Está en la página 1de 16

INSTITUCIÓN DE EDUCACIÓN

SUPERIOR
ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI
Reconocida por Ley Nº 2574

REGIONAL DR. JUAN MANUEL FRUTOS


Tembiapo Kuatiajehaipyre (Trabajo Monográfico)

Mbo’epyrã: Mombe’ugua’u
Mbo’ehára: Hilda Cáceres Vázquez.
Temimbo’e: Mirna Otazú Santacruz.
Mbo’esyry: 1ha. Ary: 2021
Ñe’ê aguyje (Agradecimiento)

Che aguyje Ñande jarape peicha ome’ehaguére cheve tesãi ha arandu ajapo

hağua ko tembiapo ha avei mbo’ehára Hilda-pe che pytyvõ haguére ajapo ha

amohu'ã porã haĝua hekopete Kuatiajehaipyre, avei che sýpe ojepytaso haguere

che ykere opa arape


DÍA DEL FOLKLORE – TAVARANDU ÁRA
22 DE AGOSTO

DÍA DEL FOLKLORE – TAVARANDU

El Folklore es una de las ciencias del hombre, es un parte de la Antropología Cultural que
abarca el saber tradicional, el conocimiento de la clases populares, incultivadas de las
naciones civilizadas. Tiene su campo de estudio y aplicación, sus objetivos, su técnica y
método de estudio e investigación, su aplicación, su utilidad, sus límites, su dinámica.
El folklore estudia el saber popular, el saber del pueblo. Viene del vocablo anglosajón Folk
= vulgo, pueblo; y lore = saber, conocimiento, ciencia. Es el término propuesto por el
arqueólogo inglés Williams John Thoms, en su carta del 12 de agosto de 1846 a la revista
londinense “The Atheneum” y publicada el 22 del mismo mes (de allí que el 22 de
agosto es el Día del Folklore). Lo hacía para designar las tradiciones, creencias,
costumbres, mitos, leyendas, canciones, proverbios, decires, refranes, supersticiones, etc. de
las clases populares, y desde entonces es un término universal.

Advertisements

REPORT THIS AD
Tavarandu niko peteî kuaaty ijáva Avakuaaty tembiapoguiguápe. Ohapykueho, ombyaty
ha oikuaakajeýva arandu ka’aty. Mayma kuaaty oguerekoháicha, tavarandu oipuru
avei aporeko ha tapereko oipytyvôva ichupe ohupyty haĝua hembipota. Tavarandu térâ
tetâkuaa, ha’e kuaaty (disciplina, ciencia) tetâ rembikuaaguigua. Upe ñe’ê
omoheñoiva’ekue peteî karai katupyry hérava Willians John Thoms, ary su poapysa
irundypa poteîme; ha ojepuru oñehenói haĝua umi mba’e chae, jeroviapy (creencias),
jepokuaa (costumbres), mombe’ugua’u, mombe’upy, ñe’êarandu (proverbios), ñe’ênga
(refranes, decires, sentencias, comparaciones), tetâygua rembiapokuéva. Upe ñe’ê ojepuru
mayma tetâme, yvy ape ári oîva.

CARACTERÍSTICAS DE LOS HECHOS FOLKLÓRICOS – TAVARANDU


PYPEGUA

Las características más importantes de los hechos folklóricos son:

1. Es tradicional porque lo heredamos de nuestros antepasados y sigue permaneciendo


entre nosotros. Se transmite espontáneamente a través de las generaciones como hecho
cultural y no por medios institucionales u oficiales; la transmisión es por vía oral, el medio
usado por la gente del pueblo, que no sabe leer, por repetición del hecho, por los juegos,
por el canto, por el trabajo y la artesanía, etc.

2. Es vulgar, común, propio de la gente común o simple, del vulgo. El hecho o creencia no
se explica por la razón, por la lógica; responde a un sentimiento, a la fe, se cree
simplemente, porque sí, sin entrar a analizar, sin saberse el porqué, el cómo, sin necesidad
de comprender para aceptarlo. Responde, no a la lógica racional, sino a la lógica de los
sentimientos.
3. Es anónimo, es de autor desconocido. Por supuesto que alguien fue el autor, en ser el
primero en realizarlo, pero con el tiempo, al tradicionalizarse el hecho, ya no se sabe quien
fue el autor, se volvió anónimo.

