar. 5 pullulareJ S B T, pullurare IJVI quereret]
nis] om. S (Christianis claudentes portas Sarraccnis ad marg. eadem manu BITM, querent S, quererent Mar. 6 Yspanic] Hispanie M,ar. 8 Ge-
add.) 32/33 aperuerunt et Deo fidelis] aperuerunt. Ideo ficlelis ... Mar. gionel SIM, regione H, Gigione T 9 Tharich] Tharith M rn prefectu-
35 Yspanic] Ilispanie Mar. 37 lspaniam] HispaniamMar. 40/41 se ram] perfecturam M n spatariusJ spartarius T regis] regcs B
traclcntcs ... et inuictriccm] om. ITM 40/41 inui(c)tricem] scripsi (inuitri- obpressus] BIT, oppressus S M 12 illius pulchram post soro re add. B
cem S, in uitricem B), om. ITM, uictricem Mar. 41 prostraucnmt] pros- 13 clolose] ITM, dolo in. dolose corr. S, dolosi B, clolore Mar. legatio-
tauerunt M u alele l om. B 44 uinclice] cenclie B 48 innouauerat] in- nis] legaliones S 14 ipsius l impius M 15 Sed] Sed et B crat] om. M
noucrat in innouauerat corr. S destruxerunt] om. B sacre legis] sacri- 16 conscn.sit] consuenisit in consensit corr. S 18 rcgionem] regione T
legis M 50 dcreliquit] dercliquid B 20 Tarich] Tharith M 22 uinctum] uictum M
224 CHRONICON MVNDJ IV CHRONICON MVNDI IV 225

nis non poterat ad presens resistere, cursu rapidissimo ad ripam Pelagium cum eis direxit, quia Christianorum primas et episcopus
fluminis Pionie uenit et ad aliam ripam natando se transtulit et fuerat et fortassis posset eum decipere. Halcamam ab imperante
montem ascendit. Est enim uallis cui nomen est Cangas) super preceptum acceperat quod si Pelagius monitis Toletani episcopi
quam mons magnus ille Aseua uidetur cminere; ad radiccs cuius obsecundare nollet, fortitudine prelii captus Cordubam uinctus
3a montis n1pis quedam diuino artificio opere munita in inmensum 15 cathenis perduceretur.
tendens claudit speluncam ab omni hostium machinamento secu-
ram, ex qua egreditur flumen Enna. Cum enim medio estans con- 3. Venientes itaque Halcamam et Oppa cum LXXX milibus
caua ferme mille uiros capiat, ad protegendum quos recipit, nullo equitum et peditum fundibalorumque Asturias ingressi sunt. Sed
fere obstaculo indiget. Ad quam Pelagius, regis Roderici spatarius, postquam ad beatam speluncam uentum fuerat, et circumcirca
densa barbarorum figerentur temptoria, primo quasi Christiano-
35 qui fugiens obpressionem Maurorum in locis uagabatur incertis,
dum peruenit, diuino fretus oraculo cum quibusdam Gotorum rum infortunio condolendo Oppa uerbis quasi pacificis in dolo
militibus ad expugnandos barbaras a Domino corrnboratus est. Pelagium templare aggreditur, quatinus postposita recuperande
patrie cura se omnemque uoluntatem suam, sicuti Deus permittit
2. Omnes Astures in unum collecti Pelagium super se prin- fieri, in Caldeorum traderet potestatem. Addit etiam magnis eum
cipem erexerunt. Ceterum de robore loci et facto Pelagii ubi h9noribus sublimad, si monitis eius prebere assensum non diffe-
rumor egreditur (ad) barbaro1um aures promulgando apercius, w rat. At Pelagius a bono proposito animum rcuocare aborrens pre
Cordubam reuersi milites Sarraceni regi suo 01nnia refferunt, nimio dolare motus in ira fertur talia respondisse: 'Tu, in quid, et
scilicet Pelagium, de quo Muza suggestionem fecerat, manifestum fraires tui cum luliano Sathane ministro regnum Gotice gentis sub-
esse rebellem. Quod rex Tarich ut audiuit, comotus uesania in- uertistis et Christi ecclesiam deiecistis et propter scelera patris
mensum Ysmaelitaium exercitum undique conglomerat atque Al- tui Vitize, qui peccare coegit gloriosam gentem Gotomm, reliquit
camanem socium suum ducem super cum constituens Oppam 15 Dominus ecclesiam suam; et quia Deo facile est saluare siue in
quoque Toletanum episcopum, Vitice regis filium, qui iam se bar- paucis siue in multis, nos de misericordia Domini confidentes con-
10 baris dederat 1 ob cuius fraudem Goti perierunt, ad capiendum uertimur ad Dominum Deum nost1um, ut fidem Catholicam con-
seruemus quam uos spreuistis et pater uester. Est enim ecclesia
Dei sicut luna, que aliquando apparet plena, aliquando ualde di-
28/ 32 Est enim ... machinamento securam] Hist. Sil. 20, 5-9, p. 131.
32 ex qua ... flumen Enna] Chron. Ade.f. III, Rot. 8, 26-27. 32!37 Cum 20 minuta et iterum reuertitur ad plenitudinem primam. Ecce in ista
enim .. corroboratus est] Hist. Sil. 20, 10-14, pp. 131-132.
2. 1 /n Omncs Astures ... eis direxit] Hist. Sil. 20, 14-21, pp. 132.

12/15 Halcamam ab .. cathenis pcrduceretur] Hist. Sil. 21, 3-6, p. 132.


27 Pionie] SI M, prenie B, Pione T ripam] rapiam B 29 radices
3. 1/IS Venlentes itaque ... pater uestcr] Hist. Sil. 21, 7-15, p. 132; 22, I-Io,
cuius] cuius radices T Mar. 30 inmensum] inmersum M 31 speluncam] pp. 132-133. 18/20 Est enim ... plenituclinem primam] Chron. Adef III, Seb.
SBM, speculam IT Mar machinamento] machinato M 32 medio] om.
9, 10-13. 20/26 Ecce in ... prebcs, despicimusJ Chron. Adef IJI, Seh. 9, 12-
s (m imo ad marg eadem manu add) estaos l B 1 TM, inuestans in esta ns ,9.
corr. S, stans Mar. 33 capiat] capiac\ T 34 probationem post inc\iget
add. T 35 ohprcssionem] SITM, oppressionem E Mar. 36 fretus] free-
tus M 37 militibus] mlitibus B 12 Halcamam] Alcamam Mar. 14 obsecundare] asensum ciare M
Era DCCº.LVIº ante Omnes Astures add. SE
2. 1 Omnes] om. E uinctus l uictus M
3 rumor] rumur M dubitanteraddidi: om. SBITM Mar. (jortasse: bar- 3. 1 Halcamam] Alcamam T Mar. LXXX] S, LXX B, CLXXXVIIfcrc M,
barorum aures promulgando apercius (pulsat); cf Hist. Sil. 20, 16-17, p. 132: om. IT 4 densa] om. B tcmptoria] tentoria Mar. 6 temptare] ten-
"Ceterum de robo1·e loci uhi n.1mor egreditttr, atque barbarorum aures pro- tare Mar. quatinus] quatenus Mar. 10 At] ad T aborrens] abhorrcns
mulgando apertius pulsat, ... '') 5 suggestionem l sucgestioncm E 6 Ta- Mar. 11 inquid] inquit M Mar. 14 Vitizc] SIT, Vitice BM, Vuitizc Mar.
rich] Tharith M 7 Ysmaelitarum] Ysmahclitarum T conglomerat] BIM, in ante gentem add. I reliquil] SM, reliquid BIT 15 et quia] etiam
conglomerant in conglomerant corr. S, coglomerat T 9 Vitice] SBM, Vi- quia B 17 nostrum] uestrum T 18 ecclcsia] ecclesiam T 19 ali-
tizani J Mar., Vitizinai T quenc\am ante regis filium add. M quando aparet plena] S BI, om. TM Mar.
226 CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 227

coua hodie inclusa est maxima pars milicie Gotorum, sed egre- tem ubi non solum ad peragendum negocium quocl uolebant, se
dietur ex illa dante Domino semen quo genus Goticum et ecclesia nichil proficere, sed maximam suorum partem uident prostratam
Christi in tota Yspania restauretur. Etiam quia aduocatum habe- armis suis, confusi turbatique retrocedendo speluncam oppug-
mus apud Deum Patrem Dominum nostn1m Iesum Christum, to- 15 nare destitemnt. At Pelagius Dei gratia et fortitudine roboratus,
25 tam spem nostram ponentes in eo hanc multitudinem paganorum, dum tantam multitudinem hostium prostratam aspiceret, reliquos
quibus ducatum prebes, despicimus. Confidimus enim per inter- qui supererant Sarracenos egressus de spelunca cum suis stricto
cessionem gloriase Virginis Marie genitricis eiusdcm Domini nos- ense inuadit. Ibique statim Oppa captus est et Alcamam cum
tri Iesu Christi saluari et ipsa adiuuante, que mater misericor- uiginti milibus Sarracenorum interfectus. Sed neque sexaginta mi-
diarum est, gentem Gotorum de paucis qui sunt in ista spelunca, 20 lia que remanserant, Domini uindictam euadcre potue1unt. Siqui-
3o restaurari, sicut ex paucis granis infinite segetes germinantur'. dem dum per uerticem montis Aseue fugam arriperent atque per
Quibus dictis Pelagius et qui cum eo erant, tanto hoste perterriti concaua petrarum et deuia loca ad Leuanam uenire uellent 1 quod-
incluserunt se in spelunca beate Marie suffragia expelentes, cuius dam supercilium montis, dum gradercntur secus flumen Deua 1 a
ibídem memoria ueneratur, et pro recuperatione Christianorum fundamento corruens in eodem flumine diuino nutu opprcssit
orationibus insistebant. 25 cos. Vnde cum idem ~umen inundatione aquarum proprium
alueum cxcedit, multa ex eis signa armorum et ossium euidenter
4. Videns autem Oppa confidenciam quam Pelagius in Do-
ostendit. Vere Deus impleuit tune cum semis suis illud quod
mino posuerat, conuersus ad Ysmaelitas dixit: 'Properate ad spe-
apostolus dicit: 'Fidelis,inquid, Deus, qui non pacietur uos temp-
luncam et pugnate fortiter, quia, ut ex uerbis eius comperi, nisi
tari supra id quod potestis, sed faciet cum temptatione etiam
per gladium pacem cum eo habere non possumus'. Alcamam ilico
30 prouentum ut possitís sustinere'. Tam gloriase egit Dominus tune
fundibalariis, sagitariis et uibrantibus iacula portam spelunce fe-
cum populo Christiano, ut nec in populo Israelitico, cui Deus cum
rire precepit. Tune cern(er)es saxa intermistis iaculis sicut densis-
paucis de multis dedit sepius triumphare, talis uictoria inuenitur.
simas pluuias euolare contra beatam speluncam, sed in hoc tur-
bine iacul01um et lapidum qualiter diuina manus, que percutit et 5. Eo tempore erat in Gegione, Astutiarum marítima ciuitate,
sanat, pro Christianis pugnauerit, ex eo potest acluerti, quod lapi- prefectus quidam Maurus nomine Muza, qui cum Tarich, ut supc-
rn des et iacula a Sa1Tacenis emissa contra eos retorquebantur et rius dictum est, Roderico regi Gotorum bellum indixerat. Hic post-
maximam Sarracenorum multitudinem prostrauerunt. Barbari au- quam tantatn barbaronun stragem audiuit, timare perterritus re-
licta ciuitate Gegione fugam petiit. Sed ab Asturibus interceptus
in quodam uico qui dicitur Olalies, cum suis interfectus est. Mau-
31!34 Quihus dictis .. orationibus insistebantl Hist. Sil. 22, rn-13, p. 133.
4. 1/9 Vidcns autem ... potest aduerti] Hist. Sil. 22, 14-20; 23, 1-3, pp. 133-
134. 9/n quod lapides .. multitudinem proslrauerunt] cf. Chron. Ade.f. III
(Rot. 10, 4-6 ""Seb. rn, 3-6). u/27 Barbad autem ... euidcntcr ostcndit] Hist.
27/30 Vere Deus ... possitis sustinere] Hist. Sil. 23, 6-8, p. r34. 28/
Sil. 23, 21-24; 24, pp. 134-135.
30 Fidelis ... possitis sustinereJ I Cor. rn 13.

5- 1/I6 Eo temporc ... mentis affcctu] Hist. Sil. 25, pp. 135-136.
21/22 egreclictur] egreditur T 23 Yspania] Hispania Mar. Etiam
quia] quod quia Mar. 28 saluari] salua B que] qui Mar. 32 se]
SBM, om. IT(se ad marg. man. recent. add.) 13 uidentJ uiclcrent M 14 speluncam] specluncam B 15 At] ad B T
4. 2 Ysmaelita.s] SBM, Y.smahclitas IT, Ismaelitas Mar. 4 possumus] 18 AlcamamJ BIT, Halcamam S, Calcamam M 20 uinclidam] uicdic-
possimus M 5 fundibalariis] SB, funclibaliis IT, funclibalis M Mar. tam T 23 Deua] clenia Mar. 27 tune] om. M 28 inquid] inquil M
Mar. 28/29 tcmptari] B 1 TM, tempatari S, tentari Mar. 29 temptatione]
6 cern(er)es] Mar. ex Hist. Sil. (cf "Tune cerneres saxa, intermixtis iacu-
lis, ueluti densissimos nimbos ... contra miserabilem euolare speluncam ", H S tentationc Mar. 30 Dorninus] Deus M 31 Israelitico] Israhelitico B
cui] cum TMar. 32 inucnitur] SBITM, inueniatur Mar.
22 , 18-20, p. 133) : cernens SBITM saxa] sacxa SB intermi.stis] SB,
intermis.sis ITM Mar. 10 rctorquebantur] Lorquebantur in retorquebantur 5. 2 quidam] quidem T Tarich] Tharith M 5 ciuitate] ciuitatcm B
corr, S Gegione] Gegionem S 6 Olalies] Olalio.s E

ll1BT!TITT0
DllFll,OLOGIA
S l e
c ...... -·
DUQUF. UE MEDl':',.I\CELI,6
28014 MADHlD
228 CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 229

rorum autem rex, ubi se uidit frustratum spe sua et quos ad ex- Froylam, reliquid. Sed Adcfonsus, cuí Pelagii filia nupserat, uix
pugnandum Pelagium misit, didicit interfectos, Iulianum comitem mo1tuo Fafila in regem constituitur. Exercitum cum Froyla contra
et duos filias Vitice huius rei dolase conscios autumans, fecit ea- Sarracenos sepius mouens quam plurimas a barbaris ciuitates
ro rundem capita amputari. Ceterum Gotorum gens uelut a somno oppressas bellando cepit, id est, Lucum, Tudam, Portugalem,
surgens cepit patrum ordinem paulatim requirere et consuetudi- Anegiam, Bracaram, Viseo, Flauias, Letesmam, Salamanticam, Nu-
nes antiquorum iurium obse1uare, in bello sequi signa, in regno 10 manciam, que nunc est Zamora, Abelam, Astoricam, Legionem,
legitimum seruare imperium, in pace fundare ecclesias et studio Septimancas, Saldaniam, Amaiam, Secobiam, Oxomam, Septem-
deuotissimo exornare. Primo et p1incipalitcr Deum, qui eis pau- puluicam, Arganzam, Cluniam, Maue, Aucam, Mirandam, Reuen-
,5 cissimis de multitudine hostium dederat triumphare, collaudabant decam, Carbonariam, Aluegiam, Cinisariam et Alsanco. Cepit
tolo mentís affectu. Conueniebant ad eos omnes Goti qui dispersi etiam castra cum terminis suis, id est, Primarias, Trasmeram,
eran! per Gallias et per ceteras regiones, et Caldeos in manu ua- 15 Suportam, Carnizam, Barduliam, que nunc est Castella, et maritima
!ida expugnabant. Gallecie, Alauam, Bizcaiam, Aiconem, Arduniam, Pampiloniam et
Berroziam. Omnes quoque Arabes gladio interficiens, Christianos
6. Eo tempore Adefonsus catholicus, Petri Cantabriensis ducis
qui dctinebantur captiui, secum ad patriam duxit. Eo quoque tem-
filius, qui fortiter rebellionem parauerat Sarracenis, Hermesen- pore populauit Asturias et Leuanam et totam Castellam, Alauam
dam, Pelagii regís filiam, accepit in coniugem. Vixit quoque Pela-
20 et Bizcaiam et Pampilonam. Alias autem ciuitates uastauitj quia il-
gius in regno annis XVIII et marte propria in Cangas uitam finiuit.
las non potuit populare. Humilis rex fuit et hominibus amabilis
7. Era DCC". et LXXª.IIII"Fafila, filius regís Pelagii, in regnum extitit; ecclesias nephando Machometis nomine remoto in nomine
successit. Basilicam in honore sancte Cn1cis opere miro cons- Christi consecrare fecit; episcopos unicuique ciuitatum quas po-
truxit. Quadam occasione leuitatis a quodam ursa interfectus est, tuit capere et retinere, preposuit secundum traditionem sacrorum
quia uoluit cum eo propriis uiribus decertare. Regnauit annis duo- 25 canonum atque ecclesias auro, argento, lapidibus preciosis ac sa-
bus. cre legis libris studuit decorare. Habuit filias ex Hermesenda filia
'
8. Era DCC". et LXXª.VIªAdefonsus catholicus ab uniuerso po-
pulo Got01um in regem eligitur. Fuerat namque Petrus ex Reca-
8/13 id cst. .. et Alsanco] Cbron. Adef. flf, Rot. 13, 4-8 ("" Seh. 13 7-12).
redi serenissimi Gotorum principis progenie ortus, qui debitum 13/17 Cepit etiam ... et Bcrroziam] Chron. Adef. fil, Rot. 14, 1-4 ("" Seb. 14,
carnis exsoluens duos filias, supradictum Adefonsum scilicet et 1-4). 17/18 Omnes quoque ... patriam duxitl Chron. Adef. lll, Rot. 13, 9-10
(= Seb. 13, 12-14). 21/22 hominihus amabilis extititl Chron. Adef. /JI, Rot.
14, 5. 22/26 ccclesias ncphando ... stucluit decorare] Hist. Sil. 26, 8-n, p.
136.
6. 1/3 Eo tempore ... in coniugem] Hist. Sil. 26, 1-2, p. 136. 3/4 Vixit
quoque .. uitam finiuit] Chron. Adef. III, Seb. n, 10-n.
7. 1/5 Fafila, filius .. annis duobus] Cbron. Adef. fil, Rot. 12 (= Seb. 12). 5 cuiJ SBfM, cum T, cum quo Mar. uix] Mar., u[.J S, ubi B, uir JT,
uiro M 6 Fafila in rcgcm] SBM, Fafila regem I, Fafilam regcm in Fafila
8. 2/8 Fuerat namque ... bellando cepit] Hist. Sil. 26, 2-8, p. 136. regc corr. T fratrc suo ante contra add. M 7 Sarracenos] Tarracenos
Mar. 9 Anegiam] Agernegiam M Bracaram] Bracaram metropolim M
Viseo] Viseum Mm: Letesmam] Ledesmam M Salamanticam] Sal-
7 uiditl S, uidet BfTM 7/8 expugnandum] SfM, expugnandam B, manticam Mar. 9/Io Numanciam] om. S (ad marg. eadem manu add.)
expugnadum T 8 didicit] dicit in didicit corr. M Vitice] SBM, Vitize
10 Abelam]_ SIT, Abdam B, Abulam M u Secobiam] Scgobiam M
fT, Vuitize Mar. 9 autumans] opinans M fecit] om. M (fecit ad marg.
13 Alsanco] Alsanto.M 14 Trasmeram] SBI, Tralmcram T, :Transmcram
add.) rn gens] SB, gentes ITM uelut] BIM, uelud ST somno]
M, Trasmieram Mar. 15 Carnizaml Carracam B et] etiam B 16 Gal-
sompno T n rcquirere] perquircre J 12 antiquornm] antiquarum M
lecie] Gallezic E Bizcaiam] Biscayam M AiconemJ Aleonem B Ar-
15 de] SB, om. ITM 17 Caldeos] calleas T duniam] Orduniam Mar. 20 Bizcaiam] Biscayam M Pampilonam] B At[,
8. 1 Aclefonsus catholicus] Adcfonsus Pelri Canthabriensis ducis filius su- Pampiloniam S, Bampilonam IT 22 Machomctis] machotis i11 machome-
pradicti Pelagii gener catholicus M 3 post ortus add. M: tempore Egicani tis con·. M 23 canonum atque ccclesias post ciuitatum add. B (pastea ex-
et Victizani regum prínceps milicie fuit puncto) 26 Hcrmesenda] Ermesenda B
230 CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 2JI

Pclagii regis, id est) Froylanum, Vimaranum, qui fuit pater Vere- duxit uxorem, ex qua genuit filium nomine Adefonsum. Fratrem
mudi regis diaconi, et Adosindam. Mauregatum post hec hahuit suum Vimaranem ob zclum regni innocuum interfecit, Vcremu-
filium, qui fuit natus de ancilla quadam de Caso pulcra nimis post dum filium eius sibi adobtauit et ipse a suis ob uindictam fratris in
lº mortem Hermesende regine. Post multa uero que sibi feliciter 20 Cangas interfectus cst. Erat enim Vimaranus ualde pulcher et mi-
successe1unt, obiit et uoces in eius obitu audite fucrunt in aere les strenuus, qui propter bonitatem suam ab omnibus amabatur.
laudantium Deum et dicentium: 'Ecce quomodo tollitur iustus et Regnauit annis duodeciln et sepultus est Oucto una cum uxore
nema considerar; ablatus esta facie iniquitatis et erit in pace me- sua domna Munina, quam duxerat ex Vasconia.
moria cius'. Regnauit annis XIX et sepultos est una cum uxore sua
10. Era DCCCª.VIF Aurelius patruus eius successit in regnum.
35 Hermesenda in territ01io Cangas in ecclesia sancte Marie.
Cuius tempore seruilis origo contra proprios dominas tirannidem
9. Era DCCª.XCVª filius eius Froylanus regnauit pro eo. lste sumpsit. Sed regis industria superati seruituti pristine sunt redacti.
episcopatum in Ouetum transtulit a Lucensi ciuitate 1 que in Astu- Prelia cum Caldeis nunquam gessit 1 sed pacem cum eis firmauit
riis ab Euandalis edificata fuerat. Perquisiuit etiam diligenter sa- et quasdam Christianas nobiles mulieres Sarracenis permisit in
cros ecclesie Christi canones et prohibuit ne ministri ecclesie car- coniugio copulari. Suo tempore Silo de genere regum Adosindam,
nalia matrimonia ulterius sortirentur, sed in suis ordinibus secun- Froyle regis sororem, coniugem accepit, per quam pastea regnum
dum quod institutum est a sanctis patribus, absque feminaium obtinuit. Aurelius autem anno regni sui sexto uitam finiuit et se-
manifesto coniugio ministrarent. Pro qua re, quamquam in qui- pultus est in Cangas.
busdam aliis austerus fuerit, quia magnum Deo exhibuit famula-
rr. Era DCCC".Xlll" Silus regnum adeptus est et cum Ysmahe-
tum, ei diuina uirtus de inimicis multociens dedit triumphum. Si-
litis pacem firmauit. Galleciam rebellantem in monte Ciperio su-
10 quidem Cordubensis barbarus rex cum fines prouincie Gallecie
perauit. Dum iste regnaret, Adefonsus regis Froyle filius causa di-
deuastaret, ei cum manu militum armatorum obuius processit
lectionis Adosinde regine uices regis supplebat in regno, quia
consertoque prelio quinquaginta milia Sarracenorum interfccit.
Silus carebat filiis ex coniuge. Hic anno regni sui octauo uitam fi-
Necnon et ducem eorum nomine Haumarinum capiens cum cap-
niuit et sepultus est una cum uxore sua Adosinda in ecdesia sancti
tiuis multis aliis trucidauit; superauit etiam Gallecie populum
Iohannis apostoli et euangeliste, quam ipse construxit.
1 5 aduersus suum imperium rebellantem. Domuit quoque Nauarros

sibi rebellantes, ex quibus sibi ex regali stemate nomine Moniam


ro. 1/4 Aurelius patruus ... cis firmauit] Ch ron. Adef III, Rot. 17, 1-4 ( = Seb.
17). 6/8 Suo tempore ... regnum obtinuit] Chron, Adef fil, Rot. 18, 1-2 (=
Seb. 18, 1-2.).
30/34 Post multa ... memoria eius'] Hist. Sil. 2.6,11-14,p. 136. 32/34 'Ecce 11. 1/6 Silus regnum .. uitam finiuit] Chron. Adef IJI, Rot. 18, 2-6 (= Seb.
quomodo ... memoria eius'] Is. 57 1-2.;Chron. Adef 111,Rot. 4 = Seb. 5. ,8).
9. 3/17 Perquisiuit etiam .. nomine Adefonsum] Hist. Sil. 2.7, p. 137.
18 Vimaranem] Nimarancm Mar. innocuum interfecit l S J T, interfecit
innocuum S, innocuum propriis manihus interfccit M r8/I 9 Veremudum]
27 id est] SB, idem TM Mar., om. 1 27/28 Veremudil Veremundi M
Veremundum M 19 adobtauit] adoptauit Mar. 22 Oueto] Oucti Mar.
Mar. 30 sibil SBI1'.M, supra Mar. 31 eius] om. S
23 domnal SBIT, dona M, om. Mar. Munina] Monnia M ex] SBI
9. , DCC".XCV"] M (DCC.LXXXXV Mar.), DCCº.LXXVº S BIT Froyta- e TM Mar. '
nus] F!oylanus T 3 ab Euandalis] a Vandalis Mar. 6 institutum] insti-
ro. 3 redacti] S B 1 T, recia ti M, redcliti Mar. 6 Adosindam] Adosinam
tum B 7 manifcsto] magnifesto M 8 austerus] absterus in austerus
in Adosindam corr. M filiam Adcfonsi regis post Adosindam add. M
corr. I fueritl fuit Mar. exhibuit] exihuit T 9 multociens] mulciens
in multociens corr. M II ei] et Mar. 13 Haumarinum] BIT, I-Iumari- n.regnuml SB, regum I, om. TM
1 1/2 Ysmahelilis] SJT, Hismaelitis
num in Hamarinum corr. S, Aumarinum M 14 ctiam] et Mar. 15 Dom- E JVf,Ismaelitis Mar. 4 inito certamine ante in regno add. M· 3 ne pos
uit] SB, Donauit in domauit ad marg. man. recent. corr. 1, Donauit 7; Do- Aldefonsi maioris post Froyle filius add. M 7 IohannisJ Ioannis Mar.
mauit M Nauarros] Vascones M 16 sibil scilicet Mar. 8 conslruxit] construcxit B
232 CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 233
12. Era DCCCª. et XXª.!ª Adefonsus in solio paterno in rcgcm fieri fecit. Omnesque has Domini domos cum arcubus lapideis at-
constituitur. Mauregatus autem patruus eius ex ancilla natus cum que columpnis marmoreis aura argentoque ornauit. Palacium re-
exercitu Sarracenorum uenit et eum de regno expulit. Adefonsus gale Oueto fecit, quod picturiis uariis decorauit, omnem Gotorum
uero fugiens Alauam petiit propinquisquc matris sue Munine se ordinem sicuti Toleto fuerat, tam in ccclesia quam in palacio
contulit. Et quia Mauregatus erat affabilis et benignus, regnum rn Oueto fieri ordinauit. Cum esset omnino castus et pius et catho-
quod inuasit, quinquc annis uendicauit. Multas nobiles puellas et licus arcam quam Pelagius rex a Toleto detulcrat in Asturias diuer-
etiain ignobiles ex conditione Sarracenis matrimonio dedit, ut sorum sanctorum reliquiis plenam, Ouetum dctulit. Edificauit
cum eis haberet pacem. Post hec mortuus cst et sepultus in Prauia. etiam altare meridianum in ultima parte ecclesie sancti Saluatoris,
ubi ascensio sit per gradus ad bonorem sancti Michaelis archan-
13. Era DCCCª.:XXª.VP Veremudus diaconus, filius Vimarani, in
15 geli, ubi transtulit gloriosissimam archam cum multis aliis sancto-
regem eligitur. Qui Veremudus uir magnanimus fuit duobus annis
1um reliquiis propter loci tuitionem et securitatem, hoc factum
regnauit et regnum sponte dimisit reminiscens ordinem diachonii
credens essc ad firmitatem sui regni et salutem totius populi Chris-
sibi oliln impositum, et Adefonsum quem Mauregatus a regno ex-
tiani. Concununt ad pia sanctorum suffragia ex multis partibus
pulcrat, sibi succcssorem in regno constituit, et cum eo aliis IIII
fideles uota cum deuotione ferentes et auctoritate apostolica ter-
annis et mensibus sex karissime uixit et in pace uitam finiuit et
20 cie partis sue penitencie· indulgenciam consequentes. Que nimi-
sepultus est una cum uxore sua Nunilo regllla Oueto relictis ex ea
rum archa gentili terrore comminante tempore Machometi
filiis paruulis Ranimiro et Garsia.
seucloprohete ab Iherosolimis nauigio Yspalim est delata, cleinde
14. Era DCCCª.XXª.VIIIª Adefonsus castus et pius filius per annos LXXVToleti permansit. Rursus cum a Mauris Toletum
Froylani regis regnum suscepit, multis uirtutibus emicuit, solium opprimeretur, archam Dei Pelagius rapuit et per abclita loca ad
suum pulchro et forti opere Oueto firmauit, templum Saluatoris 25 Asturias duxit 1 quam rex Adefonsus, ut dictum est, in ecclesia
nostri ibídem fabricauit aulamque sancte Marie iuxta ipsum tem- Ouetensi honorifice cum 1nultis aliorum sanctorum reliquiis col-
plum edificauit. Basilicam quoque sancti Tirsi pulchro edificio locauit.
Iulianus quoque quondam archiepiscopus Toletanus, qui a
ncphario Viti¡:a rege ab archiepiscopali dignitate fuit expulsus,
12. 1/6 Adefonsus in .. annis uendicauit] Chron. Adef lll, Rot. 19, 1-6 (= 30 cum predicta archa uenit et Oueto quiescit. Decoratur etiam dicta
Seb. ,9). Ouetensis ecclesia angelici 1niraculi nouitate. Dum enim quadam
13. 1/6 Veremudus diaconus .. uitam finiuit] Cbron. Adef lll, Seb. 20 ("" die rex Adefonsus habcret casu coram se pondus auri splendidis-
Rot. 20).
14. 11} Adefonsus castus.. Oueto firmauit] Hist. Sil. 28, 1-3, p. 137.
3f? tcmplum Sa!uatoris .. argentoque ornauit] Chron. Acle/ III, Rot. 21, 5-9 10/27 Cum esset.. reliquiis collocauit] Hist. Sil. 28, 7-30, pp. 138-139.
(= Seb. 21, 4-13). 30/ 49 Decoratur etiam .. reuerentcr posuit] Hist. Sil. 29, pp. 139-140.

12. 1 DCCC". et :X::Xª.P] DCCCXXI Mar. 1/2 in solio .. constituitur] 7 columpnis] SIM, colupnis E, columpmnis T, columnis Mar. 8 pic-
constituitur in solio paterno in regem M 4 propinquisque] ad propin- turiis] picturis M Mar. 9 sicuti] secuti M 10 et pius] 7; pius M, om. SE
quosque Mar. MunineJ Monine M 5 Et quia] etiam quia B 7/8 ut 13 etiam] et Mar. ecclesie] BIM, ecclesia ST 14 ubi] unde Mar.
cum eis] SBM, cum cis IT Mar. (deficit: ut ad marg. man. recent. add. [) Michaclis] Micahclis I 19/20 tercie] SE, terquc !(credo debere dicere
8 haberet] SBIM, habere 1; habens Mar. tercie ad calcem folii man. recent. add.), terque in tertie corr. T, tercieque M
13. 1 Veremudus] Veremunclus Mar. Vimarani] Nimarani Mar. 20 indulgenciam] indulgencia SE 21 Machomcti] Mahometi Mar.
2 Veremudus] Veremundus Mar. 4 sibi olim] supra se olim Mar. 22 scudopropheteJ ITM, seupdoprophete S, prophete E, pseudopro-
5 sibil scilicet Mar. constituit] constuit M 7 Oueto] SBITM, Oueti phete Mar. Ihcrosolimis] Hierosolymis Mar. 23 LXXV]SEITM, nona-
Mar. 8 Ranimiro] SB, Ramiro ITM Mar. Garsia] Garcia T ginta quinquc Mar. Rursus] rusus T 24 ab<lita l S B I, audita T, abclicta
M 25 duxitl SBM, ducxit IT rexJ om. B 28 quondam] quodam T
14. 2 suscepit] succepit T 4 iuxta] iusta ET 5 Tirsi] Tursi S edi- 29 Vitii;al VuitizaMar. 30 Decoraturl dccorata.M 31 eniml eiMar.
ficio] edifitii T 321}3 splcndidissimi] splendidissimum Mar.
2 34 CHRONICOl's MVNDI IV CHRONlCON MVNDI IV 235

simi et quosdam lapides preciosos, cogitare cepit intra se qua- 60 Sancium in castro de Luna sub iuramento perpetuo incarcerauit et
modo ad opus Dominici altaris indc crux fieri posset. In eadem sororem suam in ordine monastico trusit, fccit tamen Bernaldum
35 sancta deuotione rege existente cum post auditam missam a tem- delicate nutriri, quia eo quocl non habebat filium, illum tencrrime
plo nostri Saluatoris regale palatium peterct, obuios habuit duos diligebat. Hic Bernaldus, postquam ad adolescentiam uenit, tanto
angelos in figura peregrinornm, qui se aurifices esse clixerunt. Rex uiguit robore, ut nullus miles tune temporis posset ei uiribus ade-
autem Adefonsus ilico tradidit eis aurum et lapides et iussit illis 65 quari. Erat quidem statura magnus, uultu dccorns, su~mis eloquio,
dari domum, in qua possent sine impedimento hominum operari. ingenio darus, armis strenuus et consilio prouidus.
40 Sed rex dum pranderet ad se reuersus, quibus pcrsonis dederit
15. Fer idem tempus Magnus Carolus, rex Francie et imperator
aurum inquirit, et statim unum post alium legatum misit, ut uidc-
Romanus uenerando senio decoratus, funesta truncationc Ysma-
rent quid ignoti aurifices agerent. lam ministri domui fabrice ac-
cedebant, cum subito tanta lux intra domurn resplenduit, ut non heliticum populum trucidauit et Burgundiam, Pictauiam et Gal-
possent eam occuli humani aspicere pre nimia claritate. Quod liam usquc ad montes Pireneos expulsis Sa1racenis restituit cultui
Christiano. Vnde transiectis etiam Roscideuallis montibus subdi-
45 cum nunciatum regi fuisset, cito cucurrít ad domum et crucem so-
dit imperio suo Gotos et Yspanos qui eran! in Catalonia et in
lam sine aurificibus reperit, que totam domum sicut sol irradia-
bat. Rex autem accipiens benedictam crucem conuocato omni montibus Vasconie et in Nauarra. Tune Carolus scripsit regí Ade-
clero cum laudibus et hymnis Deo gratias agens eandem super fonso ut sibi esset subditus et uasallus. Bernaldus autem hec au-
diens ira comotus festinauit cum suis contra Carolum ferre auxi-
altare sancti Saluatoris reuerenter posuit, ad augmentum etiam
10 Hum Sarracenis. Karolus uero obscdit Tutelam, quam breui cepis-
50 sue felicitatis a reuerendo patre Leone III Romano antistite impe-
trauit ut Ouetensis ecclesia archiepiscopali clignitate dictaretur. set, nisi proditione cuiusdam Ganalonis sui palacii comitis Tutela
Anno regni sui tercio exercitus Caldeorum Asturias ingressus est. climissa Naiaram petisset. Qui postquam cepit Naiaram et mon-
tem Iardinum, et in Franciam redire disponeret. Marsil rex barba-
Qui in loco qui dicitur Lutos, ab eiusdem piissimi regis militibus
preuenti LXX milia cum duce suo nomine Mugay ex eis prostrati rorum, qui preerat Cesaraguste ciuitati, euocatis innumerabilibus
55 sunt. Multa prelia cum Sarracenis habuit dum uixit, et semper uic-
,5 milibus Sarracenorum et predicto Bernaldo atque quibusdam
tor extitit. Nauarris secum asociatis, et cum Francis inito bello Rodlandus,
Erat regi Adefonso soror nomine Xemena, quam comes Sancius Britannicus prefectos, Anselmus comes, Egiardus, mense Caroli
clam adamauit, et ex ea filium genuit nomine Bernaldum. Rex au- prepositus, cum aliis multis nobilibus Francis exigentibus pecca-
tem Adefonsus, ut factum comperit, nimium iratus comitem tis nostrornm occisi sunt. Transierat iam quidem Carolus in primo
20 suorum agmine Alpes Rocideuallis dimissa in posteriore parte
exercitus manu robustorum ob custodiam 1 qui, Bernaldo, post-
52/55 Anno regni. . prostrati sunt] Hist. Sil. 281 3-6, pp. 137-138. posito Dei timorc, super eos cum Sarracenis accerrime incursante,

33 et quosdam lapides] et coram lapidcm cosdam lapides in et cosdam


lapides corr. B 36 petcrct] pcrterret in peteret ad marg. man. recent. corr. 60 Sancium] Sanctium Mar.
1 et ante obuios add. M 37 aurifices] artífices B 40 Sed] set J 15. 2/3 Ysmaheliticum] SBIT, Ysmaeliticum M, lsmahcliticum Mar.
42 quid] quod Mar. aurifices] artifices B domuil domini Mar. 5 RoscideuallisJ BITM, Roscindcuallis S, Roscidae vallis Mar. 6 et
43 in ante domum add. T 45 cito] scito M cucurrit] occurrit Mar. ante imperio add. M Yspanos] Hispanos Mar. Catalonia] Cantalonia T
47 bcncdictam] SBM, henedicion in bcncdictam man. recent. corr. J, 7 Nauarra] Nauarria S 9 ferre] fere T n proditione] pr,odictione M
bencdictionem T 48 hymnis] hymmnis T 48/49 super altare] similitcr Ganalonis] SE, Galalonis ITM 12 Naiaram] Naieram M petissetJ
in altari Mar. 50/51 impctrauit] impetrauenmt Mar. 51 dictarctur] di- S BIT, pctiit .M, petiisset Mar. Naiaram] Naieram M 13 Iardinuml ardi-
taretur B 54 LXX] nonaginta Mar. Mugay] SB, Muzay ITM Mar. num M 13/14 barbaroruml bambarorum 1' 14 ciuitatil ciuitatis E
prostrati] scripsí (cf Adefonsi 111 Chronica, ed.j. Gil, Rot. 2I, 3-4: Qui in cuocatis] SIM, euocatus T, om. B 16 Rodlandus] reddandus T
loco Lutos ab Asto res prebenti cum idem duce suo LX X milia sunt interfectl}: 20 suorum] sueuorum 1' Rocideuallis] SI T M, recideuallis B, Roscidae-
prostrata SBITM Mar. 57 comes Sancius] Sancius comes T Sancius] vallis Mar. 21 excrcitus] cxcitct cxcrcitus in exercitus corr. B qui]
Sanctius Mar. 58 clam] SB, iam 1 T M Mar. SBTM, qui in quia corr. l 22 Dei limore] de timores E
236 CHRONICON MVNDI IV CI-IRONICON MVNDI IV 2 37

interfecti sunt. Sed iterum Christianissimus Carolus exercitu repa- tiliter deuastare. Huius rei accepto nuncio rex Aclefonsus grauiter
rato hoc factum triumphali uictoria uiriliter uindicauit ex Sarra- comotus collecto exercitu Galleciam intrat, tamen barbarus, quam-
25 cen01um nobilibus innumerabilem extinguens multitudinem. Li- uis in suo1um numerositate confideret, impetum exercitus regis
mina etiam beati lacobi apostoli cum per deuia Alaue ueniens 15 formidans in quodam castro, cui nomen est sancta Christina, se
Christianissimus Carolos gratia uisitaret orandi 1 saniori eius consi- cum suis recepit. Sed rex eum a tergo pemrgens circumdedit mi-
lio rex Adefonsus Yriam ciuitatem destruxit et sancti Iacobi apos- litibus castrum. Milites autem statim muros inumpentes primo im-
toli ecclesiam 1 quam ipse construxerat, reuerendi patris Leonis petu ipsum Mahumet confodiunt capudque eius abcissum ad re-
30 tercii 1 Romani pontificis, assensu metropolitano sublimauit ho- gis presenciam deferunt. In ceteros etiam consurgentes L milia
nore, atque ut secundum sancti patris Ysidori regulam uiuerent 20 barbaronun gladio trucidarunt. Rex autem cum magno captiuo-
tam Iacobitani quam omnis Yspanie clerus statuit, ut hoc esset rum pecunian1mque numero Ouetum reuersus est. Duxerat uxo-
Yspanie subleuatio, cuius neglectus extiterat ci causa deiectionis. rem nomine Bertam, sororem Caroli regis Francorum, quam quia
Carolus autem reuertens in Germaniam secum cum honore numquam uidit et abstinuit a lm:uria, rex Castus uocatus est. LII
35 magno llernaldum detulit et uite termino feliciter consumato annos regnauit feliciter, quamuis XI annis antequam solus regnare
Aquisgranum in Domino obdormiuit, ubi condigno quiescit ho- 25 inciperet, tempore regum, scilicet Sili, Mauregati et Veremudi, rex
nore. Bernaldus uero ínter Romanos et Germanos atque Gallos se uocaretur. Sed antequam · moreretur Ranimintm, filium Veremudi
gloriose gessit et sub imperatoribus, scilicet Lodoico et Lotario, regis diachoni, sibi regni successorem elcgit et in scnectute bona
contra hostes imperii Romani fortiter dimicauit. mortuus est et Oueto in ecclesia sancte Marie feliciter tumulatus.
16. Anno regni regis Adefonsi quadragesimo septimo cum 17. Era DCCC".LXXXªRanimirus regnare cepit. Eo tempore ab-
fama sue bonitatis apud Christianos et barbaras ubique terrarum sens erat a propria sede, quia in Barduliam, que nunc Castella di-
diuulgaretur, uenit ad eum quidam Maurus Emeritensis nomine citur, perrexerat ad accipiendam uxorem et cum rex Adefonsus
Machometh, qui aduersus Auderamam regem Maurorum maxi- deccssisset, Nepocianus, quidam palatii comes, tirannidem sump-
mum arma sumpsit et eius depredatus est prouincias et exerci- sit. Quod factum Ranimirus ut conperit, uenit Galleciam et apud
tum sepe prostrauit. Cmnque in patria habitare nequiret, regem ciuitatem Lucensem exercitum congregauit. Deinde animosus AB-
Adefonsum precibus petiit promittens se illi seruare fidem. Quem turias ingressus iuxta Narceyam fluuium annatorum equitum pc-
rex Adefonsus benigne suscipiens cum omni exercitu suo eum in ditumque Nepotiani multitudinem agreditur bello. In ipso autem
finibus Gallecie habitare iussit. Post annos autem duos Mahumet primo congressu Nepotianus destitutus a suis in fugam conuersus
10 superbia eleuatus contra regem conspirare presumpsit atque ro est. Quem duo comites, Scipio scilicet et Sompna, insequentes
agregatis Maurorum copiis ualidissimis cepit totam Galleciam hos- apud Pianoniam ceperunt et occulis orbauerunt. Rex autcm

16. 1/21 Anno regni .. reuersus cst] I-Iist. Sil. 30, 1-23, pp. 140-141. 17. 1/13 Eo tempore.. misericorditer substentari] Hist. Sil. 33, r-15, pp.
142-143.

