Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
‘GRAMAHCA
QUECHUA
MINISTERIO DE EDUCACION, CULTURAY DEPORTES ,
FONDO DE LAS NACIONES UNIDAS PARA LA INFANCIA, UNICEF
ALFREDO QUIROZVILLARROEL
GRAMAHCA
QUECHUA
BOLIVIA
2000
‘-—-— GRAMATICA QUECHUA
Llamk’aqkuna :
I.S.B.N. : 99905-0-096-7
lntroduccién ......................................................................... 9
Primera‘ Parte
Fonologl’a elemental del quechua
1. Concepto de fonologfa .................................................. 15
2. Los fonemas del quechua ............................................. 15
2.1. Fonemas vocélicos ................................................. 16
2.2. Fonemas consonénficos ........................................ 19
3. El alfabeto quechua ...................................................... 26
4. Ejemplificacién de las vocales del quechua .................. 27
5. Ejemplificacién de las consonantes del quechua ......... 28
6. Regla de la pronunciacién de las vocales ..................... 4O
7. Regla de Ias consonantes ............................................. 41
8. Pares minimos ................................................. 42
9. Variedades de palabras para evitar errores
ortogréfioos ................................................................... 48
10. Algunas aclaraciones necesarias .................................. 54
11. Acentuacién ................................................................... 57
12. Ejercicios de lectura ...................................................... 59
Segunda Parte
Morfologl'a del nombre
1. Concepto de morfofogl’a ................................................ 61
2. Morfema ........................................................................ 61
3. Caracten’sticas del quechua .......................................... 63
3.1. Clase de lengua ..................................................... 63
3.2. Género ....................................... '. ........................... 66
3.3. Articulo ................................................................... 67
4. La interrogacién ............................................................ 68
4.1. Respuesta afirmativa ............................................. 69
4.2. Respuesta negativa ................................................ 69
5. Sufijos nominales .......................................................... 70
5.1. Sufijos nominales de caso ...................................... 70
5.2. Sufijos posesivos .................................................... 80
5.3. Pluralizacio’n ........................................................... 83
5.4. Numeracién ............................................................ 87 . "
6.Adjetivo....................................._ .................................... 92 ’
7. Pronombre .................................................................... 92
7.1. Pronombres personales ......................................... 93
7.2. Pronombres demostrativos 94
7.3. Pronombres interrogativos ..................................... 96
7.4. Pronombres indeterminados .................................. 100
Tercera Parte
Morfologi'a deI verbo
,‘ 1.Delverbo ....................................................................... 101
2. Clases de verbos .......................................................... 102
2.1 . Verbos primitivos .................................................... 102
2.2. Verbos derivados .................................................... 103
a. Verbos denominativos ........................................ 104
b. Verbos adjetivos ................................................. 105
c. Verbos adverbiales ............................................. 106
3. Verbos compuestos ....................................................... 107
4. Verbos reflexivos ........................................................... 126
5. Verbos reciprocos ......................................................... 128
6. Verbos impersonales .............................. 129
7. Conjugacién .................................................................. 129
7.1.Tiempo .................................................. . ................. 131
7.2. Modo ...................................................................... 135
8. Resumen de conjugaciones .......................................... 145
9. Listado de verbos primitivos ................... _ ....................... 146
Cuarta Parte .
Sufijos independientes
1. Sufijos independientes .................................................. 153
2. Orden de los sufijos verbales e independientes ........... 160
Quinta Parte
Sintaxis
1. Sintaxis ......................................................................... 161
2 Frase ............................................................................. 161
3. Oracién .......................................................................... 162
4. Estructura de la oracién ................................................ 163
5. Elementos de la oracién ................................................ 164
5.1. Sujeto ..................................................................... 164
5.2. Predicado ............................................................... 165
5.3. Complemento (objeto) del predicado ..................... 165
a. Complemento directo ........................................ -. 166
b. Complemento indirecto ...................................... 166
c. Complemento circunstancial .............................. 167
6. Clases de oraciones ...................................................... 170
6.1. Oraciones simples .................................................. 170
a. Oraciones sustantivas ........................................ 170
b. Oraciones transitivas .......................................... 171
c. Oraciones intransitivas ....................................... 171
d._Oraciones reflexivas ........................................... 172
e. Oraciones reciprocas ......................................... 172
f. Oraciones impersonales naturales ...................... 173
6.2. Oraciones compuestas .......................................... 173
6.2.1. Oraciones yuxtapuestas ...................................... 174
6.2.2. Oraciones coordinadas ....................................... 175
6.2.3. Oraciones subordinadas ..................................... 178
7. Esquema y ejemplificacién de la estructura
oracional del quechua ................................................... 184
Sexta parte
Quechuismos en la lengua espafiola
1. Introduccién .................................................................. 185
2. Listado de quechuismos en la lengua espafiola ........... 188
3. Otras pa1abras quechuas que en los diccionarios
de: “La Real Academia de la Lengua Espafiola" y el
“Diccionario Océano”, no figuran con origen
quechua ........................................................................ 207
_ ,' Resumen de sufijos ............................................................. 210
Bibliografl’a .......................................................................... 213
INTRODUCCION
9
Con la llegada de los espanoles se paralizo el desarrollo de la
lengua queo'nua, porque nos impusieron su lengua. Se estanoo el
desarrollo del pueblo quechua, porque siempre nos vieron como
objetos y no como sujetos, y como es de suponer se frustro todo el
proceso cultural incaico.
11
En la misma Iinea diremos que Cochabamba viene de
Quchapampa, Tarabuco de Tarqa-phuku, Potosi de P’utuqsi,
Chuquisaca de Chuki-ohaka, Colqueohaca de Qqui-chaka, Shinahota
de China—waka, etc..
12
Jesds Lara considera que la segunda mpotesis, “resulta muy
digna de atencion", y nos da |os siguientes ejemplos con el vocablo
“Qhéshwa”:
“Ayudo a trabajar”.
“Llamk’aysini”.
Otro ejemplo: .
“Mamallaykimantapuni yuyarikuni”.
13
Ante la coyuntura de la Educacidn Intercultural Bllingfle que
se da en nuestro pals, es necesario que todos aunemos estuerzos,
para el desarrollo y tortaleclmiento de nuestra cultura, de nuestra
lengua y de esta manera dotar a nuestro pueblo de un lnstrumento
mas para su desarrollo.