4. Es funcional, cumple una función, es utilitario, sirve para algo: para alegrar, distraer,
trabajar, instruir, etc.

5. Es espontáneo, aparece en el momento menos pensado, pues es el producto de las


circunstancias, de las distintas situaciones o acontecimientos. Nadie puede vaticinar que en
tal o cual momento se producirá un hecho folklórico.

Tavarandu ha’eva’erâ katuete mba’echae (tradicional), tetâygua rembiapokue (vulgar),


ijapoharekuaa’ŷva (anónimo) purupyrâ (útil), ha heñoisapy’áva (espontáneo).

– TAVARANDU ÑEMOHENDA

1. – Apytu’û rehegua tavarandu,

2. – Mba’e’apo rehegua tavarandu,

3. – Ava’aty rehegua tavarandu.

1. FOLKLORE ESPIRITUAL O ANIMISTA – APYTU’ÛGUIGUA TAVARANDU

Incluye el estudio -por ejemplo- de las creencias, supersticiones, mitos, leyendas, káso
ñemombe’u, ñe’ênga, juegos y pasatiempos, devociones populares, etc.

1.1. Ñe’êjovake niko ñe’êpotymimi joguaha ja’éva ojupe, ha ñane irû ombohovakekuaáva


ñandéve.

                              En la esquina de mi huerta        En la esquina de mi huerta

                              hay una planta de aromita         hay una planta de takuare’ê

                              hetaite jepe la gente                  Ko’aĝagua kuñataîkuéra

                              pero che rohetûmíta                   ohohape oñe’êrei
1.2. Ñe’êñemiguerojera niko ñe’êporandu oñepyrûva maravichu maravichúpe, ha
oha’ârôva ñembohovái katupyry.

Maravichu maravichu, mba’émotepa    Maravichu, maravichu, mba’émotepa

ñapo’êramo hesape okaru    (jetapa)         peteî karai po’i oike ka’aguýpe

                                                                                                ha osê iñakâ rehe
ysypo   (ju).

1.3. . Jeroviapy niko umi mba’ekuaa jaguerekóva, jepémo ñe’êrei, upeichavérô jepe


ojepuru tapiáva oparupiete oñembohováivo mba’e hesaka’ŷva.

* Mbarakaja hekove pokôi

* Mbarakaja hû ome’ê po’a

* Chavurro hasêramo, okýta

1.4. Jeroviajerovu niko umi mba’ekuaa oñembotuichareíva.

-Typycha okê kupépe pya’e omondo ogapýgui jahayhu’ŷvape

-Kuña ndojahuiva’erâ imemby rire, ÿramo omanóta

-Pitogue opurahéiramo, he’ise oîha hyeguasúva

1.5. Paje niko mba’ekuaa ojepurúva mba’e porâ ha mba’e vai ojejapo haĝua tapicháre.
Upevarâ ojepuru opa mba’e: ñana, y, tembi’u, yvoty ha ñembo’e jepe.

Material empleado en la práctica del paje (Mba’eita ojepurúva paje ojejapokuévo):


espejos, utensilios, tinta, papel, ropas, pañuelos, cintas, figuras, fotografías, cuadros de
santos, muñecos, cruces y paños de cruces. Agua bendita, sal, vinagre, pimienta. Cabellos,
sangre, saliva, huesos. Kavure’i rague, sapos (kururu), grasa de guinea (guinéa kyra),
excrementos (tepoti). Ka’avo rogue, ka’a ha roméro. Imán (itakaru), tierra de cementerio
(yvy te’ônguópegua), agujas y alfileres (ju). También se acude a oraciones (ñembo’e),
especialmente a San Antonio, San Miguel Arcángel, Santo Tomás, Santa Elena, y Santa
Catalina de Sena.
1.6. Medicina popular: en el caso de nuestro país, ella está fuertemente impregnada de los
conocimientos Guarani, particularmente en el empleo terapéutico de plantas medicinales; a
ellos se sumaron otros conocimientos por transculturación española, durante la colonia,
particularmente de las Misiones. Una personaje sobresaliente en la medicina popular
paraguaya, es por ejemplo, la Partera Chae, la partera empírica; que sin tener preparación
académica ni título habilitante, se dedica a la “profesión”. Otros tipos de médicos también
existen, como los médiko y, los médiko ñana; o los curanderos, aunque este último término
sea, a veces despectivos.

