Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Pelo:
Introdusaun
Molok tama ba Kapitulo III hakarak halo observasaun ruma konaba implementasaun
projeto kooperasaun iha area edukasaun desde de 2000 to’o ohin loron,buka analisa
parte pozitiva no nia dezafiu ho nia aspetu ne’ebé maka kritiku liu.
Kooperasaun brasileira harii projeto iha area edukasaun ho item sira tuir mai ne’e:
1. Alfabetizasaun ba foinsa’e no ema boot sira.
2. Formasaun ba manorin no alunos ho rekursu edukasaun a distansia (tele curso).
3. Reintroduzaun lian portugéz
4. Assesoria ba MEC
5. Haruka especialista edukasaun nian
6. Servisu formasaun manorin iha ensinu primariu
Implementasaun item hirak ne’e iha nia efeitu oituan exeptu projetu alfabetizasaun
solidaria no parceria ho ONG solidaria. Atu bele klaru liu tan ita analiza
implementasaun projetu idaidak ho nia perkusaun sira.
mestre no alunos sira liu husi tele salas iha efeitu uituan hafoin hari’i presiza
tebes molok destruisaun total iha territoriu tomak. projetu ne’e presiza
2. Haruka espesialista edukasaun da-uluk iha 2003 ho objetivu iha tarefa boot
husi universidade husi estadu diferente hodi fó assesoria ba MEC husi Timor.
Nune’e la fó efeitu tanba la hatene saida maka atu halo. La iha koordenasaun
entre parte rua husi kooperasaun Brasil-Timor konaba tarefa haruka nian. Ho
tulun husi IFCP husi sira balun tama iha formasaun kontinua husi manorin
reintrodusaun husi lian portugés no hanorin disipina exata sira iha eskola
sekundaria ne’ebé mak prezisa manorin sira. Loos duni bele dehan katak
material eskolar ho falta manorin sira difisiensia iha lian hanorin hanesan
konsekuensia husi manorin brasileiru balun fila ba Brasil. Sira seluk mantein
iha MEC la iha tarefa klaru no sira balun buka empregu(servisu) iha ONG
Spagnolo.
5. Projetu ikus eziste até a data maka PROFEP-Timor. Maka Projetu formasaun
resukrsu humanu no material apoiu nian ladun efisiente. Nune’e iha difikuldade
Brasil hanesan País ida husi CPLP nian ne’ebé mak sempre vota iha nasoens
Relasaun bilateral entre nasaun rua ne’e realiza tuir atuasaun hirak tuir
mai ne’e:
a. Encontro entre Chanceler Lampreia - Ramos Horta e Chanceler Ali Alatas, à
margem da 53ª AGNU iha setembro;
b. Haruka missaun brasileira husi observasaun eleitoral kompostu ho
representante husi kongresu Nasional ba Justisa Eleitoral hodi partisipa
fiskalizasaun popularagostu 1999
e. Recepsaun hanesan visita sira husi líder timor oan sira , husi presidente do
Conselho Nacional da Resistência Timorense, (CNRT) no husi Bispo D.
Carlos Filipe Belo, nain rua iha março de 2000 molok husi restaurasaun da
independência oficialmente;
f. Iha Janeiru 2001 visita husi Presidente Henrique Cardoso no Doutora Ruth
Cardoso mai Timor Leste hodi reafirma interesse brasileiru iha koopersaun ho
País no garante direito ba indepedensia.
g. Haruka missaun rua seluk husi observasaun eleitoral brasileiru sira sura ho
representante da Câmara dos Deputados e do Poder judiciário iha Timor
agosto de 2001 e abril de 2002 hodi halo fiskalizasaun ba eleisaun Assembléia
Constituinte e Presidência da República;
i. Presensa husi ministru estadu ba relasaun exterior husi Brasil iha serimonia ba
restaurasaun indepedensia Timor Leste nian iha Maio 2002. Iha loron hanesan
estabelese realasaun diplomatika ho estadu foun assina akordu husi
kooperasaun Tecnica no Edukasional nomos eskritorio representante husi
Brasil iha Dili.
A partir ne’e mos Brasil kontribui desisaun hodi esforsu husi UNTAET no
mantein iha país kontigente militar no polisia sira iha ambitu missaun ba pás ONU
nian.
4 Entendimentu husi projetu mantein entre ninisteriu saúde nian (MS) brasileiru
no timor oan ne’ebé resulta presenza husi médiku sira no apoiu atuasaun husi
ministeriu saúde nian.
4.2. Kooperasaun iha a área edukasaun nian
Area edukasaun ne’ebé mak lider timor oan sira preokupa liu hato’o ba
padre Filomeno Jacob nia visita iha kualidade edukasaun no kultura Xanana
Gusmão Presidente do Conselho Nacional da Resistência do Timor-Leste
(CNRT) no Bispo Dom Carlos Filipe Belo iha Março no Abril de 2000 ba
Brasil husu tulun ba brasileiru sira iha area edukasaun nian. Iha resposta
solisitasaun governu timor ba Agência Brasileira de Cooperação (ABC) dadaun
ne’e halo iha país ho haree tulun ba esforsu internasional ba reskonstrusaun país
ne’ebé mak foin liberta ho projetu pilotu sira ne’ebé maka temi iha letem
Desde 2006 intermediu husi CAPES sira harukan manorin timor oan nain rua
nolu-resin lima atu ba halo estudu iha Universidade Federal iha Brasil.
Kontribuisaun seluk husi kooperasaun ne’ebé mak marka momentu istóriku iha
desenvolvimentu edukasaun iha Nasaun hari’i kursu espesializasaun Pós-
Graduasaun nian iha tinan letivu 2007/2009
Iha 2004 tinan rua hafoin restaurasaun indepedensia loke hikas eskola
900 ne’ebé mak 80 % pertense ba nivel ensinu primaria.