14
Quiroz
PRIMERA PARTE
FONOLOGEA ELEMENTAL
DEL QUECHUA
1. CONCEPTO DE FONOLOGIA
phoné voz
Iégos tratado o estudio
2.1. FONEMASVOCALICOS“
Alias i u
Medias
Bajas a
z ima : qué
, uma = cabeza
,J ama = no
16
Quiroz
Porlo tanto ios sonidos /e/ y /o/ no son fonemas dei quechua
y por eiio: no deben representarse en la esoritura. Son alofonos o E -,
gfvarianies de lo; sonidos /i/, /u/ respectivamente que se den soio v A
:‘
unicamente por la presencia de ios somdos postveiares, como sonzt
M.”..
q, (1‘ y qh- 9‘
Fonologl’a
ima - .uma
cena /sena/ -
sol /sol/
zapato /sapato/
18
Quiroz
/shamar/ Argentina
“Hamar” /|Iamar/ Bolivia
/yamar/ Peru
Consonantes oclusivas.
-—'.:H.C>-“§D.a.0.cr_m
Consonantes fricativas.
Consonantes africadas.
Consonantes aspiradas. v
Consonantes glotalizadas.
Consonames nasales.
Consonantes Iaterales.
Consonantes vibrantes.
Semiconsonantes. V
19
Fonoiégia
A. CONSONANTES OCLUSIVAS
B. CONSONANTES FRICATIVAS
C. CGNSONANTES AFRiCADAS
D. CONSONANTES ASPIRADAS
20
Quiroz
E. CONSONANTES GLOTALIZADAS
F. CONSONANTES NASALES .,
G. CONSONANTES LATERALES
H. CONSONANTES VIBRANTES
I. SEMiCONSONANTES
Consonantes biiabiaies.
”$9251.03.”
Consonantes dentales.
Consonantes aiveoiares.
Consonantes paiataies.
Consonantes veiares.
Consonantes postveiares
22
Quiroz
23
Fonologi’a
A. CONSONANTES BlLABlALES l
l
Cuando in‘tervlene el lablo superior y el lablo inferior. Asl, son I
bilabiales las siguientes consonantes; p, p’, ph y w.
I. CONSONANTES DENTALES
C. CONSONANTES ALVEOLARES
D. CONSONANTES PALATALES
E. CONSONANTES VELARES
F. CONSONANTES POSTVELARES
24
Quiroz
Puntos de articulacic’m
w 3
8 m 93 ‘0 E
a 2 s % g E
g ‘5 § 5 E a
I— m >
m
I:
oC) <
_
E g 8
U3 Sordasimple p t k q
§
‘30 Sordaaspirada ph th kh qh
C d p’ t’ k’ q’
E O Sordaglotalizada
0
f 2 Sordasimpie ch
:5 o
.3 § Sorda aspirada chh
4-: a:
:6 5E Sordaglotalizada ch’
m r. . .
U rRlCATIVAS 3 sh j j]
25
Fonoiogl’a
3. EL ALFABETO QUECHUA
ALFABETO QUECHUA
A CH CH’ CHH I
J K K" KH L
LL M N 54 P
P’ PH Q 0’ OH
R s T T’ TH
u w Y
26
Quiroz
27
V Fonolo’gia
CONSONANTES OCLUSIVAS
28
Quiroz
29
Fonologi’a
I, . - «x
lkl: Consonante gglg§ggyglar Simple
Kay
Kaymantapuni kaspa,
mana kaypichu kani.
Mana kaypi kaspari,
mayllapitaq kaniri?
- Kayniyqa kaynillaymi,
mana pip kaynin jina.
Kunan kani jinaqa,
q'ayapis kasaqchari.
3O
Quiroz
31
Fonoldgt’a
Quy
Quyki, quyki fiinki,
imatachus qunki.
Quymanchu, manachu,
qusaq fiirillanki.
Quyki fiiwankiman,
jayk’aq quwankiman.
Quyki fiiriykiman,
ichus quriykiman.
Qusqa jap'inalla,
mana qusqa, imata.
CONSONANTES AFRICADAS
33
Fonoldgl'a
CONSONANTES FRlCATlVAS
34
Quiroz
35
Fonoldgl’a
CONSONANTES NASALES
36
Quiroz
Niy
“Niwanki, fiiwanki”
fiispalla fiirinki.
Jinata fiispaqa,
imatataq fiinki?
.Amafiapis fiiychu,
fiillawaq fiispaqa.
Nisqayki fiisqafia,
imatafié fiinki.
Riy
Rinki, rinki, rinki,
mayllamantaq rinki?
Nuqapis rinaypaq,
rinayki karuchu?
Jina risqanchikpi,
riqwan tinkusunman.
Riymanta rimaspa,
riypis ripullanman.
38
Qulroz
SEMICONSONANTES
4O
Quiroz
41
Fonologl'a
8. PARES MINIMOS*
chaki ch’aki
pie - seco, sed
chiri chhiri
frio crespo
chumpi ch’umpi
faja castafio oscuro
chupa ch’upa
cola pantorri/la
chuwa ch’uwa
plato crista/ino
42
Qukoz
chhHa chhaHa
bflnd$ knnye
chhnqay chhanqa
anQMr ,gu$o
chIMa chhuHa
hnpar nacho
dfusu chhusu
anugado desmflado
jaku _jaWu
vanmm hanha
jaHka jaHWa
querencia cobamm
jqui jqufi
renacuajo guiso de came
kancha Wanchay
cancha alumbrar
kani khaniy‘
soy morder
43
Fonologu’a
kanka k’anka
asado gal/o
kiru k’iruy
diente envolver
kusi k’usi
alegria zapallo menudo
k’aka khaka
grieta en la piel robusto
k’uchi khuchi
hacendoso cerdo
k’uchu ~‘ khuchuy
rincén cortar
laqha Iaq’a
oscuridad desabrido
Ilamkhay llamk’ay
palpar trabajar
liu ki lluk’i
daga, pufia/ axila
44
Quiroz
miqa miq’a
sahumador huero
mita mit’a
edad turno de trabajo
fiakay fiak’ay
maldecir apenas
pacha . p’acha
el mundo ropa
pampa p’ampay
l/anura enterrar
pitay p’itay
fumar tejer
qallu q’alluy
lengua rebanar
45
Fonologl'a
qara q’ara
cuero desnudo
qutu q’utu
cdmulo, monto’n bocio
q’asa qhasa
desportil/adura he/ado
siqi siq’i
raya dibujo
sukha suk’a
tarde sa/itre
suti sut’i
nombre claro
takay t’akay
golpear derramar
tika t’ika
adobe f/or
ti piy t’ipiy
cosecha mal’z reventar
46
Quiroz
tukuy t’ukuy
todos med/tar
tu nas t’u na
tunas menudo
. tusuy t’usu
bailar pantorrilla
tuta thuta
noohe po/i/la
u rq u urqhuy
cerro ' sacar
wanki wank’i
estatua enano
9. VARIEDADES DE PALABRAS
PARA EVITAR ERRORES ORTOGRAFICOS"
K 0
kachay qachay
enviar hacer secar hortalizas al sol
ka ka qaqa
tio roca, pefia
kalla qalla
catorra enana meji/Ia, rueca
kallpa qallpa
fuerza terrerno que queda despue’s de
la cosecha
‘ kama qama
verdad insipido, soso
kan qam
hay, existe ta
kankay qanqay
asar ca/or
kaylla qaylla
esto només cerca
48
Quhoz
khu qhu
diente vaso de madera
kukan quqan
su coca pechuga
kunan qunan
hoy, ah ora fienequedar
ku nkay qunqay
mi cue/lo ohfldar
kulla quHa
cosquilleo sur
kusa qusa
bueno esposo
chhki chhqi
seco especie de sopa
flki flqi
nalgas raya, agua pié de chicha
taki taqi
cancién granero de cafia
Fuku fuqu
sincope, meditacidn agWao
unkuy unquy
mi camiseta enfermedad, enfermar
49
Fonologl'a
KI Q!