En muchos se mantiene aún la creencia -que viene de los Guarani- de que la enfermedad
puede ser debido a la penetración en el cuerpo, de espíritus malignos; el mecanismo sería
por una acción maléfica de otra persona, de poderes mágicos, de fuerzas extraordinarias, de
conjuros, etc. El ente  maligno, la enfermedad, puede penetrar en uno por descuido, de
modo natural, en ciertas ocasiones (heridas, sustos), por la conjunción de circunstancias
adversas (Chejéta aikóvo; ho’avaipa chéve; mba’eve nosêporâi chéve), épocas de
epidemias, etc. Para nuestra gente también ejerce influencias el tiempo que puede exacerbar
la fiebre, empeorar un estado, las heridas, etc., como el plenilunio, el viento sur, el
noroeste. Algunas “enfermedades folklóricas”, a criterio del vulgo, son: ohéo (especie de
hidrocefalia); py’aruru (especie de hepatitis); tavardillo (fiebre puerperal); kambyrujere
(gastroenteritis aguda en los recién nacidos sobretodo); mitâreterasy (dolores musculares
del recién nacido); isípula (erisipela); topepireko (orzuelo), etc.

El ohéo se cura, por ejemplo, poniéndole una media en la cabeza al paciente;


el py’aruru por su parte se cura con el famoso “jehai” y abundante terere con parapara’i y
aguakáte rogue; el tavardíllo se previene, según las abuelas de antaño, no bañándose la
parturienta durante cuarenta días, y cubriéndose la cabeza con algún paño (akâkua), y
usando medias; el kambyrujere deber ser atendido por una médika que deberá igualar las
piernas, ya que el kambyrujere acorta una de las piernas del recién nacido;
el mitâreterasy por su parte se cura envolviendo a la criatura con una camisa sudada del
padre, y no torciendo más la ropa del recién nacido; la isípula se cura con sapo. Reipichy
kurusuva’erâ hasykatúva retyma ha upevarâ reipuruva’erâ upe kururu rye; por último,
el topepireko se cura, por ejemplo, frotando la parte afectada con anillo de oro “entibiado”.

Muchos tratan sus enfermedades con productos de origen mineral como azufre en barra,


kaolín, kerosén, etc.; o bien, con  productos de origen animal como ryguasu kyra, jakare
kyra, tatu kyra, etc. También, tonsinsal, aceite de maní, yema de huevo, orina de niño, etc.;
y por último se pueden usar también productos de origen vegetal, como: plantitas enteras,
bulbos, raíces, lianas, cortezas, cáscaras, frutos, jugos, savias, y semillas, etc.

Algunas plantas medicinales usadas por nuestro pueblo, son por ejemplo para


la disentería: ka’ahái, ka’arê; anticatarrales, como guavirami, taperyva; antidiarreicos,
como arasa, granada, yvapurû; desinfectantes, como aromita, arasa rogue, tapekue;
febrifugos, como tarope, jaguarundi; abortivos, como ruda, ápio, ka’apeva; espectorantes,
como amba’y, kumanda yvyra’i, malva blanca y mamón; hepáticos, como kokû,
jaguareteka’a; purgantes, como rosa mosqueta, karaguata, mba’ysyvo; refrescantes, como
ka’arurupe y ka’apiky’i; reumatismo, como kalaguala, palo santo.

1.7. Jeroviakatu: Ñane retâygua ñamomba’eguasu opa mba’e ijáva jeroviakatúpe, taha’e


ha’eháicha.

