Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
DISPUTACIONES
METAFISICAS
DISP. VII-XV
II
BIBLIOTECA HISPANICA DE FILOSOFIA
D i r ig id a t o r ANGEL GONZALEZ ALVAREZ
FRANCISCO SUÁREZ
DISPUTACIONES
METAFISICAS
VOLUM EN II
EDICIÓN Y TRADUCCIÓN DE
SERGIO R Á B A D E R O M E O
A N T O N IO PU IG C E R V E R Z A N Ó N
B IB L IO T E C A H IS P A N IC A DE F IL O S O F IA
O Editorial Greàos, Madrid, i960.
R E S UME N
La disputación comprende tres puntos principales, en correspondencia con las
tres secciones de que consta:
I. Existencia de la distinción modal (Sec. 1).
II. Indicios para discernir los diversos grados de distinción de las cosas
(Sec. 2).
III. Lo idéntico y lo diverso (Sec. 3).
s e c c i ó n i
SECCIÓN II
SECCIÓN III
Tras una breve introducción (1), se declaran los diferentes sentidos del tér
mino “idéntico” (2-3) y se afirma que la identidad tiene tantos géneros como
la distinción (4). Después de responder a una objeción (5), Suáres precisa él
alcance de los términos “distinción”, “diferencia” y “diversidad”, comparándolos en
tre si y con el ente (6-7), y aclara, de acuerdo con lo dicho, que el principio aris
totélico “cualesquiera cosas idénticas a una tercera son idénticas entre si” debe
entenderse analógicamente (8).
DISPUTACION VII
Para una completa exposición de este atributo o propiedad del ente, nos ha
parecido necesario incluir aquí esta disputación, pues, como la unidad incluye
indivisión y se opone, por tanto, a multitud, la cual surge precisamente de la
división o distinción, es necesario comprender todos los modos de distinción
para entender todos los modos de unidad; porque, de dos extremos opuestos,
uno se dice de tantos modos como el otro. Ahora bien, esto, en metafísica, no es me
nos necesario que difícil, pues, según consta por Aristóteles en los Analíticos Se
gundas, lib. II, c. 14, a la esencia y quididad de cada cosa se llega por medio
de la división o distinción, ya que se llega a la definición propia de cada cosa
haciendo las divisiones convenientes. Por ello, la dificultad de conocer las esen
cias de las cosas corre parejas con la dificultad de explicar los varios modos o
grados de distinción. Hay que investigar, pues, cuántos son éstos y mediante qué
indicios o modos pueden distinguirse.
SECCION PRIMERA
Si e x is t e en l a s co sa s alguna o tr a d is t in c ió n , a d e m á s d e l a r e a l
Y LA DE RAZÓN
drei!liqduicuitu n rEis c o
unstum m p re h
otepm e n
positod e re
rum; q uia
,tom q u
tedtaido t m
ET RATIONIS SIT ALIQUA ALIA DISTINCTIO
tuysriceat IN REBUS
nuotnem m
inA .
urissntoete au
celessasriu m h o c
qr,uam indiffic p h
ile;c.na1m
1.
,, In
Distinctio
homctitu lo dur.osPurim
r ea lis
ppoonuenntu
datier, et
r puetrcesrta
quid sit.—
e-t
x u m itu II P o st., 4
er tute
rtiu
m inq
esatddamu iritu
riaio
inrerebuesxpdlic
istin im
ctio
nm e n o
emaprepaelellam ,
dduiv
niu is scnueium
io sqsueeure d
ividendounumabalioadpropriamunius-
itin
is escstio
entia
n e m etattin
quidg dita
itu r, snapm q
su
o a
iee
t d istin
c tio m
rei a re, a
qtio
u a
enein hoc c o ri
n -
10 Disputaciones metafísicas
sea otra, ni al contrario, pues nos consta la existencia de muchas cosas, de las
cuales una no es en absoluto la otra. Unicamente debe advertirse que, a veces,
las cosas, además de ser distintas de esta manera, no están unidas entre si,
como ocurre en el caso de dos supuestos, o en el de los accidentes que se en
cuentran en distintos supuestos, y en otros análogos, en los cuales no hay difi
cultad alguna para conocer la distinción antes indicada, puesto que en ellos no se da
ningún vestigio de identidad real. Sin embargo, a veces sucede que se dan cosas
que, siendo distintas de este modo, están unidas entre sí, como es evidente en el
caso de la materia y la forma, en el de la cantidad y la sustancia; entonces
es, con frecuencia, muy difícil discernir una distinción real que sea entre cosa y
cosa, si es que puede darse en las cosas otra inferior a aquélla; de esto vamos a
tratar inmediatamente, explicando al propio tiempo cómo debe establecerse la
diferencia entre una y otra distinción.
2. Dos clases de distinción real: positiva y negativa.— Esencia de tata y
otra.— Hay que observar también, a propósito de esta distinción, que suele divi
dirse en positiva y negativa; esta división no nos viene dada tanto por parte de la
misma distinción cuanto por parte de sus extremos, ya que la distinción siem
pre consiste formalmente en una negación, según se dijo antes; sin embargo, esta
negación se da algunas veces entre cosas positivas y reales, de las cuales una no es
la otra, en cuyo caso se llama distinción positiva. .Esta es la auténtica distinción
real de que hemos hablado. Otras veces, en cambio, se considera tal distinción
entre el ente y el no-ente, o entre no-entes absolutamente diversos, y entonces se
llama distinción real negativa, porque uno de los extremos no tiene la realidad que
tiene el otro, si es un ente positivo y real; o, si ambos son entes privativos —como
las tinieblas y la ceguera—, porque se separan y distinguen entre sí de tal manera
que, si fuesen realidades positivas, se distinguirían realmente; o bien, porque tienen
fundamentos realmente distintos, en les cuales se estima que están según su modo
propio. De aquí que esta distinción negativa deba entenderse y explicarse por pro
porción o analogía con la positiva, por lo que, omitiendo la negativa, debemos tratar
aquí sólo de la auténtica y positiva distinción real.
aplicm isissim
ericamordia v , qte
irtu uia
m nDoeni,cporoncuiptim inussesim e s-t psic
o s connceipsit,euseadffirm
itio sim aptio
licnite
e rauett anbesgqautioenceom e -
a
cefeetcpstu ecuunsdpuam
tib rlimtota
u r minvim ord sin
uaem ,dseddiveearsrnoscoenf-- ccisonivcaipm
a
it,upterdisqtin u acmtapquearsaibestra fficcittiohnuemiu spmraoed-i
vtuirtu s,qvueloru
s p e mr p erosptoprtio
rinncipe miuma d ilia
d iv eem
rs as ns dnisem
inveir- tin,cvtioelnceom m .pQ o suitio
odnesm i pillaostem apvra eledreicflea xio
t d -
e
einttesesim mqin ueanstisinsim hoom minoedoinvreepneim riuunstudristin
u n taes re
cita bsusessic
illa se cdoisnctin
epctis
ta , nsoendata
s ffirm
ntu at ssim
m e c pnlicduitem
u r
6 . plicEisxsim q aibvuirtu
u s teteD
in ei.iturprimodistinc-qquuaidm
llig
, aiduteem st,disstinecucntio
duhm a e randoonnere
c m q.uira
Qutaem x
tremm anqsuuapepoinnitseinsinetisenatia raatio ndise,nsoem m pear-
ectio
en p
nemrara
tia
ti s u tio
n
tio
t, n
u
nisvneorsnetu
ist po s tea
apr,pein
v id e b
llariqueooqm
im u s; c o
uoudltiindteer- ta
ns ta t e n im
e
duobnieem raudtopnra liq u m
ise,dicqauda,lisvelesstaltedrn enoem in in
asdico
'ecxundtuicr,tisenetia xem palislia, eeassqe,uaveejspicotiu s c d a
disstinengsuiredai- concisevel inadaequate concepts. Exquo s se
le d iv ers is m re
o d is c o n c e p tio n ; e t la tio n e etia m fitm uat,qlic eetahbaseocludteisstin etdeontianonradreoqnuisi,
ra t e x tre u a in
qedtia emcsto
uisatin id
icrudpmatetint,guqituiasera
is d tio
s olu
cnonecaipitquaequdaeistin
nmonpfin e r
disgutin
gm
cta
itoednutia
m pgoitassri;it tanma meneendsam
nsoedn pdoistetinstguadi. seIm ipm rad
soumectom
ino teisrilla
n se m fin
e l gcionecteepxtucoa-l
plaadraoti,septecsieici,ravtio nei
ssoula nt;ipesrg o
aendismn o
tin cstiofallitu
perrrastio ndeism unretu r
seunlta gratiotian,isqsuitam
t., ra vdisaeqin re
sereusnpuidm nuom e rb
enroiaeinns
N e c ta m e n ic ting u do
quianonaffirmat inreessedistinctaquae dividua, potest etiampraecisecondpi ut ad a u ate en s m
14 Disputaciones metafísicas
dnuoisnnutin
m g u vi.elQ
redqeunira
auliu
a
vineern mdvisterm erg
iar,rapotio
inoatudristin
nsist taum
etctio
teexntream
sicraratio
ailla
tionnise qetia
ñeqeuxe eiatm
uiamednictiai pre
inetrin sectio o saslia
e,nequraun tnra
ontiosnuendt;istin
iatioeonism
tam g ueinproñepqrie
osdeodqexuosesuvnet,rendoi-n
ue
in d e o m
ten7d.i seuinillisversan. tu te d x
sit,tingcuoum fic
nmtuur.nisNeasm , pcoute ,
m deistiatin ctio negeantio
Rationis distinctio extrínseca altera,
citerà intrinseca .— E x q u o u lte riu s in te llig i- s
b u s e t ita po tiu s s
ee
s t ilia s
dtis tin cm
tio fic
q utis
as i reti-
ae-
tu
sem r d is tin c
seuqudiaenin tio
om n ein m ra tio n
anri:onperim is d u
oera p lic
intrinite r
stind ic
eccetioi p
, n,im o s lis
i-d in
inte ,
telligs ìc u
r teitu t
nerbrasu p ra d ic e b
steretreclaaetioa m
citau s
tem d e
m;spescim d is tin
ilis c tio
eninn
im
ru
ceostncpeprotapria soludm s e s e u ra s
tiot nv e co d
n is
fic ta, e t h s
a e
e c d iv id u a , q u in
ae c o nc ip itu n
rein n a tu ie
ra i h a
udm an a
qrautio im u r; a lio istatin
m ecntiomoradtio o npisotedstedqisutin
aclo tio - aendim suacoin m dpiv
a idnutu
ra a,reilla
t ineedquuain e arealadtiosnueas; in
ita
q u ib nsisvdeicrsiariquain
u siteellig
xtrin
itu sr,eceitaabuetxdtreism isctio
tin in te d rtin
is seg,uqeunodda,e;sihreabale e nsteesnsim
ent,fu renadlite
am reneta
ssenett
ratio
ra tionnisisdoic m antu
in roqvuearseain tu te
r, reetxtreh am
e c ansoenuesenm tia térm 8 . inosrealiterdistinctos.
ptuenrcessotludm istinq ctio
u an d ratio
o c nisaid
irc prioem rienm sodraotio
, sneisd tion.—
tio
e m U ltim
ra tio ois, epxrodpicriatisminete
Unde oriatur rationis quaevis distinc
n t llig
in itusrecdaism
trin tindce
vinetersrd atuu r, udtistin
m expglic u i atu
d m
uo eesnt.tiaPorastio
sunntisauqteuam e qisuai m
n loeqduioiminur,tellcpro
c prieconectippieenrteserensoim
tu npeessre
nonpossunt dici proprierealiter distingui, icele, abstráete, confuse vel inadaequate.
Disputación séptima.—Sección I 15
Qq uueiaincum o b hacctoccdoisgtin
ie n ctio
ito , s nlu
oonmsitcoin n s retitnin
is e- q. 3;Solo n cain n.,,deGM anedtaavpoh,., q. Metaepthid
VI .,em q.
qtisu,adeatm id edocnre om q in
u atiodnisetin
irit acctio
onnceemptibsualte
sm rn enin 10;
sUenniv titer.,Caie e tt.,c.I,deq.P5ro
V II 36;
4,p.,a.q2.;2e.tSSeodtoin , q.his3
ip
acbespisiliis
consucem pitu
tibur;sheatecinaudte enmom d in
isatin
tiocntio
eqcuoane- acuuiu ctosrib p ousssucnatvevnedlanoem stinaibequusivta ocnatu
tiom, radiffetionr-e
unnematueuip
sm reusnpqeucatu
t,sonru m reesit qnuisaieoin
b im sepeorfe
mcntio
ino- re
in ,tervelexetre tiam m a in
p o sreitiv
. aNuella t reeanlia
imedxisctin o g ctio
ita ri
m copnecrepstu unm . pQ uparie
propfatecritin - p o te s t, q u a e s i p e r ra tio n e m c o n fitta n o n s it,
te lle
stinm
illa
c tus d
ctioqnueame
iv
a
in
ra
b
u s
tio
in
e
nteislle,cqtu
uamo
fin
n ro
vito
isceotm prepehrfe
im
d i
endcatet entutosn;esdseeetbqeaauntia ten,eqocum
esnsaerio
id q m
u id
in
ohpuere
iu
ipnsaem
rastio
m o di
ante
eint,cteere
s
decre-
lleaolec
condpientefieripotest. esesntsuquoam tennisusdin isstinre b
catiou s e x
qeuaitais tit,
eram tioid
iue o in
ssntuom h
nevsi-t,
Functus quaestionis et opimones re a lis
dtioentuerm d id
norenalepomp o te t; tq
sseetdararitiom u eisd.iuTm a n ife
inetenrhdoisctin c-
9. H
variae
isppraoeste
itisr,hapera edcuipougaendeiffic uisltasctio
su-- ssito ,ctio
adhquucaesaunpte n
erecesdtitquinaere stio a m
anom onm n.isdi p o
p e re
nluutimm s t a n
seitdiuam
liudinteadrm c
itte.nMduum ra d tin
, qnueogdantsitpovssee- tin
raetio nelite
mrin telle ctuaslite b u
, r,nonsedtaentias tummafue uope
nadli-
a-
esxtin
cocgtio
itanriema.uIta ilia
t insteenllig iD m lti
eradniadm aliqI,uadm d2i, m
te n ta e t v irtu c tu
sit
q.2; Occham,q.3j Hervaeus, Quodl. Ill, u ., In ist. qvuerrooaedtinfo hreormcb,uaslite
trssisitsitsin
uip vte
elur tireesiusddisetin
italiquamaioretminor
mcra ta tio
s , naisn
16 Disputaciones metafísicas
distinctio et illa quae maior est, scilicet cludant immediatam contradictionem, non
inter rem et rem, nomen distinctionis realis potest inter ea medium excogitan; ergo. Se
obtineat; alia vero vocetur distinctio media, cundo, quaecumque sunt in re ante intel
sen aliis nominibus infra explicandis. Si ergo lectual, vel sunt idem realiter, vel realiter
dicti auctores priori tantum sensu negant diversa; alioqui daretur medium inter idem
distinetkmem mediana inter realem et ratio- et diversum, quod repugnat Aristoteli, IV
nis, solis terminis differunt ab his qui illam Metaph., text. 4 et 5, ubi dicit idem et di
admittunt, non tarnen constanti modo lo- versum adacquate dividere ens, sicut unum
quuntur qui nunc illam negant, nunc vero et multa; et lib. X, text. 11, dicit quodlibet
illa utuntur ; quod maxime in Soto videre li ens ad afierran comparatum, esse idem vel
cet citatis locis et in c. de Relatione et aliis. diversum ab ilio. Et ratio est, quia haec etiam
Si autem posteriori sensu negant distinctio- opponuntur per immediatam contradictio
nem mediam, sic erit dissensio maxime nem. Sicut ergo idem et diversum in gene
de re. re, ita etiam tale idem et diversum, scilicet
10. In hoc ergo sensu suadetur primo realiter, convenit cuicumque enti respectu
haec sententia. Non sunt plura genera di- alterius. Igitur omnia quae ut duo entia a
stinctionum quam entium, quia unum et nobis concipiuntur, vel sunt idem realiter,
multa consequuntur ens; distinctio autem est vel diversa realiter: si diversa realiter, di-
per quant multitudo consurgit. Sed non stinguuntur realiter; si vero sum idem rea
sunt alia entia nisi realia vel rationis, ut col- liter, non possum in re distinctionem ha
ligitur ex Aristotele, V Metaph., text., 14, et bere ante intellectum, quia repugnat simul
VI Metaph., text. 6; nam cum haec duo in- esse idem et diversum a parte rei.
Disputación séptima.—Sección I 17
11. Y si alguien dijese tal vez que no hay contradicción en que algo sea
idéntico bajo la razón común de ente, y al mismo tiempo diverso bajo una razón
determinada de tal o cual ente — como cualidad, relación, acción, pasión, etc.— ,
precisamente contra esto argumento. En tercer lugar, si lo inferior se encuentra mul
tiplicado, es necesario que se multiplique del mismo modo el predicado superior;
pero todas las razones determinadas de entes son inferiores al ente; luego nada
puede multiplicarse por parte de la realidad bajo determinadas razones de entes
— como, por ejemplo, en cuanto cualidad y relación, en cuanto blancura o seme
janza— sin multiplicarse al propio tiempo bajo la razón común de ente. Así, pues,
si esisten varias cosas bajo estas determinadas razones, también existirán varios
entes; luego no pueden distinguirse en la realidad según aquellas razones sin
distinguirse realmente. La primera proposición parece evidente por lo que antes
se ha dicho sobre los universales. Efectivamente, no es posible que un mismo
atributo universal o común que existe en la realidad con unidad e identidad nu
mérica sea contraído o determinado por diferencias o modos opuestos, y por eso
dijimos que la unidad en alguna razón común no es verdadera y real unidad por
parte de la cosa, sino únicamente semejanza real y unidad de razón; luego, si al
gunas cosas se multiplican en la realidad según determinadas razones de ente,
es preciso que, por parte de la realidad, también se multiplique en ellas la mis
ma razón de ente. Porque, como aquellas dos cosas, en cuanto se distinguen por
parte de la realidad, incluyen modos que se oponen o repugnan, o diferencias por
las que se distinguen entre sí, no pueden tener en la realidad verdadera y real
identidad, ni unidad numérica en la razón de ente, ya que un ente dotado de
identidad numérica no puede ser afectado y determinado simultáneamente por
diferencias opuestas.
Se confirma porque, de otro modo, también podría darse en la realidad un
accidente con unidad numérica y que, sin embargo, fuese dos cualidades, o cua-
•lidad a la vez que cantidad; y por la misma razón una sola sustancia podría ser
dos cuerpos; y un animal dotado de unidad numérica podría ser a la vez caballo
y león, u otras cosas análogas. Si en estos casos se descubre abierta repugnancia,
la misma habrá en todas aquellas cosas que en la realidad se distinguen según
em sseli.
eniddeivm Q
in
efia
uocdom
rsa, in
sim fo
u
ralita nrte
i ra
tiotisnevta
dtio
icantue r,enndosn,eresspeugtan-arendoixnim
lisrevlaetio l ta tis-, re
lis, aecntio e ussseuvneita
itiosnedis;soelargm ra tem mein
ssim t re
ilitu
caolem m
dainm
muunniita
em
aliq
relic te uaaraptio
m
i eatntu a ne
rte
unritaintem
v e rb i
ntoisr.veTleprtiog ra ass,iom q u a
nisu,lrip
etclic e
.,actoontra l h o c n ais
rg u m e n - ra
s e c u n d u m d o
e te i
rm a liq
in a u
ta » rau ltip
tio n e s en tis , n re
e
etusmt utsuepoedriu em m o d o m u ltipinlicfeeriotu ri,praneecdeicssae- cipessasm
r eera stdoinnem illiseneddsa.m Q m
uia u,ltip
c u lic
m ariillaindureo
ra tio n e s e n tiusm; ssuendtin qufeario
elibreest addeteenrm s inearg
; taoe qdaum atc
i noupspoasitopsarte s e u reieipduisgndanngteusunm tuor,doins caluut
nsuobndpeotessrm unin taatisparartetioqnreuibiaulita
m
sutis
eltip
ntiu lic
m a,riut,aliq vneuisra, dnidiffe
oenndreptanotetla
ssm usntnqehucaibbnueusremin tere
inric r sveeradm isdentgureuanletum r,
balb iegdrainfia is ,
, in
v el ra
s tio
im n e
ilitu d in is , q u in emt re
u la
ltip tio
lic c n - tio n e e n tis , q u ia n o ne pa
omte s u
t n ita
id e te
m m n uin
m era
ro
petutia
lurxrasnubpsulucbom b mudneiterarm
is tioin neatisentis ra .tioEnrgib ouss,issuunntt te enrm soinpapti.ositis E t dciffe
o n rentiis
firm a tur,simq uuialafaficlia isapcosdseet
ra tio n ib u s radisentin
tiag;uierg a opanrte onpreoissquunin tinreillis
a li- etadm am e n eesssseeudnuuasmqnuualita mete ros,aecctid q eunaslitaintemreseit
pnteoerrnsdpeis-ontin
o gueaxntudic
ta r.tisPrims u parapdroepuonsiv itio
e rs ideutus;r m
valib s eutleestsequuannatitasteubm s ;netia
ta t eaddueomcraotio rp nra
o e;poest
sideeum conm temstuenneim e x idteem
is n s aattribp a utum
rte re iuunnivuem rsaelet uvenlum a liq nuuidmehro u iu asnm im odai.i, Qequuoudsssiim in ulhaiscc]ceor-,
di?conutra mili
ero,auotppdoeste itjsrmdiniffear!,renatiis cpsroeuptem reoa nnib ituursaqpuerta aere inpuregnadnistia dn,geuaudnemtureritsecin undoum m
2
18 Disputaciones metafísicas
sus propias razones con respecto a cualquier superior, incluso al mismo ente. Por
que el ente está incluido en cualesquiera razones inferiores de manera tan esencial
como todos los predicados intermedios. También porque aquellas diferencias
opuestas o dividentes implican igual contradicción con respecto al mismo indivi
duo, bajo cualquier razón que se considere, ya sea superior o inferior.
12. En cuarto lugar, es posible explicar esto mismo de otro modo. En efecto,
cualquier cosa existente en la realidad tiene su esencia real; por consiguiente, lo
que es distinto según la realidad tendrá, en la misma realidad, esencias distintas,
bien en cuanto a su número —si son. cosas sólo numéricamente distintas—, bien
en cuanto a su especie o género, si se dice que son esencialmente distintas; luego
tienen también, en la realidad, distintas entidades, en lo cual consiste la distinción
real. Esta última consecuencia resulta evidente: de una parte, porque la entidad
de una cosa no es sino la esencia real puesta fuera de las causas, según mostra
remos después; ahora bien, si son esencias distintas, son reales y puestas fuera
de sus causas, por lo que serán entidades distintas; de otra parte, porque, si se dan
dos esencias reales, cada una de días será esencia de algún ente real, ya que el
ente y la esencia se comparan adecuadamente como lo abstracto y lo concreto;
pero uno y el mismo ente sólo puede tener una esencia; consiguientemente, cuan
do se den dos esencias reales habrá dos entes reales. La última proposidón menor
parece evidente, porque una cosa tiene unidad sobre todo por razón de su esen
cia y porque no debe haber nada más invariable, fijo y derto en la realidad que k
esencia. Finalmente, si la cosa está constituida por una esencia, tendrá su última dife
rencia y su espede en conformidad con dicha esencia; luego ya no podrá recibir
ulteriores determinaciones; por tanto, esa cosa, permaneciendo idéntica, no podrá
ser actuada, determinada o constituida por una diferenda de otra espede; con
siguientemente, no podrá tener otra esencia; luego, si es otra esencia distinta,
constituirá otra cosa.
13. S e n tid o e n q u e E sc o to e sta b le c e la d istin c ió n fo rm a l.—' La segunda opi
nión defiende qué se da en las cosas alguna distinción actual anterior a la opera
ción intelectual; por tanto, esa distinción no es de razón, sino mayor que k de
pepsero pria
rio riss, eratiatiom neipssiu
resspeenctis
tu.cQ uuiuiascnuom nqumeinsuus- esessnetiantiaaelicrcu ale
iu s se,ntis
tuiareqaulis
ae,quqeuiaeaeru n sm e teesstseens
qpuraseeendtia
in
ica
literio
fe
ta
rrib
in
inucsludra
term e d
itutio
ia .
rneibnussinquqaum
E t q u ia d
tbusocm
iffe re n
unm
tiaia
e
- tia
e
p t
o c
te
aodnaccreqtu
s t h a
uam
b e
te; csoedmpuanraum
re n is i u n a
nturetuidtem
m es s e n
sbsetra
tiam n
;s cntuom
erg no
iK
p u agenaonptiapom sitainevoslv euundtiv reid
s eenctetnseeiuasm
p d dem
eminre d - sreiaslia
i un.tM duinaoerespsroenptia
o seitio
reauleltim
s,saunvtiddeutu orenptia elar
vinidfeurio i,risucbonqsuid aceuremtuq u e ra tio n e s u pe rio ri
r. r hocipsumexplicatur, ainvsuaria v e l s e n o ta
aebsile , q u ia
senetiat iìxre s m a
etuqnuiiaacnihx im e
ilrtu
mh a b e
agisineret u nita te
sse, qduebam et
nreaam 1 2 . quid Q u a rto
qseunidtiam , alite
a;paerte reqiueaset ahabpeatrtesuarem eesssseenntia .mAccondsetitu c
niqutae,, sseicree m
sduem st pilla
ernrunham
seussnetntiale m e
disstins s ta , a p a rterg o
re i h a b e n t d istin c ta i
s b e t u tia
ltim a m d iffe ren tia m , u n
et s p e d e m ; ergao
nilla umdeic roan,dtuisvretin
lcntaum , ero
v e l,spsiecip
ie saaustingtentaere ntu, msi npoontesetstillaam ptliuesaddem
e eterm re sinaabcilis
tu a ;ri,erdgeotennnoi-n
hqauboednetsettia m esasepaerte
ssenretiailite
d is rtindcistatin
scetantita
; etergso, snpariedesi;euecrgoonstim n o ni ppeortesdtiffe h rebnetia
a re ma am
lialteriue s s
caliu ondseqeusetnreqtiaaulite,amtu rrndistin qugia
ui.F e natita
tetshaereciultim n ih a saeliantia
il m m re ;msicoenrgsotitueit.st aliaessentiadistincta,
pesosseita , uetdin fractaoreeste
alis
ndeeemssuesn;tiasieaxutra teem casuusanstformali
1 3 . Scoti sensus in ponendo distinctìone
.a— Saemcunddisatinsecntiotennetia eascttudaalerim inanrete
n tia is tin , illa su n t re a les t ex tra b u s q u m d m
ctaateussa.sTpuorn sitaeetia;m erunqtuiae,rgosidib ae in
isitinscutanet ednuti setedllem catuiomr,illa
qu,aenepqro ueindeetianm onesetsttara tiondisi-,
nta
Disputación séptima.— Sección I 19
razón, aunque tampoco es tan grande como la distinción real entre cosa y cosa.
Esta opinión se atribuye comúnmente a Escoto, In I, dist. 2, q. 7, § ú lt.; dist. 5,
q. 1; dist. 8 , q. 4 ; In II, dist. 3, q. 1 y en otros incontables lugares, donde trata
de la distinción de los atributos divinos, de la distinción de los universales o de
materias semejantes. Aunque en dichos lugares Escoto no explica suficientemente
si esta distinción, a la que llama formal, es actual en la cosa o solamente funda
mental o virtual, pues a veces le da el nombre de virtual, lo cual origina diversas
interpretaciones entre sus seguidores.
Algunos, en efecto, piensan que la distinción formal no es, según Escota, dis
tinta de la distinción de razón razonada, en el sentido y modo que la hemos ex
puesto, de la cual dicen que se llama formal porque en d ía son concebidas di
versas definiciones o razones formales; también dicen que se llama distinción
ex natura rei por tener su fundamento en las cosas mismas y encontrarse virtual
mente en ellas, aunque no sea anterior en acto; en este sentido, Escoto nada aduce
en favor de la segunda opinión propuesta, y no cabe duda de que en algunos
lugares da la impresión de que así piensa, sobre todo cuando trata de los atributos
divinos. A pesar de todo, otros discípulos de Escoto entienden que éste habla de
una verdadera y actual distinción que se da en la realidad antes que en el enten-
dimierto, y estiman que dicha distinción se encuentra, no sólo en las criaturas, sino
incluso en Dios, por lo menos entre las relaciones y la esencia divina. A este res
pecto sostienen lo mismo Durando, In I, dist. 1, II p .; dist. 5, q. 2, ad 4 ; más
ampliamente en dist. 33, q. 1; y otros muchos, a quienes sería largo citar ahora.
También podemos señalar como seguidores de esta opinión a muchos que admi
ten, entre varias cosas, una distinción ex natura rei, y no real, como las que se
dan entre existencia y esencia, naturaleza y supuesto, cantidad y sustancia, funda
mento y relación, y otras semejantes, que más adelante veremos en sus lugares
propios.
14. Si la distinción formal de Escoto está de acuerdo con la menté de Aris
tóteles.— También suele atribuirse esta opinión a Aristóteles, ya porque afirma,
en el lib. III de la Física, que la acción y la pasión constituyen un mismo mo
vimiento bajo diversas razones formales, y, en el lib. IV de la Física, distingue
de igual modo el tiempo y el movimiento —aunque dice que éste no es una cosa
distinta de aquél—, ya también porque, en el lib. I De Generat., parece establecer
semejante distinción entre la nutrición y el crecimiento, diciendo que en el sujeto,
esto es, en la entidad, son lo mismo, pero se distinguen según el ser, es decir,
según el ser formal; y, finalmente, porque, en los Predicamentos, sitúa una misma
cualidad —por ejemplo, el calor— bajo diversas especies, lo cual no puede enten
derse si no es porque dos especies pueden ser idénticas según la realidad y dis
tinguirse formalmente.
Sin embargo, estos testimonios no ofrecen mucha fuerza, porque, en los dos
primeros ejemplos, e incluso en el último, basta la distinción de razón por con
ceptos inadecuados, como más ampliamente mostraremos después, al tratar de los
accidentes y predicamentos. En cuanto al segundo ejemplo, la exposición del texto
aristotélico es forzada, ya que, según él, ser lo mismo en el sujeto no es sino estar
unidos en el mismo sujeto y supuesto (conforme al sentido obvio de las palabras);
en cambio, distinguirse según el ser es, más bien, distinguirse en su entidad o
forma. En este sentido, Aristóteles dice, en el lib. I de la Física, texto 21, que
ser blanco y músico es lo mismo según la cosa y se distingue por la razón. Aquí
se emplean estas palabras con un sentido muy equívoco, pues llama razón a la
esencia o definición, y cosa al sujeto o supuesto en que éstas se dan. Consiguiente
mente, puede —e incluso d e b e —< exponerse de este mismo modo cuando dice
que la nutrición y el crecimiento son lo mismo en el sujeto, pero se distinguen
según el ser; sobre todo si la nutrición significa cambio en cuanto termina en la
sustancia y, por el contrario, el crecimiento significa cambio en cuanto termina
en la cantidad; pues, si una y otro se toman como terminando en la cantidad, sólo
pueden distinguirse por la razón o relación en cuanto la cantidad adquirida es
mayor o igual a la perdida; pero de esto trataremos en otro lugar. Por consiguien
te, con estos testimonios de Aristóteles, y otros semejantes, no hay posibilidad
de elaborar ningún argumento sólido que abone esta opinión. Y lo mismo pien
so con respecto a Santo Tomás y otros autores antiguos, que casi siempre em-
t e m p u s a m o t u , q u o d ta m e n d i c i t n o n e s s e s u a e n t i t a t e s e u f o r m a . Q u o m o d o a l t id e m
r e m a b ilio d is tin c ta m . E t q u o d I d e A r is to te le s , I P h y s ., te x t. 2 1 , album et mu-
G e n e r a i ., s im ile m d i s tin c tio n e m i n t e r n u t r i - sicum esse eadem secundam rem, et ratione
t io n e m e t a u g m e n ta ti o n e m c o n s ti tu e r e v i - distingui. U b i v a ld e a e q u iv o c e u t i t u r h is
d e a t u r , d ic e n s esse idem subiecto, i d e s t, v o c ib u s ; rationem e n im v o c a t e s s e n tia m s e u
e n tita te , distingui miteni secundum esse, i d d e fin itio n e m , rem v e r o s u b ie c tu m s e u s u p -
e s t, s e c u n d u m f o r m a l e e s s e . A c d e n iq u e p o s itu m , i n q u o h a e c in s u n t . A d h u n c e r g o
q u o d i n P r a e d ic a m ., c o n s t i t u a t e a m d e m m o d u m e x p o n i p o te s t , v e l e tia m d e b e t , c u m
q u a lita te m , v e r b i g r a tia , c a lo re m s u b d iv e r - a it n u tr i tio n e m e t a u g m e n tu m e ss e id e m
s is s p e c ie b u s , q u o d n o n p o t e s t in te llig i n i s i s u b ie c to , d is tin g u i a u te m s e c u n d u m e ss e ;
q u ia d u a e s p e c ie s p o s s u n t e ss e id e m s e c u m - m a x im e s i n u t r i t i o s ig n if ic e t m u ta tio n e m u t
d u m r e m e t f c r m a l i t e r d is tin g u i. S e d h a e c t e r m i n a t a m a d s u b s ta n tia m , a u c tio v e r o m u -
te s t im o n ia n o n m u l t u m c o g u n t, q u ia i n d u o - ta tio n e m u t te r m in a ta m a d q u a n t i t a t e m ;
b u s p r im is e x e m p lis , e t in u ltim o e tia m , n a m si u t r a q u e s u m a t u r u t te r m i n e t u r a d
s u f f ic it d is tin c iio r a t i c n i s p e r in a d a e q u a to s q u a n tita te m , s ic p o s s u n t ta n t u m r a tio n e v e l
c o n c e p tu s , u t la tiu s d ic e m u s in f r a tra c ta n d o h a b itu d in e d is tin g u i, q u a te n u s a c q u is ita
d e a c c id e n tib u s e t p r a e d ic a m e n tis . I n s e c u n - q u a n tita s m a io r v e l a e q u a lis e s t d e p e r d i-
d o a u te m e x em p l.o v io le n ta e s t e x p o s itio t a e ; s e d d e h o c a lia s. E x h is e r g o e t s im i-
illo r u m v e r b o r u m A r is to te lis , a p u d q u e m lib u s A r is to te lis te s t im o n iis n u U u m f ir m u m
e s s e id e m s u b ie c to , n i h i l a l i u d e s t q u a m p r ò h a c s e n te n tia a r g u m e n t u m d e s u m i p o t
( q u o d v e r b a ip s a s o n a n t) e s s e i n e o d e m e s t. E t id e m s e n ti o d e D . T h o m a e t d e
s u b ie c to e t s u p p o s ito c o n iu n c ta ; d is tin g u i a u a liis a n tiq u is a u e t o r ib u s , q u i f e r e s e m p e r
te m s e c u n d u m e ss e p o tiu s e s t d is tin g u i i n u t u n t u r v o c ib u s distinctionìs realis e t ra-
Disputación séptima.— Sección I 21
distinguen con respecto a nosotros y, a pesar de ello, sólo se distinguen con distin
ción de razón mediante conceptos inadecuados, según se patentiza por lo dicho
sobre el concepto de ente y sobre el individuo, la especie y oíros universales. Y
del mismo modo pueden distinguirse por la definición, solamente según la razón,
cuando la definición nó es adecuada a la cosa tal como es en sí, sino en cuanto
se opone a un determinado concepto nuestro.
Solución d e la cuestión
16. No obstante, pienso que es absolutamente cierto que en las cosas crea
das se da alguna distinción actual y según su propia naturaleza, con anterioridad
a la operación del entendimiento, y que no es tan grande como la que se da entre
dos cosas o entidades totalmente distintas. Dicha distinción puede llamarse, en
términos generales, real, ya que existe verdaderamente por parte de la realidad,
y no por parte del intelecto —mediante una denominación extrínseca—; sin em
bargo, para distinguirla de otra mayor distinción real podemos llamarla distinción
según la naturaleza de la cosa —aplicándole, por ser más imperfecta, el nombre
general ya empleado-—, o bien, más propiamente, distinción modal, porque —se
gún explicaré—<se establece siempre entre alguna cosa-y un modo de ésta.
En cambio, el nombre de distinción formal no acaba de agradarme por ser
muy equívoco, pues con frecuencia conviene a cosas realmente distintas en cuanto
se distinguen entre sí de manera esencial, si son específicamente diferentes, ya que
tienen diversas unidades formales, por lo que también difieren formalmente. Por
el contrario, puede decirse asimismo que los individuos de la misma especie se
distinguen formalmente en cuanto tienen distintas unidades formales individuales,
como hemos dicho antes. Más aún, en la Trinidad, la paternidad y la filiación,
que se distinguen realmente, aunque no esencialmente, puede decirse que, incluso
en cuanto a su número, son formalmente distintas en las razones objetivas de las
relaciones; y ese modo de distinción no podrá encontrarse fuera del indicado
misterio. Así, pues, la distinción formal se manifiesta como más amplia y puede
ser mayor que la distinción ex natura rei que ahora estamos exponiendo. Aun
que, por otro motivo, también puede ser menor, y entonces es más común, por-
ceptibus obicctivis respectu nostri, quae tan usitatum est), vel proprius vocari potest
tum catione distinguuntur per conceptus in- distinctio modalis; quia, ut explicabo, ver-
adaeauatos, ut patet ex dictis de conceptu satur semper inter rem aliquam et modum
entis, et individuo, specie, et aids universa- eius. Nomen autem distinctionis formalis
libus; et eodcm modo possunt definitione non ita mihi placet, quia est valde aequi-
distingui solum secundum rationem quando vocum; saepe enim convenit rebus realiter
definitio non est adaequata rei prout est in distinctis, quatenus inter se distinguuntur
se sed prout obiicitur tali conceptui nostro. essentialiter, si specie different : habent
enim diversas imitates formales et ita edam
Q uaestionis resolutìo formaliter differunt. Immo et individua
16. NihUominus censeo simpliciter ve eiusdem speciei, quatenus distinctas habent
runi esse dati in rebus creatis aliquam di- unitates formales individuas, ut supra dixi-
stinctionem actualem et ex natura rei, ante mus, dici possunt formaliter distingui. Im
operationem intcllcctus, quae non sit tanta, mo et in Trinitate, patemitas et iìliatio,
quanta est inter duas rcs seu entitates om- quae realiter distinguuntur et non essentia
nino distinctas; quae distincdo, quamvis ge liter, edam secundum numerum dici pos
nerali vocabulo possit vocari realis, quia sunt formaliter distingui in obiecdvis ra-
vere est a parte rei et non est per denomi tionibus relatìonum, qui modus distinctio
nationem extrinsecam ab intellectu, tamen nis extra illnd mysterium non reperietnr.
ad distinguendum illam ab alia maiori di- Sic ergo distinctio formalis latius patet et
stinctione reali possumus illam appellare, vel maior esse potest quam distinctio ex natura
distinctionem ex natura rei, applicando illi rei, de qua nunc loquimur. Aliunde vero
tamquam tmperfectiori generale nomen (quod edam potest esse minor et ita est commu-
Disputación séptima.— Sección I 23
n i o r , q u ia f r e q u e n t e r a p p l i c a t o r a d r a ti o n e s q u a n t i t a t i s c u m s u a i n tr in s e c a i n d i v i d u a t i o -
f o r m a te s , u t c o n c e p ta s e t p r a e d s a s p e r i n t e l n e e t a c t u a l i e s s e , d e q u o e s s e p o s te a v id e -
l e c tu a l n o s tr u m , e t tu n c illa d is tin c tio n o n b i m u s ; c a e te r a e n im c o n s ta n t e x s u p r a d i c -
t r a n s c e n d i t g ra d ira i d is tin c tio n is r a tio n is . tis . S e c u n d u m , i d e s t , in h a e r e n tia m , a p p e l
17. U t a u t e m a s s e r tio p r o b e t u r e t e x p li- l a m i m o d u m q u a n t i t a t i s n o n q u i d e m S ia
•ce tu r, s u p p o n o i n r e b u s c r e a t is , p r a e t e r e n g e n e r a l i s ig n iñ e a tio n e q u a o m n i s q u a l i t a s
t i ta te s e a r u m q u a s i s u b s ta n tia te s v e l ra d ic a s o le t m o d u s s u b s ta n tia e a p p e l l a t i , u t a i t
le s ( u t ita d ic a m ) , in v e n i r i q u o s d a m m o d o s D . T hom as, I- II, q. 49, a. 2. Ñ eque edam
r e a le s , q u i e t s u n t a l iq u id p o s i t i v u m e t a f -
illa g e n e r a l i I o q u e n d i r a tio n e q u a o m n e c o n -
f ic iu n t ip s a s e n t i t a t e s p e r s e ip s o s d a n d o
tr a h e n s v e l d e t e r m i n a i s o le t a p p e l la r i m o
iliis a liq u id q u o d e s t e x tr a e s s e n tia m to ta m ,
d u s c o n t r a d i ; s ic e n im r a tio n a le d ic i p o te s t
u t in d iv id u a m e t e x is t e n te m i n r e r u m n a
m o d u s a n im a lis e t s p e c ia lite r s o le t h a e c v o x
tu ra . H o c p a te t in d u c tio n e ; n a m , v e rb i g ra
a p p l i c a l i a d iilo s m o d o s , q u i b u s d e t e r m i n a -
tia , i n q u a n t i t a t e q u a e e s t i n s u b s t a n t i a , d u o
t u r e n s v e l a c c id e n s a d g e n e r a g e n e r a lis s im a .
c o n s id e ra ri p o s s u n t : u n u m e s t e n tita s ip s iu s
q u a n t i t a t i s ; a liu d e s t u n io s e u a c tu a lis in - Ñ e q u e e tia m s u m itu r h a e c v o x i n illa g e n e -
b a e r e n t ia e iu s d e m q u a n t i t a t i s c u m s u b s t a n r a lita te q u a m o d u s d ic i s o le t o m n i s d e t e r m i
tia . P r i m u m v o c a m u s s i m p lic ite r r e m q u a n n a n o v e l l i m i t a n o p r a e f ix a u n i c u i q u e r e i
t i t a t i s , in c lu d e n te m q u i d q u i d e s t d e e s s e n tia fin im e iu x ta m e n s u r a r a e i u s , u t e o d e m lo c o
q u a n tita tis in d iv id u a e e t i n r e r u m n a tu ra n o ta v i! D . T h o m a s , e x A u g u s t in o , li b . I V
p o s ita e , q u o d m a n e t e t c o n s e r v a n o : e tia m s i G e n e s , a d l i tte r a m , c , 3 , d i c e n t e : M o-
q u a n ti tas a s u b ie c to s e p a r e tu r , e t im p o s s ib ile ■ ■ dus est quem mensura praefigit. Q u o
e s t c o n s e rv a ti illa m r e m n u m e r o q u a e e s t ? m o d o a i t i d e m A u g u s t in u s , l i b . d e N a t u r a
h a e c q u a n t i t a s , q u i n i n d u d a t h a n c e s s e n tia m 'b o n i , c. 3, ex t r i b u s n e c e s s a riis a d u n iu s c u -
24 D isputaciones m etafísicas
para la bondad de cada una de las cosas creadas, dos de los cuales son la especie
y el orden, y el tercero el m odo, es decir, la debida conmensuración con sus prin
cipios, según explicó Santo Tomás en I, q. 5, I-II, q. 85, a. 4, y en otros muchos
lugares. Pero, apartándonos de este sentido general del modo y aplicándolo a la
cuestión presente, la inherencia de la cantidad se llama modo de ésta porque es
algo que la afecta y que determina, como en última instancia, el estado y razón de
su existencia, sin añadirle por ello ninguna nueva entidad propia, sino solamente
modificando la que ya tenía.
18. Apenas puede ponerse en duda el hecho de que no aporta ninguna nueva
entidad propia, porque, si la entidad fuese absolutamente nueva, no podría existir
unión actual entre la cantidad y el sujeto; antes bien, ella misma necesitaría de
algo que la uniese al sujeto y a la cantidad, de igual modo que la misma cantidad
necesita la inherencia para unirse a un sujeto. Por esto, si la inherencia no pre
cisa de otra unión o inherencia por la que se una o inhiera, es porque ella, de por
sí, no aporta una entidad propia que inbiera o se una, sino que consiste solamente
en cierto modo, el cual es, por sí mismo, razón de unión e inherencia. Señal de
ello es también que esta inherencia tiene una manera de ser tal que no puede darse
por intermedio de potencia alguna, a no ser unida en acto a aquella forma de la
cual es inherencia, y que dicha inherencia no puede afectar o, más bien, unir nu
méricamente sino aquella forma numérica a la que está armo fijada, no encontrán
dose jamás este modo de unión en aquellas formas o cosas que, por sí mismas,
tienen entidades propias. Lo dicho acerca de la inherencia de la cantidad vale de
igual modo para la cualidad, la unión de la forma sustancial a la materia, la subsis
tencia o personalidad respecto de la naturaleza, la presencia y el movimiento local, y
para cualquier acción o dependencia con respecto a sn término, de todo lo cual
no es éste el momento de hablar, aunque surgirá en el curso de la presente obra.
Me detendré un poco a explicar únicamente el último ejemplo, que parece
bastante fácil: la luz depende del sol, y esta dependencia es algo distinto de la
luz y del sol, porque' puede comprenderse que, permaneciendo la luz y el sol,
aquélla no dependa de éste, como sucedería si Dios no quisiera concurrir con el
iu s q u e r e i c r e a ta e b o n ita te m , q u o r u m d u o C u iu s s ig n u m e tia m e s t , q u ia h a e c i n h a e
s u n t species e t orde, t e r t i u m e s s e modum, r e n t i a h a b e t ta le m m o d u m e s s e n d i u t p e r
i d e s t, d e b i t a m c o m m e n s u r s t i o n e m a d s u a n u lla m p o t e n t i a m e s s e p o s s it, n i s i a c t u c o n -
p r in c ip ia , u t e x p lic u it D . T h o m a s , I , q . 5 , iu n c t a e i fo r m a e c u iu s e s t in h a e r e n tia , e t
e t I - I I , q . 8 5 , a . 4 , e t s a e p e a lia s . S e d a b q u o d h a e c in h a e r e n t i a n u m e r o n o n p o t e s t
h a c g e n e r a li . r a t i o n e m o d i r e c e d e n d o , e t a p a ff ic e r e s e u p o t i u s u n i r e n i s i h a n c n u m e r o
p lic a n d o illa m a d r e m p r a e s e n t e m , a p e l la - fo rm a n o c u i e s t v e l u t i a f f ix a , q u i m o d u s
t u r i n h a e r e n tia q u a n t i t a t i s m o d u s e iu s , q u ia a f f ic ie n d i n u n q u a m r e p e r i t u r i n h i s f o r m is
e s t a l iq u id illa m a f f ic ie n s e t q u a s i u l t i m o v e l r e b u s q u i p r o p r ia s e x s e h a b e n t e m b a
d e te r m in a n s s t a t u m e t r a t i o n e m e x is t e n d i
te s . Q u o d a u t e m i n q u a n t i t a t i s in h a e r e n t i a
e iu s , n o n t a m e n a d d i t illi p r o p r i a m e n t i t a - e x p lic a tu m e s t , i n q u a l i t a t e e o d e m m o d o
te m n o v a m , s e d s o lu m m o d if ic a t p ra e e x is -
p r o c e d it, e t u n i o n e f o r m a e s u b s ta n tia lis a d
te n te m .
m a te r ia m e t i n s u b s is te n tia s e u p e r s o n a li -
18. N a m q u o d n o v a m e n tita te m p r o
t a t e r e s p e c tu n a t u r a e e t i n p r a e s e n tia e t m o t u
p r ia m n o n a f f e r a t v ix p o t e s t i n d u b ita tio n e m
lo c a li e t i n q u a c u m q u e a c t io n e s e u d e p e n -
v e n ir e , q u i a s i e s s e t n o v a o m n i n o e n t i t a s
d e n tia re s p e c tu s u i te rm in i, d e q u ib u s o m
n o n p o s s e t e s s e a c t u a lis u n i o i n t e r q u a n t i -
n i b u s n o n e s t h i e d i c e n d i lo c u s . O c c u r r e t
t a t e m e t s u b ie c tu m , s e d i p s a p o t i u s i n d i g e -
r e t q u o s u b ie c to u n i r e t u r e t q u a n t i t a t i , s ic u t ta m e n i n h u i u s o p e r is p r o g r e s s u . S o lu m
q u a n tita s ip s a i n d i g e t i n h a e r e n t i a , q u a s u u l t i m u m e x e m p lu m , q u o d f a d l i u s v id e t u r ,
b i e c t o u n i a t u r . Q u o d s i in h a e r e n t i a n o n i n p a u l u l u m e x p lic a b o ; p e n d e t e n im lu m e n ,
d i g e t a lia u n i o n e v e ] in h a e r e n t i a q u a u n i a t u r v e r b i g r a tia , a s o le , q u a e d e p e n d e n tia a l i -
v e ! i n h a e r e a t, id e o e s t q u i a ip s a p e r s e n o n q u i d e s t p r a e t e r l u m e n e t s o le m ; p o t e s t
a ffe rt p ro p ria m e n tita te m q u a e in h a e re a t e t e n im in te U ig i m a n e r e lu m e n e t s o le m e t
u n i a t u r , s e d e s t t a n t u m q u id a m m o d u s q u i lu m e n n o n p e n d e r e a s o le , u t s i D e u s n o i l e t
p e r s e e s t r a t i o u n io n is e t in h a e r e n tia e . c o n c u r r e r e c u m s o le a d p r o d u c e n d u m v e !
D isputación séptim a.— Sección I 25
sol a la producción o conservación de la luz, sino que conservase ambas cosas con
su sola virtud. En cambio, no puede concebirse que esta dependencia de la luz
respecto del sol sea una entidad absolutamente distinta de la misma luz: no sólo
porque la causa influye en el efecto o término a través de aquella dependencia
como por su camino y, en consecuencia, no puede ser una cosa absolutamente
distinta de aquél, sino también porque, de lo contrario, aquella entidad, al menos
de potencia absoluta, sería separable de la otra, lo cual es totalmente ininteligible;
luego tal dependencia es un cierto modo de la misma luz, al cual podría alguien
llamar relación. Sin embargo, no es una relación predicamental, sino que incluye
una relación o referencia trascendental, como después diremos más por extenso.
Por consiguiente, en las entidades creadas se dan algunos modos que las
afectan, cuya naturaleza parece consistir en que ellos mismos no son, de por sí,
suficientes para constituir un ente o entidad en la realidad, pero intrínsecamente
exigen afectar en acto a alguna entidad, sin la que les es absolutamente imposible
existir.
19. R azón p o r la q u e se establecen m odos que se distinguen d e las cosas
sólo m o d d m en te .— La inducción que hemos hecho nos ofrece una razón a p o s-
teríori para establecer estos'modos. La razón a p riori parece consistir en que,
siendo las criaturas imperfectas y, por tanto, dependientes, compuestas, limitadas
o mudables según los distintos estados de presencia, de unión o de terminación,
necesitan de estos modos para que en ellas se cumplan todas estas cosas. Porque
no es preciso que ello se realice siempre por medio de entidades absolutamente
distintas; más aún, ni siquiera puede comprenderse fácilmente; tampoco puede
llevarse a cabo mediante la nada absoluta; luego requiere, al menos, un modo
real. Más adelante, al tratar de la división de los predicamentos, expondré de cuán
tas clases es el modo real y en qué predicamento hay que colocarlo propia o re-
ductivamente.
Por último, parece que Durando había admitido estos modos, In I, dist. 30,
q. 2, n. 15, donde, hablando del ser-en o inherencia del accidente, afirma que es
un respecto al que se llama ente o cosa en sentido análogo, porque no es una cosa,
sino un modo de ser; ni tampoco es una entidad que tiene modo, sino solamente
c o n s e r v a n d u m lu m e n , s e d s u a s o la v ir t u te p o n e n d i h o s m o d o s a p o s te rio ri s u m itu r ex
u tr u m q u e c o n se rv a re !:. N o n p o t e s t a u te m in d u c tio n e f a c t a ; a p r i o r i a u te m e s s e v id e
n i e n t e c o n c ip i h a n c d e p e n d e n tia m lu m in is t u r , q u ia , c u m c r e a t u r a e s i n t i m p e r f e c ta e ,
a s o le e s s e e n tita te m p r o r s u s d is tin c ta m a b id e o q u e v e l d e p e n d e n te s , v e l c o m p o s ita e ,
ip s o l u m i n e : t u m q u ia p e r i lla m d e p e n d e n v e l lim it a ta e , v e l m u ta b ile s s e c u n d u m v a r io s
tia m i n f l u i t c a u s a t a m q u a m p e r v ia m i n s ta tu s p ra e s e n tia e , u n io n is , a u t te r m i n a t i o -
e ffe c tu m s e u t e r m in u m , u n d e n o n p o te s t esse n is , in d i g e n t h is m o d is q u ib u s h a e c o m n i a
r e s o tn n in o d is tjn c ta a b ì l i o ; t u m e tia m q u ia i n ip s is c o m p le a n tu r . Q u ia n e c p e r e n t r â
a lia s illa e n tita s s a lte r n d e p o te n tia a b s o lu ta te s o m n in o d is tin c ta s h o c s e m p e r f ie r i n e -
e s s e t s e p a ra b ilis a b a lia , q u o d e s t p ia n e
c e s s e e s t, i m m o n e c c o m m o d e in te liig i p o t
in in te llig i b ile ; e s t e r g o illa d e p e n d e n tia m o
e s t ; n e q u e e tia m fie ri p o t e s t p e r i d q u o d
d u s q u id a m i p s iu s m e t lu m in is , q u e m a liq u is
s it o m n in o n i h i l , e t i d e o s a lte r n r e q u i r i t u r
f o n a s s e r e la tio n e m v o c a b i t; n o n e s t ta m e n
m o d u s re a lis . D e q u o q u o t u p l e x s it, e t in .
r e la tio p r a e d ic a m e n ta lis , s e d in c l u d i t r e la
q u o p r a e d ic a m e n to c o llo c e tu r p e r s e a u t
t io n e m s e u h a b ì t u d i n e m t r a n s c e n d e n ta le m ,
r e d u c tiv e , d ic a m in f e r i u s i n d iv is io n ib u s
u t la tiu s in f r a d ic e tu r . I g i t u r d a n t u r i n e n t i -
ta t i b u s c r e a tis m o d i a liq u i a ffic ie n te s ip s a s , p r a e d ic a m e n to r u m . D e n i q u e h o s m o d o s v i
d e t u r a g n o v is s e D u r a n d ., I n I , d is t. 3 0 ,
q u o r u m r a t i o i n h o c v i d e t u r c o n s is te re , q u o d
i p s i p e r s e n o n s u ffic iu n t c o n s ti tu e r e e n s q . 2 , n . 1 5 , u b i lo q u e n s d e e s s e i n , s e u
s e u e n tita te m i n r e r u m n a t u r a , s e d i n t r i n in h a e r e n tia a c d d e n t i s , d i d t e s s e r e s p e c t u m
s e c a p o s tu la n t u t a c t u a f f ic ia n t e n tita te m q u i a n a lo g ic e d i d t u r r e s v e l e n s , q u ia n o n
a liq u a m , s in e q u a e s s e n u llo m o d o p o s s in t. e s t r e s s e d m o d u s e s s e n d i, n e q u e e s t e n tita s
1 9 . Modos a rebus modeiiter tantum di- h a b e n s m o d u m , s e d m o d u s ta n tu m e n tita -
stinctos ponendi quae sit ratio.— R a t io a u te m t i s ; e t n . 16 , id e m d i d t d e d e p e n d e n t i a
26 Disputaciones metafísicas
e t d e o m n i e o q u o d e s t s o lu s m o d u s e s s e n d i. h a b e n t e s e x s e p r o p r ia s e n tita te s . I n t e r t i o
E t e o d e m m o d o l o q u i t u r d e in h a e r e n tia A s - e r g o o r d i n e p o n i t e o s m o d o s q u o s p r o p r ia
t u d i i . , I d e G e n e r ., q . 5 , a d 1 . E t i n p a r e t s p e c ia li r a tio n e re a le s m o d o s a p p e lla m u s ,
tic u la r ! t r a c t a n d o d e s u b s is te n tia ita illa m d e q u ib u s id e m .s e n tit q u o d n o s e x p lic u im u s ,
e x p lic a n t m u l t i , u t A e g id ., t i t . d e G o m p o s it. q u a m v is a liq u a p o n a t e x e m p la q u a e in c e r ta
a n g e l., q . 5 . A c d e n i q u e F o n s e c a , li b . V n o b is s u n t , u t e s t i l l u d d e e x is te n tia r e r u m
M e t a p h ., c . 6 , q . 6 , s e c t. 2 , h o s m o d o s c re a ta ru m , d e m o d o u n d e re s d ic itu r n e
e x p re s s e p o n i t , q u a m v is d i s tin g u a t tr i a ge c e s s a ria a u t c o n tin g e n s , a u t e n s c o m p le tim i
n e r a m o d o r u m : q u i d a m q u i s u n t e n tita te s v e l in c o m p le tu m . N a m h o c u ltim u m a e q u i -
e x s e d is tin c ta e a'o a liis , u t a lb e d o , d u l- v o c u m e ss e p o t e s t ; q u ia s i h a e c d ic a n tu r d e
c e d o , e t i n h o c o r d i n e p o n i t f ig u r a m , s e d to to e t p a r t i b u s in te g r a lib u s , s ic v e r u m e s t
im m e r i t o q u i a i n t e r t i o c o n s t i t u i t u r , q u ia e s s e m o d u m q u e m d a m a d q u a n tita te m p e r
r e s p e c tu q u a n t i t a t i s illa m a f f ic it ta m q u a m t i n e n t e m ; e a d e m e n im p o r ti o a q u a e , v e r b i
m o d u s , n o n t a m q u a m r e s o m n i n o a b ilia g r a tia , s i p e r s e t e r m in a ta s ii e t s e iu n c ta
d i s t i n c t a . A lii q u i n o n s o lu m n o n s u n t e n a b a liis , d ic itu r e n s c o m p le tim i s e u to ta le ;
tita te s d is tin c ta e , v e r u m n e q u e u llo m o d o in s i v e r o s it a liis c o n tin u a , d ic itu r e n s p a r tia le
r e d i s t i n g u u n t u r a b h is r e b u s , q u a r u m m o d i v e l in c o m p le tu m , q u i m o d u s s o lu m c o n s is tit
e s s e d i c u n t u r , s e d r a tio n e t a n t u m , u t s u n t i n d iv e rs a u n io n e v e l te r m in a tio n e . S i v e r o
ill i m o d i q u i b u s c o n t r a h i t u r e n s a d in f e - ilia d ic a n tu r d e e n te s e c u n d u m s e , p o tiu s
r i o r a . S e d h a e c d u o g e n e r a m o d o r u m ia m p e r t i n e n t a d m o d o s in tr in s e c o s e t e s s e n tia le s
s u n t a n o b is p r a e te r m is s a , q u i a h i , p o s te - e n tis , s iv e e n s d i c a tu r in c o m p le tu m s e c u n
r i o r e s n o n s tm t m o d i n i s i s e c u n d u m r a tio - d u m r a tio n e m , u t d if f e r e n tia , s iv e p h y s ic e
n e m ; illi v e r o p r io r e s s u n t r e s , v e l fo r m a e e t s e c u n d u m r e m , u t a n im a ■ra tio n a lis , q u a e
Disputación séptima.— Sección 1 27
nal, de la que se afirma que es ente incompleto, no per algo añadido a su esencia,
sino por su misma esencia; consiguientemente, aquel modo se distingue de ella
sólo con distinción de razón. Y lo mismo opino acerca de aquel otro modo de ente
necesario o contingente, si se consideran estas modalidades en la razón absoluta
de ente, pues si se consideran en razón de efecto, en este sentido son denomina
ciones extrínsecas, según expondremos más adelante. En cambio, la cuestión refe
rente a la existencia es más discutida, y de ella nos ocuparemos después.
