Está en la página 1de 24

Pequeño Vocabulario de la Lengua Quichua que se habla en la región central

de la provincia de Santiago del Estero

Por: Jorge W. Ábalos

Fuente: Separata (pp. 141-157) de: Jorge W. Ábalos. 1959. SHUNKO. Duodécima Edición.
Editorial Losada, S. A. Buenos Aires. (Texto literal en: SHUNKO), con notas de Cil-nardi.

Nota: Se ha convertido el alfabeto usado por Ábalos al que usó Jorge Alderetes en su “Gramática
del quechua de Santiago del Estero”, cuya virtud mayor radica en la fórmula “un sonido, un
signo” (Cf.: http://www.usuarios.arnet.com.ar/yanasu/index.html)

A
AANI [aay]: tejer.
ACHALAI! [achalay]: Interjección. ¡Qué bello! ¡Qué perfumado!
ACHIRA: bot. Canna indica C. edulis y Cl glauca.
ACHKALANI [achkalay]: aumentar. (Ver: Nota 2 arriba; Cil-nardi).
ACHKHA [achka]: mucho.
ACHURA: achura (sic). “Entraña de la res sacrificada. Se dice más frecuentemente en el
Paraguay las menudencias. OBS. El verbo achurani en quichua quiere decir repartir, y achura la
porción que toca a cada uno en un reparto. En el Río de la Plata, en la época colonial y aun
mucho tiempo después, las vísceras de la res no se vendían porque no tenían compradores, y por
eso se regalaban a los pobres, que llamaron ACHURA a las porciones primero y a las entrañas
después. Se llamaron achuradores a quienes en los mataderos esperaban la ACHURA en los días
de matanza. Como esos despojos se arrojaban a los achuradores y éstos se arrebataban los trozos
de las manos, achurar pasó a tener las significaciones consignadas en el lugar correspondiente (=
ACHURAR. Del quichua achurani, distribuir, repartir.) tr. Arg., Bol., Par. y Urug. Sacar las
entrañas a la res sacrificada. // Obtener una parte de las vísceras al terminar la carneada. //
Obtener algo en un reparto, sobre todo si no se tiene derecho a ello. // Matar alevosamente. //
Sacar parte de una arrebatiña.” (Morínigo: 29-30).
AHNAKITO [aqnakito ~ asnakito]: pequeño pájaro carpintero de olor fuerte y desagradable
(Picumnus temminchii).
AHNANI [aqnay ~ asnay]: heder.
AHYANI [aqllay]: elegir.
AIAH [ayaq]: agrio.
AICHA [aycha]: carne.
AIKA [ayka]: ¿cuánto?
AIKHENI [ayqey]: huir.
AISANI [aysay]: arrastrar, tirar.
ALLANI [aytay]: (sic) patear. (tiene que ser: AILANI O, EN Bravo 4: aita-: -Cil-nardi)
AKA: excremento.
AKACHINI [akay]: defecar. (la forma con [-chi] = ‘hacer cagar’ es una expresión idiomática
argentina: “te voy hacer…” = akachisuy –Cil-nardi).
AKATANKHA [akatanqa]: estercolero (insecto).
AKTA [aqta]: garrapata.
AKU: harina.
AKUISH [akuysh ~ akuychis ~ aku]: ¡vamos!
ALLI: bien.
ALLICHANI [allichay]: componer.
ALLICHURANI [alli churay]: acomodar.
ALLICHAKUNI [allichakuy]: sanarse.
ALLILLA: mejorar. (Alderetes: ‘Bien nomás’ –Cil-nardi).
ALLIMANTA: despacio.
ALLUI [allwi]: urdimbre.
ALLUNI [allwiy]: urdir.
AMA: no (Alderetes: prohibitivo. –Cil-nardi).
AMCHI: afrecho. Maíz tostado y molido.
AMICHO [amichu]: gemelo.
AMINI [amiy]: hastiarse, fastidiarse.
AMKA: pororó. Roseta de maíz. La voz guaraní ha pasado a los estados de lengua de Argentina,
Paraguay y Uruguay (Morínigo: 515).
AMKHANA [amkana]: palitos, generalmente de simbol, con que se remueve el maíz para tostar.
AMPATU: sapo. (hispanisado “Ambato” se llama la sierra que comparte Santiago con
Catamarca y Córdoba –Cil-nardi)
AMPINI [ampiy]: curar.
AMUCHIKUNI [amuchikuy]: hacer venir.
AMUNI [amuy]: venir.
ANAH [anaq]: arriba.
ANCHA: muy, mucho, demasiado. (Nota: la moda de la RAE, ilógica, de privilegiar la posición,
respecto a la función, para repartir voces en ‘clasemas’, causa confusión en hablantes de lenguas
que no han padecido tal manipulación, por ejemplo: ¡muy: adverbio; mucho: adjetivo! Por su.,
después, nada cuesta acusarlos de “mal dominio” del español, ¡jajaja! -Cil-nardi).
ANCHO [anchu]: especie de poroto de colores. (Nota: ¿de allí su nombre en el juego del
“truco”? –Cil-nardi)
ANCHUNI [anchuy]: alejar, apartar.
ANKAS [anqas]: azul.
ANKO [anqo]: una especie de cucurbitácea (Alderetes: ‘anqochi’, Vallesia glabra).
ANKO [anku]: tendón.
ANTARKHA [antarka]: supino.
ANUKANI [anukay]: destetar.
AÑANI [añay]: reprender. (Nota: ¿Qué relación hay con [regañar]? -Cil-nardi).
AÑANGO [añanku]: ños, añatuya: zorrino (Conepatus suffocans).
AÑAPA: algarroba molida con agua.
AÑAPERA: una especie de hormiga.
APAMUNI [apamuy]: traer.
APANI [apay]: llevar.
APASHANKHA: arañas migalomorfas.
API: mazamorra.
APIKUNI [apichiy]: hacer mazamorra. (error: [-ku], rexlex., medio pasivo: “me, te, se” haría
“hacerse mazamorra” –Cil-nardi).
APINI [apiy]: agarrar, coger (sic), tener.
ARARAKUKU: pequeño búho (Otus choliba). (Alderetes: ‘arakuku’. –Cil-nardi).
ARI: sí.
ARKA: dique, tranca.
ARKANI [arkay]: atajar, trancar.
ARMAKUNI [armakuy]: bañarse.
ARECHA [arrecha]: ramera. (un hispanismo –Cil-nardi).
ASIN [asi]: risa.
ASINI [asiy]: reírse. (error: con [-ku] ‘asikuy’ = ‘reírse’ –Cil-nardi).
ASPINI [aspiy]: cavar.
ASTAN: más.
ASTANI (astay): acarrear.
ASHIKO [ashiku]: risueño.
ATINI [atiy]: poder.
ATOH [atoq]: Zorro (en Santiago del Estero varias especies del género Pseudolapex).
ATUM [atun]: grande.
ATUM-IACHINI [atunyachiy]: agrandar.
AUINI [awiy]: untar.

CH

CHA: ese. (Alderetes: apócope de [chayqa], ese/esa –Cil-nardi).