Algunas manifestaciones de esa religiosidad son, por ejemplo, la creencia en los Santos


Protectores. Así, San Blas (patrono de las enfermedades de la garganta, ahy’o rerekua), San
Roque (patrono de los perros e inválidos; jagua ha imeĝuáva rerekua); Santa Lucía (patrona
de los ciegos, ohecha’ŷva rerekua); San Ramón (de las parturientas y embarazadas;
hyeguasúva ha imembyramóva rerekua); San Isidro (de los agricultores; ñemitŷhára
rerekua), San Cayetano (de los trabajadores; mba’apohára rerekua); Santo Tomás (de los
estudiantes e intelectuales; oñemoarandúva ha iñarandúva rerekua); Santa Cecilia (de los
músicos; puraheihára rerekua); San Antonio (de los enamorados; ojohayhúva rerekua); San
Judas Tadeo (de los casos difíciles y desesperados; mba’ehasýva ha apañuâi rerekua), etc.

Entre las devociones populares encontramos, por ejemplo, el tupânói (pedir la bendición),


la bendición de las casas (óga ñemongarai) cuando se inauguran o son nuevas; las
costumbres relativas a los póra (upéva jeko hekovaiva’ekue, iñangaipa hetava’ekue), etc.
También forma parte de la religiosidad, los cantos religiosos, entre ellos los realizados por
los famosos Estacioneros de Semana Santa.

1.8.  Mombe’ugua’u oñeha’â ombohovái umi mba’e iñypytû, hypy’û, jahecha’ŷ ha


jaikuaaporâ’ŷva, jepémo upéicha jagueroviáva. Techapyrâ:

JASY JATERE

Kóva hina Tau ha Kerana ñemoñare irundyha. Ko mitâ’i yvágaicha hesa hovy hasy ha
kuarahy mimbícha iñakârague sa’yju. Oĝuahêvo asajepyte ndaje osê  omyasâi mborayhu.
Oje’e hese opívo oguataha ha oguerekoha ipópe ka’a rakâ pehêngue ome’êva ichupe
imba’ekuaaita.

1.9. Mombe’upy niko oñeha’â ombohovái mba’eicharupíva oî yvy ape ári umi


hekomymbáva, hekoka’avóva ha mba’ehekotee’ÿva. Techapyrâ:

KA’A

            Peteî áraje Ñande Ru ou, tujamíramo, yvy ape ári oguatávo, ha ikane’ômarô  oheka
peteî ogami opytu’u haĝua. Ohohápente mavave ndoipe’ái chupe hóga rokê. Maymávante
oñembotavypa chugui. Ipahaitépe, oĝuahê peteî tujami rógape. Upéva ombohasa chupe
hógape, ome’ê chupe y ha tembi’u, ha okemi haĝua avei ome’ê chupe. Upe tujami oikóje
itajýra ndive, ha mokôive rasa oñangareko porâ Ñande Ru rehe.

Ohecharamógui tujami ha tajýra reko marangatu, Ñande Ru ojevúvo yvágape


omoheñoiukáje tujami róga korapýpe, peteî ka’avo pyahu avave oikuaa’ÿva. Upei
oĝuahêkuri tujami rendápe Ñande Ru remimbou; ombo’eva’ekue tujami ha tajýrape
mba’eichaitépa ojepuru’arâ upe ka’avo pyahu, hérava ka’a, opytava’ekue mokôivéva
poguýpe.

1.10.

Káso ñemombe’u niko umi ñemombe’u iñasâiva ñane retâpýre ha ñande rapicha


omombe’úva imandu’akuévo hembiasakue térâ ambue hapicha rembiasakuére. Opaichagua
káso niko oî, péicha, ñahendukuaa póra, pombéro, pláta yvyguy, paje, Pychâichi ha
Perurima umíva rehegua. Oî avei omombe’úva mba’éichapa heñóikuri tavakuéra, ÿramo
oñe’êva guyra, mymba, térâ ka’avokuéra rehe. Oî itie’ŷva, avei ñanembopukáva,
ñanemongyhyjéva ha opaichaguáva. Upeichavérô jepe, maymáva ñanerekombo’e
ohechaukágui ñandéve pe ñande rekoite; avei oguerekógui upe arandu ka’aty oje’eha.
Ko’áĝa rupi ae oñembyaty ha mbeguekatúpe ojehai ohóvo. Avei oñemomba’eguasúve ha
ojehechakuaaramojey. Techapyrâ:

MBORIAHU RYĝUATÂ KÁSO

(Ombyatýva: David A. Galeano Olivera)

            Karai  Hilario ha hogayguakuéra oikova’ekue, ñepyrûrâme, Itakyrýpe. Upépe


omba’apo hikuái kokuépe. Mandyju ha manduvi niko umi mba’e oñemitŷkakuaavéva,
ohepyme’ê haĝua. Oiko porâ hikuái, imboriahu ryguatâ. Imarangatu hikuái. Heta tapicha
ohayhu añete Hilario ha hogayguakuérape, ha oîra’e avei ohayhu’ÿva chupekuéra.