k’acha Q’acha
bondad filoso
k’apa q’apa
cartl’lago palma de la mano
k’apaq _ q’apaq
cabal, exacto el que hiede
k’aray q’aray
producirse la comezo’n pe/ar
k’ata q’ata
Unico turbio
k'awchi q’awchi
filo, punta aguda filo, afi/ado
k’aya q’aya
oca he/ada secada mafiana
a/ sol
k’illa q’illa
camel/o’n cicatrl’z
k’illay q’illay
hacer camel/ones fierro
k’inti q’ i nti
par picaflor
50
Quiroz
k’ita q’ita
cimarro’n, silvestre especie de mazamorra
k’uch u q’uchu
rinco’n, a’ngu/o jUbi/o, alborozo
k’ u pa q’upa
crespo, ensortijado basura
k’ usu q’usu
arrugado de poco comer
k’utu q’utu
corrosivo boo/'0
k’utuy q’utuy
cortar, recortar mi boo/o
k’isa q’isa
fruta seca nido
lluk’i H u q’ i
axi/a izquierda
si k’iy siq’i
arrancar garabato, dibujo
suk’a suq’a
saliz‘re Ia’tigo
wak’a waq’a
Dios, cosa sagrada ato/ondrado, I000
51
Fonologl'a
KHA QHA
khacha qhacha
mugre enoostrada inoestuoso
khachuy qhachuy
saoar pedazos de mesar
una oosa con [05
dientes
khapa qhapa
entrepierna piojo menudo y rojo de aves
khapaq qhapaq
persona que da rico
zanca das
khafl qhafi
cuohi/Iada a fondo hombre
khatu qhatu
alimento que no se meroado
ha oooido todavia
kh away q h away
enmadejar ver, mirar
khasa qhasa
faoil de rasgarse heiada
khata qhata
helado, yerto cob/fa, frasada
52
Quiroz
khichuy qhichuy
arrancar hiladas quitar
de un tejido
khipu qhipu
nudo espinilla miuy menuda
khuchi qhuchi
cerdo lugar de muchas lagunas,
sit/0 pantanoso
khunay qhunay
amonesrar triturar
khuru qhuru
gusano cabeza trasquilada
kh utu qhutu
condensado, espeso gargajo
khutuy qhutuy ,
corroer sorber Ios mocos
khuya qhuya
cierta piedra con mina
poderes mégicos
khuyay qhuyay
amar, compadecer mi mina
rakha raqha
o’rgano genital de oscuro
la mujer
53
Fonolcgl’a
-sha
~sa
—chka
-sqa
-siya
54
Quiroz
-Chis
—Chik
—Chiq
-chaq
IHkHa
chukcha
pukHay
55
Fonologl’a
chakra
wakcha
Ilikt’a, etc.
pampa
tampu
jampi
llamp’u
wamp’u, etc.
allqu
qullqi
tullqa
wallqa, etc.
56
Quiroz
11. ACENTUACION
Pero:
57
Fonologl'a
atatay q’aq
Chu Ch’ulltl' n
58
Quiroz
Palabras simples:
Palabras glotales:
Palabras aspiradas:
59
Fonoiogl’a
MAMAY
Juan Wallaparimachi Mayta
Yakumanpis urmaykuni
“Yaku apallawayfia” fiispa.
Yakupis aquykamuwan
“Riyraq, mask’amuyraq nispa. ‘
60
Quiroz
SEGUNDA PARTE
1. CONCEPTO DE MORFOLOGIA
Morphé = forma
Légos = tratado o estudio
2. MORFEMA
wasi = casa
chaki = pié
—puni = siempre
—y = sujifo posesivo 1ra. persona singular.
61
Morfologl’a del nombre
A. MORFEMAS LIBRES
wasl nuqa
quwi maki
jallp’a t’ika
cham allqu
B. MORFEMAS LIGADOS
Son los sufijos que se agregan a la ralz de una palabra.
Ejemplos:
62
Quiroz
wasi-lla-y-pi-puni-raq-chu?
wasi Raiz.*
-lla Sufijo que equivale al “nomas” del castellano
popular boliviano.‘
-y Sufijo posesivo de primera persona singular.
-puni Sulijo que equivale a “siempre” del castellano.
-raq Sufijo que significa “atJn”, “todavia”.
-chu Suiijo que nos indica interrogacién.
64
Quiroz
65
Morfolbgi’a dei nombre
3.2. GENERO
68
Quiroz
3.3. ARTICULO
// - \‘ I
. , .En el qluechua wten Ios rnflQLups..CadIa nombre Neva
ImplICIto el articulo, de manera que la sola enunCIaCIon del sustantlvo
o adjetivo expresa lo que se significa por el artfculo en otros idiomas.
Ejemplos:
67
Morfologn’a del nombre
4. LA INTERROGAClON.
Jaqay runaqa
tata Tupaqchu?
Jallp’a-chu? Es tferra?
Punkuchu? Es puerta?
Payqa takinch u? E//a canta 7
Mamayki mayuman rinqachu? Tu madre iré air/o?