Sin embargo, sea lo que fuere de los ejemplos, Fonseca afirma con toda exac
titud que este modo no es propiamente una cosa o entidad, a no ser tomando la
palabra en te en un sentido amplio y generalísimo como todo lo que no es la
nada; pero si se toma la entidad como aquello que por sí y en sí es algo de tal
manera que no exige, en absoluto, estar siempre intrínseca y esencialmente unido
a otra cosa, sino que o no tiene posibilidad de unirse a otro o; por lo menos, no
puede unirse a no ser mediante algún modo distinto de sí por su naturaleza,
el modo no es propiamente una cosa o entidad, y su imperfección se manifiesta de
inanera óptima por el hecho de que siempre debe estar unido a otro, al que se
une inmediatamente y por sí mismo, sin que medie otro modo, como la acción
de sentarse con respecto al que se sienta, la unión con respecto a las cosas unidas
y otras cosas de las que repetidamente nos ocuparemos en lo sucesivo.
20. Fácilmente se deduce de lo expuesto el sentido y prueba de la conclusión
sentada, pues este, modo, tal como lo hemos explicado, se distingue actual y real
mente de aquella realidad de la cual es modo, según confiesan todos; más aún,
muchos la llaman distinción real porque se»encuentra en las cosas mismas, como se
verá con mayor evidencia al exponer la sección siguiente; pero propiamente este
modo no se distingue de aquello de lo cual es modo como una cosa de la otra; luego
se distingue con una condición menor, que se llama, con toda propiedad, distinción
modal. Se prueba la menor, no sólo porque el modo, considerado en sí mismo y pre-
cisivamente, no es propiamente una cosa o entidad, según ha quedado explicado de
manera suficiente y, por tanto, no se puede distinguir propiamente como una cosa
de otra, sino también porque este modo incluye tan íntimamente la unión con la cosa
de la cual es modo, que no hay potencia alguna que pueda hacerle existir sin ella;
luego es indicio de que la unión consiste en cierto modo de identidad; por con-
d i c i t u r e n s i n c o m p le tu m , n o n p e r a tf q u id a lio m o d o , u t s e s s io s e d e n ti, u n i o r e b u s
c id d itu m e s s e n tia e c iu s , s e d p e r s u a m m e t u n i t i s , e t s ic d e a jiis , d e q u i b u s s a e p e o c c u r -
e s s e n tia m ; u n d e ille m o d u s s o lu m r a tio n e r e t s e n n o i n s e q u e n tib u s .
d is t i n g u i t u r a b illa . E t i d e m e x is t im o d e 2 0 . E x h is e r g o f a c ile in t e l l i g i t u r s e n s u s
a lio m o d o e n tis n e c e s s a r ii , v e l c o n tin g e n tis , e t p r o b a d o c o n c l u s i o n i p o s ita e , n a m h i c
s i i n r a tio n e a b s o lu ta e n tis h a e c c o n s id e r e n - m o d u s p r a u t a n o b is e s t e x p lic a tu s , e x n a
t u r ; n a m s i c o n s i d e r e n t u r i n r a t i o n e e ffe c - tu ra re i d is d n g u itu r a c tu a lite r a r e c u iu s
t u s , s ic s u n t d e n o m m a tio n e s e x trin s e c a e , u t e s t m o d u s , u t o m n e s f a t e n t u r ; in u m o p l u r e s
in f r a d ic e m u s . D e e x is t e n tia v e r o r e s e s t v o c a n t illa m d is d n e t i o n e m r e a le m , q u i a in
m a g is c o n tr o v e r s a , q u a m in f r a d is p u ta b im u s .
r e b u s ip s is r e p e r i t u r , q u o d e v id e n tiu s c o n -
Q u id q u id v e r o s i t d e e x e m p lis , v e ris s im e
s t a b i t e x d ic e n d is s e c tio n e s e q u e n t i ; s e d n o n
d i d t F o n s e c a m o d u m h u n c n o n esse p ro p r ie
p r o p r i e d i s t i n g u i t u r h i c m o d u s a b e o c u iu s
r e m s e u e n t i t a t e m , n i s i la te e t g e n e r a lis
e st m o d u s ta m q u a m re s a re , d is d n g u itu r
s im e v o c a n d o e n s q u i d q u i d n o n e s t n i h i l ;
e r g o m i n o r i d is tin c tio n e q u a e p r o p r iis s im e
t a m e n s u m e n d o e n t i t a t e m p r o illa r e , q u a e
a p p e l l a t u r m o d a lis . M i n o r p r o b a t u r , t u m
e x s e e t i n se ita e s t a liq u id , u t n o n p o s -
t u l e t o m n in o i n tr in s e c e e t e s s e n tia lite r e ss e q u ia m o d u s p e r se a c p r a e c is e c o n s id e r a tu s ,
s e m p e r a ffix a m a lte r i, s e d v e l n o n s i t a lte r i n o n e s t p r o p r ie r e s a u t e n tita s , u t s a tis
u n ib ilis , v e l s a lte rn u n i r i n o n p o s s it, n is i e x p lic a tu m e s t ; e r g o n e c p r o p r ie d i s d n g u i
m e d io a liq u o m o d o a s e e x n a t u r a r e i d i - tu r u t re s a r e ; tu m e d a m q u ia h ic m o d u s
s tin c to , m o d u s n o n e s t p r o p r ie re s s e u e m i t a m in d m e in c l u d i t c o n i u n c t ì o n e m c u m r e
t a s , e t i n h o c e iu s im p e r f e c tio o p t i m e d e c la - c u iu s e s t m o d u s , u t p e r n u lla m p o te n tia m
r a t u r , q u o d s e m p e r e s s e d e b e t a ffix u s a lte ri, s in e illa e s s e p o s s i t ; e r g o s ig n u m e s t jlla r a
c u i p e r s e i m m e d ia te u n i t u r s in e m e d io c o n iu n c tìo n e m e s s e q u e m d a m m o d u r a i d e n -
28 Disputaciones metafísicas
siguiente, la distinción que hay entre este modo y la cosa es menor que la existente
entre dos cosas. Todo ello quedará confirmado1 con más amplitud en la sección
siguiente, donde se explicarán las notas de esta distinción y, consiguientemente,
las diferencias por las que se distinguen entre sí.
21. N o se da ninguna otra distinción, además de la modal, la real y la de
razón.— Hay que añadir, por último, que, además de las distinciones real, modal
y de razón, no se encuentra ninguna otra que no sea común a éstas o que no esté
contenida en ellas. Digo esto por causa de algunos que añaden una distinción
formal, cual es la que se da entre hombre y animal, y la dividen en mutua —como
entre animal y racional— y no mutua —cual entre animal y hombre— ; de la
misma manera hablan de una distinción esencial —como entre hombre y caba
llo— y una distinción potencial, como la que se da entre las partes del continuo,
y suelen aumentarlas con otras semejantes, que no considero necesarias.
Asi, pues, que la división expuesta es completa se colige fácilmente de ¡o dicho,
pues o los extremos de la distinción no son en absoluto distintos en acto por parte
de la realidad, y en ese caso la distinción es siempre de razón, aunque se la
designe con otros nombres, porque sólo conviene por denominación extrínseca,
en cuanto que es una misma la cosa que hace de objeto o se subordina a di
versos conceptos. Mas en esta distinción pueden encontrarse grados, según he
dicho, y cuando tiene fundamento en la realidad y se hace mediante varios con
ceptos inadecuados puede llamarse distinción formal, o también, a veces, distin
ción esencial según la razón; en ella pueden darse varios modos, en cuanto los
extremos son susceptibles de compararse en varios respectos, a saber: sólo como
lo determinado y lo indeterminado —así, el ente y la sustancia—, o como el todo
y la parte —a la manera de la diferencia y la especie—, o como dos ccpartes
—por ejemplo, animal y racional— . De esta manera puede entenderse asimismo
esta distinción como- entre lo incluyente y lo incluido, o bien como entre aquellas
cosas de las cuales ninguna incluye a la otra según la razón, en cuyo sentido, y
en ningún otro verdadero, puede decirse que esta distinción sea mutua o no mutua,
recíproca o no recíproca; ahora bien, todas estas modalidades caen bajo el ámbito
de la distinción de razón.
dicha distinción; sin embargo, en cuanto tal no existe todavía y, por tanto, no
conviene incluirla entre las distinciones citadas como distinta de ellas.
Finalmente, por lo dicho se comprende con mayor fuerza que algunos no
tenían base suficiente para dar el nombre de distinción de razón con fundamento
en la realidad a la que existe entre las partes del continuo, apoyándose en el
hecho de que esas partes no se distinguen en acto, sino por descripción y en po
tencia. Mas esto no es exacto, porque en ella no se da sólo el fundamento de la
distinción, sino una verdadera distinción en el sentido estricto del vocablo, no en
cuanto dice separación o desunión, sino en cuanto expresa diversidad de entidad
total o parcial. En otro caso no debería decirse que la materia y la forma, cuando,
están unidas, sean distintas en acto, sino sólo en potencia, puesto que no es menor
la unión entre la materia y la forma que entre las partes del continuo. Luego la
separación entre aquellas partes podría decirse de razón porque únicamente por
la razón podrían considerarse como si fuesen separadas y a manera de totalidades;
sin embargo, la distinción actual de las partes es también real. Pues dichas partes,
incluso cuando componen el todo, tienen alguna realidad, ya que, como dice
Aristóteles en el lib. I de la Física, c. 2, la sustancia no- se compone sino de
sustancias, y así un ente íntegro no se compone sino de entes, al menos par
ciales; luego permanecen tales entes distintos, aunque unidos; más aún, si no
permaneciesen distintos no podrían formar composición, ya que la composición
no se da si no es a base de elementos distintos.
24. L a distinción entre lo incluyente y lo incluido es real.— También se
origina a partir de aquí otro modo de distinción, que puede considerarse en cual
quier todo respecto de cada una de sus partes, pues es evidente que no son abso
lutamente lo mismo ni tampoco se distinguen como dos partes entre sí, porque las
partes se comportan de tal manera que ninguna de ellas incluye a la otra; en
cambio, el todo contiene en su entidad a ambas partes, por lo que se dice que se
distinguen como incluyente e incluido. No obstante, también esta distinción, ta l'
como aquí surge, es real porque el todo incluye alguna realidad que no incluye
la parte.' Por tanto, este modo de distinción entre incluyente e incluido puede
encontrarse, a su manera, en la distinción real, en la modal y en la de razón,
pues en cada uno de estos órdenes puede compararse aquello que se comporta
d u m e s t, e t i d e o n o n o p o r t e t e a r n i n t e r d ix it, I P h y s ., c . 2 , substantiam non com
d is tin c tio n e s n u m e r a r e t a m q u a m a b a liis d i - poni nisi ex subsiantiis, i t a i n t e g r u m e n s
s tin c ta m . T a n d e m h i n c a f o r tio r i i n te llig it u r , n o n c o m p o n itu r n is i e n tib u s s a lte r n p a r tia -
s in e c a u s a a liq u o s v o c a re h a n c d is tin c tio - l i b u s : m a n e n t e r g o ta lia e r n ia d is tin c ta , lic e t
s e m i n t e r p a r te s c o n t i n u i d i s tin c tio n e m r a - u n i t a ; im m o , n is i d is tin c ta m a n e r e n t , c o m -
tio n is h a b e n t e m f u n d a m e n tu m i n r e , q u ia p o s itio n e m f a c e t e n o n p o s s e n t, q u ia c o m -
p a r t e s illa e n o n d i s t i n g u u n t u r a c t u , s e d d e - p o s itio n o n e s t n i s i e x d is r in c tis .
s ig n a tio n e e t p o te n tia . N o n e s t e n i m h o c 24. Distinctio includentis ab incluso, rea
v e r u m , q u ia ib i n o n e s t s o lu m f u n d a m e n t u m lis.— E t h i n c u lte r iu s n a s c i t u r a liu s d is tin c
d is tin c tio n is s e d v e r a d is tin c tio , p r o p r i e h a c tio n is m o d u s q u i c o n s id e r a ti p o te s t i n q u o -
v o c e u te n d o , n o n p r o u t d ic it s e p a r a tio n e m l i b e t tota r e s p e e t u s in g u la r u m p a r t i u m ; n o n
s e u (f is iu n c tio n e m , s e d p r o u t d ic it d iv e r s i- e n i m s u n t o m n i n o id e m , u t p e r s e n o t u m
t a te m e n tita tis to ta lis v e l p a r tia lis . A lia s e s t ; n e q u e e tia m . d i s t i n g u u n t u r u t d u a e
m a te r ia e t f o r m a , q u a n d o s u n t u n i t a e , n o n p a r t e s i n t e r s e , q u ia illa e i t a s e h a b e n t u t
d e b e r e n t. d ic i d is tin c ta e a c t u s e d p o te n tia n e u t r a a lte r a m i n c l u d a t , t o t u m a v t c m i n s u a
ta n tu m , q u ia n o n e s t m i n o r u n i o i n t e r m a - e n tita te c o n tin e t u tr a m q u e p a r te m , e t id e o
te r ia m e t f o r m a m q u a m i n t e r p a r t e s c o n d i c u n t u r d i s t i n g u i u t in c lu d e n s e t i n c l u -
tin u i. S e p a r a tio e rg o i n t e r illa s p a r t e s p o t - s u m . T a m e n e tia m illa d is tin c tio , p r o u t h i c
e r i t d ic i r a tio n is , q u ia s o lu m p e r r a tio n e m im e r c e d it, re a lis e s t q u ia a liq u a m r e m i n -
p o s s u n t c o n s id e ra r! a c si e s s e n t d is iu n c ta e c l u d it t o t u m q u a m n o n in c l u d i t p a r s . U n d e
e t q u a s i q u a e d a m t o t a ; d is tin c tio a u t e m h ic m o d u s d is tin c tio n is , in c lu d e n tis e t in c lu
p a r tiu m a c tu a lis e s t e t re a lis . N a m p a r te s s i, s u o m o d o r e p e r i r i p o t e s t i n d is tin c tio n e
is ta e , e tia m d u m c o m p o n u n t t o t u m , r e a li- re a li, m o d a l i , e t r a t i o n i s ; n a m i n u n o q u o -
ta te m a liq u a m h a b e n t , q u ia , s ic u t A ris to te le s q u e o r d i n e p o t e s t c o m p a r a r ! i d q u o d se
32 Disputaciones metafísicas
como todo con aquello que se comporta como parte; sin embargo, en cada uno
de ellos se mantiene dentro del ámbito de la distinción real, modal o de razón,
porque aquello que un extremo incluye además del otro se distingue real, mo
dal o racionalmente del otro extremo incluido. Por ello, queda suficientemente
claro que no existe ningún modo de distinción que no esté contenido en los
tres anteriormente enumerados.
25. Parece que se nos puede objetar únicamente que, además de la dis
tinción entre una cosa y otra, y entre cosa y modo, puede darse una distinción
entre modo y modo, como muchos opinan sobre la subsistencia y la existencia,
lo cual es más cierto cuando se trata de la subsistencia y de la presencia
local. Porque estos modos no pueden distinguirse con una distinción de razón,
ya que, por parte de la realidad, existen de tal manera que tienen diversos prin
cipios y diversas propiedades y, por último, pueden separarse; todo lo cual es
indicio de una distinción actual existente en la realidad, según diremos. Tam
poco se distinguen realmente, porque no se distinguen como una cosa de otra,
puesto que no son verdaderamente cosas, ya que hemos empleado este argu
mento para probar que el modo no se distingue realmente de la cosa misma
a la que afecta. Ni puede decirse, por último,, que se distingan sólo modalmente,
tanto porque uno no es modo de otro, como porque, con frecuencia, son mutua
mente separables, lo cual es señal de mayor distinción que la modal, según
vamos a decir en seguida.
26. Cómo se distinguen entre sí dos modos.— Se responde que, no te
niendo estos modos ser o entidad sino por o en la cosa a la que adhieren, a
base de ésta ha de apreciarse cómo se distinguen de otros modos, aunque sú
distinción siempre pertenecerá a la real o a la modal, dando por supuesto que
existan en la realidad. Y digo esto porque también pueden excogitarse modos
que sean distintos únicamente con distinción de razón; pues así como la razón
puede distinguir una cosa por conceptos inadecuados, de la misma manera puede
distinguir un modo, como es muy probable que ocurra con la acción y la pasión,
el movimiento y el tiempo, la existencia y la duración,. y otros. N o obstante,
hablando de modos distintos en la realidad misma, como son, por ejemplo, la
htaam beqtuaum t ptoars tu;mtarn adenaliu in dsinqguuolis dm seanheatbinet ednisim tin g aurg
i uremaelite
ntor apbrobip avsima ures qm uoadm um a noit.n
ffic
la
ra titu
tio disin;eqduisiatinillu
n ctio d n,isquoredalisu n,um moedxatre lis,muvm el N m eocdadlite
enr,iqutu em dicqiupiaossuunnutsdnisotin n geusittamnotud ums
in
m c lu d it u ltra a liu d , dis tin g u iru r re alite r a u t a lte riu s , tu m q u ia s ae p e su n t m u tu o e t a d
hisondisearg
tio
liteorsaautist ra
m o d u m cqoutio
nisntaetanbullu
in pra e
altem
d ic
roesinsecludsiso.tinEcx- in
tis trib u s n o n ris
d
vicdeism
ic e m u stin
.
scetio
paranisbileqsu,aqm uodmoedstalis sig,nuum t sm taatin
io-i
com 2 5in
. eatuS r.olumvidetur posse oblici, quia 2.6— . Réspondetur, cumhi modi nonha-
Duo modi inter se qui distingwm-
prateerterrem
in distin e ctio
t m ndem
o u m ,intep rtere
o st minevtenreirimdei-t breeanctuiesasdehaseere
tur
unet,ntitae xtem illa nispeinseaxndreum velesin se-
sptin c tio in te r m o d u m e t m o d u m , u t m u lti q
, elotcaeli.st pm u o m o d
eordatalern o a b a
enpeertin liis
oruem m o dis
disstin d istin
cptio g ua
adqre n tu r;
adlem se m
vre
el
cH euirtiu
tanst ddeessuubbssisiste
e,nim te nntia
tia
maodpianrteonrepiosita
eett epxraisetesenntia
sunetxisdtu tia
istin m
guuti hraa- eexxcisotugnitat.nQm bit,
uooddiidseooladic u p
otio o si»
,qnueiadeistia umo in
posssicunutt
tio n e q u ia n t - est distinguere unamrem,ita et sunpuom
e n im ra tio pe r c on c era
p tu s in ad a etin
qu cati;
to t-
nbsueesna,nttaincddiv deersnaiquperinuctipiasepeatradriiveprsoasssinat,ffeqcutio
ictiaiaam ctudaiclisem disustin cñtio a
nuiseinetiaremexdisi-- me odpausm ,nuet, edset m vaoldtueeptrote bam bpileored,edeactio ne
te n ris , u ; e q et s io ex is
ustint rgeusunetturresre,aclite um r,nqouniasninotnvdeis retinregsu;unhtuocr te auntetiamedtedm uraodtio
isneinetredeipsaaliisd.istm Loeqtis
ue,nduot
D isputación séptim a.— Sección I 33
ssuisntetnptiaraesheunm tiaanloitactis
alis,,avuetrbihigracotiam ,peatrasnutubr- urutm s e shsio
omuinnuium s,estivseubdsisivte
ersntia
arum a lte ra
riutio
s ,nusmicn
ta
dtuism n tu m
tinfa p
gucutunm ro u t
tu,iqm su n t in e a de m re e t sic so lu m d is tin c tio in te r h o s m o d o s es t re a lis , n o
p ro pria m e n tita uteiaom
daclite
, uem
tia
repxrospetenronarghuabm
m e x se n o n h a beeeannntt ra
bidutioe
nseunip
sntita t;m
te
sonruaum
c
m,usneudsqrauistioqnueere
m re q u a m a hitaru
ffic beem ainliqeuqare
tt illa um
i-
si
unneqduecpeluxsrequaqm uuapmm od
aimalite
fficuiur d is tin
netssepluesam g u a n tu
ddisetin r;- rad is tin
tio nMg u u
eaillan tu
rurm inte
.qE r s e re a
tiahoillicemlite r;
tiaom erg o e
bseunnet cmt m o
ountu d
fira
g
eqrg u u n
omnmtu r, q u
oondalehm ia
ab.eEs p
nttcm on afirm
iorems disqtin ctio m
nuem ; msiliaâ
eparet ra
rabqileuasm tio ,
etaliu u
insteraffic
seit;etnaum d i
nushqouciseqsutesuaf-b
u a on atu r; u ia u n s - fic
cqpuuem isquilla eillo re ruqm u a habaeffic
m t ait;liquearg
moidin entita
iila tem e t hipusienocsnsm soigdnuum modm isntin
isctio
d ntin
is iscretioalise.tiaA
modos adpraedictastrès revocatur. mtquin eteinr
rilla
sdea;le e rg m
o hatin
re beennttasliq o luumamdisidtinenctita
tio te
n emm In
m teor
pam ran.ori,nUnid deenst,onqre fedrtpqoussoicdpuonsussintm m uetu o, 27. Adargumentaprionsopinionis,qua-
Solvuntur argumenta
saelio u o
esxeisetesntteutveslem epceornm vearsneea,tqilla an
uiare re
sasl, m tenoudsalepm roceadenreobpisosspuonstita com n,traredsispotin cetio nuem
m
lnte rn quAn e c e
atuvte s rqusei in exteisrtitsecucom aaliq unaturidm enoti- epsot.sseAdsupm rim urg
m reesnptu
onm n d n d
deatubr,ednuteplicreialisenvseul
ta te . e ro m p re d i i a um
eaiu ffic
sdieem ntesratio resnisdivuetrsdausa,esiv suebsilliistem nocdeidsuin ot re raatio
lenm is,veladratioconnisc.luPdrim
endoam tamdqisuatin mctio anperom -
a
34 Disputaciones metafísicas
sidere que la distinción es tal cuales son las cosas en las que se da. En este
sentido, es falso, pues se ha mostrado que entre extremos reales se da distinción
de razón; y, por el contrario, entre extremos de razón se da, por lo menos, una
cierta imitación de distinción real. En el segundo sentido, el argumento puede
ser proporcional o por paridad de razón, por ejemplo, porque en los entes no se dan
más que los reales o los de razón, tampoco deben darse en las distinciones. En
este sentido, no hay inconveniente en conceder la proporción del argumento, si se
hace de manera debida, en cuyo caso nada concluirá contra nuestra opinión.
Efectivamente, si se toma el ente real en su concepto amplísimo, como todo
aquello que no es la nada absoluta y que puede existir en las cosas sin ficción
del entendimiento, así es verdad que no se da medio entre el ente real y el de
razón, y en este mismo sentido concedo que no existe medio entre la distinción
real y la de razón, ya que toda distinción según la naturaleza puede llamarse
real en esta amplitud de significación, siendo ésta la opinión de casi todos los
escritores antiguos. Sin embargo, en otro aspecto cabe considerar al ente real
como aquello que, en virtud de su concepto propio y de su razón formal, puede
aportar o constituir mía entidad propia; en tal sentido, es falso que no pueda
darse medio entre el ente real y el de razón, porque se da el modo del ente, que
ni es un mero ente de razón —como resulta evidente—, ni es un ente real, si
éste se toma en todo su rigor y propiedad, según hemos expuesto. Por consi
guiente, también existe la distinción modal, que ocupa un lugar intermedio
entre la distinción de razón y la real rigurosamente considerada.
28. Segundo.— Al segundo se responde que entre lo idéntico y lo diverso,
considerados según la misma razón, no se da medio, como legítimamente prueba
el argumento; sin embargo, atendiendo a razones diversas, puede ocurrir que lo
que es idéntico en un sentido sea diverso en otro, según afirmó Santo Tomás en
I, q. 11, a. 1, ad 2. Así, pues, el ente y el modo pueden decirse realmente idénti
cos, sin que por ello dejen de tener en la cosa distinción modal.
29. Tercero.— Nada prueba contra esto el tercer argumento, pues nos
otros no decimos que la cosa y el modo se distingan según razones propias y no
pesria
s e radistiorin
nectio et,caquusaale,sitasuuntttare lissein xistim q u etu
ib u r venitita
s suteaemraa tiorre
ffe nissefourm c anlisstitupeorete,stetphro
o o pria
c se nm r
vesetrsaetuntior.
im E t
in h ic
terartio se n s
exntreu s e s t
maetreealia fa ls u s;
inerso ste n
teorcein s u m su fa ls um e s t
deterer eennstisreqauleineetqura n o n
tio p o
ntismsse
:erudm d ari m
aturensenra e d
imiu m m in te
o,duust
d is
etaxtiotin
trenm c n e
amradtio m nisctio is ,
esnsisesrealte co n v e e s tio n is
m e n tu em eissstin
e p o te s t p arolism
p
qeucaum
.crtio
S n anleddaom im
,seaurg ui-a rig
peroreseectopnro stapt,rientaeqteuesuem stptuenm s,reutaleain n ob eiso
pdaarita te ra tio nrcisa,liautveqluiaratio innise,ntib uqsuenoinn m deocdlaara
listum
m eedsiat;in etteita
r eistiatin
d m c dantuermdisratin
tio tiocntio
is
d isn tu
tin crtio nnisi
ib us d a n d a e s in t, e t h no e
c se n s u et2re a lem rig o ro s e s u m p ta m .
coondcoedifiapt,otensih tilqproupeortio argunm etra
nti,msisednete bito d e n8.t inter idem
Secundum .— e Addivseers
t cuiondnum s e reunspdounm
c
m
tia m csoimncaludceot.ncE tetio
nimc on tra
, ssium os
enasturreapleròinom n -
sunai euatm dcete
marargtio neem smumppta naot;nta damrienmesdeiu m ,
aem p lis e p n e re u m n tu ro b c u n
psic ootevsqteuru
cedssenin onreebsutsosm inninfic
e otionniheilinte qulle
odctuause, dsuunm t div
id eersausnoram
m tioondeos, fie
a liorispin ostsedivuet,rsaq,uauet
m esntis,noent in darieodm ediu m incteonrceednos ig Ditu
.T rheonms,etdix m it,oduI,sqp.osII, s u m a.dic1i, aiddem 2.reSaic-
re a le e t ra tio em s e ns u m lite
netonradtio arinism ; edniu a mmoin m tenis
rddisistin tinctio
c neem
tio x rc
n atu
a lera tio2nr9e.m
etm noihdilo
alem m..—in us habereinredistinc
Neaqrguuem ceonntutra hnoacm qunid -
re
eAtlio iitapotelostcuin ti harec asm
fe u ptlituandtiq
n ineuidicsciripretoare liss;. quamurget tertium
Tertium
m , o s
pròeta om qeunodm eoxdopropporio testcscunm ceiptuensseureaelex ncuonndudm icim
prouspria resmraetio t nm eosdeutm nodnistin
secguunidusm e
Disputación séptima.—Sección I _ 35
según una razón común, como suponen casi todas ias réplicas hechas; porque
de igual manera que se distinguen el ente y el modo por parte de la realidad,
se distinguen todos los predicados superiores, aun los trascendentales incluidos
en el modo, de aquéllos que están incluidos en la realidad de la cual es modo.
D e esta manera, hay que conceder que, en la medida en que el modo es ente,
en esa medida él mismo y la cosa a la que modifica son dos entes y se distinguen
en la realidad o realmente, hablando en sentido amplio. No obstante añadimos
que el modo no es propia y rigurosamente ente, en cuyo caso queda negado
que allí existan dos entes; y a continuación negamos que el ente, tomado en este
sentido propio, sea un predicado superior a la cosa y a su modo. Por lo que no
es necesario que, a causa de la distinción entre modo y cosa, se multipliquen
los entes considerados con dicha propiedad y rigor.
De aquí se deduce que, para la confirmación de aquel tercer argumento, se debe
decir del accidente lo mismo que se ha dicho del ente; porque el accidente,
a veces, significa una forma que tiene entidad propia y que, de suyo, es distin
guible y realmente separable de toda otra; pero hay ocasiones en que únicamente
significa modo de otro, ya sea del accidente o de la sustancia. En el primer
sentido, es contradictorio que en la misma cosa se encuentren varias razones
accidentales, como prueba el argumento; sin embargo, no hay contradicción
en que una sola entidad accidental tenga uno o varios modos que se distingan
de ella con distinción sólo modal. Mas la sustancia, absolutamente tomada, no
significa un modo, sino una realidad propia y perfecta en su ser; y lo mismo
ocurre con el cuerpo y coa cualquier grado de sustancias situado bajo éstos; por
tanto, no puede suceder que estos grados se multipliquen en la realidad sin que
se multipliquen las cosas y las sustancias. N o obstante, también en el ámbito
de la sustancia, considerada en general o analógicamente, es posible que se den
algunos modos sustanciales, en los cuales puede ocurrir que, en una misma cosa
o sustancia, propia y estrictamente dicha, existan uno o varios modos sustan
ciales que se distingan modalrsente entre sí y con respecto a ella, como son la
subsistencia, la unión, etc.
30. Cuarto.— Por lo expuesto se resuelve fácilmente el cuarto argumen
to, pues lo que se ha dicho del ente debe decirse de la esencia reaL Puede signi-
re copm licm a ueneibmi,faqcutaoed; snuapm poenounm tofe d orequoomndei-s olum m nialte aliariu;s,invteerd
l uamc
c idseignntisificvaerlm s obdsutam
u n soe.
tia
sgtin
u u gnutuurntuo renniaseptram
m e oic
d duastaaspuaprte e riorerai,,deistia
tinm - E n t prio
iri p lu riresmoradtio
onreepsuagcncaidtein n e,aduetmarg
tis reum invene-
qA tra aneusceein
utq ndclu
endtaulia
ntu rinin
clusrea in cu m
ius odeost, m abodhuiss. tu en mtita cteomnvinaccitcid;ennotanlem tamheanbererepugunnautmu,navm ei-l
dm ita c o n c
uosdifeicstaienesss,eeadtee d en d u m
nuesrnip e
suem st, q u ate
eisttinregmn u s m
qinuam o p lu
sstin re s
cifìc m
tosa.tSm o d o s a
ubosdtaunmb ip s a ta
tiasevderorem n
simtu m
pro m
licpiteo d
rma liter d
dicetat pneor-n
ip sae,nvealdredim alite uo
rlam teodlo ia t d
quennodno.eN u i
iheilopm in re
us fe ig n
cdtaemquinocsuum oqueseseg,raedtuidseum p ria
esnttiadeecsoubrpohre
ta m u s
eestserigdourooseernenias;entehgoam u m
cum o do n s
esg a m ro
u sp rie
ib i e
ct
o llo c a to ; e t ide o fie ri n ab s
rita p o te s t u t hisi
htuom cm o d o p ro p rie s u m p sqm
tu ueesssuebin p deedicenas- gplic
ra radautissinrebreusipestasm uubltip
s ta nlic
tiis en.tuTram noennm e ulti-
tìa m
id e o s
n u
e p
cecriu
sse s na
o d
n re
e smt p e
ro t pm
te o
r d u
d m
is tin eciu
tios .
ne Em t in
an a la
lo gtitu
ice d in
su e
m s
p u
tab
es ta
p
on stia
s uen t in
d a c
rio m
a m
liq uuini
m s
oed ui
m
pm odtaiteaeret rig
rie muoltip
re lic
su amriptae.rnU iandinedadietaconpfir- ro- esuadbesm tantiare tesseuinsubqsutaibnutia s fiep riprie
ro poteesttsim utpliin
cdeeantio
deunnm em e silliu
t desatec crtii
id e natirguqm uoednt!dicidtu emm desi-t csta
itenrtiadteicstainsteinrtsuenuestvaebl pilla lurem som d aolite
dirsudbi-
fdoisrm a rte
ti ;haqbueianteamccpidroenpsriainm terd
en utita
mtesm igneific
x s
aei 30.
s tin c ti, u t
Quartum
s un t su b
.—sis te
A h
tq tia
u ,
e u
e n
x io ,
eise tc
fa.dlis e«
tinguibilemet sepaiabilemrealiter ab solutioadquartum;namquoddictumest
36 Disputaciones metafísicas
fícar una naturaleza propia y suficiente, de suyo, para constituir entidad en la
realidad, o, más ampliamente, cualquier razón real constitutiva del ente o de
un modo real. En. este mismo sentido, concedemos que en la cosa y en el modo
son distintas las esencias, y que, por consiguiente, hay entre ellas distinción ex na
tura rei y de algún modo real. En cambio, en el primer sentido, la esencia es
única en cualquier entidad; mas los modos que de ella se distinguen por su pro
pia naturaleza o rüodalmente no pueden pertenecer a su esencia, sino que serán
accidentes o, a lo sumo, pertenecerán de alguna manera a su integridad o causa
lidad, como expondremos después al tratar de cada una de estas cosas.
De ahí se sigue (y debe observarse atentamente) que en cualquier entidad pro
piamente dicha hay una sola razón esencial, según prueban, como mínimo, todos
aquelios argumentos expuestos al principio; y que dicha razón esencial es cuasi
fundamental e invariable en tal entidad, hasta el punto de que resulta imposible
que esa entidad se conserve en la realidad sin aquella razón esencial, porque
por ella se constituye primeramente; por tanto, sólo puede existir una razón
específica, como prueban dichos argumentos. En cambio, las razones modales
que tienen posibilidad de estar como inherentes o unidas a tal entidad, pueden
multiplicarse y cambiarse, porque en la cosa se encuentran fuera de su esencia,
según veremos más claramente y en particular a lo largo de toda la metafísica
S E C C I O N II
Se ñ a l e s o m odos po r los que pu eden d is c e r n ir s e los d iv e r s o s grados
DE DISTINCIÓN DE LAS COSAS
deoteesm
P t esigdnic enadreum
ific p ro epsria
tm deneastu seranm tiaere xali.se tu ramspinrim
illa eoillaconrastio titunitu
er;esseunntiad l!,noqnuiapote
e pesrt
suru
re fficm iennteam tu advceolnla
ra stitu
tiu esndqauma m eenutita
m qte
u emrain- ceossnevinncisuint.unaRasdpoenceific s aa,ute
utmarg muom
d aele
ntas, fa
q ucatae
re tioanlisem
. H reoaclem p o scteorio
nstitu
ri tiv
s e asm
n u eonndcsedaim
c utum soindi ptaolissuennttitaesti,sem quultip
asilicadahnaeeretnvtearia
s rivelpoasfsfixu at,e
n
re sseeutoinm
ealiq ordoeaesdsisetin
tem disctio
tiuncetam seesxsennatia tusraetreid i eeot qinuiapain rtic relar!sucm
u la exstraconessta
riu sebnitdamin ediu
iscsu,rsui»t
utanteic;am odm
taondtu oeresatleem s s.enP tiarioin
ri ctaum a enetseennsti-u totius M
lib etaphysicae.
sesesuedm o d ailitc
aurtedtnis,tinqugiuaubntuilla r, enxonnatu p o rassurenit SECTIOII
adtegsrita e
um e
m ss
ume ntia e
pecrtiniu s, s e
eanlita d
tetesm ve l
aliqa c c
usoumid e n tia ,
oddeosin v e
ad l
QUIBUS SIGNIS SEU MODIS DISCERNI POSSINT
VARII GRADU3 DISTINCTIONIS RERUM
in te m v el a u s e iu t r- ficu1.ltasconsistit indiscernenda.—
g(quulisodpvoasld teeaneoxtaponndeum m use.st)Exinqquuoalib seeqtuitu
e n m o
I n quo sita sit dificultas
a fin de tener unos caracteres generales que puedan aplicarse a las cuestiones
particulares, conviene hacer unas breves consideraciones, suponiendo que, para
que nosotros distingamos algunas cosas con distinción mayor que la de razón
raciocinante (sobre la que nada es preciso añadir, ya que es totalmente ficticia),
es necesario, como mínimo o principalmente, que tengan distintos conceptos ob
jetivos y, según ellos, razones formales de alguna manera distintas. Porque,
a no ser que se conciban por lo menos de este, modo, ni se conciben como dis
tintas, ni habrá razón alguna para preguntar cuánta o cuál sea la distinción
que entre ellas existe; en cambio, supuestos varios conceptos objetivos, será
muy acertado y legitimo preguntar de qué manera se conocerá si tienen distin
ción en la realidad, y de qué clase sea esta distinción.
dgaenm e colia
ra nvesnigiennatiahm a b e cauníntur,aliaq.uUa taedrgopaartic
e liquua maale
re nemat,uvneiolneita
m uqtuare
m alite
barbebdaisniu
t nagmatu rnet,t
ilta
la
bare revsiteqruadeicstioe n ndeassaupnpt,licsuar!ppopnoesnsindot,,untonanliq ulla
ua stio
ignneummeqsutam interartio
filanisessra
etio
mcaio
in re
a m
ta e jdisatintq uce
tio n o b is d istin g u a n tu r p lu sq ua m ra tio n e ra adueaoeaacptuaarte
lem ailiq uam ecxanssaeturtio
racreoi,mm seuu-
am dudcm in
erean,steequu(d eesqtuaprodrs
iaim pto
rim
istin
u scctio
isconnceecpetuo nnfic
eta
sssariu
nih
m), ilutopm oin
rteit
esoses, uett
q
nV isIIeTstoD
p
re
oc.,tocru
ic . m1
s it.
,lo
,
H a
etcosudme
eitu
c roexquA
im ristoto,teule
in b ,
i
hseacbuenadnutm diseotin c s
siarantio niehsofo rm alte
lerno
bie
saliqc tiv
udoom oodno- sicinquit: amplius, si potestbiA
altero esse, non erit idem; u
dterum strie
leexx.AAupghuros--
d
cqip is tin c
ianetuta s,
rnuellaqu
ccra is
ontio c sa m
cipieinnqtuurireuntdidisqtin o c
cntata, ñveel dtiniso.,idVInodtaet.TSrinuin.,ice.tia6m p ote s t
, ubi cumdixisset:
qpuuluaerib
lisurit
ssitcin o te
n cre e
p a
tibdu is
s tino c
btio
ie c ;
tivsup
is
,p usaitis
o
o p tim everoent
In unoquoque corpose aìiud est magnitudo,
diud figura, ta lemprobationem
m e rito in q u iritu r q u o m o d o co gn o s c elu r a saliud
ubiuncolor,
git: Potest enim et diminuta mag
inrehabeantdistinctionem,etqualisillasit. nitudine manere idem color et eadem figura
et mutato colore manere eadem magnitudo
et eadem figura, et figura eadem non ma
Signum actualis distinctionis in re nente, tam magnimi esse et eodem modo
creeip2tu
. s oDbiccotivpirim
ie o:sqeuahnadboecnutmuqtueadupoarte
ita con coloralum, et quaecumque alia simul dicun-
tur de corpore possunt et simul et plura
ita uett inunuin
mdivsm ideuoalio
sepain rarirepruomssinnt,atuvra
el sine caeteris commutari, ac per hoc multi-
plex esse convincitur natura corporis, sim •
38 Disputaciones metafísicas
la naturaleza d e l cu erpo e s m ú ltip le y no sim p le en manera alguna. A base de
esto demuestra también más adelante que el alma humana no es simple porque
tiene varios actos y afectos, los cuales —afirma— son distintos, y a q u e pueden
encontrarse un os sin los otros, o unos m ás y otros menos.
También los escolásticos utilizan frecuentemente esta regla, como se paten
tiza por el Maestro, I, dist. 8 ; Durando, dist. 30, q. 2 ; Escoto, Jn II, dist. I,
q. 3 ; In 111, dist. 8 , q. 1; Ockam, In 1, dist. 1, q. 3 ; y, en el mismo lugar,
Gabriel, q. 3, a. 3, dub, 1; Herveo, Quodl. III, q. 3; y, entre los metafísicos,
usan esta regla Juan de Gante, lib. V I M e ta p h , q. 10; Antonio Trombeta,
lib. V M etaph ., q. 3, a. 1; Fonseca, lib. V M etaph., c. 6 , q. 6 , sec. 1. De
igual manera el Ferrariense, lib. I P h ys., q. 10; Pablo Véneto, lib. III Phys.,
text. 19, y Astudillo, citado en la sección anterior. Emplean asimismo esta regla
otros muchos autores para probar la distinción real entre la subsistencia y la
naturaleza creada, según se advierte con claridad en Egidio, citado en la sec
ción que precede, Medina, III, q. 4, a. 2, y varios más, a los que aludiremos
posteriormente en los lugares oportunos. Con el mismo argumento puede pro
barse también que la inhesión se distingue de la existencia del accidente y que
la dependencia o acción se distingue del término, de todo lo cual nos ocuparemos
a continuación.
3. Se demuestra por la razón: si las cosas que concebimos como poseedo
ras de dos conceptos objetivos se encuentran unidas en la realidad y se sepa
ran después, ambas quedan existiendo en la realidad después de su separa
ción o una deja de ser y la otra permanece. Si ocurre lo primero, es necesario
que las dos se distingan ex natura rei, e incluso realmente; en primer lugar,
porque resulta imposible que lo que es absolutamente idéntico se divida y separe
de sí mismo en la realidad, pues ello implica manifiesta contradicción, ya que
no se puede excogitar mayor unión en una cosa que la total idenddad en la
misma cosa; antes bien, aquello no es unión, sino unidad. Por consiguiente, de
igual manera que es imposible que lo indivisible se divida, asi también es im
posible que se separe de sí mismo lo que es absolutamente idéntico. En segundo
lugar porque, si aquellas dos cosas permanecen separadas en la realidad y no
utra
nuriom;nqouniaesdtemeosdsuesntia alte
l! riu
ra stionneequm eoedi,conu-t puatru ra m
b quesueonru
ilia t; m qudaeergporaepdoicsitiv
illu toum m o,doposset--
vidiim
re c uuiu
s,sesetstesm seodaucstu; eurgnitu
o m q u asneudceauffix
m uum
q e qduisatinmctu sem paraatu liqr,uonom noedst;oeera rgtoaqbuanedooqeuraot,d
aciiqo n ueidrvepdo,teessttsseigpnauram
s rieavbidaelio
n s neotnseepssaeram tuom - e n x
uis
s ten
ims p mo sasn e
ib t.
ile T a
s n
e pdae m
ra ,
ri q u
idiaem noonmensin tomia
dduism tin c illiu
ta s;alite
re eritraebrgaoliav,evlere l sopdeurssaelte
m ipsriu
am s s seerv
ipsaoto, duerrostru
q uceto; aseltedrooste
exntre summ o,esqtunaom n cpoons
re
m idre
o u s alite
ip sredreisatin
litecrtaed,istin
ratio
g u neeturcuaiu bsaliaetiarem . seextreidem m o ; aerg seoipnsoeqsueepapra o riritmaanlteenrotenuotro
te n mquae
eS xilsateuntesmm daunoeaita
t e stepnaoranntua rin
liu d , re
n e uetssuenuem
c s t nraetio
nte,;sueprgpoo,nitu quortieinsfie re ridisptin
otecstio
t ta. lis
E t seidpeao
quutiasalte im rn
po m
ss odlealite
ib e srt dUtistin
id geum antu s r. ePtrim
it n o on, vaaiiq ldueiderrare anlet pqousiitiv
exuism tims ainnetqreula
o tio
p nte
o ems t esnse-
fu
seit;
x is te ebrgato,etsaiiiqhuoid
cm noannetexeisxistittenqsu,ondonapnotesa- ddaism tinengtu
u macm
i tuaanlite
ererinetreaippsaarte , etretairnaebnip nosno
ssqim
unutlesesxeisin te reret id
e t emn o om
n enxin
is ote,reat.lioqSueicuidnedmo , fu
tranddicatio
mennisto.;N easm
te,nsim i ala
repetio rtainimpslic
u a adesosecnotia
n-
usaitiv
paolio ndoum haeecst diduoquitaodseinpara re ntutor,llitu
aiiq
r uaidb aeiiq t upid
o stereaalenonest,eset,t m nuanncente estipfusnodafu mnednto a,
e t d e s in it es s e, s um e n d o la te a iiq u id m e n to
nelacctio in te g ro
ss,eseitstauliq in
tuqoujdm s u a
qoudid e n tìta
illure te
deip e t e ss e n tia
st,saqu(foisdtinees-t
vtiteldm isotin
dogureituali;r ctaonletraenimnihil,supppro onim om usniesre se re oin
40 ___________________ Disputaciones metafísicas
lo contrario, lo absolutamente idéntico según la realidad dejaría de ser y per
manecería.
4. S e refuta una objeción.—’ Pero se objetará: animal está, en la reali
dad, unido a hombre y es separable de él en el caballo o en el león; sin embargo
en la realidad no se distingue del hombre, según se ha dicho antes. Respondo:
por eso dije, en la regla propuesta, aquello qu e en la realidad y en é l in d ivid u o
es separable ; pues animal (y lo mismo debe decirse de todos los predicados
semejantes) es separable de hombre únicamente según una razón común con
cebida, en virtud de la cual no tiene ’a nidad en muchos si se considera en la
realidad, sino sólo considerándolo en la razón. No obstante, en cuanto animal
está en la realidad y unido a hombre en el individuo, no es separable de hombre,
porque este individuo animal, que en la realidad es este hombre, nunca puede
permanecer en la realidad si no sigue siendo hom bre; ni, a la inversa, puede
conservarse este hombre sin que permanezca este animal.
5. R espuesta a una réplica teológica .— L as relaciones divinas n o son , e n
m o d o alguno, realm ente distintas d e su esencia.— Se puede insistir: al menos
en Dios, la esencia divina está unida en la realidad a la Paternidad; y, siendo
numéricamente idéntica, es separable de ésta en cuanto se encuentra unida a la
Filiación; sin embargo, no se distinguen actualmente en la realidad. A causa
de esta dificultad, algunos teólogos parecen admitir una distinción actual que,
en la realidad, es, por lo menos, modal entre la relación y la esencia divinas,
opinión que suele atribuirse a Escoto, pero que se encuentra más claramente en
Durando, pues Escoto habla de manera bastante oscura y muy en general acerca
de su distinción formal. Mas esta explicación, en el sentido anteriormente ex
puesto, implica gran falsedad y está en abierta contradicción con la divina sim
plicidad y perfección. Pero dejamos a los teólogos esta discusión y respondemos
brevemente.
E n primer lugar, negamos que la esencia sea separable de la Paternidad,
pues una cosa es que sea comunicable con la Filiación o procesión y otra que
sea separable de la Paternidad; antes bien; exige, por su intrínseca razón, co
municarse a aquéllas de tal manera que no se separe de ésta; luego aquí no tiene
aplicación la regla establecida sobre la separación. En segundo lugar, se res-
tusem c4u.nadObiectio
ufu
mndream mendissolvitur.
dto
es;inaeliq
retcjue—in
sseSídeeedm
t omoam n nere
inot, Dte ernoitadiv
ti;inaetesesaednetia m ensutm ineroreecsotnsnein p era
a »bpili*
a-
netam an im a l e st in re co n iu n ctu m bhiic
o m ieins:i atabmillae n qnuoantenduisstinegstuucnotu niu r ncata
ctu filia
alite tio
r nin
!: re et
le e nees;t esetptaarambeile
n naobnilio
d istininguitu
equroinvre el ainb ta ipte sam . Aaliq
d muiittethreeolov gi,enpturorpdteisrtin
id hacntiocndeiffìc
m ucl--
a
A
in lop,routpossuita
praredgicutulam d ei:st.IdRequod
is spondineturer,id eo tula
ipsa re
aletio
m ,cm
n et in d ivre
in a ipsaetsaclte
m ss rn
en mm
tia od,ale q m
u o d insteor-
et in individuo est separabile; a nuim apiraenedim le tndtrib uinaSm coto stu
edscola riu sriuid stenvtitaldeDuin-
(e
cdautist id em
)scoolu e s t
muensetmd e om n
sepraaraib u
bniles s im ilib
abchoonm s
inem i-
se,cusne cm raoam u s;
muEnaivloero quituS c o b s c u s
rntednetiasuaindpisratin ecictiotonssefe ru
cinunm m duum a m
qseudattiratio tio e m c e pta
nonnetahanbtuetm;inqureateunnuita li.
m ensatevsaim
teero ldeplidfalstaatims e utltupnerfe e
tqucetioreni.pugHd naanncsdviv n s i
ltis s v d is p uta tio n e m th eeo log is re lin q u im u s ; e t e
rero-
hahnoomim aii,ensotninesret seetpin
in
coin,dnivunidqúuaanmanpim a rabinile
divaidbuhoocm
asltqin
oin
niu
e ;ncntuam m
uodreinmareneerestnhisici aselius p o n
ntiadmem u s
enssimb re vite
e essespearar. bmP rim
ilemm o , n e
aabile g
pama n
tem d o e
itatios
te;--
m h o m o te oteasi.t du bnile im d es
velaprot e cteesm
sio c o
ni,te;aliu u nic
dinvpeorotiuessseexsin filia
eptrin
ara
raare5n.ehaic
thhoom moo, ñqeuqin
uedeure cotnvheorscoanpim
siliis
ecaura tiop a ita
nheacsunaonpossetu q ularettuita coonmm uonichaari
m re
Replicete theologicae respondetur.
distinctae.—
—
t a
Urgebis:.namsalternin bet hiclocumrégulapositadeseparatione.
Relationes divinae ab essentia nullo inodo b p a r; n e rg
Disputación séptima.—Sección I I ______ _______ ______ ____ ___ 41
ponde que es absolutamente propio de una cosa finita el ser, de esa manera,
comunicable a muchos realmente distintos entre sí, sin distinción de aquello
que les es común, a no ser únicamente con distinción de razón o virtual; por
consiguiente, aunque —refiriéndonos a la separación en sentido amplio y consi
derándola como la unión con otra cosa realmente distinta— es un óptimo argu
mento, en el orden creado, que todo lo que se une a otro que es realmente dis
tinto es, también por su parte, distinto del otro extremo en la realidad, porque
una misma cosa finita numéricamente idéntica no puede unirse por identidad
a cosas realmente distintas, sin embargo, cuando se trata de una cosa infinita, este
argumento es nulo, por la suma simplicidad y perfección de esa cosa; y en esto
consiste el misterio de la Trinidad, que admitimos por fe sola y ciertísima.
mSeucnuicndaboilerem spuoltis
ndenint!teressseedillo is tin m
ctisodoreaclite
oinr,- m s u affic
nereie n ssineafgauliom ,ennotunm tam d entinectio
is connisversmo,odèast
nspin eroepesriu
dt,isntin
is ctio
i s
mlaretei inonlaeraabtioneeosqeuuodvirtu
fin ita eosim plic
illisalite
ite
cor,mm es
r;tioenteidpero
use lis
s u , pnta
m one.P
o, cexedehnutiiusam
tario
mernpam
ssoedrtio rs
neep.ara
aio
s aris
tis
Ptio
oste psro
eubatareaelis
rionronprom st
buatuinpro prie
pre
tuar,requcte
ia
qcounam iu v is
nactutio neopctimlo q
umumu e n d
aiiaargreumd e s e p
deisntu a
tinmra
ctasit,reqaulite r cdoenstruvinccto i s
ituarlioearenxtre remm n e
qhuaabeerepopteesrtsemasnuaem re
in
qesusid c re ctia
onm ris
iunipgsitu rcinum adlio recatulite radbistin id
cro -
to re aelitasteeumein deenptia
enlitc o ,
dernteabrin trinesxetre
cem eto,enqtita -
eeaxdtree c
mon,um qeuro u m re
iapneornidepnotita istin
testetm m
uncaoniu a ltc
rensgifin ita tiv
desetstru s s
ídepotecost,ncip sdaim illo
anednteex;tre nom nuvm u o d
e,roqpuootd
e m c u m in lu a liu
hrem o bcusnurellu
a m e
alite
iu m
s
rarg
s
disutin
im p m
lic
cntistu,m
e
ita te m
tarne
e
et,npinrore
st p e rfep te
c
infin
r
tio nseum
ita- ta
m ;
detestru
ta le m e,íqpuoiate,st,uthsaubpepreoneitu
s t, u t m a n e re n o n
xr,seillu
p o s
prodpria
sit s e
inex'
m
tre
a menuti-
lte rom ;-
eact hceortis cessim t amyfid steeriu m
tenemus. T rin ita tis , qu o d s o la s e d a d h o c su ffic it u t s it m o d u s e iu s
; im
m
m oodhaoli,ceusttpinetrin r s seecmum a n,euretdnixo imupso,sseitntita
n n elic
Signum distinctioms tautmn modalis
D ic o s e c un d o : s e pa ra tio u n iu s a b alio
, sexpapra
e ra liedicactatusaebpara eotiocnueiusnoenstpm o odstusc;onecrg
te luo
6.
qlautuaer),soidlum est,esintnqounam unuutum ae(uxtretvm ulgumoappopteesl-t dfirm im aatuior;rdnisatinnactioitaqcouam m paramtuodralis
m.otuEst lo cocna--
42 Disputaciones metafísicas
sentarse con el que se sienta, la acción con el término, y nadie que piense recta
mente establece, entre las cosas indicadas, una distinción mayor que la modal.