Péicha ndaje, peteî ko’ê, ojuhu hikuái juky iñasâiva hóga jerére. Osê ha ohohápente, hóga
jerére, juky mante ojuhu. Oñemondýivoi ha’ekuéra. Oñembo’e avei, ha upéi ohypýi
ykaraipyrépe. Ña Carmen -Hilario rembireko- oitypeíkuri ha ombyatypa peteî vosápe,
ha’e…. ka’arupytû jave oñotŷkuri -iména ndive- kuarahy reike gotyo.
Upeichavérô jepe, upe ára guive nosêporâvei mba’eve chupekuéra. Ña Carmen jeko oúkuri
hasykatuetévoi. Hilario katu ojuhúkuri irundy hymba vaka oñekarâi ha huguypáva, upéi
omanombava’ekue ichugui. Ha’e oñangareko aja hembireko ha umi hymba vakáre,
ysokuéra oñemohyĝuatâkuri imandyjutýpe. Upeichaite jekoraka’e ojehúkuri. Vaípeko
ojehecha hikuái. Iñambuepaite hekovekuéra. Peteî pohânohára chae he’íkuri chupekuéra:
“Mba’evai niko ojejapo penderehe. Ndaha’éi vyrorei. Che ndachepu’akamo’âi hese.
Pehayhúramo pende rekove ha pene ñemoñare, pehova’erâ ko’águi ha pya’e ave.
Pepytáramo ko’ápe ikatu pemanomba; pehóramo ikatu peñakârapu’âjey”.

Pya’e jeko Hilario ha ipehênguekuéra ojapyhýkuri ijaomimi ha oje’ói Itakyrýgui.


Mombyryvoi oho upégui, Karaguataýpe. Upépe ojogapo vaivai; ha upéicha avei, heta ára
ndaje ohasa asy. Yvýpe hamba’e oke ha okaru. Hilario ha ita’ýra ypykue ohókuri omba’apo
peteî mandyjutýpe. Mbeguekatúpe ojoguajeýkuri tupa, apyka, mesa, umíva. Upeichahárupi
ndaje, peteî ka’arupytû, Hilario -ou rire imba’apohágui- oguapýkuri itapŷi rovái okay’u
hembireko ndive; ha oñemongetaháguihina hesaho hikuái peteî karréta nandíre, ohasáva
ohóvo, ha jeko oĝuahêvo peteî mbokaja tuja renondépe -namombyrýiva hogakuéragui-
oguetékuri Hilario ha Ña Carmen resa renondégui. “Mba’épiko péva”, he’íje hikuái ojupe.
Mokôive ndaje imandu’ákuri upérô umi hogaykeregua ñe’ênguére. Ha’ekuéra niko
omombe’úmiva’erâ Hilario ha Ña Carmen-pe Karaguatay iporaha, ha sapy’apy’a ojejuhuha
upépe pláta yvyguy. Ñorairô Guasu rapekuevoi niko raka’e. Ambue ka’arupytûme
ojehujeýkuri upe mba’e. “Oiméne niko kóva hína pláta yvyguy mba’e”, he’ijekoraka’e
hembirekópe, ha ombojoapy: “Ko’êramo jajo’óta”. Upe ára irundyhápe Hilario ndohói
omba’apo. Opytákuri, ha hembireko ha ita’ýra ypykue ndive ohókuri mbokaja tuja oîha
meve. Ogueraha hikuái peteî jo’oha (pala), ha oñepyrû ojo’o. Pya’evoi ndaje ojuhu peteî
karameĝua’i. Onohêraka’e hikuái ha oipe’ávo ojuhu hyepypegua omimbipáva, nimbora’e
pláta yvyguy hína. Ovy’aiterei hikuái, jepérô upéicha nomombe’úikuri mavavetépe.
Oguerokirirînte hikuái.