Churin kanchapichu pukllan? Su h/jo juega en /a cancha?
68
Quiroz
Rumichu? Es piedra?
Mana rumi-chu. No es piedra.
Quchapampachu? Es Cochabamba?
Mana Quchapampachu. No es Cochabamba.
Yuraq saracrru’? Es maI’z blanco’?
Mana yuraq sarachu. No es mar’z blanco.
Qunchu yakuchu’? Es agua turbia?
Mana qunchu yakuchu. No es agua turbia.
Chakrapichu Hamk’an? Trabaja en la chacra?
Mana Chakrapichu Ilamk’an. No trabaja en la chacra.
5. SUFIJOS NOMINALES
fi.RL\Jel:'-)\3:U.‘L\C[\f\.:/,n a. éaEN.:CAL:> bar. \jC‘KEC.
70
Qulroz
NOMINATIVO
Tata. Padre.
Payqa mamanta pusan. Ella conduce a su mama.
Waskar kanchaman purin. Huascar Va a la cancha.
Allqu aychata mikhun. El perro come came.
"
’, \ '
x n W
.» ;
“rim“
Ejemplos:
CAUSAL -rayku
Churiykiraykuchu Arl’, churiyrayku
kayman jamurqanki? kayman jamurqani.
77
Morfologia del nombre
COMPARATIVO -] ma (como)
Qamqa wawajina
wasiykipi pukllanki.
78
Quiroz
79
Mon‘ologl'a del nombre
80
Quiroz
81
Morfologia del nombre
82
Quiroz
5.3. PLURALIZACION
-kuna
Wasikuna Casas.
Qharikuna Hombres.
Allqukuna Perros.
P’isqukuna Aves.
Sach’akuna Arboles.
Wallpakuna Gal/mas.
83
Morfoibgl’a de! nombre
- pura
Warmipura Qharipura
- ntin
Jaqay tataqa churintin
chakraman purin.
Quiroz
Este sufijo nos indica que una persona realiza una accio’n en
comgania de alguien. Ejemplos:
~;’2-nchik e -yku
Estos dos sufijos pluralizan al pronombre de primera persona,
dando Iugar a [as formas de: “nosotros inclusivo” y “nosotros exclusivo”
respectivamente. Asi:
Nameros cardinales
wasis ‘casas’,
warmis ‘mujeres’.
qharis ‘hombres’.
wawas ‘nifios/as’.
86
Quiroz
chumpis ’fajas’.
mikhuykuna comidas.
sipaskuna mujeres jévenes.
kunturkuna co’ndores.
supaykuna diab/os.
wamankuna alcones.
5.4. NUMERACION
NUmeros cardinales.
51.0.5?"
NUmeros ordinales.
Nameros partitivos.
Numeros proporcionales.
87
Morfologl'a del nombre
A. NUMEROS CARDINALES
SENCILLOS
Juk Uno
lskay Dos
ana Tres
Tawa Cuatro
thhqa Cinco
Suqta 89E
QanchS Siete
Pusaq Ocho
quhn Nueve
Chunka Diez
Pachak Cien
VVaranqa Mil
Junu Mil/o’n
88
Quiroz
Yupakuna
COMPUESTOS
89
Morfologl'a del nombre
B. NUMEROS ORDINALES
Los mimeros ordinales son los que sirven para contar por orden,
como: primero, segundo, tercero, cuarto, sexto,roctayo, etc. y se forman
agregando aI nUmero cardinal Ia terminacion 'fiigif‘Ejemplos:
Nawpaq Primero.
1skayfiiqi Segundo.
Kimsafiiqi Tercero.
Suqtafiiqi Sexto.
Pusaqfiiqi Octa vo.
Chunkafiiqi De’cimo.
Chunka tawayuqfiiqi De’cimo cuarto.
lskay chunka iskayniyuqfiiqi Vige’simo segundo.
Kimsa Chunkafiiqi Tn'gésimo.
Kimsa chunka kimsayuqfiiqi Trige’simo tercero.
90
Quiroz
Khuskan Mitad
Kimsa phatma o ch’iqta Un terc/o.
Tawa phatma Un cuarto.
Phichqa phatma Un quinto,
Suqta phatma Un sexto.
Qanchis phatma Un se’ptimo.
Pusaq phatma Un octavo.
Jisq’un phatma Un noveno.
Chuka phatma Un de’cimo.
D. PROPORClONALES
91
Morfologl'a del nombre
6. ADJETIVO.
Por tanto, qhiHa, k’uchi, yana, jatun, ch’uya, yuraq y otros son
adjetivos. c
7. PRONOMBRE.
92
Quiroz
N uqa Y0
Qam TU
Pay El 0 Ella
93
Morfolbgl'a de! nombre
94
Quiroz
’ a:
«4 #2..
”Designamla persona an
sona que habla y de la persona con quien se habla. Ejemplos:
95
Morfolpgl'a del nombre
¢ Pi (quién).
96
Quiroz
x/lma (qué)‘
/ May (dénde).
97
Morfologl'a del nombre
(Machkha (cuénto).
xx Mayqin (cuél).
98
Quiroz
x/Jayk’aq (cuéndo).
99
Morfologl'a del nombre
V Tukuy (todos).
\/ Wakin (algunos).
l
Se refiere indeterminadamente a una persona, animal 0 cosa
con respeoto a otras de la misma especie. Ejemplos:
100
Quiroz
TERCERA PARTE
1. DEL VERBO.
tusuy bailar
mikhuy comer
pufiuy dormir
takiy cantar
upyay beber
Iluqsiy salir
‘IO‘I
Morfologia del verbo
2. CLASES DE VERBOS
2.1.VERBOS PRiMlTlVOS
102
Quiroz
t’aqay separar
tukuy terminar
rlmay hab/ar
purly caminar
waqay I/orar
ruway, etc. hacer
2.2.VERBOS DERIVADOS
103
Morfologl'a del verbo
verbos denominativos,
verbos adjetivosy
verbos adverbiales.
A.VERBOS DENOMINATIVOS
'y
-cha
104
Quiroz
-ncha
-ya
105
Morfologl’a del verbo
-cha
-ncha
C.VEFiBOS ADVERBIALES
3.VERBOS COMPUESTOS
-chi
Pitaq wallpaman Quyllur wallpaman
mikhuchin? mikhuchin.
107
Morfologl’a del verbo
-ri.