23 interfecti] interfecte B Christianissimus] Christianissimis I


24 triumphali] M, triumpheali SIT, rnpheali B 26 apostoli] om. T 13 tamcn] tune in tamen corr. B 17 irrumpcntes] irrupentes M
27 Christianissimus] Christianissimis T 28 destruxit] destrucxit B T 18 capuclque] caputque M Mar. 20 gladio] om. Mar. magno] mano
30 assensuJ astensu B 31 regulam] oni. Mar. 32 Yspanie] Hispanie T 23 abstinuitl abstulit in abstinuit ad marg. corr. 1 25 inciperct] cepit
Mar. 33 neglectus] scripsit Mar., neglecta SBITM 34 GcrmaniamJ T Mar, Maurcgati] Mahuregati T Vercmudi] SBIT, Veremuncli in Vere-
SBIT, germanía M, Hispaniam Mar. 35 fcliciter] detulit T 36 ad ante mudi corr. M, Veremundi Mar. 26 Ranimirum] SB, Ramirum] ITM Mar.
Aquisgranum add. Mar. 38 gessit] IT, iessit SBM VeremudiJ Veremundi Mar. 28 Oueto] Oueti Mar.
16. 3 Maurus Emeritcnsis] SITM, maurus Emcrtensis B, Mauritensis Mar. 17. 1 Ranimirus] SE, Ramirus ITM Mar. 5 Ranimirus] SE, Ramirus
4 Auderamam] ST (Aucleraman IMJ, Auderriman B, Abderramam Mar. I TM Mar. Galleciam] Gcllcciam M 6 animosus] animos B 7 Nar-
5/6 et cxcrcitum] exercitum M ceyam] Narccam Mar. 10 Queml que T Sompna] somna M Mar.
238 CHRONJCON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 239

Ranimilus fecit eum in ordine monastico, dum uixit, misericordi- isto prelio coronam martirii suscepturi. Et ne dubites super hoc:
ter substentari. Iustus et strenuus fuit rex Ranimirus in regno. uidebitis me in equo albo deferentem maximum album uexillum.
Qui cum regnare cepisset, miserunt ad eum Sarraceni quod da- Summo igitur mane facta peccatorum uestron1m confessione et
,5 ret illis annuatim quinquaginta puellas nobiles quas sibi matrimo- accepta corporis et sanguinis Domini comunione, armata manu
nio copularent, et quinquaginta de plebe que ad solarium essent 40 non dubitetis inuadere castra barbarorum nomen Domini inuo-
illis, sicut olim fecerat rex Mauregatus. Rex autem Ranimirus cum cantes et meum. Pro certo enim noueris eos in ore gladii ruitu-
hec audisset, iratus est ualde propter stuprum et sacrilegium puel- ros'. Quibus dictis apostolus discessit. Rex autem Ranimirus ad se
larum et congregato exercitu magno terram Maurorum hostiliter reuersus uocatis episcopis, abbatibus et magistratibus eis retulit
20 intrauit, et cuneta que in agrestibus uillis et in agris repetit usque uisionem. Qui gratias agentes Deo fecerunt, ut sibi fuerat precep-
Nagaram, ferro et flamma uastauit. Sarraceni uero in multitudine 45 tum, et bellum barbaris intulerunt. Beatus autem Iacobus apparuit
ualida congregati ei bellum intulerunt in loco qui uocatur Aluella. sicut promiserat, Christianos animando ad pugnam et Sarracenos
Exercitus autem regis Ranimiri paulatim cepit terga prebere usque fortiter feriendo. Christiani autem, ut uiderunt beatum lacobum,
dum peruenerunt in collem qui Caluillum uocatur. Clausit nox in Domino roborati cepemnt magnis uocibus concidendo gladiis
25 obscurissima diem et in una mola orones Christiani congregati Sarracenos clamare dicentes: 'Adiuua nos Deus et beate !acabe'.
sunt totam noctem in lacrimis et in orationibus peragentes. Rex 50 Tune uicti Sarraceni fugérunt et cecidemnt ex illis !ere LXXmilia.
autem Ranimhus aliquantulum dormire cepit, et apparens ei bea- Tune cepit rex Calagurram et quedam alia castra et reuersus est
tus Iacobus apostolus ait illi: 'Dominus noster lesus Christus alias cum gloria magna.
prouincias aliis fratribus nostris aposto lis distribuens totam Yspa- 18. Rex autem Ranimirus cum episcopis et abbatibus statuerunt
Jº niam mee tutele deputauit atque mea muniuit protectione'. Post
tune annuatim perpetuo da.re tam in terra adquisita, quam adqui-
hec apostolus manu sua manum regis astringens dixit illi: 'Con- renda, quam Deus sub nomine beati Iacobi dignaretur de Sarra-
fortare et esto robustus. Ego enim sum lacobus apostolus Christi cenorum manibus liberare, de unoquoque iugo boum singulas
et uenio in auxilium tibi et superabis mane auxilio Dei Sarrace- mensuras frugis ad modwn primitiarum et de uino similiter cleri-
norum, a quibus obsessus es, hanc innumcrabilem multitudinem. cis in ecclesia beati Iacobi apostoli Deo seruientibus. Concesse-
35 Multi tamen ex tuis, quibus iam parata est eterna requies, sunt in
mnt etiam similiter in perpetuum quod Christiani milites in singu-
lis expeditionibus de eo quod a Sarracenis acquisierint, ad men-

14/17 Qui cum ... rex Mauregatus} Privilegio de los votos, p. 133,1-5. 17/
22 Rex autem ... uocatur Aluella] Privilegio de los votos, p. 133, 31-36. 23/
26 Exercitus autem ... orationibus peragcntes] Privilegio de los votos, p. 134, 45/52 Beatus autem ... gloria magna] Privilegio de fas votos, p. 134, 34- p.
1-3. 26/ 42 Rex autem ... apostolus discessit] Privilegío de los votos, p. r34, 135,9.
6-26. 18. 1/9 Rex autcm .. lacobo conferre] Privilegio de los votos, p. 135,
13-23.
12 Ranimirus] SBIT, Ramirus M Mar. 13 substentari] sustentad Mar.
Ranimirns] S, Rammirus B, Ramirus ITM Mar. 17 Ranimirus] S, Ram- 37 albo] bello albo in albo corr. E 41 in ore] more B 42 disccssit]
mirus B, Ramirus ITM Mar. 18 ualde] ualle T stuprum] stupum in stu- SI, dicessit B TM Ranimirus] SBIT, Ramirus M Mar. 43 magistratibusl
prum co11. M 20 in agris] et magris B 21 NagaramJ SBIT, Nageram SIT, magnatibus BM 44 agentes] agens T 46 Sarracenos] Sacerrace-
M, Naiaram Mar. SarraceniJ Saceni B 22 Aluella] Aluelda M 23 Ra- nos in Sarracenos corr. E 48 concidendo] occidendo E 51 ·Calagurram]
nimiri] S 1 T, Rammiri B M, Ramiri Mar. usque l usuquc Mar. 24 Caluil- Calaguram E
lum] SIM, Caluil E, Caluildum T, CatuildumMar. nox] nos B 25 diem]
dies B et in] et I 27 Ranimirus] SIT, Rammirus E, Ramirus M Mar. 18. 1 Ranimirus] s11; Rammiru.s B, Ramirus M Mar. 2 ciare] dari B

28 noster] meus M 29 nostris] meis M 29/Jo Yspaniam] Hispa- adquisita] acquisita T Mar. 2/J adquircnda] inquirenda Mar.
niam Mar. 31 manum] manu T 32 enim sumJ sum enim S 33/ 3 quam] quas M 4 iugo] iuga Jv/ boum] bonum E 5 frugis] SB,
34 Sarracenornm] Sarracenos M 34 obsessus] obsenssus in obsessus corr. om. I TM Mar. 6 Deo scruicntibus] dcscruicntibu.s B 7 similiter in per-
M hanc] et M multitudinem] eorum multitudincm M petuum] in perpetuum similiter S 8 acquisierintJ aquisierint,S
CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV

suram portionis unius militis beato Iacobo conferre. Presentes eonun nomine Aluito rex occulos effodere precepit; altetum uero
10 erant duo archiepiscopi et quatuor episcopi) cum hec dona beato nomine Primolum legali sentencia pro traditione condempnatum
lacobo apostolo uouerentur, scilicet Dulcidius Cantabtiensis ar- capitalem sentcnciam cum scptcm filiis suis subire iussit. Cons-
chiepiscopus, Suarius Ouetensis archiepiscopus, Oueco Astori- ttuxit ctiam ecclesiam sancte Marie duobus ab Oueto miliariis re-
censis episcopus, Saloman Auriensis episcopus, Rodericus Lucen- 4o motam ex marmore opere forniceo decoratam. Ad titulum etiam

sis episcopus et Petrus Yriensis episcopus. Presentes quoque archangeli Michaelis in latere Naurancii montis nobilem et pul-
I5 erant Ordonius, filius regis Ranimiri, et Garsias, frater regis 1 qui chram ecclesiam fabricauit. Fecit quoque spacio LX passuum ab
ambo reges dicebantur. Siquidem rex Ranimirus tante benignitatis ecclesia palatium opere miro inferius superiusquc cumulatum,
erat, ut fratrem tamquam se ipsum diligeret et patticipem faceret quod in ecclesiam pastea uersum beata Dei genitrix uirgo Maria
regni. Non apposuerunt ultra SatTaceni a Christianis tributum pe- 45 inibi adoratur. Ceterum Ranimirus rex anno regni sui VI expleto
tere puellarum 1 quia rex Ranimirus barbaras in manu ualida ex- ex hoc seculo migrauit et Oueto tumulatus quiescit.
'° pugnabat auxilio gloriosissimi apostoli lacobi roboratus. Indita 19. Era DCCC".LXXX".VI"Ordonius in regnum patris Ranimiri
quoque regina Vrraca uxor eius quam gloriase erga ecclesia1n successit. Qui magne paciencie atque modestie fuit et in omnibus
beati lacobi apostoli se habuerit, ex hoc potest aduerti, quod eam negotiis regni ualde discretus, uxorem duxit nomine Mumado-
multis donis, aura, argento, gemmis et cortinis sericis decorauit. nam, ex qua hos subscriptos filias habuit: Adefonsum, Veremu-
Ouetensem quoque ecclesiam sancti Saluatoris multis insigniis dum, Nunnum, Odarium et Froylanum. Ciuitates desertas, ex qui-
25 nobiliter ditauit, quia catholica per omnia fuit.
bus Adefonsus maior Caldeos eiecerat, iste populauit et muris
Rex autem Ranimirus blandus et demens erat bonis, sed terri- muniuit, id est, Legionem, Astoricam, Tudam, Magiam, Patriciam,
bilis et seuerus uidebatur iniquis. Latrones eorum occulos euel- multaque alia castra. In pritno anno regni sui cum aduersus Vas-
lendo abstulit, magicis artibus per ignem finem imposuit. Eius cones rebellantes exercitum moueret atque ill01um patriam suo
tempore Normanorum classes per septentrionale mare ad litus rn iuri subiugasset, illo ad propriam remeante nuncius aduenit di-
30 Legionis ciuitatis aduenerunt. Gens hec crudelissima et in parti-
ccns: 'Ecce ex aduerso exercitus Arabum adest'. Illico rex ferrum
bus nostris antea non uisa. Quod rex ut comperit, acluersus eos et acies ad illos uertit et sine mora eorum turbam fugauit et ui-
cwn exercitu suo uenit et multituclinem eonim uicit et LXXnaues brante gladio cletruncauit. Eo tempore quidam Muza natione Ge-
illorum combussit atque multis ditatus diuitiis ad propria incolu- tulus sed ritu Machometiano cum tota gente sibi subdita dccep-
mis reuersus est. Duo etiam proceres magnatorum suorum aduer-
35 sus eum conspiraueurunt, sed tanta illorum detecta uesania uni
19. 1/2 Era DCCCU.LXXXª.VIª.. modeslie fuil] Hist. Sil. 35, 1-2, p. 145.
5/22 Ciuitates desertas .. carcerem misit] Chron. Adef III, Rot. 25, 2-17.
9/16 Presentes erant... re ges dicebantur] Privilegio de los votos, p. 136, 29-
p. 137, 5. 28/46 Eius tempore ... tumulatus quiescit] Hist. Sil. 34, pp. 143- 36 effodere] euellere Mar. 37 traditione] tradictianc M candemp-
144• natum] condemnatum M Mar. 39 ecclesiam sancte MarieJ sancte Maric
ecdesiam Mar. ab] SB, de ITM 41 Michaelis] Micahelis / Nauran-
cii] Maurendi T 43 cumulatum] cumulalis B 45 Ranimirus] SIT, Ram-
9 Iacoho] Iacaho apastola M 11/12 archiepiscopus] om. Mar. 12/
mirus B, Ramirus M
13Oueco Astoricensis episcapus] om. S 12 et Petrus Yriensis episcopus
ante Saloman add. M (pastea expuncto) 13 Saloman Auriensis episcopus] 19. 1 Ranimiri] SIT, Rammiri BJV!, Ramiri Mar. 3 ualdc] ualle 1'
om. T Mar. Auriensis] M, Austuriensis S, Astoricensis B, Astariensis 1 4 subscriptos l susceptos Mar. 4/5 Veremudum] Veremundum Mar.
14 et Petrus Yriensis episcopus] om. M (ad. marg. eadem manu add.) 5 Nunnum] Nunnium Mar. et] om. ITM Mar. ciuitates l ciuitastes S
15 RanimiriJ SIT, Rammiri BM, Ramiri Mar. Ranimiril SIT, Rammiri 7 Magiam] Margiam Mar. 8 anno] anni M 10 propriarri] propria

BM, Ramiri Mar. 19 Ranimirus] s11; Rammirus BM, Ramiri Mar. BM 12 uibratim ante sine add. S (pastea expuncto) 12/I3 uibrante]
21 gloriose] gloriosae B 25 ditauit] artauit B cathalica per amnia] scripsi (uibranti M), uihrantim SET, membratim (uibrante debcrct diccre ad
per omnia catholica S 26 Ranimirus] S7; Rammirus IM, Ramirus Mar. marg. man. recen!. add.) /, membratim Mar. 13/14 Getulus] gentil B
26/27 sed terrihilis] scilicct tractatibu::; Mar. 27 uidebatur] uidebantur 14 rituJ supersticiosa M Machametiano] SB (Machameciano 1\
T iniquis] iniquiis T 29 septentrionalc] septentrianalem T Machomectano I, Macbometica secta M 14/15 <leceplus] decepta Mar.
242 CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 2 43

15 tus contra Cordubensem regem bellauit eisque multas ciuitatcs 40 mine tanta barbari cede prostrati sunt, ut exceptis innumerabili-
partim gladio, partim fraude inuasit, prius quidem Cesaragustam, bus fere militibus Caldeon1m quorum sanguis effusus cst, decem
deinde Tolosam et Oscam, postremum uero Toletum, et ibi filium milia magnatorum pariter cum genero eiusclcm Muze nomine
suum nomine Lupum posuit prcfcctum. Pastea in Francos et Gal- Garsia interempta sunt. Ipse uero Muza ter gladio confossus
los arma conuertit et multas ibi strages et predas fecit et nobilcs equino cursu manus Christianorum semiuiuus euasit. Sed ad ciui-
20 Francorum quosdam deuicit, inter quos duos Caroli regis magnos 45 tatcm Ordonius rex animosus exercitum applicans post septem
duces, unum nomine Sanctionem et alium Oculionem, fraude ce- dies bellando cepit eam et usque ad fundamenta destmxit. Om-
pit et cos uinctos in carcerem misit. nes quoque bellatores barbaros gladio extinxit et puerorum et
Carolus uero Magnus Francie rex, quia multis ncgotiis aliis pro matrum eorum magnam turbam in captiuitatem reclegit, in quo
ecclesie liberatione erat prepeditus, nec sine discrimine magno illi bello Muza omnem fere armorum et equotum fortitudincm, si-
25 armis poterat obuiare, muneribus cepit ei blandiri, ut eius amici- 50 mulque spolia ex diuersis uictoriis congesta, nccnon et insignia et
ciam obtineret. Igitur ob !ante uictorie prospcros euentus Muza munera infinita que Carolos ei clircxerat, perdidit et numquam
tcrcium se Yspanornm regem a suis appellari prccepit. Post hec pastea effcctum uictorie habuit. Lupus uero filius eiusdem Muzc,
ex Caldeis duos magnos tirannos unum nomine Ihemkamza, qui Toleto consul preerat, dum cognouit quod pater eius taliter
alium nomine Alporum cum filio suo Azeth partim Muza, partirn fuerat superatus, Ordonio ·regi cum omnibus suis se subiecit et
30 filius eius Lupus preliando cepernnt. Quibus omnibus ei prospere 55 dum uixit, subditus illi fuit. Pastea uero cum eo aduersus Caldeos
succedentibus se contra regern Ordonium in manu ualida erexit. prelia multa gessit. Multas et alias ciuitates rex Ordonius preliando
Ad cuius uesaniam comprimendam rex Ordonius exercitum cepit, id est, ciuitatem Cauriensem cum rege suo nomine Zeit,
mouit et ad ciuitatem, quam ille nouiter opere miro construxerat aliam cepit ciuitatem nomine Talamancam cum rege suo nomine
et Albeidam uocauerat, cum exercitu uenit et munitione circum- Mozeror et uxorc sua, et bcllatorcs corum omnes interfecit. Reli-
35 dcclit. Quo nuntio Muza commotus adunatis Maurorum ualidissi- 60 quum uero uulgus cum uxoribus et filiis sub corona uendiclit. Pi-
mis copiis sine dilatione ad pugnam properauit et in 1nonte, cui rate etiam Normann01um his temporibus ad nostra littora per-
nomen est Ladurzo, tcmptoria fixit. Rex uero Ordonius exercitum uenerunt, qui fugati armis re gis Orclonii per Yspaniam perrexe-
suum in duas partes diuisit: unam partem, scilicct que ciuitatem nmt, omnemquc maritimam gladio igncquc dissipauerunt. Exinde
obsideret, et aliam que contra Muzam dimicaret. Initoque ce1ta- mari transuecti Nacor ciuitatem Mauritanie inuasenmt ibique mul-
65 titudinem Caldeorum gladio interfecenmt. Deinde ínsulas, scilicet
Maioricam, Fermenteram et Minoricam, aggressi gladio eas <lepo-
26/27 Igitur ob .. appellari precepitJ Hist. Sil. 37, r6-17, p. 147. 27/
30 Post hcc ... preliando ceperuntJ Chron. Adef III, Rot. 25, 17-20. 32;
44 Ad cuius ... semiuiuus euasitJ Chron. Adef fil, Rot. 26, 1-9 (= Seb. 26, r-9).
44/56 Sed ad ... multa gessitJ Hist. Sil. 38, 15-28, p. 148. 56/71 Multas
et .. cum Christo] Cbron. Adef III, Rot. 27, 28, r-4 (= Seb. 27, 28, 1-3).
15 Cordubenscm] Cordubesem T cisque] eique S 16 Cesaragus-
tam] Ccsaraugustam Mar. 17 dcincle] dein Mar. 21 Sanctionem] BIT,
Sanctiorem S, Santionem M 22 uinctos] uinctus T 23 Francie] Fancie 42 genero] genere Mar. interempta] intcrepta T sunt] sint Mar.
in Francie corr. M 24 illil SBTM, illis / Mar. 25 armis] SB, annis T 44 equino] et quino E 47 extinxil] SM, extruxiL E, extrinxit IT
Mar., annis in armis man. recen!. corr. I, om. M poterat] poterit S 49 fortitudinem] foditudinem B 50 congestal coniesta M necnon
27 Yspanorum] Hispanorum Mar. appellari] capellari B 28 Cal- et] necnon M 51 direxeratJ SBI, dixerat T, dederatM 54 Ordonio] Or-
deis] calleys T Ihemkamza l Hienchaza Mar. 28/29 Ihemkamza ... no- donius T 56 et alias] etiarn alias Jvlar. 57 id est] Idern Mar.' Cau-
mine] om. M (Ihekanza alium nomine ad marg. eadem manu add. M) rienscm] SIM, Curiensem B, Caricnscm T Zeit] Zecit T 58 Talarnan-
29 alium] s11; aliorum alium in alium con·. B, alterumMar. 31 Ordo- cam] Talamantam T 59 Mozeror] Mozem T Mar. 59/60 Reliquum] SI,
nium] Ordinium B 34 Albeidam] SBIT, Alheldam M 35!36 ualidissi- reliqum B TM 60/61 Pira te l parte B 61 littora] B, litto in littora corr. S,
mis] adurissimis T 36 dilatione] adilatione in dilatione corr. T pro- Huera (clicat littora ad marg. man. recen!. add.) 1, littera T, ,lictora M
perauit] se preparauit Mar. et in monte] in montem M 37 Ladurzo] 62 fugatil BIT1W, fugatis S 65 interfeceruntl interfecit T 66 Fer-
Clauijo (Jortasse man. recent. corr. M) temptoria] tcntoria Mm·. mentcram] Frementeram T

c.::
DUQUE Uf,\ h!.t~:1: · /1.·.'.J:,U,íl
2801'.l M:··,DdU
244 CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 245

pulauerunt. Indc Greciam aduecti post triennium in patriam sunt dos Sarracenos, et cepit Atenzam et multas clades ferro, flama et
reuersi. Ordonius autem rex XVI anno regni sui expleto morbo fame intulit Sarracenis. Ceterum ut ab infancia Deum timere ce-
podagrico correptus Oueto est defunctus et in baselica sancte Ma- perat, omnes patris thesauros ecclesiis et pauperibus studuit ero-
7o ríe tumulatus; felicia tempora duxit in regno et nunc, sicut credi- gare atque inter cetera regni negocia que ab eo legitime ac stre-
mus, feliciter rcgnat cum Christo. 25 nue gesta sunt, Mauronun infinitam multitudinem ex Toletano
regno eius imperium deuastantem felici pugna deuicit et CCCC.XL
20. Era DCCCC".II" Adefonsus, qui obeunte patre casu a pala-
ex eis primo impetu prostrauit. Insecutus etiam fugiencium terga
tio aberat, postquam accepit nuncium quocl pater eius Ordonius
tanta cede in eis debacatus est, ut de innumerabili eornm mul-
erat mortuus, summa festinatione Ouetum uenit et de consensu
titudine euaderent perpauci. Habebat secum famosissimum
et fauore omnium magnatorum anno etatis sue quartodecimo in
30 militem Bernaldumj qui in istis preliis tamquam leo fortissimus se
regem unctus est et comissam regni administrationem strenue
gerebat. Perneta hac uictoria in ripa fluminis Doriij cum magna
disponere incoauit. Filius autem perditionis Froyla Veremudi ex
gloria rex Adefonsus reuersus est Legionem. Predictus autem
pa1tibus Gallecie cum magno exercitu uenit ad inquirendum reg-
Bernaldus in tenitorio Salamanticensí castrum Carpium populauit.
num non debitum sibi. Rex uero Adefonsus cum esset securus
Et quia rex Adefonsus patrem eius tenebat comitem Sancium cap-
cum paucis et inopinatum illius audiret aduentum, secessit in par-
35 tum in castello, quod dicitur Luna, quem ohm rex Castus ceperat
10 tibus Alauensium, ut exercitum congregaret. Sed nephandus
Adefonsus, Bernaldus regi rebellare cepit. Quod uidentes Sarra-
Froyla dum se incaute gereret, interfectus est a senatu Ouetensi.
ceni ciuitatem Legionensem atque Astoricensem et circumiacen-
Quod rex Adefonsus ut audiuit, Ouetum rediit et honorifice ab
cia ferro et flama deuastare nitebantur. Rex autem Adefonsus pro-
Asturibus et Gallecis susceptus est. Exinde Legionem uenit et Su-
mittens Bernaldo se patrem eius a uinculis soluere, pacem cum
blaciam et Ceyam populauit. Dum esset in Legione nuntius ex
40 eo fecit, et aduhatis fortissimorum militum copiis obuiam illis pre-
15 Alaua uenit, qui diceret Alauenses ei rebellare. Rex uero cum
parauit. Sarraceni uero pre multitudine armatorum nil metuentes
exercitu illuc ire disposuit, sed ipsi terrore aduentus eius concussi
se in duas turmas diuiserunt, et maior eorum pars Poluorariam
iura debita cognoscentes supplices colla submiserunt regi eius se
uenit. Gloriosissimus uero rex a laterc silue progressus irruit su-
imperio subiugantes. Cepit rex Eylonem comitem eorum, qui pa-
per eos in predicto loco Poluorarie iuxta flumen Vrbicum, ubi
rauerat rebellare, et ferro uinctum secum duxit Ouctum. Non
45 barbarornm duodecim milia corruerunt. Alia quidem pars Sarra-
20 multo post uniuersam Gall(ec)iam secum associauit ad debellan-
cenorum Bernaldo eos insequente Valclemora uenit fugiendo. Sed
rex Adefonsus properans ad bellum, omnes ibídem Sarraceni
Christianornm gladiis sunt interfecti. Nullus inde euasit preter de-
20. 1/J Adefonsus, qui.. Ouetum uenit] Hist. Sil. 39, 1-3, p. 149.
4/19 anno etatis ... duxit Ouctum] Chron. Sampir. ex Silense 1, 2-16, pp.
159-160. I9/2I Non multo ... debellandos Sarracenos] Chron. Sampir. ex Si-
24/29 inter cetera .. euadercnt perpauci] Hisf. Sil. 40, 1-8, p. 150.
lense 1, 19-20, p. 160.

21 Atcnzam] S B I, Atenham T, Atizam in Aticnzam corr. M, Atentiam Mar.


69 corrcptus] correctus S Oucto] Oueti Mar. defunctus] defuncto
22 Ceterum ut] Ceterum cumM 26 deuastantem] J, deuastante SBTM
S baselica] basílica M Mar.
CCCC.XL] SB, CCCC et quadraginta / M, CCCC quadraginta T 17 Inse-
20. 4 quartodecimo] quatuordecimo Mar. 6 Veremudi] Veremundi cutusJ SM, insequtus BIT, insequutus Mar. 30 militem] mllitum B
Mar. B Adcfonsus post rex add. B (pastea expuncto) 9/Io scccssit... 33 Salamanticensil SI M, Salmanticensi T Mar., Salamanticensi.s in Sala-
Alauensium] SE, om. I T M 9/Io seceSsit ... congregaret] ut cxercitum con- manticensi corr. B 34 Et quia rex] etiam rex B 36 patrcm cius tcncbat
grcgaret, secessit in partibus AlauensiumMar. 10 SedJ Set T n senatu] post Adefonsus add. E (postea expuncto) 37/JS circumiacencia] /T(circu-
senatum B 13/14 Sublaciam] Sublantiam B, Sublanciam M Ceyam] miacentia M), circumadiaccncia SB 40 adunatisl adunatus T cxire
Ceam Mar. populauitl SBM, copulauit IT 15 diccret] deceret B ante illis add. Mar. 40/ 41 preparauit] propcrauit B 41 ni!] i;-tihilMar.
17 dcbita] debeta in debita corr. S 18/19 paraueral] paraucrant Mar. 43 a latere] ex latere B 44 Poluorarie] Poluorririe T 46 Valdemora]
19 NonJ At Mar. 20 Gall{ec)iam] add. Mar., Galliam SBITM Valdcmoram M 48 gladiis] gladii S
CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 247

cem inuolutos sanguinc inter cadauera mortuorum. Rex autem Bernaldus cum infinita multitudine spolio1um in patriam se rece-
5 cum multis spoliis et uictoria in campo Gotorum se recepit. Post
a pit. Aduertendum est diligenter tres fuisse Carolos imperatores
hec magnus exercitus Ysmahelitarum Zemoram ohsedit. Quod Romanos. Primus fuit Carolus Magnus tempore Adefonsi regis
rex audiens eandem cum paucis ingressus est ciuitatem. Sed cum Casti sub glorioso Papa Leone. Secundus fuit Carolus sub rcue-
exercitu Christianorum properante Bernaldo diuina clemencia 20 rendo Papa Iohanne, cui tercius iste successit, qui Carolus Martel-
deleuit eos usque ad internicionem, et Alchamam, qui eorum lus dictus est) unde sepius in istoriis ambiguitas oritur et unius
5 propheta uidcbatur, ibidem mortuus est. Sarraceni autem ad re-
5 factum alteri atribuitur.
gem Adefonsum lcgatos miserunt pro pace. Duxit uero rex uxo- 22. Post hec Agareni urbem Lcgionensem oppugnare uenerunt
rem ex Francorum regali genere nomine Anmlinam, que pastea cum cluobus ducihus Ymundar et Alcatenctel. Bernaldo autem
se fecit uocari Xemenam, magni regis Caroli consobrinam, ex qua
eos armis fortiter feriente) barbaron1m multa milia perierunt et
quatuor filios suscepit et tres filias. Nomina filiorum sunt hec: ceteri fugerunt relictis duobus clucibus suis 1 qui ferro uincti sub
60 Garseanus, Ordonius, Froylanus et Gundisaluus, qui fuit archi-
custodia sunt traditi. His cliehus frater regis nomine Froylanus de-
diachonus ecclesie Ouetensis. tractans regis mortem captus ab eo occulis orbatus est crnn aliis
21. Eo tempore Carolus tercius imperator Romanorum cum quatuor 1 id cst, Nunnu~, Froylam, Veremudum et Odariun1¡
exercitu magno debellaturus tam Christianos quam Sarracenos ad qui regem interficere satagebant. Ipse autem Veremudus orbatus
Yspaniam properabat. Set Bernaldo cum excrcitu Christianorum occulis oculte exiit ex Gueto et Astoricam ueniens per septem
et cum Muza rege Cesaragustano illi ad Clausuras Pireneorum 10 annos tirannidem gessit secum habens Arabes, cum quibus exer-
moncium obuiam hostiliter procedente, dum exercitus Caroli citum Graliare direxit. Rex autem Adefonsus hcc audiens obuiam
inordinare se gereret, mox in fugam uersus est, et multi tam ex illis processit et eos usque ad internicionem deleuit. Cecus uero
Romanis quam ex Gallis in illo excidio Christianorum et Sarrace- ad Sarracenos fugiit. Tune edomuit rex Astoricam et Ventosam)
norum glacliis perienmt. Carolus postca cum rege Adefonso ami- Conimhriam quoque ah inimicis obsessam defenclit et suo domi-
ciciam fecit, cuius consilio instituta beati Ysidori et sanctorum 15 nio subiugauit. C~sserunt etiam armis illius plurime Yspanic ur-
ro patrum rex Adefonsus in regno suo firmauit. Orationis etiam gra- bes, que detinebantur a Sarracenis. Eius tempore ecclesia am-
tia ecclesias sancti Saluatoris et sancti Iacobi Carolus uisitauit et a pliata est. Vrbes namque, id est, Portugalensis, Vesensis, Aucensis
glorioso Papa Iohanne ohtinuit ut utraque ecclesia metropolitano tune populantur ab eo, et secundum canonicam sentenciam
ptiuilegio frueretur, et pacifice in Franciam reuersus est secum
deferens suos, qui in predicto prelio fueran! capti rege Adefonso
, 5 hos et alia multa dona illi largissime conferente. Quibus peractis 22. 5/16 His diebus .. a Sarraccnis] Chron. Sampir. ex Si!ense 3, p. 160.
16/23 Eius temporc .. sua deditl Cbron. Sampir. ex Silense 4, pp. 160-
161.

51 Ysmahelitaruml S B !T, YsmaelitarumM, lsmaelitarum Mar. 58 con- 20/21 Marlellus] BI, Marccllus STJVf 21 istoriis] BIT, ihstoriis S, ysto-
sobrinam] S, consubrinam BITM 60 Orclonius] om. T Ordonius, riis M, historiis Mar.
Froylanus] Froylanus, Orclonius Jvlar. 22. 2 duobus ducibus] duo bus duobus ducibus in duo bus ducibus corr.
21. 1 Ad marg. man. recent. add. l: Historia hispana habet alia tria capita M AlcatenetelJ BIM, Alcatenelol S, 7.:alcatenetel T 2/J autcm cos] S,
cum dimidio que hic de.sunt et po.stea agit de Carolo 3 ut hic Carolus 3' im- ante eos E, cum eos ITM, cum cis Mar. 3 armis] amis in armis c:orr. M
perator. Sed nota quod hec tria capita cum dimidio que hic desunt, infra sunt 5 traditil tradictiM 5/6 detractaos] SBJT; contractansM, traCtansMar.
possita, quare in ordinc historia tamen est diffcrcntia. Carolus l Carolos 6 rcgis mortcm] SBIM, regis motte T, de rcgis morte Mar. 7 Nun-
qui Marcellus cognominatus est B 2 debellaturus] debellatorus T num] Nunno Mar. Froylam] Froyla Mar. Veremudum] S B 11; Veremun-
3 Yspaniam] Hispaniam Mar. Set] Sed .Mar. 4 Cesaragustano] dum M, Vcremundo Mar. Odarium] SBITM, Odario Mar. 8 satage-
SE JM, Ccsaragustino T, Caesaraugustano Mar. Pircncorum] Pirenorum 1 bant] sategebant M Veremudus] Vcrcrnundus Mar. 13 fugiil] fugit
12 Iohanne] Ioanne Mar. 13 in Franciam] infanciam T 15 hosJ Mar. 15 Yspanie] Hispanie Mar. 17 Vesensisl Vesrnsis T 18 tune]
SBITM, hoc Mar. dona] clola in dona corr. S tiatis B
CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 249

episcopi ordinantur et usque ad Tagum flumen populando reg- 4'í construxit; hunc etiam Mauri eo tempore, qua Iacobensem hosti-
'° num perducitur. Sub cuius imperio dux quidam Yspanie et pro- liter destruxerunt. In ciuitate etiam Zemore, quam ipse fecerat
consul nomine Abohalit bello comprehensus regis obtutibus est populari ad honorem sancti Saluatoris, pulcram construxit ec-
presentatus. Qui se precio redimens centum milia solidorum au- clesiam, quam etiam gloriase dotauit. Eo tcmpore mortuus est
reorum pro redemptione sua dedit. Vrbes desertas ab antiquitus Bernaldus fortissimus miles.
rex populari fecit, uidelicet Septimancas et Donnas et omnes uil-
23. Post mortem autem Bernaldi regina Xemena, que regina ele
25 las campis Gotorum. Taurum dedit filio suo Garseano ad popu-
Galliis dicitur, cepit callicle cogitare, qualiter posset uirnm suum
landum. Eo tempore rex congregato exercitu Toletum perrexit et
regem Aclefonsum a regno expellere et filium suum Garseanum
a Toletanis Mauris accepit peccuniam infinitam. Exinde reuersus
pro eo substituere. Fabricauit castra in confinio Legionis, scilicet
cepit castellum, quod dicitur Quinzialubel, et pa11em Sarraceno-
Albam, Gorclonem, Arbolium, Lunam et tracliclitea filio suo Gar-
mm gladio detruncauit partemque secum captiuam adduxit. At-
seano occulte suggerens, ut tirannizaret contra patrem. Hec fuit
30 que Carrionem ueniens seruum suum Addanium a filiis suis tn1-
mulier inhumana et in regno posuit malas consuetudines et serui-
cidari iussit, eo quod cogitauerat in mortem regis. Fecit etiam rex
les conclitiones. Rex autem Aclefonsus, ut intellexit filium suum
Adefonsus super corpus beati lacobi ecclesiam opere miro, quam
Garseanum parare rebellionem, ueniens Zemoram comprehendit
1nagnis honoribus, scilicet aura, argento sericisque cortinis et in-
10 eum et ferro uinctum ad Gauzonem direxit. Socer autem regís
dumentis et lapidibus preciosis ditauit, que postea a barbaris des-
Munio ele consilio regine Xemenne cepit contra regem Adefon-
35 tructa est. Ad defcnsionem etiam ecclesie Ouetensis castrum Go-
sum fortiter rebellare. Cui adherentes omnes filii regis inter se con-
zon forti opere in maritimis Asturiarum partibus fabricauit. Timc-
iuratione facta patrem suum ui compulerunt Garseano filio suo
bat enim ne nauigio locum sanctum hostes attingerent. Edificauit
regni facere cessionem. Tune rex Adefonsus Boytes uillulam uo-
quoque in ipso castello ad honorem sancti Saluatoris ecclesiam
15 catis regni ducibus se a regno deposuit et filium suum Garseanum
pulcris marmoribus decoratam, quam a tribus episcopi.s, Ses-
pro se constituit regem, atque orationis causa ad sanctum Iaco-
40 nando Iacobensi, Nausto Conimbriensi et Rccarcclo Lucensi fecit
bum perrexit et inde reuersus petiuit a filio suo Garseano, dum
honorifice consecrali. Inter cetera ornamenta, que contulit ec-
esset in Astorica, ut claret sibi uel semel subsidium ad Arabes per-
clesie Ouetensi, eximiam crucem ex aura puro preciosisque gem-
sequenclos. Quocl Garseanus conceclens multo exercitu congre-
mis contulit uenerabili loco. Super atletas quoque Christi, Facun-
20 gato fines Sarracenorum inuasit et post multas strages quas fecit,
dum scilicet et Primitiuum, suma cum deuotione Ceie (ecclesiam)
Zemoram reuersus ibiclem proprio morbo post perceptionem cor-
poris et sanguinis Domini feliciter migrauit et Astorice sepultus
fuit; sed pastea cum uxore sua regina Xemena translatus Ouetum
23/26 Vrbes desertas ... ad populandumJ Chron. Sampir. ex Si/ense 14, 1-4, in aula sancte Dei genitricis quiescit. Regnauit annis XLVII.
p. 161. 26/31 Eo tempore ... mortcm regis] Chron. Sampir. ex Silense 14, rn-
15, p. 162. 31/35 Fecit ctiam ... destrncta cst] llist. Sil. 41, 3-6, p. 151. 35/
43 Ad defensionem ... uenerabili loco] Hist. Sil. 41, 10-19, pp. 151-152. 43/
46 Super atletas ... hostiliter destruxcrunt] Hist. Sil. 41, 6-9, p. 151.

19 flumen] SBM, filium flumen IT 19/20 rcgnum] ITM, om. SB 23. 9/22 ueniens Zemoram .. fcliciter migrauit] Chron. Sampir. ex Silense
20 perducitur] producitur M Yspaniel Hispanie Mar. 2o/21 pro- 15, p. 162.
consul] pro regnum consul B 22/23 aureorum] SBIM, om.TMar.
24 orones] om. T 25 campis] in campis Mar. 26 congrcgato] co-
gregato 1' 28 Quinzialubel] SBIM, Quinhialubel T, Quintralubel Mar. 46 Zemorc] Zamorae Mar.
29 adduxit l duxit M 30 Carrioncm] carcionem T 33 et ante argento 23. 15 GarseanumJ IM, Garseano S B, Garsanum T 18 sihi uel semelJ
add. M 35/36 GozonJ SBIM, Gohon T, GauzonMar. 39/40 Sesnando] SJT, sibi semel uel scme! B (primum semcl expuncto), sibi semel M Ara-
SBIM, seinando T, scruando Mar. 43 atletas] I, alletas SE TM 44 Pri- besJ SB, Harabes ITM 2I perceptionem] SBITM, receptionem Mar.
mitiuum] Primitium M add. Mm: 24 XLVII]XVII M
250 CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 251

24. Era DCCCCª.XLª.IXª Garseanus filius regis Adefonsi in reg- uictor reuersus est Defuncto uero patre et fratre Garsia ei succe-
num patris successit. Primo anno regni sui maximum exercitum dente Ordonius belliger rursus exercitum mouens in Elboram,
congregauit et ad persequendum Arabes properauit. Dedit illi Do- ciuitatem Toletani regni, que nunc Talauera uocatur, profectus est.
minus uictoriam et multas munitiones euertit multasque strages 20 Ad quam ubi accessit, positis super eam in giro castris consedit.
fecit et ferro ac flama uniuersa Sarracenorum deuastauit, ad que Cui neque robur murorum neque pugnatorum ualida manus pro-
potuit deuenire. Insuper regem Sarracenmum nomine Ayolas ce- fuit, quin uictorie Ordonii fortissimi militis subiaceret. Nempe in
pit. Cumque reuerteretur curo preda magna, in loco qui dicitur breui facta irruptione non solum ciuitatem cepit, immo uniuersos,
Altremulo, incuria custodum Ayolas fugiit. Tribus annis rex Gar- qui ad pugnam processerant, cum duce suo interfecit direptisque
seanus regnauit et morbo proprio Zemora decessit et Oueto cum 25 opidanorum spoliis cum magna captiuorum turma ad propria
10 aliis regibus sepultus est. reuersus est. Ceterum rex Garsias postquam ultimam presentis
uite clausit horam ad Ordonium Ch1istibelligerum successio regni
25. Era DCCCCª.LII"Garsia defuncto Ordonius frater eius regni
cliuino nutu peruenit. Omnes siquidem Yspanie magnates,
sceptra suscepit. Quem profecto Ordonium insignem militem episcopi, comites et barones facto conuentu sollempniter gene-
Adefonsus Magnus pater et rex gloriosus dum uiueret, prouincie 30 rali, eum adamando sibi regem constituunt impositoque illi dia-
Gallecie prefecerat. Ab ipso namque iuuenili flore, paterna forcia demate a duodecim pontificibus in solium regni Legione regia
facta secutus, prostratis tocius Yspanie sepe publico bello robus- ciuitate perunctus est.
tissimis barbaris omnes eorundem ciuitates sibi tributarias fecit.
Eral enim in omni bello prouidus atque prudentissimus, in ciui- 26. Anno igitur regni eius quarto ab expugnatione Maurorum
bus iustus et misericordiosissimus, in paupemm et miseronun ne- quiescere non sustinens, aggregatis exercitibus ultra Emeritensem
cessitatibus compassionis uisceribus aflluens, atque in uniuersa urbem, hostiliter profectus est. Sed cum totam prouinciam Lusita-
w gubernandi regni honestare prcclarus. Siquidem dum pater eius niam horrifero impetu deuastasset, castrum Colubri cepit, qui
adhuc uiueret et ipse dominaretur Gallecis, collecto exercitu nunc a Caldeis Alhanz nominatur, interfectisque quos inibi repe-
prouinciam Beticam peciit. Deinde uastatis circumquaque agris et rit, barbaris, eorum mulleres et panmlos cum inmenso auri et ar-
uillis incensis primo impetu Regel ciuitatem, que inter omnes bar- genti sericmumque ornamentorum pondere in patriam captiuauit.
barorum occidentales urbes opulencior et forcior uidebatur, pug- Cui omnes Emeritenses cum rege de Badalyoz obuiam exeuntes
,5 nando cepit. Omnesque bellatores Caldeos gladio delens cum bumiliter pacem petentes multa illi munera obtulerunt. Ipse uero
maximo captiuorum et spoli01um apparatu ad Visenscm urbem 10 uictor et preda honustus reuersus est in Capestrom Gotorum
prouinciam. At ubi uero uenit Legionem pro tantis uictoriis in-
mensas Deo grates referens 1 cius genitrici beatissime Marie uirgini
24. 1/9 Era DCCCCª.XP.IXª.. Zemora decessit] Chron. Sampir. ex Si-
tense 16, pp. 162-163.
25. 2/32 Quem profecto .. perunctus est] Hist. Sil. 42, 4-20; 43, 1-16, pp. 26. 1/n Anno igitur .. Gotorum prouinciam] Hist. Sil. 44, 17-27, p. I55.
1 53-155. n/18 At ubi ... auctoritate locuplctauitJ Hist. Sil. 45, p. 156.

24. 2 maximum] maximinum B 5 uniucrsa] iurumsa T 8 fugiitl fu- 20 ubil om. M 21 manusJ magnus in manus corr. S 28 Yspanie]
git Mar. 9 Zemora] Zcmorae Mar. Oueto] Oueti Mar. Hispanie Mar. 29 sollempniter l solemnitcr Mar. 30/31 diadematel dia-
degmate B solium] solum B
25. 1 Era DCCCCª.LIIª] SBIT, DCCCC.:XXIIM 2 sceptra] ceptra B
3 gloriosus] gloriosissimus M 4 Ab ipso] SITM (cf. Hist. Sil. 42: Ab 26. 2 sustinens] substinens E 3 Sed] set B 4 horrifero] BIT, ho-
ipso namque iuuenili flore ...), ipso B, ipse Mar. 5 secutus] SM, sequutus norifero in horrifero corr. !:J:horifero in horrifero corr. M 5 Alhanz] ITM,
IT Mar., sequtus B Yspanie] Hispanie Mar. 6 eorundem] eorudem T Albanz S, Alhanet E, Alhanza Mar. 7 captiuauit] captiuant captiuauit in
7/8 ciuibus] SB, cuilibus /, ciuilibus TM 8 misericordiosissimus] IT, captiuauit corr. B 8 Badalyoz l Badaloyz S 10 honustus] oµustus Mar.
misericordissimus SBM 9 uniuersa] SBM, uniuersam IT 10 regnil Capestrom] BIT, campcstrem S, Capestom M, Capcstrem Mar. n ubi
SBITM, regnum Mar. 13 Regcl] SBITM, Vcgcl Mar. ueroJ SBITM, uero ubi Mar.
252 CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 253
ex proprio palacio ecclesiam fieri fecit cathedramque episcopa- arrepto itinere in littore fluminis Dorii fixis innumerabilibus temp-
lem in ea statuit, que prius extra murum ciuitatis per parua dio- toriis apud sanctum Stephanum de Gormaz toti Christianorum
,5 cesi in honore sancti Apostolorum principis Petri a(m)biebatur. regno comminabantur ruinam. Porro Ordonius rex Christi clipeo
Hanc ergo pontifi.calem sedem in ueneratione beate Marie noui- protectus aggregato Gotorum exercitu eis occurrit. Non aliter
ter sancitam ampliori diocesi magnisque honoribus regali aucto- 45 miserum pecudum gregem Libicus leo quam fortissimus rex tm-
ritate locupletauit. bam Maurorum inuadit. Tantam namque in eis stragem fecit, ut
Eral tune deserta ciuitas Legionis propter ímpetus barbarorum, pre multitudine cadauerum modum numerus excedere uideretur.
,o quam rex Ordonius eo tempore populauit. Post hec rex Ordonius Siquidem ah ipso Dorii littore, quo barbari castrametati sunt, us-
labori cedere nescius) ne quasi per ocium tempus pugne perdere que ad castrum Entenza et Paracolles omnes montes, calles, siluas
uideretur, arrepto iterum commeatu ad remanentes transacti belli 50 et agros exanimes Sarracenorum artus tegebant, adeo ut perpauci
Elbore ciuitatis deuastandas accendens reliquias, ornnia eiusdem persequencium manus euaderent, qui nuncium ferrent regi Cor-
urbis suburbia igne combusta depredatus est, almirantem quoque dubensi. Vhi inter alios quamplurimos Ysmahelitarum reges duo
, 5 Cordubensem pro defensione suorum armatum sibi bellum infe- nobiles ceciderunt, quorum nomina Ahulmutarchas et Ybelimatel
rentem capiens ferro uinctum Legionem perduxit. Vnde contur- erant. Corruit ibi alcayde, nomine Ablapaz, cuius consilio princi-
bati tocius Mauritanie barbari lugubri preconio uociferantes ne- 55 pes Sarracenorum regeha(n)tur. Rex quoque maximus Tingitano-
cessario ad Cordubensem regem legationem mittunt, dicentes im- rum nomine Abolmotarap ibi cecidit, necnon et Huli Abulhabaz
petum Christianorum se ulterius substinere non posse. Ad quo- in eodem loco occubuit. Cuius capud cum apri capite pro signo
Jº rum uociferationem barbams animum flectens uniuersis celebri rex Ordonius supra menia ciuitatis, quam illi uenerant ex-
Maurorum regibus cum omnibus copiis ad bella procedere im- pugnare, suspendere iussit et reuersus est cum magno triumpho
perat, ea conditione, ut si quis imperata contempneret capitali 60 ad sedero suam Legionem.
sentencia puniretur. Ad hoc etiam pro tanto hoste expeliendo Tin- Post hec Abderamam dolens de tanta suorum clade uenit per
gitanorum presidia Maurus rogans inmensum Hismahelitarum nu- se cum magno exercitu ad locum qui dicitur Mitonia. Cui occurrit
35 merum aclunauit. Comparatis igitur ex tota Mauritania ualidissimis rex Ordonius et inter se dimicantes ex ambabus partibus conue-
copiis et a maximo barbarorum rege omnibus magnis sumptibus runt multi, et neuter illorum uicit uel uictus fuit, cum per totam
datis ad expugnandos Christianorum fines innumera Sarraceno- 65 diem usque ad noctem fortiter dimicassent. Ex hinc in anno tercio
rum multitudo dirigitur. Cui expeditioni rex Cordubensis Abdera- uenit Abderamam cum innumerabili multitudine barbarorum,
mam duos magnos duces prefecit, nomen unius Huli Ahulhabat
4o et nomen alterius Venizuz. Verum barbad prout res postulabat,
43/59 Porro Ordonius ... suspendere iussit] Hist. Sil. 47, 1-16, pp. 157-158.
61/68 ucnit per. .. dicitur Mohys] Chron. Sampir. ex Silense 18, 1-4, p. 163.