Mbohapy ára ohasa rire jeko Hilario osêkuri ohopa heseve Brasil-pe, ha upépe
ohepyme’êkuri. Heta pirapire ndaje oñeme’êkuri chupe. Upégui ou rire, ojoguákuri hogarâ
Paraguaýpe. Ko’aĝaite peve oiko ko’ápe. Ipirapire heta jepiveguáicha; ha’e… kakuaa
omba’apo. Añetémbora’e upe he’iva’ekue chupekuéra pohânohára chae: “Pehóramo ikatu
peñakârapu’âjey”. Ha añetehápe, upeichaite oiko hesekuéra. Mba’e vai rire, mba’e porâ
manteva’erâ, péicha niko oje’evavoíjepi…                                                                     … ha
upépe opa.

2. FOLKLORE MATERIAL O ERGOLOGICO – MBA’E’APOGUIGUA TAVARANDU

Incluye el estudio por ejemplo de la forma de construcción de viviendas, la alimentación, y


las artesanías.

2.1. Óga oñemopu’âvo oñemohendava’erâ tekotevêháicha ani haĝua yvytu vai ojeity hi’ári.
Oî óga ojejapóva mbokaja yguégui ha oñemo’â kapi’íva; ha upéicha avei ojogapóva
ipyahuveháicha, oipurúmava yvy’atâ (ladrillo) ha yvyrajegua.
Las dependencias, muebles y enseres de la vivienda son: En la casa, el corredor, la
cocina, o en algún galpón, nunca falta el sobrado, pequeña plataforma (colgada) de madera
o varilla (takuára), donde la gente coloca el queso fresco, o guarda algunas especies y
utensilios. La cocina puede formar parte de la estructura posterior de la casa o estar
separada de ésta. En ella el piso puede ser lugar de la fogata (tataypy), colgándose del
techo un alambre que sujetará la olla. En otros casos la cocina cuenta con fogón de material.
Anexo también va el horno (tatakua), hay veces en el suelo o sobre un pequeño sobrado.
Es de forma semiesférica, con dos orificios uno mayor y otro menor. Allí se cocinan el
chipa, la sopa paraguaya, el chipa guasu y otros platos. En los alrededores, encontramos
también el pozo, fuente del vital líquido, cuenta con brocal, roldana, y piola que sujeta al
balde. Un poco más alejado de la casa está el excusado (ñaimeha) o baño (jahuha), que no
pasa de ser una simple excavación cubierta por una plataforma que cuenta con un orificio.

La casa cuenta con dormitorios (kotykeha), comedor (kotykaruha) y uno o más corredores


(guataha). Entre los muebles y enseres encontramos: el catre de lona, trama y tejido
metálico; la cama y su colchón (tupa ha kochô), almohadas (aramboha) y cobijas; también
la hamaca (kyha), el baúl (karameĝua), candeleros (tataindyrenda), lámparas a alcohol y
kerosén (lampiû), velas (tataindy), algún nicho con imágenes de barro y cuadros de
santos; mesas (mesa), sillas (apyka), silletas (apykape), bancos (apykapuku), cántaros
(kambuchi), alacenas para guardar utensilios (tembipuru); el mortero (angu’a), platos
(ña’êmbe), cedazo (yrupê), cestas y canastos (ajaka), jarros (y’uha), calabazas para agua
(hy’a), una batea (yrenda) y palanganas (kanéka), etc.

2.2. Tembi’u Paraguay (La Alimentación): Incluye platos y bebidas típicas, materiales


ingredientes, condimentos y acompañantes utilizados en las comidas. Entre
los ingredientes encontramos el almidón (aramirô), harina de maíz (avati), grasa de cerdo
(kure ñandy), leche (kamby), queso (kesu), huevo de gallina (ryguasu rupi’a), carnes varias
(mymba ro’o opaichagua), etc. Entre los condimentos sobresalen el ajo, cebolla (sevói),
locote (ky’ŷi), azúcar (asuka), sal (juky), hoja de laurel, limón, etc.
Entre los platos y bebidas típicas encontramos: hu’itî maimbe, rora, kavure, mbeju, chipa,
so’o jukysy, so’o josopy, so’o apu’a, so’o chyryry, so’o ka’ê, puchéro, vífe ko’ygua,
chamuchína, asado de carnes, guiso, pajagua maskáda, chastáka, embutidos (botifarra,
chorizo, longaniza, mbusia), kumanda, lókro, saporo, jopara, ipokue, iñakângue yvyguy,
chicharô, tortílla, chipa guasu, mbaipy, kiveve, kandial, pónche, kosereva, kaguyjy, kamby-
arro, arapaho, alóha, terere, káña (guari), kleriko, chicha, etc.