7. U n detalle d e interés.— Alguien podrá preguntar: suponiendo que sea
cierta esta regla, cuasi negativa, que de tal separación no se colige necesaria
mente una distinción mayor, ¿es verdadera también la regla positiva, a saber, que
las cosas que sólo son separables de este modo se distinguen también sólo modal
mente y no con una distinción real mayor? Pues tal regla parece incierta y, por
tanto, falaz; porque, si bien aquella sola señal no es argumento suficiente de ma
yor distinción, sin embargo no parece señal suficiente para negarla. En efecto, pue
de ocurrir que la inseparabilidad que procede del otro extremo no surja de nin
guna identidad o distinción menor, sino de algún modo de dependencia más in
trínseco y separable. Por ejemplo, el sujeto y el accidente se comparan de tal ma
nera que aquél puede permanecer sin éste; en cambio, éste no puede permanecer
naturalmente sin el sujeto, aunque sea tina cosa distinta de él. Y hay quien piensa
que algunos accidentes, incluso siendo realmente distintos, no pueden conservarse
sin sujeto ni siquiera de manera sobrenatural, como sucede con los actos vitales
y otras cosas semejantes, si es que existen. Luego, o es falsa o es incierta aquella
regla positiva.
Respondemos: una cosa es hablar de inseparabilidad natural y otra hablar
de inseparabilidad en orden a la potencia absoluta de Dios. Pues si sólo se
parte de la primera no es posible construir un argumento suficiente para la in
distinción real, considerada de manera absolutamente propia y rigurosa, como
prueban el argumento expuesto y el ejemplo sobre el sujeto y el accidente. Algo
parecido ocurre con la materia y cada una de las formas materiales; la materia,
efectivamente, puede separarse de cualquier forma individual y conservarse sin
ella; en cambio, ninguna forma individual puede separarse naturalmente de la
materia, de manera que se conserve sin tal materia.
8 . S e sale al paso d e la objeción. — Por el contrario, si se trata de la in
separabilidad en orden a la potencia absoluta de Dios, se emplea el argumento
siguiente, que es muy probable: las cosas que se comparan de la manera antes
lis
te rmadinum mo,bilein , rsesqsuioaeandullu
te sedsenqteumi , acctetioseand- ilio
re tia ,.eE tiatm aliq
s i usiinetxisretim
a anrtdnisotin
lite nncutalla,naocncid p eons
dtiaale t,m m .aioremdistinctionemponitquammo- sseerveatiati,mustuapcetu m satu v ralite
ita le s restinsei squubaieecfo torta cosnse
nteet7g.aativ Quaestiuncula notabilis
liqau,ise,xehsto a c ssirepavraeratienheaecno.re
n
— Sedquqausiae-vsuelntfaalslia
gnuelac e s
s a rio e s se lo qauiessdim
tevilia
els.einpIlia
in caerarta
b
e.rgR
ilita
oesppoosnitiv
te n atu eatu
dra rreaagliu
li,
ulad,
liu d-
ceodllig atu
m i m
rem a
guolaio re m
vseera d istin c
sit,biliatio n e m
ea,susncilic , a n
ent,tuqm p o s
uaeetiaitiv
hom a v e
c ntiaomro dDe in s e p ara
eistasbusffic b
oluie ilita
tanm te
.arg in
Naum o rdetuin
xme a d
prio po te
riinisin n
ola-
ta
m n m
odteaalite rV d o
disidtin p a ra
gruienetim noinncm t, ta
aio,riatqdisutin cdtio n
dsuism p o te
tinpctatio nuistrearg alisum s
pero priis m
sfa
im e netumet in su rig ocreit
nfaslla li. e tu e rta e a e o e , n tu m c c o n v in
srisignduxism tanlisonre
tin ctio s gusla
it u ; nieanm
ffic
nisne,gnaonndam s
vidm
,arg
etu
licuemteillu
rretam n tu dmsm
mednisstin
oaluiom
igcntio
um - estim eile
xem
tedriaivlib dpelum
uas;fom
matederiasubeie
ate ria erat
nim
cstoing eutlisacfo
poste
cid
rm
setilla
eniste;mae-t
aqcuoanlib et
snueffic ie ns ad
mq.uFaeieriesteneim paorte
testalte a io
utriuilla in sepm ai,rabnili- in
vlite id u
ar!;rsenpualla rm a s e p a r!
vearomatatelisriafoita et in
rmautpsointeestilla natu s e r
ran--
ta
octios
riantuerseexdid x
enatitap teoam liq s
uoadveeplem e x tre
ineonritiadeism o n
tina-- serv etur. ra r! c o
gsuisbicinctrin s e e
cx o eliq
t u
s e pa raod
b ili. U t,n vde rb i g ra tia , s it8 .
s e rm o d e in s
Obviam itur obiecto
e p a ra b ilita te .—in A
ordtinveeroa,dsi
scuidbeiencstu tummpeotssaitccm idaennesreitasinceom a cpcaidraennti»
te ,:auct aprg oteunm tia
e n m
tu m Dseuim aitu
bsor,luetaam q,aveapldraeedpicrotobam
u bile
ont
ve ro n o n p o ssit n a m ra lite r m an e re d
sine subiecto, etiamsi sit res distincta ab mutuoseparata, tantumdistingui modaliter. o c o m p ara n tu r e t c o n s erv a ti n o n p o s su
Disputación séptima.—Sección ¡I 43
em s oednutia
s salte m o riu
d i s,esntequuteneonconptra o srio
sit ,esqsueìanisdeì statin
m gquuaum
nturerstaem t qreusa;mergreosdeisttin
mogduuusntu
re<
r sead
re
uunnitu itu sraecttunoenicau]io iusuensio tnm odm
is uso,dqou,ìautsesìp a so
tis literir.pD
fie o ixsitauuttedm
te uper se et immediate,
o m o d i eius d em re i p oqsuiniat
s
ddéisctin larac tuem
ta , q eusot;dinerg te ondilla
im uds,uovev]eelrueru n tnmtoredsi m utu
eintte tunocunnounseresscetesin coellig
alte rordeisttin
itu eccotio
ntra
rerio
a ;
lis
re
aqliu rudmeritdìstin m cdtauru
o s ma ,ltevriu
elsure nuim disetin
ritctarees; eett m a r illo
lite r s,quqeuniado,,Jicsaelte
lo t nrnonrara tio
tion neresiuiqufo
e amr
d uisotin
cugm u qeuneturisre toarulite
mr,m voldopru
e erm se sveelhraabtio
eannet mle odiiie
m id anntita
e t, te
hambenett ninete u rrseilloqru
te uammdeasmt serepaa-
re pdra ruem c e d deìsnti.tincStaeruc umn d,aiupxrotabadtuier,taqin u ias,ecqtio
u a nne ra bilis
dific at., itautconservetursinerequammo-
stru iom dueotita
im u n usm
pcoatesrattio
ehasbineentaulte
esnseem
tro
mutu c
mooddiusestalte
onsseerv
o paara rinpeous-
ti,
riurasa,nqereuianodne
10. A tq u e e x h is c o n s ta t n i h i l r e f e r r e
q u o d h a e c s e p a r a tio n a t u r a l i t e r f i e r i p o s s i t
in trin se ut v e l d e p o t e n t i a a b s o lu t a , q u ia ta r n e s s e n tia le
qpveuora esâmtillo
ânru em reecrituiusveera stm osdusse;cuem rgoauffe trurem nes-
e s t illi r e i q u a m n o s t a n tu m m o d u m a p p e l -
e n tita te m q u a e core
n s erv a ti p o te s t s in
la m u s e s s e a c t u a ffix a m e t m o d if ic a n te m
r e m c u iu s e s t m o d u s , u t r e p u g n e t e i d e p o
a*lte
u n ra
t .reEarg ornedcisestin
lite seguesi,t eqauiaq_uadeishtin uiu
g usum notudir t e n tia a b s o lu t a c o n s e r v a r i s in e illa r e , s e u
a lite r q u a m a c t u m o d if ic a n d o illa m . Q u a
r a tio n e n e c m e n t e in te llig i p o t e s t f i g u r a se
aparterei cumsepararipossint,etnondi- p a r a t a a b o m n i q u a n t i t a t e e t r e c u i u s s it
4 6 _________ • Disputaciones metafísicas
ni una relación sin fundamento —si es modo de éste—, ni un movimiento sin
móvil, ni otras cosas análogas. La razón de ello ha sido dada anteriormente: lo
que es de esa naturaleza no tiene, en virtud de su propio concepto, entidad su
ficiente en la que se conserve, sino sólo por una cierta identidad con aquellas cosas
en las que está; luego todo lo que es separable de la manera indicada, incluso de
potencia absoluta, no es modo, sino cosa distinta.
Así, pues, en lo que atañe a inferir la distinción en la cosa misma, nada im
porta que la referida separación se haga natural o sobrenaturalmente; sólo en
cuanto a nosotros podrá ser más clara la distinción cuando la separación se
realice de manera natural, aunque a veces se nos manifiesta por medio de los
misterios sobrenaturales, cuyo conocimiento ayuda en gran manera al de las
cosas naturales. Asi, gracias al misterio de la Eucaristía nos consta, con certeza
mayor que la que podríamos tener por conocimiento natural, que la cantidad es
una cosa distinta de la sustancia.
11. Observación importante.— A este propósito también puede advertirse
incidentalmente que, aunque a veces no haya tenido lugar una mutua separación
y conservación de dos cosas, sino sólo de una con respecto a la otra, ello nos
basta para inferir la distinción real, como en el ejemplo citado; pues, hasta
ahora, Dios no ha hecho que la sustancia material se conserve sin la cantidad,
sino únicamente que la cantidad permanezca sin la sustancia material. Y, sin
embargo, este argumento nos resulta suficiente para colegir que la cantidad y
la sustancia se distinguen, no sólo modalmente, sino también realmente. No,
por cierto, en razón de la forma (por así decirlo), sino en razón de la materia,
pues, en el caso de la humanidad y la subsistencia, ha ocurrido también que la
humanidad sé conserve sin la subsistencia creada, pero no ha sucedido, ni lo
creemos posible, que la subsistencia creada exista .sin una propia naturaleza
sustancial de la que sea término. Por ello, en este ejemplo no concluimos, a
base de la indicada^ separación, una distinción real, sino únicamente una distin
ción modal.
Consiguientemente, en estos casos conviene tener en cuenta, además de la
separación, la naturaleza de la cosa que se conserva sin la otra; pues si se trata
fig
m oudreusveeiu lsre , la
v etio
l m sointuesfu s ndeam
in m eonbro , seit essict ntio
ili, ondusaitrufa m ctarerum mutu, aedseupnaiu
s rastiotanetutm coanbsearvliaa-,
dqueiaajiis q ua seim hilib
u iuussm.oE d ti ra
s utio
n t, ensotnsuhpara b e tatcta
n e , dnisihtin
x ilocmtioinnuesmnre obaislemsuuffic
t initparadedin ic fe
to reensdeam m
pquroaprio cote c o
nscarv n ce p tu s
eneatur,quib u ffic
seudsinie n te m
sosluum e n tita te m
eexrgqouaqduaidm in p lo ,m h a c te n u
ater,riasliss q u id e
ssuoblustam
ntiafa c tu m n
sqinueanqtitao n e
uasntita s t a D
teecsuobn-eo
ide n
qdeuidpotetiia
pra d
edicato n t; -
Ut
s e rv e tu ed m u t sin
dinistin c n.tia
ta Q ubdsom
o lu
e
otad,onosnepeasratbm
rg o a ttin e t a
leoduesst,seedtiarem
d in fe re n d am s schta
o nctianom b ateria
is e s li spueffic
t rmieannesat,arg etum nih en ilo
tu minuust
m
stuera parera ipsapradeisdtin
tio ic ctionnaetu
ta m ,lite
ra nihrilvre e l fesrtupeqm uoad- sgooulu
llig
i. m N
am
omn
usodqalite
q u
uanrtitasetedmetia
id e m ratio n e
etmsure
fo rm
bsatalite
a e
ntia
(u rtm dsicisntin
on
di-
nlite
otiolite r
r dis fia t;
tin s
ctioo lu m qu o ad
qvuearondnootific n o
sepaatus p
ratioo te rit es s e c a
nbaistupreer- nhitam ) s e
teanita d ra tio n e
etssusbinseistesm m ate ria
iasisfa e
ctu ;
mcre no m
etia in h u
mceosntseur-tm a
sm r
uupltu fit,
ernm in
atura te rd
lia u mm ydstenria ,reqliauorucm r n o
csocgennitio u m
vpoestuser;cnreodnim u b
eusst auuttem te n
fatia
ctetunm a ta
necqreuaetafiesriit
Qusom iu v a t
obdisocpoenrstitit a
mysqteuriu a tu
m Em o
ucheasris g n o
tia d a .
emcder-i- atebrm squineusp,roupnria natu su b s is
recesxuebm tia
stapnlotiael!xcpuraiuesdiceta st
tiu n o an tita te se re d e in h o
nstin em1
ctanm
1 . atu aralesum
Attentions dignum
bsctaonntias ,requpaom
ta .
— tu U
pseert.cognitio- re
isb i e tia m o b i
seapleare
p ra e m
te
tiosneedsnoolunmcm
r s e p a ra tio n e m
oilig
oo
pd im
a
o le
rte
um
t
s. Ig
c o
disitu
n s
tinrctio
id e ra in
re
nehm
n is-
a
ter observari potest quod, licet interdum turameinsquodsinealioconservatur; nam
Disputación séptima.—Sección II 47
de algo que es, por su propia naturaleza, cuasi adherente al otro elemento y más
imperfecto que él, y que es, finalmente, aquello que parece poseer en mayor gra
do la razón de modo, conservándose, empero, sin el otro, es indicio de distinción
real. Mas se ofrece el caso contrario cuando aquello que permanece en la cosa es
más perfecto y tiene la principal entidad de la cosa. Tal ocurre en los citados
ejemplos; comparando en sí la sustancia y la cantidad, se ve claramente que la
sustancia es más perfecta, y que, si una debiera ser modo de la otra, no debería
ser la sustancia modo de la cantidad, sino la cantidad modo de la sustancia.
Así, pues, habiendo quedado suficientemente claro —en virtud de la sepa
ración entre cantidad y sustancia— que la cantidad no es un modo, sino una
auténtica cosa, se pone de manifiesto, como consecuencia, que la sustancia y la
cantidad no se distinguen como cosa y modo, sino como dos cosas. Pero, en el
caso de la naturaleza y la subsistencia, consta con mayor claridad que la natura
leza sustancial es la principal entidad de la cosa, y que, si alguna de ellas es modo
de la otra, es la subsistencia la que constituye un modo de la naturaleza, y no
al revés; ahora bien, a base de la separación establecida no se ha afirmado que
la subsistencia sea más que un modo, puesto que no se conserva sin la natura
leza y, por tanto, no es licito deducir de ella una distinción real, sino solamente
modal.
12. Cuál es la base para conjeturar la disiinción entre aquellas cosas que
aún no han existido separadas por ningún medio.— Subsiste aquí la dificultad
sobre la manera de conocer la distinción real cuando no se ha realizado ninguna
separación, ni natural ni sobrenatural. Porque entonces no pueden servir las
reglas establecidas, aunque no resulte contradictorio que se distingan real
mente muchas cosas que, hasta ahora, no han sido separadas de ninguna de las
citadas maneras, como la materia y la forma del cielo. Si se dice que, aun cuando
no estén separadas pueden conocerse como separables, esto viene a ser lo mismo
—o al mecos encierra la misma dificultad—- que si se dijese que se conoce
que son distintas; pues preguntamos de qué modo conocemos que son separables,
si ni están naturalmente separadas ni, hasta ahora, las ha separado Dios de ningu
na de las maneras indicadas.
razón mayor que para distinguir las existencias; por tanto, el mismo modo de
distinción que existe entre las esencias puede darse también entre las exis
tencias. Por ello, suponiendo —y lo demostraremos posteriormente— que la
existencia no es sino la realidad misma de la esencia actual, igual que se en
tiende que las esencias son distintas en la realidad y en el modo, igualmente
hay que entender que las existencias son distintas porque el modo, en cuanto
codistinto de la cosa a la que modifica, tiene su actualidad; luego entre los
dos se da la misma razón e igual modo de distinción, ya se consideren en
potencia o en acto, ya según el ser de la esencia o según el ser de la existencia.
Añádase, finalmente —de acuerdo con la opinión que afirma que la exis-
.tencia es una cosa distinta de la esencia—, que hay posibilidad de que cosas
realmente distintas existan con la misma existencia indivisible, cual ocurre con
la materia y la forma, y con todas las partes de un mismo compuesto; luego
—también en conformidad con aquella opinión— la distinción de las cosas no
se manifiesta de manera suficiente ni verdadera por medio de la distinción
de existencias cuando se trata de cosas cuya distinción es tal que se encuentran
unidas entre si, a las cuales se refiere principalmente la presente dificultad, ya
que cosas distintas pueden tener la misma existencia. Si hubiese alguno que
no admitiese esto, no habría razón para que pudiese admitir, como consecuen
cia, que una cosa y un modo tienen una existencia absolutamente idéntica, pero mo
dalmente distinta, de .manera que cada uno tenga el ser adecuado a si mismo;
por consiguiente, sobre la distinción de las cosas o los modos se planteará la
misma cuestión que sobre la distinción de existencias.
m alit., c. 2, et earn im pugnat quia proprie- connexione actionum , ita u t una ex altera
tates anim ae eadem actione cum ipsa an i- naturali necessitate resulret. U nde e conver
m a prod u cu n tu r, et tarnen sunt res distinc- so duobus etiam modis pcssunt dici aliqua
tae ; et e contrario relatio non distinguitur eadem actione fieri, scilicet, vel aeque prim o
realiter a fundam ento nec figura a quantita et absque ulla dim anatione unius ab alio,
te, et tarnen diversa actione producuntur. vel u n u m prim ario et aliud secundario, qua
Sed non censeo hoc signum esse falsum , si tern a a priori term ino necessario resultai.
debita proportione in teiligatur; censeo ta 16. Igitur, quae priori m odo p er se p ri
rnen esse fere inutile ad cognoscendam di- m o fiunt actionibus in re distinctis necesse
stinctionem nisi qiiarenus aliquo m odo in est u t in re distinguantur, et quoad hoc ve
c lu d e signum sep aratio ns. Explico singula, rissim a est regula supra posila. Quia tota
e t im prim is suppono serm onem esse d t na- ratio et distinctio actionum sum itur a term i-
turali actione seu productione rerum , non n is; ergo, si term ini talcs sunt u t requirant
m iscendo m iracula. Item esse serm onem de actiones distinctas, etiam ipsi erunt distinc-
h is quae ex se et natura sua req uirunt di- t i ; tam en non potest hinc absolute inferri
stinctas actiones quibus fiunt, etiamsi sim ul distinctio realis in ter term inos, nec maior
produ can tu r. C ur autem haec supponam , quam sit in ter ipsas actiones; quae inter-
infra explicabo. R ursus adverto duobus m o- dum possum realiter distingui, u t prodtictio
dis posse intelligi aliqua produci distincta ligni et calefactio eius; interdum vero tan
actione. U no m odo, per se prim o et absque tum m odaliter, ut producilo ligni, et motio
ulla naturali connexione vel consecutione ta- localis eius, quae tantum clistinguuntur ut
Kum actionum in ter se ; alio m odo, cum duo m odi eiusdem ligni; et codem m oda
Disputación séptima.— Sección II 51
distinguuntur res productae p e r huiusm odi ris; et idem est de productione anim ae et
actiones, nam per priores producuntur sub em anatione potentiarum eius ab ip sa;
stantia et calor, quae su n t realiter distincta; nam si illae potentiae su n t res distinctae,
per posteriores vero substantia et U bi sen etiam illa em anatio est actio physice di
praesentia localis quae tan tu m m odaliter stincta, quam vis ab alia resultet et ideo dica-
distinguuntur. Servant ergo proportionalem tu r non fieri p er se prim o. E t similia exem -
distinctionem res productae cum suis pro- pla adhiberi possunt in actionibus tan tu m
ductionibus. Quod quidem veruni est non m odaliter distinctis, u t sunt creatio angeli,
solum quando huiusm odi actiones separa- verbi gratia, et producilo alicuius U bi, seu
tim fiunt et absque naturali coniunctione praesentiae localis, quae ad illam naturaliter
u t contingit in productione et calefactiona consequitur; et productio alicuius quantita-
ignis, sed etiam quando illae actiones natu- tis et figurano eius, quae postea f itj et
raliter coniunctae su n t e t una resultat ex idem est de productione fundam enti et re .
alia, u t contingit, verbi gratia, in productio- sultantia relationis, supponendo eam esse
ne alicuius rei gravi in regione aerea, et m odum distinctum . A tque ita constat in -
moru eius deorsum , qui n aturaliter ad talem stantias seu exempla adducta contra iliarn
generationem consequitur; ibi enim eviden- sententiam non u rg ere; nam in illis om ni
ter et fere ad sensum patet distinctio actio- bus, sicut est distinctio inter actiones, ita
num , quia una fit intrinsece in uno instanti, et inter term inos et e converso.
alia tantum extrinsece in eodem incboatur. 17. C onstat deinde quo sensu verum sit
Esse tam en potest eadem distinctio et con- p rin d p iu m ab Aristotele dicto loco posi
secutio in ter actiones instantaneas, u t inter tura : quae una productione peneranno, esse
productionem ignis et consecutionem calo- idem. E st enim hoc verum de bis quae p er
52 Disputaciones metafísicas
quia n o n potest id em suppositum substan talis term inus non producitur cum unione et
tiate seipsum producere proprie ac p rim a coniunctione a d ipsum producentem , neces
rio, quia, ut producat supponitur esse; e t se est u t no n sit m odus eius, sed res distinc
ideo si prod u cit suppositum , aliud a se ta ab ipso vel m odus rei distinctae ab ipso;
d istinctum p roducit. U n d e edam divinai necesse est ergo ut non tantum m odaliter
personae quam vis u n itatem in essentia h a - sed re aliud distinguatur, vel p er se im m e
beant, o b realem productionem unius ab diate, vel ratione eius in quo est. A t vero,
alia realiter distin g u u n tu r. B ixi autem pro si productio sit accidentalis et term inetur ad
prie ac primario, quia p e r m iraculum fieri aliquid quod u n itu r et coniungitur produ
¡forcasse potest u t aliqua res seipsam repro centi, n o n est signum sufficiens distinctionis
ducá!; tarnen tu n c necesse est u t illa res realis. N am , licet interdum possit interve
supponatur prius alia actione producta, et n ire talis distinctio, u t in visu producente
ideo secunda actio n o n est prim aria p ro visionem, et inteliectu, voluntate ac simili-
ducilo ncque propria, sed solum per m odum bus facultatibus quae producunt qualitates
conservationis ; de qua re latius in m ateria realiter a se distinctas quibus ipsae infor
de E ucharistia. Secundum ita declaratur, m a n t s , tam en hoc simpliciter necessarium
quia, q u id q u id ab aliquo producitur, debet non est, u t patet quandocum que id quod pro
ab ilio in re iosa actu distingui, quia ipsam et ducitur solum est m odus ipsius producen-
producilo debet esse a producente distincta tis, sive per se e t p er propriam actionem
aliquo m odo, m axim e cum po n atu r esse producatur u t in praesentia locali quam in
accidentalis ; ergo e t term inus eius debet se efficit qui se m ovet; sive per actionem
esse distinctus a parte rei ab ipso p rodu tantum resultantem , u t in emanatione sub
c en te; ergo, si aliunde supponatur quod s is te n c e a natura, e t similibus. Q uod si
Disputación séptima.— Sección II 55
dicatur non quam cum que productionem , dem rem coincidere; im m o et finis et agens,
sed earn quae est res distincta a producente, vel finis et form a.
inferre distinctionem realem producentis et 21. Conclusio ex dictis elicitur.—- Vix
product!, hic erit circulus om nino inutilis; ergo p ctest aliquod certum indicium realis
nam actionem huiusm odi esse re distinctam distinctionis dari, quando res huiusm odi
sum u t naturaliter sem per ac necessario sint
a producente n o n potest aliunde colligi quam
in ter se reaiiter unitae et hactenus non sunt
ex eo quod n o n produ citur p e r earn m o divinitus separatae; no n nego tam en posse
dus aiiquis producentis, sed vera qualitas inveniri plures res huiusm odi reaiiter di-
seu forma ipsum afficiens, quod inquire- stinctas, u t exemplis superius allatis co n stat;
batur. sed solum assero huiusm odi distinctionem
20. A tque idem iudicium est de alio sig- no n posse aliquo generali signo discerni, sed
no quod idem auctor ibidem subiungit de in singulis considerandam esse propriam ra-
relatione causae et effectus, nam hoc m axim e tionem essentialem et gradum perfectionis e t
habere potest locum in causa efficienti de m unus ad quod o rdinantur, u t ex om nibus
qua proc'edunt om nia dicta e t applicari suo in unum collectis possit iudicium de distinc
tions fieri; u t verbi gratia, in te r m ateriam
m odo possunt ad causam form alem vel m a
et form am caeli facile credim us esse distinc
terialem ; nam , licet propriissim e no n repe- tionem realem , quia ex com m unibus ratio-
riantur n isi in ter actum et potentiam reali nibus essentialibus m a te rn e et form ae intel-
ter distincta, tarnen aliqua etiam ratione in- ligim us n eu tram earum esse m odum , sed
terveniunt in ter m odum afficientem e t rem veram en titatem ; et aliunde ex variis p ro -
affectam ; in causa autem finali non habet prietatibus caeli intelligimus in eo reperir:
locum, cum finis e t effectus possint in eam - utram que secundum proprias rationes ea-
56 Disputaciones metafísicas
todo y parte, sino corno incluyente e incluido, pues de éstas se sabe que la que
incluye a la otra no puede conservarse sin aquella otra, porque consta intrínse
camente de ella. En cambio, a propósito de las cosas que se distinguen según d
primer modo pueden aducirse diferentes opiniones, que omito por pertenecer
4 materias particulares.
En lo que concierne al primer sentido, respondo que tales cosas siempre
pueden separarse de aquel modo por potencia absoluta (pues a ella nos referi
mos); y no se nos ocurre que sea preciso hacer aquí excepción alguna. La razón
es que, en estas cosas, no puede repugnar que haya separación mutua entre una
y otra por falta de entidad suficiente (como acontece en los modos), porque — se
gún suponemos—• cada una de ellas tiene una verdadera entidad distinta de la
otra; luego si se da contradicción, únicamente puede ser por la dependencia
entre una y otra o por la natural conexión o dimanación de una con respecto a
la otra, porque no puede excogitarse por otra razón. Mas, aunque en este caso sea
legítimo inferir una inseparabilidad natural, ésta no se considera en orden a la
potencia absoluta de Dios; porque —como se ha estudiado más arriba— Dios
puede suplir toda aquella dependencia, ya que, o se trata de una dependencia en
el orden de la causa eficiente, o, si se refiere al orden de la causa formal o mate
rial, no es en cuanto intrínsecamente componente, sino en cuanto que sustenta
y actualiza a una cosa distinta de sí, y se dice que esta causalidad es, en cierto
modo, extrínseca, y que Dios puede suplirla totalmente. Sin embargo, le resulta
mucho más fácil impedir cualquier dimanación natural, no sólo porque aquélla
no puede hacerse sin influjo de Dios, que tiene posibilidad de no' darlo, sino
también porque puede destruir cualquier unión entre aquellas dos cosas y pro
ducir o conservar una y otra con su sola virtud.
Consiguientemente, en esto no encontramos ni general repugnancia ni razo
nable excepción. Pues la que algunos hacen de las pasiones y de la esencia, o no
está apoyada en ninguna razón, o, si hay alguna aparente, demuestra que aqué
llas no son cosas realmente distintas, más bien que la imposibilidad de que se
separen, aun suponiendo la distinción.
23. Se sale al paso de una objeción.—- Sólo podría insistirse en las relacio
nes de unión, por ejemplo, entre la materia y la forma, que se distinguen real-
seu u t includens et inclusum ; nam de his dependentiam potest. D eus supplere, quia
constai, quod aliud includit n o n posse sine vel est dependentia in genere causae effi-
iEo conservati, quia ex ilio intrinsece con ciends, vel, si est causae form alis a u t m ate-
stai. D e rebus autem p riori m odo condistinc- rialis, n o n est tam quam intrinsece com po-
tis variae possent referri opiniones, quas nentis sed tam quam sustentantis vel actuan-
omitto, quia ad particulares m aterias perti- tis rem a se distinctam, quae dicitur causali-
nent. E t ad priorem sensum respondeo tas quodam m odo extrinseca, quam totani
huiusm odi res sem per posse ilio m odo se D eus supplere potest. M ulto autem facilius
p a ran de potentia absoluta (sic enim loqui- potest im pedire quam cum que naturalem di-
m ur), ñeque occurrit ulla exceptio quam in m anationem , tu m quia illa fieri non potest
hoc facere oporteat. E t ratio est quia his sine influxu D ei quem ipse potest n o n da
rebus non potest repugnare m utua separado re ; tum etiam quia potest destruere quam
unius a b alia ex defectu sufficientis entitatis cum que unionem inter illas duas res, et sua
(sicut in m odis contingit), quia, u t supponi virtute sola utram que efficere vel conser
m i , u traque earum habet veram entitatem vare. Ilaque in hoc nec generalem repug-
distinctam ab alia ; si ergo est repugnantia, nantiam , nec rationabilem exceptionem inve
solum potest esse vel ex dependenlia unius rno. N am , quam aliqui faciunt de passioni-
ab alia vel ex naturali connexione seu dim a- bus et essentia, vel nulla ratione n ititur, vel,
nadone alterius ab altera; non enim potest si quae est apparens, illa potius probat illas
alia ratìone excogitan. Sed, quam vis hic rec- non esse in re distinctas quam , supposita
te inferri possit naturalis ¡nseparabilitas, non distinctione, separari non posse.
tam en in ordine ad potentiam D ei absolu- 23. Occurritur obiectioni.— Solum pos
tam , quia, u t supra tactum est, om nem illam set instari de relationibus unionis, verbi
58 Disputaciones metafísicas
gratia, m a te rn e e t foim ae, quae realiter d i- rem autem sensum respondeo, etiam ilio
stinguuntur sicut ipsa m ateria e t form a, quia m odo posse res distinctas separari p e r po
in ipsis su n t adaequate e t tam en non pos teritiam D ei, triplici adhibita exceptione
su m conservar! disiunctae sed tan tu m u n i- quae sub uno nom ine essentialis habitudi-
tae. R isp o n d en te p rim u m , si sit serm o de n is vel dependentiae com prehendi potest.
relattonibus praedicam entalibus, fonasse àlias R atio generalis regulae est fere iam tacta,
n o n esse aliquid reale distinctum in re ab quia, si res realiter distinguuntur, disiungi
huiusm odi unione sed solum m utuam deno- etiam realiter possum ; quae sic autem dis-
m inationem retu rn u n itaru m in te r se ; vel,
iuncta sunt, non repugnat vel contradictio-
si adm ittam us àlias relationes esse positivos
m odos reales partium unitarum , responde nem involvit u n u m a D eo conservati sine
alio, quia regulariter solum potest esse in
n t àlias n o n esse in te r se unitas, form aliter
loquendo, sed esse in te r p artes unitas ; ideo- ter ilia dependentia effettiva, n o n vero es
q u e non posse conservar! sine unione earum , sentialis, e t illam D eus supplere potest.
quia in illa fu n d a n tu r, q uod no n est contra 25. Prima exceptio de Deo et creaturis.—
dicta. S i autem sit sen n o de ipsa unione for U n d e prim a exceptio est d e creaturis re -
m ali, quae est relativa secundum dici seu spectu D e i; sunt enim res a D eo distinctae
trascendentaliter, illa n o n est res distincta e t potest D eus sine illis esse, non autem
a p artib u s unitis, sed m odus earum ; e t ideo illae sine D e o ; no n solum quia D eus est
m iru m n o n est q u o d n o n possit tails m o p er se ens necessarlum sed propter essentia
dus conservati dissoluta ipsa unione cum lem dependentiam quam hab en t a D e o ; la
sin t id em m odus e t unio. ttone cuius, si p e r impossibile fingatur D eus
24. Rerum distinctarum una desimi pot non esse, non possent creaturae esse sine
est manente altera in esse.-— A d posterto- ilio. Q uam dependentiam effectivam ita es-
Disputación séptima.— Sección II 59
El. Y una criatura no tiene, con respecto a otra, una dependencia efectiva tan
esencial, sobre todo si posee la verdadera entidad y realidad de que ahora habla*
mos; porque es posible que aquello que sólo intrínsecamente es modo dependa
esencialmente de aquello de lo cual es modo; pero de esto nos ocuparemos en
otra ocasión, pues ahora no resulta oportuno.
26. S egunda excepción sobre la relación y el térm ino. — La segunda excep
ción tiene lugar en el caso de la relación y el término realmente distinto, pues no
puede conservarse en la realidad la una sin el otro, aunque entre ellos no haya
una auténtica y real unión, sino un respecto. La razón estriba en que la relación,
en cuanto tal, depende esencial y cuasi formalmente del término; por tanto, no
puede surgir ni conservarse sin él; ni, por otra parte, puede demostrarse mejor
dicha relación, a no ser porque la esencia de la relación es tal como ahora se su
pone, según la opinión común; porque nos referimos a la relación real puramente
predicamental.
27. T ercera excepción sobre las Personas divinas en tre sí.— El tercer ejem
plo alude a las Personas divinas, las cuales, aunque se distinguen realmente, no
pueden separarse entre sí en el ser, por la intrínseca y necesaria conexión que las
une. Esta puede reducirse al punto anterior, ya que las Personas son relativas y,
por consiguiente, una no puede ser sin la otra. También se desprende así de la
unión que tienen en su esencia, por la verdadera y perfecta identidad que con
ella guardan, en virtud de la cual resulta principalmente que cualquiera de dichas
Personas es un ente absolutamente necesario hasta el punto de que le repugna,
de manera absoluta y esencial, no ser; como consecuencia, se sigue que ninguna
puede ser sin la otra, porque si ninguna de ellas tiene posibilidad de no ser siem
pre, tampoco podría existir una sin que existiera la otra.
For este motivo, aunque las criaturas no dependan esencialmente de las rela
ciones divinas en cuanto tales, no pueden separarse de las mismas relaciones en el
ser, según la manera expuesta; porque no es posible que existan las criaturas sin
suponer la existencia de aquellas relaciones, ya que son un ente esencialmente ne
cesario; y aunque, por lo que respecta a las criaturas, no sean de suyo necesarias
para su creación, sin embargo son necesarias por lo que concierne a Dios, pues no
sólo se dan esencialmente en Dios, sino que ellas mismas son esencialmente Dios.
Por último, esto proviene, formal y suficientemente, de la unión con la esen
cia por identidad; pues como cualquier relación y esencia se identifican entre sí
de manera absoluta en la realidad, ni la esencia puede existir realmente sin cual
quier relación, ni una relación cualquiera sin la esencia. De ahí resulta que tam
poco es posible que una relación exista sin otras.
Se dirá que este argumento se funda en el principio sentado por Aristóteles,
lib. IV de la Metafísica, texto 3 : Las cosas que son iguales a una tercera son igua
les entre sí, principio que no tiene aplicación en el caso de la Trinidad; de lo
contrario, no sólo se inferiría que una relación no puede darse sin la otra, sino
también que es la otra. Respondemos que, formalmente, no se basa en dicho prin
cipio, sino o en que las cosas que se identifican absolutamente en la realidad no
pueden separarse en la realidad de tal manera que una exista sin la otra o también
en que la esencia y la relación divina no se identifican de cualquier manera, sino de
tal modo que la esencia pertenece a la esencia de la relación, y ésta es un término in
trínseco a la esencia; por consiguiente, ni la relación puede darse sin la esencia
que le es esencial, ni la esencia sin su término intrínseco y absolutamente necesario..
Pero ya basta con lo que ahora hemos dicho sobre este particular.
Caracteres de la distinción de razón
28. Por último, con lo dicho puede comprenderse fácilmente de qué
modo es posible conocer y discernir de otras la distinción de razón. Pues, sobre
todo en lo que atañe a la distinción de razón raciocinante, no hay dificultad algu
na, ya que es facilísimo conocerla, habida cuenta de que no sólo no se da en la
realidad, sino que ni siquiera tiene fundamento en ella; más aún cuando no tiene
diversidad formal ni en los mismos conceptos objetivos, sino sólo a manera de
una diversidad material por repetición o comparación del mismo concepto, por
lo que éste, siendo uno, se toma como varios, según dijo Aristóteles en el lib. V
de la Metafísica, c. 9, texto 16.
En cambio, la distinción de razón razonada requiere principalmente alguna
diversidad formal en los conceptos objetivos, y en ello difiere de la distinción
riae ad eius creationem , tarnen ex p arte D ei nec reiatio potest esse sine essentia sibi es-
su n t necessariae, quia e t p er se sunt in Deo sentiali, n eque essentia sine suo term ino
e t ipsae essentialiter su n t D eus. D enique intrinseco e t sim pliciter necessario. Sed de
form aliter ac sufficienter id provenit ex his satis p ro huius loci occasione.
unione cum essentia p e r identitatem ; nam ,
cum quaelibet reiatio e t essentia sint in ter S ig n a d i s tin c tio n is r a tio n is
se om nino idem in re, neque essentia esse
potest a p arte rei sine qualibet relatione, ne 28. U ltim o ex dictis facile intelligi p ot
que reiatio quaelibet sine essentia. U nde fit est quom odo distinctio rationis possit d i-
u t neque etiam una reiatio possit sine aliis gnosci e t ab aliis discem i. N am im prim is de
existere. Dices, hoc argum entum fundari in distinctione rationis ratiocinantis nulla est
illo principio Aristotelis, IV M etaph., text. difficultas, quia, cum haec n o n solum non
3 : Quae sunt eadem uni tertio, sunt eadem sit in re, sed neque etiam in ilia habeat
inter se, quod in T rin itate Jocum non ha fundam entum , faciliime cognoscetur; m axi
b e t; alioqui n on solum inferretur unam re- m e cum neque etiam in ipsis conceptibus
lationem non passe esse sine alia, sed etiam obiectivis habeat form alem diversitatem , sed
esse aliam ; respondetur form aliter non fu n solum quasi m aterialem p er repetitionem ,
dari in illo principio, sed vel in hoc quod ea vel com parationem eiusdem conceptus, quo,
quae sunt om nino idem in re non possunt cum unus sit, u t pluribus utim ur, sicut Aris
ita in re separari u t u n u m sine alio existat, toteles dixit, V M etaph., c. 9, text. 16. D i
vel certe in hoc quod essentia et reiatio di- stinctio autem rationis ratiocinatae im prim is
vina non utcum que su n t idem , sed ita ut requirit diversitatem aliquam form alem in
essentia sit de essentia relationis et reiatio conceptibus obiectivis, in quo differì ab al
sit intrinsecus term inus essentiae; et ideo tera distinctione rationis ratiocinantis: cw»
¡Disputación séptima.— Sección I I _________________61
SECCION III
M o d o s d e c o m p a r a c ió n d e l o id é n t ic o y l o d iv e r s o , y a e n t r e s í ,
YA CON RESPECTO AL ENTE
vero sine ulla huiusmodi comparatione vel illum impugnant. Et quidem si identitas
fictionc in’ellectus dicitur aliquis idem sibi respectiva sumatur inter res tantum ratione
fundamentaliter seu negative, quia non est ratiocinata distinctas, ut sunt homo et Pe
a seipso diversus seu divisus. Atque hoc trus, merito improbatur illa sententia, quia
posteriori modo potest identitas inter passio- identitas Petti ad seipsum vel ad hominem,
nes entis numerari, quamvis illa negatio, aut animai, non differunt re, sed ut maior
Ut supra dicebamus, non soli enti vero sed et minor secundum rationem; alias opor-
etiam fiero attribuì possit, neque soli enti teret extrema ipsa in re distingui; si autem
per se, sed etiam cuilibet aggregato entium identitas respectiva sumatur in.ter res reali-
seu muldtudmi ac numero; quiliber enim ter distinctas, et sic comparetur identitas,
numerus est idem sibi, sicut unum vel uni- qua Petrus est idem sibi vel qua est idem
tas. Alto senso distinxit Scotus identitatem Paulo, sic possunt dici identitates reipsa di-
in absolutam et relativam, prout referunt versae, cum altera sit rei, altera rationis; de
Hervaeus, Quodl. IV, q. 2; et Soncin., nominibus autem curandum non est, cum
X Metaph., q. 3; Iavell., q. 7; absolutam res constet.
identitatem vocat qua una res dicitur idem 3. Secundo observandum est ex Aristo
sibi, quia ibi non implicatur respectus ad tele supra, identitatem aliquando conside
aliam rem; relativam vero identitatem vo rar! in aliqua re in seipsa, seu respectu sui
cat, qua una res dicitur eadem alteri. Et has ipsius; aliquando vero in multis inter se
duas ìaentitates vult Scotus, ut dicti aucto- collatis, seu in una re cum alia comparata.
res referunt, esse reipsa distinctas et in hoc Priori modo dicitur Petrus idem numero
64 Disputaciones metafísicas
s e c u m . P o s te r io r i a u te m m o d o e s t id e m s p e c o m m u n e m c o n c e p tu m d e r e la tio n ib u s , d e
c ie cu m . P a u lo , v e l íd e m g e n e r e c u m le o n e . q u o in f r a v id e b im u s . E t h a e c q u id e m , q u o d
E t h o c m o d o d ix it A ris tó te le s , V M e ta p h ., a d r e m s p e c ta t, g e n e r a b a s u n t ; q u o d a u
c . 9 , e a d e m e s s e q u a e i n a liq u o u n u m s u n t, te m p e r t i n e t a d u s u m v o c u m , e s t o b s e r v a n -
v e l i n g e n e r e , v e l i n s p e c ie , v e l i n a liq u a d u m c o n v e n i e n tia m h a n e p l u r ì u m r e r u m i n
r a tio n e a n a lo g a . P r i o r i d e n tita s , si q u o a d r a tio n e c o m m u n i in s u b s ta n tiis r e tin u is s e
n e g a tio n e m v e l f u n d a m e n tu m c o n s id e re tu r , n o m e n i d e n tita tis , s im p b c ite r lo q u e n d o , e x
e s t id e n tita s s im p lic ite r , s ic u t e t im ita s , q u ia a c c o m m o d a lio n e u s u s e t q u a s i p e r a n to n o -
e s t i d e n tita s r e a l i s ; i n r a tio n e a u te m r e m a s i a m ; i n q u a lita tib u s v e r o v o c a r i s im ili-
s p e c tiv a e s t t a n t u m s e c u n d u m q u id , q u ia r e - t u d in e m , i n q u a n t i t a t e v e r o v o c a r i a e q u a -
la tio id e n tita tis a d s e ip s u m n o n e s t re a lis , lita te m , q u a m v is h a e c v o x n o n t a n t u m s ig -
s e d r a tio n is . E c o n t r a r i o v e r o id e n tita s p i u - n ific e t c o n v e n ie n tia m i n e s s e n tia b r a tio n e ,
r i u m d is tin c ta r u m r e r u m i n r a tio n e c o m m u s e d e tia m i n m a g n i t u d i n e ; i n h is t a m e n
n i ( d e c r e a t u r is e n im l o q u im u r , u t o m itta - o m n ib u s s ic u t e s t id e m m o d u s u n it a t i s , ita
m u s i d e n tita te m t r i u m p e r s o n a r u m d iv in a e tia m e t e ad em , r a t i o f o r m a lis id e n t i t a t i s , e t
r í a n in im a n u m e r o e s s e n tia ) q u o a d f u n d a ita h a e c o m n ia c o m p r e h e n d u n t u r s u b e o d e m
m e n t u m e t q u o a d n e g a t io n e m d m s io n is , e t d iv e r s o p r o u t t r a n s c e n d e n ta lite r s u m u n -
e s t t a n t u m id e n tita s s e c u n d u m q u id , v e j t u r e t e n ti a ttrib u u n tu r .
p o tiu s e s t s im ilitu d o q n a e d a m , q u ia s o lu m 4. Quot distinctioms, tot identitatis ge
e s t u n i t a s r a tio n is , u t s u p r a o s te n s u m e s t ; nera.— T e r t i o o b s e r v a n d u m e s t, c u m id e m
q u o a d re la tio n e m v e ro id e n tita tis c e n s e tu i d i c a t u r p e r n e g a t io n e m d iv isio n .is, v e l a se
h a e c id e n tita s s im p lic ite r, q u ia re la tio h a e c , ip s o , s i u n u s d i c a t u r id e m s ib i, v e l i n t e r
c u m s i t i n t e r r e s d is tin c ta s , re a lis e s t iu x ta a liq u a d u o , si illa d i c a n t u r e s s e id e m , q u o t
Disputación séptima.— Sección I I I ___________________________________________ 65
cosas —si se dice de ellas que se identifican— cuantos son los modos de divi
sión ó distinción, tantos pueden ser los modos de identidad, según el principio:
D e cuantos modos se dice uno de los opuestos, de tantos otros puede decirse
también el otro. De ahí se deduce que puede darse identidad real, modal
o de razón razonada; porque, de razón raciocinante, nada existe que no pueda
ser distinto de sí mismo, si se compara consigo en algún aspecto; pues, si de
ningún modo es concebido como varios, de ningún modo podrá ser algunas
cosas, sino solamente alguna; por lo que Aristóteles afirma, en el lugar citado,
que la identidad es una cierta unidad, bien de varios, bien de uno tomado como
varios.
Sin embargo, algunas cosas se identifican real y modalmente, pero no con
identidad de razón; otras pueden identificarse en la realidad, pero no en el modo;
otras, por último, no se identifican en manera alguna según la realidad, sino
sólo según la razón. Sobre esta base se comprende, en primer lugar, de qué
manera se oponen entre si lo idéntico y lo diverso: en efecto, se oponen prime
ramente con respecto a lo idéntico, y no con respecto a lo diverso, ya que se
oponen a modo de relativos. Después se oponen como comparados con el mismo
género de distinción o división. Porque la negación no se opondrá a la afirma
ción, a no ser que verse sobre lo idéntico en cuanto tal; pero estas cosas se
oponen en tanto en cuanto una incluye la negación de la otra; así, pues, ser
idéntico en la realidad excluye el ser realmente diverso, pero no excluye, en
cambio, el ser diverso con diversidad modal o de razón. Por el contrario, ser
idéntico con identidad de razón no excluye el ser realmente distinto o diverso,
porque la razón, de igual manera que establece distinciones con los conceptos
entre cosas que en la realidad son idénticas, así también —a la inversa— une en
el concepto cosas que en la realidad son diversas, como se patentiza por lo dicho
antes sobre la unidad del universal.
5. Se puede objetar que, aunque no toda identidad suponga negación de
toda diversidad, parece que una mayor identidad lleva consigo una negación de
mayor diversidad, de tal suerte que, siendo algunas cosas modalmente idénticas,
no sólo se infiere que no son diversas modalmente, sino también que no lo son
sunt modi divisionis seu distinctionis, tot tivorum. Deinde opponuntur comparata ad
posse esse modos identitatis, iuxta illud: idem genus distinctionis seu divisionis. Quia
Quot modis dicitur unum oppositorum,, tot negatio non erit opposita affirmationi, nisi
potest did et reliquum. Unde fit aBqua sit de eodem secundum idem; haec autem
esse posse idem re, et modo, et ratione in tantum opponuntur, in quantum unmn
ratiodnata; nam ratione ratiocinante, nihil includit negationem alterius; igitur esse
est quod non possit a seipso distingui, si idem re excludit esse diversum realiter, non
aiiauo modo ad se comparetur: nam si tamen esse diversum modaliter vel ratione.
nuUo modo ut plura condpiatur, iam nullo Et e converso, esse idem ratione non exclu
modo erit aliqua, sed aliquid tantum, unde dit esse realiter distinctum seu diversum,
Aristoteies, citato loco ait identitatem esse quia ratio, sicut distinguit conceptibus quae
uniiaiem quamdam out plurium out cum in re sunt idem, ita e contra unit coneeptu
quis mm ut pluribus utitur. Aliqua vero quae in re sunt diversa, ut patet ex dictis
sunt idem re et modo, non tamen ratione; supra de unitate universali.
alia possunt esse idem secundum rem, non 5. Quod si obiicias, quia, licet non omnis
tamen secundum modum; alia denique nul identitas inferat negationem omnis diversi-
lo modo sunt idem secundum rem, sed tan tatis, tamen maior identitas videtur
tum secundum rationem. Atque hinc intelli- inferre negationem maioris diversitatis,
gitur primo, quomodo idem et diversum in ut, si aliqua sunt idem modaliter, non
ter se opponantur; opponuntur enim impri solum infertur non esse diversa modaliter
mis respectu eiusdem, non respectu diver- sed etiam non esse diversa realiter; sed
sorum; quia opponuntur ad modum rela- identitas rationis videtur esse maxima; ergo
5
66 Disputaciones metafísicas
realmente; mas la identidad de razón es, al parecer, la máxima; luego de ella
se infieren rectamente la identidad modal y la real.
Se responde: hay equivocidad en la identidad de razón, pues ella no es siem
pre la máxima; hay, en efecto, una cierta identidad de razón, no creada, sino
únicamente concebida por la razón; esa identidad es la máxima porque supone,
no sólo actual negación de distinción en la realidad, sino también negación de
fundamento o de distinción virtual; en cambio, hay otra identidad de razón, que
la razón crea, y que no es la máxima, antes bien es identidad únicamente en
algún aspecto, ya que no supone en la cosa identidad absoluta, sino sólo funda
mento de semejanza o conveniencia; por tanto, esta unidad no excluye la diver
sidad absoluta o según la realidad.
6 . E n qué consisten la distinción, la diferencia y la diversidad, y cómo se
cmnparan entre sí.—* En este punto, sin embargo, conviene estar prevenido contra
el sentido equívoco de los términos distinción, diferencia y diversidad; pues dice
Aristóteles, en el lib. V de la Metafísica, c. 9 ; y en el lib. X, c. 5, que no es
lo mismo diferir que ser diverso. Efectivamente, se dice que difieren las cosas
que convienen en algo y en algo se distinguen; en cambio, se fiama diversas a
aquellas cosas que no convienen en nada; parece, por tanto, que la diversidad es
algo superior a la diferencia, como afirma el mismo Aristóteles, lib. IV, c. 2.
Aquí se toma la diversidad en esta significación amplia, y la distinción se con
sidera también en el mismo sentido que la diversidad. Aunque en otra acepción
—y bastante usada—, la distinción parece expresar únicamente negación de iden
tidad real; sin embargo; la diversidad añade también —al parecer— negación de
semejanza y conveniencia; de esta manera, se dice que una imagen es distinta
de otra, aunque sean semejantes entre sí. En cambio, cuando una cosa se dice
diversa, parece que con ello se indica, no sólo distinción, sino también deseme
janza o menor perfección. Pero todo esto sólo se refiere —según hemos dicho—
a la significación de los términos por adaptación del uso, pues la doctrina es
suficientemente clara.
Por consiguiente, para que lo idéntico y lo diverso se opongan, deben ser
considerados proporcionalmente y con respecto a lo mismo; en este sentido, im
plican una oposición inmediata, como la que se da entre uno y muchos, de acuerdo
recte ex illa in ferrar identitas m odalis et cuntur quae in aliquo conveniunt et in alio
realis. R espondetur esse aequivocationem in distinguuntur; esse autem diversa dicuntur
identitate rationis, n o n enim illa setnper etiam ilia, quae in nullo conveniunt; unde
est m axim a ; est enim quaedam identitas esse diversum videtur esse quid superius
rationis quam n on facit sed solum concipit ad differre, ut idem Aristoteles dicit, lib. IV,
ratio; et haec est m axim a, quia supponit Don c. 2. Et in hac latitudine sumitur hic esse
solum actualem negationem distinctionis in diversum; esse autem distinctum, pro eo-
re, sed etiam negadonem fondam enti seu dem etiam sumitur quod esse diversum;
virtualis d istinctionis; alia vero est identi quamvis in alia acceptione et satis usitata,
tas rationis quam conficit ratio, et haec non esse distinctum solum videtur dicere nega
est m axim a; im m o est tan tu m secundum tionem identitatis realis; esse autem diver
quid, quia n o n supponit in re identitatem sum, addere etiam videtur negationem simi-
sim pliciter, sed solum fundam entum sim ili- litudinis et convenientiae, ut una imago dici-
tudinis vel convenientiae, e t ideo haec uni- tur distincta ab alia, quantumvis inter se
tas n on excludit diversitatem sim pliciter seu similes sint; cum tamen diversa dicitur, non
secundum rem . solum hoc significari videtur, sed etiam quod
6. Distingui, differre, et esse diversum, sit dissimilis vel minus perfects. Sed haec,
quid sint, et quàliter inter se comparentur
Hic vero cavere oportet aequivocationem
.— ut dixi, solum spectant ad significationem
vocum ex accommodatione usus, nam de re
horum terminorum, distingui, differre, et satis constat. Igitur, ut idem et diversum
esse diversum; ait enim Aristoteh, V Me- opponantur, cum proportione sumenda sunt
taph., c. 9, lib. X , c. 5, non esse idem et respectu eiusdem, et hoc modo immedia-
differre et esse diversa; -nam differre di- tam includunt oppositionem, sicut unum et
Disputación séptima.—Sección III 67
multa, ut Aristoteles dixit, IV Metaph., c. 2, quid esse passionem entis, quia solum
quia unum includit negationem alterius. significat divisionem a quolihet alio. At
7. Atque hinc etiam constat, quomodo vero respectu eiusdem, omne ens est
omne ens sit idem aut diversum, ut expres idem vel diversum ab ilio, si proportionate
se ait Aristot., lib. X Metaph., c. 5, de sumantur, sic enim includunt contradic-
quo multa Sonc., ibi, q. 5 et 6; Iavell., tionem; secus vera si varientur modi iden
q. 7 et 8; sed est res facilis. Nam, si haec titatis et diversitatis, ut ex dictis satis con
sumantur relative, non oportet convenire stat. Dices: homo et animal nec sunt idem,
Omni enti, quia nec relatio rationis necessa ncque diversa, quia neque sunt eiusdem
ria est, ut per se constat, nec semper unum generis aut speciei, neque diversae, quia nec
ens requirit aliud ad quod realiter referatur
convcniunt in differentia ultima, et sic non
relatione reali identitatis vel diversitatis, ut
possunt esse eiusdem speciei, nec habent
patet in Deo; nam in creatura, quia essen-
tialiter dependet a Deo, semper erit relatio differentias ultimas oppositas ut possint dif-
realis diversitatis seu distinctionis, si talis ferre specie. Respondetur idem et diver
relatio realis est. Si autem loquamur (ut sum respectu eiusdem opponi immediate,
vere loqui oportet) de identitate fundamen si sumantur ut negative vel privative oppo
tal!, seu negativa, seu respectu diversorum, sta, non vero quasi contrarie; ut in pro
omne ens est idem sibi et est diversum a posito, si esse diversum in specie sumatur
quolibet alio, vel esistente, vel possibili, quasi negative tantum, genus et species, seu
vel etiam ab ente fiero, vel imaginario, homo et animai dici possunt diversa in spe
quia de quolibet horum negati potest, cie ultima, quia non constituuntur eadem
iuxta quem sensum dicunt multi ali- differentia ultima. Si autem diversum in
68 Disputaciones metafísicas
inas, si lo específicamente diverso se toma en sentido cuasi positivo y contrario, ni
se identifican ni difieren específicamente; y, en una proporción semejante, no
son idénticos ni diversos genéricamente, sino que, de manera negativa, no con
vienen inmediatamente en el mismo género, y así puede decirse que no son del
mismo género.