20/43 Post hec .. comminabantur ruinam] Hist. Sil. 46, pp. 156-157.
41 littore] lutore T 41/42 temptoriis] tentoriis E 42 Gormaz] Gor-
mam E totiJ torti in toti corr. S 45 leo] Leo Mar. 46 Maurorum]
14 per] SITM, pro B 15 addidi (abiebatur SITM, cf. Hist. Sil. 45: ... in Maurum S 47 uideretur] SB, uidetur ITM 49 Entenza] BIT, Enc\enza
honore santi Petri aposto!orum principis ambiebatur), habebatur E Mar. S, Antenza M 50 exanimes] examines M artus tegebant] ait contegebat
1
9 Erat] Erant B deserta] om. M (ad marg. eadem manu add.) E 52 Ysmahclitarum] SEJT, Ysmaclitarum M, Ismaelitarum Mar.
23 accendens] SEIT, accedens M Mar. 29 substinere] SE, sustinere 53 Ahulmutarchas] Abumultarchas M Ybelimatell SBITM, Ibillmatel
ITM Mar. 32 contempncret] contemncret Mar. 33 puniretur] pugnire- Mar. 54 etiam ante ibi add. Mar. AblapazJ Alapaz B 54/55 princi-
tur M 34 Hismahelitarum] SB, Hysmaelitarum IT, Ysmaclitarum M, pes] SEITM, princeps Mar. 55 addidi: regebatur SITM Mar., agebatur B
Ismaelitarum Mar. 35 Mauritania] Maritania T 37 expugnandos ... 56 Abolmotarap] SIT, Aholmotarrap E, AlbolmotarapM Huli Abulha-
fines] expugnandam ... fidem B 38/J9 Abdcramam] Abdereamam in Ab- baz] scripsi (cf supra), Hulitabulhabaz SBITM, Hulittabulhabaz Mar.
deramam corr. S 39 Huli AhulhabaL] S, Huli Ahulabat B, Hulittahulhabat 57 capud] caput Mar. 58 supra] super E 61 Abderamam] Ahde-
JT Mar., Hulictabulhabat M 40 Vcnizuz] SE, Venitzuz ITM, Veivezuz reamam in Abderamam corr. S 62 Mitonia] SBITM, Britonia Mar.
Mar. 63 ambabus] amahus B

lNS'J'lTUTO
DZPif,O'iOIHA
(.;
('~. ,,_., ('
,,..
DUQUE úJ .:'.~,":.;_:;¡\ ..-:cui(:í
23014 1~.L1..:J;,,IJ
254 CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 255
quam ex Babilonia et Affrica conduxerat, et fixit temptoria in loco, 27. Rex autem Ordonius, ut erat prouidus, direxit Burgis pro
qui dicitur Mohys. Castellani autem comites noluerunt uenire ad comitibus, qui tune Castellam regere uidebantur. Hii sunt Nunnus
preceptum Ordonii regis. Quod Sancius Pireneorum ut audiuit, Fernandi, Albomondaralbus et filius eius Didacus, et Fernandus
70 cum exercitu magno misit Garseam filium suum ad regem Ordo- filius Ansuri, qui noluetunt ad eum uenire Legionem, sed fecenmt
nium ut adiuuaret eum contra acies Agarenorum. Rex uero per- cum eo iunctam in ripa fluminis Carrionis loco qui dicitur Tebu-
rexit ~um magno presidio contra regem Abderamam et obuiaue- lare. Et cepit eos rex Ordonius et cathenatos duxit ad ciuitatem
runt sibi in ualle que dicitur Iuncaria, et peccato impediente multi regiam Legionem et in carcere illos necari iussit. Post hec nuncii
corruerunt ex nostris; et etiam duo episcopi, Dulcidius Salaman- uenerunt ex parte regis Garseani, ut illuc pergeret rex Ordonius
75 ticensis et Ermogius Tudensis, ibidem sunt comprehensi et Cor- ad debellandas urbes perfidorum. Hee sunt Nagara et Beguera.
dubam ducti. Pro isto Ermogio episcopo ingressus fuit subrinus ro Rex uero statim pcrrexit cum magno exercitu et cepit predictam
eius sanctus Pelagius carcerem, qui pastea peruenit ad martirium Nagaram, que ab antiquis Trucio uocabatur. Tune accepit filiam
sub eodem Abderamam in Corduba ciuitate. Ordonius autem rex regis Garsie nomine Sanciam in uxorem, quam ualde dilexit et
ut potuit, dictas episcopos ad propria reuocauit et cogitans qua- cum magna leticia in Legionem uenit. Regnauit annis nouem,
8o liter posset ista uindicare, iussit arma componi et congregato menses sex. Hic dum es_set Zemore et se egrotare sensisset,
magno exercitu Gallorum et Gotorum in eon1m terra que dicitur 15 festinauit Legionem uenire et ibi proprio morbo decessit atque in
Citilia, strages multas fecit, terram depopulauit et castella multa aula sanctc Marie Virginis Legionensis sedis, ut tantum regem de-
cepit. Castrum quoque Scarmalom, Eliph, Palmado et Castelion cebat, honorifice sepultus est.
et Magnanza funditus destruxit et omnes habitatores eorum inter-
s5 fecit. Cepit etiam alia multa, que flamma et ferro destruxit, quo- 28. Era DCCCC'.LXI" Froylanus frater regis Ordonii successit in
rum nomina longum est prenotare, per plures dies in terra Mau- regnum et duxit uxorem nomine Mumadomam, ex qua hos filias
rorum fuit, et in tantum hostiliter profectus est, quod dimidii diei habuit: Adefonsum, Ordonium et Ranimirum. Habuit etiam filium
spacio ad Cordubam non accessit. nomine Aznare de concubina. Rcx Froylanus nichil memorabile
Exinde regressus cum magna gloria Zemoram, inuenit uxorem iessit propter paucitatem dierum, nisi quod filias Olmudi nobilis
sine culpa trucidare iussit et fratrem eonim Frominium Legionen-
90 suam reginam dominam Geloyram defunctam) et licet multum
gauderet de collato sibi celitus triumpho, ualde tristatus est de sem episcopum sine culpa in cxilium misit. Iusto Dei iudicio Fes-
marte regine, siquidem habuerat ex ea filias, scilicet Adefonsum tinus regno caiuit, quia innocuos occidit et Christum Domini
et Ranimirum. Aliam quoque duxit uxorem nomine Arogontam de
partibus Gallecie, que pastea fuit ab eo spreta, et tenuit inde pe-
27. 1/I7 Rcx autem ... scpultus est] Chron.. Sampir. ex Si/en.se 19, pp. 164-
95 nitentiam dignam. 165.
28. 1/2 Froylanus frater .. in regnum] Chron. Sampir_ ex Silense 20, 1-2, p.
165- 4/9 Rex Froylanus .. Fruminium contristauit] Chron. Sampir. ex Si-
6 9; 95 Quod Sancius ... penitcntiam clignam] Chron. Sampir. ex Silense 18,
tense 20, 2-6, p. 165.
5-25, pp. 163-164.

67 temptoria] SBIM, tempora T, tentoria Mar. in local SB, om. ITM 27. 1 Burgis] Burgos Mar. 2 IIiiJ Hi M Nunnus] Nunnius Mar.
(forte aclendum in loco nam hic aliquocl deest antecedens ad marg. man. re- 3 AlbomondaralbusJ Abbomandaralbus M filius ante Fcrnandus add.
cen!. add. [) E (postea expuncto) 5/6 Tebulare] BITM, Tabulare in Tebulare corr. M
70 Garseam] Garsiam M 72 Abclcramam] S M, Almara-
dam E Abmaradam (Abclcrramam ante uocauit ad marg. man. recent. add.) 9 Bcguera]S, IlegneraBITM II Nagaram]NageramM 14 mense.s]
J Ab~aradam T 73 Iuncarial Tuncaria Mar. 74/75 Salamanticensis] mensibus Mar. 15 festinauit] festinat ut Mar. 16 Lcgionefl.sis] SE,
Saimanticensis Mar. 76 subrinus] M, suprinus SB11; sobrinus Mar. Legionis 1 TM Mar.
7 3 Abcleramam] SJM, Abdaramiam E, Abderam T 82 Citilia] Cicilia E 28. 1 DCCCCª.LXP] DCCCC.XXXIM regis] eius S 2 Mumadomam]
33 Scarmalom] S, Scarmalum B, Scarmalon ITkl_ 86 longun:1 estl SE, Mumadoma M qua] hoc B 3 Ranimirum] SIT, Rammirum E, 'Ramirum
est longum ITM 93 Ranimirum] SI, Ramm1rum E, Ramirum TM M Mar, 5 iessitJ SB TM, iessit in gessit corr. I, gessit Mar. 6 fratrem]
94 spretal sprcta quia habuit eam suspcctam E fratem M Frominium] 11; Fronimium SBM 8 innocuos] innocens B
CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 2 57

episcopum Fn1minium contristauit. Non audiuit Dominum per 30. Era DCCCC".LXª.IIIª mortuo rege Froylano Adefonsus filius
ro Dauid dicentem: Nolite tangere Christos meas et in prophetis meis regis Ordouii adeptus est regnum paternum. Duxit uxorem no-
nolite malignari. Ob hoc abbreuiatum est regnum eius et percus- mine Xemenam, ex qua genuit Ordonium malum. Huic consis-
sus lepra uitam finiuit et sepultus est in Legione iuxta fratrem tenti in regno uoluntas euenit arripiendi uiam confessionis, et mi-
suum regem Ordonium. Regnauit anno uno 1 mensibus duobus. sit nuncios pro fratre suo Ranimiro, qui morabatur in paitibus
Prefatus autem episcopus episcopatum suum tune recuperauit. Vesey dicens quod uellet a regno discedere et fratri suo dare. Ra-
nimirus autem ut audiuit, cum exercitu magno uenit Zemoram et
29 • Rege Froylano uiuente nobiles de Castella contra ipsum ti- regnum suscepit. Adefonsus uero properauit ad· monasterium
rannidem sumpserunt, eum regem habere nolentes. Elegemnt au- quod est in loco qui dicitur Dompnos Sanctos, in crepidine flumi-
tem sibi duos iudices nobiles milites, id est, Nunnum Rasoiram de 10 nis Ceye et habitum monachilem suscepit. Rex autem Ranimin1s,
Cathalonia et Lainum Caluum Burgensem, qui noluit suscipere ut erat uir bellicosus, mouit exercitum ad Arabes persequendos.
iudicatum. Nunnus uero Rasoyra, ut erat uir sapiens, petiuit ab Cum esset Zemore, nuncius uenit dicens quod frater eius Adefon-
omnibus comitibus Castelle, ut darent sibi filios suos nutriendos. sus de monasterio esset egressus et regnum Legionis iten1m adep-
Habebat ipse filium nomine Gundissaluum, quem cum aliis nobi- tus. Hec aucliens rex Ranimirus ira commotus iussit intonare bu-
lium filiis educauit. Sapienter se gessit Nunnus Rasoyra in iudicatu 15 cinis et continuo reuerslls cum exercitu magno obsedit fratrem
suo et totam Castellam usque flumen de Pisorga iudicauit, dum suum regem Adefonsum in Legione per annos duos, usque dum
10 uixit. Tune enim angustatum est regnum Legionense et in predicto eo se tradente ad arbitrium fratris cepit eum et in ergastulo iussit
flumine metam fecit. Hunc simplicem militem Castellani nobiles retrudi. Post hec magnates Asturiensium a1te facta miserunt nun-
super se iudicem erexerunt, ne si de nobilioríbus suis iudicem cios pro rege Ranimiro, qui Asturias ingressus cepit omnes filios
facerent, pro rege uellet in eis dominad. Post mortem autem 20 Froylani, fratris Ordonii regis, id est, Adefonsum, Ordonium et
Nunni Rasoyra nobiles ab eo nutliti filium eius Gundissaluum Ranimirum; et adduxit eos secum pariterque cum fratre suo su-
15 Nunni sibi iudicem fecerunt et etiam comitem uocauerunt, dan- prafato Adefonso, qui ergastulo tenebatur, ferro iunxit et omnes
tes ei pro uxore Xemenam, nobilissimam filíam Nunni Fernandi, simul una die occulis orbare precepit. Rex autem Ranimims de eo
ex qua filium habuit nomine Fernandum. Predictus autem Gun- quod fecerat, penitencia motus construxit monasterium ad hono-
dissaluus Nunni fuit sentencia iustus et armis strenuus et multa 25 rem sancti Iuliani in ripa fluminis Dorii non longe a ciuitate Le-
bella intulit regno Legionensium et Sarracenis. Sed iam ad regum
20 Legionensium gesta ueniamus.

30. 1/2 Era DCCCC".LXªJIP ... regnum paternum] Chron. Sampir. ex Si-
lense 20, 9-10, p. 165. 3/23 Huic consistcnti. .. orbare precepit] Chron. Sam-
pir. ex Silense 21, pp. 165-166.
10/u Nolite tangere .., nolite malignar;] I Par. 16 22; Ps. w4 15. II Ob
hoc. .. rcgnum eius] Chron. Sampir. ex Silense 20, 6-7, p. 165.
30. 1 DCCCC".LX?.III"] DCCCC.X:XX.III M 2 autem post duxit add.
Mar. uxorem] SBITM, om. Mar. 5 Ranimiro] SIT, Rammiro B, Ramiro
9 Fruminium] SITM, Frunimium B, Frominium Mar.
u abbreuiatum] M Mar. partihus] patribus B 6 fratri] frati M 6/J Ranimirus] SI,
B, abreuiatumS, adbreuiatumITM 12 iuxta] iuxtra B 14 Prcfatus] Pre- Rammirus B TM, Ramirus Mar. 9 magnos ante Dompnos add. B (pastea
fectus T expuncto) Dompnos] BIT M, Domnos S Mar. IO monachil~m] S B TM,

cum regem hahcre nolcntes] ITM, et ~p~u~ ?abere regcm nullate- monachilem in monachalem corr. I, monachalem Mar. Ranimirus] SBI,
29 . 2
nus noluerunt (uoluerunt E) S B 2/3 autem s1b1] s1b1 autem S 4 Catha- Rammirus T M 13 csset] zesset in esset corr. S 14 Raniffiirus] S B I,
lonia} Buruevatta M Lainum] scripsi, Exauium in Exaium corr. S, Xainum Rammirus TM, Ramirus Mar. 15 continuo} connuo in continuo corr. M
BIT, Laym M, Lainium Mar. 5 uir] cur ~. 14 NunniJ Nu~nii Ma~·: 19 Ranimiro] SBI, Rammiro TM, Ramiro Mar. omnes] om. B
20 FroylaniJ Frolyani T id est] Idcm T 21 RanimirumJ SBI, Ram-
15 Nunni] Nunnii Mar. 16 Nunni] Nunnu Mar. 18 Nunnt] Nunnu
mirum T, Ramirum Mar. 22 iunxit] uinxit Mar. 23 Ranimirus] SBI,
Mar. 19120 Sed iamad regumLegionensium] SE, om. ITMMar. 20 ad
Rammirus T, Ramirus M
ante gesta add. M Mar.
258 CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 259
gionensi, ubi fratri suo predicto Adefonso et prefatis filiis Froylani 32. Post hec rex Ranimirus patn1m suorum regno rcintegratus
fecit affiuenter necessaria ministrad. Adefonsus uero rex cecus congrcgato exercitu Cesaragustam Sarracenorum ciuitatcm pcr-
octauo anno, ex qua regnare cepit, mortuus est et in ipso monas- rexit. Rex autem Cesaraguste nomine Abohahya, ut concordiam
terio sancti Iuliani sepultus una cum uxore sua regina Xemena et Castellanorum cum rege Ranimiro uidit, perterritus ualde regi Ra-
30 predictis filiis Froylani regis. Regnauit quinque annis et anno nimiro se subdidit cum omnibus suis et mentitus est Abderamam
quinto regni sui occulis orbatus est atque duobus annis aliis su- regi suo, cuius nomine Cesaragustam regebat. Rex Ranimirus, ut
peruixit et septem mensibus. Causa uero orbationis occulorum fi- eral fo1tis et potens, omnia castella que ad regnum Cesaragusta-
liorum Froylani fuit, quia contra ipsum regem Ranimirum tiranni- num pertinebant, partim bello partim sapiencia edomuit et Abo-
dem iesserant, et primum eorum, scilicet Adefonsum, Asturiarum hahye tradidit et reuersus est Legionem cum uictoria magna. Abo-
35 regem uiolenter prefeccrant. ro hahya ucro regi Ranimiro mentitus est et Abderamam regi Cor-

31. Era DCCCCª.LXª.Vlll" Ranimirus securus regnans consilium dube se subdidit. Postea idem Abderamam cum magno exercitu
inhiit cum omnibus magnatibus regni sui, qualiter Caldeorum ter- barbarorum Septimancas properauit ad euertendum regnum
ram inuaderet, et coadunato exercitu pergens ad ciuitatem, que Christian01um. Rex autem catholicus Ranimirus congregato exer-
dicitur Maierita, confregit muros eius et ipsam incendio tradidit et citu Gotorum, qui unanimiter ad uindictam catholice fidei pro-
multas strages fecit in Sarracenis Dei clemencia adiuuantc et 15 perabat, obuiam illi exiuit. Declit Dominus uictoriam regi catho-
reuersus est in Legionem cum uictoria in pace. Legione uero eo lico et populo Christiano et inito certamine secunda feria in festo
consedente cum Sancia regina nuncius uenit quod Aceyfa cum sanctorum Iusti et Pastoris deleta sunt LXXX milia barbarorum,
grandi exercitu Maurorum properabat ad Castellam. Quo audito etiam ipse Abohahya rex Cesaraguste ibídem a nostris comprc-
rex Ranimirus inmemor malorum que sibi fecerant nobiles Cas- hensus est. Ceteri uero fugerunt relicta nostris multitudine spolio-
10 tellani, cum exercitu magno obuiam Sarracenis exiuit et in loco 20 rum. Rex uero Ranimirus cum exercitu suo non tantum ad spolia,
qui dicitur Oxoma, nomen Domini inuocando acies ordinare ius- quantum ad persecutionem Arabum direxit iter et ad urbem que
sit et omnes se ad bellum parare [iussit]. Dedit illi Dominus uic- dicitur Alhandegua peruenit, ubi omnes fere Sarracenos qui de
toriam; et magnam partem ex Sarracenis interfecit et multa milia prelio euaserant, capta urbe extinxit. Prefatus uero Abderamam
captiuonim secum adduxit et ad propriam sedem reuersus est semiuiuus euasit, unde Christiani detulerunt multa spolia auri, ar-
,5 cum magna gloria. Tune Castellani Ranimiro regi iura propria cog- 25 genti et lapidum preciosorum. Rex autem Ranimirus reuertens in

noscentes ei se subdiderunt. Tamen conditiones quasdam rege Legionem secum detulit Abohahya ferro uinctum et in ergastulo
concedente uendicaue1unt sibi. multis diebus permansit.

31. 1/¡5 Ranimirus sccurus .. magna gloria] Chron. Sampír. ex Silense 22, 32. 1/25 Post hec .. lapidum preciosorum] Chron. Sampir. ex Silense 22,
l-13, p. 166. 13-22,pp. 166-167.

26 prefatis] predictis Mar. Froylani] Froliani T 32 septem mensi- 32. 1 Ranimirus] SEI, Rammirus TM, Ramirus Mar. 2 Cesaragustam]

bus] ITM, mensibus VII SE 33 regem] om. S (ad marg. eadem manu Caesaraugustam Mar. 3 CesaragusteJ Cesaraugustanus Mar. 4 Rani-
add.) Ranimirum] SE!, Rammirum T M, Ramirnm Mar. 34 iesserant] miro] SBI, Rammiro TM, Ramiro Mar. ualde] ualle B 4/5 RanimiroJ
SBTM, iesserant in gesserant con·. I, gesserant Mar. SBI, Rammiro TM, Ramiro Mar. 6 Cesaragustam] Caesaraugustam Mar.
Ranimirus] SE, Rammirus ITM, Ramirus Mar. 7/8 Cesaragustanum]
31. 1 DCCCC".LXª.VIIIª] DCCCC.XXX.VIII Ranimirus] SBIT, Rammi- Caesaraugustanum Mar. 10 Ranimiro] SB, Rammiro ITM, Ramiro Mar.
rus M, Ramirus Mai·. 2 inhiit] SE, inihit ITM, iniit Mar. 3 inuaderet] cum magno ante regi add. B (postea expuncto) 12 barbarorum] SIM,
inuaderent in inuaderct corr. S et] S, etiam E I T M, unde Mar. 4 Maic- barbararum B, barbatorum T Septimancas] Septimacas B 13 Ranimirus]
rita] Magerita Mar. 7 conscdente] sedente Mar. 9 Ranimirus] SE!, SBI, Rammirus TM, RamirusMar. 17 deleta] dclataM 18 Cesaraguste]
Rammirus TM, Ramirus Mar. 12 de!euit Mar.: iussit SEITM 15 cum Caesaraugustae Mar. 20 Ranimirus) SE, Rammirus ITM, Rámims Mar.
magna gloria] cum gloria magna B Ranimiro] SE, Ramiro JT Mar., Ram- 22 Alhandegua] SBIT, Alhandcgna M, Albandegua Mar. 25 Ranimi-
miro M rus] SB, Rammirus IT'M, Ramirus Mar. reucrtens] euerlens E
260 CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVND! IV 261

Pastea Aceyfa ad ripam fluminis Turmi uenit et ciuitates deser- sancti Michaelis Archangeli in ualle de Orna, cuius nomen est
tas ibídem populauit; hee sunt Salamantica, sedes antiqua castro- Destriana. Adiuuabat his sanctis operibus uxor eius regina Thara-
3o rum, Letesma, Ripas, Balneos) Alphadego, Penna et alia plura, 55 sia cognomine Florentina, ex qua predictos filias habuit, scilicet
Fernando Gundissalui et Didaco Munionis ei auxilium prebenti- Sancium et Geloyram. Nono decimo regni sui anno exercitu ag-
bus et contra regem tirannidem parantibus. Rex autem Ranimirus gregato obsedit ciuitatem Agarenorum que nunc Talauera uoca-
bello comprehendit eos et unum in Legione, alterum in Gordone tur. Sarraceni autem obuiantes ei bello inito ceciderunt ex ipsis
ferro uinctos carcere trusit. Sed multo tempore transacto iura- Agarenis XII milia. Asportauit etiam rex secum septem milia cap-
35 mento regi dato, ut essent ei fideles uasalli, de carcere exierunt. 60 tiuorum et reuersus est in pace.
Tune Ordonius filius regis s01titus est filiam Fredenandi in coniu- Et cum Ouetum causa orationis iuisset, illuc grauiter egrotauit
gio nomine Vrracam. Tune temporis populauit Rodericus comes et Legionem festinus reuersus est atque ab episcopis et abbati-
Amayam. Didacus etiam comes populauit Burgis per iussionem bus penitenciam accepit uigilia apparicionis Domini et ipse ex
regis. Populauit etiam comes Munio Muniz Raudam et Gundissal- proprio regno se abstulit dicens: Nudus egressus de u/ero matris
4º uus Tellit Oxomam et Gundissaluus Fernandi Axeam, Cluniam et 65 mee, et nudus reuertar ílluc. Dominus mihí sit adíutor, non tí-
sanctum Stephanum. Populauit Fernandus Gundissalui Septem- mebo quid facial mibi hamo. Post hec percepto corporis et san-
pub!icam. Hiis autem omnibus feliciter succedentibus omnes pre- guinis Domini sacrificio m·ortuus est et sepultus est in Legione in
dicti barones se contra regem Ranimirum erexerunt. Rex autem monasterio sancti Saluatoris, quod construxit filie sue domine Ge-
studuit eos sapienter ad concordiam reuocare, ne tantorum uiro- loyre. Regnauit annos XIX, menses cluos, diebus XXV.
45 rum discordia Gotorum genti destn1ctio eueniret. Rex Ranimirus 33. Era DCCCCª.LXXXª.VIIª Ordonius ftlius eius adeptus est
omnibus pacificatis, ut erat mitissimus, filiam suam Geloiram Deo regnum, uir satis prudens et in exercendis disponendisque exer-
dicauit, et ob gratiam eiusdem monasterium infra urbem Legio- citibus nimis sapiens. Frater autem eius nomine Santius, consilio
nensem construxit in honorem Saluatoris iuxta palacium regisi ubi inito cum auunculo suo Garseano rege Pampilonensium et Fer-
eam manere precepit. Alia quidem monasteria in honore sancti nando Gundissalui Burgensium comite, unusquisque illoru1n cum
50 Andree et sancti Christofori edificauit super ripam fluminis Ceye,
exercitu suo Legionem accesserunt, ut regem Ordonium a regno
aliud super ripam Dorii in honore sancte Marie construxit, aliud expellerent et fratrem eius Sancium facerent regem. Quo auclito
etiam monasterium in sua hereditate propria hedificauit in honore rex Ordonius satis bene exercitatus stetit suasque ciuitates forti-

28/53 Postea Aceyfa .. de Orna] Chron. Sampir. ex Silense 23, 24, 1-9, pp. 56/69 Nono decimo ... diebus XXV] Chron. Sampir. ex Silense 24, rn-22, p.
167-168. 168. 64/66 Nudus egressus ... mihi bomo] Job 1, 21; Ps. u7, 6.
33. 1/20 Ordonius filius .. seruicium properauitJ Cbron. Sampir. ex Si-
tense 25, 1-15,pp. 168-169.
28 Accyfa] S B, Azcyfa ITM TurmiJ scripsi (turmi SBITM), turmis Mar.
29 hee] he M Salamantica] Salmantica Mar. 30 Alphadego] S IT,
Alphandego BM 31 Fernando] Fernandus Mar. et] om. Mar. Di- 53 Michaelis] SBM, Micahelis /, Michaelis M 54 adiuuabat] adiuuabit
daco] SBM, Didacus in Didaco corr. I, Didacus T 32 et] om. Mar. pa- B 54/55 Tharasia] ITM, Therasia S, Tharcsia B 55 cognomine] SIT,
rantibus] SIT, parentibus BM, parabat Mar. Ranimirus] SB, Rammirus cognomem BM 61 illucJ illic Mar. 62 atque] adque B 62/63 abba-
1 TM, Ramirus Mar. 33 comprehendit] comprehendendit in comprehendit tibus] albatibus E 63 ipse] ipsi Mar. 64 se] sesc Mar. 65 mihi sit]
corr. B 34 misit post carcerc add. E (pastea expuncto) Sed] Set T IT (michi sit M), sit mihi S B 66 mihiJ michi M 67 primum éstl om. B
36 Fredenandi] Ferdinandi Mar. 38 Burgis] Burgos Mar. iussio- 69 annos] annis Mar. duos] SITM, duobus duos in duos corr. B,
ncm] missionem B 39 Raudam] rodam B 40 Tellit] Telliz B Oxo- duobus Mar.
mam] SJM, Ozomam B, Exomam T Fernandi] Fcrnadi T 41 Fcrnan-
dus] Fernadus T 42 Hiis] S, His BITM 43 Ranimirum] SB, Rammirum 33. r DCCCCª.LXXXª.VII"] SIT, DCCCCC.LXXX.VII in DCCCC.LXXX.VII
ITM, Ramirum Mar. 45 Ranimirus] SEi, Rammirus TM, Ramirus Mar. corr. B, DCCCC.LXXX.VII in DCCCC.L.Vll corr. M 4 auunculo]·auinclo B
49 honore] honorem B 51 aliud] aliut B aliud] aliut B 52 hedi- 4/5 et Fernando.. Ilurgensium] om. M (ad marg. ead. man. add.)
ficauit] SBIT, edificauit M, aedificauit Mar. 8 satis] om. S (ad marg. ead. man. add.)
CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV

ter defendit et regni ceptrum uiriliter uindicauit. His supradictis dubensem uenit, ut de tanta crassitudine a Sarracenis acciperet
ro remeantibus ad propria filiam Fernandi Gundissalui, quam ob medicinam. Omnes uero magnates regni eius inito consilio cum
causam, ut pacificaret Castellanos et Legionenses, acceperat 1 reli- 10 Fernando Gundissalui, comite Burgensi, Ordonium malum elege-
quit nomine Vrracam, eo quod pater eius impugnauerat ipsum, et runt in regnum filium regis Adefonsi ceci. Fernandus autem Gun-
aliam duxit uxorem nomine Geloyram, ex qua genuit regem Vere- dissalui dedit illi filiam suam in uxorem nomine Vrracam relictam
mudum, qui podagricus fuit. Galleci etiam uidentes dissensionem a rege Ordonio, filio Ranimiri regis, et ipse Fernandus Gundissal-
,5 inter Legionenses et Castellanos contra regem Ordonium rebellare ui securus Castellam regere cepit. Erat tune in Castella et in Alaua
ceperunt. Ipse uero rex Ordonius magno exercitu aggregato Gal- 15 adolescens quidam comes generosus nomine Vela, qui contra Fer-
leciam edomuit, Vlisbonam depredauit et multa spolia simul cum nandum Gundissalui rebellare parauit, eo quod esset de nobilio-
captiuis duxit ad sedem suam Legionem. Fernandus uero Gundis- ribus Castclle et nolebat dicto Fernando Gundissalui subditus
salui, cuius erat studium regnum omnimode perturbare, uolens obedire. Fernandus autem comes armis eum a Castella et Alaua
20 nolens ad regis Ordonii seruicium properauit, eo quod ipse rex expulit et ad Sarracenos ire coegit. Rex autem Sancius a Sarrace-
cum magno exercitu ueniebat super Castellam et Sarraceni prop- 20 nis accepit medicinam de crassitudine sua et ad pristinam leuita-
ter nostrorum discordiam fines ac terram Burgensium deuasta- tem peruenit; et consilio irrito cum Abderamam rege Corduben-
bant. Sed comes Gundissaluus Fernandi accepto exercitu Legio- sium cum innumerabili Sárracenorum exercitu uenit Legionem, ut
nensium et suon1m nimiam multitudinem Sarracenorum qui regnum acciperet, a qua fuerat eiectus. At ubi terram regni sui
25 sanctum Stephanum de Gormaz obsederant, hostiliter interfecit. intrauit et Ordonius malus hoc audiuit, ut erat muliebris et disso-
Rex uero Ordonius cum super Sarracenos ire disponeret, propria 25 lutus, nimio timare perterritus ex Legione per noctem fugiit et As-
marte urbe Zemore decessit et Legione quiescit iuxta patrem turias intrauit et régno caruit. Ille caruit, Sancius regnum suscepit
suum in aula sancti Saluatoris. Regnauit annis V et menses VI, et ingressus Legionem edomuit regnum suum. Supradictus
quippe Ordonius ab Asturiis proiectus Burgis ad socerum suum
34. Era DCCCC".LXXXX".11" Ordonio defuncto Sancius frater uenit. Comes autem Fernandus filiam suam illi abstulit et cum
eius pacifice apicem regni suscepit. Fredenando autem Gundissal- 30 duobus filiis a Castella expulit et ad Sarracenos ire compulit. Ipsa
ui cum omnibus militibus contra ipsum magna facta coniuratione, uero Vrraca alterum uirum accepit. Ordonius dum uixit, inter Sar-
rex Sancius ex Legione egressus Pampiloniam uenit ad auuncu- racenos mansit et eiulando penas persoluit. Tune prefatus Santius
lum suum regem Garseanum. Erat quidem Sancius crassus nimis, rex uxorem nomine Tharasiam duxit, ex qua filium habuit Rani-
ita quod non poterat sine sui maximo grauamine equitare, et de mirum.
consilio auunculi sui regis Garseani ad Abderamam regem Cor-

26/28 Rex ucro .. menscs VIJ Chron. Sampir. ex Silense 25, 15-18,p. 169. 19/32 Rex autem ... penas persoluit] Chron. Sampir. ex Silense 26, n- 21, p.
170.
34. 1/13 Ordonio defuncto ... Ranimiri regis] Chron. Sampir. ex Silense 26,
1-IO, pp. 169-170.
9 cius] sui S IO Fernando] fernandi S w/n elegcrunt] S, elegeret
BIT, elig~r~~t M, cligeret Mar. n in regnum] SBIT, in regem M
9 ceptrum] sccptrum B His] Hiis E 13/14 Veremudum] Veremun- 13 Rammm] SBI, Rammiri TM, Ramiri Mar. 15 generosus] genoro-
dum Mar. 17 Vlisbonam] ITM, Vlisuonam in Vlisbonam corr. S, Vlilbo- sus S contra] congra B 17 Castcllc post subditus add. B 18 Alaua]
nam B 19/20 uolens nolens] S, uolcns nolcs E, uolens nohiles ITM Mar. Alua in Alaua corr. M 21 Abderamam.. Cordubensium cum] om. M
20 properauit] I M, praeparauit Mar. 22 fines ac terram] J (ac ínter li- (ad marg. ead. man. add.) 22 innumcrahilil S BM, innumeÍabilibus I,
neas man. recent. add.), fines terram SE 1; fines terre M Mar. 27 urbe] in numerabilibus T 25 fugiitl fugit Mar. 28 Burgis] SB, om. JTM
urbe Mar. Legione] Legionem B 31 auaricia ante Vrraca add. B (postea expuncto) alterum uirum] alte-
34. , DCCCC".LXXXX".II"] S (DCCCC.XC.II M), DCCCC.LX.II B, DCCC- rum utrum B 32 eiulandoJ SBITM, exulando Mar. 33 :Tharasiam]
C.LXX.Il IT 2 Fredenando] Ferdinando Mar. 7 ad Abderamam] ITM, ITM, Therasiam 5~ Tharesiam B 33/J4 Ranimirum] SB, Rammirum JM,
abdabderamam S, ad ahdemaram E Ramirum Mar.
CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV

35 Post hec salubre iniit consilium cum uxore sua et sorore Geloy- comes resistere, cepenmt SatTaceni Gormaz et Septimancas et
ra, ut nuncios mitteret regi Cordubensi et peterent corpus sancti Septempuluicam et multas strages et orrendas perpetrauenmt in
Pelagii, qui tempore regis Ordonii sub Abderamam rege martirio terra Christianorum. Erat cum Sarracenis supradictus Vela nobilis
fuerat coronatus. Construxerat quidem rex Sancius infra muros Castellanus, qui propter uindictam expulsionis sue a Castella hu-
Legionis monachorum monasterium, ad quod uolebat corpus ,5 manitatis inmemor trucidabat crudelissime Christianos. Eo tem-

4 o sancti Pelagii deferre, et dum legatos una cum Velascone Legio- pore ceperunt Sarraceni Zemoram et subuerterunt eam. In tanta
nensi episcopo ad Sarracenos pro pace et pro corpore sancti Pe- clade se gerente terra mortuus est Fernandus Gundissalui comes
lagii rex Sancius misit, egressus ex Legione uenit in Galleciam et Burgensis marte propria et successit ei Garseas Fernandi comes
edomuit eam usque ad flumen Dorii. Quo audito Gundissaluus, filius cius, qui cepit contra Sarracenos se uiriliter exercere.
qui dux eral ultra flumen illud, congregato magno exercitu uenit 20 Anno autem secundo regni Ranimiri regis centum dasses
45 usque ripam ipsius fluminis. Deinde missis nunciis et dato iura- Normannorum cum rege suo Gundaredo uidentes dissensiones
mento, ut solueret tributum de ipsa terra, quam tenebat, callide Gotorum ingresse sunt Galleciam et strages multas facientes in
aduersus regem cogitans uenenum illi in pomo direxit. Quod dum giro sancti lacobi, episcopum loci ipsius nomine Sisnandum gla-
gustasset, sensit cor suum immutatum et festinus cepit remeare dio peremerunt et totam Galleciam depredati sunt, usque dum
Legionem atque in ipso itinere die tercio uitam finiuit et Legione 2 5 peruenirent ad Alpes moritis Ezebrarii. Tercio uero anno remean-
5 iuxta patrem suum sepultus est in ecclesia sancti Saluatoris. Reg-
o tibus illis ad propria post multam cedem et captiuitatem Christia-
nauit annis XII. norum comes Gundissaluus sanctionis in nomine Domini et in
honore sancti Iacobi apostoli, cuius terram deuastauerant, uenit
35. Era Mª.Illlª Sanctio defuncto Ranimirus filius eius habens a
cum exercitu magno obuiam illis et cepit cum eis fortiter preliari.
natiuitate quinque annos suscepit regnum patris sui continens se
30 Dedit illi Dominus uictoriam et omnem gentem ipsam Normano-
cum consilio amitte sue domine Geloyre Deo deuote et matris sue
rum simul cum rege suo Gunderedo gladio interfecit atque das-
regine Tharasie. Firmauit pacem cum Sarracenis et corpus sancti ses eorum igne cremauit. Rex autem Ranimirus accepit uxorem
Pelagii martiris ab eis accepit et cum corporibus multorum reli-
nomine Vrracam et, cum esset in puericia et modica sciencia, ce-
giosorum episcoporum Legione tumulauit in monasterio, quod
pit comites Gallecie factis ac uerbis irritare et eis cn1delis existere.
pater suus construxerat. Factum est autem ut, cum Sarraceni se-
35 !psi autem comites talia egre ferentes regem alium nomine Vere-
curitatem accepissent a rege Sancio et a filio eius rege Ranimiro
mudurn filium regis Ordonii super se erexerunt, quem in sede
quod non ferrent subsidium Castellanis, direxenmt arma contra
sancti lacobi apostoli confirrnauerunt era M.XVIll Idus Octobris.
ro comitem Fernandum Gundissalui. Et cum non posset eis dictus
Quo audito rex Ranimirus ex Legione ad Galleciam cum exercitu

35/38 Post hec ... fuerat coronatus] Chron. Sampir. ex Si/ense 26, 24-27, p.
170. 40/51 et dum ... annis XII] Chron. Sampir. ex Silense 27, p. 170.
20/32 Anno autem ... igne cremauit] Chron. Sampir. ex Silense 28, 5-18, p.
35. 1/¡ Era Mª.IIIIª ... suus construxerat] Chron. Sampir. ex Silense 28, 1-5, 171. 32/41 Rex autem .. ad inuicem] Chron. Sampir. ex Silense 29, 1-9, p.
p. 171. 171.

35 iniit] BITM, inhiit S cum uxore sua et sorore] cum uxore et cum 12 orrendas] horrendas Mar. 20 Ranimiril S B, Ramiri IT Mar., Ram-
sorore sua B 36 petercnt] peteret Mar. 37 Abdcramam] Acleramam S miri M 21 dissensionesl SBM, dissencies (dissensiones dicendum ad
43 edomuit] domuit T Gundissaluus] Gudissaluus T 47 uenenum] marg. man. recen!. add.) I, dissenciens T 25 Ezebrarii] Zcbrarii .Mar.
uenenoum in uenenum corr. S 26 cedem] eodem cedem in cedem corr. B 27 sanctionis] sancionis B
35. 1 defuncto] om. Mar. Ranimirus] SB, Ramirus IT Mar., Rammirus 28/29 ucnit cum exercitu magno] SB, cum cxercitu magno uenit ITM
M 3 cum] eum E 4 Tharasic] Therasie S 5 corporibus] operibus T Mar. 29 preliari] preliare M 32 Ranhnirus] SE, Rammirus ITM, Rami-
6 Legionc] Legionem S 8 accepisscnt] accepissct B Ranimiro] SBI, rns Mar. 35/36 Veremudum] Veremundum Mar. 37 Idus] Idibus Mar.
Rammiro T M, Ramiro Mar. 10 posset] possit Mar. 38 Ranimirus] SBI, Rammirns TM, Ramirus Mar.
266 CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV

properauit. Rex uero Veremudus obuiam illi exiuit in Portella de tifex uero in die cene Domini, sicut sibi preceptum fuerat, uenit
40 Arenis et ceperunt acriter preliari. Nullus tamen eorum alteri ce- Ouetum. Cui milites regis dixerunt ut prius ueniret ad regem,
dens, separati ad inuicem et multi ex utraque parte Christianon1m '° quam ecclesiam intraret. Ipse autem fultus a Domino dixit, 'Ego
se cede mutua prostrauen1nt. Per duos continuos annos inter Le- prius ibo ad Regem regum Saluatorem meum et postea ueniam
gionenses et Gallecos intestinum bellum fuit, quo ex his et illis ad tirannum regem uestrum'. Ilico intrauit episcopus ecclesiam
innumerabiles corruerunt. Qua cede ualde diminuta fuit fortitudo nostri Saluatoris sciens quod futurum erat, et induit se sacris pon-
45 Gotorum. Rex uero Ranimirus proprio morbo Legione decessit et tificalibus indumentis et celebrato diuino misterio sic ab ecclesia
in Destriana sepultus fuit. Regnauit quindecim annis, mensibus 25 indutus exiit et ad locum, ubi erat taurus, uenit ante fores palacii
septem. regis, ubi fere omnes nobiles Astures conuenerant ad tractandum
36. Era M"JCX"mortuo Ranimiro Veremudus Ordonii regis fi. in curia regis contra Sarracenos qui regnum Legionense deuasta-
lius, ut audiuit de marte eius, uenit Legionem et accepit regnum bant. ·Tune rex taurum dimitti precepit. Taurus autem uelociter
pacifice, quia ipse eral propinquior generi regali, ad quem spec- cucurrit et cornua in manu episcopi dimisit et reuersus multas de-
30 risores interfecit et pastea siluas unde uencrat, peciit. Episcopus
tabat ceptrum regni. Hic fuit uir satis prudens, leges factas a pre-
decessoribus suis Gotorum regibus firmauit, canones aperire ius- uero ad ecclesiam reuersus, cornua que in manibus tenebat, ante
sit et sanctorum Patrum instituta perquisiuit. Tamen obtenebrauit altare nostri Saluatoris proiecit, et Cadonem et Zadonem et Ansi-
leuitas mores eius bonos, quoniam leuiter susurronibus prebebat lonem excomunicauit et orauit uoce clara dicens quod de semine
aurem. Vnde tres semi ecclesie sancti Iacobi apostoli, quorum emum usque in finem mundi quidam essent leprosi, alii ceci, alii
35 claudi et alii manci propter crimen falsum quod inposuerant ei.
nomina hec sunt, scilicet Zadon, Cadon et Ansilon, accusauerunt
ro apud eum falso dominum suum Adulphum episcopum de cri- Rex uero ut miraculum uidit, nimium doluit et satisfacere
minibus pessimis et quod promiserat Agarenis se Sarracenum fu. episcopo uoluit, sed episcopus ultra regem uidere noluit. Mansit
turum et eis totam terram Gallecie traditurum. Rex uero indiscrete in eadem sede quatuor diebus, et secunda feria post Pascha ab
credidit tribus falsis testibus et iussit uelociter lacobensem episco- Oueto cum suis exiit et in uallem Prauiarensem ad ecclesiam
40 sancte Eulalie uenit. Quo loco percussus infirmitate corpus et
pum ad se uenire Ouetum. Prouocabat regem hoc magis credere,
,5 quia idem episcopus filius fuerat illius Gundissalui ducis, qui regi sanguinem Domini sumpsit et qua1ta feria illucescente die spiri·
Sancio dederat uenenum in pomo. Iussit itaque rex querere tum Domino tradidit. Tune sui, qui uenerant cum eo, feretrum fe-
taurum ferocissimum ad interficiendum dictum episcopum. Pon- cerunt, ut eum ad ecclesiam sancti lacobi apostoli deportarent.
Sed Dominus tam immobilem eum fecit, ut a mille manibus ho-
45 minum moueri non posset; deinde accepto consilio sepelierunt
eum in ipsa ecdesia sancte uirginis Eulalie.
45 Rex ucro ... Lcgione decessit] Chron. Sampir. ex Silense 29, 9-ro, p. 171.
36. 1/6 Era Mª.XXª ... instituta perquisiuit] Chron. Sampir. ex Silense 30, 37. Eo tempore rex Agarenus nomine Alphagip fecit se uocari
1-4, p. 172. 8/46 tres semi... uirginis Eulalie] Chron. Pelag., p. 5s, 18- p. 6 1, Almazor, et una cum filio suo Aldamelch et cum predicto Vela co-
13; cf. Chron. Iriense, 5; cf. Hist. Compost., I, 2, 33-76.
mite Castellano et aliis comitibus Christianis exiliatis regnum Le·