2.3. Calendario de actividades agrícolas y ganaderas (ñemitÿ ha mymba


ñangarekoguigua): Enero (Jasyteî): Se practica el rozado sin quemar, siguen madurando
las frutas (yva). Hay sandía (sandia), melón (merô), piña (anana), guayaba (arasa); Febrero
(Jasykôi): Cosecha de algodón (mandyju), corte de árboles (yvyra); Marzo
(Jasyapy): Cosecha de maíz duro (avati), se prepara la tierra para la plantación de invierno,
comienza la época de engorde de cerdos (kure ñemongyra); cruzamientos de ovinos; Abril
(Jasyrundy): Cosecha de mandioca (mandi’o). Mes de siembra en general, de transplante,
plantación de árboles y hortalizas; Mayo (Jasypo): Carpir, rozar, arar para sembrar en julio
y agosto. Mes de muchas frutas, particularmente cítricas. Siembra de tabaco (petŷ).
Refuerzo en la alimentación del ganado, pues en invierno habrá escasez de pasto
(kapi’i); Junio (Jasypoteî): Cosecha de porotos (kumanda) y caña de azúcar
(takuare’ê); Julio (Jasypokôi): Preparación para siembras de verano. Arado y carpido.
Quema de campos. Siembra de mandioca (mandi’o), batata (jety), poroto (kumanda), mani
(manduvi), sandía (sandia), melón (merô), zapallo (kurapepê), arroz (arro). Termina el corte
de yerba mate (ka’a), injerto de cítricos. Castración de cerdos (kure) y corderos
(ovecha); Agosto (Jasypoapy): Castración de caballos (kavaju), burros (chavurro), bovinos
(vaka) y cerdos (kure). Poco pasto en los campos; Setiembre (Jasyporundy): Usar abonos
animales en los campos. Sembrar algodón (mandyju), mani (manduvi), arroz (arro), porotos
(kumanda), batata (jety), melón (merô), zapallo (kurapepê), calabazas (andai), piña (anana),
bananos (pakova), mandioca (mandi’o). Injerto de frutales. Cruza de equinos (kavaju) y
mulares (mburika). Esquila de ovinos (ovecha); Octubre (Jasypa): Cosecha de
trigo; Noviembre (Jasypateî): Aparecen choclos (avatiky), sandías (sandia), piñas
(avakachi); y Diciembre (Jasypakôi): Sigue cosecha de maíz (avati), melón (merô).
Comienza la cosecha de tabaco (petŷ) y tártago (mba’eysyvo). Cruzamiento de ovinos
(ovecha).

2.4. La Artesanía: su geografía y materiales empleados (Mba’e’apo: táva ojejapohápe


ha mba’e ojejapóva): Ita, Aregua, Tovatî: (alfarería y cerámica); Karapegua (algodón =
poyvi); San Miguel (lana = ovecha rague); Jataity (ao po’i); Kapiata (escobas =
typycha); Luque (orfebrería e instrumentos musicales); Limpio (karanda’y = sombreros,
cestos); Itaugua (ñanduti); Pirivevúi (póncho 60 lista); Ka’akupe (dulces =
mba’ehe’ê); Cnel. Bogado, Eusebio Ayala (chipa); Atyra, Ypakarai (cuero = vakapi).

3.  FOLKLORE SOCIAL O SOCIOLOGICO – AVANO’ÔGUIGUA TAVARANDU

Incluye aspectos del lenguaje, usos y costumbres, fiestas y ceremonias, y juegos y


pasatiempos, por ejemplo.
3.1.  Jehero niko teratee’ŷva jaipurúva ogapýpe térâ angirû apytépe. Techapyrâ: Chiquitín,
Pancho, Aguara’i, Avión Koli, Anguja, Kavaju Rembe, Kururu, Gállo Perô, Guyra Tavy,
Jaguarete, Jatevu, Jagua’i Pakéte, Ka’i, Jagua Perô, Vaka resa.