Cuando se dice, pues, que estas cosas se oponen de manera inmediata, el
segundo de los extremos debe tomarse negativamente. Por ello, se estima tam
bién que ser opuesto a otro es una pasión del ente, no ciertamente con oposición
relativa —que exija a ambos extremos—, sino con oposición fundamental, en
cuanto todo ente tiene en sí alguna razón, diferencia o esencia, que excluye
de sí a toda otra que se le oponga o le repugne.
Ahora bien, esto debe entenderse, ya de la oposición tomada en sentido
amplio —en cuanto incluye, no sólo los cuatro géneros establecidos por Aris
tóteles en Predicamentos y en el lib. X de la Metafísica, sino también cual
quier repugnancia—■, ya de un fundamento de oposición que baste, al menos, para
que se dé contradicción con respecto a cualquier otro; de esta manera, el nom
bre de oposición no expresa nada más que lo significado por el de diversidad.
Con lo dicho, queda suficientemente explicada esta propiedad del ente.
8 . Exposición de un principio aristotélico.— Por último, de lo dicho puede
deducirse el sentido en que cabe entender aquel principio establecido por Aris
tóteles en el lib. IV de la Metafísica: Cualesquiera cosas idénticas a una tercera
son idénticas entre sí. Debe entenderse proporcionamiente, ya que, si las cosas
son realmente idénticas a una tercera, también serán realmente idénticas entre
s£, aun cuando puedan ser diversas según la razón; en cambio, si fuesen idén
ticas con identidad real y de razón, con respecto a una tercera, del mismo modo
serían idénticas entre sí.
Este principio tiene un valor absoluto en las criaturas y en las cosas finitas,
pero en la realidad infinita —la esencia divina—• no se verifica tal principio,
absolutamente hablando, porque, a causa de la infinitud de esa realidad, es posi
ble que se identifique con relaciones opuestas, las cuales, en virtud de su oposi-
sición, no pueden identificarse entre si, sino sólo en la esencia; pero de esto trata
remos en otro lugar.
specie sumatur quasi positive et contrarie» nihil amplius nomine oppositionis, quam
sic nec sunt idem in specie, nec differunt nomine diversitatis explicatur. Et ita satis
specie; et simili proportione, nec sunt idem est dedarata haec proprietas entis.
genere nec diversa, sed negative, non con 8. Expositio pronuntiati aristotelici.—
venirmi immediate in eodem genere et ita Ultimo potest ex dictis colligi, quomodo sit
dici possunt non eiusdem generis. Cum ir.telligendum illud axioma quod Aristote-
ergo haec dicuntur immediate opposita, ne les posuit IV Metaph.: Quaecumque sunt
gative sumendum est alterum extremum. eadem urn terrier, sunt cadem inter se; in-
Hinc etiam esse oppositum alteri existima- telligendum est enim cum proportione, nam
tur esse passio entis, non quidem oppositione si sunt eadem re uni tertio, simili modo
relativa quae requirat utrumque extremum, erunt eadem re inter se, poterunt autem
sed oppositione fundamentali quatenus ora esse ratione diversa; si autem re et ratione
ne ens habet in se aliquam rationem, dif-
ferentiam, seu essentiam, quae ab ipso ex- sint uni tertio eadem, erunt eodem modo
cludit omnem aliam oppositam, seu repug- eadem inter se. Sed hoc principium in crea-
nantem. Sed hoc intclligendum est, vel de turis, et in rebus finitis simpliciter tenet;
oppositione late sumpta, ut includa, non so in re autem infinita, qualis est divina es
lum quatuor genera posita ab Aristotele in sentia, non verificatur ilia maxima absolute
Praedicam. et V ac X lib. Metaph., sed loquendo, quia propter suam infmitatem pot
etiam quaelibet repugnantia; vel certe in- est esse idem telationibus oppositis quae
telligi pbtest de fundamento oppositionis, propter oppositionem inter se idem esse non
quod saltern ad contradictionem sufficiat possunt nisi tantum in essentia; de quo
respectu alterius cuiuscumque, et hoc modo alias.
DISPUTACION VIII
R E S U M E N
- La disputación se abre con una amplia introducción; puede considerarse
dividida en las tres partes siguientes:
I. La verdad lógica: su existencia (Sec. 1) y naturaleza (Sec. 2). En qué acto
— simple aprehensión o juido— y en qué jundón — especulativa o práctica—
del entendimiento se encuentra más propiamente (Sec. 3-5), y si se da en la
ccmposidón de igual modo que en la división (Sec. 6).
II. La verdad trascendental: su existencia y esencia; en qué sentido es atri
buto del ente (Sec. 7).
III. Orden en que la verdad se predica analógicamente de las cosas y del
entendimiento (Sec. 8).
SECCIÓN I
SECCIÓN II
SECCIÓN III
SECCIÓN ' IV
SECCIÓN v
A las razones que parecen probar que la verdad lógica sólo existe en el inte
lecto especulativo se responde demostrando que existe también en el práctico (1-3).
Se resuelve una objeción referente a la ciencia divina (4-6).
SECCIÓN vi
Planteada la cuestión de si la verdad se encuentra en la composición más
propiamente que en la división (1), se resuelve en sentido negativo (2) y se res
ponde al argumento opuesto (3). ,
SECCIÓN VII
En oposición a los argumentos que parecen demostrar lo contrario (1-3),
se establece de manera tajante la existencia de la verdad trascendental (4). Pa
sando a investigar su esencia, se ofrecen varias opiniones: según la primera, la
verdad trascendental es una propiedad real y absoluta (5); rechazada tal opi
nión (6-8), se examina una segunda: la verdad añade al ente una relación de
conformidad con él entendimiento (9), y es también refutada con abundancia
de argumentos (10-16). La tercera opinión — que la verdad trascendental sólo
añade al ente una negación— 1 parece verosímil (17), pero su novedad aconseja
no admitirla (18). Expuesta, razonada y criticada la cuarta opinión, según la cuál
la verdad trascendental es sólo una denominación extrínseca (19-23), se llega a
la solución: la verdad trascendental expresa intrínsecamente la entidad real de
la cosa verdadera (24), connota él conocimiento a que tal entidad se adecúa (25)
y puede explicarse de varias maneras (26-27). Dicha verdad se refiere esencial
y primariamente ál entendimiento divino (28) y secundariamente al intelecto
creado (29). La verdad en general tiene sentido diferente según se trate de Dios
o de las criaturas (30-31). Con la respuesta a unas objeciones (32-34), la fijación
del sentido en que son verdaderos los entes creados y el increado (35), y en
que la verdad es pasión del ente (36), y con la explicación de una frase de Aris
tóteles (37) se cierra la Sección.
Disputación octava 71
SECCIÓN VIII
SECCION PRIMERA
¿ S e d a v e r d a d f o r m a l e n l a c o m p o s i c i ó n y d i v i s i ó n DEL ENTENDIMIENTO?
fendit ut probabilem Soncin., VI Metaph., citur res sic repraesentari sicut est in se,
q. 16; Fland., q. 23; Iavell., q. 13. Funda- per illas duas particulas sic et sicut non
mentum Durandi est, quia veritas haec non comparatur actus intelligendi ad rem; nam
potest esse conformitas inter formalem ac sic esser falsa comparano et propositio; sed
tum quo intellectus iudicat aliquid esse vel comparatur id quod obiicitur tali actui se-
non esse cum re iudicata secundum esse cundum esse cognitum seu apprehensum ad
reale talis actus seu secundum convenien- seipsum secundum esse reale; ergo in con-
tiam realem quam habet cum obiecto, quia formitate inter haec veritas consistit. Secun-
hoc modo sunt valde dissimilia, et actus do, potest hoc confirmari, quia obiectum in
intellectus est spiritualis, obiectum autem tellectus seu iudicii eius est verum ut ve
esse potest quid materiale; ergo solum pot runa ; ergo veritas non est conformitas ipsius
est esse conformitas in repraesentando; iudicii, sed est conformitas ipsius obiecti.
huiusmodi autem conformitas soium atten- Patet consequentia, quia intellectus dirette
ditur secundum id quod se habet obiective iudicans de veritate, non iudicat de proprie-
in intellectu; ergo veritas solum est obiec tate seu conformitate sui actus, sed de veri-
tive in intellectu. Atque ita nihil aliud erit tate ipsius obiecti; est ergo conformitas in
quam conformitas rei in esse obiectivo ad obiecto ipso. Unde argumentor tertio; nam,
seipsam in esse reaii. Minor probatur, quia quando intellectus reflectitur ad cognoscen-
conformitas in repraesentando solum con dum formaliter veritatem, non comparai
sist« in hoc quod res cognita ita repraesen- suum actum cum obiecto, sed comparai
tatur sicut in se est; sed in hoc soium de obiectum in esse apprehenso ad seipsum in
clarator conformitas rei in esse obiectivo esse reali; immo, ut cognoscat suum iudi-
ad seipsam in esse reaii; quando enim di- cium fuisse verum, incipit ab ipsa re iudi-
Disputación octava.— Sección I 77
parte precisamente de la cosa juzgada y la compara con ella misma tal como es
ea sí; si descubre conformidad, dictamina que juzgó con verdad; esto indica
que la verdad consiste en la conformidad de la cosa, tomada en su ser objetivo,
con ella misma considerada en su ser real, y en virtud de tal verdad se dice
que el juicio es verdadero sólo por una denominación extrínseca.
Solución de la cuestión
3. Qué es la verdad compleja.— Qué es la verdad de signijicación.—
Sin embargo, esta opinión no me resulta aceptable, y estimo que la ver
dad del conocimierto complejo, es decir, de la composición y división, o del
juicio en virtud del cual juzgamos que una cosa es esto o aquello, o que no
lo es (pues tomamos todo esto en el mismo sentido), consiste en la conformidad
del juicio con la cosa conocida tal como es en si, y que de esa conformidad proce
de el que se diga que la misma cosa juzgada es, en sí, tal como ha sido juzgada.
Considero que éste es el pensamiento de Santo Tomás, según puede colegirse
de I, q. 16, a. 1, 2 y 8 ; así lo sostiene también Cayetano, en el mismo lugar,
a. 2. Lo mismo afirma Santo Tomás, en cont. Gent., lib. I, c. 59, 60, Y, en
el pasaje citado, el Ferrariense; Soncinas, lib. VI Metaph., q. 17; Egidio, en
Ouodl. IV, q. 7 ; y otros seguidores de Santo Tomás.
Se demuestra, primeramente, por lo que Aristóteles dice en los Predica
mentos, capítulo sobre la sustancia: Por el hecho de que la cosa es o no es,
la proposición es verdadera o jalsa; en este texto (según puso de relieve acer
tadamente Santo Tomás, en la citada q. 16, a. 1, ad. 3) no afirma per el hecho de
que la cosa es verdadera, sino por el hecho de que la cosa es; luego el conocimien
to no se denomina verdadero atendiendo a la conformidad o verdad del objeto,
sino atendiendo a la verdad o conformidad del juicio con el objeto; luego su ver
dad consiste en dicha conformidad. ,
En segundo lugar, puede aclararse por la verdad de significación que se en
cuentra en la proposición verbal; efectivamente, dicha verdad no consiste en la
conformidad de la cosa —en cuanto significada— consigo misma — en cuanto
existente en sí—, sino en la inmediata conformidad de la palabra significativa con
la cosa significada. Más aún: en cualquier imagen que se denomine verdadera
cara, et comparans illam ad seipsam ut est a. 2. Idem D. Thomas, I cont. Gent., c. 59,
in se, si invernar conformitatem in illa, tunc 60; et ibi Ferr.; Soncin., VI Metaph.,
iudicat se vere iudicasse; ergo signum est q. 17; Aegid., Quodl. IV, q. 7, et alii,
veritatem consistere in conformitate rei in qui D. Thomam sequuntur. Et probatur pri
esse obiettivo ad seipsam in esse reali et ab mo ex Aristot., in Praedicam., c. de Subst.,
illa solum per denominationem extrinsecam dicente: Ex eo quod res est vel non est,
denomina« iudicium verum. propositio vera vel falsa est, ubi (ut rette
D. Thomas, dici. q. 16, a. 1, ad 3, ponde-
Quaestionis resolutio ravit) non dicit ex eo quod res vera est,
3. Quid sit veritas complexa.— Quid ve sed ex eo quod res est ; ergo cognitio non
n d s in significando.— Nihilominus haec sen- denominatur vera a conformitate seu ven
tentia. mihi non probatur, existimoque ve tate ipsius obiecti sed a ventate vel confor
rnatela complexae cognitionis seu compo- mitate ipsiusmet iudicii ad obiectum; ergo
sitionis et divisionis, seu iudicii quo iudi- in huiusmodi conformitate veritas eius con-
camus aliquid esse hoc aut illud, vel non sistit. Secundo, hoc potest declarari ex veri-
esse (haec enim omnia pro eodem sumi- tate in significando quae est in propositione
mus), esse conformitatem iudicii ad rem co- vocali; illa enim non consistit in conformi
goitam prout in se est, ex qua conformitate tate rei ut significatae ad seipsam, ut in
provenit ut res ipsa iudicata dicatur ita esse se existentem, sed consistit in immediata
in se sicut iudicata est. Hanc existimo esse conformitate vocis significantis ad rem sig
«ntentiam D. Thomae, ut sumi potest ex nificatane. Immo in quacumque imagine
I. q. 16, a. 1, 2 et 8; ubi id tenet Caiet., quae vera denominetur, simile quid reperì-
78 Disputaciones melajísicas
tur; nam imago Petri, verbi gratia, tunc formitas obiecti ad rem, sed ilia est potius
vera imago dicitur quando repraesentat omnimoda identitas. Si autem sumatur ob
ilium prout in se est; unde illius veritas iectum ut denominatum a cognitione seu
non consistit in conformitate inter Petrum forma repraesentante ipsum, sic de formal]
in aliquo esse repraesentato quod sit velati includit formam denominantem ipsum. Un
obiectivum respectu imaginis ad seipsum in de obiectum sic sumptum ut cognitum vel
se existentem, sed in conformitate immedia repraesentatum, non potest alia ratione dici
ta inter repraesentationem imaginis et rem conforme sibi in esse reali, nisi quia ipsa
ipsam repraesentatam. forma qua cognoscitur vel repraesentatur,
4. Tertio est generalis ratio, quia res ut habet iinmediatam conformitatem cum re
cognita vel ut repraesentata, quando vere cognita vel repraesentata secundum se; ergo
cognoscitur et repraesentatur non habet in hoc consistit primo ac per se veritas
aliud esse obiectivum praeter illud quod in cognitionis.
se habet; quod solum dicitur actu esse 5. Quarto tandem, quia saepe res nul
obiectum tali cognitioni per denominatio- lum habet esse in se quod sit esse existentiae
nem extrinsecam a cognitione quae termi- exercitum, praeter esse quod habet intel-
natur ad ipsum, sicut res visa in esse obiec- lectui obiectum; quomodo Deus habet ve-
tivo respectu visus, si sumatur in aptitudine ram cognitionem eorum quae nunquam fu-
seu in actu primo, nihil aliud dicit praeter tura sunt, sive cognoscantur ut pcssibilia
ipsum esse coloratura aut lucidum quod tantum, sive ut ea quae futura fuissent si
in se res habet. Si autem sumatur ut’ actu hoc vel illud accideret; in his autem obiec-
visa, nihil addit nisi denominationem ex- tis non potest facile excogitari conformitas
trinsecam a visione; ergo nulla est ibi con- rei ut obiectae intellectui ad seipsam ut
Disputación octava.— Sección I 79
tal como es en sí, porque en sí no posee ser alguno fuera de aquel que es objeto
del entendimiento.
Lo mismo sucede con el conocimiento intuitivo que termina en la cosa tal
como existe en sí, cual es, por ejemplo, la visión beatífica del mismo Dios, que
puede denominarse verdadero conocimiento de Dios —ya que mediante él se
conoce a Dios tal como es en sí—, pero no es posible imaginar cómo esa verdad
pueda ser una conformidad entre Dios, en cuanto visto, y El mismo en cuanto
existe en la realidad, porque es visto de manera inmediata tal como existe en sí,
y el ser visto sólo añade una denominación extrínseca. Consiguientemente, la
verdad de dicha visión o ciencia es una conformidad inmediata entre ella y el
objeto; luego lo mismo ocurre en cualquier conocimiento o juicio en el que
se juzga que una cosa es o no es.
in sc, quia nullum aliud esse habet in se, notum est; neque edam in similitudine for-
praeter illud quod obiicitur intellectui. Idem malis imaginis seu talis repraesentadonis
autem est de cognitione intuitiva quae ter- qualis est in formali imagine, quia haec
minatur ad rem prout in se existit, ut est, non est sine similitudine in aliqua endtate
verbi grana, visio beatifica ipsius Dei, quae seu forma reali quae non est necessaria ad
potest dici vera cognitio Dei, quandoqui- cognitionem, ut alibi ladus dicendum est.
dem per illam agnoscitur Deus prout est in Consistit ergo in quadam repraesentatione
se; non potest autem fingi quomodo illa intentionali, qua, scilicet, fit ut intellectus
veritas sit conformitas ipsius Dei, ut visi, per actum vel iudicium ita percipiat rem,
ad seipsum ut in re existit, quia immediate sicut in se est. Atque ita haec conformitas
videtur prout in se existit, et esse visum est debita quaedam proporne et babitudo
solum addit denominationem extrinsecam. inter perceptionem intellectus et rem per-
Est ergo veritas talis visionis vel scientiae
ceptam. Quae proporrio recte explicatin'
conformitas immediata inter ipsam et obiec- illis verbis, quod res cognita ita repraesen-
tum; idem ergo est in omni cognitione seu
iudicio quo iudicatur aliquid esse vel non tatur seu iudicatur sicut in se est; quibus
esse. non comparatur res ipsa cognita ad seipsam
in se, ut Durandus ait, sed comparatur
Argumentorum solutio cognido ipsa seu iudicium intellectus ad
6. Ad argumentum autem Durandi re- rem cognitam in ratione repraesentantis et
spondetur hanc conformitatem cognitionis, repraesentati, et ideo nulla est falsitas in
quarti vcritatem eius esse dicimus, non con illa comparatione. Sicut quando dicimus
sistere in similitudine entitatum, ut per se hanc imaginem esse propriam, quia ita re-
80 Disputaciones metafísicas
al modelo tal como es en sí, pues entonces no comparamos la cosa representada
consigo misma, sino la imagen con la cosa.
7. Se da cu m pliaa respuesta a una objeción. — Y si alguien opusiese que
comparar la imagen en cuanto imagen con la cosa es tanto como comparar la
cosa en su ser representativo con ella misma en su ser propio, se le respon
de: si por la expresión “cosa en su ser representativo” se entiende algo más
que la misma imagen representativa en cuanto tal, es falsa la afirmación; en
cambio, si al ser mismo de la imagen en cuanto representativa se le llama ser
imperfecto o disminuido de la cosa representada, entonces con aquella expresión
se afirma lo mismo que nosotros defendemos. Mas, ciertamente, en este caso
no se establece comparación entre una cosa y ella misma, sino entre una imagen,
por la cual se dice extrínsecamente que la cosa tiene un ser representativo, y
la misma cosa considerada en su ser verdadero; lo mismo ocurre con el conoci
miento en cuanto es representativo y se dice imagen intencional de su objeto.
8 . A lo segundo responde Santo Tomás, en el lugar antes indicado, ad. 3,
y Soncinas, en la citada cuestión 16, ad 1, que la verdad es objeto del juicio, o del
conocimiento intelectual, de manera fundamental y no formal; porque, como
dijo Aristóteles, el ser de la cosa causa la verdad en el entendimiento, es decir,
constituye el objeto de un juicio verdadero. Por eso, al decir que el entendimiento
sólo asiente a la verdad,, se quiere indicar que sólo asiente al objeto en cuanto
éste es mostrado tal como es; y de esta manera juzga sobre la verdad del objeto
no formalmente (por así decirlo), sino causal o fundamentalmente, o, lo que es
igual, juzga acerca del mismo ser de la cosa, de tal manera que, a base de la
conformidad con dicho objeto, resulte o exista la verdad en el conocimiento.
9. E n cuanto a lo tercero, se niega el supuesto, ya que para conocer formal
mente la verdad sólo comparamos nuestro conocimiento con la cosa o, de manera
’inversa, la cosa con nuestro conocimiento, según el principio: P o r él hecho de
q u e la cosa es o n o es, la proposición es verdadera o falsa.
SECCION n
1. D efen sa d e la prim era opinión .— Aún resta por explicar en qué con
siste esa conformidad a la que llamamos verdad del conocimiento: ¿es, en el
mismo acto, algo absoluto o relativo, real o de razón? Pues algunos piensan que
la verdad es algo real y absoluto en el mismo acto de conocimiento, es decir,
en el juicio del intelecto. Y pueden darse razones en favor de esta opinión;
efectivamente, parece muy probable que la verdad lógica sea algo real en el
mismo acto. En primer lugar, porque el juicio se denomina verdadero por parte
de la realidad y sin ficción intelectual alguna; luego aquella denominación pro
cede de alguna forma real, y no de una forma extrínseca; ya que —según
hemos demostrado— la verdad se encuentra en el mismo acto de manera no
extrínseca, sino formal. En segundo lugar, porque la verdad es una perfección
absoluta del entendimiento; consiguientemente, es algo real en el mismo inte
lecto y no se encuentra en él sino mediante el acto —tratamos, en efecto, de la
verdad actual—; luego es una propiedad real del acto. De aquí se tiene, en
tercer lugar, una confirmación: en el hábito de la ciencia, él ser verdadero cons
tituye una alta perfección; así, pues, la verdad habitual (por'llamarla de este
modo) es una propiedad real del mismo; por tanto, algo semejante ocurrirá
en el conocimiento actual.
2. Que esta propiedad es absoluta, y no relativa, puede probarse, primero,
por lo ya dicho: es una perfección absoluta. En segundo término, porque no
depende esencial y necesariamente, de un término real y existente, a no ser
cuando se juzga que es así —lo cual es accidental—>ya que la verdad debe tener
igual naturaleza en todos los casos; ahora bien, en el juicio la quim era es un
en te ficticio, se da verdad real sin relación real; luego lo mismo sucederá en
todos los juicios, prescindiendo de si en algunos la verdad va seguida de una
relación real; así, en la ciencia, la referencia al objeto escible no es, formalmente
hablando, relación real, aunque, a veces, pueda seguirse de ella. _
s e c t io ri actu; agimus enim de ventate actual!; ergo
est proprietas realis ipsius actus. Unde con-
Q uid sit veritas cognitionis fìrmatur tertio, quia in habitu scientiae est
1. Prima sententia suadetur.— Declaran- magna perfectio, quod verus sit; ergo veri
dum superest quid sit haec conformitas tas habitualis (ut sic dicam) est realis pro
quam dicjmus esse . veritatem cognitionis, prietas eius; ergo similiter exit in actuals
an, scilicet, in ipso actu sit aliquid abso- cogitinone.
iutum vel respectivum, reale vel rationis. 2. Quod autem haec proprietas absoluta
Quidam enim existimant veritatem esse ali sit et non respectiva, probari potest primo
quid reale et absolutum in ipsomet actu ex dictis, quia est perfectio simpliciter. Se-
cognoscendi seu iudicio intellectus. Quae cundo, quia non pendet, per se loquendo,
opinio suaderi potest, nam quod haec ve- et ex necessitate ab aliquo termino reali et
ritas aliquid reale sit in ipso actu videtur existenti, nisi quando tale esse iudicatur;
valde probabile. Primo, quia iudicium a par quod est per accidens, nam veritas eiusdem
te reí et sine ulla fictione intellectus deno rationis debet esse in omnibus; in hoc au
minatur verum; ergo illa denominado pro tem iudicio: Chymera est ens fìctum, est
venir ab aliqua forma reali et non a forma veritas realis absque relatione reali; ergo
extrínseca; quia, ut ostend ¡mus, veritas for idem est in omnibus, quidquid sit an in
maliter est in ipso actu et non extrinsece. aliquibus consequatur ad veritatem relatio
Secundo, quia veritas est perfectio simplici realis; sicut edam in scientia habitudo ad
ter intellectus; ergo est aliquid reale in ipso obiectum scibile non est relatio realis fbr-
intellectu et non est in ipso nisi mediante maliter loquendo, quamvis interdum possit
8
82 Disputaciones metafísicas
ad illam consequi. T ertio , suini potest ar- e t idem sentit Capreolus, I n I , dist. 19,
gum entum ex veritate divina, nani in D eo q. 3, concl. 3.
est veritas cognitionis quae sine dubio est 3. S e c u n d a s e n te n tia .— Aliis tam en vide
m agna perfectio illius et tam en non potest tu r huiusm odi veritatem solum in relatione
esse relatio realis, quia, si com paretur ad consistere. Q uod ten et D urandus, et H e r-
ipsam essentiam D ei, non distinguitur in re vaeus, Iavell. e t F landria citati in superiori
ab illa; si vero ad creaturas, non potest ad sectione; Am on., I Perih., c. 1; et ibi alii
illas realiter refe rri; erit ergo proprietas et expositores. F undam entum in com m uni est
perfectio absoluta. T an d em , quia veritas vel quia esse veritatis om nino pendet ex term i
falsitas necessario com itatur iudicium intel- no, ita u t ilio m utato m u tetu r veritas e t ilio
lectus et tam en nulla relatio realis illud ne poslto ponatur, nulla facta m utatione ex par
cessario co m itatu r; ergo n o n est aliquid te cognoscentis ; nam teste Aristotele, ea-
relativum , sed absolutum quid. E t hanc opi- dem propositio m u tatu r de vera in falsam
nionem v id etu r tenere Soncin., V I M etaph., et e converso, m utato obiecto; ergo sig-
q. 17, ubi, licet dicat veritatem dicere ab num est veritatem solum consistere in re
solutum cum respectu, explicans tam en latione, nam proprium est relationis ut,
h u n c respectum in sum m a dicit esse secun- stante fundam ento, consurgat posito term i
d um dici, n on secundum esse et u titu r hoc no, et m u tetu r ilio m utato. U nde confirm a-
exem plo: Sicut intellectivum potest dici in tu r prim o, quia veritas n o n est de essentia
cludere respectum , quia non potest concipi actus, quandoquidem m u tatu r iilo m anente;
sine habitu d in e ad intelligibile; constat au- ergo est accidens eius; et tam en non est
tem huiusm odi respectum intellectivi esse accidens absolutum ; non est enim qualitas,
tan tu m trascendentalem seu secundum dici; quia actus secundus et ultim us non est sub-
Disputación octava.— Sección II 83
iectum alterius q ualitatis; neq u e etiam est om nia concurrere quae ad relationem rea
in aliquo alio genere accidentis absoluti, u t lem necessaria su n t, interdum vero aliquid
videtur p er se p otum ; ergo e rit relatio. C on- deesse p o te s t; ergo aliquando etiam e rit
firm atur secundo, qu ia veritas nihil est aliud relatio realis, aliquando vero m inim e. A nte
quam conform itas quaedam ; conform itas cedens declaratur, n am a d relationem rea
autexn n o n est aliud quam convenientia vel lem prim ura req u iritu r term in u s realis e t
similirudo am p ro p o rtio ; om nia au ten i haec deinde fundam entum n o n solum reale, sed
relationem indicant ; sicut conform itas im a- etiam capax relationis seu ordinabile a d te r-
ginis ad suum esem plar relatio est, e t sic m in u m ; saepe autem h aec d u o con cu rru n t
d e aliis. in hac relatione veritatis. N a m e t saepe
4. A n vero haec sit relatio realis vel ra - respicit term inum realem e t realiter exis
tionis controversum est, edam in te r p rae- te n te m ; e t ex p a rte ipsius iu d ìd i saepe est
dictos auctores ; n a m argum enta quiòus p ri fundam entum sufneiens, quia e t iudicium
m a sem enda probabat veritatem esse pro quid creatim i est e t ex h ac p a rte referibile
prietärem realem , v id entur consequenter realiter a d extrinsecum term in u m , e t p rae-
probare nane relationem debere esse rea terea tale est u t com paretur a d strum obiec-
lem . A rgum enta v ero quibus eadem prim a tu m tam q u am m ensuratum a d m ensuram ,
sententia probabat veritatem esse proprie- q uae relatio realis est ex p arte m ensurati,
tatem absolutam, v id en tur concludere n o n qua ratione relatio scientiae ad scibile realis
esse relationem realem sed rationis. U traq u e esse cen setu r; huiusm odi autem est haec
vero argum enia in te r se collata v id en tu r pro relatio veritatis. A t vero aliquando d eest in
b are fcanc relationem in terd u m esse realem , hac conform itate term inus realis, u t quando
interdum ratio n is; nam interdum videntur indicium verum est de n o n e n tib u s; ali-
84 Disputaciones metafísicas
veces falta un fundamento apto para sustentar una relación real, ya porque no
puede ordenarse a otra cosa extrínseca— tal sucede con la ciencia divina res
pecto de las criaturas existentes—, ya porque no es distinto del término —como
es el caso de la ciencia divina con respecto al mismo Dios—-, ya porque no se
compara como lo medido con lo mensurante, sino más bien como lo mesurante
con lo medido, cual acontece con la misma ciencia divina respecto a todas las
criaturas, o con el arte humano respecto a los artefactos. Así, pues, en estos
casos dicha relación será de razón y no real.
Solución de la cuestión
5. Para aclarar este punto debe advertirse lo siguiente: una cosa es inves
tigar lo que la verdad añade al acto que se denomina verdadero y otra muy
distinta preguntar por el contenido de esa totalidad que se designa con el
nombre de verdad, de manera semejante a como más arriba, tratando de la uni
dad, distinguíamos entre lo que la unidad añade al ente y lo que el término
“unidad” significa.
6 . La verdad no añade al conocimiento nada realmente distinto.— Así,
pues, en primer lugar, tengo por cierto que la verdad no añade al acto verda
dero ninguna realidad o modo absoluto realmente distinto de dicho acto o de
su esencia y entidad. Al parecer, todos los autores concuerdan en esta afirma
ción y no sé de ninguno que de manera expresa haya defendido lo contrario.
Por lo demás, se prueba suficientemente a base de los argumentos aducidos en
la segunda opinión. También porque no puede comprenderse ni explicarse en
qué consista ni de qué clase sea esa realidad o modo absoluto, ni con qué fin se
establezca. Y aclaro esta razón como sigue: dicha realidad o modo sería algo
separable o totalmente inseparable del acto verdadero; si se admite lo segundo,
no hay fundamento para establecerlo como realmente distinto; en cambio, si se
dice lo primero, ya no será algo absoluto, sino relativo, según demuestra el ar
gumento que se ha hecho, puesto que la separación obedece exclusivamente a una
mutación del objeto, pero sin que se dé otra mutación absoluta por parte del
acto, ya que éste sigue representando lo mismo, y de manera idéntica, y su ver
dad se modifica sólo porque la cosa no se comporta de igual modo.
quando vero deest fundam entum aptum ad 6. V e r ita s n i h i l i n r e d i s t i n c t u m a d d it
fundandam relationem realem , vel quia non c o g n itio n i .— P rim o ergo certum existim o
est ordinabile ad aliud extrinsecum, u t con-veritatem non addere acm i vero aliquam
tingit in divina scientia respectu creatura- rem , vel m odum absolutum ex natura rei
rum existentium ; vel quia non est distinc- distinctum ab ipso seu ab essentia et enti-
tum a term ino, u t in eadem scientia Dei tate eius. In hoc v identur om nes aucto-
respectu eiusdem D e i; vel quia non com- res convenire; ncque aliquem invenio qui
paratur ut m ensuratum ad m ensuram , sed oppositum expresse docuerit. E t p robatur
potius u t m ensura ad m ensuratum , u t ea satis argum entis factis in secunda senten-
dem scientia Dei ad omnes creaturas; et tia. Item , quia ncque inteliigi, neque expli-
idem censetur de arte hum ana respectu cari potest quid a u t quale sit hoc absolu
tum , neque ad quid ponatur. Q uod ita
artificii; ergo in his casibus erit haec rela-
tio rationis, et n on realis. declaro, quia vel illud est aliquid separabile
ab actu vero, vel est om nino inseparabile;
Quaestionis resolutio si dicatur hoc secundum , sine causa ponitur
5. U t rem hanc explicemus, adverten- distinctum ab actu ex natura re i; si vero
dum est aliud esse inquirere quid addat dicatur prim um , illud non erit absolutum
veritas supra actum qui denom inatur verus, sed respectivum , u t argum entum factum
aliud vero, quid includat totum id quod pro b at; quia separano per m utationem so-
nom ine veritatis significano: ; ad eum mo- lam obiecti, sine alia absoluta m utatione ex
dum quo supra de u nitate dicebamus aliud parte actus; nam actus ex se idem e t eodem
esse quod ad d it supra ens, aliud vero quod m odo repraesentat, solum que m u ta n o eins
nom ine unitatis significatur. veritas, quia rea non eodem 'm odo se habet.
Disputación octava.— Sección II 85
Pudiera alguien objetar que la verdad añade algo absoluto, que es insepara
ble del acto y que es distinto de él, no con distinción real, sino únicamente de
razón. En contra de eso está el que o ese absoluto completa al acto en calidad
de última diferencia especifica o individual del mismo, o no lo completa sino que
lo supone perfectamente completo. Si se defiende lo primero, entonces dicho
absoluto, más bien que añadirse a u n acto ya constituido, lo constituye; por lo
cual no es legitimo afirmar que la verdad añada al acto aquella realidad o modo
absoluto; y lo segundo no puede decirse porque es imposible entender que a
un acto plenamente constituido se le añada algo real absoluto que sólo se distin
ga de él con distinción de razón. Por otra parte, contra esta razón resulta con
cluyente el argumento sobre la mutación de un mismo acto que se transforma
de verdadero en falso.
7. L a v e r d a d n o a ñ ade un a re la ció n p re d ica m en tá l. — Debe afirmarse, en
segundo lugar, que la verdad no añade al acto una relación real propia y pre-
dicamental de acto a objeta Tam bién queda esto suficientemente demostrado
con los argumentos aducidos, pues en muchos casos es imposible tal relación, y
de esos casos se toma la razón de que dicha relación nunca es necesaria para el
concepto de verdad en cuanto tal. N o sólo porque el concepto y el modo de la
verdad tienen igual esencia y proporción en todos los casos, sino también porque,
aun cuando concedamos gratuitamente que a veces concurren todos los requisi
tos necesarios para que surja una relación real entre el acto y el objeto, no obstante,
el acto se concibe como verdadero antes —con prioridad natural— de concebir
la aparición de dicha relación real; porque se dice que ésta surge una vez esta
blecido el fundamento y el término; en cambio, el acto es verdadero de manera
formalísima, por el mero hecho de establecer tales fundamento y térm ino; ello
hasta el punto de que si, por un imposible, se impidiese la resultancia de la
relación, el acto seguiría siendo verdadero por haberse puesto en la realidad tal
acto y tal objeto; consiguientemente, la relación no entra en el concepto formal
de verdad, prescindiendo de si a veces es consecuencia de ella.
8. T a m p o c o a ñ a d e u n a rela ció n d e ra zó n e stric ta m e n te d ich a . — E n ter
cer lugar, hay que decir que la verdad en cuanto tal no añade al acto verdadero
sine intrinseca m utatione e iu s,. loquendo de ultim ata saltem im perfecta et abstractiva.
propria cognitione seu iudicio ipsius re i; Q uod idcirco addo, quia in cognitione in tu i
quia propositio quae p ro aliquo tem pore vera tiva perfecta, qua exacte vid etu r res in par-
fu it, non potest esse falsa pro eodem tem ticulari secundum om nes conditiones exis-
pore, et ut fiat falsa necesse est u t m ens tentiae om nino determ inatas, non potest esse
coniungat extrem a p ro alio tem pore, quod m utatio conform itatis in tei cognitionem et
facere non potest nisi in ipsa sit aliqua obiectum m anente im m utata cognitione;
m utatio. Sed hoc sim pliciter repugnat A ris- tu n e enim recte procedit argum entum fac
toteli, in Praedicam ., c. de Substantia, e t tum , quod sem per term inatur actus ad rem
D . T hom ., I , q. 14, a. 15, ad 3. E t prim o p ro u t in tali tem pore et m om ento existen-
sum i potest arg u m en tu m a propositionibus te m ; pro quo tenjpore et m om ento m utari
vocalibus seu m entalibus, quae dicuntur esse n o n potest veritas, quam vis prò aliis tem po
in m ente non u ltim ata; nam in eis dubi- ribus m utetur. P ro p te r quam rationem di
tari non potest q uin sit eadem om nino pro- vina scientia sem per est conform is obiectis
positio quae antea erat vera et nunc est cognitis, quantum vis haec pro suis diversis
falsa per m utationem rei significatae absque tem poribus m u ten tu r. E t idem fonasse est
ulia m utatione signi vel significationis eius; in cognitione angelica, quando est perfecte
ergo veritas ilia in significando quae con- intuitiva, quam vis differat a divina, quod
venit his propositionibus, praeter totum id haec sim pliciter im m utabilis est, illa vero
quod se tenet ex parte propositionis signi- m utari potest. N ihilom inus tam en in co
ficantis, connotat talem concomitantiam ob- gnitione im perfecta e t abstractiva, qualis est
iecti. Sic ergo intelligi potest in veritate nostra cognitio, no n repugnat idem om nino
ipsius iudicii seu v eritatis existentis in m ente iudicium m u tari de vero in falsim i absque
88 Disputaciones metafísicas
intrinseca m utatione, quia illa duratio quam iilius propositio seu cognitio est quasi inde
concipim us et p er copulano signifteamus, non finita et ideo eadem m anens, et ad diversa
est indivisibilis nec om nino determ inata, sed instantia seu tem pora com parari p ctest, e t
aliquo m odo indifferens et confusa e t con- in eis nunc vera, n u n c autem falsa reperiri,
sequenter latitudinem habens, ratione cuius sine m utatione sui p e r solam obiecti m u ta-
potest in una parte illius successionis obiec- tionem . Ergo signum est, hanc veritatem
tum se habere uno m odo et diverso m odo cognitionis connotare saltem concom itan-
in alia. E t hac ratione fieri potest u t eadem tiam obiecti in tali statu, qualis p e r cogni--
cognitio m u tetu r d e vera in falsam ex m u tionem repraesentatur.
tatione òbiecti, ipsa cognitione in se m anente 11. U ltim o confirm atur a simili d e boni-
invariata; sicut cognitio seu propositio in ta te ; nam , sicut veruna dicit conform itatem ,
definita ex parte obiecti eadem m anens p ot ita bonum convenientiam ; sed bonum u t
est nunc esse vera ratione unius singularis, conveniens solum addit denom inationem seu
postea ratione alterius, quamvis ipsa in se concom itantiam alterius extrem i habentls ta-
non m utetur, quia in conceptu ilio confuso lem naturano, vel aptitudinem ad talem per-
rei com m unis et indefinite conceptae inclu- fectionem, u t infra ostendem us; ergo eodem
dit aliquo m odo plura singularia quorum m odo de v entate philosophandum est.
singula sufficiunt ad eius veritatem ; et ideo, 12. V e r ita s r e q u ir ìt i n t e n t i o n a l e m r e p r a e -
licet ipsa m utentur, veritas m anere potest s e n ta tio n e m o b ie c ti s ic u t e s t .— Q uinto, ex
in eodem conceptu confuso; si autem om nia dictis concludo veritatem cognitionis inclu
singularia deessent, om nino periret veritas. dere , talem repraesentationem cognitionis
Idem ergo est respectu tem poris seq dura- qùae habeat coniunctam concom itantiam
tionis confuse conceptae; nam etiam respectu obiecti ita se habentis, sicut per cogni-
Disputación octava.-—Sección 11 89
obiecto, u t est in scientia evidentia, vel in xìmus, huiusm odi veritatem de qua agimus
fide certim do, ratione cuius habet u t infal- convenire ipsi form ali iudicio seu cognitioni
libilis sit et consequénter u t existere non et non tantum obiecto eius, intelligendum
possit qu in conform itatem habeat cum m a est ab hac conform itate ipsum iudicium
teriali obiecto suo. H oc ergo supposito, ad prim o ac per se denom inan verum , quam -
p rim um respondeo denom inationem veri vis forma a qua denom inatur, non sit om
radicaliter sum ptam ex intrinseca perfec- nino intrinseca, sed concom itantiam alicuius
tione actus vel h abitus esse realem e t abso- estrinseci includat.
lu ta m ; nos tarnen n u n c n o n loquim ur de 15. A d secundum, eadem distinctione sa
illa, quia illa n o n tam est denom inarlo veri tisfaciendum est; nam veritas radicalis quae
quam certi vel evidentis assensus. U nde sum itur ex form ali ratione talis cognitionis,
perfectio illa a qua sum itur haec denom i est perfectio sim pliciter intellectus, quia per-
nano n o n est aliquid ex natura rei distinc- titiet ad rationem virtutis intellectualis sim
tum ab ipso iudicio, sed est ipsam et spe pliciter; veritas autem actualis de qua lo
cifica differentia quae sum itur ex tali obiecto quim ur, per se non est perfectio simplici
form ali seu ratione assentiendi. D enom i te r; im m o ñeque addìi perfeetionem supra
n a n o au tem veri form alis et actualis est naturam vel speciem ipsius actus cogno-
quidem in re ipsa absque fictione \ intel- scendi. N am haec veritas actualis qua ex
lectus, u t recte p robat argum entum , non parte connotât vel includit concom itantiam
tarnen est om nino intrinseca denom inano seu convenientiam extrinseci obiecti, nihil
sed p artim est a form a intrinseca, partim reale addit actui et consequenter nec perfec-
connotai coexistentiam obiectivam seu con- tionem ullam ei afferre po test; qua vero
com itantiam obiecti ita se habentis, sicut ex p arte supponit vel requirit in ipso actu
p er cognitionem iudicatur. U nde, quod di- repraesentationem seu habitudinem realem
1 E n vez de “fictione” en otras ediciones se lee “actione” , con lo que el sentido varía
ligeram ente (N . de los E E.).
Disputación octava.— Sección II 91
sentación o relación real al objeto expresa alguna perfección de él, que algunas veces
puede ser absoluta, pero que otras es sólo relativa. Hay, en efecto, ocasiones en
que esta verdad actual se encuentra unida, de manera infalible y necesaria, con la
real y esencial perfección de tal acto y en virtud del mismo; entonces, la perfección
que supone esencialmente en el acto es absoluta por pertenecer al concepto de
virtud intelectual absoluta; pero en otros casos esta verdad actual no se halla
esencialmente unida con el acto, o no lo está en virtud de la razón formal y
esencial del mismo, en cuyo caso la perfección que se supone en el acto no es abso
luta, sino relativa, puesto que no pertenece al concepto de virtud intelectual abso
luta y siempre lleva aneja, de manera intrínseca, la imperfección de un conoci
miento oscuro y confuso, cual ocurre en la fe humana, en la opinión, etc.
La misma respuesta vale para los terceros argumentos, ya que la verdad
radical constituye una perfección propia del hábito de la ciencia, y la verdad
actual no le confiere aumento alguno de perfección.
16. Por lo que hace a los otros argumentos, con los que se prueba que la
verdad es una propiedad totalmente absoluta, pueden admitirse en cuanto prue
ban que no se precisa, para esta verdad, una relación real; mas en cuanto pueden
excluir toda connotación extrínseca, su conclusión no es legítima. En consecuen
cia, respondo al primero: ya queda explicado cuándo y cómo la verdad es una
perfección absoluta, pero no formalmente y en sí, sino radicalmente, cuando es
de tal naturaleza que lleva aneja, de manera necesaria, la verdad.
Al segundo: concedo que la verdad en cuanto tal nunca consiste formal
mente en una relación real; pero niego que de ahí se infiera que no implica la
concomitancia de un objeto al que se adecúe el conocimiento. Nada importa que
esta verdad lógica no requiera siempre un objeto dotado de existencia actual,
pues no afirmamos que el concepto de verdad entrañe la existencia real del
objeto, sino únicamente que el objeto se comporta así como es representado o
juzgado por el entendimiento; es decir, que su ser es tal cual es conocido;
pero este ser no es siempre el de la existencia, sino el que resulta suficiente para
a d obiectum , dicit realem aliquam perfec- 16. Alia vero argum enta quibus p ro b atu r
tionem eiu s; ilia autem perfectio aliquando verltatem esse proprietatem om nino absolu-
esse potest perfectio sim pliciter, interdum tam adm itti quidem possum , quatenus pro-
vero est tantum secundum quid. N am in b an t no n esse necessariam relationem rea-
terdum haec veritas actualis est infaUibiliter lem ad-huiusm odi veritatem ; quatenus vero
ac necessario coniuncta cum essentiali ac excludere possum om nem extrinsecam con-
reali perfections talis actus et ex vi illius; notationcm no n recte concludim i; unde ad
et tunc perfectio quam p er se supponit in prim um iara declaratum est q uando et
actu, est perfectio sim pliciter; p ertin et enim quom odo veritas sit perfectio sim pllciter,
ad ranonem intellectualis virtutis sim pliciter. non quidem form aliter e t in se sed in ra
Interdum vero n o n est haec veritas actualis dice, quando ilia talis est u t necessario se-
necessario coniuncta cu m actu, au t n o n ex cum habeat veritatem coniunctam . A d se
vi rationis form alis e t essentialis eiu s; et cundum , concedo veritatem u t sic nunq u am
tunc perfectio quae supponitur in actu, non consistere form aliter in relatione reali, nego
est sim pliciter sed secundum quid, quia tam en inde sequi n o n includere concom i-
non pertinet ad rationem virtutis intellec tantiam obiecti cui cognitio conform etur.
tualis sim pliciter, e t sem per ac intrinsece N ec refert quod huiusm odi veritas cogni
habet adm ixtam im perfectionem obscurae tionis no n sem per req u irat obiectum actu
vel confusae cognitionis, u t est in hum ana existens, quia no n dicim us realem existen-
Ade et opinione, etc. A d tertium eadem tiam obiecti includi in conceptu veritatis, sed
est responsio, nam in habitu scientiae quod solum quod ita se habeat sicut per cogni-
verus sit radicaliter est perfectio eins, ultra tionem repraesentatur seu iu d icatu r; seu
quam actualis veritas nihil perfectionis ei quod habeat tale esse quale cognoscitur.
addit. Quod esse non sem per est existentiae, sed
92 Disputaciones metafísicas
diendo a todo lo que ella incluye, no pertenece a la esencia del acto de conoci
miento; pero de ahí no resulta que sea un accidente intrínseco e inherente al
mismo acto, sino únicamente que, además de la entidad y la intrínseca perfec
ción del acto, connota alguna otra cosa extrínseca sin la que no subsiste la razón
de verdad, y en virtud de la cual la verdad del acto puede cambiar, a veces, aun
que el acto no sufra mutación intrínseca en sí mismo; en tal caso, la verdad se
comporta como un accidente separable o del quinto predicable, a causa de una
connotación extrínseca variable. En cambio, en aquellos actos que tienen una
verdad indefectible e inseparable, la perfección de que nace esta unión necesa
ria con la verdad, y que hemos llamado verdad radical, no es, en manera alguna,
accidente, sino propiedad esencial de dicho acto; pero, en esta clase de actos, la
verdad formal se comporta como propiedad inseparable.
20. A la segunda confirmación: en primer lugar, ya hemos respondido
que si bien la conformidad puede tomarse formalísimamente por una relación,
también cabe entenderla como concomitancia de los dos extremos entre los
cuales se excogita la relación, en cuanto es anterior —con prioridad natural— a
dicha relación, y hemos puesto de relieve que esa conformidad es suficiente para
el concepto de verdad. Por ello, para explicar la esencia de la verdad nada im
porta la controversia acerca de si esa relación es siempre real, o siempre de ra
zón, o unas veces real y otras de razón; pues, sea de ello lo que fuere, la verdad
misma precede a tal relación. Y, sin duda, es cierto que dicha relación no es
siempre real, como rectamente demuestra el argumento sobre la verdad de la
ciencia divina y sobre la verdad del conocimiento de objetos inexistentes; y esto
basta para que comprendamos que la relación no es necesaria para el concepto
de verdad, porque no lo es la real —como consta por lo dicho— ni la de razón,
ya que ésta sólo existe propiamente cuando es pensada o excogitada.
Mas a lo dicho añado que la relación real en el acto de conocimiento nunca
se sigue precisamente de aquella conformidad que resulta necesaria para la
verdad; pues dicha conformidad no consiste en una verdadera y auténtica seme
janza formal, sino sólo en cierta proporción y representación intencional, en
qua agim us, secu n d u m id to tu m q u o d in- relatio, p ro u t ordine n atu rae antecedit talem
clu d it non esse d e essentia actus cognitio- relationem e t huiusm odi conform itatem os-
n is; n o n tarnen in d e fit esse aliquod acci- tendim us sufficere ad rationem veritatis,
dens in trin secu m e t inhaerens ipsi actui, sed Quocirca nihil ad explicandam veritatis es-
solum p raeter entitatem et intrinsecam p er- sentiam refert controversia de fila relatione,
fectionem actus connotare aliquid aliud ex- an sit sem per realis vel sem per rationis,
trinsecum sine quo veritatis ratio n o n sub vel interdum realis, interdum autem ratio
sis ts, ratione cuius p otest interdum veritas n is; nam , quidquid de hoc sit, veritas ipsa
actus variari, quam yis actus ipse in se in trin - antecedit talem relationem . E t sine d ubio
sece non m ute tu r ; e t tu n c se habet veritas verum est talem relationem non sem per
ad m odum accidentis separabi.Iis seu quinti esse realem u t recte p robat argum entum
praedicabilis ratione éxtrinséci connotati va- de v en tate scientiae divinae et de v en tate
riabilis. I n h is véro actibus qui habent cognitionis circa obiecta n o n existentia; e t
inseparabilem e t indefectibilem veritatem , hoc satis est u t ìntelligam us propriam rela
perfectio ilia u n d e o ritu r huiusm odi neces tionem no n esse necessariam ad rationem
saria coniunctio cum v en tate quae a nobis veritatis; quia nec realis necessaria est, u t
radicalis veritas dicta est, nullo m odo est patet ex dictis, nec rationis, quia haec non
accidens sed essentialis proprietas tabs actus; est proprie, nisi dum cogitatur seu fingitur.
veritas au tem form alis se habet in h is ad A ddo autem ulterius, nunquam consequi re
m odum proprietatis inseparables. lationem realem in actu cognitionis praecis©
20. A d secundam confirm ationem prim o ex ilia conform itate quae ad veritatem neces
iam responsum est quod, licet conform itas saria e s t; quia illa conform itas non con-
possit form atissim e p ro relatione sum i, ta sistit in vera ac propria sim ilitudine for
rnen etiam p o test accipi p ro concom itantia m ali, sed solum in quadam proportione et
ülorum extrem orum in ter quae fingitur ilia intentional! repraesentanone, ratione cuius
Disputación octava.— Sección III 95
virtud de la cual la cosa se percibe tal como es; pero esto quedará más claro por
lo que vamos a decir seguidamente.
SECCION III
Si la verdad l ó g ic a se encuentra só lo en la c o m p o s ic ió n y d iv is ió n ,
O TAMBIÉN EN LAS SIM PL ES APREHENSIONES
ita res percipitur sicut est, quod magis ex a. 3. Et videtur id sumpsisse ex Aristot., I
sequentibus fiet manifestum. de Interprétât, c. 1 et 3, ubi ait verum
et falsum in compositione divisioneque con
SECTIO III sistere. Similia habet III de Anima, c. 6,
ubi ait in indivisibili mentis concepitone
UTRUM VERITAS COGNITIONIS SIT SOLUM IN jalsitate.m non esse. Ubi autem falsitas esse
COMI’OSmONE ET DIVISIONE, VEL ETIAM non potest nec veritas esse potest; nam
IN SIMPLICÏBUS CONCEPTIBUS1*Il, opposita circa idem nata sunt esse. Unde
concludit Aristóteles: At in quitus et jal-
1. Communis sententia esse videtur ve- sitas iam et veritas inest, in bisce compo-
ritatem cognitionis proprie et in rigore lo- sitio quaedam iam est conceptuum intel-
quendo solum esse in compositione et divi lectus; et IX Metaph., c. ult., et iib. VI,
sione imellectus et non in actibus eius sim- c. 2, dicit veritatem solum esse in intellectu,
plicibus. Ita sentit Caietan., I, q. 16, a. 2; quia tantum in ilio est compositio et di-
et ibi aliqui thomistae; Hervaeus. Quodl. visio.
Ill, q. 1, a. 2 et 3; Durand., In II, dist. 16, 2. Ratione potest haec sententia fundan,
q. 5, n. 14; et videtur esse opinio D . Tho- primo quia in vocibus non est veritas et
mae ibi, sic enim scribit: Proprie loquendo, falsitas in significando, nisi in oratione com
veritas est in intellectu componente el divi plexa qua significamus hoc esse ve! non
dente, non autem in sensu ncque in intel esse, non autem in prolatione vocum incom-
lectu cognoscente quod quid est. Similia plexarum; ergo idem iudicandum est de
habet I cont. Gent. c. 59, et q. 1 de Verit., ventate in cognoscendo respectu concep-
96 Disputaciones metafísicas
tuum m entis, q u o d , scilicet, non sit in in- tius, ex eodem principio inferi« licet ali-
com plexis ac sim plicibus conceptibus sed quando posse esse falsum . E t confirm atur
in h is tan tu m quibus com ponendo cogno- ac declaratur exem plo, nam si conceptus
scimus ac iudicam us hoc esse vel non esse. simplex ac proprius veri auri verus est, ergo,
P robatur consequentia, quia voces sunt sig si aurichalcum u t verum aurum sim pliciter
n s conceptuum et quidquid veritatis vel concipiatur, conceptus ille falsus erit. D einde
falsitatis est in concepru, potest esse in voce si hoc concedatur, scilicet, aliquem concep-
u t in signo. Q uae tota ratio sum pta est ex tu m simplicem posse esse falsum respectu
A ristot., I d e In terp ret., c. 1. alicuius, probo necessario debere esse verum
3. Secundo, quia, si in sim plici concep- respectu alterius; quia im possibile est d ari
tione est veritas, vel omnis conceptus sim conceptual intellectus q u i non habeat ali-
plex est verus e t nunquam falsus, vel inter- quod proprium obiectum quod repraesen-
d u m est verus, interdum falsus, vel sem per te t; ergo, si ad illud com paretur, non p ot
est verus e t falsus respectu diversorum ; est non esse verus conceptus talis obiecti,
nu llu m autem istorum potest dici probabi quia necesse est u t n aturaliter illud reprae-
l i t y ; ergo neque etiam potest veritas sim sentet; non potest autem illud naturaliter
plici conceptioni attribuì. M inor declaratur repraesentare nisi intentionaliter sit illi con-
quoad singulas partes. P rim o enim , si in form is; si autem est conform is, est etiam
sim plici conceptu potest esse veritas, nulla verus, quia veritas n ih il aliud est quam
ratio fingi p o test c u r n o n possit in eodem conformitas intellectus a d rem . U t in exem
esse falsitas; n am , u t dicebam, contraria plo adducto, quam vis conceptus aurichalci
circa idem v ersam u r; ergo, quamvis con- respectu auri falsus existim etur, tam en re
ceptus sim plex possit esse verus, n o n ideo spectu aurichalci verus conceptus illius est.
om nis talis conceptus 'erit verus; quin po- Itnm o nullum potest esse obiectum ita fio-
Disputación octava.— Sección III 97
Segunda opinión
5. O tr o s , p o r e l c o n tr a r io , o p in a n q u e la v e r d a d ló g ic a n o se h a lla ú n ic a
m e n te e n la c o m p o s ic ió n y d iv is ió n , sin o ta m b ié n e n lo s c o n c e p t o s s im p le s. A s í
l o d e f ie n d e el F e r r a r ie n s e , I cont. G e n i . , c. 5 9 y 6 0 , y p a r e c e q u e so n d e la
m is m a o p in ió n C a p r é o lc , In 1, d is t. 1 9 , q . 3 , a. 1 , com cl. 3 ; S o n c in a s , líb . V I
Metaph., c. 2 , q . 1 7 ; E g id io , Qtiodl. I V , q . 7 , y F o n se c a , lib . I V M etaph., c . 2 ,
q . 6 , se c . 4 .