108
Quiroz
-pu
Pipaqtaq Tataypaq
llamk‘apuchkanki? llamk’apuchkani.
h :w _ gawk.
a v ._ , L . , “I: .‘ 3* , _
110
Ouiroz
Wawéy, wasiykiman
utqhayllata kutipuy.
, 7,
W \w—-
~ a:
r,»;&__,~“—':._
' 1—4~ ,Mg . . -
...; (f
34";
,
-mu
Waskar, chay
llamt’ata apamuy.
111
Morfologu’a del verbo
m "K”
{Egapg’rig' ”V
_’
-rq u
Kay samata chakraan Ari, aparquyman.
aparquwaqchu?
Morfologl'a del verbo
-ysi
Pitataq Mama Anata
tarpuysichkanki? tarpuysichkani.
-chka
Piwantaq Waskarwan
rimachkanki? rimachkani.
Morfologl'a del verbo
-na
A. NOMINALIZADOR
pukllana aysana
116
Quiroz
B. ORDEN
wicharina subamos
puflna caminemos
uyarina escuchemos
willana avisemos
faqsana la vemos
pukllana juguemos
sayanachik parémonos
yanapanachik a yudemos
wakichinachik preparemos
pichanachik barramos
suyanachik eSperemos
takinachik cantemos
C. OBLIGACION
PRESENTE
. PRETERITO PERFECTO
PRETERITO PLUSCUAMPERFECTO
FUTURO
-kamu
Maypitaq Pufiuna urapi
pakakamurqanki? pakakamurqani.
-ykacha
Jaqay runaqa imaraykuohus
chayjmata puriykachan.
120
Quiroz
-rpari
Wawéy, papata
pallarpariy. Kunallan pallarparisaq,
maméy.
“E
121
Morfologi’a dei verbo
-naya ‘
Imaliamantataq Juk jawarita yuyarikuni
asinayachkanki? chayrayku asinayachkani.
122
Quiroz
123
Morfologl’a del verbo
” xpresa la Idea
Ejemplos:
1 ‘4‘.
. 11,.
Expresa que la accién del verbo debe ser reaIizada por uno
mismo y casi de inmediato. Ejemplos:
124
Quiroz
-paya
Jaqay qhari wawaqa
chay runap ruwasqanta
yachapayachkan.
125
Morfologl'a del verbo
'1 -tata
4. VERBOS REFLEXIVOS
lsika, uyaykita
Ari, mayllakunifia.
mayllakunkifiachu?
Nombres
Adjetivos
127
Morfologl'a del verbo
5.VERBOS RECIPROCOS
Jaqay iskay qhari'wawa
anchata qhawanakunku.
128
Quiroz
6.VERBOS IMPERSONALES
paray Hover
rit‘iy nevar
wayray hacer viento
phuyuy nublarse
7. CONJUGACION
Verbo Rat'z
takiy taki-
thalliy thalli-
puriy puri-
ch’allay ch’alla-
phaway phawa-
129
Morfoiogl’a del verbo
Takini. Canto.
Takirqani. Canté.
Takisaq. Cantaré.
Tusurqa. Bai/o'.
Tusunqa. Bai/ara’.
Tusuptin. Cuando bai/e.
Pukllachin. Hacejugar.
Pukllakun. Se juega.
Pukliamun. Va a jugar.
Pukllaykachan. Juega de rato en rato.
Pukilaysin. Ayuda a jugar.
Pukllachkan. Esta jugando.
J aku. Vamos.
Ké. Toma’ (a/canzar objetos).
130
Quiroz
7.1.T1EMPO
A. TIEMPO PRESENTE
131
Morfologa'a del verbo
B. PRETEFHTOV
Tiempo del verbo que sirve para indicar una aCCiOn realizada
en un mpg-“3399 Los pretéritos mas importantes en el quechua
son:
132
Quiroz
PRETERITO PLUSCUAMPERFECTO
(PASADO INDEFlNiDO)
133
Morfologia del verbo
.C.TIEMPO FUTURO
Tiempo de] verbo que indica que una cosa se hara. Eg‘emplos:
134
Quiroz
7.2. MODO
3) Mode indicativo.
b) Modo potenciai.
0) Mode imperativo.
G J Modo infinitive.
A. MODO INDECATIVO
Nuqaqa qhuyapi
ilamk'akuni.
135
Morfoiogfa dei verbo
B. MODO POTENCIAL
136
Quiroz
C. MODO IMPERATIVO
Kay Sea
Kaychlk Sean
Kachun Sea (él o élla)
Kachunku Sean (ellos o el!as)
187
Morfologfa dei verbo
D. MODO INFINITJVO
pukilay jugar
kay ser, esfar
allay cavar
jurqhuy sacar
tarpuy sembrar
jampiy curar
kichay abrir, etc.
138
Quiroz
P resente
Pasado
Futuro
$39
Morfologz’a del verbo
PARTICIPIO ACTIVO:
140
Quiroz
PARTICIPIO PASJVO
iiakisqa apena do
ismusqa podndo
sayk’usqa a gora do, ca nsa do
rantisqa compra do
upyasqa bebr’do
saqaqa o'ejado
wikch'usqa bota do
munasqa quen'do
macnasqa embrr'agado
Mi
Morfologl'a dei verbo
142
Quiroz
,IADVERBiAL (GERUNDm)
Imanakuntaq Jaqay wawaqa urmaspa
jaqay wawa? chakinta nanachikun.
. _ - A «a;
.. - a: #3
‘13-'35 & -- - 6.." A...- 1— ~
,-_._,_‘.."z W“ .-—-m , "f"
144
Quiroz
8. RESUMEN DE CONJUGACIONES
PRETERITO
PLUSCUAMPERFECTO FUTURO
takiq takispa
takisqa
145
Morfologs’a de! verbo
146
Quiroz
147'
Morfologia del verbo
148
Quiroz
149
Morfoiogfa del verbo
150
Quiroz
151
Morfologfa dei verbo
152
Quiroz
CUARTA PARTE
SUFIJOS INDEPENDIENTES
L
1. SUFJJOS INDEPENDIENTES y
Como tenemos dicho, Ios sufijos independlentes son aquellos
que, indistintamente van con Ios nombres 0 con verbos. Los sufijos
independientes, entre otros, son:
-ché
Machkhataq wasiman Mana yachanichu,
jamunqanku? klmsacha' jamunqanku
-r_ .,J—‘-
Este sufijo expresa incertidumbre y dudé—E
153
Sufijos independientes
<-chus
Waskarqa, Waskarqa kanchamanchus
maymantaq qhatumanchus richkan.
richkhan?