3.2.  Ñe’ênga niko ohechauka ava arandu ka’aty, ñe’ê’apesâ rupive. Techapyrâ:

Ahaséma ógape, he’i hyéva ikasôme.

Aisu’u ha amokô hykuere, heíje ináko reheve okeva’ekue.

Aháta aju, he’i osóva.

Avy’a ha ndavy’ái, he’íje iména manóva.

Áĝante re’áne che píkore, he’íje loro.

Che ndaka’úi, he’i oka’úva.

Chéngo ha’emínte, he’i loríto óga.

Chemba’éngo nemba’énte avei, he’i kasô ahéno reheve o-farreá-va.

Eremijey, he’íje oje-rrekerí-va.

Ivai la situ, he’íje hekakapa’âva.

Javy’ahaĝuánte, he’íje ikomáipe omoakâperôva’ekue.

Jaikove, he’íje mondaha omonda’íramo.

Kavalete, heí isái mbykýva.

Ko’áĝaiko mba’e día, he’íje farra-hápe iko’êmbava’ekue.

Cada cosa henda, he’íje iky oguerováva ityvytágui iñakâme.

Ko’âva ndaijoytávai, he’íje ñati’û mokitéro guýpe.


La unión hace la fuerza, he’íje ikatîjováiva.

Ndaha’evoi la ha’usepávakuri, he’íje asadohágui oñemuñava’ekue.

Ndaipóri forma, he’íje angu’ápe oñenóva.

Ndahetái pero ndo-faltái, he’íje hembireko peteîva.

Ndarekói ni angelíto resa jopy haĝua, he’íje velorio-hápe oje-rrekerí-va.

Ña’aguata, he’íje iména katîva.

O-rrendí-guinte ndopáima, he’íje iména pirúva.

Sapy’aite ĝuarâ, he’íje iména sa’yjúva.

Tuicha rejavy, he’íje hetyma yvyráva oisu’úrô chupe jagua.

El único que me queda bien, he’íje ijao peteîva.

Arriéro rembe puku kavaju uhéi.

Arriéro vai pombéro villetéra.

Arriéro rekorei lápi de color morotî.

Arriéro juruméme kaseróla.

Arriéro rekorei avión vosína.

Mitâ resa guasu itavýa vódoke.

Mitâ molde vai kururu ñembo’y.

Ko’ygua ha enkomiénda nerembohérairô noĝuahêi Paraguaýpe.

Kuña ka’u ha kure ensilládo ndaijagrasiádoi.


Lígape jakare jepe ojahogáva.

Výro ha yvyra karê araka’eve ndopái.

Hovasyve tape yképe okakávagui.

3.3. Juegos y Pasatiempos (ñembosarái ha tetia’erâ):  Los más tradicionales son pasará-


pasará; solterona; descanso, pelota muerta, tuka’ê, libertado, kuâirû kañy, tevi trápo; valita,
tikichuéla; pandórga, trompo, pulseada, partído; kalesíta, loteria familar, carrera vosa,
kambuchi jejoka, paila jeheréi, tata ári jehasa, yvyrasŷi, tóro ñemoñarô, toro kandil.

3.4. Fiestas patronales (Vy’arâ marangatúva): Incluyen la recordación de fechas de los


Santos Patronos, algunas de ellas son: 6 de enero (Reyes Magos), 21 de enero (Ñandejára
Guasu, Pirivevúipe); 2 de febrero (La Candelaria, Kapiatápe); 3 de febrero (San Blas,
Pirivevui ha Itápe), 3 de mayo (Kurusu ára), 10 de Agosto (San Lorenzo, Ky’ŷindy, Altos
ha Itakyrýpe), 1 de noviembre (Todos los Santos), 2 de noviembre (día de los difuntos), 8
de diciembre (Ka’akupe), 21 de diciembre (Santo Tomás, Paraguarípe).

También podría gustarte