39 Veremudus] Veremundus Mar. 41 sunt post cedens add. ITM


separatiJ separti 7' et multil multi E 45 Ranimirus] SB, Rammirus 20 a] ad T 25 indutus] inductus M 26 nobiles] riobilem S
ITM, Ramirus Mar. Ranimirns ante sepultus add. S (pastea expuncto) 37 sed cpiscopus ... noluitJ om. M (ad marg. ead. man. add.) 38 feria]
36. 1 Ranimiro] SB, Rammiro ITM, Ramiro Mar. Veremuclus] Vere- feria fa B 39 Prauiarenscm] scripsi, Pramarensem SE I M Mar, 41 illu-
m~ndus Mar. 4 ccptrnm] sceptrum Mar. Hic] SB M, His in is corr. I, cescente] scrips. Mar. (illucessente S), illuscesente B, i!luscentc ITM
H1s T, Is Mar. uir] om. B 6 obtcncbrauitJ obtenchrarum in obtene- 44 mille] SB, otn. ITM
brauit corr. S 7 susurronibusJ surronibus B 9 nomina] nomini T 37. 1 uocari] SBITM, uocare Mar. 2 Almazor] Almanzor TMar.
15 Gundissalui] M (Gundisalui Mar.), Sancii SE, spatium uacat JT(Gun- Aldamelch] SI, Aldemelch B, Aldameleh T 3 cxiliatis] SBJM, exilatis
disalbi man. recent. add. 1) 16 Sancio] SB, sancto 1, Sanctio 1; Santio M T, exulatis Mar.
268 CI-IRONICON MVNDI IV CI-IRONICON MVNDI IV

gionensium et regnum Pampilonensium et comitatum Burgen- itaque per annum integrum oppugnaretur ciuitas Legionis, facta
sium fortiter deuastabat. Erat enim discordia magna inter Gotos et est murorum irruptio iuxta portam occidentalem. Comes Guillel-
non erat qui alteri ferret subsidium. Hahebat secum dictus Alma- mus Gundissalui Gallecus, qui ad defensionem Christianitatis ei-
zor multitudinem Christianorum, quos ita honorabat, ut si inter dem se contulerat ciuitati, cum grauissime egrotaret et audisset
Christianos aliqua oriretur seclicio, ad sedandum tumultum pocius 35 quod erat facta irruptio, fecit se suis armis indui et in lecto ad lo-
de barbaro quam de Ch1istiano mortis sentencia ferebatur. Largus cum, ubi mun1s erat suffossus, deferri; ubi per tres dies adeo fuit
m erat et hilaris barbarus Almazor, et dum multis habundaret thesau- fortiter dimicatum, ut multa milia Sarracenorum occumberent in
ris, cunetas muneribus ad suam beniuolenciam adtrahebat. 1am eodem loco. Qua1ta autem die fortiter pugnantibus barbaris alia
cuneta que a flumine Dorii, quod tune temporis inter Christianos irruptio facta est iuxta portam meridionalem. Deinde irruentibus
et Sarracenos pro limite habebatur, usque ad flumen Estole deuas- 40 barbaris ciuitas capta est. Comes autem Guillelmus Gundissalui in
tauerant Sarraceni, et ad dehellandam Legionensem urbem pro- eo loco, ubi iacebat armatus, a Sarracenis occisus est. Tune rex
15 perans Almazor in ripa fluminis Estole temptoria fu:it. Rex autem Almazor iussit portas ipsius ciuitatis, que opere marmoreo erant
Veremudus cum exercitu suo hostibus armatus occurrit. Comisso- constructe, a fundamentis destrui et tun-es murorum diruere pre-
que cum eis prelio usque ad temptoria illos magna cede cepit. Fecit etiam destrui arcem a fundamentis iuxta portam orien-
prostrauit. Porro Almazor, ubi suos feda fuga prebere terga uidit, 45 talem, que altissimis et fortissimis turribus lapideis erat munita.
indignatus de solio in terram prosiliit. Fertur enim Almazor hoc Mandauit tamen ad portam septentrionalem unam relinquere tur-
20 signum calumpnie, dum male pugnarent, ostendere suis tnilitibus, rem, ut secula futura cognoscerent, quantam ipse destruxerit ciui-
quod deposito aureo galero, quo assidue capud tegehat, humi tatem, cum omnes alie murorum turres fere illius fuerint altitudi-
cum calumpnia resideret. Quem decaluatum uidentes sui milites, nis. Post hec barbarus cepit Astoricam et turres illius aliquantulum
alteri alteros adhortantes nostros undique magno cum fremitu cir- 50 precipitauit, Coyancam etiam a fundamento destruxit et ecclesiam
cumueniunt, atque uersa uice eos a tergo perurgentes per medias sancton1m Facundi et Primitiui subuertit. Verumptamen Aluam,
25 ciuitatis Legionensis portas intermixti irruerent, nisi ingens pluuia Lunam, Gordonem et Arbolium non cepit, nec Berizum intrauit.
cum turbine hanc dirimeret litem. Barbarus autem hoc anno prop- Deinde reuersus in Castellam Almazor cepit Atezam et Osmam et
ter iminentem hyemem in patriam se recepit. Alcobam et ab ipsis fundamentis destruxit. Venientes autem Astu-
Sequenti uero anno obsedit Legionem et eam fortiter obpugna- 55 res Legionem tulerunt corpus sancti Pelagii et corpora quorun-
bat. Rex autem Veremudus podag1ica egritudine nimium graua- dam regum et ea detulerunt Ouetum. Similiter corpora regum
30 tus, curo non posset barbara obuiare, se recepit Ouetum. Dum que erant in Astorica, transtulerunt Ouetum. Multa etiam sancto-
n1m corpora ex dest1uctis Christianorum ciuitatibus Ouetum de-
lata sunt et sepulta. Quidam etiam clerici Legionensis episcopatus
60 corpus sancti Froylani episcopi transtulcrunt ad loca tuta submon-
37. 18/27 Porro Almazor. .. se recepit] Hist. Sil. 71, 4-14, p. 175.
tana, que dicuntur Vallis Cesar, et posuerunt illud super altare
sancti Iohannis apostoli. In tantum Dominus pro peccatis nostris
4 Pampilonensium] Papilonensium B 4/5 Burgensium] SBM, Burge-
sium IT 6f7 Alma:wr] Almanzor Mar. 8 oriretur] orictur T sedan-
regi Almazor super gentem Christianorum scuirc permisit, ut per
dum] sedendum B tumultum] tumulum M IO Almazor] Almanzor Mar.
hahundaret] S, abundarct B I 12 quod] que B 15 Almazor] Alman-
zor Mar. temptoria] lentoria Mar. 16 Veremudus] Vcremundus Mar.
17 temptoria] SBIM, tempora T, tentoria Mar. illos] illis B 18 Al- 32/J3 Guilelmus] Guilielmus B 37 ut multa] in multa T 39 meri-
mazor] Almanzor Mar. suos] sedes suos in suos corr. E 19 Almazor] dionalem] mcridialcm M 40 Guillelmus] S (Guilelmus M), Vilielmus BIT
Almanzor Mar. 20 calumpnie] calumnie Mar. malc] magile in male 42 Almazor l Almanzor Mar. 47 ut secula] in secula E 48/ 49 alti-
corr. B 21 capud] caput Mar. 22 calumpnia] calumnia Mar. 23/ tudinis] altitudines B 51 Verumptamcn] Veruntamen I Mar. 52 Beri-
24 circumueniunt] circumuenerunt Mar. 26 autem] attamen Mar. zum] Berrzum M 55/56 corpora quorundam ... Similiter] SB, om. ,¡y M Mar.
27 hyemen] yemen S 28/29 obpugnahat] S, opugnahat BITM, op- 57 AstoricaJ Astoricam T 61 dicuntur] dicitur Mar. 63 Almazor] Al-
pugnabat Mar. 29 Veremudus] SBIM, Vemudus T, Veremundus Mar. manzor Mar. seuire] seruirc T ut per] et per B
CHRONICON MVNDI IV CI-IRONICON MVNDI IV 271

duodecim continuos annos totidem uicibus Chrístianorum fines auxilium preberent ad tantum hostem debellandum. Tune rex
Gs aggrederetur et semper uictor reuerteretur Cordubam. Postremo Garseanus maximam partem sui exercitus misit et comes Garsias
omnia loca plana sibi subiugauit et tributaria fecit. Ea tempestate Fernandi per se cum omni exercitu suo uenit. Rex aute1n Vcrc-
in Yspania cultus diuinus periit et omnis gloria Gotorum decidit mudus, quia co quod podagricus eral, nullatenus poterat cquitare,
atque congesti ecclesiarum thesauri funditus direpti sunt. humeris hominum baiulatus cum suo exercitu properauit. Cum-
quc Almazor egressus de Gallecia Castelle fines uellet iterum
38. Tertiodecimo uero anno Almazor barbarus cum magno deuastare, occurrit ei cum magno exerdtu rex Veremudus, et in
exercitu per fines Portugalie hostiliter intrans illius regionis omnia w loco qui dicitur Canatanazor, inito certamine multa Sarracenorum
deuastauit. Non fuit ciuitas, nec munitio que illi resistere posset, milia corn1erunt, et nisi nox diem clausisset, ipsc Almazor fuisset
usque dum peruenit ad partes maritimas occidentales Yspanie et captus. Tamen ipsa die non fui¡ uictus, sed de nocte arripuit fu-
ciuitatem et ecclesiam, in qua corpus beati Iacobi apostoli tumu- gam cum suis. Sequenti uero die rex Veremudus precepit acics
latum est, destruxit. Ad sepulcrum uero beati Iacobi apostoli, ut ordinare, ut in ipso dici crepusculo contra Sarracenorum exerci-
illud frangeret, audacter accessit, sed territus quadam fulguratione 15" tum dimicarent. Sed properante exercitu ad castra Sarracenorum
rediit; ccclesias, monasteria et palada fregit atque igne cremauit. inuenerunt tantummodo temptoria fixa cum multitudine spolio-
Rex autem celestis Dominus Ihesus Christus non continens in ira n1m. Comes autem Garsias· Fernandi insecutus Sarracenos qui fu-
w sua misericordias suas, beati Iacobi apostoli meritis ultionem fecit giebant, eorum innumerabilem extinxit multitudinem. Mirabile est
de inimicis suis. Misit namque Dominus diarriam et dissenteriam dictu quod ipsa die, qua in Canatanazor succubuit Almazor, qui-
in uentrem Agarenorum et partim infirmitate, partim subitanea 'º dam quasi piscator in ripa fluminis de Guadalquiuir quasi plan-
marte, cotidie gens ipsa minuebatur et ad nichilum ueniebat. Tu- gens modo Caldayco sermone, modo Yspanico clamabat dicens:
lit autem barbarus Almazor campanas minores ecclesie sancti Ia- 'En Canatanazor perdio Almazor el tambor', id est, in Canatanazor
15 cobi et ob insigne fecit eas Cordubam redduci et in oratorio suo perdidit Almazor timpanum siue sistrum, hoc est, leticiam suam.
pro lampadibus suspendí. Rex autem Veremudus misil pedites Veniebant ad eum barbari Cordubenses et cum appropinquarent
agiles et expeditos plurimos, qui adiuti auxilio beati Iacobi apos- 2 5 ei, euanescebat ab occulis eorum et iten1m in alio loco apparens
toli per montana Gallecie Sarracenos more pecudum trucidabant. eadem plangens repetebat. Hunc credimus diabolum fuisse, qui
39. Post hec rex Veremudus misit nuncios ad comitem Garsiam Sarracenorum plangebat deiectionem. Almazor autem ab ea die,
Fernandi de Castella et ad Garseanum regem Pampilonensium, ut qua succubuit, noluit comedere neque bibere et ueniens in ciui-
tatem que dicitur Medinacelem, mortuus est et ibídem sepultus.

66/68 Ea tcmpestate ... direpti sunt] Hist. Sil. 71, 21-23, pp. 175-176.

38, 6/u Ad sepulcrum ... inimicis suis] Chron. Sampir. ex Silense 30, 14-16,
p. 172.
5/6 Vcrcmudusl Veremundus Mar. 6 podagricus] SB, podadicus in
podagricus ad marg. man. recent. corr. I, podaicus T, podraicus M 8 Al-
65 Corduham] ad Cordubam M 67 Yspania] Hispania Mar.
mazar] Almanzor Mar. 9 occurrit] occurret T II Almazor] Almanzor

38. 1 Almazor] Almanzor Mar. barharus] barbara rus S 2 intrans] in Mar. 12 de nocte] de uoce B 13 Veremudus] Veremundus Mar.
terras M 3 munitio] munico T 4 Yspanie] Hispaniae Mar. 5 apos- 16 temptoria] S B I M, Lempora in Lentoria ad marg. man. recent. corr. T,
toli] S B, om. I TM Mar. 7 audacter l audacer B accessit l accedit Mar. tentoria Mar. 19 dictu] B TM, dictui S, dictum in dictu corr. I quod]
9 Ihcsus] Iesus Mar. 10 sua] suas B 12 ucntrcm] uentre S SB, om. ITM Mar. Canatanazor] Cantanazor in Canatanazor corr. M
13 cotidic] quotidie Mar. minucbatur] iminebatur B nichilum] ni- Almazor] Almanwr Mar. 20 Guadalquiuir] Guadali¡_uiuil T
hilum Mar. 14 Almazor] Almanzor Mar. 15 Cordubam} Cordubem T 21 Yspanico] Hispanico Mar. 22 En Canatanazorl Mar., In Canatana-
redduci] deduci Mar. 16 suspendi] S B I M, suspenditcs T, suspendi eas zor SM, In Catanazor B, Incanatanazor I, natanazor T perdio] perdidit S
Mar. Rex autcm .. pedites] om. T Veremudus] Veremundus Mar. Almazor] Almanzor Mar. Canatanazor] Catanazor B Alruazor] Al-
Pampilonensium] Papilonen- manmrMar, 23 Almazor]AlmanzorMar. 27 eaJSB, ac!T, hacMMar.
39. 1 Veremudus] Veremundus Mar. 2
28/29 duitatem] ciuitate M 29 Medinacelcm] Mcdinaceli M,
sium B
272 CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 273

40. Post hec Abdamelech filius eius anno sequenti uenit cum 41. Habuit cluas legitimas uxores rex Veremuclus: unam Velas-
exercitu magno íterum in Legionem et destruxit denuo muros quitam, quam uiuentem dimisit, et aliam nomine Geloyram, ex
eius, ne Christiani eam iterum popularent. Comes autem Garsias qua habuit filios, Adefonsum scilicet et Tharasiam. Habuit etiam
Fernancli cum Legionensibus et Castellanis exiuit obuiam ei et cluas nobiles concubinas, et ex una genuit infantem clompnum
fugauit eum a regno Legionensi. Gens uero Gotorum Dei misera- Ordonium et ex alia infantissam dompnam Geloyram. Ipse infans
tione a tanto hoste liberata, uires paulatim recepit et in concor- Orclonius ex infantissa Fronilda Pelagii genuit plures filios, quo-
cliam uersa est. Narn miserunt ad Velam suprafatum nobilem et nun nomina hec sunt: Adefonsus, Pelagius, Sancius et Xemena.
ad ceteros comites Christianos, qui erant cum Sarracenis; et tam Ipsa uero Xemena ex comite Munione Roderici genuit comitem
rex Veremudus quam rex Garseanus, necnon et comes Garsias Rodericum Munionis, qui postea mortuus fuit in lite ele Sacralias.
rn Fernandi eos restituerunt hercditatibus et directuris suis, et pro ro Prefatus etiam rex ex una femina nomine Velasquita pulcherrima
patria et fide catholica fortiter climicarunt. Rex uero Veremudus genuit infantissam Christinam. Ipsa uero Christina genuit ex in-
adiutus a Domino cepit construere ecclesiam sancti Iacobí apos- fante Ordonio ceco, filio Ranimiri regis, plures filios et filias, Acle-
toli et cetera loca sacra in melius restaurare. Sed dum in multis fonsum scilicet, Ordonium, Pelagiam comitissam et Eldonciam,
recepisset correctionem, tamen semper susurrones audiuit. Nam que fuit uxor Pelagii Froyle, qui diachonus fuit, et genuit ex eo
, 5 in multis, accusantibus quibusclam dompnum Guclesteum Oue- 15 comitem Petn1m, Ordonium, Pelagium, Munionem et matrem
tensem episcopum, cepit eum et in castro quod dicitur Pinna re- Suarii comitis et fratrum eius, et Tharasiam comitissam Carrionen-
gine, in finibus Gallecie per tres annos in uinculis tenuit. Sed sem, que edificauit ecclesiam sancti Zoyli martiris. Isti omnes
muncli Saluator tantam siccitatem cledit in terra, quocl nullus horno dicti fuerunt infantes de CatTione. Rex autem Veremudus maxima
arare potuit, un ele fa eta est fames ualicla in lota Yspania. Tune ho- peclum grauatus egritucline per manum episcoporum et abbatum
20 mines quidam Deum timentes dixerunt regi: 'Domine rex, quidam 20 multas elemosinas faciens de malis comissis penitenciam egit et
semi Dei uisionem uiderunt et dixerunt nobis quocl peccasti in in Berizo uitam finiuit atque in Villabona sepultus fuit et post ali-
Dominum 1 quando cepisti Ouetensem episcopum, et non pluet, quantos annos a filio suo rege Aclefonso translatus est Legionem
nec fames exiet a regno tuo, quousque soluas eum et restituas ei et una cum uxore sua regllla dompna Geloyra in ecclesia sancti
episcopatum suum'. Hoc audito rex misit nuncios ad Astoricen- Iohannis Babtiste quiescit. Regnauit autem annos XVII post mor-
25 sem episcopum dominum Xemenum 1 cui comendauerat Oueten- 25 tem regis Ranimiri, cum ante duobus annis regnauerit et mensi-
sem ecclesiam, et iussit absolui prefatum Ouetensem episcopum bus septem.
et honorifice restituit eum ecclesie sue. Etenim rex Veremudus,
quia facile deuiabat ad malum, facilius ad bonum misericordia 41. 1/3 Habuit duas .. et Tharasiam] Chron. Pelag., p. 63, 9-13. 3/5 Ha-
flectebatur. Ab illa igitur die Dominus Ihesus Christus super fa- buit ctiam .. dompnam Geloyram] Chron. Pelag., p. 61, 15-p. 62, r. 5/17
Ipse infans ... Zoyli martiris] Chron. Pelag., p. 62, r-p. 63, 9.
30 ciem terre declit pluuiam et !erra cleclitfructum suum et expulsa
fuit fames a regno Gotorum.
41. 1 Veremudus]VeremundusMar. 3 Tharasiam]JT'M, TherasiamSB
4 dompnum] domnum M 5 alia] aliam in alia corr. B dompnam]
40. 14/27 Nam in ... ecclesie sue] Cbron. Pelag., p. 57, 4-p. 58, 14. 29/ domnam M 8 Ipsa ucro Xcmcna] om. E Ipsa] SM, ipse in ipsa co1r I,
31 Ab illa ... regno Gotorum] Chron. Pelag., p. 58, 14-17. ipse T, om. E 10 Velasquita] SB, Velesquita IM, Licsesquita T, Liesquita
Mar. n Christinam] E 1 T, Christianam S M Christina] Cristiana S
40. 1 Abdamelech] S, Abdamelch BITM 2 in] S, om. BITM Mar. 12 Ranimiri] SBI, Rammiri T, Ramiri M Mar. 13 comitissam] c;:omitissi-
5 fugauit] frigauit T 8 Christianos] Christianis in Christianos corr. S mam in comitissam corr. S 16 Tharasiam] Therasiam S 17 e_dificauit]
9 Veremudus] Veremundus Mar. 10 in ante hereditatibus add. M S M, hedificauit E 11' 18 edificauit ecclesiam sancti Zoyli martiris post Car-
n fortiter] forter M Veremudus ante uero iterauit B 14 correctio- rionc iterau. ITM Veremudus] Veremundus Mar. 20 elemosinas]
nem] correptionem M susurrones] surrones E 15 dompnum] dopnum SITM, hclemosinas B, eleemosynas Mar. 22 rege] rex T 23 dompnaJ
T 18 tantam] totam T 19 Yspania] Hispania Mar. 21 uisionem] in domna M Mar. 24 Iohannis] loannis Mar. Baptistel Babtiste Mar.
uisione Mar. 27 Veremudus] Vercmundus Mar. 29 flectebatur] ITM, autcm] attamen Mar. annos] annis Mar. 25 Ranimiri] SEi, Rammiri
flectabatur SB Ihesus] SBM, Iesus IT Mar. 31 fuit] sunt T TM, Ramiri Mar. duo bus] duabus B regnaueritJ regnauerat B
CHRONICON MVNDI IV 275
274 CHRONICON MVNDI IV
mento firmauit. Que cu1n esset uirgo Christianissima et Toletum
42. Era M".XXX".Vll"Adefonsus filius eius habens a natiuitate perducta, barbarus uellet eam cognoscere, dixit ei: 'Noli me tan-
sua annos quinque adeptus cst regnum. Hic nutritus cst a Me-
gerc, quia paganus es. Si uero me tetigeris, angelus Domini inter-
lendo Gundissalui comite Gallecie et ab eius uxore comitissa do-
ficiet te'. Tune rex derisit eam et concubuit cum ea semel, et sta-
mina Maiore) et dederunt ei filiam suam in coniugem nomine Ge-
35 tim, sicut illa predixit, percussus est ab angelo Domini. Ille autem,
loyram, ex qua genuit Veremudum et Sanciam, post mortem cuius
ut sensit mortem propinquam adesse, sibi uocauit cubicularios et
duxit aliam nomine Vrracam. Eo fere tempore cum rebellaret San-
consiliarios suos et precepit eis honcrare camelos aura, argento,
cius contra patrem suum uirum strenuum Burgensium comitem
gemmis et uestibus preciosis et adducere illam ad fratrem suum
Garsiam Fernandi, ipse comes Garsias mortuus est et successit ei
regem Adefonsum cum magno honore.
filius eius nomine Sancius in comitatu Burgensi, uir armis stre-
10 nuus, p1udens in agendis, in sentencia iustus et labori cedere nes- 43. Rex autem Adefonsus celebrauit concilium cum episcopis,
cius, qui multas clades intulit Sarracenis. Tamen dum ipse rebel- comitibus et potestatibus suis era M'.L ".VIII' et repopulauit Le-
laret contra patrem suum, uenerunt Sanaceni propter eorum dis- gionensem urbem, que, ut predictum est, a rege Agarenorum Al-
cordiam et capientes urbem Abclam funditus destruxerunt eam. mazor fuerat depopulata. Rehedificauit omnes portas eiusdem
Ceperunt etiam Sanctum Stephanum et Cruniam. Comes autem ciuitatis ex luto et ligno, et dedit ei bonos foros et mores, quos
15 Garsias Fernandi 1 dum cum paucis uellet obuiare Sarracenis et in- debet habere tam ciuitas, quam totum Legionense regnum a flu-
caute se gerere, captus est ab eis et post paucos dies propria mine Pisorga usque ad extremam Gallecie partem in perpetuum.
marte decessit. Tune comes Sancius filius eius collecto multo Fecit ctiam ecclesiam sancti Iohannis Babtiste in ipsa urbe ex luto
exercitu Legionensium, Pampilonensium et suorum perrexit To- et latere, et collegit omnia ossa regum et episcoporum que in ipsa
letum, ut patris iniuriam uindicaret, et multas strages circumqua- rn erant ciuitate, et in ipsa ecclesia sepeliuit ea simul, et super ea he-
20 que ferro et flamma faciens, acceptis multis muneribus a barbara dificauit altare ad honorem sancti Martini episcopi et confessoris.
Toletano rege, in Castellam uictor reuersus est et multas uictorias Deinde transtulit ossa patris sui Veremudi regis, qui sepultus fue-
nobiliter de Sarracenis obtinuit sepe, ita ut usque Cordubam hos- rat in Berizo in Villabona, et sepeliuit ea in occidentali parte ip-
tiliter pergeret et multas cedes Sarracenis inferret. Prefatus autem sius ecdesie in sepulchro marmoreo una cum matre sua regina
rex Adefonsus sceptrum regni nobiliter gubernauit, eo quod sa- 15 dompna Geloyra. Restaurauit etiam iuxta eandem ecclesiam mo-
25 pientum se consilio rexit. nasterium sancti Pelagii, quod ab Agarenis fuerat destructum. Quo
Tamen dum esset puerulus et Abdella rex Toletanus Legio- loco soror eius predicta Tharasia in monachali habitu cum uirgi-
nense regnum hostiliter infestaret, inito consilio nobiles regni de- nibus Deo dicatis diu permansit et pastea Oueto obiit et in mo-
derunt Tharasiarn sororem regis Adefonsi barbara pro coniuge, nasterio sancti Pelagii sepulta fuit. Eo fere tempore supradicto
ipsa nolente eo, quod occulte se simulabat Christianum et auxi-
30 Hum contra Agarenos ceteros regi Adefonso se prestaturum iura-
43. 1/4 Rex autem .. fucrat depopulata] Cbron. Pelag., p. 71, 2-7.

42. 115 Era Mª.X:XXª.VIIª ... et Sanciam] Chron. Pelag., p. 70, 1-7. 32 pcrductaJ perductam Mar. 33 es] SBIM, om. T Mar. Dominil
inito consilio .. magno honore] Chron. Pelag., p. 63, 13-p. 65, 1. IBM, Dei S, om. T Mar. 36 cubicularios et consiliarios suos] SB, cubicu-
39 larios suos ITM Mar. 37 honerare] onerare Mar. 39 regem Adefon-
sum .. honore] SBITM, om. Mar.
42. 3 Gallecie] Gaklccie T 3/4 domina] SBIT, dona M, domna Mar. 43. 2 comitibus l comitatibus in comitibus corr. S 4 ReheclifiCauit] re-
4 ¡ 5 Geloyram] ieloyram T 5 genuit] om. B Veremudum] Vercmun-
hedificatauit in rehedificauit corr. T 6 Legionense] Legionensem in Le-
dum B 5;6 post mortem .. Vrracam] S, om. BITM 8 ei] et Mar. gionense corr. S rn ipsa ecdesia] ecclesia M (ipsa ad marg. ead. man.
9 nomine] idem B 13 funditus] fundatus T 18 Pampiloncnsium] add.) 10/u hcdificauit] edificauit M (acdificauit Mar.) 13 ea] om. S
Papiloncnsium B 19/20 circumquaque] circunquam M 24 sceptrnm] 15 clompna] ITM, domna SB Restaurauit] restauratum T 17 Thara-
SE, ceptrum JTM 26 Abdellal SBDvf, Abella T, Adclla Mar. 28 Tha- sia] BIM, Therasia S, Tarasia T 19 supradicto] suprafato S
rasiam] Therasiam S
CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV

20 Vela comite mortuo duo filii eius, Didacus et Siluester, cum San- ex qua idem Sancius genuit duos filias, scilicet Garseam et Fer-
cio duce Burgensium nollent obedire, a Castella cum magno de- nandum. Obiit comes Sancius et successit ei in ducatu Burgen-
decore eiecti sunt ab ipso duce. Hii uenientes ad regem Adefon- sium infans Garsea filius eius. Tune Burgenses comites inito con-
sum honorifice sunt ab eo recepti, et dedit eis terram in submon- 20 silio miserunt ad Veremudum regem Legionensium, ut sororem
tanis. Post hec rex Adefonsus ordinatis sapienter per regni confi- suam Sanciam comiti Garsie daret in coniugern et concederet eun-
25 nia rebus cepit Sarracenis bella inferre et regnum sibi subditum dem regem Castelle uocari. Rex autem Veremudus hoc se fac-
nobiliter gubernare. Anno igitur regni sui XXº.VIIIº aggregato turum promisit. Vnde factum est, ut cum esset rex Veremudus
magno exercitu obsedit Veseum in Portugale magnum opidum Oueto, uenerunt Burgensium nobiles cum comite suo infante Gar-
quod adhuc detinebatur a Sarracenis. Cumque quadam die prop- 25 sia in Legionem proponentes ire Ouetum, tum causa orationis,

ter nimium fenmrem solis indutus tantummodo pallio et camisia turn ut loquerentur cum rege de matrimonio contrahendo et regis
30 longe a muris ipsius ciuitatis equitaret, a quodam insigni baleario nomine Garsie duci obtinendo. Sed filii Vele comitis supradicti
Sarraceno inter scapulas sagitta percussus est. Cumque sensisset aggregantes exercitum in submontanis memores rnalo1urn que
se letaliter uulneratum, uocauit episcopos et abbates et ab eis ac- sibi fecerat dux Sancius, ambulantes per totarn noctem intrauerunt
cipiens corpus et sanguinem Domini, mortuus est et sepultus in 30 Legionem et tercia feria illucescente die occiderunt ipsum infan-

Legione iuxta patrem suum et matrero suam. tem Garseam in porta ecclesie sancti Iohannis Babtiste. Didacus
comitis Vele filius ipsum Garseam in babtismo de sacro fonte
44. Era M".LXª.Vª mortuo rege Adefonso filius eius Veremudus leuauerat, et propria manu occidit eum enorrni sacrilegio perpe-
successit in regnum Legionensium. Qui reuera Veremundus patri- trato et Dei timare postposito. Tune occisi fuerunt multi tam ele
cius, puer constitutus in regem, non ut illa etas diuersis puerilibus 35 Castellanis quam de Legionensibus, qui ad defensionem Garsie
et lasciuis cupiditatibus astringí assolet, constrictus dignoscitur, ducis confluebant. Post hec cum iam multit:udo conflueret ad uin-
sed in ipso teneri regni exordio ecclesias Christi gubernare eas- dicandam mortem Garsie ducis, predicti filii Vele, scilicet Didacus
que a prauis hominibus defendere, cenobiorum ceu pius pater et Siluester, fugientes se in montibus locis tutissimis contulerunt.
consolator existere et pauperum tutor sedulus esse cepit. Duxit Infans uero Sancia predicta fecit planctum magnum super ducem
uxorem filiam Sancii ducis Castellani nomine Tharasiam, ex qua 40 Garsiam et sepeliuit eum honorifice iuxta regem Adefonsum pa-
suscepit filium Adefonsum, qui post paucos dies mortuus est. San- trem suum in ecclesia sancti Iohannis Babtiste. Fuer fere XIII
ro cius uero Burgensium dux quam gloriase se gesserit in suo comi- annorum erat infans Garsias, quando mortuus est.
tatu, non posset noster ad plenum euoluere stilus. Dedil namque
bonos foros et mores in tota Castella, et sapienter et fortiter se 45. Sancius autem rex Cantabriensium, quia gener erat Sancii
gessit in suo ducatu. Hic accepit a Sarracenis Gormaz, Osmam et ducis Castellani, successit Garsie in comitatu Burgensiurn et cepit
sanctum Stephanum et alia multa in Extremadura. Habuit filium regnare in Nauarra et in Castella. Rex iste Sancius filius fuit Gar-
15 nomine Garseam et filias duas, quarum unam dedit regi Vere- seani regis Nauarrorum, qui et ipse Garseanus genitus fuit de San-
mudo Legionensium in uxorem et aliam Sancio Cantabrorum regi,

17 genuit] om. T Garseam] Garaseam T 18 successit] suscessit M


19 Garsea] Garseas 1l1 20 Veremuclum] Veremundum 1l1ar. 21 con-
26/34 Anno igitur ... matrero suam] c.f Chron. Pelag., p. 71, rn-14.
cederet] comederet concederet in concederet corr. B 22 Veremudus]
Vcrcmundus Mar. 23 Veremudus] Vcrcmundus Mar. 30 illucescente]
22 Hii] hi M 23 receptil rcp recepti T 27 magnum] magno B illuscesentc B 31 Garseam] Garsiam B Iohannis] Ioannis Mar. Bab-
29 indutus] inditus in indutus corr. S 30 baleario] halestario M tiste] Baptiste Mar. 32 Garseam] S, Garsiam BITM Mar. babtismo]
baptismo Mar. 36 confluerct] confluerat S 38 montibus] montibus
44. 1 Veremundus] Vercmudus Mar. 3 constitutus] constitus M re- montis in montis corr. B 39 p!anctum] plantum M 41 Babtiste] Rap-
gem] regc S 4 lasciuis] S, laciuis B, laciuiis ITM 6 ceu pius] sepius ut tiste Mar.
M 8 Tharasiam] Therasiam S n stilus] stulus in stilus corr. S 15/
16 Vcrcmudo] Veremundo Mar. 45. 1 autem] uero S quia] qui Mar. 3 iste] SE, autem ITM Mar.
278 CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 2 79
cio rege Cantabrie, qui de nobili Gotorum regali semine extitit inimicos fidei Christiane longius secedere compulit. Hic autem ut
procreatus. Hic tempore cladis Almazor et aliorum Agarenorum prelibatum est, postquam in Castella regnare cepit, ita comitatum
fortiter se habuit contra Sarracenos. Nam cum Agarerti queque Burgense ampliauit, ut iam non comitatus Castelle, sed regnum
plana Yspanie occupassent, Cantabri algoris et laborum pro loco 20 merito diceretur. Ab ipsis namque Pireneis iugis usque Nagaram)
et necessitudine iniurias fortiter pacientes, arreptis leuioribus ar- quicquid terre infra continetur, a potestate paganorum eripuit et
rn mis, per calles et oppaca siluarum loca pedites serpendo ex in- iter sancti lacobi aperuit, quod barbarica infestatione clausum
prouiso castra hostium) dum aderant, inuadendo sepe conturba- erat, et per deuia Alaue pcrcgrini cleclinabant, quos S~ncius rex
ban!. Neque huiusmodi factum ab hostibus usquam poterat uin- absque retardationis obstaculo recta uia currere fecit, et in cunctis
dicari, quia Cantabri succinti et leues, statim ut res postulabat, in 25 fere uictor extitit. Menüt quoque, ut dictum est) natorum contu-
diuersa rapiebantur. !taque Maurorum rabies, que aliis formido- bernio diu feliciterque perfrui; quibus uiuens pater benigne reg-
,5 losa eral, Cantabris ludibrio habebatur. Quapropter Cantabrorum num diuidens Garsiam primogenitum Pampilonensibus prefecit,
regnum propter difficultatem introitos et agilitatem incolarum pro Fernandum uero bellatrix Castella iussione patris pro rege susce-
maiori parte solidum mansit. pit. Dedit etiam Ranimiro quem ex concubina habuerat, Aragon,
30 quandam semotam regni sui particulam, ne fratribus eo quod ma-
46. Vncle rex Sancius cuius primus cognomen Auarca, cum
terno genere impar erat, quasi regni hereditarius uideretur.
Sarraceni tempore iemali urbem Pampilonam debellarent et ipse
Deinde mouens arma contra regem Veremudum Legionense reg-
esset in Pireneis montibus ultra Alpes Roscideuallis et ingens nix
num ualde minorauit. Tamen contra eum insurgentibus uehemen-
clauderet portum, fecit sibi et suis militibus de coriis crudis et
ter Legionensibus et Gallecis, ne hoc deueniret in patrie destruc-
ligneis uiminibus rusticorum more calciamenta que uulgariter in-
35 tionem, petiuit a Veremudo regc Legionis adhuc in teneris annis
cole 'auarcas' et 'baraliones' uocant, et nocte Alpes Roscideuallis
constituto Sanciam sororem suam nobilissimam puellam dari filio
per nimias niues transiit et illucescente die Agarenos iaculis et
eius Fernando in coniugem propter pacem Christianontm refor-
gladiis in tantum fortiter inuasit, ut perpauci Sarracenorum eua-
mandam. Rex autcm Veremudus largissima manu regales sororis
derent, qui suis facta prelii nunciarent. Post ipsum surrexit filius
nuptias exibuit et Fredenandus Sanciam in coniugem accepit. Ce-
w eius rex Garseanus, qui nobilissimi patris fortissima facta secutus
40 terum rex Veremudus ab extremis finibus Gallecie usque ad flu-
barbaris armatus crebro occurrit et eorum impetus, ne in finibus
men Pisorga, quod tune Cantabriensium regnum separabat, rex
Christianorum more solito deseuirent, constanter compescuit.
constituitur. Porro Sancius rex in senectute bona plenus dierum,
Quo defuncto, Sancius filius eius paterno subiit regno, qui uicto-
dum filius eius Garsias ob uota soluenda Romam comearet, ab
ria simili, sicut auus eius, per 'auarcas) et 'baraliones' super ean-
,5 dem urbem Pampilonam multa milia Sarracenorum prostrauit,
quare etiam ipse rex Auarca dictus fuit, et ad plana descendens
46. 20/31 Ab ipsis ... hereditarius uiderctur] llist. Sil. 74, 22-26; 75, 1-7, p.
179. 38/ 42 Rcx autcm ... rex constituitur] Hist. Sil. 75, 8-12, p. 179. 42/
45 Porro Sancius ... humari fecit] Hist. Sil. 76, r-4, pp. 179-180.
6 Almazorl Almanzor Mar. 8 Yspanie] Hispanie Mar. 10 ser-

pendo] serpendio M 15 Cantabrorum] SB, Cantabriorum ITM Mar.


18 prelibatumJ preliblicatum in prclibatum corr. S 19 Burgense] Bur-
4 6. 1 cuius primusl T(cuius man. recent. add.), primus SBIM, primus gensem Mar. 20 Pircneis] Piraneis I Nagaram] SBIT, Nageram M,
cuius Mar. 2 iemali] hyemali Mar. 3 Pireneis] Piraneis 1 Ro.sci- Naiaram.Mar. 21 contineturJ cotinctur I 23 Al:rne] Aleuae T 24 abs-
deuallis] recideuallis B 5 uiminibus] ST, luminibus B, uimilibus (credo que rctardationis .. fecit] SB, om. ITM 25 utJ om. T 25/26 'contuber-
dicendum uiminalibus ad calcem folii man. recen!. add.) I, in milibus M nio] conturbernio B 29 AragonJ M, Haragon BIT, Harangon S, Aragonem
calciamenta] calceamenta Mar. 5/6 incolc] om. T 7 per nimias Mar. 32 Veremudum] Veremundum Mar. Legionense] Legionensem T
niues] S B, per nimias J T, pireneas inias uel pireneas mías M, pcr niues Mar. 35 Veremudo] Vcremundo Mar. 37 Fernando] Fredenando B
illucesccntel SIT, illuscescente BM II crebro] erebo M 12 deseui- 38 Veremudus] Veremundus Mar. sororis] sorores B 39 exibuit] ex-
rent] S B, dese uirent I, deseruircnt T, deseruirent in deseuirent corr. M, hibuit M Mar. Fredcnandus] SBIT, Fernandus M, Ferdinandus Mar.
deuenirent Mar. compescuit] conspecuit E 40 Veremudus] Vcremundus Mar.
280 CHRONICON MVNDI IV CI-IRONICON MVNDI IV 281

hac uita decessit. Quem Fredenandus apud Oniense cenobium ro cius expirauit paternum regnum sibi uendicare disposuit. Ad hec
45 magno cum honore, ut tantum patrem decebat, humari fecit. Fredenando, cui Adefonsi regis filia nupserat, uidebat esse
47. Rex uero Garsias, postquam solutis Deo uotis Roma rediit iniustum, si uxor eius foret omnino expers regni patris sui. Hiis
et obitu patris percepto Pampilonensi prouincie appropinquauit, ita repugnantibus magna inter utlumque nascitur commotio belli,
audiuit Ranimirum fratrem suum ex concubina ortum super regno sed quoniam uüibus militum inpares erant, adeo quod Fredenan-
sibi insidias protendere. Qui nimirum Ranimims ad hoc perficien- 15 dus fetre Veremudi impetus non ualeret, auxilia fratris sui regis
dum adunauerat sibi quosdam Maurorum reges 1 Cesaragustanum Garsie ad expugnandum hostem obnixius poscit. Fernandus igi-
scilicet et Oscensem atque Tutelanum, quorum presidio fretus tur et Garsias frater eius aggregatis f01tissimorum militum copiis,
positis castlis super Taphayam fratri campale bellum indigne com- clum ad expugnandum hostem properant, ecce rex Veremudus
minabatur. Cuius superbiam, quia animositas Garsie regís ferre cum suis transiecto Cantabriensium limite eis armatus occurrit, et
non sustinebat, collectis Pampilonensium fortissimomm copiis 20 iam in ripa fluminis de Pisorga super uallem Thamaron utriusque
10 castra hostium extimplo aggreditur. Deinde maxirna parte hos- exercitus opposite acies conspiciebant se fulgentibus a1mis, cum
tium trucidata, ceteri qui remanserunt, relictis temptoriis stipen- rex Vere1nudus acer et imperterritus primo insignem equum suum
diisque inermes fugam arripiunt. Ranimirus autem nisi discalcia- Pelagiolum calcaribus urget et cupiens hostem ferire rapido cursu
tus super equum capistro regente tuta peteret loca, dies illa sibi inter densissimum cuneum militum Cantabr01um stricta asta in-
ultima foret. 25 currit. Sed dum ferox Garsias et Fernandus acrius instarent, in ipso
equi sui rabido ímpetu confoditur lanceis atque corruens in ter-
48. Post hec ex uinculo unitatis et dilectionis oritur inter regem ram mortuus cst. Multi etiam sui milites inordinate currentes post
Fernandum et regem Veremudum seua discordia, que omnium ipsum, quia non potuenmt eum contingere propter equi eius ni-
malomm seminarium bonommque semper turbatrix fuit. Siqui- mium cursum, accelerantes tamen ut poterant, super eum occu-
dem prefatus rex Sancius pater regis Fredenandi post mortem Le- 30 buerunt. Corpus autem Veremudi regís delatum est Legionem et
gionensis regis Adefonsi rege Veremudo puerilibus annis irnpe- cum patribus suis est sepultum una cum uxore sua regina Thara-
dito partem regni sui, uidelicet a flumine Pisorga usque Ceyam, sia. Regnauit autem annos decem.
suo dominio mancipauerat, et tam in ipsa terra, quam in tata Cas-
tella eidem filio suo in nuptiis Fredenandi regis et Sancie regine 49. Era M".LXX".V"predictus rex Fredenandus uenit et obsedit
dominandi dederat potestatem. Veremudus autem, ubi rex San- Legionem, et cum esset fere absque muris, post paucos dies cepit
eam et intrauit cum multitudine militum et accepit ibi coronam
regni et factus est rex in Legione et in Castella. Non enim super-
47. 1/14 Rex uero ... ultima foret] Hist. Sil. 76, 5-19, pp. 180-181. erat aliquis de regali semine, ad quem spectaret regnum Legio-
48. 1/3 Post hec .. turbatrix fuit] Hist. Sil. 77, 1-3, p. 181. 3/7 Siquidcm nense iure propinquitatis, nisi Sancia regina uxor eiusdem regis
prefatus ... dominio mancipaucrat] Hist. Sil. 77, n-14. 9/i6 Veremudus au-
tcm .. obnixius poscit] Hist. Sil. 77, 15-78, 7, pp. 181-182.

16/25 Fernandus igitur ... asta incurrit] Hist. Sil. 79, 1-8, pp. 182-183.
44 Oniensc] omcns T 45 humari] humare M 30 Sed dum ... est Legionem] Hist. Sil. 79, 9-13, p. 183.
47. 3 Ranimirum] SBI, Rammirum TM, RamirumMar. 4 protendere]
S B 11: pretendere M, tendcre Mar. Ranimirus] S B I, Rammirus T M, Rami- rn Ad hcc] At hoc Mar. 12 iniustum] onustum J 13 Ab ita repug-
rus Mar. 5 Cesaragustanum] Cacsaraugustanum Mar. rn cxtimploJ ex- nantibus usque de uiribus suis, eo quod (IV, 50, 20) om. B (Jofium · uacat)
templo J n tcmptoriis] tentoriis Mar. 12 Ranimirus] SB, R.ammirus
15 VeremudiJ Vcrcmundi Mar. 18 Veremudus l Vercmundu.s Mar.
ITM, Ramirus Mar.
22 Veremudus] Veremundus Mar. equum] cqum T 23 urget] urgc-
48. 2 Veremudum] Veremundum Mar. 4 Fredenandil Ferdinandi Mar. ret Mar. 24 asta] hasta Mar. 26/27 tcrram] terra M 30 Vcrcmudi]
5 Veremudo] SBITM, Vercmundo Mar. 7 dominio] domino Mar. VeremundiMar. cst] om. M 31 rcgina] regna T 31/32 Tharas!al The-
8 in nuptiis] om. Mar. Frcdenandi regis] Fredenando regi Mar. rasia S
9 Veremudus] Veremundus Mar. 49. 4 et factus] cfactus T
CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV

Fernandi. Consecratus est dominus Fredenandus in ccclesia 50. Facturo est autem ut, conuerso rege Fernando et egrotante 1
sancte Malie Legionensis sedis et unctus in regem a uenerande eum rex Garsias pro tanto scelere mitigando et fratre placando
memorie Seruando eiusdem ecclesie catholico episcopo decimo accessit humiliter uisitare. Quem uisum rex Fredenandus Ceye in
rn Kalendas Iulii. Qui postquam cum coniuge sua Sancia ceptra regni uinculis ponere iussit. Sed rex Garsias callicle post aliquos dies
gubernandi suscepit, incredibile est memoratu, quam breui bar- euasit et cum quibusdam militibus fürtim preparatis ad propria
barorum prouincias tocius Yspanie formido eius inuaserit. Quas remeauit. Qui dcinceps Garsias acer et füribundus cepit aperte
in pdncipio regni maturius clepopularet, nisi ad sedandos regni manifestas occasiones bellí quererc atque fraternum sanguinem
sui tumultus, prius quon1ndam magnatorum rebelles animas cor- siciens Fernandi fines, quousque attingere poterat, hostiliter
15 rigere sagaciter procuraret. Terrebantur Sarraceni, cum uiderent deuastare. Quibus auditis rex Fernanclus collecto a finibus Galle-
Legionem et Castellam in unam concordiam conuenire et regem 10 cie uniuerso exercitu iniuriam regni ulcisci properat. Tamcn lega-
fortem et sapientem illis imperare. Sancia uero regina peperit ei tos idoneos ad regem Garsiam misit, quatinus dimissis finibus suis
filium, qui Sancius est uocatus. Deinde peperit filiam nomine Ge- uteretur pace et cum eo mortiferis gladiis confligere nollet. Fra-
loyram. Tercio peperit filium, quem ab utroque parente uocare tres enim erant ideoque unumquemque in regno suo deceret
20 placuit Adefonsum. Quarto minimus Garsias genitus est. Vrracam quiete uiuere. Ad hoc etiam tanton1m suorum militum multitudi-
namque decore et moribus nobilissimam puellam priusquam ob- 15 nem Garsiam sustinere rton posse illi predicit. Porro rex Garsias
tinuissent regni apicem, genuerunt. Rex uero Fredenandus filias ferox et animosus audita legatione nuncios de castris suis
suos et filias ita censuit insttuere, ut primo litteralibus disciplinis 1 despecta pictate fratrLsexire impera!, et statim subinferenclo mi-
quibus et ipse studium clederat, erudirentur. Deincle ubi etas pa- nas ipsos nuncios cum sociis, qui pugne subierint, tiiumphato
25 ciebatur, masculos more Yspanorum equos cursare et armis et domino more pecudum se rapere in patriam dicit. Presumebat
uenationibus fecit filias exercere. Filias autem, ne per ocium tor- 20 namque rex Garsias de uiribus suis 1 eo quod tune temporis, ex-
perent, ad omnem muliebrem honestatem erudiri fecit. Sed ini- cepto imperio regio, pre omnibus militibus habcbatur miles insig-
mica omnium bonorum inuidia animum Garsie regis Pampilonen- nis. Siquidem in omni bello strenui militis et boni imperatolis ol~
sium fratris eius cepit acrius stimulare et ele regís Freclenandi opu- ficia nobiliter agere consueuerat, illexerat quoque sibi maximam
30 lencia et felicítate Garsias nimium torquebatur. Rex uero Fernan- turbam Maurorum, quos tumultus causa suis ad pugnam socia-
dus cum per omnia mansuetus et pius inueniretur, quadam '5 uerat. Igitur a rege Fredenando et a rege Garsia dies et locus in-
naturali benignitate fratris inuiclia perturbatum animum studebat felicis pugne constituitur. Sed iam rex Garsias in media ualle de
ad clilectionem fraternam reuocare. Igitur dum rex Garsias apud Mata Porca posuerat castra, aun Fe1nandi regis milites noctu
Nageram egrotaret rex Fernandus fraternis commotus uisceribus
1 desuper iminentem preoccupant collem. Qui nimüum milites ex
3 euro uisere festinat. Rex autem Garsias inito consilio iussit suis, ut
5 cognatione uel familia regís Vcremudi füerant, et ubi uoluntatem
caperent regem Freclenandum. Sed Freclenandus ut hoc compe-
rit, uelociter in patriam se recepit.
50. 1/9 Pactum :.st ... hos:i~iter deua.stare] Hist. Sil. 82, 5-14; 83, 1-4, pp.
7/i5 Consecratus est... sagaciter procuraret] Hist. Sil. So, 3-15,pp. 183- 185-1 86. 9/26 Qutbt_1sauditts ... pugne conslituitur] Hist. Sil. s 3, 5-21, pp.
17/Jo Sancia uero ... nimium torqucbaturl Hist. Sil. 81, I-I5, pp. 184- 186-187. 26/ 46 Sed 1am... pulchrc ornauerat] Hist_ Sil. s 4, 3-21, pp. 1 87-1 ss.
30/37 Rex uero ... se recepit] Hist. Sil. 81, 16-21; 82, 1-5, p. 85.
5o. 1 utJ om. Mar. Fernando] Fredenando Mar. 9 Fernandus] Fre-
10 ceptra] sceptra Mar. 11 et ante incredibile add. M 12 Yspanie] denandus Mat. 11 quatinus] quatcnus Mar. 14 tantorum] 'sITM tan-
Hispaniae Mar. 14 magnatorum] SITM, magnatum Mar. 19 ab utro- tam Mar. 17 subinferendo] ahinferendo in subinferendo ca;.,-. s
que] utrique Mar. parente] parenti Mar. uocare] uocari Mar. 21/ 1 8 pugne] pugnam Mar. 20 uiribus] iuribus Mar. 23 consueueratJ
22 obtinuissent] obtinuisset Mar. 22 Fredenandus] Ferdenandus S con.suerat in consueuerat corr. M 24 sociauerat] sociareuerat in sociaue-
23 instruere] instuere in instrucre corr. M 25 Yspanorum] Hispanorum rat co~r. S 25 pr~mum a] om. Mar. 27 Porcal porta in porca corr. s
Mar. 34 Nageram] IM, Nagaram S, Negeram in Nageram corr. T, Naiaram au1dam ante reg1s add. B (pastea expuncto) 28 nimirum] nimium B
Mar. 35 festinat] festinabat in festinat corr. M 29 Vcremudi] Veremundi Mar.

lllS1'l'l'UTü
DJlYiLOLOG!A
('('.)('
,,. , ,.,, , ~ • ··~'
DUQU"S i.l;3 i\'L~Dl>-A'.:Eu, 5
28014 Ivll\.D~<
ID
CHRONJCON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 285

3
a domini sui regis Fredenandi auidam regem Garsiam uiuum ca- hoc quod efficere conaretur 1 perfecto fine concluderet; ex qua re
piendi potius quam extinctum animaduertunt, instinctu Sancie re- formido eius corda barbarorum perterruerat. Paratis itaque stipen-
gine comunem sibi sanguinem uel dominum uindicare singulari- diis omnibus primo impetu opidum Sena cum circumiacentibus
ter hanelabant. Mane itaque facto cum primo sol refulsisset, un- castellis inuasit interfectis barbaris et ex eis quos uoluit, in se1ui-
dique ordinatis aciebus ingens clamor utrimque attollitur, inimica r5 tutem sibi suisque redegit.