CHAANI (chaay ~ chaway): ordeñar.
CHAHCHI [cheqchi]: peca
CHACHILO [cheqchilu]: pecoso.
CHAHNINI [cheqniy]: aborrecer, odiar. (Seguramente una alofonía regional. –Cil-nardi).
CHAHRUNI [chaqruy]: mezclar.
CHAI [chay]: aquel. (Error; esa, ese, eso. –Cil-nardi).
CHAIACHINI [chayay]: alcanzar. (Error: con [-chi], ‘hace hacer’; sería ‘hacer alcanzar’ -Cil-
nardi).
CHAILLA [chaylla]: basta.
CHAIMAN [chayman]: allí. (En Santiago y todo el NOA asumen ‘para allí/allá’ –Cil-nardi).
CHAINA [chayna]: así.
CHAIKUNA [chaykuna]: esos (= esas –Cil-nardi). (Ábalos se contradice respecto a “chai”
aquel; caso de poco dominio de la lengua hablada. –Cil-nardi).
CHAIPAKU [chipaku]: pan de harina integral con chicharrón.
CHAIRAIKU [chayrayku]: por eso.
CHAKA: cadera.
CHAKAIMAN [chaqayman]: de allá. (Error: ‘para o hacia allá’. De allá = ‘chakaymanta’. –Cil-
nardi).
CHAKAIPI [chakaypi]: para allá.
CHAKI: pie.
CHAKIN-LLATANLLA (sic), (es: ‘-Llantalla’; [chakin-yantalla]: descalzo. -Cil-nardi).
CHAKINI [chakiy]: caminar.
CHAKINI [chakiy]: tener sed.
CHAKICHINI [chakichiy]: secarse. (Error, literal ‘hacer secar’; secarse: ‘chakikuy’ -Cil-nardi).
CHAKISHKA [chakisqa]: seco, árido.
CHALA: chala. (Alderetes: Hoja que envuelve la mazorca de maíz. –Cil-Nardi).
CHALLA [chaa ~ chawa]: crudo.
CHAMKANI [chamkay]: machacar.
CHANKHA [chamqa]: pedrada.
CHAMPANI [chanpay]: colocar césped.
CHAPANI [chapay]: trampear. (Estudiar esto: debe ser [chapa-] ‘espía’, pasado al estado de
lengua porteño y vuelto a Santiago con sus laburantes temporarios. –Cil-nardi).
CHAPRENI [chaprey]: agitar, sacudir.
CHARKI: tasajo.
CHASKE [chaski]: mensajero.
CHASKINI [chaskiy]: recibir.
CHASKO [chaska]: crespo.
CHAUAR [chawar]: planta bromeliácea (Bromelia sp.).
CHAUANI [chaay ~ chaway]: exprimir.
CHAUCHA [chawcha]: inmaduro.
CHAUPI [chawpi]: mitad, entre, medio, en medio.
CHAUPIMANTA [chawpimanta]: de entre.
CHAYANI [chayay]: llegar.
CHAYUA [challwa]: pez.
CHAYUANI [challway]: pescar.
CHELCO [chelqo]: lagartija Tropidurus spinulosus.
CHEKHAN [cheqan]: derecho (diestro).
CHIA [chia ~ chiya]: liendre.
CHICHU: preñada.
CHICHUNI [chichuy]: preñar. (Error: debe ser ‘chichuchiy’ –Cil-nardi).
CHIL: arbusto. (¿? –Cil-nardi.)
CHILKA: Bot. Bascharis salicifolia.
CHILIKOTE: grillo.
CHILILLO [chulilla]: golondrina. En Santiago por lo menos dos especies del género Progne.
(Seguramente una alofonía regional –Cil-Nardi).
CHIMPA: banda.
CHIMPANI [chimpay]. Vadear.
CHINA: Hembra.
CHINCHI-PALLAH [chinchi-pallaq]: pájaro trepador de pico muy largo (Drymornis bridgessi).
CHINKANI [chinkay]: perder, desaparecer, aturdir, ofuscar.
CHIRAH [chiraq]: una especie de pato salvaje.
CHIRI: frío.
CHIRIANI [chiriyay]: enfriarse.
CHIRLE: acuoso. (chirle: voz española, en quechua: chuya: –Cil-nardi)
CHOHNI [choqni]: legaña.
CHOHNINI [choqniy]: ser legañoso.
CHOKHANI [choqay]: empellar.
CHOKHO: perrito pequeño. (¿? –Cil-nardi).
CHONKHAKULO [chonqakulu]: sanguijuela. (sanguijuelita? –Cil-nardi).
CHONKHANI [chonqay]: chupar.
CHORO: caracol, concha.
CHU-: postijo interrogativo.
CHUCHU [chukchu]: paludismo, temblor.
CHUHCHA [chukcha]: cabello.
CHUHCHANI [chukchay]: mesar.
CHULLANCHANI [chuyanchay]: enjuagar la ropa.
CHUMBICHU [chumpichu]: especie de pato salvaje. (Chumpi- ‘faja’, quizás explique el
topónimo Chumbicha de Catamarca. –Cil-nardi).
CHUMUKKU [chumuku]: macá, pájaro zambullidor (Colymbus sp.).
CHUNCHULLI: intestino.
CHUNKA: diez.
CHUÑANI [chuñay]: vomitar.
CHUPA: cola.
CHUPO [chupu]: grano.
CHURANI [churay]: poner, guardar.
CHURIN [churi]: hijo varón. (más exactamente: hijo del varón –Cil-nardi).
CHURKI: arbusto (acacia cavena).
CHUSA: lechuzón de los campos (Asio flammeus suindus).
CHUSAH [chusaq]: hueco, vacío.
CHUSANI [chusay]: ahuecar, faltar.
CHUSARINI [chusariy]: ausentarse (sic). (El reflexivo medio pasivo [–ku] traduce “se”.
Entonces: debe ser ‘chusarikuy’ –Cil-nardi).
CHUSIANI [chusyay]: apuñalar. (Alderetes: v.tr.(esp.) Chuzar. Apuñalar –Cil-nardi).
CHUSPI: mosca. Con este nombre se designa a casi todos los dípteros.
CHUTI: ver. (¿?–Cil-nardi).
CHUYA [chulla]: impar.
CHUYU [chuya]: claro, fluido.

I
IACHACHINI [yachachiy]: enseñar. (Error de signo: es [y-] –Cil-nardi).
IACHANI [yachay]: saber. (Error de signo: es [y-] –Cil-nardi).
IAIKUNI [yaykuy]: entrar. (Error de signo: es [y-] –Cil-nardi).
IAKHA [yaqa]: casi. (Error de signo: es [y-] –Cil-nardi).
IANAPANI [yanapay]: ayudar. (Error de signo: es [y-] –Cil-nardi).
IANUNI [yanuy]: cocinar. (Error de signo: es [y-] –Cil-nardi).
IAR [yaar]: sangre. (Error de signo: es [y-] –Cil-nardi).
IARCHANI [yaarchay]: ensangrentar. (Error de signo: es [y-] –Cil-nardi).
IARICHAKUPUNI [yaarchakupuni]: hemorragia. (Error de signo: es [y-] –Cil-nardi).
IARKHA [yarqa]: hambre. (Error de signo: es [y-] –Cil-nardi).
IARKHANI [yarqay]: hambrear. (Error de signo: es [y-] –Cil-nardi).
ICHAKUPUNI [ichakupuy]: derramarse. (literalmente: ‘derramarselo’, porque [-pu] = ‘lo’. –Cil-
nardi).
ICHANI [ichay]: derramar.
ICHU: heno.
ICHUKUNI [ichukuy]: segar heno. (error: el reflex. [-ku] traduce “me, te, se”. –Cil-nardi).
IKAKO: chingolo (Zonotrichia capensis).
IMAH [ima]: ¿qué?
IMAHYA: algo. (¿?; Alderetes: ‘algo’ se traduce [imapas]; -Cil-nardi).
IMAINA [imayna]: cómo.
IMAPAH [imapaq]: ¿para qué?
INA: más. (Alderetes: adv. Todavía, aún // partic. Como.)
INAKERO: isondú, “ferrocarril”. Hembra larviforme y luminosa de un elatérido.
INTI: sol.
INTICHKAN: aparecer el sol entre las nubes.
INTI – IAIKUNA [Intiyaykuna]: poniente, oeste. (Error de signo: es [y-] –Cil-nardi).
INTI – YOKSINA [Inti-yuqsina]: naciente, este.
ISHKHAI [ishkay]: dos.
ISHKHAINI [ishkaynin]: ambos.
ISHKON [ishqon]: nueve.
ISHPA: orin.
ISHPANI [ishpay]: orinar.
ITA: gamásido (piojo de las gallinas).
ITIN: árbol (Calletia feroz)