P u e d e p r o b a r se , p r im e r a m e n te , p o r lo q u e A r is tó te le s a fir m a e n I Í I De Ani
ma, c. 6 , a l fin a l; s o b r e e s t e t e s t o d ic e S a n to T o m á s , e n la l e e . 1 1 : aunque !o
inteligible incomplejo no sea verdadero ni falso, el entendimiento que lo capta
es verdadero en cuanto se adecúa a la cosa entendida. Y e n e s te s e n tid o h a c e la
e x p o s ic ió n d e l o q u e A r is tó t e le s s o s tie n e e n e l lu g a r c it a d o : la intelección de
la quididad misma, que proviene de la misma esencia, es verdadera, aunque
nada ( s ú p la s e : e n u n c ie o a fir m e ) as alguna cosa. Y se c o n fir m a c o n u n e je m p lo
q u e A r is tó t e le s a d u c e e n d ic h o lu g a r , p u e s é l m is m o h a b ía d e f e n d id o , e n I I De
Anima, c . 6 , q u e e l s e n t id o e s v e r d a d e r o e n e l c o n o c im ie n to d e su s e n s ib le p r o
p io ; a h o r a b ie n , e s e v id e n t e q u e e n lo s s e n tid o s s ó lo se d a u n a c to o c o n o c i
m ie n t o s im p le ; lu e g o c o n m a y o r r a z ó n h a b rá v e r d a d e n e l s im p le c o n o c im ie n to
in te le c tu a l. A d e m á s , e n e l lib . IX d e la Metafísica, c . 7 , t e x t . 2 1 y 2 2 , a p r o p ó s ito
d e l o c u a l d ic e t a m b ié n S a n to T o m á s , e n la le e . 1 1 , q u e en lo simple hay ver
dad, por el hecho de que se conoce una cosa según su propia quididad. E sta
o p in ió n p u e d e c o n fir m a r s e c o n u n a r g u m e n to d e r a z ó n : p a r a q u e la c o s a sea
c o n c e b id a m e d ia n t e u n c o n c e p t o s im p le , e s p r e c is o q u e h a y a a lg u n a c o n fo r m i
d a d r e p r e s e n ta tiv a c u t r e e l c o n c e p t o y la c o s a ; p o r e s o d ijo A r is tó t e le s , e n II I
D e anima, c. 8 , q u e e l a lm a , e n t e n d ie n d o , s e h a c e to d a s la s c o s a s , y a q u e s e
a d e c ú a a to d a s r e p r e s e n ta tiv a m e n te ; l u e g o e s a c o n fo r m id a d e s c ie r ta v e r d a d ,
p u e s t o q u e le c o n v ie n e la d e f in ic ió n d e v e r d a d .
6. En s e g u n d o lu g a r , e n e l e n te n d im ie n to d iv in o y en e l a n g é lic o se
da verdad p e r fe c tísir n a , a p e sa r d e q u e e n e llo s n o e x is te c o m p o sic ió n ni
d iv is ió n ; c o n s ig u ie n te m e n te , ta m b ié n p o d r á h a b e r v erd a d en n u e str o e n t e n
d im ie n to c u a n d o c o n o c e sim p le m e n te . Q u iz á d ig a a lg u ie n , a p o y á n d o se e n S a n to
g n o s c e n te p o te s t e s s e v e rita s . D i c e t u r f o n a s ta m q u a m a d s u a m m e n s u r a m e t p r in c ip iu m ,
se e x D . T h o m ., I , q . 16, a . 5 , a d 1, e t c u i d e b e t c o n f o r m a t i ; e s t e r g o in e o v e r i-
I c o n t. G e n t., c. 5 9 , q u a m v is D e u s s im p iic i- t a s q u a e n o n e s t a lia q u a m v e r ita s c o g n i-
t e r c o g n ó s c a t, ta m e n ilio a c tu s im p lic i i u d i - tio n is , q u a n d o q u id e m illa e s t c o n f o r m i ta s
c are ita esse v e l n o n e s s e , q u o d n o s c o m p le c o g n itio n is .
x e iu d ic a m u s . S e d c o n tr a h o c o b iie itu r e x e o -
d e m D . T h o ir.a e o d e m c. 59 , lib . X c o n t. Duo certa ex dictis opinìonibus colligimtur
G e n t., n a m e tia m n o s p e r s im p lic e m c o n c e p - 7. F u n d a m e n ta h a ru m o p in io n u m d u o
tio n e m iu d ic a m u s a liq u id d e re , ita u t s im c o n v in c e r e v id e n tu r . U n u m e s t v e r ita te m
p lex a liq u is c o n e e p tu s v ir t u t e c o n tin e a t q u id - a liq u a m r e p e r ir i i n s im p lic i m e n tis c o n c e p -
q u id p e r c o n c e p tu m c o m p le x u m s e u p e r t io n e , n e q u e s o lu m m e n t i s s e d e tia m s e n -
c o m p o s itio n e m i u d ic a tu r . U t q u a n d o c o n c i s u u m . A lte r u m e s t v e r ita te m a liq u a m p r o
p io h o m in e m s u b c o n c e p tu d is tin c c o a n i- p r ia e t s p e c ia li r a tio n e r e p e r ir i i n c o m p o -
m alis r a tio n a lis , e t h u n c a p p r e tta n d o u t s itio n e in te lle c tu s q u a e i n s im p lic i n o titia
q u id d ita te m h o m in is , ib i v ir t u te iu d ic o h o in te lle c tu s n o n r e p e r i t u r . E t p r i m u m q u i -
m in e m e sse a n im a i r a tio n a le e t illa s im p le x d e m c o n s ta i p r im o e x a d d u c t is te s u m o n iis
c o n c e p tio v ir t u te c o m m e t t o tu m id q u o d A r is to t. e t D. T h o m ., e t e x e o d e m D . T h o m .,
p e r h a n c e n u n tia tio n e m s ig n ific a tu r; e rg o I , q . 1 6 , a. 2 e t ss., e t I c o n t. G e n t ., c. 5 9 ,
e r it e tia m v e rita s p r o p r ia in ilio s im p lic i c o n - e t a liis lo c is q u a e ib i F e r r a r , a d d u c i t. S e
c e p tu . T e r t io , o m n is r e s q u a e e s t c o n fo rm a s c o n d o , ex c o m m u n i m o d o lo q u e n d i; re c -
e t a d a c q u a ta su a e m e n s u r a e s u is q u e p r in - te e n im d ic im u s e u m f o r m a r e v e r u n i c o n
c ip iis h a b e t p r o p r ia m v e n ta te n e ; s e d in c o n c e p irm i h o m in is q u i illu m ta m q u a m r a t i o
c e p tu s im p lic i e s t c o n fo rm ita s a d o b ie c tu m n a le a n im a i a p p r e h e n d i t, e t sic d e c o n c e p -
100 Disputaciones metafísicas
En. tercer lugar, porque estes conceptos mentales son ciertas realidades o
cualidades; por tanto, si en otras cosas hay verdad —como demostraremos pos
teriormente—, es preciso concluir que también la hay en estos conceptos; por
eso, así como se llama oro verdadero al que posee la naturaleza propia del oro,
igualmente se dirá que es verdadero concepto de oro el que tiene una entidad
conforme con el verdadero oro en la representación intencional, y así sucesiva
mente.
Con So dicho se patentiza también en qué consiste o de qué clase es la
verdad que se encuentra en la simple aprehensión; efectivamente, no es sino la
misma verdad trascendental, acomodada a estos entes. Pues si la verdad llama
da ontològica es una pasión adecuada del ente —-según expondremos—, deberá
encontrarse en cada ente según el modo propio de su naturaleza; luego también
se encontrará en estos entes que son simples conceptos mentales. En consecuen
cia, puesto que el ser propio de estos conceptos es un ser cognoscitivo y que,
por ende, hace formalmente cognoscente a quien los posee, por eso la verdad
de dicho concepto es también una verdad cognoscitiva o lógica.
8. La verdad ss encuentra ds manera espacial en la composición y divi
sión.— Se demuestra la segunda conclusión, a saber, que la verdad y la falsedad
se encuentran de manera especial en la composición y división. En efecto', no
faltaban a Aristóteles razones para decir, principalmente en los lugares citados,
que la verdad y la falsedad se hallan sólo en la composición mental, ya que como
esto no puede ser cierto de toda verdad y falsedad, como quedó claro en el punto
anterior, es preciso que la verdad se encuentre de manera propia y peculiar en
esta composición, para que sea asimismo cierta la doctrina aristotélica. Y tal es
también el pensamiento claro de Santo Tomás en los lugares citados, sobre todo
en la primera parte.
En,segundo lugar, esto resulta manifiesto por el común modo de pensar y de
hablar, porque se estima que alguien tiene verdadero conocimiento de algo
cuando conoce y juzga que es o no es así como es o no es en la realidad, cosa
que los hombres ro podemos hacer sino componiendo o dividiendo. Por eso,
de igual manera que la verdad o falsedad de la locución se encuentra especial-
tibus aliarum rerum. Tertio, quia hi con 8. Veritas speciali snodo in compositio-
ceptus mentis sunt res quaedam seu quali- ne et divisione.— Secundum, scilicet, in
tates ; si ergo in aliis rebus est veritas, compositione et divisione speciali modo ve
ut infra ostendemus, etiam in his concep- ritatem et falsitatem reperiri probatur. Non
tibus veritatem esse necesse est; unde, sic- enim sine causa Aristoteles in locis citatis
ut dicitur verum aurum quod propriam
specialiter dixit veritatem et falsitatem in
habet auri naturam, ita dicetur verus auri
conceptus qui habet entitatem commensu- sola mentis compositione reperiri; cum enim
ratam vero auro in repraesentando inten- hoc verum esse non possit de ornai veri-
tionaliter, et simile est de reliquis. Atque tate et falsitate, ut ex priori puncto con
hinc etiam constat quae vel qualis sit haec stat, necesse est ut aliquo proprio et peculia
veritas quae in simplici mentis notitia re- ri modo veritas sit in huiusmodi composi
peritur; nihil, enim aliud est quam veritas tione, ut doctrina etiam Aristotelis vera sit.
ipsa transcendentalis, his entibus accommo- Et ita plane sensit D . Thomas in eisdem lo
data. Nam, si veritas quam vocant in es cis citatis, praesertim in prima parte. Secun-
sendo est adaequata passio entis, ut dice- do, hoc constat ex communi modo sentiendi
mus, in unoquoque ente iuxta modum na et loquendi; quia tunc aliquis censetur ve-
turae suae reperietur; ergo et in his end- ::am rei cognitionem habere quando co-
bus quae sunt simplices conceptus mentis.
gnoscit et iudicat ita esse vel non esse sicut
Unde, quia esse preprium horum concep-
tuum est esse cognitionis et consequenter est vel non est in re, quod homines non
form?,'iter reddere cognoscentem cum cui facimus nisi componendo aut dividendo.
insunt, ideo veritas talis conceptus est etiam Unde, sicut in Joquendo veritas vel falsitas
veritas cognitionis. . singulari modo est in propositionibus quia
Disputación octava.— Sección 111 101
sicut esse talis cognitionis compositum est, scilicet, in simplici apprehensione esse ve-
ita et vefitas eius complexa est, non est ritatem ralis rationis cui nulla opponatur
cur dicatur veritas singulari titulo in sola falsitas in tali subiecto, in compositione
compositione reperiri. autem reperir! veritatem cui falsitas opposita
10. Alii ergo respondent in simplici no- inesse potest, indicat veritatem esse speciali
titia reperiri veritatem, non autem falsita modo in compositione; nam illud prius
tem, saltern regulariter et per se loquendo; commune est omni veritati in essendo, ut
in compositione autem et divisione indiffe inferius dicam; quis autem sit hic speeia-
renter reperiri veritatem et falsitatem et ideo lis modus veritatis non declaratur per só-
specialiter asseruisse Aristot. in sola com lam Slam indifferentiam.
positione et divisione veritatem et falsitatem 11. Aliter dici solet ideo veritatem vel
reperiri. Sed hoc neque rem ipsam, neque falsitatem specialiter attribuì compositioni
Aristotelis ¡ocutionem satis declarat. Nam, et divisioni, quia secundum eam didmur
si veritas ita reperitur in simplici conceptu vere sentire vel falli, quod non proprie di-
ut in co non reperiatur falsitas, in compo- cimur ratione oonceptuum simpltcium. Sed
sitìone autem indifferenter veritas et falsi hoc quidem (ut supra etiam argumenta-
tas reperitur, potius dicendum fuisset veri bar) indicium est a posteriori esse singulari
tatem esse quodammodo propriam simpli- modo in compositione et divisione verita
cium conceptuum, falsitatem autem in sola tem et falsitatem, non tamen a priori rem
compositione reperiri, vel ad summum di declarat, in quo, scilicet, hic modus con
cendum esset compositionem esse indifferen sistan Non enim ideo composido vera vel
tem ad veritatem et falsitatem, non autem falsa est quia secundum eam nos vere vel
quod sit veluti proprium utriusque Suscep- falso sentimus, sed potius e contrario, quia
tivum. Ac denique (ut dicebam) hoc ipsum, illa vera vel falsa est, ideo secundum eam
Disputación octava.— Sección 111 103
de ella, pues la misma composición es una forma que nos comunica igualmente
su ser y sus propiedades.
falaz; como si se dijera: puesto que el entendimiento compara una cosa con.
otra, se afirma que compara y conoce la conformidad en que consiste la verdad;
pues no compara el concepto formal con la cosa, ni la cosa con el concepto,
sino una cosa concebida con otra o consigo misma. Consiguientemente, no sucede
que mediante esa composición conozca la verdad, sino únicamente que conoce
aquel ser de la cosa que es fundamento de la verdad, según la afirmación de
Aristóteles: por el hecho de que la cosa es o no es, la opinión es verdadera
o falsa; y este ser no es formalmente verdad, aunque cause la verdad en el
entendimiento, como dijo Santo Tomás en la ya citada q. 16, a. 1, ad 3.
Se confirma, porque una cosa es que el entendimiento, en virtud de una
composición, diga “el hombre es blanco” y otra que diga “es verdad que el
hombre es blanco” ; efectivamente, la última composición es refleja, por lo que
en ella se encuentra la verdad objetivamente, ya que mediante ella la verdad
es conocida de manera formal. En cambio, la primera concepción es sólo directa
y no tiene el mismo objeto que la segunda; por tanto, mediante ella no se
conoce formalmente la verdad, ni se encuentra en ella de manera objetiva.
14. Si se dice que se trata del conocimiento reflejo, síguese, en primer lugar,
que no es siempre cierto lo que Aristóteles afirma, a saber, que la verdad y la
falsedad se encuentran en la composición y división; pero el consiguiente es
falso, porque, de igual manera que toda enunciación oral es verdadera o falsa,
también lo es la composición o división mental; por eso, en virtud de ella pen
samos con verdad o con falsedad. En segundo lugar, síguese que no existe nin
guna diferencia, ya que también es posible concebir la verdad de manera formal
y verdadera mediante un concepto simple reflejo; pues así como concebirnos
absolutamente lo que es el hombre, también podemos concebir absolutamente
lo que es la verdad, y mediante un concepto simple podemos concebir la conformidad
entre el concepto y la cosa por modo de cierta relación; y entonces la verdad se
encontrará también objetivamente en el concepto simple; por consiguiente, queda
anulada la diferencia señalada antes.
15. Cabe responder que la doctrina de Santo Tomás debe entenderse de
la composición y división que se lleva a cabo por conocimiento directo, pues
comparai unum ad aliud, ideo dicatur com scitur formaliter veritas, neque in illa est
parare et cognoscere conformitatem in qua obiective.
ycritas consist«, quia non comparai con- 14. Si autem dicatur sermonem esse de
ceptum formalem ad rem nec rem ad con- cognitione reflexa, sequitur primo non esse
ceptum, sed comparai rem concepram ad in universum verum quod Amistcteles ait
aiiam vel ad seipsam. Unde non fit ut per veritatem et falsitatem in compositione et
talem compositionem cognoscat veritatem, divisione reperiri; consequens autem est
sed solum illud esse rei quod fundat veri falsum, quia, sicut enuntiatio omnis vocalis
tatem, iuxta illud Aristotelis: Ex eo quod vera vel falsa est, ita et mentalis composi-
res est vel non est, opinio vera vel falsa est; tio vel divisio. Unde per omnem illam aut
quod esse formaliter non est veritas quamvis vere aut falso sentimus. Secundo sequitur
causet veritatem in inrellectu, ut dixit nullam esse differentiam, quia etiam per
simplicem notitiam reflexam potest veritas
idem D. Thomas diet. q. 16, a. 1, ad 3. Et formaliter ac vere concipi; sicut enim sim
confirmatur, nam aliud est quando intel- pliciter concipimus quid est homo, ita etiam
lectus componendo dicit: Homo est albus, simpliciter concipere possumus quid est ve
aliud vero quando dicit: Hominem esse al ritas et per simplicem conceptum possumus
bum est veruni; haec enim posterior com- concipere conformitatem inter conceptum et
positio est reflexa et ideo in illa est obiec- rem per modum cuiusdam relationis; tunc
tive veritas, quia formaliter per illam co- ergo erit etiam veritas obiective in simplici
gnoscitur. At vero prior conceptio est tan notitia; nulla ergo est praedicta differentia.
tum directa, et non habet idem obiectum 15. Responderi potest doctrinam D. Tho-
quod posterior; ergo per illam non cogno- mae intelligendam esse de compositione et
Disputación octava.— Sección III 105
divisione quae fit per directam cognitionem, intelligendo dicit et cognoscit oportet esse
nam certum est in onini tali compositione rei aequatum, scilicet, ut ita in re sit, sicut
propriam veritatera vel falsitatem reperiri. intellectus dicit. Iuxta hanc ergo Interpreta
Ad obiectionem ameni contra hoc factarn, tionen! facile intelligitur per directam eegni-
si vera esset sententia Durandi quod veri tionem compositivam cognosci confonrdta-
tas est conformitas rei prout est in esse tem, in qua veritas consistit.
obiectivo intellectus ad seipsam prout est 16. Sed haec responsio, si aliud non
in re, facilis esset responsio dicendo intellec- addatur, nobis satisfacere non potest. Pri
turn, quando componit, comparare conceptual mo quia sententia illa Durandi a nobis su
obiectivum unius rei ad aiiam vcl ad seip pra reiecta est, ñeque est verisimile D.
sam aliter seu prius conceptsm; atque ita Thoniam in citatis verbis eum sentimi in-
cognoscere conformitatem inter illa, et ideo tendisse, ut patet ex ratione quam addu-
dici cognoscere vernateci. Atque hoc modo cit, quod non oportet u t intelligere rei
videtur déclarasse hanc rem D. Thomas, I adaequetur; quia interdum res est materia-
cont. Gent., c. 59, in 1 ratione, dicens: lis et intelligere immateriale. Ubi constat
Cura veritas intellectus Sit adaequatio intel aperte loqui de intelligere, quantum ad con-
lectus et rei, secundum quod intellectus di- venientiam quam habet cum re inteliecta in
cil esse quod est vel non esse quod non est, esse entis et conditionibus eius, et non de
ad id in intellectu veritas pertinet quod in convenientia quam habet in ratione reprae-
tellectus dicit, non ad operationem qua id sentantis et repraesentati. Et ita Ferr. ibi,
dicit; non enim ad veritatem intellectus exi- distinguens inter intelligere et conceptum
gitur u t ipsum intelligere rei adaequetur, seu verbum mentis, et existimaos intelligere
cum res interdum sit materiaKs, intelligere non esse repraesentativum rei, conceptum
vero immateriale, sed ittud quod intellectus autem seu verbum repraesentare Ulani., ex-
106 Disputaciones metafísicas
que Santo Tomás habla del concepto mismo o verbo, y establece en él la con
formidad o verdad, no en la intelección.
Ahora bien, por mi parte creo que, hablando con propiedad, la intelección
se realiza formalmente por el verbo o concepto en cuanto informa al entendi
miento, por lo que el verbo, en cuanto verbo, no puede tener conformidad
representativa con la cosa de que es verbo, sin que al propio tiempo el entendi
miento, en cuanto entiende formalmente por medio del verbo, se haga conforme
a la misma cosa. Por consiguiente, Santo Tomás no pudo excluir esta confor
midad representativa, sino únicamente la conformidad entitativa. En igual sen
tido, pues, debe entenderse lo que afirma poco antes: la verdad perten ece a
lo q u e él en ten dim ien to dice , n o a la operación con qu e lo dice. Y pretende
significar que la verdad no pertenece a dicha operación tomada cuasi material
mente en cuanto es cierta cualidad espiritual, sino formalmente en cuanto noti
fica al entendimiento la cosa que mediante ella se dice, o en cuanto contiene
a la cosa conocida en su ser representativo.
17. En segundo lugar, esta opinión no se acomoda bien a la explicación de la
presente dificultad. Porque cuando el entendimiento compone, o enuncia por
parte del predicado la cosa tal como es en sí, o la enuncia como concebida de
manera objetiva. Si se afirma lo primero, entonces mediante esa comparación no
conoce la conformidad que hay entre la cosa en cuanto objetivamente conce
bida y ella misma tal como es en si, en la que se decía que consiste la verdad;
luego de ese modo no conoce la verdad. Por el contrario, si se defiende lo segundo,
entonces tampoco se realiza una comparación, por parte del sujeto, con la cosa tal
como es en sí, sino tal como es concebida objetivamente, pues la razón es igual
para el sujeto y para el predicado, ya que el concepto compara a ambos tal como son
concebidos por él, de manera que la composición sea como cierto cotejo de concep
tos objetivos y simples y conocimiento de la unión que entre ellos existe; por consi
guiente, de este modo tampoco se concibe la verdad, según explica Durando, pues
no se conoce ia conformidad de. la cosa en su ser objetivo consigo misma en la rea
lidad, sino más bien en la conformidad, identidad o unión entre una y otra cosa,
consideradas ambas en su ser objetivo.
ponit D. Thomani loqui de conceptu ipso sententia ad presentem difficultatem ex-
seu verbo et in ¡lio constituere conformí- plicandam, quia quando intellectus compo-
tatem seu verítatem, non in ipso intelligere. nit, vel ex parte praedicati enuntiat rem
Ego autem existimo, si proprie loquamur, ut est in se vel ut obiective conceptam.
intelligere formaliter fieri per ipsum ver- Si primum dicatur, ergo per illam com-
bum seu conceptum ut informantem intel- parationem non cognoscit conformitatem
lectum, et ideo non posse verbum ut verbum rei, ut obiective conceptas, ad seipsam ut
esse conforme in representando rei cuius est in se, in qua veritas consister dicebatur,
est verbum, quin etiam intellectus, quatenus et ita non cognoscet veritatem. Si vero
per verbum formaliter intelligit, fíat eidem dicatur secundum, ergo etiam ex parte sub-
rei conformis. D. Thomas ergo non potuit iecti non fit compartió ad rem prout est
exdudere hanc conformitatem in ratione re- in se, sed prout obiective conceptam, quia
praesentandi, sed tantum conformitatem in non est maior ratio de praedicato quam
essendo. In eodem ergo sensu inteUigendum de subiecto ; utrumque enim compart in
est quod paulo superius ait: veritatem per- tellectus, prout ab ipso conceptum est, ita
tinore ad id quod intellectus dicit, rion ad ut compositio sit quasi collado quaedam
operationcm qua id dicit. Sensus enim est simplicium conccptuum obiectivorum et co-
veritatem non pertinere ad illam operatio- gnitio coniunctionis quam in se habent; ergo
nem quasi materialiter sumptam, ut est qua- ñeque hoc modo concipitur veritas prout
litas quaedam spiritualis, sed formaliter qua a Durando explicatur, quia non cognoscitur
tenus refert intellectui rem quae per illam conformitas rei in esse obiectivo ad seipsam
dicitur seu quatenus in esse representativo in re, sed conformitas, vel identitas, vel unió
continet rem cognitam. inter unam et alteram rem prout utraque
17. Secundo, non recte applicatur illa est in esse obiectivo. Tertio, multo minus
Disputación octava.—Sección III __________________ 10 7 .
En tercer lugar, ese modo puede aplicarse mucho menos a la falsedad; por
que, cuando mediante la composición se afirma falsamente una cosa de otra, no se
conoce la disconformidad que hay entre ellas, antes bien se conoce o concibe
una conformidad que no existe en la realidad; en ese caso, pues, la falsedad no se
encuentra objetivamente en dicho conocimiento o composición intelectual.
misma cosa, comparamos “en acto ejercido” nuestro concepto en cuanto repre
sentativo de esa cosa. Por ejemplo, cuando el entendimiento dice, componiendo,
que el hombre es blanco, conoce formal y directamente la identidad o unión
que hay entre “blanco” y “hombre” ; pero al mismo tiempo conoce en el acto
mismo ejercido que el concepto de blanco contiene en cierto modo al hombre y lo
representa y, consiguientemente, está, de alguna manera, en conformidad con él.
Así, cuando la mente afirma que el hombre es blanco, afirma “en acto ejercido”
la verdad, es decir, que eso es cierto, pues al afirmar que lo blanco está en el
hombre afirma que el concepto de blanco tiene alguna conformidad verdadera,
con el hombre.
En este sentido dijo Santo Tomás, en el citado a. 2, que el entendimiento
conoce la conformidad que hay entre él y la cosa inteligible cuando juzga que-
la cosa se comporta de igual manera que la forma, por él aprehendida, de la cosa,,
lo cual hace componiendo y dividiendo; no porque el entendimiento, al com
poner, juzgue que la cosa se comporta como una forma que se encuentra en el
intelecto formalmente o por inhesión, sino porque juzga que se comporta cornos
una forma aprehendida por el entendimiento y, consiguientemente, juzga “en
acto ejercido” que la cosa se comporta como forma o concepto formalmente repre
sentativo en el intelecto, pues se estima que el concepto formal, en cuanto re
presentativo, constituye cierta unidad con la cosa representada, y porque el enten
dimiento no compara la cosa representada sino en cuanto concebida por él.
Así, pues, de este modo se comprende perfectamente por qué se dice que la-
verdad existe de manera especial en nuestro entendimiento cognoscente mediante
la composición y división; pues el entendimiento, mediante los conceptos sim
ples, no conoce en absoluto la conformidad, por lo que tampoco afirma o piensa,
propiamente la verdad, cosa que hace cuando compone los conceptos simples.
De aquí que, si bien tanto la composición como la simple aprehensión de las cosas
son, en absoluto; conocimientos directos, no obstante, comparada la composición
con la simple aprehensión, en cierto modo resulta ser, con respecto a elia, cuasi
reflexiva en ejercicio, ya que mediante la composición se hace una comparación.
exercito comparemus conceptum nostrum inhaesive est in intellectu, sed quod iudicet
ut repraesentantem iliam rem. Ut, verbi ita se habere sicut est forma apprehensa
grafia, quando intellectus componendo dich per intellectum, et consequenter in actu
hominem esse album, formaliter et directe exercito iudicet ita se habere rem sicut est
cognoscit identitatem vel coniunctionem forma seu conceptus formaliter repraesen-
quam album habet cum homine; simul ta tans in intellectu, quia conceptus formaiis..
rnen in actu exercito ipso cognoscit concep ut repraesentans, tamquam unum quid cen-
tum albi aliquo modo continere sub se setur cum re repraesenlata et quia inrellerius
hominem et repraesentare ilium et conse- non comparat rem repraesentatam nisi ut
quenter esse illi aliquo modo ccnformem. a se conceptam. Hoc ergo modo recte intel-
Acque ita dum mens affirmat hominem esse ligitur cur veritas dicatur speciaiiter esse in
album, in actu exercito affirmat veritatem inteilectu nostro cognosccnte media compo-
seu hoc esse verum, quia dum affirmat al sitione et divisione; nam per simpiices con
bum inesse homini affirmat conceptum albi ceptus nullo modo cognoscit intellectus con
vcram aliquam conformitatem habere cum formitatem, unde nec proprie affirmat aut
homine. Et hoc sensu dixit D . Thomas, sentit veritatem, sicut facit quando simpii
dict. a. 2, intellectum cognoscere conformi- ces conceptus componit. Unde, licet ram
latem sui ad rem imelligibilem, quando in compositio quam simplex apprehensio re
dicai rem ita se habere sicut est forma rum sit absolute cognitio directa, tamen si
quam de re apprehendit, quod facit com cornpositionem ad simplicem apprehensio-
ponendo et. dividendo; non quod, quando nem comparemus, quodammodo est quasi
intellectus componit iudicet ita se habere reflexiva supra illam veluti in ipso exercitio,
rem, sicut est forma quae formaliter seu quia per cornpositionem fit collatio imer
Disputación octava.—Sección III 109
“otre los conceptos simples, y en virtud de dicha comparación la verdad se en
cuentra en ella de la manera especial que queda indicada.
SECCION IV
Si la verdad l ó g ic a o d e l e n t e n d im ie n t o n o e x is t e en él
HASTA EL MOMENTO DEL JUICIO
sitam. Cur autem hoc ita sit, et cur po- potest inter ipsum et rem cognitam, et ideo
tius veritas compositionis possit habere pro- non est simile de illa simplici cognitione.
priam falsitatem oppositam patebit ex di-
cendis. Quod autem in ultima confirmatio-
ne tangitur de specie intelligibili declarabi- SECTIO IV
tur statim. Ad fundamenta secundae senten- A n v e r ita s c o g n it io n is s e u in t e l l e c t u s
tiae nihil addere oportet; solum enim pro- IN EO NON SIT DONEC IUDICET
bant in simplici conceptione esse veritatem
tamquam in habente, non tamquam in co 1. Ante iudicium intelligi possimi in in-
gnoscente. Solum circa secundum oportet ex tellectu vis ipsa intelligendi, species intel-
dictis notare non esse eamdem rationem de ligibilis, sub qua reliquos habitus compre-
simplici cognitione Dei aut angelorum; hendo, ipse actus cognitionis prout est in
illi enim simplici conceptu perfecte iudicant fieri et apprehensio ipsa. Dubitari ergo pot
de re et quod ita se habeat sicut cognosci- est primo an haec veritas dici possit esse
citur, seu quod ei insit id quod de ea iudi- in specie intelligibili, vel in actu, vel in con
catur et cognoscitur. Immo illud iudicium ceptu, vcl in habitu, aut ipsa vi intelligen
simplex tale est (praesertim si sit sermo de di. Nam D. Thomas, I cont. Gent., c. 59, ra-
divino), ut per illud perfectissime etiam tione 1, in verbis supra citatis significai tan
cognoscatu*" omnis conformitas quae esse tum esse in conceptu seu verbo mentis, ubi
Disputación octava.—Sección IV 111
el concepto o verbo mental, donde lo entiende asi el Ferrariense, y añade que la
verdad no se da en el acto de la intelección porque no es imagen ni representación
del objeto. De aquí infiere que la verdad se encuentra en el entendimiento an
tes (en orden natural) de que el entendimiento conozca la cosa representada
mediante el concepto, pues la acción intelectual termina en el concepto an
tes (en orden de naturaleza) de que el intelecto conozca la cosa que el concepto re
presenta. Y en este sentido, según parece, dijo Santo Tomás en D e V e r it, q. 1,
a. 1: e l conocim iento es efecto d e la verdad. Respecto a la especie inteligible,
afirma que en ella se da la verdad en cuanto también es representativa del objeto,
y en virtud de esa representación tiene conformidad con el objeto, aunque de
manera imperfecta, toda vez que la representación de la especie es imperfecta
y el hábito se compara con el acto como lo imperfecto con lo perfecto. Sobre
la capacidad intelectiva y su hábito judicativo, y sobre el correspondiente a la
potencia, nada afirma; sin embargo, en congruencia con su posición habria de
sostener que en ellos no se da la verdad, ya que no representan al objeto.
2. Mas nosotros debemos suponer que aquí sólo se trata de la verdad lógica.
Y creemos que el conocimiento se realiza formalmente por el concepto o verbo
mental, en cuanto éste informa al entendimiento; ahora bien, el concepto o
verbo mental no se distingue realmente del acto de la intelección, en cuanto
es algo realizado por el entendimiento, es decir, una cualidad ya realizada; en
cambio, la intelección, considerada como acción que está desplegándose, se dis
tingue modalmente del verbo, de igual manera que suele establecerse distinción
entre la acción o dependencia y el término. Así, pues, como el conocimiento sig
nifica de manera absoluta un conocimiento actual, la verdad lógica se encuentra
simple y absolutamente en el concepto o verbo, o en el acto intelectivo ya rea
lizado, porque todas estas cosas son idénticas y designan la forma en virtud de
la cual el entendimiento deviene cognoscente en acto; como si dijéramos que la
verdad de lo cálido, en cuanto tal, se halla en el calor. Pero la verdad del cono
cimiento no se encuentra en la acción de entender en cuanto tal, ya que ésta no
es conocimiento de manera absoluta, sino tránsito hacia el conocimiento; no obs
tante, según su modo propio, tiene su verdad, de igual manera que el cálenta-
Ferr. ita ilium intelligit, et addir non esse in 2. Sed nobis supponendum est hic so
actu intelligendi, quia non est imago nec re- lum esse sermonem de veritate cognitio-
praesentat obiectum. Unde infert prius ordi nis. Credimus autem cognitionem fieri for
ne naturae esse veritatem in intellectu quam maliter per conceptum seu verbum mentis
intellectus cognoscat rem per conceptum ut informantem ipsum intellectum; concep
repraesentatam, quia prius ordine naturae tum autem seu verbum mentis in re ipsa non
actio intellectus terminatur ad conceptum distingui ab actu intelligendi quatenus est
quam cognoscat rem in ilio repraesentatam. aliquid factum ab intellectu seu qualitas
Quo sensu videtur dixisse D. Thomas, q. in facto esse; intellectionem vero, quatenus
X De Verit., a. 1, cognitionem esse veritatis est actio in fieri, distingui modaliter a ver-
effectum. De specie vero intelligibili ait in bo sicut distingui solet actio vel dcpenden-
illa esse veritatem quatenus illa etiam re- tia a termino. Cum ergo cognitio simpliciter
praesentat obiectum et secundum illam re- signified actualem cognitionem, -eritas co-
praesentationem habet conformitatem cum gnitionis absolute ac simpliciter est in con-
ilio, imperfecto tamen modo, quatenus re- ceptu seu verbo aut actu intelligendi in facto
praesentatio speciei imperfecta est et qua esse, quia haec omnia idem sunt et signifi
tenus habitus ad actum ut imperfectum ad cant formam qua intellectus fit actu cogno-
perfectum comparatur. De ipsa autem vi scens, ac si diceremus veritatem calidi ut sic
intelligendi et habitu eius indicativo et qui in calore esse. In actione autem intelligendi
tenet se ex parte potentiae, nihil dicit; ta ut sic non est quidem veritas cognitionis,
men consequenter dicturus etiam esset in quia illa actio non est cognitio simpliciter
eis non esse veritatem, quia non repraescn- sed via ad cognitionem; tamen, eo modo
tant obiectum. quo est, habet suam veritatem, sicut cale-
112 Disputaciones metafísicas
miento, si bien no posee la verdad del calor, posee la verdad del calentamiento,
porque es una verdadera tendencia al calor; en este sentido, pues, la acción de
entender es igualmente una verdadera tendencia al conocimiento de la cosa.
Y aunque se diga que no representa por modo de forma, representa, empero,
por modo de tránsito, porque es una tendencia hacia la representación verdadera.
Consiguientemente, puede decirse que la verdad lógica se encuentra en despliegue
en el acto de la intelección en cuanto acción.
Mas en la especie inteligible no se halla la verdad lógica sino como en su
principio y acto primero; sin embargo, en ella se da una auténtica verdad etno
lógica, en virtud de la cual se dice verdadera especie inteligible de un determi
nado objeto. Y nada importa, para ello, que la especie inteligible represente for
malmente en cuanto imagen, o sólo efectiva y virtualmente en cuanto semilla
del objeto; porque, sea cualquiera el modo en que represente, según ese modo
puede tener su verdad mediante la debida conmensuración a un objeto determi
nado; así, es cierto que el semen humano no posee en. sí la verdad de la humana
naturaleza sino virtual o instrumentalmente, aunque tiene la verdad de semen
humano según la debida proporción y relación con una naturaleza o una acción
determinadas,. De aquí resulta asimismo que la capacidad intelectiva o luz inte
lectual, y también el hábito que la completa, no tienen de suyo, formal y propia
mente, la verdad lógica de que estamos tratando, como resulta evidente; poseen,
empero, una verdad adaptada a su naturaleza, verdad que puede llamarse lógica
en sentido radical, en cuanto la luz intelectual es verdadera en la medida en
que, de suyo, inclina a un verdadero conocimiento de la cosa; y lo mismo ocu
rre, según su modo, con el hábito.
3. Finalmente, por lo dicho se comprende que es falsa la afirmación, ya
hecha, de que la verdad se encuentra en el concepto mental, o en el entendi
miento mediante el concepto, con prioridad de naturaleza a que el intelecto entien
da en acto, pues el concepto mental o verbo co existe con prioridad natural a en
contrarse en el entendimiento, ya que no se realiza sino por educción de su poten
cia, y por ello no se produce en un signo natural, en el que no se una al entendi
miento, para que éste pueda concurrir a su producción por modo de potencia ac
tiva y receptiva; luego el verbo no tiene verdad antes (con prioridad natural) de co-
factio, quamvis veritatem caloris non habeat, cundum debitam proportionem et habitu-
habet tamen veritatem calefactionis quia est dinem ad talent naturam vel actionem. Quo
vera tendentia ad calorem; sic enim actio etiam fit ut vis intelligendi seu lumen in-
intefligendi est edam vera tendentia ad rei tellectus aut habitus illud perficiens, for
cognitionem. Et quamvis dicatur non reprae- maliter ac proprie non habcant per se veri
sentare per modum formae, repraesentat ta tatem cognitionis de qua agimus, ut per se
men per modum viae, quia est tendentia ad constat; habeant tamen suant accommoda-
veram repraesentationem; veritas ergo co- taœ veritatem quae radicaliter dici potest
gnitionis dici potest esse in fieri in acni in- veritas cognitionis, quatenus lumen intellec-
telligendi ut actio est. In specie autem intel tuale eatenus verum est quatenus de se in
ligibili non est veritas cognitionis nisi tam- clinât ad veram rei cognitionem; et idem
quam in principio et actu primo; est ta est suo modo de habitu.
men in ilia propria veritas entitativa, ratione 3. Ex quo tandem intelligitur falsum es
cuius vera dicitur species intelligibilis tabs se quod dicebatur prius natura esse verita
obiecti. Ad quod nil refert quod species in- tem in conceptu mentis vel in intellectu per
telligibllis repraesentet formaliter ut imago, conceptum, quant intellectus actu intelligat,
vel tantum effective et virtualitcr uf semen quia conceptus mentis seu verbum non prius
obiecti, quia quacumque ratione repraesen natura est quant insit intellectui; non fît
tet, secundum earn habere potest suam ve enim nisi per eductionem de potentia eius
ritatem per debitam commensurationem ad et ideo non fit in aliquo signo naturae in
tale obiectum, sicut semen hominis non ha quo non uniatur intellectui, ut possit in-
bet quidem in se veritatem humanae natu teilectus per modum potentiae activae et re-
rae nisi virtualiter seu instrumentaliter, ha ceptivae ad illius productionem concurrere;
bet tamen veritatem humani seminis se- ergo non prius natura verbum habet verita-
Disputación ociosa.—Sección IV 11 3
L a noción aprehensiva
4. En segundo lugar, puede dudarse si la verdad lógica se encuentra en
la noción aprehensiva o únicamente en la judicativa. Y el motivo de la duda
puede consistir en que la simple noción es sólo aprehensiva, a pesar de lo cual
hemos dicho que en ella se encuentra la verdad. Además, en los sentidos hay
verdad simple —según hemos afirmado apoyándonos en Aristóteles— y, sin em
bargo, en ellos no hay más conocimiento que el aprehensivo. Por último, aun
cuando el entendimiento no sepa discernir y juzgar si en la composición apre
hensiva se da verdad o falsedad, no obstante, en dicha composición se encuentra
efectivamente una de las dos cosas, ya que si la proposición oral es por necesidad
verdadera o falsa, con mayor razón lo será la proposición mental, incluso la que
es sólo aprehensiva.
Ahora bien, e.i sentido contrario existe la razón de que el entendimiento no
se denomina verdadero o falso sino cuando juzga; en efecto, aunque yo aprehenda
la proposición “el número de los astros es par”, si dudo y suspendo el juicio,
no poseo verdad ni falsedad; ello indica que en tal aprehensión no se encuentra
ni la verdad ni la falsedad, pues de lo contrario produciría una denominación
de verdadero o de falso. Por eso, en el texto donde Aristóteles dice que la ver-
tem quam illam formaliter communicet in- tantum in iudicativa. Et ratio dubitandi esse
tellectui ; ergo nec prius natura est in eo potest quia simplex notitia tantum est ap
veritas quam intellectus sit a:tu cognoscens. prehensiva, et tamen diximus in illa esse
Potei ultima consequentia, quia non aliter veritatem. Itero in sensibus est veritas sim
constituitur intellectus actu cognoscens nisi plex, ut ex Aristotele supra diximus, et
per informationem verbi seu conceptus. Est tamen in eis non est nisi apprehensiva co
ergo veritas cognitionis primo ac per se in gnitio. Tandem in compositione apprehen
intellectu actu cognoscente per verbutn, con siva, etiarnsi intellectus nesriat discernere et
ceptual seu actum in facto esse tamquam iudicare siine in illa veritas an falsitas, nihi-
per formam qua actu cognoscit. Unde, quod lominus tamen alterutrum horum in tali
D. Thomas dicto loco ait, q. 1 De Verit., a. 1, apprebensiona revera inest; nam, si pro-
cogrdtionem esse qnemdam veritatis effec- positio vocalis aUt vera aut falsa necessario
twn, intelligendum est aut de ventate fun est, multo magis mentalis, edam apprehensi
damental!, quae est ipsum esse rei a quo va tantum. In contrarium autem est quia
ut ciuccio habet cognitio ut vera sit, vel intellectus non denominatiti verus aut fal-
de ventate conformitatis, quae est per spe- sus nisi quando iudlcat. Quamvis enim ego
ctem intelligibilem, vel certe de effectu for apprehtndam hanc propositionem astra suiu
mali quem verus conceptus menti tribuit. paria, si dubito et suspendo iudicium, nec
falsus suro nec verus; ergo signum est in
De notitia apprehensive illa apprehenslone nec veritatem esse nec
A. Secundo, dubitari potest an veritas faisitatem, alioqui veruni vel falsum deno
cognitionis sit in apprehensiva notitia vel minarci. Unde ubi Aristot. ait, VI Me-
8
114 Disputaciones metafísicas
cuando unimos una cosa con otra o las separamos—-, no obstante, en cuanto esa
aprehensión es cierto conocimiento de una cosa, es también un cierto juicio, en
virtud del cual se juzga implícitamente que la cosa es aquello que de ella cono
cemos. De este modo, dicha aprehensión o conocimiento simple de la cosa implica
en cierta manera un juicio; pues, como la aprehensión es un acto de la potencia
cognoscitiva, es necesario que mediante ella se conozca algo; y lo que se conoce,
se juzga por esa misma razón; pues lo que no puede juzgarse, se ignora,
7. Consiguientemente, a los primeros motivos de duda se responde que en
la simple aprehensión intelectual se da un cierto juicio, siquiera sea imperfecto,
en virtud del cual esiste en dicho acto verdad lógica. Dígase lo mismo, guar
dando la debida proporción, acerca del conocimiento sensible; pues cuando la
oveja conoce al lobo y huye, aunque realice sólo un acto simple, no obstante
conoce verdaderamente al lobo como enemigo, y de esa manera juzga, aunque im
perfectamente ; y la vista, al conocer esta cosa blanca, también, juzga de algún modo
que esta cosa es blanca.
Si a veces parece que el entendimiento o la imaginación aprehenden simple-
trente'algo sin juzgar nada en absoluto —como cuando se piensa en un monte
de oro, en la quimera, o en algo semejante-—, entonces no se aprehende algo
como verdadera realidad, sino como posible, al menos por lo que respecta a la
figura bajo la cual se aprehende, o como imaginable o ezpresable. mediante la
palabra; en este sentido dicen algunos que entonces aprehende la significación
de una palabra más bien que una realidad. Por eso, en tales casos únicamente
se conoce lo que resultaría si se uniesen estas o aquellas partes, y así, en cierto
modo, se juzga esto mismo y, por eilo, eraste alguna verdad simple en dicha
aprehensión, porque, efectivamente, se aprehende o conoce aquel objeto tal como
surgiría si aquellas partes se uniesen en la realidad.
8 . Por tanto, a la otra parte sobre la composición aprehensiva respondo:
en primer lugar, aquellas composiciones mentales en las que no hay juicio se
realizan ordinariamente mediante conceptos de palabras más bien que mediante
conceptos de cosas, pues como en la realidad no se conoce la unión entre el
predicado y el sujeto, tampoco se tiene una aprehensión conforme a la realidad,
tu r cum rem unam cum alia com ponim us aliquid sim pliciter apprehendere nihil o m n i-
vel eas dividim us, lamen quatenus illamet no iudicando, u t quando fingitur m ons au
apprebensio est aliqua rei ccgnitio, est etiam reus aut chymera vel q u id sim ile, rone no n
aliquale iudicium quo implicite iudicatur res apprehenditur aliquid u t vera res sed vel
id esse quod de illa cognoscimus. E t hoc u t possibilis, saltern q u oad illam figuram
m odo in tali apprehensione vcl sim plid co- sub qua apprehenditur, vel u t im aginabilis
gnitione rei in d u d itu r aliquo m odo iudi- seu significabilis p e r vocem ; quo m odo di-
d u m , quia cum illa apprchensio sit actus c u n t aliqui tunc m agis apprebendi significa-
potentiae cognoscitivae, necessario debet per tionem vocis quam rem aliquam . U n d e tu n c
illam aliquid cognosci; quod autem cogno- solum cognoscitur id q u o d consutgeret si
scìtur, ea raticne iudicatur; nam quod iudi- hae vel illae partes coniungerentur, et ita
cari non potcst, ignoratur. hoc ipsum aliquo m odo iu d icatur e t eodem
7. Quocirca ad priores radones dubitan- m odo est aliqualis veritas sim plex in h u iu s-
di rerpondetur in simplici apprehensione in - m odi apprehensione, quia revera illud obiec-
tellectus esse aliquale iu d idum licet im per- tu m tale apprehenditur vel cognoscitur qua
fcctum , et secundum illud esse in eo acro le consurgeret si partes illae in re coptila-
veritatem cognitionis. E t idem est dicendum ren tu r.
proportione servata de cognitione sensus; 8. U n d e ad aliam partem de com po-itio-
quando enim ovis co n d p it lupum et fugit, n e apprehensiva respondetur im prim is huius-
quatnvis simplicem tantum actum habeat, ta- m odi com positiones m entaies quae sum abs
men vere cog n o sd t illuni ut inim ìcum et q ue iudicio regulariter fieri p e r concept®,
ita iudicat, quam vis im perfecto m odo; et vocum potius quam rerum , quia cum in re
visus dum cognoscit hoc album , aliquo ipsa non cognoscatur coniunctio praedicati
etiam modo iudicat hoc esse album . Q uod si cum subiecto non etiam ap p reh en d itu r se
interdum im eìlectus vel im aginado videntur cundum rem , sed secundum vocem seu co-
lió D is p u ta c io n e s m e ta fís ic a s
sino conforme a la palabra o cópula que significa esa unión. Siendo así, la com
posición aprehensiva se encuentra en la mente que no ha alcanzado un cono
cimiento pleno, como suele decirse, y en ella está la verdad o la falsedad, no
como en el conocimiento, sino únicamente corno en uta signo convencional, cual
se da en la palabra hablada o escrita.
En segundo lugar, afirmo que, si se dice que esta aprehensión no judicativa
existe de cierta manera en el concepto que compone las cosas mismas, ello ocu
rre, o solamente en cuanto medámíe ese concepto se concibe una cosa y se
ignora otra, o porque únicamente se aprehende en orden al significado de la
palabra. El primer modo tendrá lugar si concibo que el número de los astros
S3 par y conozco que ello es posible, pero ignoro si en realidad es así. Entonces,
respecto a aquello que se conoce, el conocimiento no es sólo aprehensivo, sino,
además, judicativo, y, consiguientemente, verdadero o falso; en cambio, res
pecto a lo demás, así como no es conocimiento judicativo, tampoco es verdadero
o falso. Más aún: ni siquiera es aprehensivo por modo de composición inte
lectual afirmativa o negativa, sino por modo de cierta aprehensión simple de
aquel enunciado posible, sobre el cual se duda si es así o no. Pues si mediante
dicho concepto no se alcanza tal conocimiento —a saber, que esto es posible—,
no entiendo qué pueda aprehender una verdadera composición que incluya una
cópula atributiva; por tanto, sólo puede aprehenderse preguntando si esto es
así o no, y en tal caso ya no es preciso que se dá verdad o falsedad algu a.
El segundo modo se realizará únicamente si se aprehenden los extremos
de aquella composición, o la composición en sí misma, en cuanto es algo sig
nificado por una expresión, por ejemplo, “el número de los astros es par” ; en
tonces, el entendimiento tampoco aprehende algo afirmando o negando, sino sen
cillamente captándolo como significado de aquella expresión, prescindiendo de
que en la realidad sea o no así; en cuanto a lo primero, se implica cierto cono
cimiento y, por lo mismo, cierta verdad simple. Por consiguiente, en el sentido
indicado, toda verdad lógica se encuentra, según su modo, en el juicio.
pulam significantem talem unionem . Quod cuiusdam simplicis apprehensionis illius pos
si ita est, tunc ilia com posito apprehensiva s ib ili antiati, de quo dubitatur an ita sit
est in m ente, ut vocant. non ultim ata, et necne . im si hoc non cognoscrur per talem
in ea est veritas ve! falsitas, non u t in conceptum , scilicet, hoc esse possibile, non
cognitione sed u t in signo tantum ad pla- video quid ibi apprehendi possit per veram
citum , sirut est in voce vel in scriptum . compositionem quae includa! copulam de
D einde dicitur, si haec apprehensio non in inesse; ergo tantum apprehendi potest p er
dicativa aiiquo m odo esse dicitur in con- m odum quaestionis an hoc ita sit vel non
ceptu compositivo ipsarum rerum , vel id so sit et rune non est necesse ut ibi sit ali—
lum esse quarenus per ilium aliquid con- qua veritas vel falsitas. Posterior m odus
cip itu r et aliud ignoratur, vel apprehendi erit si extrema illius compositionis vel com -
tan tu m in ordine ad significationem vocis. positio in, se tantum apprehendatur qua-
P rio r m odus erit si concipiam astra ut tcnus est quid significa tuoi hac voce, verbi
paria et cognoscam hoc esse possibile et grada, astra sum paria, et run~ etiam insel
ipnorem an ita sit. Et tunc quoad illud le tos non apprchendit aliquid affirm ando
quod cognoscitur cognitio est non tantum vel negando sed quasi simpllciter apprehen-
apprehensiva sed etiam iudicativa, et conse derdo hoc tam quam significatum illius vocis,
q u e n t« aut vera aut falsa; quoad al:ud vero sive in re ita sir sive non sit, et quoad illud
sicut non est iudicativa cognitio ita neque prim um involvitur ibi aliqua cognitio et con-
vera n ecue falsa. Inulto neque est appre- sequenter aliquid veritatis simplicis. Sic ergo
hensiva per m odum compositionis intellec- omnis verttas cognitionis, eo m odo quo est.
tu s affirm antes vel neganus, sed p er m odum in iudicio existit.
Disputación octava.— Sección V 117
SECCION V
compleja, tam bién la idea del artífice, si es idea propia y adecuada de la cosa que
se va a producir de modo artificial, es eminentemente verdadera, tanto más cuan
to que no sólo es verdadera en si, sino también causa de la verdad del artefacto.
Por último, la ciencia que Dios tiene de las criaturas está dotada de verdad per-
¡cctísima, aunque también es medida de dichas criaturas.
2. E n consecuencia, debe afirmarse que la verdad no sólo se encuentra en el
entendimiento especulativo, sino también en el práctico, en cuanto en él existe
conocimiento de las cosas que se han de hacer o producir, como demuestran los
argumentos posteriores, enseña Aristóteles en el lib. VI de la Etica, c. 2, y re
sulta evidente de suyo. Se ofrecen, por tanto, dos posibles respuestas a la razón
aducida en contrario: en primer lugar, negar que la verdad exprese siempre y
de manera rigurosa una relación de medido a mensurante, pues de no ser así no
podría decirse que Dios es verdadero, ya que no está medido ni siquiera por su
propia ciencia; por lo mismo, parece que basta cualquier relación de conformi
dad, ya sea de medido a mensurante, ya inversamente de mensurante a medido. Mas
asta respuesta no parece estar de acuerdo con el común modo de pensar y de
hablar acerca de la verdad; efectivamente, todos estiman que la verdad lógica
se halla en el entendimiento en cuanto éste se conforma a la cosa entendida, por
ío que constituye una relación de medido o se comporta como una relación de
ésa clase.
3, Por eso se responde, en segundo lugar, que el conocimiento práctico
puede compararse con el objeto de dos maneras: en. cuanto conocimiento y en
m anto causa eficiente o ejemplar, cual es la idea del artífice. Y, ciertamente, de
este último modo, el conocimiento práctico, así como es causa, así es también me
dida de su objeto en cuanto éste tiene razón de efecto de aquél y por ello el cono
cimiento, en tal aspecto, no se denomina propiamente verdadero, sino eficaz o su
ficiente para causar el efecto en su orden; por el contrario, en el primer sentido, el
conocimiento práctico es verdadero; de aquí que, en ese aspecto, se compare con
su objeto como lo medido con lo mensurante, pues bajo esa consideración precisa
n a es causa del objeto, sino mero conocimiento, el cual, como conocimiento, sólo es
p ria e t ad aeq u ata re i efïïciendae p e r artem com m u n i m odo sen tien d i e t loquendi de
e st m ax im e v era, tan to q u e magia qu an to v e ritate ; om ites enim censent veritatem co-
n o n solum ip sa vera est, sed e tiara e st cau gnitionis esse in in tellectu quatenus confor-
sa veriratis artifici:. D e n iq u e in scientia quant m a tu r rei intellectae e t consequenter esse
D e u s h a b e t d e creatu rìs e st perfectissim a relationcm m en su rati a u t se hab ere a d m o-
veritas, q u am v is sit etiam m cn su ra crea tu - d u m eius.
raru m . 3. R e sp o n d etu r ergo secundo cognitio-
2. D ic e n d u m ita q u e e st veritatetn non nem practicara d u p lie ite r posse com parati
solum esse in in tcllectu speculativo sed ad obiectura, u n o m odo in rationc co-
etiam in p ractico , q u aten u s in co est re n tra gnitionis, alio m odo in ratione causar, a u t
a g en d aru ra seu efficiendarum cognitio, u t efficientis a u t excm plaris, u t est idea arti
p o sterio re arg u m en ta p ro b a n t e t d o te : A ris- ficia. E t hoc qu id em posteriori m odo co-
totel., V I E th ic ., c. 2, e t est rea p e r se satis gnitio practica sicut e st causa, ita est m en
n o ta. A d ra tio n e m v ero in co n trariu m d u p li- sura sui cb iecti, u t h a b et rationem effectus
eiter resp o n d eri p o te s t: p rim o n egando ve- ipsius et ideo u t sic n o n denom inatur p ro
rita tem d icere sem p er e t in rigore relatio- p rie vera, sed effìcax vel sufficiens ad cau -
n em m en su rati ad m cn su ram , alioqui n o n randum effeetum in suo gen ere; p riori a u -
p o sset d ici D e u s v eru s q u ia m ensuratus no n tem m odo cognitio practica est v e ra ; u n d e
est, etiam p e r p ro p riam sc ien tiam ; v id etu r sub ea ratio n e c o m p am tu r ad obiectum
ergo sofficele q u aclib . t rile rio conform itati3 ..uura u t m ensuratum ad m eosuram , quia
sive illa sit m en su rati a d m cn su ram sive e sub ea c o n sid erin o n e precelsa no n est causa
co n trario m e n su ra e ad m en su ratio n . Sed iUius sed m era cognitio, quae, u t sic, solum
baco resp o n sio n o n v id etu r esso conforrais est repraer-entatio intentionalis obiccti et ideo
Disputación octava.— Sección V 119
una representación intencional del objeto, por lo que tiene verdad en cuanto
se adecúa a él.