35
pila eminus iaciuntur et mortiferis gladiis res geritur. Cohors tan- Triumphato ergo opido Sena ad debellandam Vesensem ciui-
dem fortissimorum militum quos paulo ante tetigi, !axis habenis tatem accelerat ea scilicet causa> ut factorum suorum reddita uice
desuper incursantes per medias acies secando omnem impetum pro Adefonso rege socero suo interfecto ciuitatis illius barbari sol-
crispatis astis in regem Garsiam inferunt atque confossum exani- uerent debitas penas. Erat in ipsa ciuitate sagittariorum fortissima
mem de equo in terram precipitant. In qua bello duo ex magnis 20 manus> cuius impetum si aliquando milites· ad murum causa di-
40 militibus Garsie cum eo interfecti sunt. Rex autem Fernandus pre-
micandi accederent, nisi clipeis tabulas superponerent aut aliqua
cepit suis, ne fugientes Christianos occiderent, uolens ciuibus par- obstacula forciora ferre non ualerent quin sagitta singulare cli-
cere. Vnde factum est ut Sarraceni qui uenerant ad pugnandum, peum et l01icam pertransiret. Exploratis igitur omnibus ciuitatis
dum fugerent, maior pars illorum captiuata est. Corpus uero Gar- ingressibus positisque castris rex electos et milites et balearios ad
sie regis in ecclesia beate Marie de Nagara sepulture traditum est, 25 ciuitatcm cursu tendere ét portas obsidere preccpit. Deinde com-

45
quam ipse a fundamento denote construxerat atque argento et misso prelio per aliquot dies cum magna fortit:udine certaretur ce-
auro sericisque ornamentis pulchre ornauerat. pit eam atque inuento inibi sagittario insigni> qui Adefonsum re-
gem interfecerat, eum manibus et occulis et altero pede priuare
51. Rex autem Fernandus postquam mortuo rege Garsia et rege
iussit. Ceteri uero Sarraceni qui gladium euaserunt, militibus
Veremudo ab ultimis finibus Gallecie usque Tolosam omne reg-
30 fuere preda. Inde propere mouens castra ad Lamecum ciuitatem
num dicioni sue subactum uidet, omne tempus reliquum iam se-
peruenit et circumdato exercitu murum magno conamine irrum-
curus de patria in expugnandis barbaris et ecclesiis Christi deco-
pcre nititur, que quamuis difficultate loci inexpugnabilis uidere-
randis agere decreuit. Igitur anno regni sui XVIº de campis Goto-
turj oppositis tunibus ligncis et diuersorum generum machinis
rum cum exercitu magno mouens in Portugalem profectus est.
eam breui expugnauit et Mauros inibi degentes partim gladio
Etenim ex Lusitania prouincia et Betica barbari eruptantes impie
35 interfecit, pattim ob diuersa ecclesiarum opera ansis ferreis iussit
dominabantur in partibus illis. Rex autem Fernandus per omne
constringi. Siquidem rex Fernandus solerti semper cura prouide-
uite sue tempus hoc immobili mente firmiter statuerat, scilicet non
batj ut de uictorianim suarum spoliis ad laudem Dei, qui eum
rn prius ab incepto desistere aut semel suscepto labori cedere, quam
uictorem reddebat melior, pars per ecclesias et Christi pauperes
distribueretur. Cepit etiam castrum sancti Iusti super flumen
40 Malua situm et Taroca cum aliis pluribus circumquaque positis, ne

51. 1/15 Rcx autem ... suisque rcdegit] Hist. Sil. 85, pp. 188-189. in eis contra Christianos barbari ulterius presidia poncrentj ad so-
lum usque destruxit.
30 su 1 reg1s] regrn sm S Fredcnandt] F1edenad1 T 33 hane~abant]
BITM, hanclebant tn hanclabant corr S, anhclabant Mar 34 utnmquc]
utrumque T 35 mortiferis] fortiferis Jvl 35/36 tandem] tamen Mar. 16/36 Triumphato ergo ... iussit constringil 1-Iist.Sil. 86, pp. 189-190. 36/
50 Siquidem rex ... castris consedit] Hist. Sil. 87, pp. 190-191.
37 incursantes] incursates B T 38 astis] hastis Mar. 41 cis ante ~uis
add. B (pastea expuncto) 44 Nagara l S IT, Nagarra B, Nagera M, Natara
Jvlar. n quod] SE, om. ITM conaretur] cognaretur M 12 barbarorum]
. 1 rcge] rcges in rege corr. T 2 Veremudo] Vere~undo Mar. barbatorum T pertcrruerat] pcrterrerat in pcrterruerat corr. S 12/13 Pa-
51
3
subactum] SBTM, subactum in subiectum corr. I, sub,ectum Mar. ratis itaque stipendiis] Hic exp!icit B (fo/, I62V) 20 murumJ mirum T
24 electos et milites] electos milites S balearios] balcstarios M
7 eruptantcs] SBITM (cf. Hist. Sil. 85: ... ex Lttsitania prouincia et
Bethica barbari eructantes inpie dominabantur.), erumpcntesMar. 10 la- 26 prclioJ predio T 32/33 et post uiclerelur add. S 38 paupcresJ
bore post dcsisterc add. M paures in paupercs corr. S 42 destruxitJ S M, detraxit I T Mar.
286 CHRONICON MVNDI IV CIIRONICON MVNDI IV
Quibus triumphatis, ut Conimbria illarum parcium maxima ciui- ante fores ccclesie, cuius nimia claritas totam ape1tis ianuis ec-
tas, que istis prefuerat, Christo subicerctur, limina beati Iacobi desiam perlustrabat. Quem apostolus ascendens innotuit pere-
45 apostoli peciit atque in ipsa ecclesia, que dicti apostoli corpus grino illis clauibus se ciuitate1n Conimbriam aperitun1m et regi
continet, triduum fecit et, ut gentem Christianam dignaretur Fernando in crastinum circa terciam diei horam se datmum. Qui-
adiuuarc et Conimbriam ciuitatem Christiano cultui subiugare 75 bus dictis apostolus disparuit. Facto autem mane peregrinus uo-
apostolus Iacobus, deuotis precibus precabatur; dotataque ipsa catis clericis et maioribus ciuitatis indicauit eis uisionem et expe-
ecclesia multis muneribus rex Fernandus diuino fretus auxilio Co- ditionis ignarus dixit ipsa die regem Fernandum Conimbriam ha-
50 nimbriam accelerat positisque super eam castris consedit. Exau- biturum. Qui denotato die legatos cum festinatione ad castra
diuit Dominus preces regis Fredinandi, et cum ipse pugnaret apud inuictissimi regis dirigentes inuenerunt Conimbriam a rege Frede-
Conimbriam martiali gladio, lacobus apostolus Christi interce- 80 nando captam ea die et hora qua dixerat peregrinos.
dendo Dominum pro eo pugnabat in celo. Et curn per aliquot
temporis spacia infra muros Conimbrie Sarracenos teneret in- 52. Expulsa itaque de Portugali Maurorum rabie omnes Sar-
55 clusos, positis in giro machinis et arietibus murum ciuitatis in racenos ultra fluuium Mondego, qui utramque prouinciam sepa-
parte fregerat. Quod uidentes barbari legatos supplicando ad re- rat, rex Fernandus armis ire coegit. Hiis uero ciuitatibus quas de
gem Fernandum miserunt, quatinus Mauris tantummodo conce- potestate paganorum eripuit, Sesnandum consiliis illustrem prefe-
deret uitam et acciperet urbem cum omni eorum substancia. Rex cit. Is namque a Benabeth rege Betice prouincie cum alia preda
uero Fernandus adquieuit, et eiectis Sarracenis quadam die Domi- ex Portugali olim raptus, multis preclaris comissis, inter barbaras
60 nica hora tercia ciuitatem cepit. Quod hec ciuitas meritis beati Ia- insudando in tantam peruenerat claritatem, ut pre omnibus rcgni
cobi apostoli a rege Fredenando capta fuerit, sic manifeste inno- sui barbaris regi cariar haberetur, quippe cuius nequc consilium
tuit. Venerat enim ab Iherosolimis quidam Greculus peregrinus, neque inceptum ullum frustratum fuerat opus. Ceterum ubi relicto
qui in porticu ecclesie beati lacobi diu permanens uigiliis et ora- ro Benabeth Sesnandus ad regem Fredenandum profectus est, actis
tionibus insistebat. Cumque intrantes populi laudando beatum la- et consilio et Chtistianis insignis et barbaris usque ad extremum
65 cobum bonum militem decantarent, ipse peregrinus dicere ccpit cliem ualde terribilis fuit. Rcx uero Femandus post triumphum Ji-
eum non fuisse militem, sed piscatorem. Cum uero pernoctaret in mina beati lacobi apostoli cum inmensis donis deosculans ad Le-
oratione subito raptus in extasi, ei apostolus lacobus apparuit et gionensem urbem alacriter est reuersus, ubi magnatwn suorum
tenens quasdam claues manu eum alacri uultu alloquens dixit: 15 generalem habens conuentum statuit barbaras, qui a parte Orien-
'Eri, inquid, pia precantium uota deridens dicebas me militem non tis ex prouincia Cartaginensi et Cesaragustano regno inundantes
70 fuisse', Post hec, allatus est magne stature splendidissimus equus munitiones et castella secus flumen Dorii sita inhabitabant bello
aggredi. Erant autem afinitate loci confinibus Castelle precias pe-
cudum et mancipiorum extimplo agentes.
50/53 Exaudiuit Dominus .. in celo] Hist. Sí!. 88, u-14, p. 191. 53/59 Et
cum ... Fernandus adquieuit] Hist. Sil. 89, 30-35, p. 193. 60/80 Quod hec ... 52. 1/I9 Expulsa itaque.. extimplo agentes] Hist. Sil. 90, pp. 193-194.
dixcrat peregrinus] Hist. Sil. 89, 1-30, pp. 19I-I93. 8/9 quippe cuius ... fuerat opus] Sa11.lug. 7, 6.

43 parcium] parcum T 44 suhiccrcturl subiiceretur Mar. 48 c\euo- 72 pcrh~strabat] perluxtrabat S 73 aperiturumJ apertururn S
tis] deuotisi T 51 Fredinancli] SIT, Fredenandi M, Ferdinandi Mar. 74_c:astm~m] S~ castrum in castrinum corr. I, castrum T 74f75 Qui-
55 murum] muros Mar. 57 quatinus] quatenus Mar. 59 aclquieuitl bus chc_t,s... d1sparmt] S, om. ITM 75 peregrinus] percgrinis Mar. 77 ¡
adquiescit Mar. 61 Fredcnando] IT, Fernando S, Fcrdinando Mar. 78 hab1turum] habitaturum in habiturum corr. M
62 Iherosolimis] Hierosolymis Mar. quic\am] quidem T 65 bonum] 52. 3 Hiis] His Mar. 4/5 prefecit] perfecit M 10 Bcnabeth] Bene-
S, om. 1 T M Mar. post militem iterauit T: decantarent ipsc peregrinus di- bat in Bcnabet corr. S rcgemJ rcge S Fredenandum] Fredcnanc\us S
cerc cepit euro non fuissc militem 66 euml cum Mar. 69 Eri] SITM, profectus] pcrfectus M 14 magnatum] magnatorum Mar. 16 Cesa-
Herí Mar. inquid] inquit Mar. 70 hec] om. S magne] mane in ragustano] SIM, Cesaragustino T, Cacsaraugustano Mar.
magne corr. M stature] statuere T
1
9 extimplo] ex-
templo Mar.
CHRONICON MVNDI IV
288 CHRONICON MVNDI IV
tum hostem uel bello propulsando seu muneribus mitigando de
53. Redeunte igitur anni congruo tempore Fernandus rex dic-
sua et regni incolumitate pertractet. Quod nisi celerius faciat, et
tas ciuitates et castella cum magno exercitu inuadit) captoque in
se et Toletanum regnum perditurum in proximo sciat. Barbarus
breui castro Gormaz, Vadum regis accessit. Quod opidum post-
autem saniori usus consilio immensam pecuniam auri et argenti
quam sue dicioni mancipauit) ciuitatem Berlangam, que cetera
35 et preciosarum uestium conglomerat atque accepta formidinis se-
circumquaque posita protegebat castra) animosus peciit. Sarraceni
curitatc ad regis Fernandi presenciam humiliter properans excel-
autem illius ciuitatis, ne precia forent Christianis, nimio terrore
lenciam illius obnixius postulat, ut acceptis muneribus fines suos
concussi, antequam eos rex interciperet, mun1m in diuersa perfo-
uastare desista\. Ad hoc etiam et se et regnum suum potestati il-
rantes relicta turba puerorum et mulierum fugerunt. Post cuius
lius comissum dicit. Porro Fernandus rex quamuis barbarum flete
triumphum rex opidum Aquilera inuasit. Castro quoque Sancti
40 loqui intelligebat, lamen pro tempore accepta pecunia et sacra-
w Justi triumphato, Sancte Mayre munitionem pugnando cepit. Cas-
menti sponsione, ut sibi esset subditus 1 Cartaginensem prouin-
trum etiam Guermos aggrediens ad solum usque destruxit. Postre-
ciam expugnare desinens, multa honustus preda in campos Go-
mum etiam destruxit omnes turres uigiliarum que barbarico more
torum se recepit.
super monte Pa1Tantago erant eminentes, atque municipia que in
ualle Barceo rex ob tuitionem arancium et pecudum erant con- 54• Cumque iam gloriosa securitate ditatus Legione in solio suo
15 structa. Ceterum ubi Cantabriensium confinia a formidine barba- resideret gloriosus, ut patn1m suorum regis Recaredi atque regis
rorum ex Celtiberia prouincia et Toletano regno eructancium fecit Adefonsi fidem augeret et opera ad cumulum sue felicitatis, hunc
secura, comperatis ex omni regno ualidissimis militum Baleario- regina Sancia blandís adit colloquiis, quatinus in ciuitate Legio-
rumque copiis Cartaginensem prouinciam Fernandus rex expug- nensi sibi suisque posteris decenter pararet sepulturam) quam
nare intendit. Qui superatis Honye Alpibus plana etiam loca que etiam sanctorum reliquiis ad suam et suorum tam presentis uite
20 Sarraceni detinebant 1 ferro et flamma uastauit. Deinde secus opi- quam future tuitionem decorare studeret. Hec suggerente regina
dum Talamanca castra mouens cepit eam et pleraque loca barba- Sancia dicebat ei: 'Pollet hec ciuitas situs nobilitate, eo quod sil
rorum armentis et pecc01ibus aliisque prosperis rebus opulentis- iocunda terris 1 salubris acre, fluminibus irrigua, pratis et ortis fe-
sima occupauit, agros uastauit, multa castella et opida cepit et rn cunda, montibus et fontibus delitiosa 1 arboribus nemorosa atque
incendit) Mauros masculos interfecit, et pueros ac molieres et om- rcligiosorum uir01um habitationi aptissima'. Decreuerat namque
25 nem eorum substanciam militum predam esse iussit. Ciuitatem Fredenandus rex apud monasterium sancti Facundi, quod semper
etiam Complutensem pertingens depopulatis fe1rn et flamma un- carum habebat, uel in ecclesia sancti Petri de Arlanza corpus
dique illius prediis circumuenit eiusdem menia castris. Complu- suum tradere sepulture. Sed uictus peticionibus sue dilectissime
tenses uero barbari, postquam infra muros constricti omnes res 15 coniugis statim deputantur cementarii 1 qui assidue dent operam
suas deforis direptas murumque arietibus feriri uident, necessario in lapidibus dolandis et ecclesiam construendam tam dignissimo
Jº ad regem Halmemonem Toletanum legatos mittunt, quatinus tan- labori. Tune rex Fernandus Legionensium ciuium precibus incli-
natus Zemoram, que a Sarracenis destructa fuerat, populauit et

53. 1/43 Redeunte igitur... se reccpit] Hist. Sil. 91-93, pp. 194-197.
54. 3/17 ad cumulum ... dignissimo labori] Hist. Translationis, J.3, 13-30.

53. 8 fugeruntl fugierunt in fugerunt corr. T 12 uigiliarum) uigilarnm


T 14 Borceo] SBITM, Porceo Mar. tuitionem] S, tucionem in tuicio- 32/33 et se et] SI M, et se T; se )l;far. 42 honustus] onustus Mar.
nem ad marg. man. recent. corr. I, tucionem TM 14/15 erant constructa] campos] campis T
construxerat Mar. 15 confinia] confirma T formidine) fortitudine Mar. 54. 1 Legione] S, Legionem ITM 3 hunc] eum Mar. 4 quatinus]
17 compcratis] compactis Mar. 17/IB Baleariorumquc l balcstrario- quatenus Mar. 7 suggcrcntc] suggerens Mar. 8 Pollet] Pcllet T
rumque M 21 et ante cepit add. S 23 occupauit] occuparunt Mar. 9 ortis] hortis Mar. 13 carum] S.M, carum in carum cori·. I, earum T
29 direptas] directas S 30 Halmemonem] ITM, Helmemoncm S, Al- 14 petkionibus] petionibus T 16 ecclesiam] ecclcsia Mar.
mcmoncm Mar. quatinus] quatcnus Mar.
--~
----""""'"'""""""'-"'''''"''"""~"'-·
BlSTITUTO
D.E
F!LOLOG!A
C~•.LC.
oucrur-::
u ..¿ :\;·:~L"it ,A:.:DLI,s
2301•1 Iv:IAD:,L)
290 CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV

dedil ei perpetuo bonos foros et nobilissimos mores. Extiterant 55. Peticionibus cuius, ut catholicus Fredenandus uoluit, assen-
20 quippe ab antiguo Legionenses et Zamorenses amiciciis copulati sum prebuit Benabet et ei se daturum sancte Iuste uirginis corpus
et Almazor barbarus utramque destruxerat ciuitatem. promisit. Qua sponsione accepta, postquam de expeditione illa
Interea rex Fernandus cum uencrabili coniuge, quibus ídem gloriase uentum fuit Legionem, conuocauit rex mire sanctitatis
inerat sanctum et firmum deside1ium, excogitans qualitcr de sanc- Aluitum, Legionensem episcopum, et Ordonium, inmutabilem
torum martirum corporibus qui fuerant in Yspalensi ciuitate t1uci- fide, prudencia et largitate Astoricensem antistitem, simulquc Mu-
25 dati pro Christi nomine, posset adipisci uel unum, ordinatis per nionem comitem atque Fernandum et Gundissaluum sui palacii
confinia rebus, cum primo aduenit oportunitas temporis congre- obtimates, et cum manu militum eos ad cleferendum supradicte
gato exercitu innumerabili in Beticam et Lusitaniam prouincias, uirginis corpus Yspalim misit. Qui uenientes causam sue legatio-
quibus barbaromm rex Benabeth preerat, hostiliter profectus est. rn nis regi Benabeth patefecerunt. Rex itaque paganus eos cum
Depopulatis itaque barbarorum agris et plerisque uillis incensis, magno suscipiens honore egit consilium cum suis, quid supra hoc
3 eidem Benabeth rex occurrit cum magnis muneribus eumque per
a agere deberet, et accepto suorum consilio respondit nunciis regis
arniciciam et regni decus obsecrat, ne ipsum regnumque suum Fernandi se nescire, ubi esset predicte uirginis et martiris corpus.
persequi uelit, sed illum sicut ceteros Sana cenos Yspanie reges Tune beatus Aluitus Legionensis episcopus una cum gl01iosissimo
subiectum tributarium dignetur habere. Rex uero Fernandus gran- 15 Ordonio Astoricensi episcopo indixerunt triduanum ieiunium so-
deui barbari precibus flexus omnes idoneos uiros qui ex hybernis ciis, ut Dominus eis ostendere dignaretur corpus sanctissimum
35 conuenerant ad bellandum pro fide, uocari iubet, quorum consi- quod querebant. Tune apparuit ambobus episcopis orantibus
lio disponat, quem finem supplicationibus regis Maurorum impo- Christi confessor Ysidorus et ostendit eis sui corporis locum, pre-
nat, sed uiri pmdentes superni dispensatione consilii consulunt cipiens ut eum deferrent ,¡¡,dciuitatem Legionensem decorandam.
illi, ut barbarum recipiat cum muneribus et corpus beate Iuste 20 Sed cum ex licencia regíS Benabet tumulus beatissimi doctoris
martiris, que olim apud Hispalim cum corona uirginitatis et mar- Yspaniarum Ysidori aperiretur, balsami ros de ossibus illius
4o tirii perrexit ad Christum) prout eius insidebat animo, expeteret ad exalauit et arbores et homines qui aderant, perfudit. Multa etiam
Legionensem urbem transferendum, quod factum est. alia miracula in ipso loco et in itinere facta sunt, dum duceretur
Legionem. Delata sunt beati confessoris Ysidori membra Legio-
25 nem et in tumulo aureo a rege Fredenando et Sancia regina super
aliare sancti Iohannis Babtiste uenerabiliter collocata, ubi tot mi-
racula ad laudem Christi nominis cotidie declarantur, ut si quis
peritus ea membranis traderet, non minima conficeret librorum
uolumina.
22/41 Interea rex .. factum est] Hist. Translationis> II.1, 1-20.

55. 1/ 4 Pcticionibus cuius ... fuit Legioncm] I-list. Translationis, Il.1, 20-23.
20 amiciciis] amiciis T 21 Almazor l Almanzor Mar. 23 firmum] 4/Jo conuocauit rex.. Benabeth patefecerunt] I-list. Translationis, 11.r,
s11; summum Mar. 23/24 qualiter ele sanctorum martirum corporibus] 28-38.
S TM, qualiter sanctum Isiclori corpus / 24 qui fuerantl S T M, quocl fucrat
/ Yspalensi] Hispalensi Mar. 24/25 truciclati pro Christi nomine posset
aclipisci] S T M, trucic\atum a Christi ficlclibus pos.set adipisci I 25 uel 55. 2 sancte Iuste uirginis corpus] STJVI, sancti confessoris corpus J
unuml STM, uel rccipi I 26 temporis] I, tcmpori S1'M 28 I3enabcth] 7 Fernandum] Fernadum T Gundissaluum] Guclissaluum, T 8 obti-
JTM, Banabet S 30 Benabcthl IM, Benabet S, Benath T 31 suum] om. mates] optimates Mar. 8/9 supraclictc uirginis] STM, supradjcti confesso-
Mar. 32 Yspanie] Hispaniac Mar. 33/34 grnndeui] grandis M ris I 9 Yspalim] Hispalim Mar. 11 supra] SIT, super M 12 agere
36 disponatJ dispanat T 38/40 corpus beatc Iuste martiris que olim clcberet] SIM, ageret T Mar. suorum consilio] ITM, consilio suorum S
apud I-Iispalim cum corona uirginitatis et martirii (martirium S, martirum T) 13 predictc uirginis et martiris corpus] S T M, prcdicti confessoris Chrisli
penexit ad Christum] STM, corpus beali Isidori martiri.s qui olim apucl Yspa- corpus I 21 Yspaniarum] Hispaniarum Mar 22 exalauit] cxhalauit
lim in archiepiscopatu toti refulsit ccclesie Christi I 41 Legionensem] IM, Mar. 23 miraculaJ miranda Mar. 25 aureol auro in aureo corr. S
religioncnsem in legionensem corr. S, Legionesem T 26 uenerabiliter collocata] om. Mar. 27 cotidic] quotidic Mar.
CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 2 93

56. Post aduentum autem sancti corporis Ysidori summi ponti- infancia deuote amplexatus fuerat, summa cum deuotione custo-
ficis in Legionem, quia ciuitas Abulensis in uastitatem olim a Sar- dicns, quam in Legione nouiter constmxerat ecclesiam et in ho-
racenis redacta fuerat, transtulit ex ea rex Fernandus corpora nore sancti antistitis Ysidori fecerat dedicari, plurime pulcritudinis
sanctorum martin1m Vincencii, Sauine et Chlistete. Corpus sancti 20 auro et argento lapidibusque preciosis et c01tinis sericis decorauit.
Vincencii martiris cum parte reliquiarum ipsius germanarum rex Eandem ecclesiam mane, uespere et nocturnis horis atque sacri-
Fernandus iuxta tecam beati Ysidori doctoris Yspaniarum hono- ficii tempore inpigre frequentabat et interdum cum clericis in Dei
rifice collocauit in Legione. Corpora uero sanctarum Sauine et laudibus modulando in ecclesia pollenter uices cantoris explebat,
Christete in ecclesia sancti Petri de Arlanza tumulauit. Sed mag- et quia beatus confessor Ysidorus doctor et legislator Yspanorum
nam ex eis partero Palencie contulit. Regina etiam Sancia postu- 25 extiterat, rex Fernandus statuit ut in eius ecclesia leges Gotice a
10 lante patrem suum regem Sancium a monasterio Oniensi transtu- Legionensibus omnibus discernerentur. Colebat etiam rex Fernan-
lit et cum aliis regibus Legione scpeliuit. dus nimia ueneratione Ouetensem sancti Saluatoris ecclesiam,
quam multo auro et argento et lapidibus preciosis ditauit. Ec-
57. Post hec uenerabilis rex Fernandus in defendendo, am- clesiam etiam beati lacobi apostoli diuersis muneribus studuit
pliando simulque exhornando regno inuictissimus prínceps cum 30 exornare. Quid plura? Neque Fernandus pius et excellentissimus
in solio suo Legione resideret serenos, habito magnatum suontm princeps toto uite sue cÍJ.rriculo quicquam carius duxit, quam ut
concilio generali, ut filii sui, si fieli posset, post obitum eius quie- regni sue ecclesie principales suis donis fulgerent atque omnes
tam ducerent uitam, illi regnum eis diuidere placuit. Dedil dom- per illum non solum quiete ac defensione, uemm etiam suis la-
pno Sancio a flumine de Pisorga totam Castellam, Nagaram et boribus ornare et ditate forent. Arnabat pauperes peregrinos et in
Pampilonam cum omnibus regalibus sibi pertinentibus in monti- 35 eis suscipiendis magnam habcbat curam. Ad hec etiam ubicum-
bus Pireneis usque Tolosam. Dedil dompno Adefonso Legionem que monachos, canonicos, clericos uel mulieres Deo dicatas
per flumen de Pisorga et lotas Asturias de Transmera usque ad uiuere in paupertate reperiebat, eorum penurie compaciens, aut
rn flumen Oue, Astoricam, etiam Campos, Zemoram, campum de per se, ut eos consolaretur uenire seu pecuniam mittere crebro
Tauro, Berizum usque in uillam Vxo in monte Ezebrero. Dedil consueuerat.
domino Garsie totam Galleciam una cum CotoPortugali. Tradidit
etiam filiabus suis, Vrrace scilicet et Geloyre, totum infantaticum 58. Vnde factum est ut quadam die ad ecclesiam sancte Marie
cum omnibus monasteriis que ipse construxerat, ammonens ut Legionensis sedis missam auditun1s ueniret atque inspiceret sub-
, 5 usque ad exitum huius uite ipsas ecclesias adhornarent et absque diachonum concissa serica tunica ministrantem. Post hec per sin-
maiiti copula uiuerent. Religionem etiam Christianam, quam ab gulos diligenter aspiciens uidit quosdam pueros clericulos ipsius
ecclesie in choro nudis pedibus stantes. Qui misericordia motus
plures uestes sericas ad ministerium diuinum eiclem ecclesie con-
tulit et quingentos solidos seu amplius ad opus calciamentorum
56. 1/7 Post aduentum .. in Lcgione] Hist. Translationis, IV.1, 1-9. canonic01um in castro Iudeorrnn, quod est iuxta ciuitatem, ean-
57. 1/J9 Post hec .. crehro consueuerat] Hist. Sil. rn3, 2-rn4, 13, pp. 204- dem annuatim habendos perpetuo concessit.
206.

56. 3 redacta] redata in redacta corr. M Fernandus) Fcrnadus T


4 SauineJ Sabinae Mar. 7 Sauine] Sabinae Mar. 8 Arlanza] As- 23 cantoris] catoris T 24 et quia) quod quia Mar. Yspanorum] Hi.s-
sanza S Sed] Set T 10 Oniensi] S, Onicniensi J T, Oniemensi M paniarum Mar. 26 discernerentud M, diccrnerentur J, discernerentur
(seruarcntur ad marg. add.) Mar. 30 excellentissimus] cxcelletissimu.s T
57. 2 exhornando] exornando Mar. 5 etiam ante eis diuidcrc add, 31 toto] SJM, om. T Mar. 34 peregrinos] pegrinos T 38 crebro]
Mar. 5/6 dompno] domno M Mar. 6 Nagaram] S IT, Nageram M, Nai- erebo M
aram Mar. 8 dompno] domno M n Vxo] SJM, uxor T, Vxor Mar.
Ezebrero] STM, Zhehrcro J, Zebrero Mar. 14 ammonens] admonens 58. 4 clcriculos] clericos in clericulos corr. M 7 calciamentorum] cal-
Mar. 15 adhornarcnt] adornarent Mar. ccamentorum Mar. 8 iuxta] Justa M
CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 2 95
294

59. Post hec cenobium sancti Facundi uisitare misericorditer mense Decembrio Legionem dela tus apud sancti Ysidori confes-
ueniens, dum ibi erat, monastico contemptus ordine cum eisdem soris Christi memoriam orauit. Ingressus est enim in ciuitatem IX
monachis oraba! et cum eis humiliter sumebat cibum. Ceterum Kalendas Ianuarii die sabbato et ex more corpora sanctorum fixis
quadam die ex more coram ahbatis mensa, super quam et ipse 3., genibus adorans petebat ut, quia iam terribilis hora mortis sibi
rcx recumbebat, allatum est domino regi quodam uitreum uas imminere uidebatur, ipsis cum angelicis choris interuenientibus
uino plenum. Quod iussu abbatis, ut de uino pro benedictione anima eius a potestate tenebrarum libera ante Christi tlibunal sui
biberet, rex incaute accipiens, cecidit uas super mensam et frus- Reclemptoris illesa presentaretur.
tatim confractum est. Tune rex anxietate uelut magni reatus per- 60. Ceterum in ipsa celebri Natiuitatis Dominice nocte, cum
cussus uocat ad se unum de circumstantibus pueris et uas aureum clerici festiuo more natalicium matutinum canerent, affuit inter
w preciosis lapidibus insignitum, quo ipse assidue bibebat, sibi ad- eos dominus rex atque uirtute qua poterat, letus concinere cepit
duci celeriter imperat. Quod sine mora defertur et rex eum aci- usque ad ultimum psalmum matutinorum: 'Aduenít nobis ...', uer-
piens se erexit et fratres sic allocutus est dicens: 'En, domini mei, sus quem tune temporis more Toletano canebant, succentoribus
pro confracto hoc beatis martiribus restituo uas'. Statuit quoque respondentibus: 'Erudimini omnes, qui iudicatis terram', quod
per unumquemque annum, dum uiueret, pro uinculis peccatorum Fernando serenissimo r<;::gi non incongruc ueniebat, quia dum sibi
15 soluendis Cluniacensis cenobii monachis mille aureos ex proprio uiuere licuit, regnum catholice gubernauit et se ipsum pressum
erario dari. Regina autem Sancia uxor eius non minus eo consi- pudicicie freno funditus eruditum reddidit. Porro illucescente Na-
milibus sanctis operibus insistebat et sapiencia plena ita suberat ro tiuitatis filii Dei clara uniuerso orbi die, ubi dominus rex se artu-
uiro, ut particeps laboris fieret in regno. Dum enim ad debellan- bus deficere prospicit, missam canere petit ac percepta corporis
dos Agarenos rex Fernandus longe lateque procederet, regina et sanguinis Christi participatione ad lectum manibus deducitur
20 Sancia in tantum ei equos, arma et omnia necessaria ministrabat, sustentantium. In crastinum uero luce adueniente sciens quod fu-
ut nichil deesset exercitibus Christianis, sed bonis habundantes turum crat, uocauit ad se episcopos et abbates et quosque reli-
uiriliter persequerentur inimicos Christi. Quibus rebus bene ordi- 15 giosos uiros, et ut exitum suum confirmarent, una cum eis ad ec-
natis cum expedita manu multornm militum ad Celtiberie prouin- clesiam defertur ornatus cultu regio et corona aurea imposita ca-
cie pagos uastandos ac uillas Maurorum diripiendas rex Fernan- piti. Deinde fixis genibus coram altari sancti Iohannis Babtiste et
25 dus profectus est. Non enim uolebant sibi Sarraceni illius prouin- coram sanctorum corporibus, scilicet Ysidoti confessoris et Vin-
cie reddere solita tributa. Cumque ibi diu moraretur, omnia que cencii martiris clara uoce ad Dominum dixit: 'Tua est potentia,
extra munitiones erant, ferro et igne depopulatus, Valenciam ciui- 20 tuum regnum, Domine, tu es super omnes reges 1 tuo imperio
tatem accessit. Quam breui expugnasset, nisi egritudine correptus omnia regna celestia et terrestria subduntur. Ideoque regnum
decubuisset. Omnibus tamen Celtiberie prouincie ciuitatibus et cas-
Jº tellis in deditione(m) acceptis almus doctor Ysidorus ei apparuit
et diem sui exitus imminere innotuit, et in ipsa corporis ualitudine 60. 1/9 Ceterum in .. eruditum reddiditl Hist. Sil. 105, 15-23, pp. 207-208.
4/J Aduenit nobis ... iudicatis terram l e/ Antiphonarium Muzarabicum
de la Catedral de León, cd. PP. Benedictinos ele Silos, León, 1928, pp. 37-38.
6 Erudimini, qui iudicatis terram] Ps. 2 10. 9/38 Porro illucescente ..
59. 1/I6 Post hcc ... erario dari] Hist. Sil. 104, 13-28, p. 206. 22/38 Qui- dicbus XII] Hist. Sil. 106, pp. 208-209.
bus rebus .. illesa presentareturl Hist. Sil. 105, 1-14, pp. 206-207.
60. 1 Dominice] SIT, Domini M Mar. 3 letusJ om. Mar. concincre]
59. 2 contemptus] S, contcntus ITM Mar. 7 incaute] incapte M coninere in continere man. recent. con·. T 4 aduenit] aduitM 4/5 uer-
14 uiucrct] uiucrent in uiueret corr. S 16 autem] om. M 17 plena sus] om. S (ad marg. eadem manu add.) 7 Fernando] Femado T
iterauit M 18/19 debellandos] SI T, bellandos M Mar. 21 habundantes] 9 reddidil] reddit M illucescente] i!lucescete T 12 participatione]
abundantes Mar. 24/25 Fernandus] Fernadus T 28 correptus] corree- S, particione 1 (partitione M), particionc in participatione man .. recent. corr
tus S 30 addidit Mar. (in deditionc .Jl.,f):in dedicatione SI T 31 ualitu- T 17 Iohannis BabtisteJ Ioannis Baptiste Mar. 17/18 et coram] SIT, et
dine] ualetudine Mar. corpora in et corr. M, et Mar.
CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 297
quod te donante accepi, et quamdiu tue libere uoluntati placuit, mm stirpe quilibet regulus adulta etate iam arma primo sumpse-
rexi ecce reddo tibi. Tantum anitnam meam de uoragine istius rit, siue in fratres siue in parentes, si superstites fuerint, ut ius re-
mu~di ereptam ut in pace suscipias, deprecar'. Et hec dicens exuit gale solus obtineat, pro iuribus contendere parat.
, 5 regalem clamidem, qua induebatur corpus, et deposuit gemma-
62. Vrraca siquidem moribus nobilissima a patre ac matre fratri
tam coronam, qua capud ambiebatur, atque cum lacrimis solo
Adefonso fuerat comendata, quem semper pre filiis camm habu-
prostratus pro delicto1um uenia Dominum attencius exorabat.
erant. Rex autem Adefonsus, ex quo Legionense regnum obtinuit,
Tune ab episcopis accepta penitencia et extreme unctionis sacra-
obediebat sorori Vrrace tamquam matri. Cui propter uarios immi-
mento peracto, induitur cilicio pro indumento regali et aspergitur
nentes casus Zemoram urbem contulit, in qua se posset a frat1um
3 cinerc pro aureo cliademate. Cui in tali penitencia permanenti co-
o
inminentibus cladibus tueri. Post hec rex Sancius, ut erat fortis et
ram predicto altari duobus diebus a Deo uiuere datur. Sequenti
animosus, cum magno exercitu suorum castra mouit contra regem
autem die, que est feria tercia, hora diei sexta, in qua sancti Io-
Adefonsum. Rex uero Adefonsus in locum qui Plantata dicitur,
hannis Euangeliste festum celebratur, inter manus pontificum
occurrit ei cum exercitu suo. Inito autem certamine subcubuerunt
celo, ut credimus, tradidit spiritum. Sicque in senectute bona, ple-
10 Legionenses et ex utraque parte multa Christianorum milia cor-
35 nus dierum, perrexit in pace era Mª.Cª.IIIª. Cuius corpus huma-
nienmt. Deinde rex Adefonsus, maiori manu militum congregata,
tum est cum magna gloria in ecclesia beati Ysidori pontificis in
induxit bellum fratri suo regi Sancio in loco qui dicitur Golpeyar,
Legione iuxta patrem suum regem Sancium. Regnauit in Legione
in ripa fluminis Carrionis. In quo bello fortiter utrisque instantibus
et Castella simul annis XXVIII, mensibus sex, diebus XII. In Cas-
tanta Christianonun mutua cede facta est strages, ut sine gemitu
tella uero, priusquam obtineret regnum Legionense, regnauerat
15 excogitari non posset. Tandem uictus rex Sancius crnn suis terga
4 o fere duodecim annis. Viuente adhuc patre eius Sancio regnare ce-
dedit. Rex autem Adefonsus precepit suis, ut non insequerentur
pit in Castella et completi sunt anni regni eius feliciter quadra-
fugientes.
ginta. Regina autem Sancia duobus annis superuixit et obiit VIº
Idus Nouembris et iuxta eum quiescit in Legione. 63. Sed in illis diebus surrexerat miles quidam nomine Roderi-
cus Didaci armis strcnuus, qui in omnibus suis agendis extitit uic-
61. Postquam igitur bone mem01ie rex Fredenandus superstiti-
tor. Hic cum iam esset magni nominis regem Sancium adortatus
bus liberis Sancio, Adefonso, Garsia, Vrraca et Geloyra extremum
est dicens: 'Ecce, inquit, Galleci cum fratre tuo rege Adefonso post
clausit diem, quamquam adhuc uiuens pater regnum eis diuisis-
hodiernam uicto1iam quiescunt securi in temptoriis nostris. Irrua-
set, per septem tamen continuos annos intestinum bellum insolu-
mus igitur super eos primo mane illucescente die et obtinebimus
biliter gesserunt extincta duobus magnis preliis non modica Go-
ex eis uictoriam'. Rex Sancius acquicuit consiliis eius, et reuocato,
torum militum parte. Tanta fuit discordia fratmm cupiditate domi-
ut potuit, exercitu suo, illucescente die, cum quiescerent securi
nandi, quod inter mortales ab inicio factum fuisse nullus ambigit
Legionenses, irruit super eos et cum essent inermes, cesserunt
prudens, nisi aliquis negotiis secularibus occupatus, qui lectionis
w pugne et captus est rex Adefonsus in ecclesia sancte Marie de
studio nequit operam dare. Scmtare sedulo regum gesta et inue-
Carrione et in uinculis religatus. Vrraca uero nobilissima, ut au-
w nies quia sociis in regno fere nunquam pax diuturna fuit. Porro
diuit fratrem suum Adefonsum captum, timens ne zelo regni ip-
Yspanici reges tante ferocitatis dicuntur fuisse, quod cum ex eo-
sum rex Sancius interficeret, uenit uelociter et pepigit cum rege

30 aureo] auro M 32/J3 Iohannis] Ioannis Mar. 33 Euangeliste]