K
KAANITA [kaan-ita]: ahora. (adv.de t. Enseguidita, luego, pronto –Bravo; Dicc. Quichua: p.
16).
KACHANI [kachay]: mandar, enviar.
KACHI: sal.
KACHINI [kachiy]: salar.
KAHCHI [kakchi]: perro pequeño.
KAI [kay]: éste (/ésta. -Cil-nardi).
KAIA [qaya]: mañana.
KAIMAN [kayman]: hacia. (Alderetes: ‘Hacia aquí’; en Santiago: ‘Para aquí’. Cil-nardi).
KAINA [qayna]: ayer.
KAINI [qaay]: ver, mirar.
KAINI [kayniq]: por aquí. (Debe venir de kay- + -niq + -pi; Ver: Berríos. Gramática…Discutir
esto. –Cil-nardi).
KAPUI [kapuy]: pájaro insectívoro de la familia de los Caprimúlgidos. Todo el mundo habla de
él pero muy pocos lo han visto. Llamado en guaraní urutaú (Nyctibius griseus cornutus). (Ábalos
no cae en la imbecilidad insanable de Bravo: “voz de dudosa etimología” siendo que el dudoso
es él, y prefiere (Ábalos) omitir esta voz en sus acepción tradicional “serlo con”, pero pone el
juego de niños (ver: kapujani). Alderetes también la omite. El tema va a la cuestión del verbo
“tener” que en quechua ¡qué digo; desde Alaska hasta aquí! no existe, por no existir la propiedad
privada. La explicación, que no es mía, la leí por háy (creo que en Soto Ruiz), es: ka- ‘ser’ + -pu
‘se lo’, algo así como “serlo con”. Importante dejar aclarado esto y que no se enteren las
candidatas a graduarse en la Complutense. -Cil-nardi).
KALLARIKU [qallariku]: principio. Ábalos no conoce la semántica de [-ku]; aquí: principiarse
–Cil-nardi).
KALLARINI [qallariy]: principiar.
KAMA: hasta.
KAMKUNA [qamkuna]: vosotros (/ustedes. -Cil-nardi).
KANCHA: micosis (enfermedad de los hongos).
KANCHA: luz.
KANCHANI [kanchay]: alumbrar.
KANCHIS [qanchis]: siete.
KANINI [kaniy]: morder.
KANKUNAPAH [qankunapaq]: vuestro (/para ustedes. -Cil-nardi). (Alderetes yapa [–p] a
[qankuna-] y resulta “de ustedes”, mucho más cerca de los estados de lengua de Argentina que
“vuestro” –Cil-nardi).
KAPTARO: ganso silvestre. (¿? –Cil-nardi).
KAPUJANI [kapujay]: agarrar sorpresivamente. (ver: Kapui).
KARACHA: sarna. (Alderetes: [kara] Adj. Ardiente, picante. –Cil-nardi).
KARACHI: ‘jejen’. En Santiago varias especies del género Simulium.
KARAN: avispa.
KARAMPUKA [karan puka]: otra especie de avispa.
KARU: lejos.
KARUIANI [karuyay]: alejarse.
KASKHANI: ser. (Error: El sufijo [-skha] indica “estar haciendo”, por, tanto la traducción es
“estar”; ser es [kay] simplemente. –Cil-nardi).
KASPI: palo.
KASPIKUCHO [kaspikuchu]: “corta palo”, insecto carambícido. (Alderetes: kaspi-kuchoq).
KASUNI: “obedecer” (hispanismo: ‘hacer caso’. Alderetes: [kasuy]; -Cil-nardi).
KATIINI [qatiy]: perseguir.
KAUSA [kawsa]: vida.
KAUSANI [kawsay]: vivir, resucitar.
KECHA [qecha]: diarrea.
KECHANI [qechay]: tener diarrea.
KEIPI [kaypi]: aquí (sic) (: debe ser kaipi. -Cil-nardi).
KENKO [qenqo]: serpenteando.
KICHA: abertura.
KICHARINI [kichariy]: abrir.
KIKIN: semejante, parecido.
KIKISITUN: igual. (Yapa el diminutivo hispano [-situ] y el poses. Quechua [-n] –Cil-nardi).
KILLA: luna.
KILLIMSA [killinsa]: carbón.
KILLIMSA NINA [killinsa nina]: brasa.
KIMIL: cáctea Opuntia quimilo. (Alderetes: también kimilí –Cil-nardi).
KIMSA: tres.
KINCHA: pared de ramas sin revocar, empalizada.
KINCHANI [kinchay]: empalizar.
KIPU: nudo.
KIPUNI [kipuy]: anudar.
KIRKINCHO [kirkinchu]: armadillo (Tolypeutes mataco).
KIRU: diente.
KISHKA [kichka]: espina.
KISHKALORO [kichkaloro]: cáctea Opuntia quiscaloro. (“nombre compuesto por kichka
(espina) y ruru (fruta)” -Alderetes).
KISHKI [kichki]: estrecho.
KISHKITERO [kichkiteru]: pájaro llamado “espinero” y “crestudo” (Coryphistera alaudina).
KITILIPI: gran búho llamado en guaraní “ñacurutú” (Búho virginianus nacurutu). (parece ser
palabra vilela”, cf.: Solá, 285. -Cil-nardi).
KOCHA: laguna.
KONKHORI [qonqori]: rodilla.
KONKHORINI [qonqorikuy]: arrodillarse. (error con omitir [-ku] reflexivo -Cil-nardi).
KORONTA [qoronta]: marlo.
KOSHAMPA: miriápodo de secreción irritante.
KOSHKHA [qllqe]: plata, dinero.
KOSHPAKUNA [qochpakuna]: revolcadero.
KOSHPANI [qochpay]: revolcar.
KOTKORI [qotqori]: cigarra. (¿?; Alderetes: [qoyuyu], pero asigna qotqori a ‘garganta’.)
KUCHA: [kuchu] rincón. (¿? ¿no será el mismo tema de ‘cortar’? -Cil-nardi)
KUCHI: cerdo.
KUCHUNI [kuchuy]: cortar.
KUELO [kwelo]: un pez. (Alderetes avisa la variedad [soqo]. –Cil-nardi).
KUIUNI [kuyuy]: torcer hilo.
KUIURI [kuyuri]: vaivén.
KUIURINI [kuyuriy]: mover.
KULLANI [kuyay]: compadecer.
KUMUNI [kumuy]: inclinar.
KUNA [kunan]: ahora. ([-n]: ¿? –Cil-nardi).
KUNKA: cuello.
KURKU: joroba.
KURKUNCHU: jorobado. (voz usual en estado de lengua de Córdoba, Capital –Cil-nardi)
KURU: gusano, larva.
KURUIANI [kuruyay]: agusanarse.
KURURUNI [kururuy]: ovillar.
KUSKO [kusku]: perrito pequeño.
KUSHI-KUSHI: arañas de la familia Salticidae.
KUSIKUNI [kusikuy]: alegrar. (Mejor: ‘alegrarse’. También, sin pensarlo [kusikuni], literal:
“me alegro”, donde [-ku] se vierte a “me”. -Cil-nardi).
KUTANI [kutay]: moler.
KUTASKA [kutasqa]: molido.
KUTIS: vez. (Alderetes: ‘otra vez’ –Cil-nardi).
KUTINI [kutiy]: quedar.
KUTIPANI [kutipay]: cerner.