Esto puede explicarse también de la manera siguiente: la ciencia en cuanto
ciencia, aun siendo práctica, abstrae de la existencia del objeto y es verdadera
aunque no produzca o cause nada; consiguientemente, si se compara la ciencia
práctica —en sí misma y en cuanto abstrae de la existencia— con el objeto, no
es medida de éste, ya que no es causa del mismo en calidad de objeto; luego
dicha ciencia más bien es medida por el objeto considerada en su razón y esenc
d a , y tiene verdad en virtud de la conformidad con él. Y resulta fácil dar razo>
nes en apoyo de esta condusión, tanto en el orden artifidal como en el moral;
así, la dencia o arte de la edificación prescribe que una casa se construya con
unas proporciones, figura, etc., determinadas, porque la perfecdón de la casa
—considerada en sí y como por su naturaleza— tiene tales exigencias, habida
cuenta del fin a que se destina y de las propiedades que requiere, por ejemplo,
que sea útil, sólida y bella. Y la dialéctica, en cuanto imita a las ciencias prácti
cas, dictamina que el silogismo se elabore en un modo y una figura determina
dos, porque la naturaleza del silogismo así lo impone. Por tanto, considerada en
sí y con abstracción de la existencia, la cosa artificial no ha de construirse de una
manera determinada porque la dencia o la técnica así lo exijan, sino que, al
contrario, la cienda o la técnica prescriben unas normas y proponen una deter
minada idea de un artefacto concreto, debido a que éste, por sí mismo, postula
una determinada perfección en orden a su fin. Lo mismo puede observarse en el
ámbito moral, pues el medio de la templanza, por ejemplo, no consiste en una
cosa precisa porque asi lo dictaminen la filosofía moral o la prudenda, sino que,
al contrario, la ciencia moral lo prescribe de esa manera porque dicho medio,
en sí mismo, es de ese modo y exige una determinada proporción. Por eso he
afirmado en I-II que la verdad práctica moral no se toma del apetito recto
como de su medida, sino a la inversa: ella es medida del apetito recto.
La razón general es que también la ciencia práctica, en cuanto d u n d a, se
apoya en primeros principios evidentes, que sé toman principalmente de la defi-
nidón del objeto y de su primera propiedad; pero estas cosas, consideradas en sí
scientiac, Igino: verità* huius sdentine ut activa obiecti sed supponi: factum . Jg itu r
sd en tia est cognitio, m ensuratur ex obiecto eadem scientia propria quae considerar
secundum esse essentiae consideratim i. Quia obiectum secundum se et u t abstrahit ab
vero iilud idem obiectum quoad existentiam existentis, per voluntatem applicata ad opus
est effectus talis scientiae, secundum illum est causa eius, e t ita edam est m ensura ope -
statum m en su ratu r p e r illam scientiam et ris fa tti et existentis.
hoc m odo d id m u s dom im i recte esse con- 5. Sed adliuc supeicst difficuhas de
stroctam quia est secundum regulas seu scientia D d ; nam seq u itu r sd entiam D ei,
ideam artis. u t vcram , m ensurari ab o b ietto suo. R e-
4. Obiectioni salisfit.— D ices: sicut spondetur- scientiam D ei posse com parar;
sd en tia abstractiva com parano- ad obiectum vel ad ipsum D eum , vel ad creatura3. R e-
abstrahens ab existentia, ita sd en tia intui spectu sui non potest secundum rem fcabert
tiva ad obiectum existens; ergo sicut ifla m ensuram , quia non distinguittir a se seu
m en su ratu r ab obiecto secondim i se, ita haec a suo obiecto; est ergo suora om nem m en
ab obiecto escisi en te; ergo sub nulla ratione suram e t p er seipsam vera, im m o ipsa ve
obiectum m en su raru r p e r scientiam . R e- ri Las; secundum rationem autem ita est,
sp o n d etu r concesso antecedente cuni prim a nam ideo D eus vcram et adacquarm i de
consequentia et negando seeundatn. quia seipso scientiam h abet quia ita est in te
scientia practica non est causa obiecti sui sicut seipsum oognosdt. N eque hoc est can
existentis u t est cognitio intuitiva eius ; nam tra perfcciioncm aut im m ensitatem D ei, quia
haec nec est proprie scientia de qpa agi hoc non est esse m ensurabilem proprie aut
rmi« sed experientia, nec proprie ac p er se vere, sed est potius per seipsum esse ta le a
est practica sed m era cognitio, quia n o n est e t esse sibi ipsi acquale® ; sicut erse D eum
Disputación octava.— Sección F
V 121
como tampoco repugna a la perfección divina el hecho de que Dios sea com
prensible por sí mismo; por el contrario, implica una perfección mayor.
Ahora bien, si la ciencia se compara con las cosas creadas, considerada como
ciencia práctica y causa de las mismas en cuanto existentes, entonces es claro
que no es medida por las cosas, antes bien las mide, y que la verdad que tiene
no la recibe de ellas, sino que, inversamente, las cosas son verdaderas en cuanto
están en conformidad con las ideas divinas, según diremos en seguida. Y si la
ciencia divina se considera sólo como simple inteligencia, de Jas criaturas en su
ser esencial o posible, o en cuanto visión intuitiva de la existencia, entonces pa
rece que no hay inconveniente en conceder que también la verdad de esa ciencia
consiste en una conformidad con dichos objetos, pues desde este preciso punto
de vista no es causa de tales objetos, sino mera intuición y cuasi especulación;
por lo cual, atendiendo a la misma consideración, la cosa no tiene una esencia
determinada porque Dios la conozca asi, sino a la inversa, es conocida como tai
porque tiene una esencia determinada y no podía ser conocida verdaderamente
de otro modo. D e manera semejante, santos y ponderados teólogos afirman que
una cosa no es futura porque Dios la intuya como tal, sino que Dios la intuye
por ser futura. Así, Orígenes, lib. VII In Epist. ad Rom., sobre aquellas palabras
del c. 8 : a los que llamó, también los justificó; San Jerónimo, Dial. III contra
Pelag. y en los Comentarios a Isaías, c. 16; a Jeremías, c. 26, y a Esequiél, c. 2 ;
San Juan Crisóstomo, Homilía L X sobre el Evangelio de San Mateo; Beda,
Lib. verierum quaestionum, q. 13; San Agustín lo indica en La Ciudad de Dios,
lib. V, c. 20; varios escolásticos, In I, dist. 38.
6 . Sin embargo, si queremos hablar con pureza y propiedad, no debemos
decir que la ciencia divina, considerada en estos aspectos, sea medida por dichos
objetos; porque Dios tiene ciencia de ellos en tal macera que no recibe de los
mismos esa ciencia, sino que la posee por sí y de modo intrínseco, y en virtud
de su perfección esencial tiene toda la rectitud e infalibilidad de ral ciencia. Ade
más, porque dicha ciencia alcanza estos objetos secundarios de tal manera que
no encierra ninguna relación o respecto real para con ellos, antes bien los al-
SECCION VI
Si la VE2DAB S E DA EN LA D IV ISIÓ N D E IGUAL MODO QUE EN LA COMPOSICIÓN
1. Puesto que hemos dicho que la verdad lógica existe de manera especial
en la composición y división, será interesante exponer si se encuentra igualmente
en una y otra, o está en la composición en mayor grado que en la división. Pues
parece que ocurre esto último, ya que en la composición, al afirmar una cosa de
otra, el entendim iento conoce la conformidad que hay entre una y otra, por lo
que en dicho conocimiento existe la verdad de manera objetiva, en el sentido
antes expuesto; por el contrario, en la división el entendimiento conoce más
bien que el concepto que niega de otra cosa no tiene unión o conformidad con
ella; de aquí que mediante ese acto no conozca la verdad, sino una negación
d e verdad; luego la verdad no se encuentra objetivamente en la división de
igual modo que en la composición.
E n sentido contrario, Aristóteles y Santo Tomás, a quienes siguen los demás
Doctores, atribuyen la verdad a la división en igual medida que a la composi
ción. Por otra parte, tan cierto es que una cosa no es lo que no es como que es
lo que es; consiguientemente, el entendimiento, al conocer o componer aquella
negación, posee la misma verdad que al componer esta afirmación.
2. D ebe decirse, por tanto, que la verdad se encuentra en la división de
manera tan genuina y propia como en la composición. Porque la proposición
oral negativa es tan absoluta y propiamente verdadera como la afirmativa; luego
la división, que corresponde en la mente á esá proposición negativa, es tan ver
dadera Como la composición. Por eso- (razonando teológicamente), tan de fe es
que Dios no es corpóreo como que es eterno; pues ambos juicios son igualmente
s ed ennnentiori modo iüa omnia attingi! cognoscit intellectus conceptum illuni quem
Deus per hoc quod seipsum comprehendit. de alia re negai non habere coniunctionem
Quia ergo in catione mensurae et mensurati scu conformitatem cum illa; ergo per illum
contrariae imperfectiones indicari possunt, attuai non cognoscit veritatem sed potius
ideo dici non potest scientia D ei mensurari veritatis negalionem; ergo non ita est veri-
ab bis obiectis, etiamsi vera non sit sine tas obiettive in divisione sicut est in com
conformitele cum illis. positione. In contrarium autem est quia
Aristot. et D . Thomas et cum eis caeteri
SECTIO VI Doctores acque trìbuunt veritatem divisioni
ac compositioni. Item quia tam est verum
An in divisione srr veritas aeque ac in rem non esse quod non est quam esse
COMPOSITIONE quod est; ergo tam est verus intellectus
cognoscendo seu componendo illam negatio-
1. Quoniam diximus Verità tem cognitio- nem quam componendo hanc affirmationem.
nis esse speciali modo in compositions et 2. Dicendum itaque est tam vere ac pro
divisione, operae pretium erit exponere an prie reperiri veritatem in divisione sicut in
sit aeque, in utraque vel magie sit in com- compositione. Nana propositio vocalis ne
positionc quam in divisione. Videtur enim gativa tam simpliciter ac proprie vera est
hoc ultimum, quia in compositione cum sicut affirmativa; ergo divisio quae in mente
unum de alio affirmatur, intellectus cogno- respondet tam vera est sicut compositio.
scit conformitatem unius cum alio et ideo Unde (thcologice argomentando) tam est
in ea cognitione obiettive est veritas modo de fide Deum non esse corporeum sicut
supra exposito; at vero in divisione potius esse aetemum; utrumque ergo iudicium
Disputación octava.— Sección V il 123
SECCION VII
Parece imposible que alguna verdad sea pasión del ente real. Primero, por
que Aristóteles dice en el lib. VII de la Metafísica, al fina!, que la verdad y la
falsedad no se dan en las cosas, sino en la mente, en lo cual estriba —según él—
la diferencia que hay entre el bien y el mal, por una parte, y la verdad y la fal
sedad, por otra; porque aquéllos se encuentran en las cosas, pero éstas no, sino
sólo en la mente.
En segundo lugar, porque la verdad no añade nada al ente o se limita a
añadirle una mera denominación extrínseca; luego en manera alguna puede ser
propiedad del ente. Se prueba la consecuencia: si nada añade, no es otra cosa
que el ente mismo y, consiguientemente, no es propiedad del ente en mayor
grado que el ente es propiedad de sí mismo. Y si le añade solamente una deno
minación extrínseca, ésta no puede bastar para la razón de propiedad del ente;
porque, de lo contrario, podrían multiplicarse infinitamente tales propiedades, ya
que puede haber infinitas denominaciones de esta clase; y, además, porque esa
denominación es común a los no-estes o entes de razón; pues así como el oro se
dice oro verdadero, de igual modo la relación de razón puede llamarse verdadero
ente de razón, y en este sentido —según acabamos de decir—• la negación posee
verdad, igual que la afirmación ; por tanto, la verdad, considerada bajo esta deno
minación, no puede ser la propiedad del ente a que ahora nos referimos. Finalmen
te, porque de no ser así también podría decirse que la falsedad es una propiedad
del ente real, pues la misma posibilidad hay de que el ente sea conocido de ma
nera verdadera que de manera falsa; en consecuencia, si en virtud de lo primero
se denomina verdadero, también puede llamarse falso por razón de lo segundo.
2. Se explica y demuestra el primer antecedente de este argumento. Cuando
se dice que un ente cualquiera —el oro, por ejemplo— es verdadero oro, tal
denominación puede ser o entenderse de dos maneras: una, como totalmente
absoluta e intrínseca; en ese caso nada puede añadir a tal ente, limitándose a
explicitar más su entidad y realidad; porque ser verdadero oro en este sentido
equivale a no serlo únicamente de modo aparente o ficticio, sino poseyendo la
auténtica y real naturaleza y esencia de oro. Pero esto no es más que ser oro;
luego, én ¡o que respecta a esta denominación, ser verdadero oro no añade nada
ergo fieri non posse ut veritas aliqua sit verum ens rationis et (sicut nuper diceba-
Passio entis realis, primo quidem ex Aristo mus) ita negatio habet veritatem sicut affir-
tele, VII Metaph., in fine, dicente verum matio; non ergo potest veritas rattorte huius
et falsum non esse in rebus sed in mente, denominaticnis esse proprietas entis realis
et in hoc constituente differentiam quod de qua agimus. Tum denique quia alias
bonum et malum sunt in rebus, non autem edam falsitas posset dici -proprietas entis
verum et faisurn, sed in mente tantum, sg realis; nani, sicut potest ens vere cognosci,
elando, quia verum supra ens aut nihil addit, ita edam false; ergo sicut inde denomina-
aut solatìi dèneminationem extrinsecam ; tur veruni, hinc potest denominali falsum.
ergo nullo modo potest esse proprietas en 2. Frimum vero antecedens huius ratio
tis. Probatur consequcntia, quia si nihil nis dedaratur et probatur; nam cttm ens
addit, nihil aliud est quam ipsumroet ens et aliquod, verbi grada, aurum dicitur veruni
consequenter non magis est proprietas eius aurum, dupìiciter potcst esse aut inteliigi
quam ipsum ens sit proprietas sui. Si autem taiis denominano. Primo, ut sit ornnino ab
addit solam denominationem extrinsecam soluta et intrinseca et hoc modo nihil potest
illa non potest suificerc ad rationem pro- adderò tali enti, sed solum magis explicare
prietatis entis; tum quia alias infinitae pro- entitatem et reaiitatem eius, quia hoc n.odo
prietates huiusmodi possent multiplicari, esse verum aurum niliil aliud est quam non
quia infinitae possimi esse huiusmodi de- esse tantum apparens vel ficttim sed haben*
nominationes; tum edam quia haec deno propri r.m et realem naturam et essentiam
minate communis est non entibus seu en- auri. Koc autem nihil aliud est quam esse
tibus rationis; sicut enim aurum dicitur ve aurum; ergo esse verum aurum quoad harte
rum aurum, ita relatio rationis potest dici denominationem nihil addit supra esse au-
Disputación octava,— Sección VII 125
al hecho de ser oro. Y — dando un alcance general a esta razón— ser verdadero
ente real no expresa ningún otro concepto que el de ser ente real, es decir, no
ficticio ni quimérico. Por eso afirmábamos anteriormente que “cosa” no añade
nada al ente real, pues no significa más que tener una esencia confirmada, lo
cual es tanto como poseer una esencia real, y esto equivale a decir verdadera
esencia. Tomando en este sentido la denominación de verdadero, parece que San
Agustín dijo, en el lib. II de los Soliloquios, c. 5: es verdadero aquello que es,
no aquello que parece ser o aquello que es tal como parece; porque aunque una
cosa no parezca ni tenga conformidad con algún conocimiento, a pesor de eso
es verdadera, con lo que da a entender que la verdad uo es una denominación
extrínseca. En el mismo sentido es adecuada la definición de Avicena: la ver
dad da cada cosa es una propiedad dsl ser propio que le ha sido conferido.
Pues ai decir que es propiedad no toma esa palabra en cuanto suele sig
nificar una pasión o facultad, sino que significa el ser propio, o sea, no extraño
ni ajeno, el cual nada añade al ser mismo, sino que puede explicarse a manera
de una relación de identidad, ya que asi cabe llamar a la relación de propiedad;
pues, bajo este aspecto, cada cosa tiene aquel ser de tal modo que es suyo, o sea,
le pertenece de manera estable; y en esto consiste el poseer la verdad de tal ente.
3. Pero es posible tomar dicha denominación en un sentido distinto: no
como absoluta e intrínseca, sino como procedente de otra parte, y de esta manera
no puede ser más que una extrínseca denominación de la cosa, a saber: que se
enuncia o puede enunciarse verdaderamente de manera determinada. Parece que
Santo Tomás pensaba asi al decir, en I, q. 16, a. 1: se llama verdadero aquello
a lo que tiende el entendimiento y que se encuentra en el entendimiento en
cuanto se adecúa a la cosa entendida y se deriva del intelecto a la cosa entendida,
la cud se llama verdadera en la medida en que tiene algún orden al entendi
miento. Abora bien, es manifiesto que de la conformidad entre el entendimiento
y la cosa únicamente resulta, por parte de la cosa conocida, una denominación
extrínseca. Por eso, en el a. 6 , afirma expresamente Santo -Tom ás: todas las
coses creadas se denonñnan verdaderas en virtud de una sola y la misma verdad,
a saber, por la verdad del entendimiento divino, de la cual,- sin embargo, sólo
rum. Ei eadem racione in Universum esse ve ad modum relarionis identitatis; sic enim
rum ens reale nullum alium conceptum di- dici potest relatio proprietatis ; nam hoc
cit quam esse ens reale, id est, non fictum mòdo sic unaquaeque res habet illud esse
ncque chymasricum. Qua ratione supra dice- quod suum est seu quod stabilitum est ei,
bamus rem nihil addere supra ens reale, quia et hoc ipsum est habere veritatem talis entis.
nihil dicu ni i habere ratam essentiam, 3. Alio vero modo potest illa denomina-
quod nihil aliud est quam habere realem tio sunti non ut absoluta et intrinseca, sed
essentiam et idem est di~ere veram essen- ut aliunde proveniens, et hoc modo esse
tiam. Et su men do hör sensu denominatio- non potest nisi extrinseca rei denominano,
nem veri, dixisse yidetur Augustinus, lib. scilicet, quod vere talis enuntietur seu enun-
II SoUoquiorum, c. 5, verum esse id quod tiabilis sit. Quod sensisse videtur D. Tho
est, non auicrn id ¿¡nod videiur, aut quod mas, I, q. 16, a. 1, dicens verum nomi
tale cm quale vidistur; quia, ciiamsi res non nare id in quod tendit intettectus, esseque
videatur ncque conformitatem kabeat cum in intellectu secundum quod conjormatitr
aliqua cogrdlioncy nihilominus vera est; in rei intellectae, et ab intellectu derivavi ad
quo signifiesr verharern non e^se denomina- rem intellectam, quae vera didtur secundum
tioneni extr nsecam. Er in eodem sensu quod habet aliquem ordinem ad intellec-
quadrat definitio Avicennae dicentis: Ve turn. Constat autem ex conformiate in-
ritas imiiiseuncAifue rei est proprietas sui esse tellectus ad rem solum resultare in re co
quod stabiUtum est ei. Cum enim ait esse gnita denominationem extrinsecam. Unde a.
prcprictatem. non sumit iilam vocem ut 6 expresse dicit D. Thom, omnes res crea-
signilicare solet passionem seu facultatem las denominari veras una et eadem ventale,
aliquam, sed significat esse proprium, id est, scilicet, ventate intellectus divini a qua
non extraneu,n nec alienum, quod nihil tamen non possunt nisi extrinsece denomi
addit supra ipsum esse sed explicari potest nari. Et in solutione ad 2 hoc confirmât ex
126 Disputaciones metafisica?
Anselm., lib. De Verit-, c. 11, dicente, sicut trinseca; ergo nec veritas; nam oppositorum
tempus se hdbet ad temporalia, ita veritas ad eadem est seu proportionalis ratio. In con-
res veras; quod D . Thomas intelligit de trarium autem est, quia teste Aristotele, lib.
uno tempore communi, a quo constat so II Metaph., c. 1, ut unumquodque est, ita
lum extrinsece res temporales denominati. et veruni est; quibus verbis significai ven
Ratione denique patet, quia aut est vera tateci ita comitati ens ut iuxta gradum et
quia conformati«- intellectui, aut quia intel- rationem entitatis sit in unoquoque gradus
lectus conformatiti ad ipsam. Primum dici veritatis; signum ergo est veritatem comi-
non potest, quia potius ex eo quod res est tari ens ut passionem eius.
vel non est, intellectus est verus; alias inci-
deremus in errorem philosophorum dicen- Transcendentalis veritas an sit
lium nihil esse veruni nisi quod intelligitur. 4. In hae re constar veri denominatio
Si autem secundum dicatur, aperte sequitur nem solere rebus attribuì; sic enim dicere
illam tantum esse denominationem extrinse- solemus esse verum auruin ut illud ab appa
cam, quia intellectum conformali ad rem renti distinguamus, et verum hominem ut
nihil ponit in re nisi tantum vere cognosci. distinguamus a picto, et verum Deum ut
Praeter ilia autem duo nihil aliud exeogitari a falsis illum separemus, et hoc modo lo-
potest, quia ex communi omnium consensu quuntur non sabina sacrae et profanae litte-
omnis veritas sumitur ex qonformitate intel- rae, sed edam universi hofiiines. lin de piane
lectus et tei. Et cocfirmatur, quia falsitas in fit eaBidèin veri appeliationem posse cuih-
rebus esse non potest nisi denominano ex- bet enti reali attribuì, vel ut ab ente fìnte
Disputación octava.— Sección V II 127
puede atribuirse a cualquier ente real, ya para distinguirlo del ente ficticio e
imaginario, ya para juzgar que posee, en su especie y orden, la esencia propia de
tal cosa, pues en lo que a estos dos aspectos concierne se da la misma razón de
esta denominación para todos los entes. D e aquí se desprende también con claridad
que la verdad, en algún aspecto, es atributo del ente y se convierte con él. Mas, para
explicar de qué clase sea esta denominación, conviene, ante todo, exponer en
qué consiste la verdad que se atribuye al erte, para que, a base de ello, se vea
de modo manifiesto cómo puede ser propiedad del ente y convertirse con éL
Ahora bien, cabe excogitar diferentes explicaciones de la verdad.
opinión de Escoto (de la que nos hemos ocupado arriba, al tratar de estas pasio
nes en general) habría que decir que se distinguen formalmente ex natura rei.
6 . Pero en la presente opinión, y en todas las siguientes, debe observarse
esta distinción: una cosa es hablar de todo aqueiio que la verdad entitativa in
cluye y otra hablar de aquello que la verdad añade a la entidad, o (lo que es
igual) de lo que la verdad añade al ente.
En el primer sentido, admitimos que la verdad de los entes reales expresa
una perfección real, según demuestran los argumentos aducidos y otros que he
mos empleado anteriormente para probar que la unidad no significa sólo una
negación, sino la entidad bajo el aspecto de negación; de igual manera, ahora
debemos afirmar que la verdad no designa una mera razón extrínseca o elabo
rada por el entendimiento, sino la entidad significada bajo algún otro aspecto,
es decir, añadiéndole algo, que es lo que ahora investigamos. Así entendida, pues,
resulta verdadera la opinión citada y, en efecto, Santo Tomás, Capréolo y los
tomistas más antiguos no pretenden otra cosa, si bien los modernos dicen algo
más, según parece.
7. En el segundo sentido, cabe entender que la verdad añade al ente, ade
más de la razón de esencia o entidad, una propiedad absoluta y real. Y, desde
este punto de vista, considero que la opinión es falsa. En primer lugar, ello puede
probarse de manera suficiente, si se entiende referido a una perfección distinta
ex natura rei, mediante los argumentos que antes hemos utilizado contra Escoto
— a propósito de las pasiones del ente en general— y también por lo ya dicho
sobre las distinciones ex natura rei. Todos reconocen, efectivamente, que en este
caso no puede darse una distinción real entre cosa y cosa, ya que no existe fun
damento alguno para excogitar tal distinción; tampoco es posible que se trate
de una distinción modal, porque no puede pensarse en ningún indicio de distin
ción entre tal modo y el ente, ya que son absolutamente inseparables, hasta el
punto de que apenas hay posibilidad de separarlos • ni siquiera por precisión
intelectual, como expondré inmediatamente. Además, porque nadie entiende que
una cosa se diga verdadera en virtud de un modo que se le añada, sino en virtud
de su entidad; y si tiene entidad, aun cuando de ella se separe cualquier otro
modo, se comprenderá que sigue siendo una cosa verdadera, ya se la considere
tiam Scoti supra tractaram cum de his pas- tatem addere enti suora rationem essentiae
sionibus in communi ageremus, dicendum vel entitatis proprietatem absolutam et rea-
esset distingui formaliter ex na ura rei. lem. Et hoc sensu existimo falsam esse prac-
6. Sed in hac sententia et in omnibus dictam sententiam. Et primutn, si intelliga-
sequentibus observandum est aliud esse lo- tur de perfezione ex natura rei distincta,
qui d; toro ilio quod in-ludit veritas in sufficienter probari potest, tum argumentis
essendo, aliud vero de eo quod addit veritas sopra facris contra Scotum de passionibus
supra entitatem seu (quod idem est) verum entis in genere, tum ex supra dictis de di-
supra ens. Priori modo admi’timus venta stinctionibus ex natura rei. Nana hic non pot
teti) entiurn realium dicere ptrfectionem rea est intervenire realis distinctio rei a re ut
lem ut argumenta facta probant, et alia qui- omnes fatcntur, quia nullum est fundamen-
bus supra ostcndirnus unratem non dic-re tum ad fingendam talem distinctionem ; ne-
solam negationem, sed entitatem sub nega que etiam potest esse distinctio modalis, tum
trone; sic enim nunc assererdum est ven quia nullum indicium distinctionis inter ta-
tarci!) non dicere solam rationem extrinse- lern rnodurn et ens exeogitari potest; sunt
cam vel intellectu fabricatam, sed esse enti enim omnino inseparabilia ita ut vix possint
tatem sub aliqua alia radons significatane, etiam intellectu praescindi, ut statim dicam.
vel addendo aliquid, quod nunc inquirimus. Tum etiam quia nulla res intelligitur esse
In hoc ergo sensu vera est dieta sententia vera per modum supcradditum, sed per suam
et revera D. Thomas, Capreol. et antiquio- entitatem, quam sì habeat, etiamsi omnem
rcs thomistae nihil aliud intendunt, moder alluni modum separes, inteliiges manere ve-
ni vero plus significare videntur. ram rem vel in ratione entis vel in ratio-
7. Alio ergo modo intelligi potest veri- ne talis entis, quale aptum est tali entitate
Disputación octava.— Sección V il 129
como ente en general, ya como un ente particular, tal cual es apto para consti
tuirse en una determinada entidad. Si esta razón se aplica con la debida pro
porción, demuestra también que la verdad no puede añadir a la entidad ninguna
perfección que se co:distinga de dicha entidad con distinción de razó: razonada.
Pues si se condistinguen de manera que ninguno de los extremos se halle incluido
en el concepto preciso del otro (ya que en este sentido hablamos), y la verdad
se separe del ente con distinción de razón, también argumento sobre ambos
extremos.
El ente así prescindido es inteligible en cuanto de él depende, no sólo porque
es concebido por el entendimiento mediante un concepto directo y propio, sino
también porque cada cosa tiene inteligibilidad en la misma medida en que tiene
entidad, según afirmó Santo Tomás en otro lugar, I, q. 16, a. 3 ; luego el ente
incluye, en aquel concepto preciso, toda la perfección real que se exige para el
concepto de verdad; efectivamente, el ente, por el hecho de ser inteligible, es
verdadero, porque en este sentido se dice que es verdadero objeto del entendi
miento y porque puede darse conformidad entre todo ente inteligible y el en
tendimiento. Pero también hay posibilidad de argumentar a partir del otro ex
tremo: se entiende que la verdad así prescindida incluye la entidad real (en cuyo
caso no está prescindida de la manera indicada) o no la incluye, y entonces no
expresa una perfección real. Todo esto lo dió a entender Santo Tomás en el
pasaje citado de I, q. 16, a. 3 ad 3, al decir: si bien es po sib le aprehender el
en te sin aprehender la razón de verdadero (esto es, sin incluir de manera expresa
y formal dicha razón), n o p u e d e suceder lo contrario, es decir, qu e se aprehenda
la verdad sin aprehender la razón d e e n te ; porqu e el en te está in clu ido en e l
concepto d e verdad, y tam poco p u e d e aprehenderse é l ente sin q u e a dicha apre
hensión siga el concepto d e verd a d , o sea, sin que el mismo ente, en cuanto con
cebido precisivamente, sea verdadero y susceptible de ser captado bajo la razón
de verdadero, aun cuando no se le añada ninguna perfección...absoluta. Y pone
un ejemplo: algo sem ejante ocurre si com param os lo inteligible con el
e n te ; en efecto, no p u e d e en ten derse é l en te sin qu e e l e n te sea in te lig ib le ;
p e ro es p o sib le enten der c i en te d e tal m o d o qu e no se en tienda su in teligibili-
eist formaliter,
veri,
cqip itu
ullig r,
odqibuilita
ehtc m etia
ab,etutdealia essse,dta nittuDm.hT m entis: quia ens cadit tn ratione veri: neque
te
qtu. 16in,calu .d3it;erg oneenmsinpilio ix ptio
raenceism ocorenacleepm
apprehensionem ratio veri consequatur,
bEile lle
e t in te lle ctu m in
p te
o te s t e n
s e
s e c o n fo te
rm ita i.
s
quin ens sit intelligibile, sed tamen potest
est verum, non temen imeWgendo cns in- definiîione, quae déclarai veluti primam
telligitur verum . con.'ep ionem ci us. Nam veritas adaequatio-
8. Praeterea argiimentor secundo inqui- nem quamdam ci conformitatem significat;
rer.do quaenam sit haw pcrfectio absoluta sed non omnis ronformitas rationem verita-
quam verum addii supra cns ; non enim ïis h.ihet. acqualuas enim inter duas res et
poresj intellipi ila absoluta ui n'x resp-crum simili* udn est conformi*as quaedam et non
transcendcn alem aut serunrium divi (ur vo- divitur veritas; ergo veritas dieil specialem
cani) indudat. ut etiam pracdicti au'tores rationem conformitatis, quae nor potest esse
fairntur ex communi o u n ;um ron-epm ; 3Î:n nuu cu*i.* in ordine ad in*ellecrum su-
nam omnes concipiunt veri’amm per con?or- mitur **eu expli-wur. Unde probatur minor
mitatem inter r.*m ci irre’le.*rum ve! in or quia hnec ronformitas ad in*eUectum duplex
dine ad i’Um: nec fa'de fngi peilet aut ex- intdbgi notest, scilicet, acrualis et aptitu-
plicari ralis raro reali s omnino ab-cima et dinalis. À ’MsüIif in hoc tantum consistera
distin-la a rat ion- en*!*. in qua Ver tas prrest. ouod r*s *ali« sît qualis acru intelli-
consistât. Si urc m d: *a l.T h:iec ratio «uur; apt:tnd;nalis vero in hoc quod res
absolu: a cum rejp _• *u rrans*a.•ndcn'nli vd si* mli*- pi v .t î ï ne proprio concepru taüs
expira ta p:r mod iiTii rc-î us .¡lie ctse r:i iri cM:*!*. Sed neirro ex his mo-
non potest nH ;n ord ;ne ad al:iLHiem d:.‘: *»dd ti r M’ora entitatem rci alloua realis
imdlec•turn ; -cd '»era*- iM t:\p ,:cata p »î n *rferc"o absolu a. quia actu intelligi nthil
ta lem re:;p-r rum non no •CS1 ex«e nPud ../» *iî eiid’p*: inteUertae ut sic; ergo neque
quam end*.is :pta •T?1 Code•n p*«p■mi * r?m es~e ral.vn quaVs in:t*!îigirur. potest iîli
neque supra ermi adder* pitest nri'an*"-» rdd'.re -*'. i-'-rrn reeîsm absolurent. Rursus,
realem ab:oluram enam ration;: distin-■am ■ ho- ipi o quod en s est ens vd taie cns, si in
ergo. Maior prob a*ur ex dicta vcrim.t.s «!:o dt vis ad intdügendum. apsum est
Disputación octave.— Sección VII 131
para entender; luego, sobre ser superfluo, resulta imposible que esta conformidad
actual o aptitudinal añada al ente alguna perfección absoluta, aunque se distinga
del ente con distinción de razón. De manera análoga, es imposible que, en el
caso de la blancura, la aptitud para asimilarse a otra cosa exprese una perfección
absoluta añadida al concepto de blancura, y mucho más imposible que la seme
janza actual añada a la blancura misma una razón absoluta intrínseca.
adaeauari vero conceptui ; ergo non solum hil aliud esse verìtatem transcendentalem
super6uum. sed etiam irrpossibile est quod quam intslligibilitatem entis, quae intelligi-
haec actualis ve! aptitudinalis confnrmitas bilitas non solum dicit denominationem ex
addai enri aliquam perfecrionem absoluram, tri nsecam a facuhate quam res intellect!va
euam ruticne distinctarn. Sicm impossibile habet ad inteiligendum omne ens, sed ex
est quod in albedine esse apK am assimilar! pane ipsius rei intelligibilis dicit aptitudi-
alteri dhat perfecrionem absolutam addi rana nem quamdam ut imelligi valeat, quae addit
rationi albedinis. et multo magis impossibile relationem ad intellcctum, cui, quantum est
esr H'nd arm a !is similirudo addai rationem ex se, potest conformare Rursus quidam in-
absolutam intrinsecam ipsi albedini. telligunt hanc relationem sumendam esse
tantum in ordine ad divinum intellectum,
Secunda opimo cum variis interpretation*.- quia ab ilio res omnes pendent per se, non
bus, examinatttr vero ab aliis; immo ad illos per accidens
9. Propter haec ergo esse potest secun comparantur. Alii existimant sumendam esse
da sen'cmia dicens veritarcm addere enti in ordine ad quemeumque intellectum, quia
rclaronem conformità'»» ad inrdlectum; hoc res de se est intelligibilis a quocumque et
emm *oncludi viderur ratione proxime facra ha est de se apta conformar» omnibus, unde
contra praecedemem ‘vrm-ntiam. In hac au- ad omnes dicere potest praedictam relatio
tem op.mone cxplicanda possunt varii modi nem, sicut color in quantum visibili» dicit
escogitar». Unus est ut inlelligarur de re relationem ad omnem visura, etiamsi ab ilio
lation** conformiiatis actuaiis; nam veritas non pcndeat. Denique quidam existimant
acrualcm conformità rem significare vide'ur. haoc relationem esse rcalsin, quoniam ve
Ahus est ut inielligamr de aptitudinali ritas reaie quid est et in rebus existit. Alii
conformitate, et hoc modo dietim aliqui ni voi unt esse relationem rationis, quia non re-
132 Disputaciones metafísicas
zón, ya que no exige la existencia ni la distinción de sus extremos; así lo sostie
nen Durando, Capréolo y Cayetano, en los lugares ya citados y en otros que se
han de citar, a los que apoya Santo Tomás, In 1, dist. 19, q. 5, a. 1. Finalmente,
otros piensan que aquella relación es real en algunos casos y de razón en muchos,
según la capacidad de los extremos; así, Soacinas y lavello, en el lugar antes
citado; el Ferrarler.se, en I cont. Gánt.¡ c. 60; Santo Tomás favorece esta
opinión en De V erit.. q. 1, a. 2, y en In J D e i n t e r p r e t lect, 5.
10. Mas para que comprendamos el grado de certeza o falsedad que puede
haber en estas interpretaciones, debe' suponerse que la presente opinión, para
distinguir* de las demás, ha de entenderse referida a una relación propia, a la
que se suele llamar piédicamental —cuando es real— o semejante a la predicamen-
tal —cuando es de razón—. Pues si la relación se toma en sentido amplio —por
cualquier respecto trascendental o por cualquier denominación resultante de la
unión de carias cosas—, entonces esta opinión coincidirá en un sentido con la
precedente y en Otro con la que trataremos después.
11. La verdad trascendental no exige una estricta relación de rasan.— Así,
pues, en primer lugar estimo que la denominación no se toma de una relación
de razón considerada en el sentido propio ya indicado, puesto que la verdad
s o expresa ni una relación de esa clase ni la entidad bajo el aspecto de dicha
relación. Se demuestra con el argumento1ya muchas veces repetido: la propie
dad del ente real no puede consistir en la expresada relación ni incluirla de ma
nera formal. Además, porque esa relación sólo existe mientras se cons:dera O
piensa, y la verdad de las eosas no requiere tal consideración; antes b;en —se
gún decíamos arriba—, implica cierta contradicción con el nombre “verdad”.
Por otra parte, Dios es desde toda la eternidad trascendentalmente verdadero
según la completa y exacta razón de verdad, y a pesar de ello no excogita rela
ciones de razón ni puede exigirlas para ser y llamarse verdadero Dios. Finalmente,
esta relación no ex:ste sino en virtud de una reflexión y comparación del enten-
dm iento, con anterioridad a la cual este ente no sólo es verdadero oro, por ejem
plo, sino que también es conocido como tal.
12. Para la verd a d trascendental no es necesaria una relación r e d .— S e d e
m u estra p o r lo que respecta a D ios. — En segundo lugar, parece cierto, hablando
quirit exisretriam nec d’stinctionem extre- igitur existimo denominationem non esse
morum, ouod sen'ium Dur., Capr., Caiet., sumptam ex aliqua relatione rationis in dicta
loeis citatis et citandis; et favet D. Thomas, proprietate sumpra, quia veritas nec huius-
In I, dist. 19. q. 5, a. 1. Alii tandem putant medi relationem dicit, nec entitatem sub tali
illam relationem interdum esse realem, sae- relatione. Probarur ratione saepe repetira,
pe veto rationis iuxta rapacitatem ex memo- quia pa-sio entis realis non potest consistere
rum, ut Soncin. et Iavel., supra; Ferrar., in praedicta relatione, neque illam formali
I cont. Gent., c. 60; favetque D . Thomas, q. ter includere. Deinde, quia talis relatio non
1 D e Verdate, a. 2, et lib. I De Interpretat., est, nisi dum consideratur aut fingitur ; ve
Iect. 5. ritas autem rerum non requirit hu'usmodi
10. Sed, in brelliftamus quid veritatis fictionem; quin potius, ut supra d'cebam,
vel falsita'is e~se possit in his dicendi mo- cum ipso verita’is nomine quamdam habet
dis, supponendum est banc sententiam (ut repugnantiam. Item Deus ab aetemo est
sit ab aliis dstincta) intelligendam esse de verus transcendentaliter secundum comple-
propria rela-ione quam praedicamentalem tam et exactam rationem veritatis. et tarnen
voran-, si sit r-alis, vel similem illi, si sit ra nec fingit relationes rationis, ne: illas requi-
tionis. Nam. si Ia:e sumatur relatio pro omni rere potest ut verus Deus sit et dicatur.
transcendcntali habitudine vel pro qualibet Denique haec relatio non est nisi per re-
denominatione quae ex consortio plurium flexionem et comparationem intellectus, ante
rcrum consurgit, sic sen*entia haec in uno quam et hoc ens est verum aurum, verbi
sensu coincidet cum praecedenti, in alio gratia, et tale esse cognoscitur.
vero cum ea quam postea tractabimus. 12. Relatio realis ad veritatem transcen-
*1. A i trtmscenaentalem veritatem stric denialem rum necessaria.—In Deo id vro-
to rationis relatio non requiritur.— Primo batur.— Secundo videtur cerrum loquendo
D i s p u ta c ió n o c ta v a .— S e c c ió n V I I 133
in communi de vero transcendentali, ut aòs- lis ad intra, cum sil eiusdem ad seipsum,
trahit ab ente creato et increato, non posse Posterior! etiam modo non potest esse rea-
consistere aut requirere formaliter relatio lis relatio. Primo, quia in Deo non sunt
nem realem ad alterum, in ordine ad quod ve aliae relarionss reales praeter mistiones quae
ri denominano sumatur. Patet, quia in Deo comitantur origines, in quibus nullae aliae
non potest veritas transcendentalis huiusmodi fundan possunt. Deinde, quia in Paire, ver-
relationem includere, quia vel illa veritas bi gratia, non potest illa relatio veritatis esse
consideratur in Deo ut Deus est, quomodo ad intellectum ut produeentem, quia persona
dicimus tres personas esse unum verum Patris non est producía, ñeque ut intdligsn-
Deum ; vel consideratur in singulis per- tem, quia est relatio eiusdem ad seipsum.
sonis secundum proprias relationes, ut ho : In Filio item, quamvis sit persona producía,
theologis demus. Priori modo Deus nullam non potest veritas filiationis consistere in
relatione coníormitatis ad intellectum ut
habet relationem realem, quia neque ad ali- produeentem, seu, quod ídem est, ut hs~
quid extra se, ut constat, neque ad aliquid bsatem ideam vel exemplar quo talis res
intra se, quia vera diviniras nullam in re produdtur, quia Verbum divinum non pro-
distinctionem habet ab his omnibus quas ducitur per ideara, sed est ipsa imaco vel
intra Deum sunt. Item, quia illa relatio, si exemplar a Paire naturaliter producium. Ñe
quae est, debet esse ad intellectum; vel ergo que etiam potest dicere relationem realera
est ad intellectum ut causantem, et haec non coníormitatis ad intellectum ut intelligentem,
habet locum in vera divinitate, quae causam quia sic etiam in Verbo talis relatio est eíus-
non habet; vel est ad intellectum ut intelli dem ad seipsum. Nam, licet Verbum intoili-
gentem, et haec non potest esse relatio rea- gatur etiam a Patre er ipsum etiam inrelli-
134 Disputaciones metafísicas
gat Patrem, tarnen ut sese mutuo inteliigunt, haec ratio non est magni momenti. Primo
non distinguuntur ab intellectu et ab acni quidem. quia fonasse assuxnit falsum; nam,
quo se intelligunt. Et eadem ratio cum pro- ut supra dicebam, cresturae consideratae
portione applicata locum habet in Spiritu tantum secundum esse essentiae non babent
Sancto. In Deo ergo nulla est relatio realis veritatem essentiae ex conformitate ad divi-
conformitatis, in qua veritas possit consis nam rnentem seu ideam; non enim homo
tere; et consequenter nec veritas entis ut est talis essentiae quia talis cognoscitur a
abstrahit a creato et increato potest hanc Deo, sed potius ideo talis essentiae cogno
reiationcm realem requirere. scitur quia talis est essentialiter. Deinde,
13. Tertio, etiamsi contrattiti", loquamur posita illa relaiione, dicetur esse realis cum
de ente creato eiusque veritate transcenden- proportion? sumpta; nam in ente creato in
tali, ut videnrur loqui qui dicunt ventatela potentia tantum exisicnte est veritas edam
huius entis consistere in conformitate ad in- tantum in potentia; eodem ergo modo esse
tellectum divinum ut in se continet cxem- poterit relatio realis in potentia; in eodem
plaria seu ideas creatorum entium, quamvis autem ente actu existente sicut est veritas
(inquam) de hoc ente loquamur. non exis- realis in actu, ita et esse poterit telano rea-
tiroo vcritaiem hanc consistere in aliqua re iis in actu. Aliter ergo probari potest iilam
latione reali propria et praedicamentali reiationem non esse realem, quia alias dare-
huiusniodi entis ad ideam divinimi. Quod tur processus in infinitum in tali relatione,
aliqui probant, quia iila relatio conformita- nam edam illa relatio haberet ideam, cui
tis quae ad vcritatem requiritur, communis esset conformis et illa per aliam reiationem
est in his entibus si ve existant sive, non exis et sic in infinitum; sed haec rado omnibus
tant; ergo non potest esse relatio realis. Sed fere rclauonibus communis est, praesertim
Disputación octava.~Sección V il 13 5
principalmente a las que se fue dan en la unidad, corro son la semejanza, la igual
dad y otras análogas.
14. Así, pues, se demuestra de otro modo. Porque, o es una relación de se
mejanza o es una relación de efecto a causa, la cual suele llamarse con otro nom
bre de medido a mensurante. No es lo primero, ya que propiamente no hay más re
lación de semejanza que la fundada en la unidad o conveniencia formal; ahora bien,
entre la criatura y la idea que tiene en Dios no se da esta conveniencia formal, sino
sólo intencional o ideal, de igual manera que entre la especie intencional y el ob
jeto visible no existe una auténtica relación de semejanza, aun cuando sea una re
presentación intencional. Tampoco puede admitirse lo segundo, porque la idea o
ejemplar del artífice no tiene sobre el efecto otro influjo inmediato fuera del que
tiene el mismo artífice en cuanto perfecta causa eficiente ni obra en él mediante otra
acción distinta de aquella por la que es causa eficiente, ya que el ejemplar, en
cuanto tal, no tiene otra causalidad sino la de dirigir la acción del agente; luego en
el efecto no resulta otra relación, aparte de la que se sigue de la virtualidad de la
acción del agente en cuanto agente; luego no tiene otra relación real de conformi
dad o dependencia con respecto al ejemplar.
Alguien podría objetar que el efecto depende del ejemplar en cuanto a la
especificación y de la causa eficiente —como tal— en cuanto al ejercicio. Pero
esto mismo demuestra que en el efecto no resulta una especial relación al ejem
plar, sino sólo aquella que se ordena a la causa eficiente, pues la causalidad y la
acción' por la que la cosa se hace y por la que se hace en una determinada especie
es única; por otra parte, la distinción en cuanto a la especificación y en cuanto
al ejercicio sólo existe, en el caso presente, de manera racional y acomodaticia, no
de manera real. Más aún: el ejemplar no se compara con el agente como una
causa distinta sino en cuanto lo constituye, según su modo, en acto primero para
la operación; consiguientemente, tampoco resulta en el efecto una relación múl
tiple, sino sólo la que se da entre el efecto y su causa eficiente.
15. Quizá se diga, que el argumento demuestra que estas relaciones no soa
distintas y, sin embargo, es cierto que la relación de criatura incluye en su esen
cia el ser una relación de conformidad con la.idea del creador, de igual modo
his quae in unitate fundantur, ut sunt simi- realem conformitatis vel dependentiae ad
litudo, aequalitas et similes. exemplar. Quod si dicas effectum pendere
14. Probatur ergo aliter, quia vel est re- ab exemplari quoad specificationem, ab effi
latio similitudinis vel relatio effcctus ad cau- ciente vero ut sic quoad exercitium, hoc ip-
sam, quae alio nomine dici solet mensurati sum convinci! in effectu non resultare spe-
ad mensuram. Non primum, quia relatio si- cialem relationem ad exemplar, sed solum
mslitudinis proprie non est nisi quae funda- earn quae est ad causam efficientem, quia
tur in unitate vel convenient» formali ; in unica est causalitas et actio qua res fit et in
ter creaturam autem et ideam quam habet tali specie fit, et illa distinctio quoad exer
in Deo non est talis convenientia formalis, citium et specificationem in praesemi solum
sed solum intentionnlis seu idealis, sicut in est secundum rationem et accommoditio-
ter spedai) intentionalem et obiectum visibi nem, non secundum rem. Immo exemplar
le non est propria relatio similitudinis, quam. non comparatur ad efficiens ut causa di-
vis sit intentionalis repraesentatio. Nec se stincta, sed ut constiruens illud suo modo
cundum dici potest, quia idea vel exemplar in actu primo ad efficieridum; ergo neque
artificis non habet alium influxum immedia- in effectu resultat muitipiex relatio, sed sola
tum in eficclum, praeter eum quem habet illa quae est effectus ad suam causam effi-
artifex ut causa perfecta effidens est, neque cientem.
per ali am actionem nisi qua efficiens est, 15. Dicetur fonasse argumentum quidem
quia exemplar, ut sic, non habet aliam cau- probare has relationes non esse distinctas,
salitatem quam dirigere actionem agentis ; nihilominus tamen veruni esse relationem
ergo in effectu non resultat alia relatio, nisi creaturae in sua essentia includere ut sit re
quae consequitur ex vi actionis agentis, ut latio conformitatis ad ideam creatoris, sicut
agens est; ergo non habet aliam relationcm actio ipsa creatoris in sua essentia includit
136 Disputaciones metafísicas
que la misma acción del creador implica en su esencia el proceder de una ¡dea.
Ahora bien, sea lo que fuere de tal relación real, y ya sea distinta o no, pruebo,
además, que la noción de verdad del ente creado no puede consistir en ella. En
primer lugar, por la razón general dada anteriormente de que las pasiones del
ente no pueden añadir al ente un modo real positivo ni absoluto ni relativo.
En segundo término, porque son cosas distintas el que una relación se siga
de otro y el que constituya formalmente a ese otro; pero dicha relación, si existe,
supone la razón de verdad en el ente creado y es consecuencia de ella; luego
la verdad no es constituida formalmente por esa relación. L a consecuencia es
evidente, pues lo que es constituido formalmente en virtud de una forma no
puede presuponerse a esta forma. El antecedente es manifiesto, en primer tér
mino, por un ejemplo sensible de las cosas artificiales; efectivamente, una cosa
artificial realizada de acuerdo con la idea y las reglas del arte, no está construida
correctamente y en conformidad con el arte por el hecho de que tenga en si una
relación predicamental al arte, sino precisamente porque tiene una figura, una
proporción, etc., tales como el arte exige; y de ahí se sigue posteriormente la re
lación, si es que en verdad se sigue. Por eso, aunque prescindamos mentalmente
de esa relación, o aunque por casualidad sea cierta la opinión negadora de tales
relaciones resultantes, sin embargo, se entenderá que la cosa artificial es verda
dera en el orden artificial; lo mismo ocurre, por tanto, en el caso de la criatura
con respecto a las ideas divinas, pues se compara con eilas como con su artífice. Ade
más, lo explico del siguiente modo: la criatura es producida por Dios con prio
ridad de naturaleza a su referencia a El con relación predicamental de criatura;
luego también es una verdadera criatura o un verdadero ente creado con priori
dad natural a referirse en virtud de la expresada relación; de manera se
mejante tiene prioridad natural un verdadero hombre o un verdadero león; par
consiguiente, dicha relación no está incluida de manera formal e intrínseca en
el concepto de verdad. El antecedente es evidente porque el fundamento tiene
prioridad natural sobre la relación; ahora bien, esta relación se funda en la en
tidad de la criatura existente, y por lo mismo la supone ya creada y procedente
de Dios, La primera consecuencia es- clara, pues el ente creado, en virtud de la
quod sit ab idea. Sed quìdquid sit de tali lat, et inde postea seqnitur relatio, si vere
relatione reali et sive distincta sit sive non, resultai. Unde si mente praesdndamus talem
probo ulterius non posse in illa consistere relationem, vel si fonasse vera est opiniti
rationem veritatis entis creati. Primo, illa ra- quae negat huiusmodi relationes resultan-
tione generali supra dieta quod passiones tes, nihilominus intelligetur res artificiali,
entis non possunt addere enti modum rea vera in genere artifici!; ergo idem est in
lem positivum, neque absohitum neque re- creatura respectu divinarum idearum; nam
spectivum. Secundo, quia aliud est relatio- comparatur ad iilas sicut ad artificem. Dein
31ud constituere ; illa autem relatio, si est, de explico in hunc modum, quia prius na
nem consegui e:t alio, aliud vero formaliter tura est creatura producta a Deo quam ad
supponit rationem veritatis in ente creato et ipsum referatur relatione praedicamental:
illam consequitur; ergo non constituitur creaturae; ergo et est vera creatura seu ve
formaliter veritas tali relatione. Consequen- runi ens creatimi prius natura quam refera
tia est evidens, quia id quod constituitur tur pracdicta relatione; et similiter prius na
formaliter per aliquam fortnam, non potest tura est verus homo aut verus Jeo; non ergo
ipsi fòrmae supponi. Antecedens vero patet includitur illa relatio formaliter et intrin
primo, exemplo sensibili rerum artificia- seca in ralione veritatis. Antecedens patet,
lium; nam res arte facta secundum ideam quia prius natura est fundamentum quam
et regulas artis non ideo est recte facta relatio; haec autem relatio fundatur in
et conformis arti quia in se habet rela- entitate creaturae existentis, et ideo sup
tionem aliquam praedicamentalem ad ar- ponit illam creatam et manantem a Deo.
tem, sed piaecise quia habet talem figu Prima vero consequentia patet, quia ens
rane, proportionem, etc., quaiem ars postu- creatura ex vi illius entitatis quam a Deo
Disputación octava.— Sección V il 137
entidad que ha recibido de Dios con prioridad natural a que en él resulte la rela
ción predican:ental, no sólo es inteligible mediante el verdadero concepto de ente,
sino que también está verdaderamente constituido en esta o aquella especie de ente
creado; luego, prescindiendo de tal relación, puede entenderse previamente que
es verdadero ente y tal ente; por consiguiente, la verdad en cuanto verdad no
añade a! ente la indicada relación.
16. Esta razón es válida no sólo contra quienes afirman que esta relación
es real, sino también contra quienes dicen que es de razón, siempre que se refie
ran a una relación formal y actual, mas no si la toman como fundamental, pues
ésta no es tanto una relación cuanto una concomitancia de varias cosas o razones
formales, o una denominación tomada de esa concomitancia, según queda ex
plicado anteriormente a propósito de la verdad lógica. Pero- la razón expuesta se
aplica de manera principal a la actual conformidad con la idea divina; sin em
bargo, también resulta demostrativa, con mayor motivo, en el caso semejante de
una conformidad actual con cualquier otro conocimiento, ya que toda otra rela
ción es posterior y más extrínseca. Y puede aplicarse asimismo a la relación apti-
tudinal, en virtud de la cual se dice que una cosa es apta para ser entendida o
para adecuarse al entendimiento que tiene un concepto propio o verdadero de
ella; pues esta denominación no añade, efectivamente, una relación real en la
cosa que se dice inteligible, porque sólo es una aptitud para cierta denominación
extrínseca, con la que se compara el objeto en cuanto término o materia sobre la
que versa el conocimiento. Además, porque, según demuestran los argumentos
aducidos, la cosa es inteligible por sí misma y no por una relación sobreañadida,
al menos en lo que por su parte se requiere, pues por parte del cognoscente se
exige capacidad para entender. T am bién porque lo escible en cuanto tal no dice
relación real a la ciencia, según enseñan todos; y lo mismo ocurre con lo visible
respecto de la vista. Por último, aunque imaginemos que no hay ningún entendi
miento en acto, la cosa será, de suj'o, inteligible y verdadera.. Por consiguiente, de
cualquier modo que se explique la verdad — ya sea por una conformidad actual,
ya por una conformidad aptitudinal— , no puede consistir en una propia y formal
relación.
habet prius natura quam in ilio result« tudinalcm qua dicitur res apta intelligi vel
relatio praedicamentalis, non solum est in conformari inteilecrui habenti proprium seu
telligibile vero conceptu entis sed etiam verum conceptum eius; haec cnim deno
est vere constitutum in tali vel tali specie minano revera non addit relationem rea-
entis creati; ergo, praecisa tali relatione, lem in re quae intelligibilis dicitur, quia
praeintelligi polest esse verum ens et tale solum est aptitude ad quamdam extrinse-
ens; non ergo addit verum ut verum cam denominationem, ad quam comparatur
praedictam relationem supra ens. obiectum, ut terminus scu materia circa
16. Quae ratio non solum procedit con quam versatur cognitio. Item, quia, ut ar
tra eos qui dicunt hanc relationem esse rea gumenta facta probant, res est intelligibilis
lem, sed etiam contra eos qui dicunt illam per seipsam et non per relationem superad-
esse relationem rationis, si de formali et ditam, quantum ad id quod ex parte eius
actuali relatione loquantur; secus si de requiritur; nani ex parte alterius requiritur
fundamental, quae non tam est relatio quam
facultas ad inteiligcndum. Item, quia scibi
concomitantia plurium rerum vel rationum
formalium, seu denominatio ex tali conco le ut sic non dicit relationem realem ad
mitantia sumpta, ut supra deciaratum est scientiam, ut omnes docent; et idem est
in veritate cognitionis. Sed praedicta ratio de visibili respectu visus. Denique etiamsi
praecipue procedit de conformitare actuali fingas nullum actu esse intellectum, res
ad ideam divinam; a fortiori tarnen pro erit intelligibilis ex se et vera. Quomodo-
bat de simili actuali conformitate ad quam- cum.que ergo veritas explicetur, sive per
cumque aliam cognitionem, quia omnis alia actualem conformitatem, sive per aptitudi-
relatio posterior est magisque extrínseca. Et nalem, non potest in formali et propria re
applicari etiam potest ad relationem. apti- latione consistere.