Euuangeliste M celebratur] colebatur S 36 pontifid.s] S (summi ponti- 62. 2 carum] SM, earum Ir 4 obcdicbat] hobediebat T 9 suhcu-
ficis in pontificis corr.), summi pontificis ITM Mar. buerunt] succubuerunt S rn Legionenses] Legioneses M 12 induxit]
indixit I 13 utrisque] IT, utriusque in utrisque corr. SM
61. 1 Fredenandus] Fernandus S 4/5 insolubiliter] SITM, insolubili-
ter Mar. (implacabiliter ad marg. add.) 8 lectionis] lectionibus T 6J. 1 Sed] Set J 3 adortatus] adhortatus Mar. 5 temptoriis] SI M,
II Yspanici] Hispanici M Mar. temptoris T, tcntoriis Mar.
CHRONICON MVNDI l'v CI-IRONICON MVNDI IV 299
Sancio, ut illi Adefonsus regnum Legionense dimitteret, et iret ad 25 occideret, eo quod ipse Toletum capere deberet pronostico se
r5 Sarracenos, numquam sine sui iussione uiuente rege Sancio reuer- erigencium capillorum. Rex uero Almemon noluit eos audire, ne
surus. Adquieuit rex Sancius et, accepto regno fratris, Adefonsum fidem solitam frangere uideretur, sed uocato ad se Adefonso dixit
ad Sarracenos ire permisit. Zernorenses tamen et quidam nob_iles ei: 'Tura, inquit, michi per Deum tuum, ut me uiuente nec mihi
de regno Legionis noluerunt regi Sancio subici, sed pro rege Ade- neque regno meo ínferas malum'. IurauitAdefonsus et, quod pos-
fonso et rcgina Vrraca fortiter rcsistebant. Rex etiam Sancius fra- 30 cebat barbarus, se factmum promisit et etiam contra omnes hos-
20 trem suum Garsiam iuniorem cepit, et ut sibi esset subditus, ac- tes eius promisit se omnimodum auxilium et obsequium prcsta-
ceptis obsidibus et sacramento eum dimisit. turum. Et hoc factus est Adefonsus Almemone regi familiarior et
64. Erant tune temporis in regno Legionensi tres fraires nobiles ipsum tenerrime diligebat. Rcgebatur tune temporis Adefonsus
et sapientissimi, scilicet Petrus Ansuri, Gundissaluus Ansuri et Fcr- consilio suprafati Petri Ansuri et eum tanquam discipulus audie-
nandus Ansuri, quos nobiles Vrraca de beneplacito regis Sancii 35 bat.
cum Adefonso regno priuato ad regem Toletanum Almemonem 65. Cum hec agerentur, rex Sancius uoluit capere Vrracam so-
ire fecit. Hoc autem prouida dispensatione Dei credimus factum rorem suam et hon1m ipsa prescia se Zemore inclusit. Sed rcx
fuisse. Cum enim Adefonsus ad regem Toletanum Almemonem Sancius aggregato exercitu magno Legionensium, Castellanorum
uenisset et ut tantus rex a barbara cum honore susciperetur, et et Pampilonensium Zemoram obsedit. Zcmorenses uero Adefonsi
circumu~llatus globo Maurorum huc atque illuc apud Toletum regis domini sui non ferentes repulsam, eo tempore inuictissimi
circumduceretur gratia spaciandi, Adefonsus alcius quam credic perstiterunt et Ariam Gundissalui, qui eandem Vrracam nutrierat,
rn bile sit, ingemiscens, quibus locis quibusue machinamentis ciui- super se principem erexerunt, sicut eis nobilis Vrraca constituerat.
tas illa Christianonun tocius Yspanie olim speculum a paganorum Et dum Sancius rex esset in ipsa obsidione, egressus est de ipsa
manibus erueretur pect01is secreto uoluebat. Sed cum die qua- ciuitate magne audacie miles nomine Vellitus Amulfi, qui ipsum
dam Adefonsus sub una arborum quasi dormiens iaceret et Alme- w regem Sancium ex aduerso lancea inopinate percussit. Qua lan-
mon cum suis consiliariis loquerctur si Toletum fortisima ciuita- cea rex dolo perfossus uitam simul cum sanguine fudit. Idem uero
r5 tum posset ab aliquo capi, unus barbarorum intulit dicens: 'Si, miles, qui eum tam audacter percussit, cursu rapidissimi equi Ze-
inquit, per septem annos huic ciuitati continue auferantur fruges et more receptus est. Sed interempto rege, tune cerneres ex tanta
fructus et in octauo hostium obsidione ualletur, potcrit hec ciui- exercituum audacia, tantaque leticia, quanta dispersio, quantaque
tas ca~r. Adefonsus uero, qui se dormire simulabat, hec audiens ,5 tristicia in illo tanto tamque nobili exercitu fuerit. Namque ut quis-
condebat in corde suo. Factum est etiam quodam die in magno que miles per castra circumsedebat percussus orribili sonitu, quasi
20 festo barbarorum, ut Adefonsus regi barbare assisteret causa ip- amens effectus relicto fere omni stipendio arripuit fugam, et non
sum exhilarandi, et cum appropinquaret regí Almemoni, capilli ordinate, ut exercitus armis uigiliisque munitus solitus est ince-
uerticis Adefonsi erigebantur. Rex autem Almemon eos 1nanu dere, sed noctibus diebusque laborando, omnes in patriam ra-
comprimens, iterum atque iterum magis eligebantur. Quapropter 20 piuntur. Cohors tamen fortissimorum militum de Castella memo-
barbare cum suis consilio habito consulebant ei, ut Adefonsum res sui gene1is ac pristine uirtutis armis fortiter resistendo exanime
domini sui corpus, quantwn licebat, egregie detulerunt et regio
r6 Aclquieuit] acquieuit Mar. 18 subici] subiici Mar. 21 ob.sidibus]
obsedibus S 25 pronostico] progno.stico Mar. 26 Almemon] Almenan Mar. nol-
64. 2/J et Fernandus Ansuri) om. JVI 4 Almcmonem] Almenonem Mar. uit] uoluit T 32 Et hoc] SIT, et hoc in ex hoc corr. M, Ex hoc Mar. Al-
6 Almemonem] Almenonem Mar. 8 huc atque illuc] huc et illuc M mcmonc] Almcnoni klar.
rn sitl S11'.M, est Mar. rr Yspaniel Hispaniae Mar. 13/I4 Almc- 65. 1 Cum] SIM, DumM Mar. 2 horum ipsa] ipsa horum S 6 Gun-
mon] Almenan Mar. 16 aufcranturl SM, aufcratur IT 17 obsiclione] SI, dissalui] Gundissaluum Mar. nutricrat] nutriebat Mar. 9 magne] mane
absidione T, obsedionc M 18 ucro] S, om. ITJV! 21 Almemoni] M, Al-
M 15 tamque] tantaque in tanque corr. S 16 orribili] horribili Mar.
·/
memonem S, Almemonc IT 22 Almemon) Almenon Mar.
20 Cohors] 1111,Choors S, Chors T
300 CHRONICON MVNDI IV CI-IRON!CON MVNDI IV JOI

funere circumuentum apud Oniense cenobium magno cum ho- parauerat antequam po1te ciuitatis clauderentur. Adefonsus autem
nore sepulture tradiderunt era Mª.Cª.VIIIIª. postquam se a rege Almemone quasi licenciatum uidit, scilicet,
dum ei dixisset: 'recede nunc\ a suis in conticinio noctis per
66. Nobilis uero Vrraca concite misit nuncios ad fratrem suum
1nurum dimissus, sicut erat consilio prouidus, per totam noctem
Adefonsum 1 ut acceleraret uenire et accipere regnum suum. Egit
35 equitando in patriam se recepit. Almemon autem cepit cum suis
tamen caute precipiens nunciis 1 ut hec celarent SatTacenis, timens
conferre quare uellet ad patriam reuerti Adefonsus. Sarraceni au-
ne forte scientes mortem regis Sancii caperent Adefonsum. Qui-
tem barbaro dixerunt quia fortassis de morte fratris acceperat
dam etiam falsi Christiani statim, ut mortuum uiderunt regem San-
nuncium. Tune ex difinitione consultum est ut primo mane ca-
cium, precurren1nt, ut regi barbara Almemone 1nortem regis San-
peretur, ne forte esset in excidium aliquando Toletanis. Facto uero
cii nunciarent. Prefatus uero Petrus Ansuri, cum esset uir prudens
40 mane misit Almemon apparitores, qui caperent Adefonsum, et
et lingua Arabica eruditus, egrediebatur cotidie quasi spaciando
cum non esset inuentus atque dictum fuisset eum de nocte fu-
mane et uespere extra Toletum trium miliariorum spacio uel am-
gisse, misit post eum milites plures ad capiendum ipsum, qui eo
rn plius et aspiciebat contra Castellam, si forte ueniret aliquis, qui sibi
non inuento reuersi sunt.
rumores nunciaret. Sed factum est uespere quodam ut ueniret
quidam cursor, qui dum esset interrogatus ab eo et regis Sancii 67. Rex autem Adefonsus Zemoram ueniens accersita sorore
mortem sibi detulisset, addiciens etiam quod hoc uolebat mm- VITacaaliisque illustrissimis uiris, habuit cum eis secretum collo-
ciare regi Almemone, Petrus Ansuri duxit eum extra uiam, quasi quium. Que profecto Vrraca a puclicia Adefonsum pre ceteris fra-
, 5 habens aliquid interrogare et amputauit capud eius. Similiter fecit tribus fraterno amare tenerrime diligebat. Cum enim maior esset
alio nuncio, qui ueniebat post ipsum. Tercium uero accepit nun- etate, eum loco matris alebat induebatque. Pollebat namque Vrra-
cium domine Vrrace et festinauit reddire Toletum et parare equi- ca consilio et probitate. Quippe quod ueritate magis quam opi-
taturas ac necessaria, quatinus Adefonsus ipsa nocte se in patriam nione potest probari, spretis carnalibus copulis periturique mariti
recepisset. Et quia rex Adefonsus promiserat regi Almemone, amplexibus deforis sub laicali habitu, sed intrinsecus sub mona-
20 quod non prius ab eo discederet, nisi ei suum reditum nunciaret, chili obseruatione, Christo uero sponso adhesit, ac omni uite sue
Adefonsus ipsa nocte regi Almemone astitit et ab eo cepit auxi- ro tempore in ordinandis auro, argento, preciosisque gemmis sacris
lium militum Maurorum petere dicens se uelle reuerti in patriam, altarihus sacerdotalibusque studuit uestimentis. Igitur in suprafato
ut esse suis auxilio posset, sed mortero regis Sancii barbara nul- colloquio diffinierunt, qualiter nuncios per regna Yspanie mitte-
latenus indicauit. Barbarus autem patricii hominis iacture primo rent, et sapienter se agerent in dispositione regnorum. Legionen-
2 5 compassus, ne in hostiles manus rursus uelit incidere, monet. Ad ses autem, Gallcci et Astures audientes regis Adefonsi aduentum,
hec Adefonsus fortunam fratris et uirtutem satis se expertum dicit. 15 ei cum magna leticia Zemoram occu1Terunt, sibi eum regem ac
Tantum ut sibi Maurorum auxilia preberet, quamuis callide, tamen dominum acdamantes. Rex uero Garsias frater eius, ut uidit sui
instantissime, supplicabat. Ba.rbarus autem illius inportunitate te- regni Gallecos ad regem Adefonsurri properare, iratus est ualde,
dio affectus dixit ei: 'Recede modo, quia de hac re alias licencius et cepit bellum inferre regi Aclefonso fratri suo. Rex autem Ade-
3 o loquemur'. Porro Petrus Ansuri extra Toletum equitaturas caute fonsus, habito consilio sororis Vrrace et Petri Ansuri, misit ad fra-
20 trem suum regem Garsiam, ut cum eo tractarent de pace. Gar-

66. 3 hec] hoc S celarent] celerent in celarcnt corr. T 6 Alme-


mone] Almenoni Mar. 8 cotidic] SJT, cothidie M, quotidie Mar. 9 ues- 32 Almemone] Almcnone Mar. 34 consilio] S, om. ITM Mar.
pere] uesperiMar. 10 Castellam] SM, CastellaJJ' qui] quis T 13 ad- 35 Almcmon] Almenon Mar. 38 difinitione] dcfinitione Mar. 40 Al-
memon] Almenon Mar.
dicicns] SJTM, adiiciens Mar. 14 Almcmonc] Almenoni Mar. 15 ca-
pud] caputMat: 17 reddire] S, uenire ITM Mar. 18 quatinus] quatcnus 67. 7 potest] post in potcst corr. M copulis] SITM, copiis Mar.
Mar. 19 recepisset] S ITM, recepissct (f011e reciperct ad ma,:~. add.) Mar. 8/9 monachili] SITA!J, moniali Mar. 12 Yspanie] Hispaniae Mar.
Almcmone] Almenoni Mar. 21 Almemonc] Almemoni Mar. 23 in 15 occurrerunt] occurrere Mar. 16 eius] regís Mar. 19 sorori.s
ante auxilio add. M 24 indicauit] SJM, iudicauit T, uindicauit Mar. Vrracc] Vrracc sororis M
CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 303
302

seanus autem ut nuncios fratris uidit, et erat simplicis ingenii, ue- 69. Factum est autem, cum rex Cordubensis regem Almemo-
nit ad regem Adefonsum nulla fide de securitate accepta ab eo. nem impugnaret, rex Adefonsus congregato magno exercitu ue-
Rcx uero Adefonsus regem cepit Garsiam fratrem suum et in uin- nit uersus Toletum. Rex Almemon ut hoc audiuit, timuit ualde et
culis posuit, cui preter licenciam imperandi omnis regius honor misit nuncios ad regem Adefonsum, qui ci ad memoriam reduce-
exhibebatur. Considerabat namque Adefonsus hunc post se reg- rent bona, que fecerat ei barbarus Toletanus, et eum supplicarent
25
natumm. Obtinuit tune rex Adefonsus regnum Portugalie et Gal- pro pace. Rex Adefonsus honorifice susceptis nunciis barbaris
dixit eis: 'Reuertimini ad dominum uestrum Almemonem et dicite
lecie fratris sui.
ei quia ad auxilium eius uenio contra regcm Cordubensem. Re-
68. Post hec Castellani nobiles et Pampilonenses, cum nullus cordetur quia dum secum essem quadam die adiurans, me inter-
esset sibi de genere regali, quem dominum posseni habere, ue- rn rogauit, ut dicerem ei quid facerem, si regnum patrum meorum
nientes ad regem Adefonsum eum sibi regem fecemnt, hac tamen haberem. Ego uero respondí ei quod aggregato magno exercitu
conditione interposita, ut prius iurarct quod nunquam fuerat in propefarem adiuuare ipsum contra omnes aduersarios eius',
consilio mortis regis Sancii fratris sui. Cumque nullus esset, qui Quod dum Almemone hec nunciata fuissent, letatus est ualde et
iuramentum a rege auderet accipere, suprafatus Rodericus Didaci, missis sibi famulis suis, qui Toleto fuerant detenti, et muneribus
strenuus miles, iuramentum a rege accepit. Quapropter rex Ade- 15 magnis perrexit cum eo contra Cordubenses. Sed rex Adefonsus
fonsus semper habuit eum exosum. Postquam autem rex Adefon- omnia que in circuitu Cordubc erant, ferro et flamma deuastans
sus frattum suo1um regna obtinuit, sapientissimam sororem suam cum infinita preda Legionem reuersus est. Tune accepit uxorem
rn Vrracam reginam fecit uocari, cuius prudenti consilio disponebat nomine Constanciam, ex qua genuit Vrracam, que fuit uxor comi-
quecumque erant gerenda in regno. Tam sapienter rex Adefon- tis Raymundi. Post cuius mortem duxit uxorem nomine Bertam de
sus regni gessit gubernacula, ut omnes potestates, nobiles, diuites 20 Tuscia oriundam. Quartam quoque duxit nomine Helisabet, filiam
uel pauperes qui erant in regno, erant in quiete, ita quod non au- Lodoici regis Francie, ex qua genuit Sanciam, coniugem comitis
deret unus contra alterum litem mouere nec aliquid mali facere. Roderici, et Gcloyram, quam duxit Rogerius dux Cecilie. Quintam
1
5 Pater erat et defensor omnium ecclesiarum et per omnia catholice quoque duxit nomine Beatricem, que post mortem regis in suam
religionis cultor. Tam terribilis fuit omnibus male agentibus, quod patriam repedauit. Habuit etiam duas concubinas nobilissimas,
nequaquam auderent apparere in conspectu eius. Tanta pax fuit 25 priorem Xemenam Munionis, ex qua genuit Geloyram, uxorem
in diebus quibus ipse regnauit, ut una sola mulier portans aurum comitis Tolosani Raymundi; et Raymundus genuit ex Geloyra
uel argentum in manu sua per totum regnum eius tam in monti- Adefonsum Iordani. Habuit etiam rex Adefonsus ex prcdicta Xe-
20 bus quam in campis non inueniret qui tangeret eam, ut aliquid mena Munionis filiam nomine Tharasiam, uxorem comitis Enrrici,
mali faceret ei. Negociatores et peregrini transcuntes per regnum et Enrricus genuit ex ea Vrracam, Geloyram et Adefonsum, qui fuit
eius nichil uerebantur, quia non erat aliquis qui eos molestare 30 rex Portugalensium. Posteriorem quoque rex Adefonsus habuit
auderet. Studuit etiam facere omnes pontes qui sunt a Lucronio
usque sanctum Iacobum.
69. 17/32 Tune accepit .. de Veles] Cbron. Pelag., p. 86, 4-p. 87, 5.
68. 11/24 Tam sapicnter. .. sanctum lacobum] Chron. Pelag., p. 83, 3-p. 84,

69. 1/2 Almemonem] Almenoncm Mar. 3 Almcmon] Almenan Mar_


6 susccptis] susccptus T 7 Almemonem] Almenonem Mar. 13 Al-
21 suipost fratris add. M 25 cxhibebatur] S, cxhibcatur IT, exhibeatur memone] Almenoni Mar. 20 Quartam] T, terciam SM, quartam in terciam
in exhibebatur con·. M ad marg. man. recen!_ corr. I 1-Ielisabet] Elisabet Mar, 21 LodoiciJ
STM, Lodoici in Lodouici corr. I, Ludouici Mar. 22 et Geloyram] Mar.,
3 sibil S, om. ITM
68. 1 Castellani] Castelleani in Castellani corr. S
Mar. 6 suprafatus] suprefatus I 7 strenuus] stenuus in strcnuus corr. om. SITM Cecilie] Siciliae Mar. Quintam] T, quartam SM, quintam in
M 12 gcssit] om. S (supra lineas eadem manu add.) 17 eius] S, rcgis
quartam corr. I 27 IordaniJ Iorclam M 28 TharasiamJ Terasiam S
Enrrici) Hcnrici Jl/Iar. 29 Enrricu.s] Henricus Mar.
ITM Mar. 23 a Lucronio] M, a cronio I, a cronio in Lucronio corr. T
304 CHRONICON MVNDI IV CHRONJCON MVNDI IV 305

nomine Zaydam, filiam Benabet regís Sibilie, ex hac genuit San- post ipsum. Timebat tamen a uinculis eum extrahere, ne pararet
cium, qui fuit mortuus in lite de Veles. 30 rebellionem et turbaretur regnum. Rex autem Garsias cum ueni-
ret Legionem, in itinere mortuus est, cuius funeri ambe sorores,
70. Habuit rex Adefonsus pacem cum Almemone rege Tole-
Vrraca scilicet et Geloyra, more regio occurrentes et Rainerio Ro-
tano, quamdiu ipse barbarus uixit>et fecit ei gratiam et honorem.
mane ecclesie legato, qui postea Papa effectus est, et cum Ber-
Post obitum uero Almemonis rex Adcfonsus cepit expugnare ciui-
nardo Toletano archiepiscopo aliisque comprouincialibus episco-
tatem Toletum et per septem continuos annos abstulit ipsi ciuitati
35 pis et abbatibus Legione synodum celebraba!, omnibus pro eius
frnctus et frnges. Anno autem octauo cum diuino adiutorio cepit
anima Deo salutarem hostiam offerentibus, corpus eius in eadem
ipsam ciuitatem Toletanam, que olim fuera! mater et gloria regni
urbe cum patribus suis sepulture honorifice tradiderunt. Era
Gotorum. Post hec cepit Talaueram, Sanctam Eulaliam, Maque-
Mª.C".XXª.VIIJJ".
dam, Alphamin, Argenzam, Magenzam, Mageritam, Olmos, Cana-
In predicta uero synodo almi sacerdotes de fide catholica col-
les, Casatalipham, Talamancam, Vlzedam, Godalphaiaram, Fitam,
40 loquentes statuerunt, ut secundum regulam beati Ysidori Yspalen-
10 Ribas, Caracoyam, Moram, Aluende, Consogram, Veles, Masatigo,
sis archiepiscopi ecclesiastica officia in Yspania regerentur. Statue-
Concam, Almodouar, Alaeth, et ex alía parte cepit Cauriam, Vlis-
runt etiam ut scriptores de cetero Ga!licam litteram scriberent et
bonam, Sintriam, Santarem. Populauit etiam rex Adefonsus totam
pretermitterent Toletanam in officiis ecclesiasticis, ut nulla esset
Strematuram et totam Castellam et ciuitates et uillas, quarum no-
diuisio inter ministros ecclesie Dei. Eo tempore rex Adefonsus
mina hec sunt, id est, Salamantica, Abula, Coca, Olmedo, Medina,
45 offendit grauiter comitem Castellanum Garsiam de Cabrera, et
,5 Secobia, lscar et Colar. Perlustrauit rex Adefonsus omnes ciuitates
causa placandi ipsum dedil ei Geloyram sororem suam in uxo-
Sarracenorum et deuastauit et depredatus est multa castella ipso-
rem et pacificauit totum regnum, quod in seditionem uertebatur.
rnm et fecit sibi tributarios omnes Yspanie Sarracenos. Qui ad
Videns etiam rex se non habere filium qui regnaret post ipsum,
tantam deuenit gloriam, ut imperatorem Yspanie faccret se uocari.
tradidit filiam suam primogenitam Vrracam, nobilissimo uiro co-
Eodem tempore Rodericus Didaci, miles strenuus, pugnauit
50 mili Raymundo, qui eral ele regali genere Gotomm, ut de tali co-
20 cum Petra rege Aragonum in campo et cepit eum. Post hec obse-
niugio regum semen suscitaretur. Comes Raymundus de coniuge
dit Valenciam et cepit eam. Deinde uicit barbarorum regem
sua Vrraca genuit primogenitam filiam Sanciam et secundo Ade-
Buchar et interfecit multa milia Sarracenornm. Rex autem suprafa-
fonsum. Tune comes Raymundus de precepto regis Salamanticam
tus Garsias, frater regis Adefonsi, cum esset in uinculis, egrotauit
populauit. Obiit gloriosa regina Vrraca Fernandi et Legione in ec-
et minuit se sanguine. Sed cum nunciatum fuisset regi Adefonso
55 clesia beati Ysidori sepulta est. Soror quoque eius Geloyra Fer-
25 fratrem suum grauiter egrotere, doluit ualde et iussit eum extra-
nandi obiit et Legione iuxta sororem sepulta est.
here a uinculis et ducere Legionem. Per uiginti annos tentus fuit
rex Garsias in uinculis et cum rex Adefonsus non haberet filium 71. Cum igitur rcx Adefonsus regnaret secun1s, cum tantis pros-
qui sibi sucederet, ad hoc sernabat regem Garsiam, ut regnaret peritatihus accepit filiam regis Benabet, ut premissum est, quasi
pro uxore et genuit ex ea Sancium. Deinde habito consilio cum
Benabet euocauit ad Yspanie partes, barbaras transmarinas gen-
70. 7/¡7 Post hcc ... Yspanie Sarracenos] Chron. Pelag., p. 80, u- p. 81, 12 .
tes, que Almorabides siue Almophades uocantur. Putauerat enim
rex Adefonsus quod predicte gentes pugnaren! cum ceteris Sar-
32 mortuus] IM, mortus ST racenis et mutuo gladio barbari delerentur. Sed ipsi Sarraceni
70. 1 Almemone] Almenone Mar. 2 ipse] in se T 3 Almemonis]
Almenonis Mar. 8 Alphamin] Alphanum M 9 Vlzedam] SI, Vrzedam
T, Vzedam M Mar. 10 Caracoyam] Caracoy M Aluenc\e] SIM, Aluede
32 Raincrio] S, Romerio ITM, Renerio Mar. 40/ 41 Y.spalensis] Hi.spa-
T Mar. Veles] scripsi (Veles uel Veles SM): Veles IT Mar. Masatigo]
lensis Mar. 41 Y.spania) Hispania Mar. 46 sororem] sororem sororem
Masatrigo Mar. 12 Sintriam] Sintram in Sintriam co11. M 14 Salaman-
in sororem corr. A;J
tica] Salmantica Mar. 17 Yspanie] Hispaniae Mar. 18 YspanieJ Hispa-
niae Mar. 22 milia Sarracenorum] Sarracenorum milia M 71. 3 Sanciuml Sanciam Mar. 4 Yspanic] Hispaniae Mar.

,rn7¡r¡"UTn
l lli.J
A
r1··•},I" ')'r1"l'.
t.Jt:iJ.
'V u 11
,."1,
., ,, '.
(,,,, • /), _; , l.__•

OUQtE /J::~ '.:'II,.~i;\ !\,.:J:!11,


6
Zll014 M,·;D::I:J
CHRONICON MVNDI !V CHRONICON MVNDI IV 307
306

Almophades partim gladio, partim consilio ipsos Yspanie Sarrace- est illi quia eo, quod eran! balneis decliti et admoclum delicati.
nos in suam concordiam redcgerunt et constituerunt ex genere Tune rex fecit balnea sui rcgni destrui et milites uariis exerciciis
ro suo rcgem, quem Miramamolinum honoris gratia uocauerunt. ,40 ínsuclare. Post hec rcx Adefonsus labori cedere nescius congre-
Fa eta igitur concordia in ter Sarracenos, Yspanos et Affricanos, ipsi
gato Gallorum et suorum exercitu inextimabili fines Mauron1m
barbad cepe1unt regem Adefonsum grauissime molestare et om- inuasit et regem Miramamolinum Cordube obsedit. Rex uero Mi-
nino illi tributa solita denegare. Primo regem Benabet occiderunt, ramamolinus misit ei legatos pro pace, promittens de omnibus
eo quod esset occulte Christianus et regi Adefonso nimio amore ciuitatibus suis que sunt citra mare, regi Adefonso soluere tributa.
15 coniunctus. Deinde congregato innumerabili agmine Mauron1m 45 Dum hec agerentur, Sarracenus quidam insignis nomine Abaldella
Christianorum fines depredare cepenmt. C01nes autem Garsias et cum manu forti barbarorum de nocte irruit super castra regis Ade-
comes Rodericus occurrerunt Sarracenis c..umexercitu magno et fonsi. Sed concurrentes nostri ad arma ipsum Abaldella uiuum
inito bello in loco qui Roda dicitur, ccsserunt bello Christiani et cepenmt et de suis multitudinem nimiam occide1unt. Sequenti
multi ibi perierunt ex nostris. Post Miramamolinus congregata ni- uero die ipsum Abaldella iussit rex Adefonsus uiclentibus Mauris
20 mia Mauro1um multitudine fines Christianorum intrauit. Occurrit 50 qui erant super mun1m Cordube, fn1stratim (s)cincli et igne cre-
autem ei rex Adefonsus cum exercitu suo in loco, qui dicitur Bar- mari, quia occiderat Benabet soce1um rcgis. De illis etiam qui
duzo, id est, Sacralias, comisso prelio innumerabilis multitudo de capti fuerant cum illo et erant familiares eius 1 ignc comburi iussit.
nostris corruit. Rex autem Adefonsus in hoc mirabilis habebatur Vnde territi Sarraceni de soluenclo tributo cum rege Adefonso fir.
quod cum uictus fuisset, magis animabatur ad bellum. Vnde eo' miter pepigerunt et illi auri et argenti, lapidum preciosorum et se-
25 dem anno magno exercitu congregato usque Sibiliam uenit et in- 55 rica1um uestium, inmensos thesauros obtulenmt, et reuersus est
numerabiles strages fecit et in pace reuersus est. Erat cum Sarrace- rex Adefonsus in patriam cum multis opibus et gloria magna. Rex
nis comes Garsias Ordonii, qui Agarenos ad prelium fortiter uero Miramamolinus reuersus est Matrochos regalem sedem regni
animabat. Cuius consilio Miramamolinus inextimabili suorum sui et, quamdiu uixit rex Aclefonsus, non apposuit uenire in Yspa-
multitudine conglobata regis Adefonsi adiit hostiliter regnum. Rex niam.
30 uero Adefonsus cum multimodo Christianorum agmine uenit illi 72. Rex autem Adefonsus multa gloria ditatus et opibus trans-
obuiam ad casttum quod uocatur Ocles, et inito inter se prelio 1 cendit Yspanie re ges, qui fuerant ante ipsum, et regnum sibi sub-
cum a mane usque ad noctem inuincibiliter dimicatmn fuisset ditum in pace et in fide catholica confirmauit et de cetero, dum
tanta milia ex utraque parte corruerunt, quod pre sui multitudin~ uixit 1 constituta tributa per unumquemque annum a Sarracenis
dinumerari non possent. Ibi de nostris occubuit Sancius regis fi- accepit. Post hec decidit in lecto et per annum unum et sex men-
35 lius et comes Garsias Fernandi et comes dompnus Martinus et alii ses integras egrotauit 1 et quamuis esset infirmus, qualibet die ali-
plures. Perquisiuit autem rex Adefonsus a sapientibus, quare sui quantum equitabat iussu medicorum 1 ut aliquod corporis leua-
milites non poterant laborem exercitus tolerare. Responsumque

72. 5!33 Post hec ... plorantes produxerunt] Cbron. Pelag., p. 84, 8-p. 86,
3.
8 Yspanic] Hispaniae Ma,: n Yspanos] Hispanos Mar_ 1 5 con-
iunctus] scrips. Mar., conuictus S !, coiuctus 7~coniuctus M 1 7/18 et irrito]
S, finito ITM, et finito Mar. 18 Roda dicitur] clicitur Roela M 1 9 Mira- 39 exerciciis] cxerciis T 41 inextimabilil inestimabili Mar. 45 Abal-
mamolinus] M, Miramomolinus S, Miramolinus IT 25 Sibiliam] SM Sibilia dclla] S, Abadella IT Mar., Abadclda M 47 Abaldellal S, Abadcll;:dT Mar.,
IT, Sibilam Mar. 26 cum] enim T 28 Miramamolinus] SM Mirdmamo- Ahadelda M 49 Abaldellal S, Abadclla ITM Mar. 50 (s)cindi] Mar.,
ninus IT s:
inextimabili] ITM, inextimali in incxtimabili corr. incstimabili cindi SITM 54 pcpigeruntJ S, pepegerunt ITM auri et argenti] S, auri
Mar. 29 Aclefonsi] Aclefosi 1 acliit] S, abiit 11'M 30 Adcfonsus] Adc- argcnti M Mar. 56 Adefonsus] om. Mar. 57 rcuersus est] S, reuersus
fonso T cum multimodo Christianorum agminc] S, cum multitudo Chris- ITM 58/59 Yspaniaml Hispaniam Mar.
tianorum agmine /, multitudo Christianorum agmine T, cum multitudinis
72. 2 Yspanie] Hispaniae JVIar. 6/7 aliquantum] SITM, aliquantulum
Christianorum agmine M, cum multorum Christianorum agminc Mar. 35 et
comes Garsias Fernandil om. T dompnus) domnus Mar_ Mar.
CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 309
308

men haberet) et ne faceret de sua ualitudine leticiam Sarracenis. tercio, ex guo regnare cepit. Tune comites et milites simulgue
Sed octauo die antequam moreretur, fecit Deus in Legionensi urbe omnes populi decaluatis capitibus, (s)cissís uestibus, ruptis mu-
ro in ecclesia sancti Ysidori prodigium magnmn. In natiuitate qui- 4º lierum faciebus, cum magno gemitu et dolore cordis dabant uo-
dem sancti Johannis Babtiste hora sexta in lapides qui sunt ante ces dicentes: 'Cur pastor oues deseris? Nam comendatum tibi gre-
altare sancti Ysidori, ubi ten et sacerdos pedes, quando missam gem et regnum inuadent Sarraceni et crudeles homines'. Post
celebrat, non per iuncturas lapidum, sed per medias petras cepit uiginti autem dies deduxenmt eum in territorio Ceye et omnes ar-
manare aqua uidentibus cunctis ciuibus tam maioribus quam mi- chiepiscopi et episcopi una cum ceteris nobilibus regni sepelie-
15 noribus una cum episcopis, uidelicet Perro Legionensi et Pelagio 45 runt eum in ecclesia sanctorum Facundi et Primitiui iuxta uxores
Ouetensi, et hoc fuit factum tribus diebus quinta feria et sexta et suas, scilicet Agnetem et Constanciam. Hanc quidem ecclesiam
sabbato. In quarta uero die, que eral Dominica, predicti episcopi predictus rex Adefonsus, dum uiueret, multis insigniis ditauerat,
induernnt se pontificalibus indumentis et omnis ecclesiasticus libertatibus donauerat et multis prediis ampliauerat. Regina uero
ordo sacris uestimentis ornatus, singuli cereos habentes in mani- Elisabeth eius uxor, Lodoici Prancornm regis filia, Legione in ec-
20 bus, una cum ciuium et populi multitudine facta processione ab 50 clesia sancti Ysidori sepulta quiescit.
ecclesia sancte Marie usque ad altare beati confessoris Ysidori in- 73. Era Mª.C''.XLVI" Adefonsus filius comitis Raymundi et
trauerunt ecclesiam sancti Y sidoti dantes uoces cum lacrimis lau- Vrrace regine filie regis Adefonsi cepit in Gallecia regnare. Eo
dantes mirabilia nostri Saluatoris. Peracto itaque sermone a pre- tempore faeta est perturbatio magna in Yspania, eo quod regina
dicto Pelagio Ouetensi episcopo et celebrata missa a Petro Legio- Vrraca regere uolebat regnum paternum sine filio Adefonso. Si-
25 nensi antistite, accesserunt predicti episcopi ad locum, ubi erat quidem Pampilonenses uidentes dissensionem regni quemdam
aqua et ipsi episcopi bibernnt ex ea et totus populus simul. Post militem Garsiam Ramiri super se regem erexerunt. Erat tune
hec statim ague fluere cessauen1nt. Iussenmt tamen ipsi episcopi temporis in Aragonia rex Petrus, qui amare Vrrace regine fecit se
ut de illa agua in uasibus uitreis seruaretur in testimonium, et uocari regem Adefonsum. Vrraca uero regina habebat secum co-
quamuis multi ad honorem beati Ysidori curati fuerint infirmi ex mitem Enricum, qui preerat Portugalie, cuius consilio misit ad re-
Jo potu illius aque, lamen hoc signum tribulationes et luctus osten- rn gem Aragonensem, ut properaret eam accipere in uxorem et ob-
disse uidetur, que post mortem predicti regis illi ecclesie atque tineret regnum. Venit igitur rex Aragonum cum magna manu mi-
Yspanie euenernnt. Et ideo quidam sapientes autumant quod la- litum et reginam Vrracam accepit uxorem. Cumque rex uellet ob-
pides lachrimas multas quasi plorantes produxernnt. Etenim per tinere Galleciam, obuiauit ei cum larga manu militum comes
regem Aragonum Petrum postea ipsa ecclesia spoliata fuir multis nomine Gomez in loco qui dicitur Campo de Spina. Initoque cer-
35 possessionibus et thesauris, atque pars regni maxirna deuastata. 15 tamine captus est comes Gomez et a comite Enrico in ipso loco
Igitur rex Adefonsus septuagesimo uite sue anno, accepto corpo- ocdsus. Galleci autem dolore nimio perturbati una cum rege suo
ris et sanguinis Domini sacramento, obiit Toleto quadragesimo Adefonso constituerunt diem et locum, ubi cum rege Aragonen-

38 post rcgnare cepit add. M: Migrauit autem predictus rex et imperator a


36/45 Igitur rex .. et Primitiui] Chron. Pelag., p. 87, 6-p. 88, 7. seculo nequam era M.C.XLVII (Migrauit autem predictus rex et impcrator a
seCLJ!oera M.C.XL.VII. ad marg. eadem manu add_ 1) et milites] om. T
39 (s)ci.ssis] Mar., cissis SITM 40 faciebus] facihus in faciebus corr.
8 ualitudine] JTM, uiualitudine S, ualetudine Mar. 9 morcreturl M 49 Lodoici] Ludouici Mar. Legionc] Ligione T
more T' n Iohannis Babtistc] Ioannis Baptistae Mar. 13 iuncturas]
iunturas S cepit] SITM, cepcrunt Mar. 14 aqua] SM, aquas IT, 73. 1 Mª.C".XLVIª] M.C.LVIM 3 Yspania] Hispania Mar. 4 regereJ
aquae Mar. 16 feria et sexta] feria sexta Mar. 22/23 uoces ... laudan- regerem in regere corr. S 5 quemdam] SIM, quedam T, quidam Mar.
tes] om. T 25 antistitc ... predicti] om. T antistite] SIM, episcopo Mar. 7 Aragonia] IM, a regonia S, arregonia T 9 Enricum] Henricum Mar.
30/31 ostendissc] SI, osdisse T, osdisse in ostcndissc corr. M 33 mul- 10/11 obtineret] optincrct S u Aragonum] Arragonum I 14 Go-
tas] om. Mar. 34 Aragonuml SJTM, Aragonium Mar. 37 Tolcto] mez] Gomes M 15 comite] comitem T Enrico] Henrico Mar. 17/
Teleta M 18 Aragonensium] M, Arangonensium S, Arragonensium I T
310 CHRONICON MVNDI Iv CHRONICON MVNDI IV JII
sium dimicarent, et conuenenmt inter Astoricam et Legionem in Igitur rex Aclefonsus confirmatus in regem sancte ac catholice se
locum qui dicitur Via de Angos, ubi acriter preliari cepenmt et et suos rcgere studuit. Fecit etiam congregari episcopos et omnes
20 multi tam de istis, quam de illis corruenmt. Tandem ccsserunt barones regni sui in Legione et imponere sibi coronam secundum
Galleci et se fuge comiserunt Tamen Galleci ele sua iustida con- legem Dei et consuetudinem regum priorum. Ab illa die uocatus
fidentes miserunt ad regem Aragonensem dicentes quod uolebant rs est imperator Yspanic et dilexit iusticiam et gloriase dotauit ec-
iterum in campo cum eo confligere. Rex autem Aragonensium clesias impcrii sui. Habuit successiue uxores legitimas, scilicet Be-
erat in arto positus, eo quod uideret Gallecos et Astures pro do- rengariam, Beatricem et Ricam. De Berengaria genuit plures filias
,5 mino suo mori paratas et Castellani nullum sibi ferrent subsidium. et filias, ex quibus quatuor remanscrnnt, scilicet Sancius, Frede-
Defecerat etiam sibi census, eo quod primo largissima manu de- nandus et Helisabeth, quam duxit Lodoicus rex Francorum uxo-
derat militibus et ad presens non erat ei quod largiretur. Vnde 20 rem, et Bcatricem, quam duxit uxorem rex Sancius de Nauarra.
factum est ut de consilio comitis Enrici et regine Vrrace quasdam Pastea ex quadam domina nobilissima nomine Maria genuit Stc-
nobiles ecclesias guas rex magnus Fernandus et filius eius rex
1
phaniam pulcherrimam puellam. Felicia tempora imperator Acle-
3o Adefonsus thesauris ditauerant, spoliaret et etiam ad aurum sepul- fonsus duxit, clum uixit, et terras Maurornm multociens inuasit et
cri beati Ysidori mitteret manum, quod sibi et principibus suis a non fuit in Yspania qui posset resistere illi. Erat quedam nobilis-
Deo et ab hominibus in magnum scandalum cessit. Omnes enim 25 sima et opulentissima ciuítas barbarorum in maritimis Mediter-
nobiles et innobiles ipsum et suos infideles et sacrilegos concla- ranei maris Almaria, quam imperator Adefonsus depredatis omni-
mabant. Dum hec agerentur, uenit illi nuncius, quod Sarraceni bus aliis opidis barbarorum obsedit et etiam lanuenses et Venetos
35 regnum Aragonie deuastabant. Festinauit itaque rex eis obuiam per mare ad obsidionem illius urbis conuocauit. Cepit eam impe-
procedere et in loco qui dicitur Fraga, comisso prelio a Sarracenis rator catholicus in ore gladii et omnes thesauros ipsius dedit Ve-
occisus est. Tamen nec uiuus nec mortuus de cetero potuit 3o netis et Ianuensibus et ciuitatem retinuit sibi. Captiuos autem Sar-
inueniri. racenos dedit Raymundo comiti Barchilonensi, qui uenerat ad ob-
sidionem urbis, et licet thesauri essent infiniti, imperator nichil sibi
74, Adefonsus autem filius Vrrace regine properauit cum exer-
retinuit. Quippe nobilissimum animum suum in tantum largitate
citu magno Gallecorum et concordantibus cum eo Legionensibus
decorauerat, ut omnes thesauros pro nichilo duceret, et statim tri-
et Castellanis obsedit matrem suam reginam Vrracam in turribus
35 bueret cuneta, nisi essent sapientes sui, qui ei necessaria resema-
Legionis, que post paucos dies filio se tradidit et multis honoribus
bant. Post aliquot annos fuit ciuitas Almaria in suo dominio atque
fuit ab eo sublimata, dum uixit. Habebat sororem nobilissimam
ad ultimum funditus destruxit eam.
Adefonsus nomine Sanciam, quam ea hora, qua a Legionensibus
et Castellanis est confirmatus in regem, secrnn sedere fecit et re- 75. Obsedit etiam Cordubam ciuitatem magnam, solium regni
ginam uocari iussit. Hec sapientissima regina Sancia, quamdiu barbarorum, et egressi Sarraceni ad eum tradide1unt ei ciuitatem,
uixit, in uirginitate permansit Christi ecclesias multis insigniis de- ita tamen quod ipsi Sarraceni habitaren! in ea et Christiani esscnt
ro corando, monasteria construendo et Christi paupercs recreando. in arce ipsius ciuitatis. Sarraceni autem licet iurauerint imperatori
nostro, ut essent ei fideles uasalli et filiis eius, tamen tempore
procedente mentiti sunt ei, quia numquam Sarracenorum reges
1
9 Via de Angos] scripsl (i.e. Viadangos; Fans de Angos, .Fontem Angos,
Fontem Dangos ... , cf. Hist. Compost., I, 68, 73, 84, 87, 100; JI, 53), uia de Angos
SITM Mar. Angos] Angnos T 21/22 confidentes] confidendentcs T
12 regcrc] regem in regere con·. S 15 Yspanie] Hispailiae Mar.
22 Aragonensem] Arragonenses I 23 Aragonensium] Arragonensium I
19 Helisabeth] ST, Elisabcth TM Lodoicus] Ludouicus Mar.
24 arto] arcto Mar. 28 Enrici] Henrici Mar. 30 spoliaret et etiam]
20 BcatricemJ Mar. (Menciam ad marg. add.), Beacyam S, Beaciam JT,
SIM, spoliaret etiam T, spoliarct: etiamMar. 32 cnim] om. S 33 et in-
Beatiam M 23 multocicns] multoties Mar. 24 Yspania] Hispania Mar.
nobiles] om. T sacrilegos] sacrilegios M
26 Almaria] Almeria Mar. 27 Ianuenscs] Genuenses Mar. , 29 ip-
74. 5 Et mortua est prefata regina Vrraca era M.C.LXIVpost dum uixit add. sius] ipsis Mar. 30 Ianuensibus] Genuensibus Mar. 31 Barchiloncnsil
M Mar. (ad calcemfolii eadem manu add.1), om. ST Barchinonensi M 36 Almaria] Almcria Mar.
312 CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 31 3

fidelitatis pactum seruauerunt Christianis. Cepit tune imperator eius uasalli fuerunt. In tanto imperii culmine sub1imatus nunquam
castrum fortissimum Montar et posuit in eo presidium fortissimo- aliqucm subditum ui oppressit, sed multos de thesauris suis glo-
rum uirorum. Post hec obsedit Baeciam et Sarraceni ciuitatis illius 40 riose ditauit et libertates et inmunitates ccclesiis et oppressis pau-
rn fortiter resistebant; et quia imperator tota mente diligebat Dorni- peribus contulit.
num etiain sanctorum auxilium manifestum meruit habere ipse
76. Quam sedulus fuerit in iusticia facienda et supcrborum
dilec,tus a Deo, nam cum milites sui defluxissent ab eo et esset
edacitate et contumacia extirpanda, ex hoc potest aduetti, quod
cum paucis atque innumerabiles Sarraceni conglobati accede- cum quidam nobilis in Gallecie partibus nomine Fernandus cui-
rent, ut ipsum cum suis raperenti apparuit ei beatus confessor dam rnstico hereditatem suam auferens ei iniuriam intulisset, ipse
15 y sid01us, dum dormiret, et confortauit eum dicens se datum esse Toletum ad imperatorem properans de dicto milite qucrimoniam
a Domino illi et suo generi defensorem et ne timeret multitudi- fecit. Imperator autem statim per ipsum 1usticum suis litteris pre-
nem Sarracenornm, ortabatur, sed uiriliter primo mane cum Sar- cepit ei, ut uisis litteris statim rustico iusticiam exiberet) mandans
racenis confligeret, quia sicut fumus euanescerent a facie eius, et maiorino tcrrc 1 ut cum rnstico ueniret ad militem et uideret, qua-
in ipsa die eandem caperet ciuitatem. Imperator aute1n tanta uisio-
liter ei iusticiam exibebat, et hoc sibi rescribcrct. Miles uero, qui
20 ne confortatus in Domino, primo mane inito certamine cum bar- 10 erat nobilis et potens, ut rusticum uidit cum litteris imperatoris,
balis, statim terga dedenmt Sarraceni nostris relicta innumerabili succensus ira cepit n1stico tnortis inferre 1ninas, nolens illi satis-
multitudine spoliorum statimque Sarraceni eiusdem ciuitatis tradi- facere. Reuersus est autem rusticus ad imperatorem Toletum fe-
denrnt illi urbem pro uita tantummodo supplicantes. Imperator
rens testimoniales litteras maiorini, quod noluerit illi miles iusti-
autem destruxit ipsam Baeciam et multa castella Maurorum et ter-
ciam exibere. Imperator ut hec audiuit 1 uocatis secrctariis suis,
25 ras destruxit et captiuauit et occidit, ut sibi uisum fuit.
15 precepit eis ut ipsum dicercnt egrotare et nullum permitterent
Post hec reuersus Legionem cum magna gloria statuit confra-
intrare cubiculum eius. Precepit ctiam sibi et duobus militibus
ternitatem fieri in ipsa ciuitate ob memoriam tanti miraculi et ob tantum secrete para1i equos, et diebus ac noctibus nullo alio
honorem sancti Ysidori confess01is. Reparauit etiam thesauros et
sciente ad Galleciam properauit. At ubi uentum est ad locum, ubi
hereditates pro parte magna quas rex Aragonum et comes Enrri- prefatus miles erat, uocauit irnperator secrete maiorinum terrc et,
30 cus abstulerant ab ecclesia predicti confessoris, et eandem ec-
20 diligcnter ab eo et ab aliis super facto militis et mstici perquisita
clesiam, que adhuc in iure consistebat regali, consecrauit Domino
ueritate, fecit uocari plures et stans ad ostium militis misit ad eum
tradens eam perpetuo iure canonicis regularibus. Tantam illi Do-
dicens: 'Egredere, quia uocat te imperator'. Quod miles ut audiuit,
minus gratiam et gloliam contulit, ut omnes Yspaniarum reges et nimio timare perterritus, intclligens quod futurum erat, fugere
príncipes Christiani et barbari suo imperio subderentur. Etenim
parauit, sed preuentus a ministris impcratoris captus est et eo iu-
35 rex Garsias de Naua1Taet Raymundus comes Barchilonensis, qui 25 bente in ostia domus sue suspensus. Tune imperator manifestauit
tune Aragonense regebat regnum et reges Sarracen01um, scilicet
se in Gallecia et totam patriain ipsam pacificauit. Tantus inuasit
Abephandil et Zaphadola et rex Lupus, uno et eodem tempore
terror omnes magnates todus imperii ex hoc facto, uidentes zc-
lum et animositatcm imperatoris in iusticia facienda) ut nullus es-

75. 9/32 Post hec .. canonicis regularibus] Hlst. Translationis, V.4.


39 ui] /, in STM, om. Mar.