.,«..___-~
155
Sufijos independienies
._ ~raq.
Manaraqchu Taiayraq pufiuchun,
pufiunki? chamaraq pufiukapusa
-s / -si
Paykunaqa
Paykunas puklfaq
maymantaq risganku?
risqanku.
Quiroz
-Ila
Qamllachu yuntawan Ari, fiuqalla yuntawan
Ilamk‘anki? Ilamk'asaq.
157'
Sufijos independientes
.: -qfl
—m / -mi
Nuqam chakraman Nuqampis chakrallamantaq
risaq, qamri? risaq.
158
Quiroz
160
EEC- E8-
33. 3:3.
250. _ Enos. 6? Emma-
_E- c- :E- 33- m>mai
go. CE- mam, :a. £03? £8?
Sufijos independientes
QUINTA PARTE
53HV17KXJS
i LSINTAXIS.
; 2.FRASE
3. ORACION
., . J x . , .
Oraolon es eE conjunto de palabras que ngresan un EL'E'E 0
un concepto.
162
Quiroz
Ejemplos:
Nuqa qillqani
Waskar kanchapi pukllan.
Paykuna chakrapi papata tarpunku.
K’uchi warmi utqhayllata wayk’un.
Quyliurwan Sisawan takinkutaq tusunkutaq.
Wawakunaqa yachaywasiman purinku.
4. ESTRUCTURA DE LA ORACION
T63
Sintaxis
1/ ., V' .
Es la persona, animal 0 oosa de guuen se habla 0 so time algo.
Ejemplos:
Takin. Gama.
Warmi wayk’un. La mujer cocina.
K’uchi warml wasinta piohan. La mujer hacendosa fimpia
su casa.
Yana ailqu anohata ayfian. E} perro negro Iadra mucho.
164
Quiroz
/takin
/wayk’un
/ wasinta pichan
/' anchata ayfian
Ma. Directo
r/b. Indirecto
Vb. Circumstanciai.
165
Sintaxis
_-—-;
I. 7/
VACOMPLEMENTO DIRECTO (1%,) CW ‘K
w B. COMPLEMENTOHINDIRECTOA‘!M cm )
166
Quiroz
C. COMPLEMENTO ClRCUNSTANCIAL
S C V
Sujeto Objeto/complemento Verbo
8 V C
Sujeto Verbo Objeto/compiemento
167
Sintaxis
S c/\
C.C. C.l. CD.
168
Quiroz
169
Sintaxis
Las oraciones simples son Ias que constan de una sola oracic’nn
principal, es decir,"donde hay un gggfimgflflgggfi‘aemplos:
A. ORACIONES {SUSTANTIVAS
Son aqueilas que tienen un WQEQQ Ejemplos:
Nuqa Rani
Pawqar pufiun
Quyllur tusun
Qam maqarqanké
Paykuna Hamk’anqanku
Nuqayku tak'rsayku
170
Quiroz
B. ORACIONES TRANSITIVAS
Cr ORACIONES INTRANSITIVAS
Payqa puklran.
Tata Wamanqa Elamk’an.
Nuqaykuqa mikhuyku.
Sisaqa wayk‘un.
Wawqryqa purrn.
Tata Tupaqqa papa mujuta akllan.
Mama Kusisunquqa sarata muchhan.
171
Sintaxis
D. ORACIONES BAEFLEXJVAS
Ruqaqa takikuni.
Waskarqa uyanta mayliakun.
Qamqa asikunki.
Kusisunquqa Chakrapi urmakun.
Payqa sayk’usqa pufiukun.
Pawqarqa misk‘ita ch’unqakun.
Sisaqa Iiik’isqa p’achanta sirakun.
E. ORACEONES RECIPROCAS
.172
Quiroz
173
Sintaxis
Quyilurqa mayilakun.
Quyilurqa simp’akun.
QuyElurqa wayk’un.
Otros ejempios:
175
Sintaxis
Pay mikhun.
Pay upyan.
Otros ejemplos:
Payqa iluchk‘akun.
Payqa urmakun.
178
Quiroz
D. COORDINACION PARALELA/SiMULTANEA
Otros ejemplos:
178
Quiroz
Otros ejemplos:
Otros ejemplosz
179
Sintaxis
Nuqa takini.
Oam tusunki.
180
Quiroz
Pawqar pufiun.
Quyilur p‘achata t’aqsanqa.
Mikhuspachakachikun. (Paytacito)
181
Sintaxis
iOtros eg'empios:
Qamqa purinki.
Qamqa kallpawan urmanké.
Otros ejemplos:
182
Quiroz
Otros ejemplos:
183
.> Sun Sum .D D Em 5% sum .6 .30me 5.0m .Oo .fiw <66 .m ufim
dumm§>mtfiw§mcgz REE“ RSEEE PVEE ngnum Eco—E EmECES Eqmman ELSE 3:695 BE; :38 3E“; \Euuk
raw 8232 «Evan :QoEo ac: wEoumuEuoE coo
.csEuan ES: EA cmEEmmB 323E mgmxmmss
.256 Eficmu mdfi:>mEmE fiagvafifi mUEmO
.mdcmqm .mlSkfl dm’EEUEPQ 54%.:me mULmUBmm
.EsEEmm SEE mmnazmmg a: US GUGUJZ
.chmqm E8236 gimfimcxu mmmcmmsc mdmflm
OHUMEE DPZmEMJQEOU OPUNEDZ. OFZMEMJQEOU |_<_UZ<._.wZDOEU OPZMEMJQEOU
184
no .0 00
Ommm> OPZmquaS—OO Ohmwbw
> m
ZO_U_<EO
O
Sin 1.I.‘axis
<DIONDU lama J<ZO_O<EO «EDHODmkwM <1. mm zO_O<UE_._n_S_m_.m ><Em30mm .h
Quiroz
SEXTA PARTE
1. INTRODUCCION
”.1"
“Siendo esta Ia situacion, el ldioma Ilene todos Ios rasgos de
este conflicto, lo que se manlfiesta en el Ie'xico, en la sintaxis y en la
morfologl’a”.
185
Quechuismos en la Iengua espafiola
Ya te he Vieto, rikuykifia,
con mis ojos, fiawisniywan,
Ie he de avisar wiHaykusaq,
a tu madre, mamaykiman.