13 8 Disputaciones metafísicas
S e re fu ta la te rc e ra o p in ió n
17. C ibe pensar en una tercera opinión: la verdad trascendental sólo añade
al ente una negación. Esta opinión, realmente, puede parecer singular, ya que
todos los autores suponen que la verdad expresa una determinación positiva; no
obstante, si se considera lo dicho anteriormente, aparentará ser verosímil, ya que
se ha mostrado que la verdad no añade al ente una razón positiva absoluta, ni
tampoco una razón positiva relativa real o de razón; luego sólo queda que pueda
añadirle una negación. Se confirma por el común modo de explicar esta verdad,
pues, según argumenta Auréolo, citado por Capréolo, In I, dist. 13, q. 3, para con
cebir y explicar la verdad de ura cosa — por ejemplo, que esto es verdadero oro—
no recurrimos a las ideas ejemplares divinas, ni a ningún otro entendimiento,
como consta por la misma costumbre de pensar y de hablar, sino que lo declara
mos mediante una negación; pues llamamos oro verdadero al que no es única
mente ficticio o aparente, sino que tiene la naturaleza propia del oro, naturaleza
que colegimos de sus propiedades y efectos. Por eso, parece que esta verdad
debe explicarse más bien por los principios intrínsecos de la cosa, de manera
que se llame verdadero hombre porque consta de los principios esenciales del
hombre; pero esto nada añade a la entidad de la cosa, a no ser una negación de
ficción o apariencia. Se explica, además, recurriendo a un símil: asi como el ser
idéntico — según decíamos más arriba—, si bien esta significado de manera po
sitiva, sin embargo no añade al ente nada real, sino una negación, asi parece
suceder en el caso de la verdad; pues se dice que una cosa es verdadera en un
determinado orden de entes porque tiene la verdadera naturaleza o los princi
pios esenciales propios de esa cosa; y se dice que tiene verdadera naturaleza
porque no tiene una naturaleza ficticia, ni extraña, ni aparente, sino aquella que
es propia de dicha cosa; y en este sentido se afirma que Dios es verdadero para
distinguirlo de los dioses falsos, y verdadera divinidad para indicar que no es una
divinidad ficticia, sino la que de suyo es tal. Finalmente, muchos explican los
otros trascendentales de este modo, pues se dice que “cosa”, que significa la
esencia en cuanto real y confirmada, implica una negación de esencia imaginaria
o ficticia, y que “algo” expresa una negación de la nada o una negación de iden
tidad. ¿Por qué asombrarnos, entonces, de que la verdad se explique también
mediante una negación, aunque ofrezca apariencia de propiedad positiva?
18. Según ello, parece que esta explicación no es del todo improbable; sin
embargo, porque resulta nueva, no debemos aprobarla. Pues el concepto y de
finición de verdad, según piensan comúnmente todos los que de ella tratan,
incluye o connota en cierta manera una relación al entendimiento o a la poten
cia cognoscitiva, y no por modo de negación, como es evidente; luego la expli
can por modo de conformidad, que se concibe como algo positivo. Además, por
que la falsedad de la cosa consiste más bien en una negación, según se expondrá
posteriormente, ya que expresa carencia de la perfección debida para la verdad
de la cosa; consiguientemente, la verdad no añade, de manera formal, la nega
ción de esa carencia de perfección debida, ni la negación de una naturaleza ficti
cia, sino una auténtica y positiva perfección de la cosa. Por último, aunque mu
chas veces expliquemos estas cosas simples mediante una negación (y esto es lo
único que prueban las conjeturas aducidas), no por ello significan formalmente
dicha negación.
Cuarta opinión
19. Hay una cuarta opinión: que esta verdad es únicamente una de
nominación extrínseca. Así lo sostiene Cayetano, en I, q. 16, a. 6 , al final, donde
sólo trata de las cosas creadas, y afirma que son verdaderas por denominación
extrínseca, tomada bien de la verdad divina — en cuanto son signos de ella y la
imitan-—, bien de la verdad creada entendida especulativamente, en cuanto son
o pueden ser causa de la misma. La razón de esto estriba en que la verdad se
coaporta con respecto al conocimiento y a las cosas de igual manera que la
salud con respecto al animal que la posee, a la medicina, etc.; pues así como,
eliminada la salud que se encuentra formalmente en el animal, no se denominan
sanas las demás cosas, igualmente, suprimida la verdad del conocimiento, las
demás cosas no se dicen verdaderas; por consiguiente, de manera semejante, a
como ei animal se dice sano por una denominación intrínseca y las demás cosas
gaìionem nihiìi aut negationem idcnlitatis. nem (quod solum probant coniecturae ad-
Quid ergo mirum quod verum edam per ductae) non tamen propterea significant for-
negationem declarator, quamvis speciem rnaliter talem negationem.
bsbeat positivae proprietary?
38. Viderur ergo hic modus dicendi non Quarta opinio
omnino improbabilis; tamen, quia novus 19. Est ergo quarta sententia, hanc ve
apparel, probandus nobis non est; nam ritatem solum esse denominationem extrin-
ratio et definitio veritatis iuxta communem secam. Ita sentit Caiet., I, q. 16, a. 6, in
irradimi concipiendi omnium qui de ven fine, ubi solum agit de rebus creatis, quas
tate Joquuntur, induci:' ve! connotat aii- dicit esse veras denominatione extrínseca
quo modo habitudinem ad intellectual seu vai a ventate divina, quatenus sunt signa
»a poteri tram cognoscentem ; et non per dus eamque imitantur, vel a ventate creata
iTiobum negation::.; ut per se constat ; ergo speculative intellecta, quatenus sunt vel esse
per medimi conformitntis, quae ut pnsiti- possimi causa eius. Ratio eius est, quia ita
vum aliquid concipitur. Deinde quia potius se habet verum ad cognitio&em et res, sic-
fakitas rei in negatone posita est, ut infra ut sanum ad animai habens sanitatem et
di te tur, quia digit carentiam perfectionis ad medicinam, etc. ; nam sicut, ablata sa
debit:;« ad veritatem rei ; ergo veriras non niate, quae formaliter est in animali, reli-
addit de formali negationem iIJius caren- qua non denominarentur sana, ita ablata
tìae perfectionis debitae ncque negationem ventate cognitionis, reliqua non denomina
Setae naturae, sed propriam et positivam rei rentur vera; ergo, sicut animai dicitur sa
perfecrionem. Denique, quamvis haec sim- num intrinseca denominatione, reliqua vero
plicia saepe explicentur a nobis per negatio- tantum extrínseca, ita intellectus est qui for-
14 0 Disputaciones metafísicas
sólo por denominación extrínseca, asi es el entendimiento quien formal e intrín
secamente se denomina verdadero, mientras que las otras cosas reciben esa deno
minación sólo de manera extrínseca, en cuanto son signos o causas de la verdad
del entendimiento. Pero Cayetano no expresa qué deba afirmarse acerca de la
verdad en virtud de la cual Dios se dice verdadero, aunque quizá hubiera de
fendido que también en El significa una denominación extrínseca, no de signo,
pero sí de causa, en el sentido de que Dios se dice verdadero porque puede
causar un verdadero conocimiento de sí mismo, ya propiamente en los entendi
mientos ajenos, ya impropian ente y sólo según la razón con respecto a su en
tendimiento, en cuanto puede actuar a manera de objeto para que su entendi
miento forme de si mismo el verdadero concepto de Dios.
20. Y si alguien opone que esta misma virtud de causar o ser razón obje
tiva suficiente de tal conocimiento es intrínseca al ente, y, además, que por ser
el conocimiento divino sumamente intrínseco a Dios, no es posible tomar de él
una denominación extrínseca, puede responderse: a la primera parte, que dicha
virtud o perfección es, ciertamente, intrínseca, a pesar de lo cual se denomina
verdadera, o verdad, de manera extrínseca, de igual modo que, en la medicina,
la virtud curativa es intrínseca y, sin embargo, la razón de sanidad es, en ella,
extrínseca. A la segunda parte debe decirse que, si bien el conocimiento con que
Dios se conoce le es eminer.temente intrínseco, y por ello le confiere la de:omiración
intrínseca de cognoscente, no obstante la denominación de conocido, en cuanto
tal, es esencial y formalmente extrínseca, y en este caso ocurre que la forma de
que se toma dicha denominación se encuentra dentro de la cc® que se denomi
na conocida.
21. O b stá c u lo s q u e p a re c e n o p o n e rse a la o p in ió n a n te rio r.— Esta opinión
contiene un punto claro: que la verdad no añade al ente sino una concomitancia
de algo extrínseco, según expondremos después; sin embargo, la opinión resulta
difícil en cuanto afirma que las cosas se denominan verdaderas únicamente por
denominación extrínseca. En primer lugar, porque Aristóteles, en el texto citado,
lib. II de la M e ta fís ic a , text 4, estima que hay una verdad que sigue a todos
los entes, lo cual enseña también Santo Tomás, en I c o n t. G e n t., c . 6 0 , último
argumento, quien distingue una doble verdad: la del entendimiento y la de la
m a lite r e t in tr in s e c e d e n o m in a to r v e ru s , t r i n s e c o ; s i c u t e tia m i n m e d i c i n a v i r t n s c a u
a lia v e r o t a n t u m e x tr ín s e c a d e n o m in a tio n « , s a n d i s a n ita te m in tr in s e c a e s t, ta m e n r a tio
q u a t e n u s s u n t s ig n a v e l c a u s a e v e r i t a t i s i n - s a n it a tis i n i l l a e s t e x tr ín s e c a . A d a l t e r a m
t e i l e c t u s . N o n d e c l a r a t a u t e m C a ie ta n . q u i d p a r t e m d i c e t u r , q u o d , l i c e t c o g n itio q u a
d ic e n d u m s it d e v e n ta te q u a D e u s d ic itu r D e u s s e c o g n o s c it, s i t illi m a x im e i n t r i n s e c a
v e r u s ; f o n a s s e ta r n e n d ic e r e t e tia m i n e o e t id e o i n t r i n s e c e d e n o m i n e t i l i u m c o g n o -
s ig n if ic a r e d e n o m in a tio n e m e x tr in s e c a m , n o n s c e n te m , t a m e n d e n o m i n a d o c o g n i t i , u t s ic ,
s ig n i s e u c a u s a e , u t s c ilic e t D e u s d i c a t u r v e p e r se a c fo r m a lite r e s t e x trín s e c a a c c id itq u e
r u s q u ia p o t e s t v e r a m s u i c o g n itio n e m c a u illi u t f o r m a , a q u a s u m ic u r , s i t i n t r a r e m
s a r e , v e l p r o p r i e i n a lie n is i n te lle c tib u s v e l q u a e c o g n ita d e n a m in a tu r .
im p r o p rie e t s e c u n d u m ra tio n e m ta n tu m 2 1 . Quae mdcantwr obstare praecedenti
r e s p e c t u s u i in te l l e c t u s , i n q u a n t u m p o t e s t opinioni.— H a e c s e n t e n t i a q u a n t u m a d a l i -
p e r m o d u m o b i e c t i e s s e s u o i n t e lle c tu i r a t i o q u i d c la r a e s t , n i m i r u m , q u o d v e r u m s u
f o r m a n d i d e s e ip s o v e r u m c o n c e p tu m D e i. p r a e n s n o n a d d i t n i s i c o n c o m i t a n d a m a li—
2 0 . Q u o d s i o b iic ia s , q u ia h a e c i p s a v i r - c u iu s e x t r i n s e c i , u t i n f r a o s t e n d e m u s ; q u a
t u s c a u s a n d i v e l e s s e n d i s u f f ic ie n s r a t i o te n u s v e r o d i c i t r e s s o lu m p e r d e n o m i n a -
o b ie c tiv a ta ils c o g n itio n is e s t i n tr in s e c a ip s i tìo n e m e x t r i n s e c a m d e n o m i n a t i v e r a s , v i -
e n t i ; i t e m , q u o d , c u m c o g n itio D e i s i t e i d e t u r h a e c s e n t e n d a d if f ic ilis . P r i m o , q u i a
m a x i m e i n t r i n s e c a , n o n p o t e s t a b ¡Da e x A r is tó te le s d i c t o lo c o II M e t a p h . , t e x t . 4,
trín se c a d e n o m in a d o s u m i, re s p o n d e n p o t s e n d t a ìiq u a m v e r i t a t e m c o n s e q u i a d o m n ia
e s t a d p rio r e m p a r te m v irtu te m q u id e m seu e rn ia , q u o d e t i a m d o c e t D . T h o m a s , I c o n i.
p e r f e c t i o n e m i ila m e s s e i n tr in s e c a ! « , d e n o G e n t ., c . 6 0 , r a d o n e u l t i m a , d i s d n g u e n s d u -
m i n a t i ta r n e n v e r a m s e u v e r ita te m a b e x - p lic e m v e r i t a t e m , s c il ic e t i n t e l l e m » e t r e i
Disputación octava.—Sección Vil 14 1
et de posteriori exponens definitionem Avi- ritas dicitur, tarnen ab illa denominari rem
cen., tract. I suae Metaph., c. 6, et tract. veram, sicut a form a inhaerente, nihilque
VIII, c. 6: Veritas rei est proprietas esse aliud esse quam entitatem intellectui adae-
unìuscuiusque rei, quod stabilitw n est ei. quatam. Et idem sentit ibid., a. 5 et 6.
Et I, q. 16, a. 1, de eadem veritate exponit Est ergo haec veritas aliquid intrinsecum
definitionem August., lib. D e Vera religio rebus et non tantum denominado extrín
ne, c. 36, dicentis: Veritas est summa si seca. Ratione hoc confirmari potest, primo,
m ilitude principii, quae sine ulla dissimiU- quia sola extrínseca denominatio non pot
tudine est; et definitionem Anseimi, dialog. est proprie inter rei proprietates numera
D e Verit. c. 12: Veritas est rectitudo sola ri; veritas autem dicitur ab omnibus pro
m ente psreeptibilis. In quibus omnibus sig- prietas entis; ergo non est tantum externa
nificatur veritatem rei esse aliquam urrin- denominatio. Maior patet, quia proprietas
secam formant et perfectionem eius. Unde debet ab intrinseco convenire; denominatio
Augustinus supra: Vera (inquit) in tan autem extrínseca accidentarle et ab extrín
tum vera sunt, in quantum sunt; in tan seco convenit. Quod maxime verum est de
tum autem sunt, in quantum principalis denominatione illa quae solum per analo
unius similia sunt. Unde addit veritatem giam tumi dicitur ex proporcione vel ha-
esse formam verorum sicut similitudo est bitudine ad aliud; nemo enim dixerit sa
forma similium. Praeterea D . Thomas, q. 1 nitärem ut sic esse proprietatem cibi aut
D e Verit., a. 4, quamvis multum videatur urinae, vel risibilitatem esse proprietatem
favere opinioni Caietani, tandem tarnen di- prati florentis, quia haec praedicata solum
cit: quamvis veritas, secundum quam om quasi metaphorice conveniunt illis sub-
îtes res dicuntur verae, minus proprie ve- iectis.
142 Disputaciones metafísicas
22. Dices : quamvis haec praedieata alia perfectio ab ea quae est esse viride vel
quoad impositionem vocum sint metapho- floridum, sed est eadem metaphorice signi
rica, ramen revera significant quasdam pro- ficata. Aut per illam veri appellationem ana-
prietates earum rerum quibus anribuuntur: logam indicatur in ente aliquid ab emítate
et hoc modo sanitas dici potest propriet2s diversum; et de hoc inquirimus quid sit
talia cibi non quoad ipsam formalem sani et an sit sola denominado extrínseca; nam,
tàtern, sed quoad id quod per talem deno si ita est, non poierit esse proprietas en
minarionem sani declarari intendi tur. Sed ds; si autem est aliquid ubra denominatio-
contra, ram hinc saltern recte colli gimus nem extrinsecam, quoad id ratio veri in
sanitatem non esse proprietàrem cibi di- trinseca erit, qiiidquid sit de impositions
stingtam ab ilia quae per talem metaphoram vocis» an ab estrinseco desumpta sit.
declaratur; quod si ilia non esset proprietas 23. Et confirm atur, quia si veritas esset
sed essentia ipsius cibi, certe sanum non sola denominai io extrínseca, tam posset
significare! proprietatem sed essemiam cibi. convenire entibus ration is sicut realib us,
Sic ergo in praesenti, si veruni tantum di- quia huiusmodi denominationes sumptae ex
citur de rebus per analogiam et extrincecam cognitione tam possunt convenire entibus
denominaiionem a ventate intellectus, in rationis sicut realibus, ut esse genera, spe
terrogo quid indicetur vel significerur in cies, vere cognosci, significan, et similia*
ipso ente per hanc metaphoram vel habitu- Quod si dicatur formaliter ita esse, funda
dinem. Aut enim indicarur sola rei entitas, menta autem harum denqminationum ali-
et sic verum non est proprietas entis sed so ter convenire entibus realibus, conira hoc
lum d if f e r ì ab ilio quod venim merapho- urgeo semper rationem factam, quia hoc
7 ice s ig n ific a i id q u o d ens s ig n ific a i cunt fundamentum in hac denominatione veri
p r o p r i e t à « ; sicut rid e re non e3t in prato ve] est aliquid praeter en$.9 vel iiüp; & csif
Disputación octava.—Sección VII 1«
o es algo fuera del ente, o n o ; si es algo, pregunto en qué consiste, si en una
cosa extrínseca o intrínseca, y se repiten los argumentos ya sentados; si no es
algo, entonces la verdad, en cuanto existe en las cosas, no es una propiedad del
ente, sino el ente mismo.
Puede hacerse un argumento parecido al anterior: pues se sigue que aquello
que es ente más perfecto no es verdad ontològica más perfecta, lo cual está en
abierta contradicción con lo que Aristóteles y Santo Tomás afirman en los luga
res arriba citados, y con el sentir común de todos; pues, ¿quién dirá que, consi
derados en cuanto entes, no es un ente más verdadero el ángel que el hombre,
o Dios que el ángel? La consecuencia es evidente, ya que no pueden tener des
igualdad en la denominación que se toma de la verdad del entendimiento, pues
tan verdadera es la idea que Dios tiene del hombre como la que tiene del ángel,
y tanta conformidad hay entre aquellos extremos como entre éstos, y tan verda
dero es el conocimiento que Dios tiene del ángel como el que tiene de sí mismo.
Solución de la cuestión
24. Qué expresa intrínsecamente la verdad trascendental.— Entre esta varie
dad de opiniones, resulta difícil emitir un juicio acertado sobre la verdad.
Y quizá esté el origen de la dificultad en que, al emplear estas palabras, no d's-
tínguimos suficientemente entre aquello de donde se temó o trasladó su impo
sición y aquello que están destinadas a significar. Porque pudo suceder — y es
verosímil— que toda apelación de verdadero proviniera de ¡a verdad del cono
cimiento, según expondré con mayor holgura en la sección siguiente; a pesar
de todo, el término “verdad” no designa en las cosas sólo una denom inac'ón
tomada de la verdad lógica, sino algo más, a cuya significación se ordena la im po
sición de dicho término.
Así, pues, para explicar esto afirmo, en primer lugar, que la verdad trascen
dental expresa intrínsecamente la entidad real de la cosa que se denomina ver-,
dadera, y fuera d : esa entidad no añade nada intrínseco, ni absoluto ni relativo,
que se distinga de ella con distinción real o de razón. La conclusión queda
demostrada de manera suficiente por lo dicho en la primera opinión, y está
a d d e r e . H a e c c o n c lu s io s a tis p r o b a t a e s t e x fic a m u s q u a m il l u d id e m c o r p u s q u o d p e r
d ic tis in p r im a s e n te n tia e t s u m i t u r d a r e p r o p r iu m a c v e r u m c o n c e p tu m c o r p o r is
e x D . T h o m a , d t . io c is , e t q . I D e V e r it., C h ris ti r e p r a e s e n ta tu r . E t s im ilite r , a d c o n -
a . 1, a d 6 , e t a . 8 ; C a p r e o l., C a ie t., F e r r a r , f ite n d u m m y s te r iu m I n c a r n a tio n is , d i d m u s
e t a liis s u p r a i n p r im a o p in io n e c ita tis . D e u m e ss e v e r u m h o m in e m , id e s t, h a b e r e
25. Q uid connotet veritas transcendenta- illa m n a tu r a m q u a m in e s s e n tia li s p e c ie h o
lis .— D ic o s e c u n d o . v e r ita te m tr a n s c e n d e n - m in is v e re c o n c ip im u s . E t h in c d i x i t H e r -
ta le m s ig n ific a re e n tita te m r e i c o n n o ta n d o v a e u s , Q u o d l. I l l , q . 1 , a . 2 e t 3 , h a n c
c o g n itio n e m s e u c o n c e p tu m in te lle c tu s c u i v e r ita te m e ss e c o n f o r m i ta te m r e i, p r o u t
ta lis e n tita s c o n f o r m a t u r v e l i n q u o ta lis e s t i n s e , a d s e ip s a m u t o b ie c d v e c o n c e p -
r e s r e p r a e s e n t a t u r , v e l r e p r a e s e n ta r i p o te s t t a m ; D u r a n d u s v e r o , I n I , d is t. 1 9 , q . 5 ,
p r o u t e s t. H a e c c o n c lu s io p r o b a t u r e tia m e c o n tr a r io d ix it h a n c v e r ita te m e s s e c o n
e x d ic tis a s u ffic ie n ti p a r t i u m e n u m e r a tio - f o r m ita te m re i s e c u n d u m e s s e o b ie c tiv u m
n e . E t e x is tim o , q u a n w is a u c t o r e s d iv e r s i- a d s e ip s a m s e c u n d u m e s s e r e a l e ; u t e r q u e
m o d e i o q u a n t u r , o m n e s fe re h a n c e a m d e m e n im in te lle x it h a n c v e r ita te m n i h i l r e i a d
r e m d o c e r e v o lu is s e e a m q u e i n h u n c m o d e r e p r a e te r d e n o m in a tio n e m o r t a m e x c o n -
d u l a e x p lic o . E x i s tim o e n im h u n c v e r i e n - iu n c tio n c e t p r o p o r tio n e s e u c o n f o r m ità te
t i s c o n c e p tu m e s s e v i r t u a l i t e r c o m p a ra ti- i n t e r in te lle c tu m e t r e m . S e d ip s i d e c l a r a n t
v u m u n iu s r e i v e l n a t u r a e a d p r o p r iu m p e r c o n c e p tu m o b ie c tiv u m q u o d n o s p e r
c o n c e p tu m e iu s r e i q u a e v e r a e s s e d i d t u r ; f o r m a l e m ; ta rn e n , q u ia c o n c e p tu s o b ie c tiv u s
U t, v e r b i g r a d a , a d p r o f i t e n d u m E u c h a r is - n i h i l p r a e t e r r e m a d d i t n i s i d e n o m in a tio
t i a e m y s t e r i u m d ic e r e s o le m u s h o s tia m c o n - n e m te r m in i c o n c e p tu s f o r m a lis , id e o n o n
s e c r a ta m e s s e v e r u m c o r p u s C h r i s t i D o m i re c te e x p lic a tu r c o n f o r m ita s i n t e r r e m e t
n i , u b i p e r verum corpus n i h i l a liu d s ig n i- c o n c e p tu m o b ie c tiv u m , s e d in t e r r e m p o -
Disputación octava.— Sección VII 14 5
quienes dicen que la verdad añade al ente una relación racional de conformidad
entre el ente y el intelecto, como indica Santo Tomás, In I, dist. 19, q. 5, a. 1 ;
mas, para que esto sea cierto, no debe entenderse referido a una relación propia
y actual, sino a la mutua conexión entre la cosa y el concepto y a la connota
ción de uno en cuanto correspondiente al otro; cosas todas que, por concebirlas
nosotros a manera de relación, suelen llamarse relaciones de razón.
Por último, en tal sentido resulta fácil aplicar a esta verdad la definición
vulgar de verdad como conformidad entre el entendimiento y la cosa, pues no
se entiende que dicha conformidad sea una relación —-según se ha explicado
anteriormente a propósito de la verdad lógica—, sino una denominación tomada
de la unión de varias cosas que se comportan de manera que una de ellas es
tal cual es representada por la otra.
26. Se explica una afinriación de San Agustín.— En tercer lugar, sostengo
que esta verdad trascendental puede explicarse, bien por modo de conformidad
aptitudinal, bien por modo de conformidad actual; tanto en orden al entendi
miento divino como en orden al creado; y lo mismo en razón de conocido que
en razón de cognoscente —-si hablamos del ente verdadero en general—, y ya
en cuanto causado y causa, ya como medido y mensurante, si nos referimos al
ente creado o artificial. Declararé cada uno de estos extremos.
En primer lugar, todos reconocen que la verdad puede significar una confor
midad actual, cosa que, además, resulta evidente —según parece— por los mis
mos nombres de verdad y conformidad; pues significan más un acto que una
aptitud. Por otra parte, la verdad lógica expresa una actual conformidad y ade
cuación; luego lo mismo ocurre, proporcionalmente, con la verdad ontològica.
Si alguien opone lo que dice San Agustín en el lib. II de los Soliloquios, c. 5 :
resulta incorrecto decir que es verdadero aquello que es tal como aparece al
cognoscente, ya que en ese caso nada sería verdadero, si nadie lo conociese,
respondemos que, según esta denominación, no habría por qué rechazar, de ma
nera absoluta y sin más, la definición dada, siempre que se entienda — como
debe hacerse— de un cognoscente que alcanza verdaderamente la cosa misma.
Por eso admitimos también que la proposición condicional es cierta; sin embargo,
ditionaiem esse verana; tarnen sicut ante aestimationem, quomodo omne ens intelligi
cedens est impossibile, saltern respecto in bile dìcitur, sive sit principium cognitionis,
tellectus divini, ita et consequens. Unde D. sive tantum terminus; haec enim aptirudo
Thomas, I, q. 16, a. 1, ad 1, tractans hunc de se abstrahit ab his modis; ergo nihil im-
locum Augusrini, dicit solum excludere pedit quominus haec possit nomine veri
comparationem ad intellecrum creatura. seu veritatis significari. Et confirmatur;
27. Praeterea, quod haec veritas possit nam, licet sit impossibile esse aliquod ens
etiam per aptitudinnlem conformitatem de quod acru non vere concipiatur ab aliquo
claran, sumitur ex ilio eodem loco Augus intellecru saltem divino, mhilominus ta
tini, ubi post illa verba : Verum est quod rnen etiamsi intellectus apprehendat illam
ita se habet ut videtur cognitori, 3da'irur: hypothesim impossibilem in re positam,
Si velit et possit cognoscere. Quae verba nimirum quod omnis intellectus etiam di-
aptitudinem significant. C.iarius Anselmus, vinus cessaret ab actuali rerum concepito
dialog. De Verit., c. 9, dicit ventatemi esse ne, nihilominus adhuc esset in rebus veri
rectitudìnem sola mente psrcepiibilem. Et tas, nam et compositum ex corpore et ani
D . Thomas, dieta q. 16, a. 5, dicit veriia- ma rationali esset verus homo et aurum es
tem inveniri in re secundum quod habet set verum aurum, etc., vel secundum ve-
esse conformabile iruellectui; et I cont. ritatem essentiae si intelligamus non ma
Gent., c. 60, decíarans definitionem Aviccn- nere res existentes, vcl etiam secundum
nae: Venias rei est prnprìetas esse unius- existentiam, si fingamus cessante actuali
cuiusque rei, quod slabilitum est et, addir: cognitione adhuc conservati res existentes
In quantum talis res nata est tacere de se a Deo operante per suam potentiam exse-
veram aestimationem. Et probatur quia oía quentem; ergo haec veritas inteiligi potest
s e ens reale natura est facere de se veram sufficienter per illam aptitudinalem confor-
Disputación octava.—Sección Vil 14 7
dick veritas potest non solum de actuali, nsnirae ad probandum aliauid vere esse
sed etiara de aptitudinali intelligi; at vero tale; definitio enim nihil aliud est quam es
secundum aptitudinem omne ens natum plicano talis naturae, ut a nobis concipitur;
est habere veram sui aestimationem in omni potest ergo haec veritas sumi non soium
intellectu non solum divino, sed etiam crea ex corformitate ad intellectum divinum,
te. Unde, si velimus hanc denominationem sed etiam ad creatum.
per modum relationis concipere, intellige- 30. Conjormitas veritatìs • in communi
mus quodlibet ens habere hanc relationem est conìormizas ccgnoscentis et cogniti.—
iniriligibilitatis non solum ad intellectum Hoc autem maxime verum habet si confor-
divinum, sed etiam ad quemcumque crea mitas haec sumatur solum in ratione co-
gnoscentis et cogniti, quomodo necesse est
tion. Item, quia intellectus creatus est sumi ri de transcendentali veritate in tota
qttaedam participate divini intellectus, cui sua latitudine sermo sit. Quia in Deo
natus est conformari in intelligendo, si non potest aliud genus conformitatis in
vere intelligit; ergo, hoc ipso quod ens telligi, cum non sit ens deper.dens ne-
dicitur verum quia est conformabiie intel- cue causa'um, ut per se constat; ncque
(ectui divino, poterit etiam dici verum, quia etiam proprie dici possit mensuratum in
est conformabiie intellectui create vere in ratione veri per aliquam scientiam, non
telligent!. Tandem hoc probat argumen- solum quia propter summam identitatem
tum illud, quod nos non semper cogno- non potest ibi esse ratio mensurae, sed
scimu8 veritatem rerum per conformitatem etiam quia eo modo quo possunt ra
ad ideam divinam sed per conceptionem tione distingui et commensurati, potius es-
auam de tali re nos habemus. Atque hoc sentia Dei vera est mensura suae scientiae
modo uti solemus definitione talts rei seu quam e converso; non enim Deus ideo
Disputación octava.— Sección V il 149
conoce que es así, sino inversamente, porque es verdadero Dios, por eso conoce
que es así. Luego la verdad trascendental, tomada en toda su amplitud, no puede
significar una conformidad con el entendimiento como con su causa O' medida,
sino únicamente como con su representante o cognoscente, bien de manera actual,
bien de manera aptitudinal. Por consiguiente, en este sentido, dicha conformi
dad —en especial la aptitudinal— puede tomarse en orden a cualquier enten
dimiento, de modo que se diga que Dios es verdadero porque puede engendrar
en cualquier intelecto un verdadero concepto de Dios, o porque en realidad
posee aquella naturaleza que acerca de Dios concibe cualquier entendimiento que
concibe verdaderamente a Dios. Y lo mismo ocurre, por idéntica razón, con los
entes creados, ya que el mismo concepto de verdad puede aplicarse proporcio
nalmente a todos; y lo que, en el caso de Dios, basta para la verdad, si puede
encontrarse por participación en los otros seres —como en verdad puede—•, bas
tará asimismo para constituir su verdad por participación.
31. Los entes creados se adecúan al entendimiento divino en cuanto artí
fice.— Pero en la última parte de la conclusión se añade que existe en los entes
creados una conformidad con el entendimiento divino como con su causa y ejem
plar, gracias a la cual dichos entes pueden denominarse verdaderos; porque tam
bién ésa es una auténtica conformidad con el entendimiento en cuanto conoce
prácticamente y obra a su modo. For igual razón, los entes artificiales que pro
ceden del entendimiento humano tienen, con respecto a él, esa misma confor
midad como con su ejemplar o idea, y en virtud de dicha conformidad pueden
llamarse también verdaderos. Más aún: Santo Tomás entiende que los entes
creados se denominan verdaderos principalmente per esta conformidad, ya que
les conviene de manera esencial, mientras que la conformidad con otros enten
dimientos que conocen especulativamente es más extrínseca y accidental. Y eftá
se da, sobre todo, en las cosas existentes y creadas en acto; pues las cosas, "cu
cuanto a su ser esencial, no tienen en acto causa ejemplar ni tampoco eficiente,
si bien la tienen en potencia; por ello, si se consideran en cuanto son posibles,
requieren esencialmente unos ejemplares e ideas en el Primer Artífice, cuyas
ideas representen que cada uno es tal cual puede ser o cual su naturaleza exige
verus D eus est quia taìem se esse cogno- p arte conclusionis reperiri in entibus creai»
scit, sed potius, quia est verus D eus, ideo conform itatem ad intellectum divinim i u t
vere se taìem esse cognoscit. E rgo verum ad causam e t exem plar, ratione cuius poa-
transcendentale in tota sua latitudine sum p- •;unt talia enfia vera denom inari, quia edam
tum n on potest dicere confonnitatem ad .illa est vera conform itas ad intellectum p rac
intellectum u t ad causam vel ad m ensuram , tice cognoscentem et suo m odo operantem .
sed tantum ut ad repraeacntantem seu co- E t eadem ratione enfia artificialia cu a e ab
gnorcentem , vel actu ve! aptitudine. H oc er intellectu hum ano procedim i, respectu jliius
go m odo talis conform itas praesertim aptì- habent eam dem conform itatem u t ad sunna
tudinalis, in ordine ad quem eum que intel exem plar vel ideam , e t secundum earn vota
lectum sum i p otest ita u t D e r , dicatur ctiam d id possum . Im m o senti: D . T h o
verus, quia in quocvm que intellectu vignare m as ab bac conform itate potissiraum ri'-no-
potest verum conceptum D ei, vel quia rein- m inari vera enfia creata, quia illa p er se
sa in sc h ab et iilam naturane quam in D eo eia convenit; conform itas autem ad alios in-
concio;: quilibet iutellectus vere D eu m con- td lectu s speculative cognoscentes est m a-
cipiens. E t idem eadem ratione est de en- gis extrinseca et p e r accidens. Q uod m axim e
tibus creatis; n am idem conceptus veritatis h abet Jocum in rebus existenfibus et actu
potest ad om nia proporticnaliter ap p licali; creai is ; nam res secundum esse essentiae
et quod in D eo sufficit ad veritatem , si in non hab en t actu causam cxem plsrem sto
aliis potest p er partid p ationem reperiri, u t ut neque efficientem ; habent tam en in p o-
leverà potest, sufficiet ctiam ad veritatem tentia, et ideo si considerentur u t possibile;»
eorum p er p artidpationem . sunt, p e r se req u iru n t exem plaria e t idear
31. E r n ia c re a ta in te lle c tu i d i v i n o u t o p i in prim o artifice quae unum quodque tale
fic i c o n fo r m a n tu r .— A dditur vero in ultim a esse repraesentent quale esse potest a u t :on-
150 Disputaciones metafísicas
que sea hecho. De esta manera, todas las cosas creadas, incluso en. cuanto a Su
ser esencial, requieren esencial y primariamente el encontrarse en el intelecto
divino y tener conformidad con él, como con su Primer Artífice, único que puede
hacerlas pasar al ser. Ahora bien, como Dios es un ente increado, no puede
tener dicha relación con ningún entendimiento; sin embargo, en otro sentido
cabe decir que tiene esencialmente una conformidad con respecto a su propio
entendimiento más bien que con respecto al de otros; porque exige, de suyo y
esencialmente, el entenderse a sí mismo en acto y el ser no sólo inteligible,
sino también actualmente entendido por sí mismo, y ser su propia intelección. Con
lo dicho queda demostrada la conclusión en todas sus partes.
32. Pero se puede objetar: entonces, el concepto de verdad trascendental
no es único, sino múltiple, porque hay una gran diferencia entre la conformidad
aptitudinal y la actual, entre la especulativa y la práctica. En segundo lugar, cabe
oponer de manera especial: la verdad expresa relación de medido a mensu
rante, al menos fundamentalmente; luego la verdad ontològica no puede tomarse
en orden al entendimiento creado, cuyo conocimiento no es medida de la verdad
de las cosas, antes bien, está medido por ellas. Sobre esta base argumento, en
tercer lugar: el conocimiento es verdadero porque se adecúa a las cosas cono
cidas; luego no puede decirse, a la inversa, que las «isas son verdaderas por
conformidad con dicho conocimiento; pues entre estas cosas no existe una rela
ción de comparación mutua o semejante, cual existe entre dos cosas parecidas,
sino de comparación no mutua o desemejante, como se da entre lo mensurante
y lo medido.
33. En cuanto a lo primero, hay quienes no ven inconveniente en conceder
todo lo que en el argumento se infiere; pues, como sólo se trata de denomina
ciones que se toman o explican a manera de relaciones, nada importa que se
multipliquen por varias razones y diversas consideraciones. Más aún, algunos
añaden, incluso, que en un aspecto son relaciones reales, y en otro de razón.
Y esto es probable, al menos de manera concomitante, aunque no sea formal
mente cierto. Quizá resulte mejor decir que todas esas relaciones están conte
nidas bajo una relación adecuada, o que se reducen a una, a saber: la aptitud
tura fieri postular. E t hoc m odo res om - teilectum creatum , cuius cognitio non est
n ss creatae edam secundum esse essentiae, m ensura veritatis rerum , sed per illas po-
p er se prim ario p ostulant esse in divino in- tius m ensuratur. U nde argum entor te m o ,
tellectu et habere conform iiatem cum ilio, nam cognitio est vera quia conform atur
tam q u am cum p rim o artifice a quo solo rebus cognitis; ergo non possunt e con
possum ad esse perduci. D eus autem cum verso res dici verae p e r conform itaiem ad
increatum ens sit, ad nullum intellectum talem cognitionem ; quia intcr haec non est
potest habere hanc h ab itu d in em ; nibilorni- relatio m utuae seu simiiis com parationis,
pus tam en alia ratione potest dici per se qualis est inter duo similia, sed dissimiiis
h abere CGiiformitatem respectu proprii in- seu non m utuae com paradonis, qualis est in
tcUectus potilis quarn aliorum ; quia per ter m ensuram e t m ensuratum .
se et essentialìter postulai u t seipsum acni 33. Ad prrm um aliqui non existim ant
inrelligat silque non solum inteiligibilis sed inconvernens tòtum id concedere quod in
edam actu inteilcctus a seipso et suam et in- argom ento in fertu r; quia, cum hae tantum
tellectio. A lane ita probata est conclu3io iiint quaedam denom inationes quae ad mo-
quoad om nes partes eius. dum relationum desum untur seu explican-
32. Sed obiicies: ergo ratio veritalis tu r, n o n est inconveniens ex variis capiti-
transcendentails n on est lina sed m ultiplex, bus et diversis considerationibus m ultipli-
quia aptitudÌDalis vei a a u a lis conformità» a iri. Im raa, quidam etiam addunt sub una
et speculativa vel practica valde diversae ratione esse respectus reales, sub alia vero
su n t, Secundo spccialitcr oblici potest, quia rationis. Q uod saltem concom itanter proba
veritas dicit reladonc-ni m ensurati ad m en- bile est, quam vis no n sit veruna form aiiter.
suram saltern fundam em aliter ; ergo non M elius tam en fo n asse dicetur illos om nes
p o test veritas reru m siimi in ordine ad in- respectus sub uno adacquato contineri, seu
Disputación octava.— Sección VU 151
en virtud de la cual cada cosa es apta para producir una verdadera estimación
de sí misma; porque cada cosa tiene esa aptitud con respecto a cualquier enten
dimiento o conocimiento, y la conformidad actual nada le añade, fuera de una
denominación o coexistencia de conocimiento. Y si de ahi resulta una relación,
cuando dicho conocimiento es práctico y C2usa de las cosas, más que constituir
la verdad la supone, según se ha demostrado a propósito de la segunda opinión.
A lo segundo se contesta: en rigor, no es necesario que el ente se diga ver
dadero en cuanto medido por el conocimiento al que se adecúa; de lo con
trarié, no. podría decirse que Dios es un verdadero ente, según he razonado
arriba, porque en cuanto ente no tiene medida alguna, ni real ni racional; por
eso —como más ampliamente se ha dicho en I, q. 14— , la ciencia divina no
se compara con su esencia y con su ente en calidad de práctica, sino sólo en
calidad de especulativa. Luego únicamente en el caso de la verdad del cono
cimiento especulativo es cierto que el concepto de verdad se toma en cuanto
medido; pues también la ciencia divina práctica, como práctica, es verdadera,
aunque en cuanto tal no tiene razón de medido, sino más bien de mensurante.
Sobre esta base se responde a lo tercero negando la consecuencia. Efectiva
mente, la misma razón de verdad no se dice en igual sentido deí conocimiento y
de. ¡as cosas; por elio, no hay inconveniente en que, de acuerdo con las diversas
relaciones, convenga al conocimiento per conformidad con las cosas en cuanto
las representa tal como son, y a las cosas en orden al conocimiento, en cuanto
son aptas para inducir a una verdadera estimación de sí mismas, consideradas
como objetos.
34. La verdad trascendental no es tina mera denominación extrínseca.—
Afirmo, en último lugar, que esta verdad trascendental no es una mera denomi
nación extrínseca, si bien incluye o connota, en cierto modo, la unión con otra
cosa, de la cual resulta aquella denominación. En esta conclusión difiero de la
opinión de Cayetano, a pesar de que no se trata tanto de una diferencia cuanto
de una explicación de su opinión. Se demuestra por lo dicho: la verdad etno
lógica incluye intrínsecamente la entidad de la cosa; luego no es una mera deno
minación extrínseca. El antecedente es claro por las definiciones que de la verdad
ad unum revocati, nim irum ad illam apti- est, quam vis u t sic non habeat rationem
tudinem qua unaquaeque res nata est veram m ensurati, sed potius m ensurae. U nde ad
sui aesìim ationem conferre; nam illam ha- tertium responderur negando consequen
bei respecte cuiuscum que intellectus ve! tial!) ; quia ipsam et ratio veritatis non eo-
cogniiionis et supra iiiarn nihii addit ac- dem m odo dicitur d e cogitinone et de re
tuaiis conform itas praeter denom inationem b u s; et ideo non est inconveniens u t se
seu coexistentiam cognitionis. Q uod si inde cundum diversas habitudines conveniat co-
résulté: relatio, quando illa cognitio est gnitioni per conform itatem ad res in quan
practica et causa rerum , ilia supponit po- tu m illas u t sunt repraesentat, et rebus in
tius veritatem quam constituât, u t circa ordine ad cognitionem in quantum aptae
secundam opinionem ostensum est. Ad sum u t in ratione obiecti veram sui exis-
secundum responderur in rigore n o n esse tim ationem inducano
necessaxium u t ens dicami: verum in r a d a 34. V e r ita s tr a n s c e n d e n tà lis n o n e s t m e
ne m ensurali p er cognitionem cui confor- r a d e n o m in a n o e x tr ín s e c a .— D ico ultim o
m atu r; alias n on posset D eus verum ens hanc veriiatem transcendentaiem non esse
dici, ut supra arguir,entabar, quia in ratione rneram denom inationem extrinsecam , quam
entis nuìlam habet m ensuram nec secun vis includat aliquo m odo seu connotet con-
dum rem , nec secundum xaticnem ; e t ideo, iunctionem alverius rei unde iila resultala
u t X, q. 14, latius dictum est, divina scien In hac conclusione difiero ab opinione
ti« non com parator ad suam essentiam Caietani, quam vis fonasse n o n tam sit dif
suum que ens u t practica, sed u t speculati ferentia quam explicatio sentcntiae eius.
va tantum . Soium ergo in vernate cognitio P robatur ergo ex dictis, quia veritas rei in-
nis specuiativae verum habet quod ratio veri trinsece includit entitatem eiu s; ergo no n
sum itur in ratione m ensurati; nam divina est m era denom inano extrínseca. A nteceden»
ttia m scientia practica, u t practica est, vera pater ex definiuonibus veritatis quas tra d u n t
15 2 D isputaciones metafísicas
dan San Agustín, San Anselmo y Avicena, y por otras citadas más arriba. Ade
más, porque precisamente por esto los entes ficticios no son verdaderos entes,
y son inteligibles de una manera muy distinta a como lo son los verdaderos
entes; pues estos últimos, de suyo, tienen aptitud para ser aprehendidos y cono
cidos tal como son; aquéllos; por el contrario, no gozan de esa aptitud, sino
que resulta preciso que el entendimiento, por su artificio y virtualidad, los vista
con cierta apariencia o sombra de realidad.
Además, por la razón siguiente: cuanto una cosa tiene más entidad, tanto
más posee esta verdad, y se dice que, de suyo, es más inteligible aquello que
es más perfecto como ente. Apoyándonos en esto podemos argumentar: ser inte
ligible no constituye una mera denominación extrínseca; luego tampoco lo cons
tituirá el ser objetiva o realmente verdadero. El antecedente es evidente, no sólo
por lo dicho —que la inteügibiliáad sigue a la entidad de la cosa—, sino tam
bién porque el objeto tiene prioridad natural sobre la potencia y es razón
de la misma; por tanto, en el objeto se supone cierta aptitud, gracias a la cual
es capaz de terminar el acto de una potencia; así, por ejemplo, en el calor y
el sonido con respecto a la vista y el oído; luego, de manera semejante, en el
ente en cuanto inteligible no se entiende sólo una facultad extrínseca que posea
capacidad intelectual (aunque ésta resulte necesaria), sino también se supone,
por parte del ente mismo, una aptitud intrínseca, merced a la cual puede ser
término de tal acto. Cabe aducir, como confirmación, las consideraciones hechas
en favor de ia primera opinión, y añadiremos otras en la sección siguiente.
SEC C IO N v m
Si la verdad se p r e d ic a d e la v e r d a d l ó g ic a m á s pel m a r ia m e n t e q u e d e la
ONTOLÒGICA, Y EN QUÉ SENTIDO
que en las cosas está como en su causa, afirmación que repite en el lib. IX de la
M etafísica, c. 12. Por lo que respecta a las palabras, se dice que la verdad
está en ellas como en su signo, en cuanto significan lo verdadero o lo falso,
según aparece en I P eriherm ., c. 4.
n is i q u a te n u s v e r a m c o g n itio n e m s ig n ific a n t. e b ie c tu m , s e d u t s e c u n d a r iu m in p r it n a r ic
T á n d e m e x m o d o ip s o lo q u e n d i e t c o n c i- e m in e n te r c o n t e n t u m , a q u o p r o x im e ilia
p i e n d i 1 o m n iu m v i d e t u r p o s s e h o c s a tis c o g n itio q u a s i m e n s u r a t u r . I m m o a d d i t
c o n f i r m a n ; o m n e s e n im s im p lic ite r lo - A e g id ., Q u o d l. I V , q . 7 , n e q u e c o g n i
q u e n d o v e r ita te m a t t r i b u u n t iu d ic io i n te l- tio n e m q u a m a n g e l u s h a b e t d e s o le , v e r b )
le c tu s , r e b u s a u te m n o n n is i s e c u n d u m g ra tia , e t a liis r e b u s q u a r u m h a b e t in d ita s
q u i d ; e t id e o s im p lic ite r d ic im u s in te ü e c - s p ec ie s, p ro p r ie m e n s u r a r i a b illa r u m o b ie c -
t u m e s s e v e r u m ; a lia s v e r o r e s n o n d ic im u s tis , s e d a b id e is d iv in is a q u ib u s illa e s p e c ie s
s im p lic ite r v e ra s , s e d c u m a d d ito , v e ru m p r o f lu x e r u n t, d e q u o a lia s ; n u n c e n im s a
a u r u m v e l q u i d s im ile . tis e st q u o d h u iu s m o d i r e s d i c a n t u r v e r a e
3. A lii v e r o d is íin c tio n e u t u n t u r . N a m q u a te n u s a d a e q u a r i p o s s u n t in te lle c ’. u i h u -
d u o b u s m o d is d e n o m i n a n p o s s u n t r e s v e - m a n o u t m e n s u r a e in s . P o s te r io r i a m e iri
r a e ; u n o m o d o u t m e n s u r a c o g r .i tio n is ; m o d o d ic u n tu r v e ra e o m n e s re s q u a e a b
a lio m o d o u t m e n s u r a t a e p e r c o g n itio n e m . in te lle c tu a l! e x e m p la r i s e u id e a m a n a n t,
P r i o r i m o d o d i c u n i u r r e s v e ra e u t o b ie c ta illiq u e c o n f o r m a n tu r ta m q u a m s u a e m e n -
s p e c u la tiv a e c o g n itio n is , q u a te n u s v e l c o h - s u ra e . D i c u n t e r g o v e r ita te m a e q u e p r im o
f o r m a n t u r v e l a p ta e s u n t c o n f o r m a n v e ri- d i d d e o m n i a d a e q u a tio n e m e n s u r a t i a d
ta ti i l l i u s ; a u i a o b ie c tu m e s t m e n s u r a ta lis m e n s u r a m q u a e i n t e r r e m e t i m e lle c tu m
c o g n itio n is , p r a e s e r tim s i s it o b ie c tu m p r i - s e u c o g n itio n e m in v e n i t u r , s iv e illa s it c o
m a r iu m illiu s . Q u o d d ic o p r o p t e r c o g n itio - g n itio n is s iv e r e i ; d e a d a e q u a tio n e a u te m
n e m q u a m D e u s h a b e t d e e s s e n tiis c r e a t u - m e n s u r a e a d m e n s u r a t u m , s iv e s it c o g n itio
r a r u m , a q u i b u s n o n m e n s u r a t u r , u t s u p ra n is s iv e r e i, n o n d ic i v e r e a c p r o p r ie q u o d
d ix i, q u ia n o n r e s p ic i t illa s u t p r im a r iu m s it v e rita s , s e d a d s u m m u m d ic i p o s s e
a significar la verdad de las cosas, la cual puede tam bién ser, en cuanto verdad,
más perfecta que la del conocimiento. D e esta m anera suelen decir los teólogo»
que los nombres de “paternidad” o “misericordia”, y otros semejantes, primera
m ente se im pusieron para significar estas propiedades en las criaturas, aunque
después se extendieron a significar propiedades análogas en Dios, y no por metá
fora, sino por una eminente propiedad y analogía, en la que el prim ero y prin
cipal analogado es D ios en cuanto poseedor de dichas propiedades.
El fundam ento de esta opinión estriba en que tan perfecta y propia es la
adecuación de la cosa al entendim iento como la del entendim iento a la cosa;
luego, por esta parte, no hay impedimento alguno para que la razón de verdad
convenga igualmente a ambas. Además, el que esta adecuación sea por modo de
mensurante o de medido nada importa — según parece— para que pueda recibir
de ambas maneras el nombre y el concepto de v erdad; porque n o hay ningún
argumento suficientemente probativo de que el concepto de verdad exprese y
exija intrínsecam ente la razón de medido, ni de la definición com ún de verdad
se infiere esto, sino más bien lo contrario; pues al decir conform idad entre la
cosa y el e n te n d im ie n to nada se afirma sobre la conform idad p o r modo de men
surante o de medido. M ás aú n : según indicó Santo Tom ás en los lugares antes
citados, en virtud de dicha definición la verdad se dice conformidad del enten
dim iento a la cosa de igual m odo que conformidad de la cosa al entendimiento.
Además, porque la razón de mensurante y medido nada añade a un extremo más
que al otro, a no ser o una denominación tomada de alguna causalidad de esa
cosa que se dice m ensurante con respecto a aquella otra que se dice medida, o
algún orden trascendental en virtud del cual una cosa 'sé ordena a otra más bien
que al contrario, así como la ciencia está ordenada a lo escible más bien que lo
escible a la ciencia. Pero estas relaciones no cambian la verdad o propiedad de la
adecuación o conformidad, que es lo único esencialmente requerido para el con
cepto de verdad. Así, por ejemplo, si una cosa hecha artificialmente se compara
con el entendim iento del artífice en el que tuvo su origen y con el entendimiento
de otro que concibe perfectam ente la razón e idea de tal artefacto sin influir nada
ni ejercer causalidad sobre él, el artefacto será en realidad igualm ente conforme
a uno y a otro entendim iento; luego será igualmente verdadero con respecto a
ambos, aunque con uno se relacione como efecto y con el otro no.
6. Aquí tienen aplicación las consecuencias que inferíamos de la segunda opi
nión, las cuales, por parecer esencialmente inconvenientes, persuaden de que esta
diferencia no pertenece de m anera formal y esencial al concepto de verdad. Pero
si se excluye esta diferencia, no hay razón alguna por la que el concepto de verdad
no pueda convenir a toda adecuación entre la cosa y el entendim iento, ya sea del
entendimiento a la cosa, ya de la cosa al intelecto, bien de lo m ensurante a lo
medido, bien de lo medido a lo m ensurante, o incluso entre aquellas cosas que n o
tienen m utuam ente ninguna de estas relaciones, según decíamos de las esencias
de las criaturas en cuanto tales y de la ciencia especulativa que Dios tiene de las
criaturas. M ás aún: parece que no puede asignarse ninguna razón suficiente de
analogía entre la verdad real y la cognoscitiva; pues aunque el nombre de verdad
se haya inventado primeramente por causa del conocimiento, de ahí no resulta
que se atribuya analógicamente a la verdad de las cosas, como queda explicado;
y, además, por las proposiciones que se han sentado en la sección anterior en
tom o a la opinión de Cayetano, m ediante las cuales parece demostrarse que la
verdad ontologica no puede consistir en una mera denominación estrinseca y
metafórica.
Solución de la cuestión
7. La verdad de la composición y la división no es trascendental.— D e estas
opiniones podemos tomar algo que nos ayude a explicar la presente cuestión. Sin
embargo, para que se entienda la solución que nos parece más cierta, obsérvese lo
que antes dijimos: la verdad se encuentra en la composición y división de manera
más especial que en las cosas o en los conceptos simples. Ahora bien, esa verdad
especial que se halla en la composición y división intelectual no es, ciertam ente, ¡a
verdad trascendental del acto o juicio que en la composición y división se denomina
verdadero. Ello se patentiza porque, siendo la verdad trascendental, en su orden.
se dirá verdadero silogismo siempre que la inferencia sea buena, aunque ¡a con
clusión sea falsa.
9. P r im itiv a sig n ifica ció n d s la p a la b ra “ v e r d a d ” .— Así, pues, sentada esta
distinción, estimo, en primer lugar, que la verdad, en su significación primigenia,
se refiere a la verdad lógica que se encuentra de macera especial en la compo
sición y división. Lo demuestran así todos los argumentos aducidos anteriormente;
pues en este sentido dijo Aristóteles muchas veces que la verdad se halla en el
entendimiento, o sea, en la composición y división. Además, por esta razón se
llama simplemente verdadero el juicio que posee dicha verdad; y si carece de
ella se dice simplemente falso, aun cuando tenga verdad trascendental de la lla
nera que hemos indicado. Por último, la razón parece estribar en que esta verdad
nos resulta más conocida y se encuentra más formalmente en nuestro conocimiento,
¡según hemos explicado en lo que precede.
10. L a v e r d a d , e n su p r im itiv a sig n ifica c ió n , p u e d e d e n o m in a r e x tr ín se c a
m e n te a lo s e n te s r e d e s y a lo s d e ra zó n . — En segundo lugar, pienso que las
cosas conocidas pueden llamarse verdaderas con esta verdad lógica por una ana
logía y denominación extrínseca, pero que la verdad no se toma según esta razón
o denominación cuando se dice que es pasión del ente. La primera parte se de
muestra por lo que hemos aducido al exponer la primera opinión y ia de Cayetano
tratada en la sección segunda. Y se explica también con el ejemplo de “sano”;
pues así como se llama sano tanto a lo que posee la salud como a lo que la causa
y significa, igualmente en el presente caso puede llamarse verdadero, no sólo el
juicio que posee tal verdad, sino también la proposición que la significa y la cosa
misma en cuánto causa o fundamento de dicha verdad.