75. 9 Baeciam] Bcatiam S 12 esset] csscnt T I6 a Domino] ser/psi 76. 7 cxibcrct] cxhiberet M Mar. 9 exibebatl exhibebat M Mar.
(a domino SIT.M), domino Mar. 17 ortabaturJ hortabatur Mar. 19 ca- sibil om. M (ad marg. add.) w potens] potentes T 12 Toletum]

peret] S, caperent JTM Mar. 22/23 tradideruntl trad~runt tn.tradiderunt SITM, Toleti Mar. 12/13 ferensl SITJVI, infcrens Mar. 14 exibere] cx-
corr. M 24 Baeciam] Beaciam S 26 magna glona] glona magna S híbcrc M Mar. 18 esl] om. M 20 facto] fato M 21 ostium] 5, hos-
29 Aragonum] Arragonum I 29/Jo Enrricus] S.M, Henricus IT Mar. tium IT1vl 24 sed] set T preuentus] preucnucntus T 25 ,ostio] S,
33 Yspaniarum] Hispaniarum Mar. 34 subderentur] subdarentur S hostioJTM 26 et totam] etotam T pacificauitl pacificum T 27 mag-
35 Garsias] SIM, Garsia T Mar. 36 Aragoncnsc] Arragoncnsc T nates] SI, magnatos TM 28 facienda] facieda M
CHRONICON MVNDI IV 315
CllRüNICON MVNDI IV
314
rum conuentus, quod a nullo potcrat dinumerari. Tanta offereban-
set qui minimo uel magno inferret iniuriam, quin statim ei satis-
tur dona auri, argenti, lapidum preciosorum, sericarum uestium
3o facere festinaret. et equorum regi Locloico el suis, quod pre multitudine illis tedium
. Post hec quidam maliuoli detractores ceperunt Lodoici re- generabant. Imperator autem conuersus ad regem Lodoicum dixit
77
gis Francornm auribus instillare quod Helisabeth uxorem ems 30 ei: 'Ccrte, rcx Francorum, uides et ipse potes ueritati testimonium
imperator Adefonsus genuerat de uilissima concubina. Vnde 1pse peribere 1 quocl mcntiti fuerunt, qui michi et filie mee coram te in
rex turbatus 1 simulans se causa orationis ad sanctum Iacobum ue- Francia detraxerunt. Filia mea est, quam genui ex imperatricc Be-
nire uenit in Yspaniam cupiens experiri utrum uerum esset, rengaria, que filia fuit huius presentis Barchinonensis comitis Ray-
quod sibi maliuoli dixerant detractores. Addiderant enim quod mundi'. Presens erat cum multo glorie apparatu comes Raynrnn-
ipse imperator Adefonsus erat uilis persona et nullms momentr 35 clus et dixit Lodoico rcgi: 'Habeas in magno honore et reuerentia
inter suos. Denegauerat etiam e1 conmx e1us Ehsabeth tho1um Helisabeth neptem n1eam, alioquin cum auxilio presentis domini
coniugalem, eo quod ista rex Lodoicus inproperab_at sibi. I_mpe- mei imperatoris Adcfonsi promitto me tibi Parisius in pan10 ponte
w rator autem Adefonsus 1 ut audiuit aduentum genen su1 reg1s Lo- campal e inferre bellum'. Rex Lodoicus dixit eis: 'Gratias ago Deo
doici, precepit regi Nauarre et comiti Barchi~one ut ?mne.m glo- et omnibus sanctis eius, qui de nobilissimo sanguine uestro filiam
riam y spanie exiberent ei. Sed ubi rex Lodo1cus uerut Leg1onem1 40 uestram mihi dignatus est dare uxorem, quam semper dum
occurrit ei imperator Adefonsus cum tam glorioso apparatu, quod uixero, modis omnibus honoraba'. Multa donaría oblata fuerunt
ipse rex Lodoicus et Franci qui cum eo uenerant, obstupue_run~. tune nobilissimo Lodoico rcgi Francomm, sed nichil inde acciperc
15
Venit imperator cum eo usque ad sanctum Iaco?um et_d_irex1t uoluit, nisi quenclam zmaracdum magnum [lapidem preciosum]
nuncios per totum imperium suum ad omn~s nobiles C?1·1stlanos cogente imperatore Adefonso, quem rcx Zafadola detulerat.
et barbaras) quatinus Toletum ad eius cunam conuemrent. Sed 45 Reuersus est itaque rex Lodoicus in Franciam cum honore et le-
cum reuersi a sancto Iacobo imperator et rex Lodoicus uenirent ticia magna et hunc preciosum lapidem, quem detulerat ab Yspa-
Toletum atquc omnes reges barbar01um et Christianonun princi- nia monasterio beati Dionisii contulit, uxorem quoque suam He-
20 pes occurrerent imperatori manus eius osculantes) ultra quam lysabeth tenerrime dilexit et modis quibuscumque potuit hono-
credi potes! rex Lodoicus admirans dixit imperatori: 'Per Deum, rauit. Hec post obitmn suum in ecclesia beati Dionisii est sepulta
inquit, iuro quod non est gloria similis huic in tolo mundo'. Siq:ti- 50 et merito sancta regina uocata, quia dum uixit in simplicitate spi-
dem tantus erat apparatus olossericarum cortinarum et temptono- ritus et affiictione carnis studuit Domino desemire.
rum per agros extra urbem Toletanam et diuers01um. i~signi~m Imperator autem Adefonsus cum in tanta consisteret gloria et
25 copia, quod a nullo poterant extimari. Tantus erat nobilmm uiro- corporis egritudine laboraret, fedifragus populus barbarorum se
contra illum crexit. Sed imperator, ut erat magnanimus, dissimu-
55 lans egritudinem cum manu Gotorum maxima contra Mauros
perrcxit. Qui ut uiderunt cum cum magno exercitu) colla ei ilico
29 quin] I M, qui S, cum T
mahuoh] S, malmoh tn mahnt ad marg man. recent. corr. 1, mal-
submise1unt. Sed crescente egritudine clum ad propria rediret)
77 1
h TM mahgm Mar Lodo1cl] Ludoutct Mar 2 Helisabethl S1T, El.i-
:.~cth Af Mar 5 Yspamaml Htspaniam Mar 6 maliuoli] S: malmo~ !n
malini corr.1, malmoh 1TM, maligni Mar. 8 Elisaht??l S, He!Jsa.b?th 11 J~
Lodoicus] Ludouicus Mar. rn/u .Lod?1c1] Ludou1c1. M~1. 28 equorumJ quorum T LodoicoJ LudouicoMar. 29 Lodo1cum] Lu-
9
n Nauarre] Nauarrie I Barchinonc] Barchmornc 1 12 Ysp~rne] Hts- douicum 1Vfar. 31 pcriberc] perhibere Mar. 33 fuitJ om,. M (ad nutrg.
paniae Mar. exiberentl exhiberent M Mar. Lodoicus] L~domcus Mar. add.) Barchinoncnsis] Barchononcnsis M 36 Helisabeth] Elisabcth
cuml om. T I4 Lodoicus] LudouicusMar. 17 quatmus] quatenus
1 Mar. 38 Lodoicus] Ludouicus Mar. 39 sanctisl 0111. T del om. M
Ma/ eius curiam] SJTM, eius ciuitatem et curiamMar. 17/18 Sed cu1!1 42 Lodoico] Ludouico Mar. 43 quendam] quedam r 1.maracdum]
reuersi .. ucnirentl om. T 18 Lodoicus] Ludouicus Mar. 21 rex Lod?t- smaracdum Mar. deleui (glosa mihi uidetur): lapidem- preciosum SITM
cus] Ludouicus Mar. 23 olossericarnm] holosericarum Mar. temptono- Mar. 45 Lodoicus] Ludouicus Mar. 46/47 Yspanial Hispania Mar.
rum] tentoriorum Mar. 24 insignium] insigniaum in insignium corr. S 47 Dionisii] Dioniis T 53 fedifragus] SITM, foedifragus Mar.
25 copia] ST, copta IM extimaril aestimari Mar.
316 CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNlll IV 317

iuxta portum qui uocatur Muradal, in loco qui dicitur Fresneda. Vi dem catholicam) quam a cunabulis adcptus fuerat in tantum di-
Domino> ut credimus, spiritum tradidit anno XLº .IXº ex quo lexit, ut ecdesiis et ordinibus sacris fere omnia regalia sua confer-
6o regnare cepit. Sepultusque est in urbe regia Toletana. Priusquam ret. Omnibus erat comunis, ita ut omnes eum potius diligerent,
uero moreretur, diuísit imperium suum duobus filiis suis, Sancio quam timercnt. Hic piissimus rex Fernandus accepit filiam Ade-
scilicet et Fernando. Sancio quidem dedil bellatricem Castellam et fonsi regis Portugalie nomine Vrracam, ex qua suscepit filium
Fernando fidelem Legionem et Galleciam. '° Adefonsum. Sed iste rex Portugalie Adefonsus filius fuit comitis
Enrrici et Tharasie, filie regís Adefonsi. Qui Adefonsus filius co-
78. Era M".C".XCª.V". post mortcm imperatoris Adefonsi duo
mitis EmTiCifecit se regc1n Po1tugalie uocari) et quia strenuus fuit
filii eius Sancius et Fernandus unusquisque in parte regni, quam armis et bellicosus, ampliauit terram suam, partim de nouo popu-
eis pater eon1m dederat, regnare ceperunt. Rex Sancius duxit uxo-
lando, partim Sarracenos occidendo et ab eis municipia capta mu-
rem nomine Blancam, filiam regís Garsie de Nauarra, adhuc
25 niendo et rctinendo magnum sibi nomen adquisiuit, quia contra
uiuente patre, ex qua genuit fi.lium nomine Adefonsum. Iste rex
Christianos et Sarracenos f01tissime decertauit. Huius filiam, ut
Sancius catholicus fuit et armis strenuus, bonitate perspicuus et
dictum est, rex Fernandus accepit coniugem, ut eius posset ha-
omni regia honestate preclarus. Diligebatur ab omnibus minori-
bere auxilia contra impetus aduersancium, Cepit igitur rex Fer-
bus et maioribus, quia ipse Deo et cunctis hominibus placere stu-
nandus ecdesias honorare et regnum suum populationes fa-
debat. Regnauit anno uno et diebus XII, tam parum propter pec-
30 ciendo ampliare. Populauit siquidem in Extrematura Ciuitatem Ro-
rn cata populi, et uitam in pace finiuit sepultusque est iuxta tumulum
derici et Letesmam, in transcrra Granatam, in territorio Zemore
patris sui in ecdesia sancte Marie Toleto. castrum Taraphe. In terra Legionis populauit Maioricam, Bena-
79. Rex autem Fernandus, frater Sancii regis, tune temporis reg- uentum, Mansellam, Villarpandum et Coyancam. Terra Leonis
nabat in Legione et Gallccia et regebat se consilio Fernandi comi- dicitur per !lumen de Pisorga et per flumen Dorii et per montes
tis de Gallecia, qui eum nutrierat, et mortuo fratre eius rege San- 35 Submontanorum. Est autem in ipsa terra quedam ciuitas regia)
do maximam partem regni Castelle obtinuit. Nutriebat quidem que Legio uocatur. Salamanticenscs autem eo, quod rex Fernan-
ipse filium fratris sui Adefonsum puerulum, quem dedil comiti dus in e01um termino Ciuitatem Rodcrici populauerat, ceperunt
Mantico ad custodiendum. Tune regnauit Fernandus rex in tato rebellare contra regem Fernandum et elegerunt sibi rcgem no-
imperio patris sui, unde rex Yspaniarum fuit uocatus. Sed concor- mine Munio Sarranum et pugnauerunt cum rege Fernando in
dantibus comite Manrico et fratre eius comite Nunno cum omni- 40 ualle de Muza. Siquidem incenderunt quendam montem, eo quod
bus, qui ad regnum Castelle pe1tinebant, Adefonsum filium do- uentus ueniebat ex parte ips01um contra exercitum regis Fer-
ro mini sui regis Sancii sibi regem constituerunt. Fredenandus autem nandi, ut fumo et uento Leonenses fatigati ad bellum acccderent.
rex, ut eral pius et ilaris, acceptauit quocl fecerant Castellani. Fuit Sed misericordia Dei non defuit regi Fernando, nam uentus et fu-
hic rex Fernandus armis strenuus, in bellis uictoriosus, circa om- mus, qui contra suum exercitum ueniebant, contra Salamanticen-
nes pius, benignus, liberalis et largitate preclarus, adeo quod in 45 ses et Abulenses conuersus est, et illorum obtenebra(ui)t aspec-
omni conflictu uictor extitit et nichil proprium habere uoluit. Fi- tus, Rex autem Fernandus irruit super eos et cum uictoria magna

59 XLº.IXº] decimonono M 20 Adefonsum ... rcx Portugalic] om. T 21 Enrrici] SM, Hcnrici ITMar.
23/24 partim ... parlimJ I, partem ... partcm ST1v! Mar. 25 a¿lqui.siuitl ac-
78. , M".C".XC".V"] S (MCLXXXXV Mar.), M.C.LXXV ITM Adefonsi]
qui.siuit Mar. 31 Letcsmam] Ledcsmarn M 32 Taraphe] T<iraphci Mar.
S, om. ITM Mar. (man. recent, add. I) 3 Rcx Sancius] S, Santius M (San-
33 Villarpanum] VillapandumMar. 35 Subrnontanorum] surnotanorum
cius Mar.), orn. IT (Sancius ad marg. man. recent. add, 1) 8 et maiori- T 36 Salamanticenses] Salmanticenses Mar. 39 Munio] Nunnum Mar.
bus ... hominibus] om. M (ad calcemfolíi eadem manu add.) Sarranum] SI M, sarracenum T, Serranum Mar. 42 accedcrcnt] Jvlar.
(accederunt, sed accederent puto legendum ad marg. man. recen!. add. I),
79. 7 Yspaniarum] Hispaniarum Mar. 8 fratre] fratcr T u ilaris] S,
ylaris J TM, hilaris JvI 12 Fernandus] Fredcnandus 11-'I accedenmt S TJlil 45 obtenebra(ui)t] 1v!ct1:,obtencbrat S ITM
CHRONJCON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 31 9
cepit regem eorum uiuum et occidit eum atque subdidit sibi Sa- lensibus in termino Ciuitatis Roderici in loco qui dicitur Arganat
lamanticam. Post hec rex Fernandus cupiens ciuitatem Astoricam et comisso prelio deuicti sunt Portugalenses et fugato rege Sancio
decorare transtulit corpus Ramiri, quod scpultum fuerat in Des- ro reliqui miserationi regis Fcrnandi se subdidcrunt. At ipsc motus
5o triana, et Astorice in ecclesia catedrali ipsum honorifice sepeliuit. pictate dimisit eos reclire ad propria.
So. Per idcm f'erc tempus erat cum Sarracenis uir nobilis et po- Prefatus rex Portugalie Adefonsus regcm Fernanclum fortitcr
tentissimus nomine Fernandus Roclerici Castellanus. Hunc Sarra- mo1estauerat, et occupauerat in Gallecia totam Limiam et totum
ceni cum innumerabili suorum excrcitu miserunt ad cuertenclam Toronium. Deinde obsedit Badalocium ciuitatcm Mauronun ad
populacionem nouam, scilicet Ciuitatem Rodcrici. Rex autem Fer- 15 regem Fernandum de iure spectantem. Tune rex Fernandus ag-

nandus eo tempore erat Benauenti. Bcatus autem Ysiclorus ap- gregato suo1um exercitu perrexit contra rcgem Adcfonsum. Ce-
paruit cuidam canonico et thesaurario monasterii sui nomine Ysi- perat iam rex Adefonsus maiorem partero ipsius ciuitatis et in arce
doro et mittens cum ad regcm Fernandum, significauit ei aduen- concluserat Sarracenos. Commisso autem prelio cum rege Fer-
tum Sarracenorum clicens, quocl cito rex Fernandus obuiaret Sar- nando cleuicti sunt Portugalenses. Rex autem Adefonsus dum fu-
racenis et uinceret eos, eo quod ipse beatus Ysidorus et sanctus 20 giens eguo supersederet 1 et egrederetur per prntam ciuitatis de
rn lacobus apostolus in certamine illo forent cum eo. Qua audito Badalozo, casu inuecte .fcrreo porte impegit et crus eius fractum
uelociter perrexit rex Fernandus cum paucis Christianrnum et est. Tune captus est rex Adefonsus et regi Fernando delatus dixit
inito ce1taminc cum Sarracenis statim uicit eos 1 et tantam ex illis ei rex Adefonsus: 'Domine, inquit, rex) ualde peccaui in Deum et
prostrauit multitudinem, quod pre numerositate inclicibili non in te) sed ecce totum regnum meum libere trado tibi'. Rex autem
poterat numerari. Transactis paucis diebus rex Fernandus reuo- 25 Fernandus uictus misericordia dixit ei: 'Reddc michi tantummodo

r5 cauit predictum Femandum Rodcrici et cleclit ci Stephaniam so- mea que abstulist( et regnum tuum maneat tibi'. Vincebatur qui-
rorem suam in uxorem. Sed Fernandus Roderici quiescere nescius dem semper rex fernandus precibus miserorum, qui numquam
íniit prelium cum comitibus Castellanis et uicit eos atque occidit in bello potuit uinci. Tune rex Adefonsus tradidit regi Fernando
comitem Osorium et comitem Henricum et alios plures nobiles Toronium et Limiam et in tantum dcbilitatus fuit de fractura cru-
Castellanos et cepit uiuum comitem Nunnum. Hic Fernanclus Ro- 30 ris, quod de cctero non potuit equitare. Sarraceni autem ad regem

20 derici genuit ex infantissa dompna Stephania Pet1um Fcrnandi Fredenandum cgressi de arce se et ciuitatem tradiderunt illi. Rex
potentissimum uirum. Eo tempore quieuit terra Leonensium ab autem Fcrnandus precepit Sarracenis, ut habitarent in ciuitate et
infestacione Maurorum. essent uassalli sui. Tradidit etiam arcem cuidam magno barbara
nomine Abenhabel, accepto ab eo et ab omnibus Sarracenis iura-
81. Prefatus autem Adefonsus rex Portugalie uoluit insurgere Jí mento, ut essent regi perpetuo fideles uassalli atque quandocum-
contra regem Fernandum et misit filium suum regem Sancium) que ipse uellet, sibi arcem traderent et ciuitatem. Sed sicut dicit
quem sibi regni constituerat successorem, c.."ll.m magna militum uulgus) qui per Sarracenum credit, terram suam numquam uide-
manu ad euertcndam predictam Ciuitatem Rodcrici. Infestaba! bit; statim ut rex Fredenandus recessit) ipsi Sarraceni regi Fer-
tune temporis ualidissimc regem Fernandum Adefonsus rex Cas- nando mentiti suo Miramamolino cum ipsa ciuitate se contulerunt
telle) Sancii regis filius, et dimissa rex Fernandus maiori parte sui 40 et multas iniurias regi Fernando pastea intulcrunt.
exercitus contra nepotem suum regem Castelle 1 obuiauit Portuga-

8L 14 Badalocium] Vada!ozum Mar. 15 Fernandus] Fernadus T


47 eorum] Nunnum Mar. 47/48 Salamanticam] Salmanticam Mar. 21 Badalozo] ITM, Badalouco S crus] S, crux JTM fractum] fac-
48/50 Post hec .. scpeliuit] ITílf, om. S Lum T 28 regi Fernando] S, om. ITM Mar. 29 Toronium] Toronioum
in Toronium corr. S Limiaml lunam 7' de fractura] M defractare ST
80. 3 cum innumerabili ... excrcitul S IM, om. T Mar. 13 inclicibilil I, defractare in de fractura ad marg. man. recent. corr. I
indi.scibili in indicibili corr. S, indi.scibili T M 14 poterat] potcrant JVÍ 3~ ciuiLate] ciui~
tatem S 36_arcem] ~m. S 38 Frcdenandus] Fernandus S · 39 mcntiLiJ
16 Sed] Set T 18 Henricum] Enrricum M 19 Nunnum] SIM, nimi- mcnti T Mtramamolmo] Miramolino 'J' contulerunt] SITM, contulerant
rum T, Vimirum Mar. 20 dompna] domna M Mai:
320 CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 321

Post hec Sarraceni uidcntes Adefonsum regem Portugalie debi- 83. Prefatus autem rex Castelle Adefonsus Sancii regis filius erat
litatum et quod in quibusdam offendcrat regem Fernandum ipsum fere trium annorum, cum regnare cepisset. Qui postquam ucnit
Adefonsum in opido qui dicitur Santaren, obsederunt. Rex autem ad etatem adultam in tantum daruit pre cunctis regibus nostri
Fernandus congregato exercitu magno ad auxilium regis Adefonsi temporis, ut noster non posset euoluere stilus, quanta uiguerit
45 properauit. Sed rcx Adefonsus ut hec audiuit, timuit ualde crcdens
probitate. Fuit namque sapiencia magnus, consilio prouidus, ar-
quod rex Fernandus ad auxilium Maurorum ueniret et misit ad mis strenuus, largitate precipuus et fide catholica roboratus. Duxit
eum nuncios supplicans pro pace. Rex autcm Fernandus decla- uxorem filiam Henrici regis Anglie nomine Alienar, ex qua gcnuit
rauit ei quod ad eius auxilium properaret. Quod Sarraceni ut Fernandum et Henricum et Berengariam et Blancam et Vrracam
audierunt, arrepta fuga ab obsidione turpiter recesserunt. Post hec et Alienor et Constanciam. Filiam suam primogenitam Berenga-
50 rex Fernandus dimisit uxore1n suam Vrracam, filiam regís Ade- 10 riam dcdit Adefonso regi Legionensi in uxorem, que fuit mulier
fonsi, eo quod erat consanguínea eius propinquo gradu) et duxit prndentissima. Dedit Lodoico regi Francornm filiam suam Blan-
aliam nomine Tharasiam, que fuerat uxor Nuni comitis de Cas- cam et Adcfonso regi Portugalie tradiclit Vrracam. Tempore etiam
tella. Post cuius mortero duxit aliam nomine Vrracam, filiam Lupi procedente lacobus rex Aragonie filiam eius Alienar duxit uxo-
comitis de Bizcaya, ex qua genuit Sancium et Garsiam. Cete1um rem. Quinta uero Constancia monachilem suscipiens habitum uir-
55 rex Fernandus, regni anno XXXIº feliciter consumato, obiit apud 15 ginitatem suam Dómino consccrauit. Rex Castelle Adefonsus cc-
Beneuentum et in ecclesia sancti lacobi apostoli circa tumulurll pit quasi leo fortissimus cum Christianis et Sarracenis regibus in
matris sue et aui suí comitis Raymundi sepultus est. circuitu regni sui consistentibus fortiter et sapienter armis confli-
gere, regnum suum clefendere et ampliare et populum sibi sub-
82. Era Mª.CC".XXª.VI" mortuo rege Fernando filius eius Ade- ditum iuste gubernare. Siquidem cum ex uno latere regni haberet
fonsus successit ei in regnum Legionense. Hic fuit pulcher, elo- 20 fortissimum Legionensem regem Adefonsum, ex altero Sancium
quens, clemens, fortis uiribus et armis strenuus et in fide catho- regem strenuum Nauarrcnsium, tercio rcgem ferocissimum Pe-
lica solidatus. Tamen in primordio regni sui inquietatus fuit ualde tlum Aragonensium et quarto maximum Sarraccno1um regem Mi-
a collateralibus suis, scilicet ab auunculo suo Sancio rege de Por- ramamolinum, tamen ipse rex Adefonsus cum omnibus armis et
tugalia et ab Adefonso rege Castelle consobrino suo. Vnde com- consilio fortiter se gerebat, sua defendebat et omnium aliorum re-
pulsus fuit ducere in uxorem Tharasiam filiam eiusdem regis San- 25 gum multa castra et opida capiebat. Populationes multas et nobi-
cii, ut ipsum regem Sancium haberct in auxilium sui contra Ade- les fecit in regno suo, scilicet Placenciam, Beiaram, Moyam et alias
fonsum regem Castelle. Ex ista Tharasia genuit tres filias, scilicet multas, quarum nomina longum est prenotare. Sed cum in tantis
rn Sanciam primogenitam, deinde Fernandum et nobilem infantis- prosperitatibus famam uirtutis et glorie sue longe lateque sparge-
sam Dulciam. ret, Miramamolinus congregato exercitu innumerabili barbarorum

83. 16 quasi leo fortissimus] cf Vulgata passim.

83. 3 regibus] rcgisbus in regibus corr. S nostril nostris in nostri corr.


J 4 uiguerit] SIM, uigueret 1; uigcret Mar. 7 Henrici] n; Enrrici SJVI
49 audicrunt] audirent S ob.sidione] absidione in ab osidione corr. S Alienar] Alionoram Mar. 8 Fernandum et] Fernandum T Hemi-
50/51 Aclcfon.si] S TM, Aclefonsi (Portugalensis man. recent. add.) I cumJ Enrricum M 9 AlicnorJ Alionoram Mar. n LocloicoJ Ludouico
51 propinquo Jimpropinquo S 52 Nuni] NuniiMar. 54 Bizca ya] Viz- Mar. 13 Alienor l SI M, Alienar in Alienoram man. rece'nt. corr. T, Alieno-
caya Mar. 55 XXXIº] quinquagesimo primo Mar. ram Mar. 14 monachilemJ S T M, monachilem in monachalem man. re-
82. 2 Legionense] Lcgionese JVI 5 collatcralibus] SI, collatc talibu.s T, c~n.t. corr. 1, monachalem JVlar. suscipiens] suscipicns suscipiens in sus-
collatclibus in collateralibus corr. M 6/7 compulsus] S, comsepultus in ctp1ens corr. S 22 AragonensiumJ Mar., Arragonensium S~Arrcgonensium
compulsus corr. I, comsepu\tus T, consepul.susM 9 Tharasia] SM, Thare- IM, Arregone.sium T 22/23 MiramamolinumJ Miramolinum S 29 Mira-
sia IT mamolinus l SI T, Miramalinus in Miramolinus corr. JVI
)22 CHRONICON MVNDI IV
CHRONICON MVNDI IV 323
30 simulque nobilium n1ilitum exulum Christianorum contra regem
sum loeum, ut pugnaret cum eo. Sed Petrus Fernandi de Castella
Adefonsum in manu ualiclissima p1operauit. Rex autem Castellc 6,; qui tune erat cum rege Legionensi, et alii uiri Deum timentes re~
cum exercitu suo regi Miramamolino ohuiarn properauit. Venie- formauerunt pacem ínter regem Castelle et regem Legionis.
bat quoque Adefonsus rcx Legionis in auxilium regís Castelle cum
exercitu magno, sed rex Castelle bellancli animositate incensus 84. Cum autem pax esset inter eos, quidam inimici Dei discor-
35 noluit eum expectare, licet rex Legionensis cum exercitu suo pro- diam scminantcs itcrum inter eos bellum concitauerunt, et per tres
perans iam essct Toleti. luiit itaque rcx Castelle bellum cum rcge continuos annos inter se fortissimornm regum exercitus orriferis
Miramamolino, ubi tam innumerabilis eral multitudo Mauro1um, gladiis confligebant. Multe pcrpetrabantur hinc inde cedes homi-
quod nostri habito respectu ad eos paucissimi uidebantur. Cesse- num; precedebat 1 quod in agris erat, et flammis uille exurabantur.
runt nostri pugne et Miramamolinus pro peccatis nostris extitit Duo fcrocissimi rcges quasi duo ferocissimi leones, alter alteri ce-
4o uictor. Erat tune cum rege barbara Petrus Femandi de Castclla derc nesciebat. Preibat regem Castcllc fortitudo et sapiencia, sed
potentissimus miles, cuius consilio rex barbarus eo tempore se regem Legionis fortitudo et suorum exercituum amabilitas nimia
regcbat. Vnde notandum est Gotas fere numquam fuisse a barba- muniebat. Sed antequam inter dictos reges tam 01Tibile orirctur
ris nietos, nisi Gotorum cxulum secum haberent consilium et w bellum, ostcndit Dominus quoddam prodigium in ecclcsia sancti
auxilium. Venit anno sequenti Miramamolinus usque Toletum et Stcphani extra muros urbis Lcgionis. Etenim quedam imago Dei
45 eum ipsam regiam urbem capere niteretur, Toletani fortiter resti- genitricis cum imagine Filii sui ex se eepit emittere sanguinem,
terunt. Rex autem Castelle suas ciuitates et castra 1nuris exeelsis non sine orrore et admiratione multorum, qui hoc uiderunt. Tune
cepit fortiter munire et filios nobilium, qui occubuerant in bello, clerus et populus Legionis ad predictam ccclesiam accessenmt
nul:l.ire et exaltare dicen') quoniam filii uindicabunt sanguinem r5 pedibus nudis et ipsam immaginem ad ecclesiam beati Ysidori
patris. Qui licet tune fuerit uictus, tamen eius animus inuincibilis detule1unt et super ipsius altare posuenmt, ubi per tres dies con-
50 perduraba!. Rex Miramamolinus reuersus est ad propria et Chris- tinuos sanguinem emanauit. Sed fuerunt quidam sapientes inter-
tianis non nocuit, sicut uoluit, quia tune reges Yspanie in unam pretes, qui ex ipso signo bellum futurum crucntissimum predixe-
eoncordiam conuenerunt. Habuit tune rex Castelle pacem cum runt, eiusdem monasterii ex hercdationem etiam predicentes.
Christianis et Sarracenis, sed illatum sibi a barbaris dcdecus ab 20 Quod postea factum esse testatur neritas manifesta. Etenim, ut
eius animo non recedebat. Tamen dum Sancius rex Nauarrie con- prediximus) bcllu1n cnientissimum inter reges exortum est et tra-
55 tra ipsum moueret prelium una cum Adefonso Legionensi rege, dente rcge Legioncnsi rex Castelle castrum de Powlo accepit, qui
rex Castelle fines Nauarrie inuasit et Vitoriam cepit. Ceperat iam iam acceperat uillam Braxem, Caparios et alia plura ad ecdesiam
fere totam terram de Alaua et alía plura in regno suo. Post hec beati Ysidori spectancia 1 ex quibus sustentabantur clerici inibi do-
etiam habuit discordiam cum rege Adefonso Legionensi et cepit 25 mino se1uientes. Adefonsus rex Legionis cum esset catholicus,
castrum Ardan et Coyancam, Castrum Viride et quedam alia. Post habebat secum clericos, qui moclulatis uocibus cotidie coram ipso
60 hee uenit usque Legionem et ccpit castrum Iudeorum iuxta ipsam diuinum officium peragebant, quos ipse nimio uenerabatur aJ-
ciuitatem. Obsedit etiam Astoricam, sed non cepit eam. Accessit fectu. Habebatque etiam cubicularios suos laicos quosdam, qui-
ad submontana ad castrum quod dicitur Alua, et cepit illud. Rex
autem Legionis Adefonsus occurrit ei cum magno cxercitu ad ip-
84- 6 ferocissimi rcgcs .. leonesJ cf Vulgata passim.

32 Miramamolino] SM, Mamolino IT 34 inccnsusl J Onccensus 'J), 84. 3 regum] S l, regnum TM orriferis] horriferis Mar. 5 precede-
bat] predecedebat.M 6 fcrocissimi. .. duo] om_ M 8 amabilitasl amabi-
succcnsus SM 49 patris] SJT, patruumM, palrum Jvlar. 51 quia] om.
M Yspanie] Hispaniac Ma,: 54 Nmwrric] Nauarrae Mm: 56 N<tuar- li~s in amabilitas corr. S 9 orribile] horribile Mar. rn prodigiumJ pro-
rie] Nauarrac Mar. VitoriamJ scrijJsi (uitoriam 1), bitoriam S TM, victoriam d1gnum T 13 O!TOre]ho1Tore Ma,: 14 clcrus] clarus T 16 et super ...
Mar. 57 ferc] om. Mar. A!aual Alua in Alaua corr. M 61 Obscc\it] posucnmt 10111. T 18 crucntissimumJ cructissimum T 2
3 Braxcm] s J M
osedit M 62 submontana] submontanam Mar. ílarxem T, Barxcni klar. 26 modulatis] modulalus T cntidie] quotidi~
Mar. 27 nimio] minimio in nimio corr. M 28 ctiam] ::i:om. JTM Mar.
CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 325
324
bus omne consilium suum comittebat, et licet polleret omnimoda rante reuerentissimo et nobilissimo uiro Tellionc eiusdem ciuita-
60 tis episcopo. Quia ut antiquitas refert, sempcr ubi uiguit scolas-
3 probitate, tamen susurronibus aliquando prebebat aurem, unde
o
quedam faciebat minus spectancia ad tam regiam maiestatem. Rex tica sapiencia, uiguit et milicia. Iste rex Adefonsus primo castel-
autem Castelle cum esset sapientissimus, consilium suum semper lum in armis suis depinxit, quamuis antiqui reges patres ipsius
sapientibus comittebat, unde pre ceteris Yspanie regibus felicio- leonem depingere consueuerant, eo quod leo interpretatur rex
res habebat successus. uel est rex omnium bestiaium.
35 Pacificatum est inter re ges predictos post multas stragcs et damp- 85. Suprafatus autem Adefonsus rex Legionensis, ex quo reg-
na, sed iterum inter eos mota discordia cum uenircnt ad pacem, nare cepit regnum sibi subditum uiriliter et nobiliter uendicauit,
dedit rex Adefonsus Legionensis uxori sue regine domine Be- et tam terribilis fuit cunctis male agentibus, quod eius aspectum
rengarie, que tune degebat cum paire suo in Castella, Villarpando, non possent aliquatenus sustinere. Vox eius in ira quasi leo ru-
Ardon, Roda, Arbolium, Gordonem et Lunam. Adefonsus autem giens uidebatur. Cum esset indutus armis bellicis et equum suum
4 rex Castelle labori cedere nescius, mouit exercitum suum contra
o conscenderet, licet magnus esset motus corporis, quidam tamen
Vascones et cepit Sanctum Sebastianum, Ortes et Burgum de gestus in eo nimie ferocitatis fortitudinem in eius animo declara-
Ponte, Saluamterram, ciuitatem Aquensem et alia plura opida, et bat. Hic in bello nunquam fuit uictus, sed uictor semper extitit,
reuersus est in Castellam cum gloria magna. Post hec cepit exco- quamuis multociens cum Christianis et Sarracenis pugnauerit.
gitare de salute anime sue et construxit de nouo nobile monaste- w Hanc suam fortitudinem tanta clemencia sequebatur, ut ipsa sta-
45 rium sancte Marie in Olgis Burgensis ciuitatis. Hoc 1nonasterium tim a carde cxcutcret et misericorditer flecteretur deponens uirus,
multis prediis ditauit et mire pulcritudinis auri, argenti, precioso- quod susurrones suis auribus instillabant, si esset qui diceret bo-
rum lapidum et olossericarum cortinarum clecorauit. Alter nostris num. Hic ex sentencia domini Pape Innocencii dimissa uxore sua
temporibus Salomon idem rex iuxta predictam domum Domini regina Tharasia, duxit Berengariam, prudentissimam filiam Ade-
hedificauit palacium regís. Adiecit etiam et non longe ab ipso 15 fonsi regis Castelle, uxorem et tam nobiliter eam desponsauit sibi,
5 monasterio in uia publica beati Iacobi const:rnxit mire pulcritudi-
o quod cledit ei pro dote turres Legionis, Astoricam, Valenciam et
nis hospitale, cui tantum reclitum contulit, ut cuncti pauperes alia triginta castella. Posuit etiam in fidelitate alia decem Castella
peregrini transeuntes in eo unius diei percipiant uictum. Tam pre- in manu baronum regis Castelle, ne rccederet a pactione. Genuit
dictum monasterium, quam palacium suum regale, quam etiam ex ista Berengatia Fernandu1n, Adefonsum, Alienar, primogeni-
hospitale cum capella sua, de lapidibus uel laterculis coctis et 20 tam, Constanciam et Berengariam. Genuerat iam ex nobilissima
55 calce constrncta sunt et auro ac uariis coloribus depicta. Tune ipsa femina Agnete Vrracam, quam tempore procedente tradidit
ciuitas Burgensis, ciuitas regia uocata est et in regni solium subli- magno uiro Lupo Didaci de Bizcaya in uxorem. Berengariam
mata. Eo tempore rex Adefonsus euocauit magistros teologichos etiam filiam eius duxit Iohannes rex Iherosolimitanus uxorem, qui
et aliarum arcium liberalium et Palencie scolas constituit procu- pastea cum ipsa Constantinopolitanum imperium rexit. Constan-

85. 4/5 quasi leo rugiens] e/ Vulgata passim.


47/ 48 Alter nostris temporibus Salomon] cf 3 Reg. 7, 1-12.

62 in armis] armis T
30 susurronibus] surronibus in susurronibus corr. M 31 maiestatcml
85. uendicauitJ uindicauit JVI 3 cunctis]om. Mar.
2 5 bcllicis) bcllis
magestatctem M 33 Yspanie] Hispaniae Mar. 35i36 dampna l damna
in bellicis corr. T 9 multociens] multoties Mar. pugnauerit] SITM,
Mar. 33 Villarpando] S, Villarpandum !Til'I Mar. 39 Rodal RodamMar.
pugnauit Mar. 10 ipsa] iram Mar. II cxcutcret] excuderet Mar.
42 Saluamterram] Saluatcrram Mar. Aqucnsem] Adquensem M
12 instillabant] instillauerantMar. 16 Valenciam] I(Valentiam.M), Bal-
45 in Olgis] S T, in Olgis (las Huelgas ad marg. man. recent. add.) I, in
Olgis (construcio monasterio de las Huelgas de Burgos ad marg. add.) M lcnciam S, Valeenciam T 17 alia l lilia T 19 Alienorl Alionoram Mar.
22 Bizcaya] SIT, Biscaya M, Vizcaya Mar. 23 Iohanncs] loannes Mar.
49 hedificauítl edificauit M 54 coctis] cortis M 57 teologichos] M
Iherosolimitanus] Hierosolymitanus Mar.
(telogichos in teologichos corr.), telogicos S T, telogichos I
CHRONJCON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 327

25 cia uero in monasterio sancte Marie ele Burgis habitum monachi- populationes fecit. Populauit in Berizo, Benuiuere et Pontem fer-
lem suscepit. Fuit prefata Berengaria filia regis Castelle adeo sa- ratum. Populauit in terra Lcgionis Rodam, Ardon, Senabriam et
pientissima, quod patris sapiencia ad eam dcfluxisse uideretur. alias plures. Populauit in Extrematura Mirandam, Monleon, Car-
Hec cum primo uenit Legionem blandis prccibus a uiro suo rege pium, Montem regalem, Galisteum, Saluamtcrram, Salualeon et
Adefonso obtinuit, ut corrigeret mores et foros Legionensis ciui- alía plura opida et castella. Fecit quoque pontem super magnum
30 tatis et regni et grauamina releuaret. Hcdificauit rcgina Berengaria ro flumen Mineum in loco qui dicitur riuus de Castrello et alias plu-
palacium regale in Legione ex lapidibus et calce iuxta monaste· res pontes fecit et restaurauit in regno suo. Fundauit etiam mo-
rium sancti Y sidori et turres Lcgionis, quas rex barbarus quondam nasterium Cisterciensis ordinis uallis Dei in loco qui clicebatur
destruxerat Almazor, ex calce et lapidibus similiter restaurauit. antiquitus Boytes. Aliud in Berizo construxit monasterium in Villa-
Hec regina serenissima aura, argento, lapidibus preciosis et se- bona. Multa gloria regnum suum ditauit et muros urbium ab an-
35 ricis indumentis monastelium beati Ysidori et ceteras regni prin- 15 tiquis destn1ctos honorifice restaurauit. Circa uiros religiosos et
cipales ecclesias studuit decorare. Hoc tempore ampliata est fides moniales adco misericors fuit, ut quando illis deerat, preberet de
catholica in Yspania, et licet multi regnum Legionense bellis hnpe- suis cellariis alimenta; greges et omnes pecudum que illi de hos-
terent, tamen ecclesie regalibus muneribus ditate sunt in tantum, tium preda eueniebant, cunetas monasteriis distribucbat; latroncs
ut antique destruerentur ecclcsie, que magnis sumptibus fucrant autcm et supcrbos, aliüs a turribus precipitabat, alios in mari
40 fabricate, et multo nobiliores et pulcriores in tolo regno Legio- 20 mergebat, alias suspenclebat, alios igne cremabat, alios caldariis
nensi fundarentur. Tune reuerendus cpiseopus Legionensis Mau- decoqucbat, alios uiuos excoriabat et multis afficiebat generibus
ricius eiusdem sedis ecclesiam fundauit opere magno, sed eam ad t01ment01um, ut rcgnum in pace possct et iusticia conse1uare.
perfectionem non cluxit. Tune etiam fundata est ecclesia beati Ia-
87. Suprafatus autem Adefonsus inclitus rex Castclle quod diu
cobi apostoli, que pastea per reuerentissimum patrem Petrum la-
conceperat animo perducere cupiens ad effectum, ut haberet oc-
45 eobensem arehiepiseopum est gloriosissime consecrata. Cum au-
casionem gerendi preliutn cu1n Sarracenis, cum quibus tune pa-
tem regnum Legionense frueretur pace et gloria multa et, ut supra·
cem habebat, populauit quandam uillam que Mora clicitur,in con-
fatum est, orta esset discordia inter regem Legionensem et regem
finio barbarormn. Rcx autem Miramamolinus nomine Abeniacob
Castelle et orones Yspanie re ges Christiani et Sarraceni niterentur
misit ei nuncios dicens quod non haberet paccm eum eo, si die-
Legionense regnum euertere, rex Legionis adiutus a Domino et a
tam uillam popularet. Sed cum rex Castelle nollet a populatione
50 beato !acabo apostolo regnum suum fortiter defendit. Hoc tem-
desistere, uenit rex barbarus eum tanta Sarracenorum multitudine
pore Martinus presbiter doctus a Domino miraculose sciencia
et cum tanto bellico apparatu, quod non posset aliquatenus ex-
Scripturarum magna uolumina edidit et sanctitate claruit et mira·
ro plicari, et obsedit castrum quod dicitur Saluaterra. Cumque mili-
culis.
tes Cisterciensis ordinis Sarracenis in ipso castro fortiter restitis-
86. Rex autem Adefonsus multas populationes in regno suo fe-
cit et eum ualde ampliauit. Populauit namquc in Gallecia Clu-
niam, Bayonam, Saluamterram, Villam nouam de Sarlia, Melide,
5 Benuiuere) S, Bcncuiuere ITJVJ, Ileneuiuc Mar. 6 Populauit] om. S
Triacastella, Milmanda et alias multas. Similiter in Asturiis multas 6/7 Populauit in terra ... alias pluresl om. 1vf(ad calcem/olif eadem manu
add.) 7 Monleon] Montleon S 8 Galisteum] Calisteum }rlar.
9/Io pontem super magnum flumen Mincum] SITM (ponte S), pontem
25/26 monachilem] SITM, monachalem Mar. 29 mores] SM, muros magnum super fltunen Mineum Mar. riuus] om. 1Har. •rn Castrello]
(credo dcbere diccre mores ad marg. man. recent. add.) I, moros 1' Castello In Castrcllo corr. 1' 16 misericors l mi.sericor M illi.sl idlis M
30 Hedificauit] SIT, Edificauit M (Aedificauit Mar,) 31 et calce] ex 17 greges et] gregesquc Mar. 18 eueniebant] cueniebal Mar. cunc-
calce T 33 post restaurauit ::.patium uacat in n· 37 Yspania] Hispania tos] cunctis Mar. 21 afficiebat] ST, affidat J, afficiat in afficiebal corr. M
Mar. 48 Y.spanic] Hispaniae Mar. generibus] gcniribus T
86. 3 Bayonam] IT, Boyonam S, Vayonam .M, l3aionam Mar. Saluam- 87. 6 cum] eum Mar. 9 bcllico] bellio T n ordini.s Sarracenis] om.
terram] Salualerram Mar. 4 Milmanda l Mirmanda M M (ordinis ad calcemfolii eadem manu add.)