KH
KHAKHA [kaka]: peña. (Alderetes sólo registra kakanchik –Cil-nardi).
KHAILLA [qaylla]: cerca, inmediatamente.
KHAILLAAIANI [qayllayay]: acercarse. (Alderetes registra [qayllayachiy]. –Cil-nardi).
KHAKHONI [qaqoy]: frotar. (es la raíz de ‘’Cacuy”; -Cil-nardi).
KHARAMCHI [qaranchi]: carancho (Polyborus plancus); (qaranchi, se oye en el español del
NOA –Cil-nardi); (parece ser guaraní: Morínigo –Cil-nardi).
KHARANI [karay]: picor o ardor raspante.
KHARANI [qaray]: alimentarse. (es extraño que ni Alderetes ni Bravo den entrada a este
término, cuya acepción “dar de comer” que llega a la mezcla de lenguas en “cariñar” y “carar”,
tiene plena vigencia en el NOA. –Cil-nardi).
KHARAIPUKA [qaraypuka]: Iguana (Tupinambis rufescens y T. teguixin). (Tupinambis, le da
la razón a Morínigo respecto a voces terminadas en [-ngo] (ver: karamchi). –Cil-nardi).
KHARI [qari]: hombre.
KHASA [qasa]: hielo, escarcha.
KHASAIPACHA [qasaypacha]: invierno.
KHASANI [qasay]: helar.
KHASPANI [qaspay]: chamuscar.
KHEIAIA [qea]: pus.
KHEKHE [qeqe]: muñeca de choclo. (Alderetes omite el término pero pone [qeqe] = ‘choclo
tierno’; Bravo deja trunca su definición así: “[ckéckey], v.impers. Dar muñeca el maíz, em- (p
73); intuimos que es el [eqeqo]; confirmar esto. –Cil-nardi).
KHEKHENI [qeqey]: espigar.
KHELLA [qella]: lerdo, perezoso.
KHELLU [qellu]: amarillo.
KHELLUNI [qelluy]: amarillear.
KHEMIKHUNI [qemikuy]: arrimar.
KHEMPINI [qenpiy]: arrollar. (Alderetes y Bravo no le da entrada; los dos autores ponen
[qenqo]: “sinuoso, complicado, tortuoso, serpenteado, zigzag” (Alderetes) –Cil-nardi).
KHENTINI [qentiy]: encoger.
KHENTI-TAKHO [qentitaqo]: arbusto leguminoso (Prosopis adesmioides); Bravo le da entrada
(p. 74). –Cil-nardi).
KHEÑALO [qeñalu]: bandurria, cuervo de los bañados Plegadis sp.
KHEPAMAN [qepaman]: después. (Alderetes da entrada a [qepa]: ‘Postrero’ –Cil-nardi).
KHESHIFRA [qeshifra]: pestaña.
KHESPINI [qeshpiy]: escapar.
KHETUBI [qetupí]: benteveo. (“(Onomatopeya del canto del ave)” –Morínigo, p. 532).
KHOANI: [qoay] dar. (error: [-a]: ‘a mí’; Literal: ‘dame’; ‘dar’ = [qoy] –Cil-nardi).
KHOHNACHINI [qosnichiy]: ahumar.
KHOHNI [qosni]: humo.
KHOHNINI [qosniy]: humear.
KHOILA [qoylu]: una cucurbitácea comestible.
KHOLLITA [qollita]: cosquillas.
KHOMER [qomer]: verde.
KHONKANI [qonqay]: olvidar.
KHOÑA [qoña]: moco.
KHORI [qori]: oro. (Alderetes omite. –Cil-nardi).
KHOROSKHA [kurasqa]: capón.
KHOROSKHANI [kuray]: castrar. (error: el morfema [skha] de Ábalos dice “estar” –Cil-nardi).
KHOROTA [qorota]: testículos.
KHOSA [qosa]: marido.
KHOSHULO [qoshulu]: caracol.
KHOTO [qotu]: protuberancia, papera, bocio.

LL
LLA: partícula diminutiva.
LLA: prefijo equivalente a solo.
LLAHTA [llaqta]: pueblo, lugar, país.
LLAKICHINI [llakichiy]: entristecer.
LLAKIKUNI [llakikuy]: tener tristeza.
LLAKI-LLAKI [llaki-llaki]: miedo triste. (Alderetes omite. –Cil-nardi).
LLAKISKA [llakisqa]: triste.
LLAMPU: blando.
LLAMPUIACHINI [llampuyachiy]: ablandarse.
LLATANAKUNI [llatanakuy]: desnudarse. (error: tiene que ser [llatakuy]; la forma de Ábalos
es casi porno. –Cil-nardi).
LLATANI [llatay]: desnudar.
LLAUANI [llaqway]: lamer.
LLAUSA [llawsa]: baba.
LLAUSANI [llawsay]: babear.
LLIKA: tela de araña, red.
LLIKINI [llikiy]: rasgar.
LLILLI [llilli]: boquera.
LLISCHAKUNI [llikchakuy]: parecerse.
LLISCHANI [llikchay]: despertar.
LLOKHE [lloqe]: zurdo.
LLUSPI: liso.

M
MACHA: borrachera.
MACHAHUAI [machaqway]: serpiente. Lutu-machauai. «musurana« (Pseuddoboa cloelia).
Yakumachahuai. “Víbora del agua” (Ophis merremii) Piña-machahuai. Toda serpiente venenosa.
MACHALO [machalu]: borracho.
MACHANI [machay]: embriagarse.
MACHU: Viejo.
MAIKHAN [mayqan]: ¿quién? (Alderetes: ‘cuál’ –Cil-nardi).
MAIMAN [mayman]: ¿adonde? (en Santiago: ‘para donde’; estas imprecisiones me hacen
suponer que Ábalos no era de lengua materna quechua) –Cil-nardi).
MAIPI [maypi]: ¿donde? (más exactamente, “en donde”; -Cil-nardi).
MAILLA [maylla]: algún.
MAILLAPAS [mayllapas]: cualquiera.
MAILLANI [mayllay]: lavar.
MAKANA [maqana]: garrote.
MAKHANI [maqay]: golpear, pegar.
MAKIN [maki]: mano. (error, [makin]: ‘su mano’ –Cil-nardi).
MAKINSA: dorso de la mano. (¿? En Bolivia [jin’cha]: Herbás: 192) –Cil-nardi).
MAKI-UNTA: puñado.
MAKOLLANI [maqollay]: retoñar. (Alderetes y Bravo: hispanismo –Cil-nardi).
MAKOLLO [maqolla]: retoño. (ver: MAKOLLANI –Cil-nardi).
MANA: no.
MANA-ACHAN [mana-yachan]: ignorante.
MANA-IMAPAH [mana-imapaq]: nada. (Literal: ‘no, para qué’. –Cil-nardi.
MANAPI: nadie. (Alderetes: mana pipas –Cil-nardi).
MANCHA: miedo, temor, susto.
MANCHACHIKU: fantasma.
MANCHAKUNI [manchakuy]: asustarse.
MANCHANI [manchay]: asustar.
MANKA: olla.
MANTA: desde, de (prep.. que denota principio de tiempo y de lugar); (un poco de humor:
Ábalos llama preposición a una posposición. -Cil-nardi).
MANTANI [mantay]: tender, extender.
MAÑANI [mañay]: prestar, pedir.
MAPA: sucio.
MASKANI [maskay]: buscar.
MATUASTU [matwastu]: Lagartija del género Laiosaurus.
MAYU: río.
MAYU: Vía Láctea. (¿? –Cil-nardi).
MAYU-ATOH [mayu-atuq]: aguará. Cánido (Chrysocyon brachiurus).
MICHA: mezquino, avaro.
MICHANI [michay]: mezquinar.
MIKILO [mikilu]: nutria (Myocastor coypus).
MIKUNA: comida.
MIKUNI [mikuy]: comer.
MIKURISTA [mikurisqa]: carcomido.
MILLA: asco.
MILLANI [millay]: asquear.
MILLUA [millwa]: lana.
MINGHA [mincha]: pasado mañana. (¿ironía?; -Cil-nardi).
MINGANI [minkay]: pedir.
MIRAKUNI [mirakuy]: reproducirse, multiplicarse.
MIRANI [miray]. Reproducir, multiplicar.
MISHI: gato.
MISHI-KOSHPAKUNA [mishi-qochpakuna]: una hierba.
MISHKI: miel, dulce.
MISHKINI [mishkiy]: endulzar.
MISHOGA [mishoggo (= Alderetes)]: cáctea Echinipsis campylantha.
MISHPUNI: [muspuy]: campanilla. (Alderetes omite. –Cil-nardi).
MISHPUNI [muspuy]: tragar. (Alderetes omite. –Cil-nardi).
MOSKHO [mosqo]: coyuntura.
MOSKHONI [mosqoy]: soñar.
MOSOH [musuq]: nuevo. (Para Alderetes un hispanismo, de ‘mozo’ –Cil-nardi).
MUCHANI [muchay]: besar.
MUCHU [mucha]: beso.
MUKUNA: mandíbula inferior.
MUNANI [munay]: amar, desear, querer.
MUTKINI [mutkiy]: oler.
MUYU: redondo, esférico, circular, esfera, círculo, circunferencia, alrededor.
MUYUNI [muyuy]: girar.

N
NANA: dolor.
NANANI [nanay]: doler.
NIGRIN [nigri]: oreja, asa.
NINA: fuego.
NINAKURU: hembra larviforme luminosa de un elatérido, denominada vulgarmente “isondú” y
“ferrocarril”.
NINAIACHINI [ninachiy]: encender fuego.
NIPUNI [nipuy]: decir. (error: el morfema [-pu] = ‘se lo’, entonces: ‘decirselo’ –Cil-nardi).
NISHKHANI [nisqay]: parecer. (¿? ‘el dicho’ –Cil-nardi).
NITINI [ñitiy]: apretar.
NOKHA [noqa]: yo.
NOKHANCHIPAH [noqanchispaq]: nuestro. (error: el morfema de ‘propósito [-paq] = ‘para’,
entonces; ‘para nosotros/as’ –Cil-nardi).
NOKHANCHIS [noqanchis]: nosotros.
NKHAPAH [noqapaq]: mío. (error: es ‘para mí’ –Cil-nardi).