186
Ouiroz
Quechua Casteliano
187'
Quechuismos en la Iengua espafioia
CASTELLANO QUECHUA
aca (12, 15)* aka Excremento.(7)
acullicar (15) akulliy Coquear.(7)
achachay achachay
lnterjeccién que expresa [a Exclamacién que expresa contrariedad,
sensacién de frio o Gator, advertencia, miedo. (3)
y que tambien denota
apiauso o aprobacidn.(15)
achura achuray
Cualquier intestine o menudo Repartir.(7)
de um animal vacuno , Ianar 0
cabrio.(12)
Asadura de una res. (15)
acuiiico (15) akuiliku Pequefia bola hecha con
‘ hojas de coca cuyo jugo se extrae
presionéndolas entre 105 molaresfl)
* L05 nL’Imeros entre paréntesis haoen referenda a los textos consuitados que
figuran en la bibliografia. La definicion de palabras que van solamente en la
parte quechua, significa que em castellano también ia definicién es simfiar.
188
Quiroz
alicurco"
Astuto, iadino que inspira
deaconfianza.(12)
airampo ayrampu
Piama crasa de ia familia Cacto cuya sem'rHa se emplea para
cactaceas, cuyas semillas co!orear algunos alimentos. (7, 10)
confienen una matefla coiorante
roja. (12)
Cactacea cuya semilla se emplea
coma colorante. (15)
airampu ayrampu
Pianta crasa de la famflia Cacto cuya semilia se emplea para
cactaceas, cuyas semillas colorear algunos alimentos. (7', 10)
coniieflen Lma materia colorante
roja. (12)
anchi
Salvado tostado que se come
hervido con agua, limén y azucar o
remojado. Residue farlnaceo usado
para preparar 1a chioha.(12)
189
Quechuismos en [a lengua espafiola
anacacha(1a15) rakacha
Pianta de raiz aiimentfoia.(7)
arrarray
Expresa la sensaoion de caior o
quemadura.(‘i2, 15)
asnauchu asnaq-uchu
Ajl’ pequefio y muy picante. (12) Ajl' que tiene olor.
atatay atata’y
Ecuador, se utifiza para expresar Expresién que se utEliza Guando se siente
Ia sensaoion de asco. (12, 15) un dolor sflbito.(3, 10)
auca awqa
Perteneciente a una parciafidad Guerrero.(7)
de los araucanos que corria Ia
pampa en las ceroanias de
Mendoza.
Arg. Ch‘iEe. lndio no sometido,
rebelde.(12, 15)
cacharpafi kacharpayay
Convite que por despedida se Despaohar a1caminante.(10)
ofrece a[ que va emprender un
viaje. (15)
cacharpas kacharpayay
Trebejos, trastos de poco valor. Despaohar a1caminante.(10)
U5)
caflana KanaHa
Vasija tosca que usan 105 indios Tiesto, tostadera. (3)
americanos para tostar maiz. (15)
190
Quiroz
camarico
Ofrenda que hacian Ios indies
americanos a los sacerdotes y
despues a los espafioles,(12, 15)
capi kapi
Harina blanoa de maiz, Va'ma Arbol de la famHia de las euforbiéceasd e
simiente como frijol, cuando E3 productor dei Gaucho. (10)
esta tiema. (12-, 15)
capia qhapya
Maiz blanco y muy dulce que se Fra’gil, quebradizo; fofo. (7, 3)
empiea en {a preparacién de
golosinas.(12, 15)
cafiuchu
Guise de came y patatas con aja',
(15)
carpa(12,15) karp’a Toldo.(7)
causa kawsay
Puré de papas, aderezado con Sustento de Ea Vida. Vivid?)
lechugas, queso fresco, aceitunas,
choclo y 311.89 come frEo y es plato
crio11o.(12,15)
191
Quechuismos en la Iengua espafiola
concha qunohu
De! coior de 1515 heoes de la ohioha Sedimento, fermento. Espeso.(7, 8)
0 de la cerveza.(12, 15)
concho qunchu
De! oo!or de las heces do 1a chicha Sedimento, fermento. Espeso. (7, 3)
0 de la oerveza.(12, 15)
congona
Hierba g1abra, de1afamilia de ias
piperéoeas, originaria del Pen].
(12, 15)
cuzma kusma
Sayo de iana, Sm oueHo n1 mangas, Camisa do mujer.(10)
que cubre hasta 103 muslos, usado
en a1gunas partes de Amérioa per
105 End1os de ias serranlas. (12, 15)
192
Qukoz
cuy
Conejillo de indias. (15)
chaca
Variedad de mo1usco comestible.
U2)
chagum cWawar
Planta bromeliéceo, de tronco Cabuya. For extensién soga heoha de la
escamoso y flores verdosas. p1anta.(7,3).
verdosas. (12, 15)
sham chhalla
Envohura de 1a mazorca del Talio y forraje seco del ma1’z.(7)
ma1z.(12, 15)
chancar chhnqay
Triturar. Goipear, maitra’tar. Arrojar.(10)
(12, 15)
Chanda
Sarna.(12, 15) ul/
193
Quechuismos en [a lengua espafiola
chaqui _ch’aki
Resao‘a. (12, 15) 8900. (7)
charcén Ch’arki
De complexién enjuta. Res 0 Seco.(7)
animal doméstico que nunca
engorda. (12)
charcona ch’arki
De complexién enjuta. Res 0 8900(7)
animal domestics que nunoa
engorda. (12)
chigua achiwa
Especie de serén o cesto hecho Ouitasol. (7, 10)
con cuerdas o corteza de a'rboles
de forma ova) y boca de madera.
Sirve para muchos usos doméstwbos
y hasta de cuna. (12)
194
Quiroz
chihua achiwa
Especie de 58an o ces’ro hecho Quitasol. (7, 10)
con cuerdas 0 corteza de arboles
de forma ova! y boca de madera.
Sirva para muchos usos dome’stmos
y hasta de cuna. (12)
china,no china
Dicese de la persona aindiada. Animal hembra.(8, 10)
(12) Criada, moza de servic10.(7, 10)
chinchuh’n ch’unchulli
Yeyuno de ovino o vacuno, Intestino.(7)
trenzado y asado. (15)
chingua
Trenza de pelo.(12,15)
chiricatana chiriqhatana
Poncho de tela basta. (12) Algo que sirve para protegerse del frio.