C. 5. L C.
DUQUE 0:·_~Mí~D!' A-::ELT,6
280H MAD;,ID
CHRONICON MVNDI IV CI-IRONICON MVNDI IV 329

sent, Mauri uiriliter accedentes machinis fregcrunt murum, multis cum quadam che fecisset sibi exponi passionem Ihesu Christi et
ex illis occisis. Cepit rex Miramamolinus ipsum castrum et prop- ex relatione didicissct, quod antiqui catholici reges Iudeos expu-
ter hyemen Yspalim reuersus est. Rex autem Adefrmsus cum es- lerint ab Yspania et Toletana ciuitas Iucleorum proclitione tradita
15 set in angustiis positus, eo quod barbaris comode non poterat 20 fuerit Sarracenis, tantum concepit oclium contra ipsos, quod
obuiare, conuocauit regem Aragonie et regem Naua1Ticprecibus eorum protcnüam quibuscumque poterat, persequebatur modis,
et muneribus, ut secum accederent contra barbaras pro fide ca- et quia Iudei timebant deleri per ipsum, ut fertur, eius rno1tem
tholica pugnaturi. Misit etiam idoneos nuncios ad regem Legio- procurauenmt ueneno, quia mundus non erat clignus tanto prin-
nensem, ut ipse quoque dignaretur tanto periculo subuenire. Sed cipe gloriad. Sepultus est Burgis in monasterio sancte Marie curn
20 rex Legionensis licet ad subuenienclum desideraret acccdere, ta- 25 honore magno.
men habito cum suis consilio respondit quod libenter acceclerct,
89. Rex autem Adefonsus licet esset pro morte tanti filii sau-
si rex Castelle sibi redderet castra que illi abstulerat. Rex uero
cius, ex multitudine exercituum confluencium reccpit consolatio-
Castelle cum esset erga plurima occupatus et in arto positus, non
nem. Venit namque preclaius Petn.1s rex Aragonum cum multitu-
potuit ad singula respondere, sed totum animi sui impetum di-
dine populo1um. Accessit fortissimus Sancius rex Nauarrensium
25 rexit ad iniurias sibi a Sarracenis illatas omnimode uindicandas.
cum robustissima manu militum. Affuerunt Portugalenses et etiam
88. Eo tempore archipresul Toletanus nomine Rodericus scien- Franci et Galleci, qui ad prelium tamquam ad epulas properabant.
cia et moribus eruditus atque omni bonitate conspicuus, tactus Rex Miramamolinus ut hec audiuit, ualdc pertimuit et doluit se
nimio cordis dolore intrinsecus, tamquam catholice fidei filius se uerbum superbie protulisse, scilicet quod uinceret in campo om-
non recusauit subdere laboribus et discriminibus pro defensione nes adorantes crucero Christi. Vnde iam non ad presens Christia-
catholice ueritatis. Etenim fultrn auctoritate domini Pape Innocen- w nos impetere, sed tantum se defendere satagebat. Confluebant
cii Gallias adiit, uerbum Dei assidue proponendo et suadendo populi multi Christianorum apud regiam ciuitatem Toletum et
populis, ut ad defensionem fidei conuenirent, data illis remissione cum deficerent in expensis, rex Castelle in tantum manu largis-
omnium peccaton1m et eos crucis signaculo muniendo. Tetigit sima de thesauris suis singulis prebuit necessaria, ut nullus posset
Dominus corda multorum, qui audiebant uerbum Domini ab exercitu uictus inopia resilire. Sed cum rex barban.is Christia-
w populorum et contra barbaras alacriter properabant. Sed dum hec 15 nis expectantibus ad bellum, ut promiscrat, non accederet, nostri
agerentur, filius regis Castelle, qui sperabatur regnaturus post pa- mouentes castra prima fronte castellum Malagon cepen1nt, cunc-
trem nomine Fernandus, marte preuentus est; cuius obitum in tis illius opicli gladio trucidantes. Deinde ceperunt Calatrauam et
tantum cuneros dolare repleuit Yspanos Christicolas, ut se fere Petram bonam, Benauentum, Alarchos et Caracuel. Post hec
cuncti amisisse deflerent patrem, dominum, socium et pastorem. Francorum populus ccpit munnurare uictus dulcore patrie sue, et
15 Etenim non in merito, quia erat clemens, fortis, pulcher, sapiens, 20 statuentes inter se quod nullus remaneret, nec futurum expecta-
largus et catholicus. Hic tanto fidei catholice feruebat ardore, ut ret bellum, ad propria reuersi sunt. Quibus recedentibus suprafati
reges Christianorum turbati sunt, uolentcs eos retinere muneribus
et precibus, sed nullatenus potuerunt. Sed rex Adefonsus in Do-
12 accedentes] acccdetes T 14 hycmen] yemen M YspalimJ 1-Iispa- mino roboratus iussit Yspanorum populum ad po1tum de Mura-
lim Mar. 16 Nauarrie] Nauarrac Mar. 21 cum suis] om. M (ad marg. 25 clal accedere, ubi multas inuenerunt Sarracenos armatos, quos
eadem manu addJ 23 csset] om. S (ad calcem folíi eadem manu add.)
arlo] a reto Mar.
88. 1/2 sciencia et moribus eruditus] S, om. ITM Mar. 2 scicntia et
19 Yspania] Hispania Mar. 20 fuerit] fuerint in fuerit corr. /VI
moribus crnditus post conspicuus add . .Mar. 7 ad defensionem ... data il-
lis] S, om. IT.M 7/8 rcmissione omnium peccatorum] ;)~ad defensionem 89. 6 Ga!lcci] TM, Gallici SI 10 satagcbatl sataicbat T 15 promi-
omnium peccatorumITM (debuit diccre confe.sionem ad marg. man. recent. .serat] promis.serant ;vl 16h7 cunctis] S l, cuctis T cunetas M 17 opidil
add. l) 8 signaculo] sinaculo .M 12 Fernandus] Fernadus / 1 3 se] SI, opidu.s TM 20/21 expecLaret] cxpec_tantibu.s fn expectaret corr. S
SI'F.M, se in suum ad marg. corr . .Mar. 24 Yspanorum] SITM, Christianorum Ma,:
330 CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDJ IV JJI
Christiani milites gladiis fcrientibus fugauernnt. Et quia excelsi abstulerat rex Castelle, Rodam, Ardan, Castrum terram, Villalugam,
montes et anguste semitc Christianos ad Sarracenos accedere non Castrum Gonzalui, Albadalista, Lunarn, Gordon, Aruolium, Alion
permittcbant, cliuinitus affuit quidam coram rege Adefonso quasi et quedam alia. Intulit quoque Adefonsus rex Legionensis bellum
pastor ouium, qui eis latam ostcndit uiam, et eo duce pcruene- regi Portugalie et cepit Balsamum, Vlgosum, Fresno et ex alia
3o runt usque ad castra Maurorum et nullo uidente pastor ipse re- parte Lanosum, Melgazon et Contrastam, quam funditus diruit.
cessit. Sarraceni autem ut uidenmt Christianorum excrcitum, quia rn Tune congregati sunt contra ipsum omnes Portugalcnses ad prc-
uentus ueniebat ex parte ipsonun, ignem per spinas et tiibulos lium, et licet esset rex Lcgionensis cum paucis, uicit eos in loco
posue1unt, ut fumus Christianis noceret. Sed diuina gratia fumus qui dicitur Portella de Valdeuez, et cum multis spoliis et gloria
cessit retro et in castris Maurorum se totus ingessit et per nimium magna reuersus cst. Rex autem Castellc Adefonsus, qui post feli-
35 oppressit cos. Exercitus autem Christianorum sedit in monte nocte cem uictoriam timcbatur uenire super Legionenses in ira et bra-
sequente et illucescente die iussit rex Miramamolinus Sarracenos 15 chio extento, ualde humilis uenit laudans Deum de uictoria red-
ad bellum tubis et timpanis excitare. dita populo Christiano. Et inuitans ad pacem regem Legionis in-
90. Tune reges Christiani inito consilio quieuerunt ipsa die, ut dulsit ei omnia opida que abstulerat sibi, et insuper restituit ei
se ad bellum die altera prepararent. Ordinauernnt autem inter se, Pennamfiel, Almanzam et Colem in terra Legionis et in Asturiis
ut Didacus Lupi nobilis et strenuus cum nepote suo Sancio Fre- Mirandam de Nieua, et in territorio Salamantice dedit sibi ad di-
denandi, quondam regis Legionensis filio, prima fronte exercitum 20 ruendum castellum de Carpio et Montem regalem. Rex etiam
preiret. Sed ubi comissum est prelium, tanta fortitudine preclarus Legionis ex pacto regís Castelle tradidit regi Portugalie omnia cas-
Didacus accessit cum suis, quod Sarraceni turbati in se perstite- tra que abstulerat illi. Hoc rex sapientissimus Castelle ideo facie-
nmt. Quod uidentes Christianonim exercitus animati ad prelium bat, ut pacificatis omnibus Yspanie regibus eos contra Sarracenos
Sarracenornm castra glacliis undique fcriebant. Victus est rex Mi- concitare!. Tune rex Adefonsus destruxit Gordonem et Arboliwn,
2 5 ut Legionensis ciuitas securitate frueretur et pace. Iam olim des-
ramamolinus cum suis et tanta multitudo cecidit barbaron1m,
rn quod nullus uiuens posset mortuorum cadaucra numerare. Actum tluxerat Iude01um castrum iuxta Legionem, quia eidem ciuitati
est hoc felicissimum bellum in loco qui dicitur Nauas de Tolosa, multa dampna sepius inferebat. Dcstruxit etiam Mirauetum iuxta
cui in Yspania simile bellum numquam fuit. Post hec cepenmt Maioricam et, accepto a rege Castelle in auxilium sui potentissimo
nostri Bilchis, Ferral, Balneos et Vbedam, in qua multa Sarraceno- uiro Didaco Lupi, sumpsit arma conti·a Sarracenos et obscdit Al-
rum milia occidere. Sed cum populus Chrislianorum ex labore ni- 30 cantaram et cepit eam. Eo tempore mortuus est Fernandus filius

15 mio grauiter inciperet egrotare, inclito rege Adefonso precipiente eius pulcherrimus adolescens, quem genuerat ex regina Tharasia,
in propria reuersi sunt cum multis opibus et gloria magna. et sepultus est in ecclesia sancti Iacobi apostoli. De cuius marte
ualde doluit Legionensis rex et regnum eius. Eo tempore obierunt
91. Cum autem hec agerentw·, rex Legioncnsis Adefonsus ha- potentissimi uiri Didacus Lupi et Petrus Fernandi. Rex aulem Cas-
bebat secum uirnm potentissimum Petrnm Fernandi de Castella, 35 telle Adefonsus in Domino roboratus obscdit fortissilnum castrum
qui ei nobiliter consilium et auxilium impendebat, et ipso dicto
Petro Fernandi operam dante recuperauit de illis opidis que sibi

5 Castrum tcrram] Castrumtoral tcrram in Castrumtoral corr. M 6 Al-


badalista] Albadaliste S 8 rcgiJ S, om. JTM Mar. Balsamum] S, Balsa-
29/Jo peruenerunt] peuencrunt in pcrucncrunl corr. M 36 illuccs- mon ITM Mar. 9 Conlraslaml constratura S 12 Valdeuez] SJT, Val-
cente] SI, illuscescente TM 37 ad bellum] om . .Mar. claucz M, Valdcuer Mar. 16/17 indulsit] indusit T 17 omnia] omia M
90. 3/4 Frcdenandi] Fcrdinandi Mar. 4 Legionensis] Legionesis M 19 Salamanlice] SJM, Salmatice T, Salmanticac Mar. 20 in ante Mon-

5 preirel] preirent M 12 Yspania] Hispania Mar. 13 Bilchis] fü\- tcm regalcm add. S 23 pacifi.catis] pacificali M Yspanie] Hispaniac
chens M Mar. 27 clarnpna] <lamnaM.Mar. Mirauetuml Si, Miraucnturn TM.Mar.
28 Maioricam] Maioricantern in Maioricam corr. S 31 adolescens] ado-
91. 2 Fcrnandi] Ferdinandi Mar. 4 Fcrnandi] Ferdinandi Mar_ sclccns T TharasiaJ Therasia S 32 cst] om. M
332 CHRONICON MVNDI IV CI-IRONICON MVNDI IV 333
Sarracenorum Alcharaz et cepit ipsum, et reuersus est in Castel- 20 numquam potuit inflammari, siquidem uisum est, quod requieue-
lam cum gloria magna atque feliciter; uite tennino consumato rit super eum spiritus sapiencie. qui fuit in Adefonso rege Castelle
obiit in termino Areuali et, ut tantum regem decebat, Burgis in auo suo, et spiritus fottitudinis et clemencie, qui erat in Adefonso
monasterio de Olgis, quod ipse construxerat, gloriose sepultus rege Legionensi paire ipsius. Quid plura? Quod de nullo regum
40 est. Regnauit annis quinquaginta quinque. precedencium legitur, omnino irreprehensibilis fuit, quantum no-
92. Era Mª.CCªJ./ 1 .IP' Henricus filius eius in regno Castelle cum
25 bis scire datum est, et thorum coniugalem unquam minime
csset annorum decem, regnare cepit. Regina uero Alienar exple- uiolauit. Duxit namque uxorem ex imperiali genere Romanornm
tis post mortem uiri sui uiginti septem diebus Burgis mortua est et
Deo deuotissimam feminam nomine Beatricem, ex qua genuit
sepulta circa uirum suum. Henricus autem rex Castelle cum esset Adefonsum, Fredericum, Fernandmn, Philippum, Henricum, San-
Palencie, quidam nobilis puer ludendo fragmen tegule casu proie- cium, Emanuelem, Alienar, Berengariam et Mariam. Omnibus
cit et regem in capite grauiter percussit, unde mortuus est et Bur-
30 etiam ecclesiis ita omnia sua iura sernauit, ut nullus esset qui au-
gis iuxta patrem suum et matrem sepultus. Regnauit annis duo- derct eas uel in aliquo molestare. In tanta pace regnum sibi sub-
ditum rexit, ut maiores uel minores in aliorum res insurgere non
bus et mensibus acto.
auderent.
93. Era Mª.CC".Lª.V" Fernandus filius Adefonsi regis Legionen-
94. Sed cum regnare cepissct, comes Albarus de Castella et
sis in Castella, ei matre Berengaria tradente regnum, felicissime
regnare cepit. Siquidem Castelle nobiles regnum Berengarie re- fratres eius comes Fernandus et comes Gundissaluus contra eum
gine tradiderunt, eo quod eral primogenita Adefonsi regis Castelle rebellare cepe1unt, et cum rex Fernandus una cum matre sua Be-
et ipsa, ut dictum est, tradidit regnum filio suo Fernando. Hic au- rengaria cum manu 1nilitmn iuxta castrum, quod dicitur Ferrey-
tem rex Fernandus grauissima adolescencia uenustatus non ut rola, transitum faceret, comes Aluarns ei bellum indixit. Fuit au-
illa etas assolet, lasciuiam amplexatus est mundi, sed ;ius, ~ru- tem Dominus cum rege Fernando et cepit ipsum comitem
dcns, humilis, catholicus et benignus senilibus se moribus deco- Aluarum et tam ipse Aluarus quam fraires eius multa castella regi
rauit. Etenim ita obediebat prudentissime Berengarie regine matri Fernando tracliderunt, in quibus rebellabant ei, et comes Aluarus
10 sue, quamuis esset regni culmine sublimatus, ac si esset puer hu- est tune a uinculis liberatus. Rex autem Legionensis Adefonsus
millimus sub ferula magistrali. Habebat secum prudentissimos ca- ro cum exercitu suo quosdam regni Castelle fines molestabat, eo
tholicos uiros, quibus tam ipse quam mater totum suum consilium quod adhuc quedam ad regnum Legionense spectancia detine-
comittebant. In tantum regnum sibi subditum succensus igne ca- bant CasteJlani. Tune congregati sunt contra eum omnes nobiles
tholice ueritatis strenue rexit, ut inimicos fidei Christiane totis uiri- de Castella, quia reuerendus filius eius rex Fernandus cum patre
15 bus persequeretur, et quoscumque reperiebat hereticos, flammis
pugnare nolebat. !nito autem certamine predicti nobiles Castelle
,5 fugati sunt et omnes in Castrellon a rege Adefonso inclusi. Tune
exureret et ipse uice famulonim ignem et ligna in eis comburen-
dis ministrabat. Aderat illi in humilitate iusta seueritas, qua repro- mutuo colloquentes de pace, ut iustum erat, firmauerunt pacem
bas puniebat, et in seueritate iusta misericors et clcmens humili- inter pat:rem et filium et ad tantam concordiam regna Yspanie
tas, qua prostratis inimicis parcebat. Eius regalis animus auaricia pe1uenerunt, quod unanimiter conuenirent ad Arabes persequen-

36!37 in Castellam] .M, in Castella SIT .Mar. 38 ut tantum regem dece- 22 Adefonso] Adefonfonso S 25 scire] om. S (ad marg. eadem manu
bat] S, ut in tantum regcbat decebat (regebat in regcm ad marg. man. re- add.) 30 ita] om. M
cent. corr.) I, ut in tantum dcccbat T, ut in tantum rcgem decebat M 94. 1 Albarus] Aluarus .Mar, 2 Gundissaluus] Gudissaluus T
92. 5 fragmcn) fracmen S tegulc] regule T 4/5 Fcrrcyrolal S, Ferrcrola ITM Mar. 9 tune) M, cum (lege tune ad
marg. man. recent. add.) I, cum T, om. S 13 reuerendus] SITM, rcucra
93. 5 Fernando] Fernado T 6 grauissima] gratissima S n pruden- Mar. 15 Castrellon] /, Castellon STM Mar. 17 Yspanie 1Hispaniae Mar.
tissimos] prudetissimos T 17 iusta] IT, iuxta SM 18 puniebat] pug- 18 quod) S, om. 1 (defl:lcit quoc\ scu ut ad marg. man. recent. add.), om.
niebat M T, om. M (ul interlineas add.), ut Mar.
334 CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 335

dos. O quam beata lcmpora isla, in quibus fides calholica subli- 25 dicatorum et fratrum minorum constnmnt monasteria et ubique
10 matur) heretica prauitas trucidatur et Sarraccn01um urbes et castra sine intermissione uerbum Domini predicatur. Huius gloriosi re-
fidelium gladiis deuastantur! Pugnant Yspani re ges pro fide et gis tempore multi cmce signatorum mare Mediterraneum trans-
ubique uincunt. Episcopi, abbates et clcrus ecclcsias et monaste- fretantes in Egipto nobilem ciuitatem Damiatam de Sarracenon1m
ria construunt et ruricole absque formicline agros excolunt, ani- manibus eruerunt. Etenim per unum annum antequam rex Fer-
malia nutriunt, pace fruuntur, et non est qui exterreat eos. 3o nandus regnare inciperet, gloriosus Papa Innocencius Rome sy-
nodnm celebrauit, ubi fuenml quadringcnli scptcm episcopi, pri-
95. Eo tempore reuerentissimus pater Rodericus archiepisco- mates et melropolitani LXXI. Affucrunl etiam duo de precipuis
pus Tolelanus ecclesiam Toletanam mirabili opere fabricauil, pru- patriarchis, uidelicet, Constantinopolitanus, Iherosolimitanus; An-
dentissimus Mauricius episcopus Burgcnsis ecclcsiam Burgensem tiocenus uero graui languore detentus misit procuratorcm suum,
fmtiter et pulchre const:ruxit, et sapientissimus Iohannes regis Fer-
35 Alexandrinus etiam Sarracenorum dominio prcsus misit uicarium
nandi cancellarius ccclesiam Vallisoliti fundauit et multis posses- suum. Interfuenmt abbates Bcnedicti et priores conuentuales
sionibus gloriose dolauit. Hic tempore procedente factus cpisco- plusquam octingenti. Procuratores episcoporum, abbatmn, impe-
pus Oxomensis ecdesiam Oxomenscm opere magno construxit. ratorum, regum et principum non potuerunt numerari. In qua sy-
Nobilis Nunus Ast01iccnsis episcopus ínter alia que p1udenter nodo ecclesie Christi columpne et pastores reclissimi de honeslate
gessit, muros Astoricensis urbis, episcopium et ecclesie claustrum
4o ac fide catholica tractauenmtj statuentes ut ad liberationem Terre
rn fortiter et pulchre studuit reparare. Regula iuris Laurentius Aurien- Sancte cunctus clerus subsidium mitteret. Tune missus esta sede
sis pontifex eiusdem ecclesiam et episcopium quadris lapidibus Romana nobilis et prudcns cardinalis Pelagius, episcopus Alba-
fabricauit et pontcm in flumine Mineo iuxta eandem ciuitatem nensis, Yspanus natione, qui factus dux cn1ce signaton1m ciuita-
fundauit. Generosus etiam Stephanus Tudensis episcopus eius- tem Damiatam, ut supradictus estj cum thesauris innumerabilibus
dem ecclesiam magnis lapidibus consumauit et ad consecratio-
45 cepit. Hanc autem ciuitatem procedente tempore Sarraceni exi-
15 nem usque perduxit. Pius autem et nobilis Martinus Zemorensis gentibus peccatis nostris iterum occupauerunt. Sed iam ad nos-
episcopus in ecclesiis construendis, monasteriis restaurandis, trorum regum gesta ueniamus.
pontibus et hospitalibus edificandis continue prebebal opcram
efficacem. 96. Adcfonsus rex Legionensis, ubi cum filio suo pacem habuit,
His et aliis sanctis operibus nostri beati insistunt pontífices et quosdam rebelles in regno suo perdomuit, rege Fernando filio
20 abbates isti et alii, quorum nomina scripta sunt in libro uite. suo auxilium prebente, et congregato exercitu magno contra Sar-
Adiuuant hiis sanctis operibus largissima manu rex magnus Fre- racenos arma mouit, et cuneta que erant in circuito de Caceres,
denandus et prudentissima mater eius regina Berengaria multo scilicet arbores, uineas et segetes ferro et flamma uastauit et ad
auro, argento, precio.sis lapidibus et sericis ornamentis Christi ec- propria reuersus est. Hic salutari consilio euocauit magistros pe-
clesias decorantes. Eo lempore per tolam Yspaniam fratrum pre- ritissimos in Sacris Scripturis et constituit scolas fieri Salamantice
et ab illa clic magis directa est uictorie salus in manu eius. Et quia
rex Po1tugalensis regem Legionensem offendit, rex Adefonsus ob-
95. 20 quorum nomina .. libro uile] Apoc. 3 5; 21 27. rn sedit castrum ipsius, quod dicitur sanctus Stcphanus ele Chaues et
cepit illud. Sed facta pace cum rege Pottugalie misil nobilcs rcgni
21 Ysp:mi] Hispani Mar.
95. 1 reuerentissimus] reuerendissimus Mar 4 Iohannes] Ioannes
Mar. 8 Ah Nobilis Nunus ... usque ...reuersi sunt. (IV, 96, 20) om. T (fo- 29 antequam] antiquam S 33 IherosolimitanusJ HierosolymiLanus Mar.
lium deest) NunusJ Nunnus Mar. 9 Astoricensis] Asturicensis Mar. 39 columpne l columnc M (columnae Mar.) 43 Yspanus] Hispanus
n quadris] om. M (ad marg. eadem manu add.) 15/18 Pius autem .. 1vfar.
efficacem] om. S 15 Zemorensis] Zamorensis Mar. 16 construendis l
IM, constitucndis Mar. 17 prebebatl prcbct M 21 hiis] his M 96. 1 Legionensisl S, Lcgionis IM 1vfar. 7 Salamantice l Salmantiae
24 Yspaniam] Hispaniam Ma1: Mar_ 10 Chaucs] S, Chauias f M, Cauias Mar. n nobilcs] nobilis 1VIar.
CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 337

sui cum duce Maitino Sancii, qui depreclantcs terram Maurorum Castelle Fernandus ingressus est terram Maurorum cum exercitu
fere usqne ad Hispalim accessemnt. Tune congregata est mnlti- magno et multas stragcs faciens, arbores, uineas, segetes et cuneta
tudo nimia barbaromm in loco qui dicitur Teyada. !nito cnm nos- 1
5 que erant in circuitu Gehen, ferro et flamrna uastauit. Se-
,5 tris prelio terga dederunt barbari et cecidit ex illis maxima multi- quenti uero anno Adefonsus rex Legionensis obsedit ciuitatem
tudo; et nostris cum uictoria magna reuersis, rex Adefonsus ite- Emeritam et cepit eam. Erat tune temporis quidam barbarus insig-
rum cum magno exercitu terram Maurorum ingressus cuneta que nis nomine Abenfut, qui expulit Almophades ab Yspania et factus
erant in circuitu de Badalot, exterminauit. Similiter Sancius rex est rex barbarorum. Hic a suis uocabatur rex uirtutis; et congrc-
Portugalie cum exercitu suo omnia que erant circumcirca Elues, 20 gato exercitu Maurorurn innumerabili ucnit pugnaturus cum Ade-
20 uastauit, et ambo reges ad propria reuersi sunt. fonso rege Legionensi, qui erat Emerite cum pauds. Sed rcx Ade-
fonsus, ut erat fortis et animosus, fecit exerciturn suum de nocte
97. Rex autem Castelle Fernandns quam gloriase et quam sa- contra Sarracenos flumen Guadianarn transire. Fixcrant Sarraceni
pienter se tune temporis gesserit, non est qui scriptis ostcndere temptoria iuxta castmm Alhange et uidemnt primo mane nostro-
possit Etenim reuocauit uirum potentissimum Aluarum, Petri Fer- 25 rum acies paratas ad bellum et ipsi ordinauerunt acies suas ad
nandi de Castella filinm, qui eral cnm Sarracenis et aggregato sno- prelium properantes. Fuit Dominus cum regc Adefonso et populo
nun exercitu magno, barbarorum fines inuasit et multas strages Christiano et in congres.sione ipsius belli tanta Sarracenorum mi-
Sarracenis inferens cepit ab eis ciuitatem Baeciam, Porcunam, lia prostrata sunt, quod multa barbarorum opida remanserunt na-
Quesadam, Anduiar, Aznatarapf, Garciez, Martus, Gaen, Capellam cua, omnibus habitatoribus eomm extinctis in ipso bello. Abenfut
et alias plures et cum magna uictoria in Castella reuersus est.
3 autem rex barbarorum fugiit grauiter uulneratus. Tune rex Ade-
o
98. Post hec reuerentissimus pater Iohannes, cardinalis Roma- fonsus a uictoria renersus obsedit Badaloznm el post pancos dies
nus, Sabinensis episcopus, apostolice sedis legatus, missus est in cepit ipsum. Dimiserant Sarraceni Elues et castra alia plura se fuge
Yspaniam a gloriosissimo Papa Gregario. Hic inter cetera, que comittentes, que Christiani populaucrunt, cum uacua repcrissent.
sancte gessit, reges Yspanos contra Sarracenos studuit incitare, Reuersus est rex Adefonsus cum multis spoliis et uictoria magna
unde rex Legionensis Adefonsus cum exercitu suo et parte exer- 35 landans Denm et beatum lacobnm, qui sibi de inimicis dedil tam
citus filii sui regis Fernandi obsedit Caceres, opidum fortissimum nobiliter trinmphare. Siquidem in ipso bello uisibiliter appamit
barbaromm, et cepit ipsum. Fecit etiam largissimus rex quoddam beatus Iacobus cum multitudine militum albatorurn) qui Sarrace-
memoria <lignum pre regibus qui fuerunt ante ipsum. Nam adiu- nos in man u ualida prosternebant. Beatus etiam confessor Ysido-
rauit omnes indices regni sui, ut non acciperent ab aliquo paruum 1us quibusdam apparuit Zemore, antequam Eme1ita caperetur et
10 uel magnum donum. Ipse quidem eis de suo herario omnes ha- 4 o bellum fieret, et dixit eis se ad auxilium Adefonsi regis cum sanc-
bundanter faciebat expensas, ne indices propter dona perucrte- torum exercitu properare, et quod sibi clictam traderct ciuitatem
rent iudicium et iusticia haberetur uenalis. Filius autem eius rex et de Sarracenis campalem preberet triumphum. Rex antem Ade-
fonsus multam uictualium et bellici apparatus copiam preparauit,
ut statim reuerterctur ad euertendas urbes et opida barbarorurn.
14 et ante in loco add. M Teyada] !M, Tcyda in Teyada corr_ S, Teiada
Mar. 15 cecidit] S, ceciderunt IM Mar. 18 Badalot] S, Badayoz IM, Ba-
daioz Mar. 19 Elues] yelues M 20 ad propria] oin. S (ad marg. add.)
rcuersi sunt] reuersi (sunt ad marg. add,) S 14 arbores] abares in arbores corr . .M 17 Emcritam] om. T 17/J8 in-
signis] insinis in insignis corr. M 18 Yspania l Hispania Mar. 20 cxer-
97. 1 quam gloriase et] SIM, om. TMar. 4 et aggrcgato] aggregatoM citu] magno cxcrcitu in exercitu corr_ S 21 crat] erant Mai'.. 23 Gua-
7 Aznatarapfl SIT, A:mataraph M Mar. Martus, Gaen] scripsi (martus dianam] SJM, Gauc\ianam T Mar. 24 temploria] Sl'f1H, tentoria Mar.
gaen S), Martusiahen IT Mar., Marcusiahen M 26 Fuit] S, fecit in fuit ad marg. man. recent. corr. !, fecit TM 27 mi-
98. 1 Iohannes] Ioannes Mar, 2 Sabinensis] SITM, Sabiniensis JVIar. sericordiam post populo Christian o ad marg. add. M 29 extinctis l excunc-
3 Yspaniam] Hispaniam Mar. 4 Yspanos] Hispanos Mar. 10 hera- tis T 30 fugiitJ S, fugit ITM Mar. 31 Badalozum] S1'. Dadaiozum IM
rio] erario Mar. rn/n habundanter] SIT, abunc\antcr M Mar. n/12 per- Mar. 33 comittentes] comitenstcs in comitentes corr. S 37/38 qui Sar-
uerterent] peruertcret M racenos in man u ualida] qui in man u ualida Sarracenos M
CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 339
338

4~ Sed cum causa orationis ad ecclesiam sedis sancti Iacobi apostoli Ilico sanitati restitutus est et statim cum suis de ciuitate egressus.
properaret, in Ga!lecia in loco qui dicitur Villanoua ele Lemos, Episcopus autem Rodericus et ciues gaudcntes in Domino, quocl
grauiter egrotauit et accepta ab episcopis penitencia et corporis et 3n etiam sancti pro rcge Frcdenando pugnabant, miserunt nuncios
sanguinis Domini sacramento m01te preciosa decessit et in ec- illi, ut uenirct cito suam accipere ciuitatem. Venit itaque rcx Fer-
clesia beati Iacobi apostoli iuxta patrem suum est honorifice tu- nandus, qui uere creditur rex uirtutis, eo quod sit uirtuosus, una
50 mulatus. Rexit regnum feliciter quadraginta duobus annis. Obiit cum pn1dentissima domina Berengaria matre sua et Legionensem
era Mª.CCª.LXª.VIII'1.
ciuitatem ingressus cum gloria magna obtinuit regnum patrum
35 suorum. Tune confluentibus ad eum de singulis ciuitatibus et opi-
99. Rex autcm Fernandus filius eius tune temporis crat in cx- dis uiris nobilibus concessit eis bonos mores et foros antiguos et
pcditione in terra Mauron1m, et cum audisset quod decesserat etiam illis multa grauamina releuauit. Supererant due nobilissime
pater eius, festinauit uenire Legionem, ut obtineret regnum pa- sorores suc, filie regís Aclefonsi, quas genuerat ex regina Thara-
1:rnmsuorum. Eo tempore facta est perturbatio magna in regno sia, Sancia scilicet et Dukia, quas habuit in magna reuerencia do-
Legionensi. Multi namque milites Galleci et Astures multas popu- 40 nans illis, dum uiuerent, annuatim XXX milia aureonun. Deinde
lationes, quas rex Aclefonsus fecerat absque mur01um ambitu, in- pacificato tato regno suo omnes milites, qui populationes patris
cendio tradide1unt. Nitebantur etiam resistere rcgi Fernando, si sui succenderant, exulaú.it.
possent, sed omnipotens Deus illum mirabiliter acliuuabat. Etenim
miles nobilissimus Didacus cum esset Legione, fecit suos per pala- roo. Post hec congregato Legionis et Castelle exercitu magno,
rn cium re gis furtiue asccndere, et turrem et ecclesiam beati Ysidori ingressus terram Maurorum obseclit Vbeclam et cepit eam. Eo fere
occupauit. Reuerendus autem pater Rodericus, episcopus Legio- tempore inclitus Adefonsus frater eius et Aluarus eros potentissi-
nensis, uir nobilis, prouidus et honestus, ut hec uidit, ecclcsiam mus ele Castella ele mandato regis cum nobilium exercitu clepre-
Legionensis sedis armis, hominibus et bellicis apparatibus muniuit, dantes terram Maur01um usquc ad mare Mediterraneum hostiliter
ut ciuitas regí Fernando se1uaretur. Ciues et turres murmum et peruenerunt; quibus cum exercitu innumerabili occurrit rex bar-
15 ecclesiarum, ut potuerunt, similiter munierunt. Erat tune in ipsa
barus nomine Abenhut, iuxta ciuitatem que uocatur Xarez, et co-
ciuitate die et nocte continua uox belli et tribulatio et angustia misso ce1tamine fugati sunt Mauri multis milibus suorum prostra-
magna. Sed misericorclia Dei non clefuit et preclictus Diclacus egri- tis et Christiani reucrsi sunt in patriam cum multis opibus et gloria
tudine ualida est percussus, ita ut ipsc uel in eo nescio quis cla- 10 magna. Iterum rex Fernandus mouit exercitu1n et fines Sarraceno-
maret, quocl beatus Ysiclorus ob auxilium regís Pernancli uolebat rum inuadens cepit fortissimum castrum quod dicitur sanctus
20 ipsum militem interficcre, eo quod occupauerat turrem et ec- Stephanus, et quedam alia, et acceptis a Sarracenis thesauris 1nul-
clesiam eius. Preterea a capite clicti militis occuli uiclebantur tis reuersus est. Diuulgabatur fama regís Fernancli per uniuersas
auclli et a concauitate sua egrcdiebantur non sine magno dolare, regiones et de fide et gloria et uictoriis eius loquebantur omnes
unde compulsus est, cum se uideret tam grauissime uexari, con- 15 gentes. Siquidem magnanimitas eius et sapiencia omnes hostes
silio Sancie comitisse uenerabilis matris sue, abbati et conuentui eius uehementissime detcrrcbat. Regina uero Berengaria mater
25 ipsius monastcrii turrem et ecclcsiam rcstituit et dampna que illis eius in tanto sapiencie culmine ferebatur 1 ut in regni aclministra-
intulerat, integrauit, dato super sancta Dei euangelia iuramento, tione cuneta sapienter et nobiliter ordinaret. Quapropter secure
quocl ele cerero esset miles et uassallus beati Ysiclori confessoris.

30 Fredenando] Fernando M 31 ut] om. T Mar. 33 Legionensem]


47 et corporis] corporis lvI
lcgionesem T 36 nobilibusJ nobilissimis ivfar. 42 cxulauit] exilio dam-
45 sedis] om. Mar.
nauit JVI
99. 5/6 multas ... quas rex] oin. T 6 Adcfonsus] sus T 10 furtiue]
100. 1 Legionis] Legionensis S 3 eros] heros Mar. 7. Abenhutl S,
fortiue T 12/13 uir nobilis ... Legionensis] om. M I4 Ciues et] S11'M,
ciuesque Mar. 18 nescio] ncs nescio M 20 turrem] turrim Mar. Abenfuth ITM Mar. Xarcz] Xcrcz Mar. 7/8 et comisso] SIM, comisso
25 dampna] SIT, damna M Mar. T(commisso Mar.) 9 et gloria} S, gloria ITM Mar.

INSTITUTO
D:,F!LOLOGU
C. S, .1. \~.
OUQ'l.i'l J))i ¡,;a,r ,ACELI, 6
28014 Mi\Df<ID
340 CHRONICON MVNDI IV CHRONICON MVNDI IV 341

rex Fernandus faciebat moram in expeditione contra Satracenos, bus dixit: 'Si quis est michi amicus et fidus uassallus sequatur me'.
20 eo quod regina Berengaria uices eius sapientcr in regno Legionis 21 Erat tune hyems ualdc pluuiosa, et dum non haberent secum cen-
et Castelle supplebat et in tanta securitate et pace utrumque reg- tum milites, ingressus est alidacter per frontariam regni Legionis
num gaudebat, ut paruus uel magnus aliquis non auderet uiolen- et cum pauds Cordubam uenit. Magnus timor et dolor inuasit
ter res alterius occupare. Tantus inuaserat cunetas hercticos ter- amicos cunetas regis Fernancli, eum perucnit ad eos regem se
ror, ut cuncti de utroque regno fugere festinarent. Mittebat regina tanto discrimini contulisse. Aceelerabant cuncti tanto domino sub-
25 Berengaria habundanter filio suo rcgi Fredenando, dum esset in 3o uenire, sed resistebant eis flumina inundantia et pluuiarum tem-
expeditione, milites, equos, amum, argentum, cibaria et quecum- pestas. Rex autem Fernandus stabat fortis et inperterritus et Sar-
que erant necessaria exercitibus suis. racenos cum suis fortiter feriebat, et cum ingressum ciuitatis et
egressum non possent Christiani Sarracenis prohibere, eo quod
wr. Era Mª.CCª.LXX".IIIª regina domina Beatrix obiit et sepulta
prohibente flumine magno Guadalguibir ad aliam partem non po-
est Burgis in regali cimiterio, quod bone memorie fecerat Castelle
35 terant trans.ire, et Sarraceni ingrediebantur et egrediebantur per
rcx Adcfonsus. Ante paucos dics decesserat filia rcgis Fernandi et
pontem, rex Fernandus fecit fieri balsas et nauigia de lignis et co-
regine Beatricis Maria puellula, que Legione in monasterio sancti
riis et ipse rcx cum paucis primus transiuit. Tune prohibitus est
Ysid01i est sepulta. Tune temporis deuotissimus rex Fernandus
Sarracenis ingressus et egressus et eepit rex eastrum quod erat in
coram corporc beati Ysidori fixis genibus orauit et uotum faciens
ipso ponte. Obsessa fuit ciuitas Cordubensis undigue properante
dixit uiua uoce: 'Adiuua me, beate confcssor, contra Sarracenos
4 Christianorum exercitu 1 et cum cotidie ab utraque parte gladiis
o
et de his que adquisiero, huic ecclesie tue conferam honorabi-
mortifcris et iaculis fortiter certaretur, tandem laboribus multis et
lem porcionem'. Eo tempere quiclam catholici uiri strenui de
fame uicti Sarraceni regi glorioso Fernando Cordubam ciuitatem
w frontaria Maurorum, qui Almugauercs uocantur, collecta suon1m
inditam tradiderunt et ipsi Sarraceni reecdcntes se aliis Agareno-
multitudine de nocte terram Sarracenorum furtiue ingrcssi sunt.
mm opidis contulerunt. Ingressus cst rex Fernandus Cordubam
Qui cum uenissent Cordubam et custodes murorum ipsius ciuita-
45 eum gloria et leticia magna et eliminata omni spurcicia Machometi
tis barbari minime uigilarent, per scalas et funes ciuitatem mag-
pontífices sacri in festa apostolmum Petri et Pauli ad honorem
nam Cordubam intrauenmt et maximam obtinuenmt partem tur-
Domini Ihesu Christi et genitricis eius Rcgine celon1m Marie in
15 rium et murorum, et cum aduersus Sarracenos fortiter dimicarent
eadem urbe diuina misteria pcregenmt, magnum illud Sarraceno-
et multos ex eis occiderent, festinanter misenmt nuncios ad re-
rum oratorium genitricis Dei Marie nomini cleeorantcs. Inuente
gem Fernandum, ut ad eorum properaret sucursum. Erat tune in
50 sunt ibi campane, quas ob insigne ab eeclesia sancti Iacobi apos-
partibus illis heros potentissimus Albarns de Castella et ueniens
toli rex Cordubensis olim cletulerat Almazor, et rex catholicus Fer-
festinus ad succurrendum Christianis extra Cordubam temptoria
nandus fecit eas Sarracenorum humeris ad ecclesiam sancti Iacobi
20 fixit. Paucissimi erant Christiani habito rcspectu ad Sarracenos,
rcportari. Capta est ciuitas Cordubensis era Mª.CCª.L:XXª.IIIP et
sed cotidie de barbaris adiuuante Domino triumphabant. Quante
reuersus est inclitus rex Fernandus Toletum cum uictoria et gloria
autem magnanimitatis fuerit rex Fernanclus ex hoc potest aduerti,
55 magna. O guam beatus istc rcx, qui abstulit obprobrium Yspano-
quod statim Beneuentanis et Zemorensibus et aliis sibi adstanti-

101. 24 'Si quis ... sequatur me'] cf Mt. 16, 24; Me. 8, 34; Le. 9, 23; Io. 12, 26.
49/51 Inucntc sunt. .. dctulerat Almazor] cf Luc. Tud., 38, 15-17.
21 in tanta] tanla Mar. 25 habundanter] SIT, abundanter M Mar.
Fredenando] s11;Fernando M Mar.
25 hyems l hyemis in hycms corr, S 28 cunetas l canetos T 34 Gua-
w1. 2 cimiterioJ caemctcrio Mar. 8 adquisicro] SIM, aquisicro T, ac- dalquibir] S, Guadalquebir ITM 35 et egrec\iebantur] om. M 40 coti-
quisiero Mar. w Almugaucrcs] ST, Almugaraues JM 13 funes] fines T dic] quotidie Mar. 45 et ante cum gloria add. M 47 Domini]
16 occidcrcnt] occidererenl in occidcrent corr. S 18 A!barus] Aluarus STM, Domini nostri T .Mar. 49 dccorantcs] dcdicantes .M 51 Almazor]
Mar. 19 temptoria] tentoria Mar. 21 cotidic] quotidie Mar. 22 po- Almanzor Mar. 54 et gloria] om. M 55 obprobrium] opprobrium
test] post in potest corr. M aducrtil aducriti T Mar. 55/56 Yspanoruml Hispanorum Mar.
342 CHRONTCON MVNDT IV

rum euertens soliurn barbarorum et restituens ecclesie sancti Ia-


cobi apostoli cainpanas suas cum magno honore, que multo tcm-
pore fuerant Cordube ob iniuriam et obprobrium nominis Christi!
[Acquisiuit etiam rex Fernandus Turgellum, Sanctam Crucem, Al-
60 hange, Montar et quedam alia castra.] INDICES

INDEX LOCORVM S. SCRTPTVRAE

INDEX SCRTPTORVM

INDEX NOMINVM

INDEX LOCORVM

57/58 temporcJ om. M (ad marg. eadem manu add.) 58 obprobrium]


opprobrium 111ar. Christi] Christiani S 59/60 deleui (additum mibi
uidetu1): Acquisiuit etiam rex Fernanc\us Turgellum, Sanctam Crucem, Al-
hange, Montar et qucdam alia castra S, Acquisiuit ctiam rex Fernandus Tur-
gellum (Turgcldum .M), Sanctam Crucem, Alhange et queclam (quaedam
Mar.) alia castra ITM Mar. 60 Post alia castra man. recent. add. l: laus Enumerationem formarum. concordant1am formarum et 1ndiccrn forma-
Deo eiusque sanctissime genitrici. Finit historia Lucae Tudcnsis cui succcssit ruma tergo ordinatarum inucnies in fascículo 143 seriei lnstruinentorum lexi-
in sua archicpiscopus Rodcricus co modo quo notalur retro ante folium 1. cologicorum latinorum_
CONSPECTVS MATERlAE

INTRODUCCIÓN .... Vll-CLXII

l. EL AUTOR Y LA OBRA VII-XXXII


1. Don Lucas VII-XII
2. Obras de Lucas de Tuy .............. . XIHCVI
3. El Chronicon mundi. Fecha de composición
y estructura de la obra. Lengua y estilo XVI-XXXII
3.1. Fecha de composición XVII-XXI
p. Estmctura de la obra ..... XXI-XXV
3.3. Lengua y estilo .... XXV-XXXII

JI. FuENTES Y MÉTODO HISTORIOGRÁPICO DEL


CHRONICON MUNDJ . ........... . XXXIIl-CVII
I. El libro I: una crónica de inspiración
isidoriana XXXIII-XLII
2. El libro JI: las crónicas menores de Isidoro .. XLII-XLIX
3. El libro III: entre la falsificación y la
compilación .. XLIX-LXIX
4. El libro IV: la obra maestra de un compilador . LXX-CV

III. TRANSMISIÓN MANUSCRITA ...... . CVI-CL


1. Manuscritos ........ . CVI-CXXXI
2. La transmisión manuscrita ............ . CXXXII-CL
2.r. Las dos grandes ramas en la transmisión
manusctita ................................. . CXXXII-CX:LIII
2.2. La peculiaridad del códice I y su relación
con los manuscritos T y M .............. . CXLIII-CXLV
2.3. La contaminación ............ . CXLV-CXLVII
2.4. El arquetipo: relación entre los códices
más antiquos (SBITM) ............. . CXLVII-CL
2.5. El stemma propuesto CL

N. HISTORIA DEL TEXTO ... CLI-CLXII


r, Edición de Mariana ... CLI-CLV
2. Otros intentos de edición ..... CLV-CLVI
3- Criterios de esta edición CLVI-CLXJI

BIBLIOGRAFÍA CLlQlI-CLXVIII

Ediciones citadas .... CLXUI-CLJCTV


Bibliografía general ........ CLXIV-CIXVIII
412 CONSPECTVS MATERIAE

CHRONICON MVNDI .. 1-342


CORPVS CHRISTIAN< lRVM
Praefatio ... 3-IO CONTINVATIO MEDIAEVALIS
Liber I II-122
Liber II 123-162
Liber III .. ONOMASTICON
163-222
Liber N. 223-342 Adalboldus Traicctensis 171 Galbertus notarios Brngensis 131
Aclelmannus Leodicnsis 171 Galtems a S. Victore 30
Ademarus Cahannensis 129 Gerardus Magnus 172 192
INDICES ................................ . 343-408 Adso Dervensis 45 Gerardus Morcsenus seu Csanadensis
Aelrcdus Rievallcnsis 1, 2A 49
Index loconun S. Scripturae ..... . 345-346 Agobardus lugdunensis 52 Gerlacus Peters 155
lndex Scriptoum ...... . 347-362 Ambrosius Autpertus 27, 27A, 27B Gillebc1tus 171A
Andreas a S. Victore 53, sJA, 53B, 53E, Giraldus Floriacensis 17IA
Index Nominum ....................... . 363-386 Glossa ordinaria in Canticum Cantico-
53F
lndex Locorum ......... . 387-409 Anonymus Donnensis 171 rum 170.22
Anonymus Einsiedlensis 171 Gozechinus 62
Anonymus Erfurtensis 171 Grarnmatici Hibernici Carolini aevi 40,
Ars Laureshamensis 40A 40A, 40B, 40C, 40D
AsccHnus Carnotcnsis 171 Magíster Gregorius IJI
Ilalduinus de Farda 99 Guibcrtus Gemblacensis 66, 66A
Bartholomaeus Exonicnsis 157 Guitbertus abbas Novigcntí 127, 127A,
Beatus Liebanensis 58 '7'
Bcnedictus Anianensis 168, 168A Guillelmus de Conchis 152, 158
Beringerius Turonensis 84, 84-A,171 Guillelmus Durantus 140, 140A, 140B
Bernoldus Constantiensis 171 Guillelmus Petrus de Calciata 73
Bovo Corbeiensis 171 Guillelmus a S. Theodorico 86, 87
Burchardus abbas nellevallis 62 Heiricus Autissiodorensis 116, u6A, n6B
Caesarius Heistcrbacensis 171 I-lcmicus a S. Victorc 30
Carmen Campidoctoris 71 Hermannus de Runa 64
Christanus Campililiensis 19A, 19B Hermes Trismegistus 143A, 144, 144C
Cbronica Ad(!/Onsí imperatoris 71 Hiklegardis Bingensis 43, 43A, 90, 91,
Cbrontca Hispana 71, 7IA, 73 9IA, 91B, 92
Chronica Naieren.<;is7IA Historia Compostellana 70
Chronica Latina Regum Castellae 73 Historia Roderici uel Gesta Roderici
Collectio canonum in V libris 6 Campidocti 71
Commentaria in Ruth 81 Historia translationis S. Jsidori 73
Conradus Eberbacen.sis 138 Homiliarium Veronense 186
Constitutiones canonicoru m regula- Hugo Pictaviensis 42
rium ordinis Arroasiensis 20 Hugo de Sancto Victore 176 176A 177
Consuetudines canonicorum regula- Iacobus de Vitriaco 171
rium Springiersbacenses-Rode11ses Iohannes Beleth 41, 41A
48 Iohannes de Caulibus 153
Dionysius Cartusicnsis 121, 121A Iohannes de Farda 17, 18
Donatus ortigraphus 40D Iohanncs Rushrochius 10r, 102, 103, 104,
Excerpta isagogarum et categoriarum 107, 107A, ro8, no, 172
no Iohannes Sarcsberiensis 98, n8
Expositiones Pauli ejJistularum ad Ro- Iohannes Scotlus (Eriugena) 31, 50, 161,
manos, Galathas et Epbesios 151 r62, 163, 164
Eterius Oxomensis 59 Iohanncs Wirziburgensis 139
Printed in Belgium - Imprimé en Bclgique Florus lugdunensis 193 Lanfrancus 171
DI2003/ 0095/ 54 Frechulfus Lcxoviensis 169 169A Uher ordinis S Victoris Parisiensis 61
ISBN 2-503-03741-0 HB - relié Frowinus abbas Montis Angelorum Líber Quare 69
ISBN 2-503-03000-9 series - série ,34 Líber sacramentorum excarsus 47

También podría gustarte