Ñ
ÑAHCHA [ñaqcha]: peine, peineta.
ÑAHCHANI [ñachqay]: peinar.
ÑAJCHERO [ñaqchero]: Una lagartija del género Tropidurus.
ÑAJCHITA [ñaqchita]: costillas falsas. (Alderetes: Carne vacuna que se encuentra entre las
costillas y las caderas –Cil-nardi).
ÑAN: camino, calle, senda. (alofonía: [yan]; -Cil-nardi).
ÑAN ARKAH [ñan-arkaj]: pájaro chotacabras, ataja camino (Hidropsalis Torcuato forcifera).
ÑAÑA: hermana de la mujer.
ÑAUI [ñawi]: ojo.
ÑAUI-KHARA [ñawi-qara]: párpado.
ÑAUPA [ñawpa]: antiguo.
ÑAUPANI [ñawpay]: adelantar. (semántica inaceptable para la mente occidental, pero así nomás
hay ser: distancia semántica abismal. –Cil-nardi).
ÑOTKHO [ñotko]: seso, tuétano.
ÑOTKHO-MIKOH [ñotko-mikuq]: zorzal blanco chalchalero (Turdus amauchalinus).
ÑUÑU: mama.
ÑUÑUNI [ñuñuy]: mamar.
ÑUÑUMA: pato silvestre cuyo macho tiene una protuberancia carnosa encima del pico (Catrina
moschata).
O
OCHOGO [ochoggo -Alderetes]: viguá. Ave acuática. (Phalacrocórax olivaceus).
OHLLANI [oqllay]: empollar.
OKHOTI [oqote]: intestino grueso. (Alderetes omite. Pero esta voz se usa intensamente en
estados de lengua del español en el NOA y Córdoba Capital. –Cil-nardi).
OKO [oqo]: mojado.
OKOSNI [oqoy]: mojar, humedecer.
ONKHOI [onqoy]: enfermedad.
ONKHOS [onqos ~ onqosqa]: enfermo.
ONKHOSKALLA [onqosqalla]: enfermo crónico.
ONKHOSNI [onqosniy]: enfermar. (error: literal ‘mi enfermedad’. -Cil-nardi).
OPA: idiota, imbécil.
ORKO [orqo]: cerro.
ORKOH [orqo]: macho.

P
PAAH [paaq]: dermatitis venenata, producida por el quebracho colorado. Conocida también por
el nombre de “Enfermedad de Di Lullo”, por haber sido descrita como nueva entidad clínica por
el investigador santiagueño Orestes Di Lullo.
PAANI [paay]: volar.
PAHCHANI [paqchay]: poner boca abajo un recipiente.
PAHRA [paqra]: frente.
PAI [pay]: él (/ella. –Cil-nardi).
PAIKUNA [paykuna]: ellos (/ellas. –Cil-nardi).
PAIKUNAPAH [paykunapaq]: de ellos (/ellas –Cil-nardi). (Error: [paykunapaq]: “para ellos/as”.
“De ellos/as”: [paykunap] -Cil-nardi).
PAIPA [paypa]: suyo (/suya); Literal: ‘de élla/él’. -Cil-nardi).
PAKAKUNI [pakakuy]: soltar, librar. (Error: [pakakuy]: ‘esconderse’; ‘soltar’: [paskay] –Cil-
nardi).
PAKHARINI [paqariy]: amanecer.
PAKI: pedazo.
PAKINI [pakiy]: quebrar. (en Santiago: ‘quebrajear’ –Cil-nardi).
PAKITAALLA: secreto. (¿? –Cil-nardi).
PALA-PALA: cuervo (Coragyps atractus fortens).
PALTA: oblongo. (¿? Cil-nardi)
PAMPALLA: desnudo. (¿? –Cil-nardi).
PAMPALLANI [pampallay]: desnudar. (¿? –Cil-nardi).
PAMPANI [pampay]: destapar. (Error: ‘pampay’ enterrar. ‘destapar’ = [sorqoy, qatay]
[¿pampaqatay?] –Cil-nardi).
PAMPAYOH [pampayoq]: personaje mítico protector de los animales silvestres.
PAMPERO: chichibirri. Pájaro (Annunbius annumbi). (préstamo del morfema hispano colectivo
[-ero] –Cil-nardi).
PANAI [pana]: hermana del varón. (Error: panay: ‘mi hermana’-Cil-nardi).
PANTANI [pantay]: equivocarse, errar. (Error: pantay ‘equivocar’, ‘errar’. Equivocarse =
[pantakuy] –Cil-nardi).
PARA: lluvia.
PARANI [paray]: llover.
PARAPTIN: cuando llueva.
PASKHA [paska]: horqueta.
PASKHANI [paskay]: desatar, soltar.
PATAI [patay]: pan de harina de algarroba negra y vinal.
PATALKA [patalqa]: gusto áspero de la fruta sin sazonar.
PAYANI [pallay]: cosechar, recoger.
PAYO [payu]: albino.
PENKHACHINI [penqachiy]: avergonzarse. (Error: penqachiy ‘hacer avergonzar’.
Avergonzarse = [penqakuy] –Cil-nardi).
PENKHAN [penqay]: vergüenza. (Literal: ‘su vergüenza’. Cilnardi).
PEPITERO: pico de hueso. Pájaro. En Santiago las especies Saltador coerulescens y S.
aurantiirostris.
PI: ¿quién?
PICHANA: escoba.
PICHANI [pichay]: barrer.
PICHI: armadillo (varias especies del género Chaetophractus).
PIKE [piki]: pulga penetrante (Tunga penetrans).
PIKILLIN: arbusto de pequeño fruto dulce (Condalia microphila y C. lineata). (Alderetes:
‘pikillín’. –Cil-nardi).
PILLULU: una especie de pato salvaje. (Etim.: [pilli] = ‘pato’ –Cil-nardi).
PINGULLU [pinkullu]: pito.
PIÑA: malo.
PIÑANI [piñay]: enojar.
PIPAS: alguno.
PIRKA: pared, cerco.
PIRUA [pirwa]: granero, troje.
PISHINGA: maíz pequeño, especial para tostar. Por ext. pequeño.
PISHKA [pishqa]: cinco.
PITANI [pitay]: fumar.
PITI [piti]: pedazo.
POKHONI [poqoy]: madurar.
POSHOKE [posoqe]: espuma.
POSHOKENI [posoqey]: espumar.
PUCHU: sobra.
PUCHUKANI [puchukay]: terminar.
PUHIANI [pukllay]: jugar.
PUHIO [pukyo]: pozo manantial.
PUKA: rojo.
PUKACHANI [pukachay]: colorearse, encarnarse.
PUMA: león americano (puma concolor).
PUKUNI [pukuy]: soplar.
PUNCHA: día.
PUNCHAUAN: mañana.
PUNKICHINI [punkichiy]: hincharse. (Error: ‘punkichiy’ es hinchar; para que sea ‘hincharse’
requiere el morfema [-ku]: [punkichikuy]).
PUNKU: puerta.
PUÑU: tinaja.
PUÑUNA: dormidero.
PUÑUNI [puñuy]: dormir, tener sueño.
PUPU: ombligo.
PUPULO: de ombligo grande.
PURINI: [puriy] ir.
PURU: calabaza.
PUSAH [pusaq]: ocho.
PUSANI [pusay]: guiar, llevar, conducir, arrear.
PUSKHELLA: abeja silvestre (Melipona sp.).
PUSHKHA: hilo.
PUSHKHANA [pushka]: huso.
PUSHKHANI [pushkay]: hilar.
PUYU: nube.
PUYUNI [puyuy]: nublarse.