195
Quechuismos en 13 Eengua espafiola
chiripé chiripaq
Prenda semejante a chamal que AIgo para el frfo.
usaban los gauchos crioléos. (12)
chflcaro chuqru
Arisco, bravio. (12, 15) 8900 y duro.(10)
chufio ch’ufiu
Fécuia de la patata 0 de Papa desh1dratada.(3,10)
otros tubéculos. (12, 15)
196
1 Quiroz
chuspa dfuspa
Plan’za graminea de mucha altura Pequefia bolsa que se cuelga del cuello
es una espeoie de bambu.(12) y sirve para llevar provisién de coca. (7',
Balsa, morral. Balsa pequefia 10)
para Ilevar el tabaco. (15)
chusque ch’uspa
Planta graminea de mucha altura Pequefia bolsa que se cuelga del cuello
es una especie de bambu. (12) y sirve para llevar provislén de coca. (7,
10)
chuyo chuHuy
Aguado pOCD espeso. (15) Derreiirse. Remojarse.(7)
churo ch’uru
Riso de pelo, Caracol, molusco Caracol.(7)
gastero’podo (12)
guache wakcha
Hombre de la hez, v1llan0, bajo, Pobre, huén‘ano, desamparado.(7)
canal|a_(12, 15)
197
Quechuismos en la lengua espafiota
guampa .Wamp’ar
Asta dei animal vacuno.(12, 15) Tripode. (3, 10)
guando wantu
Especie de andas 0 de parihueia. Litera.(7)
(15)
guano (12, 15) wanu Fertilizante. Abono.(7)
guarapo
Jugo de la cafia duioe exprimida
que por vaporizacién produce 51
azucar. Bebida fermentada hecha
con este jugo. (15)
198
Quiroz
huango wan ku
Peinado de Ias indias ecuatorianas, Venda. (3, 1G)
que consists en una 501a trenza
fajada estrechamente y que cae
por la espalda. (15)
huingén wiqaw
Arbusto Chlieno Terebintéceo, de Cintura. (3)
frutos negruzoos, de unos cuatro
mill'metros de diémetro. (12)
humita jumint’a 5
Pasta de maiz tiemo, rallado, BOHO de maiz fierno que envueito en
mezclado con ajl' y otros panca se cuece en agua. (3, 10)
condimentos. (12)
jarana
Diversién bulliciosa. (12)
199
Quechuismos en la Iengua espafiola
Hanca
Minerai de oobre de color verde
azulado. Adorno hecho con este
m1neral.(12,15)
mitayo mit’ayuq
lndfo americano qua trabaja en El quetiene1umo.(7)
la mita.(12,15)
200
Quimz
nana nanay
Pupa, voz afectiva con que se Doior.(7)
alude a las lastimaduras o
enfermedades de 103 nifios.
(12, 15)
fiafia fiafia
Nifiera. Herman-a mayor.(12, 15) Hermana de mujer.(7)
fiafio fiafia
Nifio. Consentido, mimado en Hermana de mujer.(7)
demasia. Unido por amistad intima.
Hermano mayor. (12, 15)
fiuta fiufu
Dl'cese de la came bianda o Aiimento apachurrado, desmenuzado,
ablandada a golpes. Afiioos, convertido en pasta. (7, 10)
trizas, p01vo.(12, 15)
fiuto fiufu
Dicese de la came blanda o Aiémento apachurrado, desmenuzado,
ablandada a golpes. Afiicos, cmwemdoenpama(7,1m
tr1zas, po1v0. (12, 15)
pacha pacha
Bibero’n. Boteila pequefia y Mundo, planeta tierra, universo.Tambie’n
aplanada que se usa espacio preoiso, tiempo exaoto. (7, 3)
corrientemente para Ilevar
ficon(12,15)
paco paqu
Paca animal, Mineral de plata con Rubicundo. (7, 10)
ganga ferruginosa. Llama animal.
(12, 15)
panaco panakuy
Mineral aprovechable que se Fiecoger para 51’.
recoge entre, ios esoombros de
una mina abandonada. (12, 15)
paHador paHay
Cantor popular errante.(12, 15) Reooiectar, recoger del sueio.(7)
panar paHay
Entresaoar o ascoger la parte Reco!eotar, reooger del suelo.{7)
matalioa o mas rica de los. minerales.
lmprovisar coplas, en controversia
con otro cantor. (12, 15)
202
Qukoz
pascana paskana
Etapa, descanso, parada de un Fin de jornada y consiguiente descanso
viaje.(12,15) en 108 viajes por la montafia. {10)
patasca phatasqa
Guiso de cerdo cocido con maiz. Mafz reventado.(10)
{12, 15)
pEco
Pavo.(12)
Pav0.1ndlviduo de poca
importancia.(1‘ 5)
pongo punku
Indie que hace oficios de criado. Puerta (7)
Indio que trabaJa en una finca y
que esté obligado a servir a!
propietario a camblo de que éste
le permIta sembrar una fraccién
de su tierra.(12, 15)
208
Quechuismos en la lengua espafiola
pucho puchu
1323510,; residue, pequefia cantidad -Sobra.(7)
sobrante de aiguna cosa. Colilla
del cigarro. (12, 15).
quin k’ifia
Quifiazo, golpe con la punta def Fisura. Rajadura pequefia producida por
trompo. Agujero que esta punta Lm golpe.(10)
hace. (15) _
quina kina
Droga que se haHa en la corteza Arbo) de la famma de las rubiéceas, De SL1
de varias especies de qulno. corteza se extrae Ia quinina. (1 O)
Liquido confeccionado con esta
droga y otras sustanc1as,que se
toma como medicina. (12, 15)
quinaquina kina
Quina, corteza del qu'mo. (12, 15) Arbol de !a familia de Ias rubiéceas. (10)
quingos q’inqu -
Lineas o direcciones qua forman Sinuosidad, ondiiacién (10)
alternatévamente éngulos entrantes
y saiienies. Zigzag. (12, 15)
quifiar k’ifiay
Dar golpes con 13 pua del trompo. Hender.
Desportillar, descantiilar, astillar.
(15)
quifiazo k'ifia
Cachada, goipe dado con la pUa Hendidura (10)
dei trompo. Agujero que hace la
DUB. del trompo. Golpe de ma1a
suerte. Enoontrén, empujo‘n.
(12, 15)
tola 11:13
Tumba en forma de monticulo Pianta de1afami1ia de 1515 compuestas.
pertenedente a 108 antiguos Es expectorante y combustibie.(10)
aborfgenes. (12, 15)
205
Quechuismos en [a lengua espafiola
totora. tutura
Especie de anea o espadafia que Junco. (7)
se cria en terrenos pantanosos o
hflmedos. (12, 15)
206