R
RAIKO [rayku]: a causa de.
RAKU [rraku -Alderetes]: gordo. (Parece no haber existido la vibrante doble en quechua, sería
influencia española. –Cil-nardi)
RAKUIANI: engordar. ([rrakuyay] –Alderetes; -Cil-nardi).
RANTIKUNI [rantikuy]: comprar. (fuente; [ranti] intercambio –Cil-nardi).
RARUACHINI [lawrachiy -Alderetes]: encender. Nota: Siendo la escritura un concepto
instrumental de jerarquía muy menor que el habla (y que contraria sensu la cultura globalisante
contemporánea pretende cambiar los tantos artificialmente –leasé estandarisasión--, conviene
tener muy en cuenta qué sonidos no existían en quechua antes de la entrada del “elefante en el
bazar”; tal el caso de la vibrante doble /rr/ y la lateral simple /l/ con se transcribe con frecuencia
(p.e.: rarqa/larqa; rima/lima)); y, entonces, evitar su uso o aclarar en último caso esas
circunstancias. –Cil-nardi.
RARUANI [lawray -Alderetes]: arder. (ver: RARUACHINI; -Cil-nardi).
REKSINI [reqsiy]: conocer.
RIHRA: ala. (Alderetes: [liqra]; -Cil-nardi).
RIKUNI [rikuy]: mirar.
RIKURI: aparición.
RIKURINI [rikuriy]: aparecer.
RIMANI [rimay]: hablar.
RINI [riy]: ir.
ROKOKO [rrokoko (Alderetes)]: sapo buey (Bufus paracnemis) (Cf.: www.cil-nardi.com.ar clic:
homenaje al Cuchi Leguizamón).
RUA [rruwa (Alderetes)]: cachilote. Pájaro copetudo de color marrón (Pseudoseisura lophotes).
RUANI [ruway]: hacer.
RUMI: roca.
RUMI-AMPATI [rumi-ampatu]: tortuga terrestre (Testudo chilensis).
RUNA: persona.
RUNA-UTURUNGU: hombre tigre, personaje de leyenda. (Cf.: www.cil-nardi.com.ar clic: Cha
runa uturungu. El hombre tigre. (quechua/español).
RUNTU: huevo.
RUNTUNI [runtuy]: huevear.
RUPACHILU: ortigo.
RUPACHINI [rupachiy]: incendiar.
RUPAH [rupaq]: hirviente.
RUPAI-PACHA [rupa-pacha]: verano.
RUPANI [rupay]: quemar.
RURU [ruru]: fruto.
RUTUNI [rutuy]: esquilar.

S
SAAMPI [saanpi]: encima.
SACHA: monte.
SACHA KUCHI: pecarí (Pecarí tajacu).
SACHA MISHI: gato montés (Oncefelis geoffroyi).
SACHA UITALTA [sacha witalta]: perdicita del monte, gallinita del monte (Crypturellus tataza
tataupa).
SACHAYOH [sachayoq]: personaje mítico, protector de los árboles.
SAHMA [saqma]: puñada.
SAHMANI [saqmay]: puñetear.
SAHRA [saqra]: mal, feo.
SAHSAHKHO [saksasqa]: repleto.
SAIA [saya]: de pie.
SAIAKUNI [sayakuy]: detenerse.
SAIANI [sayay]: estar, pararse, ponerse de pie, ponerse vertical.
SAIKUNI [saykuy]: cansarse.
SAKHENI [saqey]: dejar.
SAMAI [samay]: aliento, descanso.
SAMANI [samay]: descansar, respirar.
SANKU: espeso. (Alderetes: comida típica del norte argentino. –Cil-nardi).
SANSANI: bambolear. (Etim.: [sansay] “avivarse la brasa. Emblanquecer, deslumbrar la
blancura, reverberar” (Lara: 215), parece una extesión. –Cil-nardi).
SAPA: sólo, cada uno.
SAPALLA: solamente.
SAPI: raíz, pedúnculo.
SARA: maíz.
SARUNI [saruy]: pisar, huella.
SATINI [satiy]: meter.
SEKIANI [seqyay]: aspirar una bocanada de humo del cigarro. (Importante: “seca” sería un
santiagueñismo? -Cil-nardi)
SEKSI [siqsi]: comezón. (Alderetes no la registra. –Cil-nardi).
SENKHA [senqa]: nariz.
SHISHI: hormiga.
Shishi ahnas [shishi aqna]: hormiga hedionda. ([-s] ¿?; Cil-nardi).
Shishi-aina [shishi-yana]: hormiga negra.
Shishi-kimira [shishi-kimira]: otra especie.
Shishi-mankera:[ shishi-manquera]: especie que hace hormigueros de gran tamaño.
Shishi-piña [shishi-piña]: hormiga brava.
Shishi-puka: hormiga colorada.
Shishi-uayruru: [shishi-waqruru] hormiga cornuda.
Shishi-añapera: otra especie.
Parap-shishi: hormiga de lluvia.
Uahalo [wahalu]: especie de alberga en las maderas carcomidas; muy abundante en Santiago.
SHUH-SHUH [shuk-shuk]: un pez.
SHULKA: SHUSKO: [shusku] hijo menor. (La denominación estricta era –y es en la mayoría de
las variedades de la lengua- “hija menor” –Cil-nardi).
SIDKI [sitki]: una cáctea.
SIKI: trasaero.
SIMI: boca.
SIMPA: trenza.
SIMPANI [simpay]: trenzar.
SINA: así. (La denominación estricta era –y es en la mayoría de las variedades de la lengua-
“adv.supositivo que denota creencia: Waqsqanki sina: ¿creo que estás llorando?” –Cil-nardi (cf.:
Lara: Diccionario: 220).).
SINCHI: firme, fuerte, dura, resistente.
SINCHIAHRINI [sinchiyariy]: entumecerse, envararse.
SINCHIANI [sinchiyay]: madurar.
SIPAS: moza.
SIPINI [sipiy]: ahorcar.
SIPRI: labio.
SIPU: arruga.
SIPUNI [sipuy]: arrugar.
SIRANI [siray]: coser.
SIRINI [siriy]: echarse, acostarse.
SISA: flor.
SISAIANI [sisayay]: florecer.
SIYU [sillu]: uña, pezuña.
SIYUNI [silluy]: uñar, arañar.
SOKHARINI [soqariy]: levantar, alzar. (Semántica: ‘relevar’; -Cil-nardi).
SOKHONI [sorqoy]: sacar. (error, extraño de Ábalos, porque la /q/ se oye nítida. –Cil-nardi).
SONKHO [sonqo]: vísceras.
SONKHO-BOLA [sonqo-bola]: corazón.
SONKHO-IANA [sonqo-yana]: hígado.
SONKHO-IURAH [sonqo-yuraq]: pulmones.
SUA [suwa]: ladrón.
SUANI [suway]: robar.
SUCHI: espinillo, barro.
SUCHU: tullido.
SUH [suk]: uno.
SUHPA [sukpa]: ajeno.
SUHTA [shoqta]: ocho.
SUHTA- SUHTA [sukta-sukta]: uno y otro.
SHUJTU [suktu]: único.
SUKTA [shoqta]: seis.
SUMAH [sumaq]: bello, hermoso.
SUMAHTA [sumaqta]: bien.
SUNI: largo.
SUNIACHINI [suniyachiy]: alargar. (en rigor: ‘hacer alargar’ –Cil-nardi).
SUNKA: barba de choclo.
SUPAI [supay]: diablo.
SUPI: cuesco.
SUPICHIKUDORA: una especie de araña. (Cf.: Orestes Di Lullo –Cil-nardi).
SUPINI [supiy]: ventosear.
SURI: avestruz (Rhaea americana albescens).
SUTI: nombre.
SUTINI [sutiy]: nombrar.
SUYANI [suyay]: esperar.
SUYU [sullu]: feto.
SUYUNI [sulluy]: abortar.

T
TAA: cuatro.
TAKANA: mortero.
TAKUCHANI [takuchay]: atiborrar.
TAKELLU: un arbusto leguminoso.
TAKHO [taqo]: algarrobo.
Takho iana [taqo yana]: algarrobo negro (Prosopis nigra).
Takho yura [taqo yuraq]: algarrobo blanco (Prosopis alba).
TAKSANI [taqsay]: lavar ropa.
TALLINI [talliy]: vaciar.
TAMPA: enmarañado.
TANGOL: arco, arma para disparar flechas. (Alderetes: [tangól] –Cil-nardi).
TANKHANI [tanqay]: empujar.
TANTA: pan.
TANTA-MICHA: “víbora del coral”. En Santiago: Micrurus lemniscatus.
TANTANI [tantay]: juntar, reunir.
TAPANI [tapay]: enterrar. (hispanismo; de ‘tapar’ –Cil-nardi).
TAPIA [tapya]: tabú.
TAPUNI [tapuy]: preguntar.
TARINI [tariy]: hallar.
TARIPANI [taripay]: alcanzar.
TARPUNI [tarpuy]: sembrar.
TARUKA: corzuela (Mazama sp.).
TASI: enredaderas de la familia de las asclepiadaceas.
TATA: padre. (¿hispanismo (de Asturias)? –Cil-nardi).
TEHTI [teqti]: verruga.
TIAKUNI [tiakuy ~ tiyakuy]: sentarse.
TIANI [tiay ~ tiyay]: estar.
TIKI [tika]: adobe.
TIMPUNI [tinpuy]: hervir.
TINKA: papirotazo.
TINKANI [tinkay]: dar papirotazos.
TINKULU: patizambo.
TINKUNI [tinkuy]: tocar. (Alderetes: v.tr. Encontrarse, reunirse (dos personas, animales o cosas)
–Cil-nardi).
TINTI: langosta.
TINTI-CABALLO: alguacil, libélula.
TIPA: cesto chato y circular.
TIPA: hongo (¿? –Cil-nardi).
TIRAPUNI: arrancar. (tiene que ser un hispanismo: ‘tirar’; -Cil-nardi).
TISA [tisay]: cardar.
TISHPINI [tishpiy]: pellizcar, picotear.
TIUN [tiyu]: arena.
TIUSHIMI: abeja silvestre (Melipona sp.).
TOHYAHKHANI [tuqyahkhay]: reventar. (error: el morfema [-hkha] indica “estar” –Cil-nardi).
TOKHANI [toqay]: escupir.
TOKHEI [toqa]: saliva. (Seguramente alofonía regional; -Cil-nardi).
TOKHENI [toqey]: sudar. (Seguramente alofonía regional; -Cil-nardi).
TOKLLANI [toqllay]: enlazar.
TOTORA: espadaña.
TUAH [tuwaq]: chajá (Chauna torcuata) .
TUKSINI [tuqsiy]: picar, punzar.
TUKUI [tukuy]: todo.
TUKUKUNI [tukuky]: acabar.
TUKURUCHINI [tukuruchiy]: acabarse. (error: tiene que ser ‘hacerse acabar’ –Cil-nardi).
TUKU-TUKU: topo (Ctenomis sp.).
TUMPANI [tumpay]: culpar, acusar.
TURAI [tura]: hermano de la mujer.
TUSANI [tusay]: rapar. (Alderetes: un hispanismo; de ‘tusar’ –Cil-nardi).
TUTA: noche.
KAINA TUTA [qayna tuta]: anoche.
TUTAIACHKANI [tutayachkay]: anochecer. (‘estar anocheciendo’ –Cil-nardi).
TUYANI [tuyay]: enflaquecer. (contracción de [tulluyay] –Cil-nardi).
TUYU: hueso flaco.

U
UA [wa]: niño hijo. (contracción de wawa –Cil-Nardi).
UACHANI [wachay]: parir.
UACHAPA [wachapa]: cigüeña (Micteria americana).
UACHI [wachi]: flecha.
UACHINI [wachiy]: flechar.
UAHCHA [wakcha]: pobre. (Alderetes: ‘huérfana’ –Cil-nardi).
UAHCHANI [wakchay]: empobrecer.
UAHCHO [waqchu]: huérfano.
UAHKHA [waqa]: callar. (error: tiene que ser [upalla]; Alderetes pone [upallay]: v.intr.Callarse,
enmudecer. –Cil-nardi).
UAHLLANI [waqyay]: llamar.
UAHLLILO [waqllilu]: desigual (Alderetes pone [waqlliy] ‘descomponer, echar a perder.
Decolorar, descolorir, despintar, desteñir, abortar’; -Cil-nardi).
UAHRA [waqra]: cuerno.
UAIKO [wayko]: hondonada, cañada.
UAIKURU [waykuru]: indio. (nombre de una etnia indígena; Alderetes pone: [Waykuru]:
s.Zoon. una variedad de avispa. // s.Zoon. Una variedad de perdiz del monte. –Cil-nardi).
UAINA [wayna]: mozo.
UAIRA [wayra]: aire, viento.
UAIRA [wayra]: una especie de araña “patona”.
UAIRA-CHIPANI [wayra-chipay]: aventar.
UAIRA-KACHANI [wayra-kachay]: correr.
UAIRA-MUYU [wayra-muyu]: remolino.
UAITANI [waytay]: nadar.
UAKHA [waqa]: llanto. Secreción de las plantas gomosas y resinosas.
UAKHAICHANI [waqaychay]: guardar.
UAKHALO, UAKHANCHO, o UAKHO [waqo]: pájaro de los bañados, de color general
blanco; su grito ¡Uac! ¡Uac! le da el nombre.
UAKHANI [waqay]: llorar.
UAKHIN [wakin]: raro, algunos.
UANCHINI [wanchiy]: matar.
UANO [wanu]: excremento.
UANKERO [wanqero]: un heminóptero.
UAÑUNAASCHKANI [wañunaaschkay]: agonizar. (análisis: wañu- + -naa + -sch +ka -y)
¿querer morir? -Cil-nardi).
UAÑUNI [wañuy]: morir.
UARANGA [waranqa]: mil.
UARKUNI [warkuy]: colgar, ahorcar.
UARMIN [warmi]: mujer. (error: el sufijo [–n] poseedor de 3ª. Pers., aparece por la versión oral
que tomaba Ábalos, así: ‘su mujer’).
UASA [wasa]: dorso, espalda, atrás, detrás.
UASAMANTA [wasamanta]: atrasarse.
UASATUYU [wasatullu]: espinazo.
UASI [wasi]: casa.
UASÍ-UHCHUCHIKU [wasi-ukchuchiku]: un pájaro (upucertia certoides).
UASKHA [waska]: cuerda.
UASTAKUNI [wastakuy]: palpitar.
UASTANI [waqtay]: golpear. (Seguramente alofonía regional; -Cil-nardi).
UATA [wata]: año.
UATALLALLA [watallalla]: el año pasado.
UATANI [watay]: atar. (Alderetes: v.tr. (esp.) Atar, amarrar. [watana]: s.atadero, amarradero. –
Cil-nardi).
UATASKHA [watasqa]: preso, amarrado. (ver: UATANI).
UAUKHEL [wawqe]: hermano del varón.
UAYAKA [wayaqa]: tabaquera.
UCHA: culpa.
UCHU: ají silvestre (Capsicum microarpun).
UCHU-MISHI: gato pajero (Lynchailurus pajeros).
UCHU-PAYANA: ajizal.
UEKHE [weqe]: lágrima.
UHCHUNI [wikchuy]: abandonar. (Seguramente alofonía regional; -Cil-nardi).
UHU: catarro, tos.
UICHKANI [wichkay]: encerrar.
UIKSA [wiqsa]: vientre.
UILLA [willa]: liebre (Dolichotis australis).
UILLANI [willay]: avisar.
UIÑAH [wiñaq]: una planta. (Quizás sea parte de los términos ‘salavina’ y ‘sanaviron’ –Cil-
nardi).
UIÑANI [wiñay]: crecer.
UIÑI [wiñi]: tordo (en Santiago varias especies del género Molothrus).
UIPO [wipu]: un pez.
UIRA [wira]: grueso.
UISA-KHARA [wiqsa-]: ijar. (¿? -Cil-nardi)
UISO [wiqsu]: torcido.
USPILLO: patito de los bañados. (¿? Cil-nardi).
UITALTA [witalta]: perdicita de los bañados, posiblemente Crypturellus tataupa tataupa.
UITI [witi]: cisne.
UIURANI [uywaray]: criar.
UKHUN: [uku] debajo.
UKLE [ukli]: una cáctea (Cereusquice).
UKTU [utku]: algodón. (errata de teclado –Cil-nardi).
UKU: dentro, adentro.
UKUCHA: rata, laucha.
UKUMAR: oso. (Alderetes: mit. Personaje mítico)
ULUA [uluwa]: una cáctea (Cerus Spegazzini).
ULLA [uya]: cara, rostro.
ULLA-BOLA [uya-bola]: pómulo.
ULLA-PURA [uya-pura]: cara a cara.
ULLVINCHA: una cáctea (Cerus chalymens)
UMAN [uma]: cabeza. (error: el sufijo [–n] poseedor de 3ª. Pers., aparece por la versión oral que
tomaba Ábalos, así: ‘su cabeza’).
UMAN-KULLUCHISKHA [umankulluchisqa]: cabecear. (análisis: uma- + -n + kullu- + –chi +
-sqa: ¿mente trastornada? –Cil-nardi).
UMUKUTI: lagartija de la familia iguanidae (posiblemente Polychrus acutirrostris).
UNAI [unay]: adverbio de tiempo. Antes.
UNAN [unay]: tardar.
UNANCHINI [unanchiy]: entender. (error: ‘hacer entender’ –Cil-nardi).
UNCHIKU: pájaro.
UNTA: lleno.
UNTANI [untay]: llenar.
UNYANCHINI [unuyachiy]: derretirse. (error: ‘hacer derretir’ –Cil-nardi).
UPA: sordo. (alófono de [opa], ver arriba –Cil-nardi).
UPALLACHINI [upallachiy]: acallar.
UPALLANI [upallachiy]: silenciar, callar.
UPIANI [upiyay]: beber.
URA: abajo. (en Jujuy, algo más. –Cil-nardi).
URAIKUNI [urakuy]: bajar, descender, apearse.
URITU: cotorra (Myodopsitta monacha cotorra).
URITU-CHAKI: arbusto leguminoso (Prosopis strmbulifera).
URMANI [urmay]: derribar, caer.
URPI: paloma.
URPILA: palomita de la Virgen (Columbia picui picui). (Alderetes: En sentido figurativo: vulva.
–Cil-Nardi).
USA: piojo (Pedculus humano).
USAMIKO [usamiko]: insecto mántido. (Alderetes: mamboretá. Su nombre proviene de usa-
mikuq ‘el que come piojos’. -Cil-nardi).
USAPUKA: bicho colorado (larva exápoda del Tetranichus molestissimus).
USKHOLLA [usqollu]: una especie de gato montés, posiblemente Herpailurus yaguarondi. (Cf.:
O. Di Lullo. Alderetes y Bravo omiten. En Lara: 259 ‘Gato cerval’. –Cil-nardi)
USHPA: ceniza.
USHUTA: ojota.
UTKA [utqa]: rápido.
UTKILLO: cácteo (Cereus martini). (Alderetes omite. –Cil-nardi).
UTKILLU: una especie de pato salvaje.
UTKISCHIRI [utkishiki]: macá, pájaro zambullidor. (citas redundantes en Alderetes (p. 307) –
Cil-nardi).
UTKU: cueva, agujero.
UTKUNI [utkuy]: agujerear.
UTULA: pequeño.
UTURUNGU [uturunku]: tigre (Pantera onca). (Cf.: www.cil-nardi.com.ar clic: Cha runa
uturungu. El hombre tigre. (quechua/español)
UTUTU: lagartija de los campos (Tejus teyou teyou).
UYARINI [uyariy]: oír.

Y
YACHAKUNI [yachakuy]: acostumbrarse.
YACHAPUNI [yachapuy]: imitar. (Alderetes: [yachapiyay]: v.tr. Imitar –Cil-nardi).
YAKI [llaki]: tristeza.
YAKIKUNI [llakikuy]: entristecerse.
YAKU: agua.
YAKU – MAMAN: personaje mítico equivalente a la sirena que habita las aguas.
YAKUTCHARINI: tener sed. (¿? Cil-nardi).
YAKUYANI [yakuyay]: derretir.
YAKUYASKHA: [yakuyasqa] ampolla. (¿? Cil-nardi).
YAMKHA [yanqa]: trabajo.
YAMKHANI [yanqay]: trabajar.
YAMTA [yanta]: leña.
YANA: negro, oscuro.
YANAPANI [yanapay]: ayudar.
YANUNI [yanuy]: cocinar.
YAÑU [llañu]: delgado.
YAPANI [yapay]: agregar.
YAPSA [llapsa]: delgado.
YAPSANI [llapsay]: adelgazar.
YIKINI [llikiy]: romper.
YITKIN: crespín (Tapera naevis). (¿? -Cil-nardi).
YOKHANI [lloqay]: montar, trepar, subir.
YOKSINI [lloqsiy]: salir.
YUCHUNI [lluchuy]: desollar.
YULU [yulu]: flamenco (Phoenicopterus ruber chilensis).
YULU-UMAN-RUMI: (Flamenco cabeza de piedra): Cigüeña (Micteria americana).
YUPANI [yupay]: contar.
YURAH [yuraq]: blanco.
YURANI [yuray]: blanquear.
YUTO [yutu]: rabón.
YUTU: perdiz. (alófono de la anterior –Cil-nardi).
YUYAI [yuyay]: memoria.
YUYANI [yuyay]: pensar, acordarse.
YUYANI [llullay]: mentir.
YUYA-PISHKHO [llulla-pishqo]: calandria (Mibus triunrus).
YUYU: hierba.
YUYU [llullu]: tierno.
YUYU – RUPACHIKU: ortiga.

Notas

General: La mayoría de las correcciones son por la terminación de infinitivo [-ni]; otras porque
la lengua oral se guía por códigos distintos de la sistematización ‘científica’; si dejamos aparte
estas dos características y pensamos que Ábalos no siguió los pasos de otros autores para
redactar este diccionario, cabe felicitarlo por su intuición, su “olfato lingüístico”.

Nota 1.: Dado el proceso de “estandarización” que padece (sic) la escritura de todas la lenguas
del mundo…, que se escriben (valga la tautología), esta lista va acompañada por su transcripción
entre [corchetes] a la signografía moderna para el quechua por Jorge Alderetes (ver:
www.usuarios.arnet.com.ar/yanasu/index.html). Pero también hemos yapado algunas
aclaraciones.

Nota 2.: Siguiendo a los autores del Ecuador, Ábalos escribe con [-ni] el morfema de infinitivo
para el que otros escritores usan [-y] (así: [achkalani] <-> [achkalay]). En Santiago se oye [-y]
reservando [-ni] para la primera persona, entonces: [achkalani] = “yo he aumentado”. Convendrá
recordar esto.

Nota 3.: Varias evidencias hay de que Abalos no hiso esta lista consultando diccionarios, sino
oyendo y examinando hablantes del “pago dichoso”. Esta circunstancia, de por sí relevante, le
otorga mayor valor; por caso, vemos que traduce UAIKURU = indio, que seguramente es la
acepción en el “estado de lengua” base de la lista (siendo WAYKURU el nombre de una etnia
indígena); casos similares pululan y he buscado señalarlos en cada caso.

Bibliografía consultada por Cil-nardi:

Alderetes, Jorge (2001). El quichua de Santiago del Estero. Cf.:


www.usuarios.arnet.com.ar/yanasu/index.html

Bravo, Domingo A. (1975) "Diccionario Quichua Santiagueño-Castellano" Compilación que


debiera completarse con patronímicos, antiguos y contemporáneos, topónimos, fitónimos y
zoónimos. EUDEBA. Buenos Aires.

Bravo, Domingo A. (1977) "Diccionario castellano quichua santiagueño". EUDEBA, Buenos


Aires. Lista arbitraria de voces españolas, muchas de ellas desconocidas en Santiago.

Di Lullo, Orestes (1940) "Contribución al estudio de las voces santiagueñas". Primer Premio
Comisión Nacional de Cultura. Buenos Aires.

Lara, Jesús (1991). "Diccionario QUESHWA-CASTELLANO CASTELLANO QHESHWA";


3ra. Edic.; Edit. Los Amigos del Libro, La Paz, Cochabamba. Bolivia.

Morínigo, Marcos (1966). "Diccionario de Americanismos". Muchnik Editores. Buenos Aires.

Solá, José V. (1975). "Diccionario de Regionalismos de Salta". Edit. Plus Ultra. Buenos Aires.

También podría gustarte