Y esto viene confirmado asimismo por el uso, pues no decimos solamente que
sea verdadero el juicio por el que creemcs que Dios es uno y trino —y, de manera
semejante, que sea verdadera la proposición con que afirmamos eso mismo—, sino
también que eso mismo que creemos o afirmamos (que Dios es uno y trino) es
verdadero, y esta verdad la posee dicha realidad únicamente en cuanto se encuen
tra de manera objetiva en el entendimiento, esto es, en cuanto es conocida de
manera compleja y juzgada con verdad y tal como es; y de semejante verdad o
11
16 2 Disputaciones metafísicas
dpnnminartón de verdadero afirmó también Aristóteles que no se encuentra en
la cosa, sino en el entendimiento. Por lo que tal denominación de verdadero con
viene por igual a los no-entes, pues en este sentido decimos que es verdad que
la quimera es un ente ficticio, y que un hombre no es un caballo.
Con lo cual resulta también evidente la segunda parte, a saber, que esta de
nominación no constituye la verdad que es pasión del ente. Para confirmarlo sirve
también la razón de que la verdad es objeto del entendimiento, pues aunque al
gunos afirman que la verdad es sólq una condición del objeto del entendimiento»
que no antecede, sino más bien sigue, al acto intelectual —como puede verse en
Toledo, III D e A nim a, q. 20—, sin embargo, en este sentido sería muy impropio
decir que la verdad es objeto del entendimiento, pues el objeto de una potencia
pasiva en cuanto tal es presupuesto para el acto, y por ello las condiciones propias-
del objeto deben presuponerse, y no seguirse; luego la verdad, tomada como ob
jeto del entendimiento, no lo es en cuanto recibe la denominación del acto mismo,
sino según alguna otra razón, según la cual puede anteceder al acto. Finalmente,
confirman esto los argumentos con los que arriba se ha demostrado que la verdad
trascendental no consiste en una mera denominación extrínseca.
11. Traslación d e la palabra “verd a d ".— En tercer iugar, opino que el tér
mino “verdad” se trasladó de la verdad del conocimiento a significar esta propie
dad de todo ente real, que es la conformidad con el entendimiento que- concibe
en acto o en potencia una cosa bajo una determinada razón de ente real. Esto se
patentiza por lo dicho y por una enumeración suficiente. Puede, objetarse: esta
denominación en nada difiere de aquella otra denominación extrínseca en cuya
virtud la cosa se dice verdadera porque puede ser fundamento o causa de la
verdad del entendimiento. Se responde negando la consecuencia, ya que dicha
denominación se toma precisamente de la verdad extrínseca en cuanto denomina
al objeto o a su causa; pero esta verdad ontológica no se toma de dicha denomina
ción, sino de la misma entidad de la cosa en cuanto tiene conformidad con otra;
consiguientemente, así como se dice que el conocimiento o juicio es verdadero
porque está en conformidad con el mismo ser o no ser de la cosa, y, sin embargo,
no se denomina verdadero por la verdad de la cosa, sino por su ser, connotando
d e n o m i n a t i o n s v e r i d i x i t e d a m A ris to te le s m a n t e a q u ib u s s u p r a p r o b a t u m e s t v e r ita
n o n e s s e in r e s e d i n in te U e c tu . U n d e h a e c te m t r a n s c e n d e n ta je m n o n c o n s is te r e i h
d e n o m i n a n o v e r i e d a m n o n e n tib u s c o n s o la h a c e x trín s e c a d e n o m in a d o n e .
v e n u ; s ic e n im v e r u n i e s s e d ic im u s e t 11. Translatio vocis veritas.— T e r t ì o
c h y m a e r a m e s s e e n s f ic tu m e t h o m in e m n o n i t a q u e c e n s e o a b h a c v e n t a t e c o g n itio n is
e s s e e q u u m . A t q u e h in c p a t e t p o s te r io r t r a n s l a t u m . e s s e h o c n o m e n v e r i a d s ig n if i-
p a r s , q u o d h a e c d e n o m in a n o n o n s it v e c a n d a m h a n c p r o p r i e t a t e m c u iu s l ib e t e n d s
r it a s q u a e e s t p a s s io e n d s . E t h o c e tia m re a lis , q u a e e s t c o n f o r m i ta s c u m in te U e c
c o n f ir m â t illa r a d o , q u o d v e r u m e s t o b ie c - t u , a c t u v e l p o te n tia c o n d p i e n t e r e m s u b
t u m in te l l e c t u s ; n a m , lic e t q u i d a m d ic a n t ta li r a d o n e e n d s r e a lis . H o c p a t e t e x d i c -
v e r ita te m e s s e c o n d id o n e m t a n t u m o b ie c - t i s e t a s u ffic ie n ti e n u m e r a tio n e . D ic e s h a n c
t i in te lle c tu s , n o n a n te c e d e n te m s e d c o n s e - d e n o m in a tìo n e m i n n u llo d if e r r e a b illa d e -
q u e n te m p o tiu s a c tu m in te lle c tu s , u t v id e re n o m in a tio n e e x tr ín s e c a q u a r e s d i c i t u r v e r a ,
lic e t i n T o l e t o , I I I d e À n im ., q . 2 0 , t a - q u ia f u n d a r e p o t e s t v e l c a u s a r e v e r ita te m
m e n h o c m o d o v a ld e i m p r o p r ie d i c e r e t u r in te lle c tu s . R e s p o n d e t u r n e g a n d o co n se-
v e r u m o b ie c tu m i n t e l l e c t u s ; q u ia o b ie c tu m q u e n tia m , q u ia illa d e n o m in a d o p r a e c is e
p o te n tia e p a s s iv a e u t sic s u p p o n i t u r a d a c s u m i t u r e x v e n t a t e e x tr ín s e c a , u t d e n o
t u m , e t id e o c o n d itio n e s ü la e q u a e s u n t m i n a n t e o b ie c tu m s e u c a u s a m s u a m ; h a e c
p r o p r i a e o b iê c d d e b e n t s u p p o n i, n o n s u b - a u t e m v e r ita s r e r u m n o n s u m i t u r e x illa
s e q u i ; e rg o v e r u m p r o b i d i c i t u r e s s e o b ie c d e n o m in a d o n e , s e d e x ip s a r e i e n d t a t e u t
t u m in te lle c tu s , n o n e s t q u a te n u s a b ip s o - h a b e n t e c o n f o r m i ta te m a d a liu d . I t a q u e ,
m e t a c t u d e n o m i n a t u r , s e d s e c u n d u m a li s ic u t c o g n itio - v e l iu d ic iu m d ic itu r v e r u m ,
q u a n t a lia m r a tio n e m s e c u n d u m q u a m p o s - q u ia c o n f o r m e e s t ip s i e s s e v e l n o n e s s e
s i t a n te c e d e r e a c t u m . H o c d e n iq u e c o n f ir - r e i, t a m e n n o n d e n o m i n a t u r v e r u m a v e -
Disputación octava.—Sección VIH 16 3
al propio tiempo el ser del objeto tal como es representado por el juicio, igualmente
en el presente caso se dice que la cosa es verdadera porque tiene un ser adecuado
o'adecuable a tal concepto, denominación que co se toma estrinsecamente de la
verdad del concepto, sino de la entidad intrinseca en cuanto afectada por una
relación o cuasi relación a otro.
Se confirma y explica, en primer lugar, porque, de igual manera que, en el
ámbito de lo relativo, esta cosa blanca —por ejemplo— se dice semejante a otra,
no por denominación extrínseca tomada de la semejanza que existe en la otra,
sino porque tiene en si m ism a una relación en virtud de la cual tiende a la otra,
o porque posee en si una cualidad tal como la que existe en la otra, así en este
caso fácilmente puede entenderse que la cosa se dice verdadera a causa de su con
formidad con el entendimiento, aunque no sea denominada de manera extrínseca
por la sola verdad del entendimiento.
Por último, si estableciéramos una separación mental entre la verdad lógica y
la representación de idea o concepto, la cosa seguiría denominándose verdadera por
su conformidad con la idea que de tal manera la representa; luego esta denomi
nación no se toma formalmente de la verdad del entendimiento.
12. C on q u é clase d e analogía se p red ica “ve rd a d ” d e la v e rd a d lógica y de
la ontològica .— De aquí deduzco, además, que la verdad, en cuanto se atribuye a
la verdad de la composición y división y a la verdad de las cosas o trascendental,
no se dice propiamente tomada de alguna forma, en virtud de una analogía de
atribución por la que convenga a uno de los analogados intrínsecamente y a los
demás de manera extrínseca; porque, segiin se ha mostrado, esta denominación
no entra en juego ahora. Parece, pues, que este término se emplea equívocamente
en los dos sentidos indicados o, cuando más, según una analogía de proporcionali
dad. Porque tampoco se da aquí, según parece, un solo concepto objetivo de
acuerdo con alguna razón común única; pues, como hemos explicado, en la com
posición y división el concepto de verdad tiene una naturaleza muy distinta de
la que tiene en las demás cosas. Por tanto, sólo puede quedar cierta analogía de
proporción, que consiste en lo siguiente: así como la verdad de la composición
exige la indicada conformidad entre el ser de la cosa y el juicio, igualmente la
l i t a t e ip s iu s r e i s e d a s u o e sse , c o n n o ta n d o d e n o m in a d o fo rm a lite r n o n s u m itu r a b ip s s
s i m u l e s s e i p s iu s o b i e c t i t a l e q u a le p e r v e n t a t e in te lle c tu s .
iu d ic iu m re p ra e s e n ta tu r, ita i n p ra e s e n ti 12. V eritas d e ven ta te cognitionis ac
re s d ic itu r v e ra q u ia h a b e t e sse c o n fo rm e rei qua analogia dicatmr.— U n d e u l t e r i u s
s e n c o n f o r m a b ile ta l i c o n c e p t u i , q u a e d e n o c o llig o v e r u n i, p r o u t d i c i t u r d e v e n t a t e
c o m p o s i t i o n 's a u t d iv is io n is , e t d e v e r i -
m i n a n o n o n s u m i t u r e x tr in s e c e a v e n t a t e
ta te r e r u m s e u tra n s c e n d e n ta l!, n o n d i d
c o n c e p tu s , s e d a b in tr in s e c a e n t i t a t e , u t e s t
p r o p r i e s e c u n d u m a liq u a m a n a l o g ia m a t t r i -
s u b h a b itu d in e v e l q u a si h a b itu d in e a d
b u tio n is s u m p ta m a b a liq u a fo r m a q u a e
a iiu d . C o n firm a t u r a c d e c la r a tu r p r im o ;
i n t r i n s e c e c o n v e n i a t a iic u i a n a l o g a t o r u m ,
n a m , s i c u t i n re la tiv is h o c a l b u m , v e r b i
a liis v e r o e x tr i n s e c e , q u i a , u t o s t e n s u m e s t,
g r a d a , d i c i t u r s im ile a l t e r i , n o n p e r e x t r i n - n o n in te rc e d it in p ra e s e n ti h u iu s m o d i d e n o
s e c a m d e n o m i n a t i o n e m a s im i l i t u d i n e q u a e m in a d o . V id e tu r e rg o h a e c v o x a e q u iv o c e
i n a lio e s t , s e d q u i a h a b e t i n s e r e l a t i o n e m d ic i s u b h is d u a b u s r a t i o n i b u s v e l, a d s u m
q u a te n d it in a iiu d , v e l q u ia h a b e t in se m u m , s e c u n d u m a n a l o g ia m p r o p o r t i o n a l i t a -
t a l e m q u a l i t a t e m q u a l i s i n a lio e s t , i t a i n d s . Q u ia h i c e d a m n o n v i d e t u r i n t e r c e d e r e
p r a e s e n t i p o t e s t f a c ile i n t e l l i g i r e m d i c i u n u s c o n c e p t u s o b ie c tiv u s s e c u n d u m u n a m
v e r a m p r o p t e r c o n f o r m i t a t e m c u m i n t e lle c - a liq u a m c o m m u n e m r a t i o n e m ; n a m , u t e x -
t u , q u a m v is n o n d e n o m i n e t u r e x tr in s e c e • a p i i c u i m u s , l o n g e a lia e s t r a t i o v e r i t a t i s i n
s o la v e n t a t e i n t e l l e c t u s . T a n d e m , s i m e n c o m p o s i tio n e e t d iv is io n e , q u a m s i t i n aliis
te p r a e s d n d a m u s v e r i t a t e m c o g n itio n is a re b u s. S o lu m e rg o re lin q u i p o te s t q u a e d a m
r e p r a e s e n t a t i o n e id e a e v e l c o n c e p t u s , a d h u c p r o p o r tio n a lis a n a lo g ia , q u a e i n h o c c o n s is
r e s d e n o m i n a r e t u r v e r a p e r c o n f o r m i ta te m t i , q u o d , s i c u t v e r ita s c o m p o s i tio n is r e q u i -
a d i d e a m s ic r e p r a e s e n t a n t e m ; e r g o h a e c r i t illa m c o n fo rm ita te m i n te r e ss e re i e t
164 D is p u ta c io n e s m e ta fís ic a s
LA FALSEDAD O LO FALSO
RE S UMEN
La presente disputación consta d e dos p a rte s :
l. Esencia d e la falsedad. D ó n d e se encuentra. ¿Es p ro piedad d e l ente?
{Sec. 1).
11. O rigen d é la falsedad {Sec. 2 ) y d e la dificu ltad en alcanzar la verd a d
(Sec. 3).
SECCIÓN I
Tras una breve m ostración d e la existencia d e la falsedad { ! ) , se exam inan dos
opiniones en to m o a su esencia: según la prim era, la falsedad existe — com o la
verd a d — en las cosas o en los conceptos sim ples, lo cual se pru eba p o r la autoridad
d e A ristóteles y por la razón (2), y se evidencia por recurso al orden artificial (3 );
d e ahí no se sigue que la falsedad sea una propiedad d e l en te (4); se tien e p o r
m ás cierta y m ás congruente con el pensam iento d e A ristóteles y d e S anto T o m á s
¡a segunda opinión, según la cual la falsedad n o se cía en los conceptos o e n las
casas sim ples, sino únicam ente en e l ju icio (5). E ntrando en m ateria sobre la esen
cia d e la falsedad, se expone la recta doctrina sentando unas afirm aciones bá
sicas: 1.a N o existe propia falsedad en las cosas y fuera d e l en ten dim ien to, n i con
respecto al intelecto divin o (6), incluso en las cosas qu e D io s realisa m ediante las
causas segundas (7), n i con respecto al entendim iento creado en sus funciones es
peculativa (S) y práctica (9), n i en el orden artificial {10-11), n i en el orden
m oral (22). D e aquí se despren de q u e el concepto y él térm in o d e falsedad son
análogos, lo cual lleva a explicar sus diferentes sentidos (13). 2.a afirmación: la
falsedad d e los conocim ientos sim ples no es propia, sin o m etafórica (14-16)', la p ro
pia y auténtica falsedad sólo se encuentra en la com posición y división (17-18).
S e liega así a determ inar la esencia d e la falsedad en sen tido estricto (19-21) y é l
m odo com o se opone a la verdad (2 2 ), haciendo las aclaraciones oportunas y respon
d ien d o a las objeciones (23-24).
S E C C IÓ N II
S E C C IÓ N I I I
LA FALSEDAD O LO FALSO
SECCION PRIMERA
D IS P U T A T IO IX S E C T IO P R IM A
Q u iu n a m e t u b i s i t f a l s i t a s e t am
D E FALSITATE SEU FALSO SIT ENTIS PROPRIETAS
Quam vis falsitas non a ttrib u atu r enti u t 1. Falsitas est.— Principio, quod falsi
tas aliquid sit et alicubi inveniatur aut sal
proprietas eius, tam cn, quia veritati o pponi- terei quod ad hunc niodum a nobis conci-
tu r et oppositorum eadem est scientia, piatur, constai ex com m uni m odo loquendi
unum que eorum ex alio am plius m anifesta de rebus et de serm onibus et iudiciis re
m i, ideo de falsitate breviter hoc loco dis- ru m ; didimi'-: enim et iudicium seu com -
serendum est, de qua eadem fere quae de positionem aut divisionem falsa esse e t io»
cutionem sim iliter et res edam aliquas fal-
v entate inquiri p o ssu n t; tarnen, suppositis
sas denom inam us, u t aurichalcum dicim us
quae de veritate dixim us, una fere aut alte esse falsim i au ru m ; hae am eni denom ina-
ra dubitatione om nia poteru n t com pre tiones ab aliqua form a seu quasi form a
hend!. desum untur, et de hac investigam us quid
170 Disputaciones metafísicas
sii. U t autem hoc com m odius fíat, prius ait sensum vel no n falli circa proprium sen
declarare oportet an haec falsitas vere ac sibile vel ra ro ; ponit ergo in ilio falsita
proprie a ttrib u atu r rebus, eodem m odo quo tem et idem ait ibi de phantasia. U nde D .
veritas; sim ulque explicandum est. an vere T hom as, I, q. 17, a. 2, exponit, quod A ris
ac proprie a ttrib u atu r conceptibus sim pii- toteles ait sensum circa propria sensibilia
cibus intellectus, et consequenter actibus non habere falsam cognitionem , intelligea-
edam sensuum , vel in sola compositione dum esse p er se et u t in plurim um ; nam
aut divisione pro p rie inveniatur. per accidens et in paucioribus, edam in
cognitione proprii sensibilis potest. in sensu
Varide opiniones circa quid sit esse falsitas. A tque idem argum entum sum i
2. Prim a opinio asserir falsitatem non potest ex parte intellectus, in cuius sim pli-
m inus proprie reperir! in rebus a u t con ci cognitione, qua apprehendit seu cogno-
ceptibus sim plicibus quam veritatem . Ita scit quod quid est, negatur esse falsitas, I I I
sentiunt nonnulli m oderni super I D . ThO- de Anim ., text. 21 et 51, et IX M etaph.,
m ae, q. 17. E t prob atu r prim o ex Aristo text. 22, p er se e t u t in plurim um ; tarnen
tele, I I de Anim ., c. 7, dicente sensum non ex accidenti et in paucioribus non repug
falli circa proprium sensibile, circa com m u nar in eo reperiri, u t D . T hom as ibi indi
ne autem posse decipi; ergo supponit esse cad e t I cònt. G ent., c. 59 et 60. Secundo a r
posse falsitatem in sensu, saltern quoad ali- gum entar rad o n e, quia oppositorum eadem
quos actus vel aliqua obiecta eius, cum est ra tio : ergo, sicut veritas consisdt in
tarnen om nes actus simplices sin t; et lib. conform itate e t adaequatione, ita falsitas in
I l l , text. 161, lim itans priorem sententiam , difform itate; sed, sicut conform itas repe-
Disputación novena.— Sección 171
estos modos es posible atribuir propia falsedad a las cosas, como voy a mostrar
brevemente, refiriéndome a cada uno de ellos.
Primero, en orden al entendimiento divino en cuanto conoce especulativa
mente todas las cosas. Es evidente que ninguna de ellas puede denominarse falsa,
ni propia ni impropiamente, porque la ciencia especulativa que Dios tiene de todas
las cosas es de manera necesaria veracísima y absolutamente propia; por consi
guiente, no se da disconformidad alguna por parte de las cosas conocidas y en
orden a esta ciencia, sino suma conformidad.
En segundo lugar, las cosas no pueden denominarse falsas con respecto al mismo
intelecto divino en cuanto conoce y obra prácticamente, porque, o han sido hechas
por Dios, o no. Las no hechas por Dios se reducen a las siguientes: o una reali
dad eminentemente buena, que es e! mismo Dios, el cual se encuentra por en
cima de toda medida y toda idea, y fuera de toda causalidad del entendimiento
práctico, por lo que no puede tener propiamente verdad según este respecto, y
mucho menos puede tener falsedad, o bien una realidad sumamente mala, cual
es la culpa en cuanto tal (si es que debe llamársele realidad); pues ésta, de igual
manera que no es hecha por Dios, tampoco tiene en El idea propia, sino que más
bien existe en Dios la idea de bondad y honestidad de la que discrepa la culpa,
y aquí se encuentra precisamente el fundamento de que sea verdadera culpa,
porque su ser —y en igual sentido su verdad— cons'ste en una privación y defec
to. Sin embargo, la culpa suele llamarse a veces falsedad y engaño, no tanto en
razón de mal o culpa cuanto en razón de bien; todo pecado, en efecto, posee
alguna razón de bondad aparente, atendida la cual puede decirse que es una cosa
falsa y S cgda; mas ro tiene tal denon'ir ación en orden a Dios, siró e : orden al
hombre a quien engaña, según vamos a decir inmediatamente acerca de otras co
sas fa.sas.
En cambio, las demás real’dades producidas por Dios nunca, discrepan de su
proyecto o idea ejemplar, ya que es tan poderoso en !a ejecución como sabio en
el conocimiento.
7. Respuesta a una objeción.— Se objetará: aunque esto sea cierto por lo
que hace a las cosas efectuadas inmediatamente por Dios, no lo es, empero, cuan-
n utsm ex his m odis potest propria falsitas tam en res appellanda est); haec enlm , sic-
reb u s a tri bui. Q uod breviier ostendo dis- ut a Deo non fit, ita neque in eo propriam
cu rrendo per singula. E t prim o in ordine idearti habet, sed est potius in D eo id-*a
a d in:eile;tum divinum , u t speculative co- bonitatis et honestatis, a qua culpa discor
gnoscem em om nia, per se notusn est nullam d a :; ex quo habet quod vera culpa sit, quia,
rem posse proprie v :l im proprie falsam sicut eius esse, ita e t eius veritas in priva-
derom inari, quia scientia speculativa quam tione et defectu consistit. Soler a utero in
D eus habe; de orcnibu- rebus, n e c e s s a ri terdille culpa falsitas et deceptio apprllari,
est verissima a ; propriissima ; ergo res co- non tam in ratione m ali aut culpae quam
gnitae in ordine ad hanc scientism non ha- in ratione b o n i; om ne enim peccatum ha
b e n t difform itatem ullam , sed sum m am b et aliquam rationem apparentis boni, sub
conform itatem . Secundo in ordine ad eum - qua falsum quid et fucatum vocari so let;
dem divinum intellectum , ut practice co- eam vero denom inationem non habet in
gnoscentem et operantem , non possum res ordine ad D eum , sed in ordine ad hom i
falsae denominar!, q u ii vel res su n t factae a nem quem decipit, sicut de aliis rebus
Deo, vel non. Res non factae a D eo tantum falsis statim dicem us. Aliac vero res, quae
su n t au t res sum m e bona quae est ipse- a D eo fiunt, nunquam discordant ab arte,
m et D eus, qui supra om nem ert m ensuram vel idea eius, quia est tam potens in exse-
et supra om nem idearvi et extra om nem cau- ouendo, Quantum e st sapiens in cogno-
salitatem intellectus practici, e t ideo non scendo.
potest ex hac habitudine propriam verita- 7. Obiectiord respondetur.— D ices: li
tem habere, nedum falsitatem ; aut res sum cei hoc sit veruna de his quae D eus p e r
m e m ala, quae est culpa u t culpa est (si seipsum o p eratur, no n tam en de h is quae
174 D is p u ta c io n e s m e ta fís ic a s '
do se trata de aquellas que El realiza m ediante las causas segundas, pues entonces
adapta su potencia operativa a la actividad de dichas causas segundas, y de ahí
puede resultar que el efecto no se adecúe a la ¡dea del artífice, como parece acon
tecer con los m onstruos de la naturaleza.
R espondem os: no ocurriendo aquellas cosas por casualidad y de manera fortuita
con respecto a Dios, sino según su verdadera ciencia y voluntad, es preciso que
tam bién ellas, en cuanto son entes, no discrepen de la ciencia práctica divina, pues
de igual m anera que Dios quiere concurrir con las causas segundas no im pedidas
en la producción de efectos íntegros y perfectos, igualmente quiere concurrir con
las causas im pedidas para la realización de monstruos. Por eso, así como un c r
eciente pintor no obra por impotencia, sino voluntariam ente, al pintar un monstruo,
ni se dice que éste discrepe de su idea ni que sea falso con respecto a tal pintor,
así tampoco los m onstruos de la naturaleza tienen falsedad con respecto al supre
mo artífice, Dios, ya que éste produce dichas realidades conociéndolas y viéndo
las, en cuanto son entes.
Y añado siempre esto porque si tales cosas se tom an como carentes o p ri
vadas de alguna perfección, entonces no se hacen esencialmente, sino de m a
nera accidental, n i tienen una idea propia a la que conformarse, para que, con
respecto a esa idea, pueda decirse que son verdaderas o falsas, sino que tienen
tal defecto en cuanto se desvían de otra idea más perfecta; pero este defecto, o no
procede de Dios — así, los defectos de culpa— o, si procede de El, como ocurre
con los males de pena, n o cae fuera de su ciencia e intención o voluntad; por
consiguiente, no puede decirse que se dé falsedad con respecto a E l ; a continua
ción expondremos si puede llamarse así con respecto a la causa segunda.
8. N o hay n in g u n a cosa falsa en orden al e n ten d im ien to especulativo creado .—
E n tercer lugar, si las cosas se comparan al intelecto creado especulativo, no pue
den denominarse propia e intrínsecamente falsas.
Lo dem uestro: se denominarían falsas por una disconformidad aptitudinal o
por una disconformidad actual; ahora bien, no puede decirse n i lo uno ni lo
o tro ; luego. L a m enor se prueba, en su primera parte, porque toda cosa, en
cuanto de ella depende, tiene aptitud para ser conocida tal como es y para engen
drar un concepto propio y adecuado de sí misma. Pero el hecho de que algún
p e r c au sa s sec u n d a s e ffic it; n a m tu n e a c- u t sic n o n p e r se f i u n t s e d p e r a c c id e n s ,
c o m m o d a t s u a m p o te n tia m e x s e q u e n te m a c - n e q u e h a b e n t p r o p r i a m id e a m a d q u a n t
tiv ita ti c a u s a r u m s e c u n d a r u m e t id e o h iñ e c o n f o r m e n tu r , u t r e s p e c tu illiu s v e ra a u t
f ie r i p o te s t u t e ffe c tu s n o n a d a e q u e t id e a m fa ls a d ic i p o s s in t, s e d h a b e n t ta le m d e f e c tu m
a r tif ic is , u t v i d e t u r c o n tin g e r e i n m o n s tr is q u a te n u s d e f ic iu n t a b a lia p e r f e c tio r i id e a ;
n a tu r a e . R e s p o n d e tu r , c u m illa n o n e v e - h ic a u te m d e f e c tu s , v e l n o n e st a D e o u t
n i a n t c a s u e t fo r tu ito r e s p e c to D e i, s e d ex i n d e fe c tib u s c u lp a e , v el, si e s t a b ip s o , u t
v e r a s c ie n tia e t v o lú n ta te e iu s , n e c e s s a r iu m i n m a lis p o e n a e , n o n e s t p r a e te r s c ie n tia m
e s s e u t e d a m h a e c , q u a te n u s e r n ia s u n t, e t in te n tio n e m s e u v o lu n ta te m e iu s, e t id e o
n o n d is c o r d e n t a d iv in a s c ie n tia p ra c tic a , r e s p e c tu illiu s n o n p o t e s t d ic i f a ls ita s ; a n
q u ia D e u s s ic u t v u l t c u m c a u s is s e c u n d is v e r o r e s p e c tu c a u s a e s e c u n d a e i t a a p p ellar»
n o n im p e d itis in f l u e r e a d e ffe c tu s Í n te g ro s p o s s it, s ta t im d ic a m .
e t p e r fe c to s p e rfic ie n d o s , ita v u lt c u m e is d e m 8. Nullae res jalsae in ordine ad inte!-
im p e d itis in f l u e r e a d e ffic ie n d a m c n s t r a . lectum creatum speculativum .— T e r t i o , si
U n d e s ic u t, q u a n d o o p tim u s p i c t o r n o n e x re s a d i n te lle c tu a l c r e a tu m s p e c u la tiv u m
im p o te n tia s e d v o lu n ta r ie d e p in g it m o n - c o m p a r e n t u r , n o n p o s s im i in tr in s e c e a c p r o
s tr u m , illu d n o n d ic itu r d is c o r d a r e a b a rte , p r ie fa ls a e d e n o m in a r i. Q u o d sic o s te n d e
ñ e q u e e s s e a liq u id f a ls u m r e s p e c ru ta lis q u ia v e l d e n o m i n a r e n t u r fa ls a e e x a p t i t u d i -
p ic to r is , ita ñ e q u e m o n s tr a n a t u r a e f a ls ita - n a li d if f o r m ita te , v e l e x a c t u a l i ; n e u t r u m
te m h a b e n t re s p e c tu s u p r e m i a rtif ic is D e i, d ic i p o t e s t ; e r g o . M i n o r q u o a d p r io r e m
q u ia ea s c ie n s e t v id e n s f a b r i c a t u r q u a te p a r t e m p r o b a t u r , q u ia o m n is r e s q u a n tu m
n u s e rn ia s u n t. Q u o d s e m p e r a d iu n g o , q u ia , e s t d e s e , a p ta e s t c o g n o s c i s ic u t e s t, £".
s i h a e c c o n s id e r e n tu r q u a te n u s , i n eis e s t c e n e r a r e p r o p r i u m e t a d a e q u a tu r n su i c o n -
p r iv a n o s e u c a r e n i la a lic u iu s p e r f e c tio n is . c e p t u m . Q u o d a u t e m a liq u is in te lle c tu s i n
D is p u ta c ió n n o v e n a .— S e c c ió n 1 175
e is c o g n o s c e n d is i n te r d u m d e c i p ia tu r , n o n s u m a u r ic h a lc u m r e s p e c tu in te lle c tu s v e r u n i
p r o v e n it a b ip s is q u a te n u s e n tia s u n t , s e d a u r i c h a l c i . c o n c e p tu m f o r m a n t is , e t s ic r e
v e l e x d e fe c tu u n ita tis in te lle c tu s v e l e x a id s d i! id e m in c o n v e n ie n s s u p r a illa tu m q u o d
i m p e d i m e n t i s ; e rg o ra tio n e a p titu d in is q u a e in re b u s o m n ib u s s it a liq u a fa ls ita s . D e n i -
e s t in r e b u s u t in te llig a n tu r , n o n c o n v e n i t q u e , v e l re s d ic itu r fa ls a in o r d in e a d c o n
e is fa ls ita s , q u o d a m p liu s p a re b it e x c o n c e p t u m s im p lic e m , v e l in o r d in e a-d c o n
f i r m a t i o n s a lte riu s p a rtis . P r o b a tu r e rg o a l c e p tu m c o m p le x u m . P r im u m d ic i n o n p o t -
te r a m in o r is p a r s , p r im o , r a tio n e ta c ta p r a e - e s t, tu m p r o p t e r r a tio n e s d ic ta s , t u m q u ia ,
c e d e n tt d is p u ta tio n e , s e c t. 2 , q u ia , si re s u t o s te n d a m , in s o lo c o n c e p tu sem p lici n o n
fa ls o c o g n ita e a b in te lle c tu c re a to h a b e r e n t e s t p ro p r ie f a ls ita s ; e r g o m u lto m in u s e r it
p r o p r ia m e t in tr in s e c a m fa ís íta te m ex e o in r e s p e c u la tiv e c o g n ita in o r d in e a d t a -
q u o d d is c o r d a n t a ta li in te lle c tu , n u lla e s s e t
le m c o n c e p tu m ; t u m e tia m q u ia , si r e s
re s q u a e n o n p o s s e t fa ls a d e n o m in a n , q u ia
a d p r o p r iu m s u u m c o n c e p tu m c o m p a r e tu r ,
n u lla e s t q u a e n o n p o s s il fa lso c o g n o s c i;
r e s p e c tu illiu s n o n e r i t falsa sed v e ra ; s i
e s s e t e rg o e tia m in D e o fa ls ita s , q u o d a b -
v e r o c o m p a r e tu r a d c o n c e p tu m a lte r iu s r e i,
s u x d is s im u m e st. I te m , si re s e st falsa r e -
p e r illu m n o n e s t fa ls o c o g n ita s e d p o tiu s
s p e c tu in te lle c tu s , e rg o , v el re s p e c tu in te lle c -
i g n o r a l a ; e rg o n e c r e s p e c tu illiu s p o te r it
tu s v e ru m e t p ro p r iu m c o n c e p tu a l f o r m a n -
d e n o m in a r) fa lsa ; i n t e r h o s a u te m c o n c e p -
tis ta b s r e i ; e t h o c n o n , u t p e r se c o n s ta t,
q u ia a b iü o n o n d i s c o r d a t ; v e l r e s p e c tu t u s n o n p o te s t m e d iu m e x e o g ita r i s is r e n d o
in te lle c tu s v e re c o n c ip ie n tis a lia m r e m , u t in s im p lìc ib u s c o n c c p tib u s ; e rg o p e r diffor-
a u r ic h a lc u m v i d f t u r d ic i fa ls u m a u r u m r e m ita te m a d illo s n o n h a b e n t res p r o p r ia m
s p e c tu in te lle c tu s c o n c ip ie n tis v e r u m a u r u m ; falsitatcm. Si a u te m h a e c denominati!) S’J -
e t h o c m o d o e tia m a u r u m p o te s t d ic i f a l- m a t u r in o r d in e a d c c m p o s itio n e m e t d iv i-
176 . Disputaciones metafísicas
bium quin interdum discrepent a b arte. tantum , im perfectam vult effectum tacere
Sed hoc dupliciter co n tin g it: u n o m odo perfectum e t conform em suae ideae, quae
quod discrepent ab arte quae e st in artí e st m anifesta repugnantia, vel quia existi-
fice, seu ab idea quam revera h a b et con- m at iu x ta veras regulas artis ita esse rem
ceptam ; aiio m odo, quod discrepent ab perficiendam . R espondetur in eo q ui sic
arte quam deberet habere quam que alius op eratu r intervenire errorem speculadvum
probus artifex habet. Q uando h o c posterio potius quam praedeum , seu antecedentem
ri m odo contingit, non videtur proprie ha ante canceptionem ideae p e r quam res est
bere locum denom inado falsitatis, quia fabricanda; e t ideo ab eo errore n o n pro
tune res arte facta non discordat ab idea a p rie denom inati rem falsam , sed ad sm a-
qua pro ced it; ad alias vero perfectiores
m u m m etaphorice e t valde extrinsece. C uius
ideas quae sunt in aláis artificibus non com -
signum est, quia, si talis res ex industria
paratur talis res u t ad principium practician,
sed u t ad cognitionem speculativam : et fiat ìlio m odo pro p ter aliquem finem vel
ideo respectu illarum n o n h ab et propriam voluntatem artificis, n o n erit res ullo m odo
falsitatem iuxta dicta in tertio puncto, et falsa, cum tam en in re eam dem conform i-
confirm atur, nam si quis sim ul habeat ideas tatem vel difform itatem habeat cum idea.
perfecti et im perfecti artificii, et volens fa- Item , quia huiusm odi regulae artis saepe
ciat rem im perfectam et conform em im - su m u n tu r in ordine a d aliquem finem et
perfectae ideae, non dicetur ille errare in supposita tali m ateria vel circum stantiis ;
operando, u t artifes est, nee res facta in sed haec om nia no n variant intrinsecam for
genere artificii dicetur falsa; ergo idem exit mami artificialem rei nec conform itatem
quando habet im perfectam ideam solana et quam habet cum idea a qua proxim e pro
iuxta illam operatur. Dices h u n c artificem cedit; ergo quandocum que res arte facta
deficere ab arte, vej quia habens ideam est conformi» ideae a qua proxim e proce-
12
178 Disputaciones metafísicas
no se da en él f a r d a d , aunque otras veces sea, simplemente, una cosa imperfecta
con respecto a otras ideas más perfectas, o bien resulte inútil en orden al fin in
tentado.
11. Sin embargo, cuando un artefacto aparece disconforme con la idea que
existe en el artífice en cuanto operante en acto, o de la que procede próximamente,
entonces sobre todo parece que se da falsedad en tal cosa artificial; pero todavía
no puede hablarse propiamente de falsedad, tanto porque aquel defecto existente
en el efecto no procede de la imperfección o falsedad del entendimiento, sino
de la debilidad de la potencia operante o de la intervención de algún otro impe
dimento, cuanto porque aquel artefacto, como tal —es decir, como realizado con
aquella deformidad—, no procede de la idea, sino que se efectúa casualmente; por
consiguiente, no se compara con aquélla como con su causa'y medida, para que
se le llame falso en virtud de la conformidad o disconformidad que con ella tiene.
Se confirma porque aquel conocimiento o idea no es falso por disconformidad
con tal obra, ya que en realidad no la tiene por objeto;, luego, por el contrario,
tampoco la misma obra puede denominarse falsa en orden a tal conocimiento,
por no ser objeto ni efecto suyo en lo que respecta a la imperfección atendida la
cual está en disconformidad "con la idea. Se dirá, por consiguiente, que tal arte
facto es incongruente o malo en cuanto artefacto, pero no propiamente falso. De
esta manera dicen los dialécticos que la consecuencia o ilación que no se hace en
conformidad con las reglas lógicas es ciertamente mala, pero no falsa.
12. S i las cosas m ordes son falsas en orden a los agentes humanos.— Idén
tico razonamiento puede hacerse respecto a las obras de prudencia o morales;
pues las obras que discrepan de las reglas de la prudencia, si bien a veces suelen
llamarse falsas prácticamente —como indicábamos más arriba a propósito del
Salmo 4 : ¿Por qué amáis la vanidad y buscáis la mentira?—>, esto sólo tiene vali
dez en cuanto se siguen de algún dictamen prácticamente falso, dictamen que se
refiere al juicio del entendimiento mediante la composición y la división. D e don
de la obra se dice falsa solamente por denominación extrínseca y analógica tomada
de aquel dictamen. Sin embargo, en la misma obra no se da propiamente falsedad,
sino malicia; pues si se compara con el dictamen de donde el acto procede, está
ta te in tep ro
lle c tu s its e
e d e x pe rfe
im b e cillita leu t
p o te opifices mcm falsae
n - su s fie ri p o te st d e .o—p -erib
Atqu uepru
s iddeem ntiadisecsuer-u
tia
puetedsim exesneqtou;entu tism veeltiaalio
m sim
q u iailiillu
ocdcuarre ntiim
rtifid u m pm odraelib
ru n use; edaisceonrd
tia ima n t,opeqrauam quvaiseaintererd guulis
m
ncoom ic
npparo secue q
d u
ita ate
b n u
id s
e ac usmed illa
c a sud iffo
fit; rm e ita
rg ote n fit,
o n d
m id
us seole
x an t
illo fa
P ls
s a
. 4p:ra c tic e , u t s u p ra d ice b a-
m,aradututilla
rpaedrilla m untitaadtem cauvsaem eiffo
tm eni-- solumest quatenussequuntur?e,xta
XJl quid diligitis vani-
caeosdtnfo dic
e rm
t
taem
e ;enquaìaqillu
rron e u m ;
uodacdnicitapm
s i a u
tem
roecnedim
c o m p
it,pilli
a rcru
tu d
i eensst aqttrib
a d e n
uom
tia s
odnoem
utio
u n t.
eisqauttrib
amduaitu mr,estoluqm uateenstusetnpoenr
illu
bacstudasctudicstavm eenrecptitu
l erdqin uoedmdheabbeereret vqita u aritentaus 1— 3. Exponendumvetosuperestqualissit
Ftdsitatis vox quot e t quae signifi
II Soliloq., dixit, c. 6, eas res falsas esse que communi modo (oquendi usitatus; non
normrunmts quas verisímiles deprehendi- tamen répugnât talis metaphorica denomi
mus. Secundo dicimr aliquid falsum quia nano, ut quia res didtur vera quando est
est obiectum falsae enuntiatioais, quod ta- arti conformis, falsa di-atur quando non
men obiectum est objective tantum in intel- est conformis; quamquam hoc ipsum ma-
lecru. Ita Aristóteles supra, qui addit in gis conveniat d quatenus habet aliquid non
huiusmodi falsis esse latitudinem; nam quae- entis, quam ut entitatem habet.
dam sunt etiam impossibilia, ut diam'etrum
esse commensurabilem costae; alia ' vero D e fcdsitate simpUcium conceptuum '
sunt tantum falsa, ut Petrum currere si 14. In sémplici cogmtione quacumque
quiescit. Et ad hunc modum idolum did- metaphorice est falsitas.— Dico secundo: in
tur fajsus Deus, quia est obiectum falsae simplicibus conceptibus seu actibus co-
opinionis quod idolum sit Deus. Quo sen- gnoscendi, sive mtellectus sive sensus, non
su dixit Paul., ad Roman. 1, idolum esse est propria falsitas seu deceptio, sed per
mendadttm; et I ad Corinth. 8, dixit ido metaphoram d s attribuitur sicut rebus ip-
lum esse nihil. Tertius modus esse potest, sis. Haec condusio est Aristotelis. l’b. I l i
quando res didtur falsa quia non est adac de Anima, c. 6, et latius lib. IX Metaph.,
quata ve] conformis arti. Hunc posuit D. c. 1Z; sequiturque ex praecedenti, quia con-
Thomas, et dicit solum habere locum in ceptus simplices aequiparantur rebus in ve
rebus arte humana factis; verumtamen Aris ntate, ut constat ex dictis disput. praeced.;
tóteles ilium modum praetermisit, et mihi ergo et in falsitate; est enim par ratio, et
(ut dixi) valde improprius videtur parum- totus discursus factus in praecedenti con-
Disputación novena.— Sección I 181
modo repraesentandi non attribuitur una 16. Et hoc piane docuit D . Thomas,
res alteri, neque unus conceptus obiectivus dict. q. 17, a. 1 et 3, si attente legatur
alteri sed simplicitèr res' aliqua repraesen- et solutiones argumentorum cum doctrina
tatur; ergo vel repraesentatur sicut est, vel arridili coniungantur. Quamvis enim dicat
non est illa quae repraesentatur, et conse- sensum falli circa sensibile commune aut
quenter repugnat esse obiectum et non re- per accidens et similiter intellectum per ac-
praesentari sicut est. Sicut’ imago sensibi- cidens posse falli in simplid apprebensione
lis simplicitèr repraesentans personam ali- quidditatis rei, quod etiam Aristoteles ci-
quam, oportet ut repraesentet illam sicut tatis locis docuit, tamen non intelligit fal-
est; vel si in aliquo non repraesentat il sitatem proprie sumptam in ipsa simplici
lam sicut est, in ilio non est imago eius apprehensione reperiri, sed esse in his ap-
et ideo non potest dici falsa imago proprie prehensionibus occasionerà erroris et de-
loquendo, sed imperfecta, aut diminuta, vel ceptionis et inde falsas nominali. Quomodo
non imago. Unde, quando appellamus ali- dixit Aristoteles picturam et insomma fal
quam falsam imaginem, falsitas revera exis- sa dici, quia imaginano quarti efficiunt en-
tit in attributione vel compositione nostra, lis non est. Itaque non est dubium quin
quia, scilicet, attribuimus talem imaginem interdum sensus (et idem proportionaliter
ei quem non repraesentat, existimantes esse est de intellectu) apprehendat rem exterio-
imaginem eius, et ita illa falsitas solum est rem aliter quam in re existat. Quo fit ut
obiective in intellectu, seu denominative ab non tam illam quam aliam loco illius ap
actu intellectus; eodem ergo modo censeh- prehendat, et ideo dicimus non proprie
dum est de simplicibus conceptibus seu ac- falli quia ipse non attribuit illam suam
tibus cognoscendi, qui ita se habent sicut apprehensionem rei in se existenti, sed sim-
simplices imagines. pliciter illud obiectum sibi repraesentatum
Disputación novena.— Sección 1 183
que- existe en sí, sino que simplemente aprehende aquel objeto que se le ha
representado. Así como la imaginación que aprehende un monte de oro no se
engaña, porque no compone ni atribuye a la realidad lo que ha imaginado, asi
tampoco se engaña el sentido; sin embargo, puesto que el sentido externo es
movido por el objeto externo ■y lo aprehende por modo de intuición, y, por
tanto, como presente y existente, por eso decimos que se engaña cuando apre
hende una cosa que efectivamente no es, o cuando no la aprehende tal como
es, ya que discrepa de aquello que parece tener como objeto, aunque la apre
hensión del mismo no termine verdaderamente en aquella cosa o en tal modo
de la misma, y, por tanto, no haya en él auténtica falsedad, sino una cierta
imperfección, que es ocasión de falsedad. Por este motivo decía Aristóteles más
arriba: La vista no yerra cuando dice que hay color, sino cuando dice qué es,
o dónde se encuentra aquello que está coloreado, o sea, yerra acerca del sujeto
afectado por el color; ahora bien, es claro que la visión no tiene en sí errci
formalmente, sino causal u ocasionalmente, ya que no juzga por sí misma sobre
el sujeto del color; por consiguiente, no se da falsedad propia y esencial en
estos actos simples, opinión en la que también coinciden los autores anterior
mente citados.
priori ex dictis sumitur, quia in huiusmodi sitatem; immo ideo sic componit et iudicat
compositione vel divisione potest reperiri quia id esse verum existimat; ergo vel non
proprie difformitas inter cognitionem et rem est proprie falsitas in huiusmodi composi
quae est obiectum eius; ergo et falsitas. An tione vel falsa sunt quae supra diximus.
tecedens patet, quia quando inteUectus com- Respondetur neutrum sequi, quia, ut supra
ponit ea quae in re non sunt coniuncta, ha etiam declaratum est, non ita dicuntur ve-
bet pro obiecto adacquato unionem seu ritas et falsitas esse per compositionem et
coniunctionem unius extremi cum alio. Un divisionem in intellectu tamquam in cogno
de ipsa etiam extrema in actuali obiecto scente quia oporteat eas directe et formaliter
complectitur, unum ut materiam seu sub- cognosci compositione ipsa aut divisione,
iectum cum quo aliud comparât et iudicat quod specialem includit repugnantiam re-
habere cum ilio coniunctionem et conse- spectu falsitatis; quia tunc in compositione
qu enter in actu exercito iudicat conceptum vel divisione est falsitas, quando intellectus
unius habere conformitatem cum alio; er decipitur; ideo autem decipitur quia verum
go, quando inter illa extrema non est illa esse existimat quod falsum est; unde ne-
couiunctio seu conformitas quam intellec- cesse est ut falsitatem ignoret quam habet;
tus iudicat, discordât iudicium ab obiecto nisi enim illam ignorar«, illam non habe-
suo; est ergo in ilio propria ac rigorosa ret, et ideo error dici solet ignorantia pra-
falsitas. Dices: veritas et falsitas sunt in vae dispositionis. Dicitur ergo falsitas esse
compositione et divisione tamquam in co in compositione et divisione tamquam in
gnoscente, ut supra diximus cum D. Tho- cognoscente, non quia falsitas ipsa ut falsi
ma; at vero quando intellectus componit tas est directe cognoscatur; sed quia co-
praedicatum cum subiecto, quae in re non gnoscitur unum ut coniunctum vel confor
sunt composita, nullo modo çognoscit fal- me alteri, quod revera potius est disiunc-
Disputación novena.— Sección I 185
halla, más bien, separado y disconforme, de donde resulta que se conoce “en acto
ejercido” aquello que es disconforme o falso, a saber, que una cosa es lo que
en realidad no es, o que no es lo que en realidad es.
tum ac difforme, et ideo in actu exercito co- non habet aut non habere quod habet, et
gnoscitur id quod est difforme et falsum, ideo inventar propria falsitas in composi-
scilicet, hoc esse illud quod in re non est tione et divisione, non autem in simplid
aut non esse quod est. conceptione. Et idèo theologi, quamvis
sentiant in intellectu Christi aut Beatae
Illata quaedam ex dictis Virginis non potuisse esse errorem seu fal
18. Atque hinc iatelligitur primo diffe sum assensum, non tarnen existimant in
rentia inter eonceptus simplices et iudicium conveniens ut per sensus potuerint appre-
compositionis et divisionis ; nam concep- hendere res aliter quam in se sint, quia haec
tus simplex, prout directe et positive ten non est propria deceptio nec falsitas, neque
dit in obiectum per ipsum apprehensum et indecens imperfectio; maxime cum per sa-
cognitum, solum repraesentat illud et non pientiam intellectus corrigere possent sen
dicit vel repraesentat positive ita esse in re sus, ne in deceptionem inducerent. Et idem
vel non esse (loquor de humanis actibus); probabile est de Adamo et hominibus in
unde, si contingat habere aliquam difformi- statu originalis iustitiae existentibus, si ille
tatem cum re, prout est in se, est potius perdurasset.
per modum negationis quam per modum 19. Falsitas stricte stempia quid.— Se-
positivae repugnantiae, scilicet, quia non cundo, colligitur ex dictis quid sit falsitas;
repraesentat id quod est sed aliud. Unde nam si de ea in omni proprietate loqua-
etiam fit ut non proprie discordet ab obiec- mur, dicit disconvenientiam illam seu inad-
to quod repraesentat et in quod directe aequationem quae est inter iudicium in
tendit. At vero iudicium discordât positive tellectus componentis et dividends et rem
ab obiecto suo, quia iudicat aut habere quod ipsam prout est in se. Non tarnen haec
186 Disputaciones metafísicas
inadaequatío significai aliquam piopxiam re-- occasionis, vel obiecti falsi iudidi, vel certe
lationem realem vel rationis, ut a fortiori interdirai significai negationem aliquam con-
constat ex his quae de veritate dicta sunt. venientiae inter ajiquam rem et aliquem
Ñeque etiam significare videtur solam de- conception simplicem, quae podus consistit
nominationem extrinsecam, quia falsitas in in carentia perfectionis seu adaequadonis
trinseca imperfectio intellectus est. Ñeque perfectae et integrae quam in directa et op
privationem solam, turn quia falsitas in posita disconvenientia et ideo non meretur
hoc distinguitur ab ignorantia privationis; nomen propriae falsitatis; quae omnia ex
turn etiam quia actus potest ex vero fieri his quae diximus satis patent.
falsus absque privatione reali alicuius per- 20. Et iuxta haec intelligendum est quod
fectionis, quia fit falsus sine mutatione rea Augustinus ait .lib. LXXXIII Quaestionum,
li sui, ut supra dictum est. Igitur haec fal q. 32: Quisquis ullam rem aliter quam ea
sitas videtur includere et positivam relatio- res est intelligit, fallino-, Dupliciter enim
nem seu comparationem unius ad alterum, contingit rem in:eiligere aut concipere aliter
quae per compositionem et divisionem fit, quam est, scilicet positive et negative. Posi
et praeterea connotare obiectum aliter se tive appello quando res aliter concipitur,
habens. Sic enim veritas et falsitas, quae op- attribuendo ei ilium. aBenum conceptual vel
posita sunt, oppositas radones habere intel- removendo proprium, quod fit falsa compo-
hguntur. Unde eadem proportione1 expli- sitione et divisione. Negative autem appello
canda est haec falsitas qua opposita veritas quando, licet intellectus rem aliter concipiat,
supra est a nobis declarata. At vero falsitas id est, non secundum eum modum quem
improprie dicta quae rebus vel simplicibus res habet sed secundum alium, non tarnen
conceptibus attribuitur, solum est denomi ei attribuii aut modum ilium aut ullum alie-
nado extrínseca, vel signi, vel causae, seu num conceptual, quod accidit in simplici
Disputación novena.— Sección I 18 7
conceptione imperfecta; constat autem huno tate etiam dixerimus sub quadam ratione
postericrem modum non sufficere ad de- primo dici de veritate complexa et analo
ceptionem vel falsitatem. Loquitur ergo gice de signis vel causis eius quatenus ab
Augustinus priori modo et eodem sensu ilia praedse denominantur, quod nunc eo
intelligendum est quod subdit: Et ornnis dem modo de falsitate docemus, tamen sub
qui jallitur, id in quo fallilur non intelli- alia consideratione admisimus propriam ve
git. Quisquís igitur ullam rem áliter quam ritatem in rebus et conceptibus reperiri,
est intelligit, non eam intelligit; huiusmodi quod de falsitate negamus. Ratio autem
enim propositiones verae sunt, quamvis non huius differentiae est, quia inter intellectum
convertantur; omnis enim error ignorantia et res quae illi obiiduntur potest esse, im-
est, non tamen omnis ignorantia est error; mo ei esse debet positiva conformitas in
et ita omnis falsitas includit carentiam ali- ratione repraesentantis et repraesentati, in
cuius intelligentiae, quamvis carentia intel qua consistit simplex veritas, non tamen
ligentiae ad falsitatem non sufficiat. potest esse propria difformitas inter obiec-
21. Tertio, colligitur ex dictis falsitatem tum et actum, quia hoc ipso quod non
seu falsum analogice dici de compositione repraesentatur desinit esse obiectum; ne-
et divisione et de simplicibus conceptibus gatio autem convenientiae et conformitatis
et rebus. Hoc satis constat ex dictis, quia inter cognitionem et rem quae non est
cstensum est proprie solum reperiri in com obiectum eius, non babet rationem falsita-
positione et divisione, in aliis vero per de- tis, quamvis interdum ita nominetur prop-
nominatíonem extrinsecam et metaphoram. terea quod res quamdam similitudinem vel
Solum est in hoc notanda differentía Ínter propinquitatem cum obiecto habeat et ali-
veritatem et falsitatem; nam licet de veri- ter quam in se sit repraesentati videatur.
18 8 Disputaciones metafísicas
22. QuaUter falsitas ventati opponatur.— in idem saltern diversis temporibus conve
Ultimo intelligitur ex dictis quae sit oppo- nire, sicut Aristoteles dixit, et supra expli-
sitio inter véritatem et falsitatem, nam D. catum est, eamdem propositionem mutari
Thomas, dieta q. 17, a. 4, dicit opponi con posse de vera in falsai» ex mutatione sui
trarie: Quia utrumque (inquit) est ¿liquid sine mutatione obietti. Et ratio est clara,
positivum et inter se repugnant. Quod con quia veritas vel falsitas duo includit, scili
firmât auctoritate Arist., IV Metaph., text. cet, iudicium seu existimationem intellec
27, dicentis falsum esse ex eo quad iudica- tus et talem coexistentiam seu connotatio-
tur esse quod non est, vel non esse quod nem obiecti; et ideo ex mutatione alteriti)
est. Ex quo intelligitur D . Thomam loqui potest mutari veritas vel falsitas. Et hoc ipso
de vero et falso proprie dictis, prout sunt quod iudicium ad diversas res aut ad eam-
in compositione et divisione; nam falsum dem pro diversis temporibus comparati»,
improprium seu metaphoricum non oppo non est otturino eadem veritas quae in ilio
niti» vero nisi vel negative seu privative, cernitur et ideo minim non est quod prò-
vel tamquam imperfectum perfecto vel tam- priam oppositionem absolutam ad falsitatem
quam apparens esistenti, iuxta varias deno- non servet sed solum quasi relativam. Ut
minationes falsi supra explicatas. Adden- ergo verum et falsum contrarie opponan
dumque ulterius est, etiam in compositio tur, necesse est ut sumantur respectu eius-
ne intellectus ut verum aut falsum contra dem omnino obiecti; tunc enim opposirio
rie opponantur debere versari circa idem oritur, non ex relatione sola seu quasi re
et secundum idem; alioqui si ad diversa latione, sed ex ipsismet actibus intellect!»
comparentur, contingit non solum verum habentibus oppositas habitudines ad tale
et falsum non esse contraria, verum etiam obiectum, quatenus unus est per modino
Disputación novena.— Sección 1 18 9
hace que entonces se dé propiamente contrariedad entre tales actos; en este sen
tido dijo Aristóteles que las opiniones acerca de cosas contradictorias son con
trarias entre sí.
23. Un interrogante y su respuesta.— Llegados a este punto, alguien podrá
preguntar incidentalmente si, de igual manera que un mismo juicio puede ser
verdadero y falso en distintos tiempos con respecto a un objeto que se comporta
diversamente, así también puede ser a la vez verdadero y falso con respecto a
diversos objetos. Hay quienes lo afirman, en efecto, porque, al parecer, la razón
es semejante a la de los casos citados, y porque, si bien lo verdadero y lo falso
no son rigurosamente relativos, sin embargo lo parecen; mas en el plano de lo
relativo acontece que una misma cosa es a la vez semejante y desemejante con
respecto a cosas diversas; se cita, en favor de esta opinión, a Santo Tomás, en
I, q. 17, a. 3.
Ahora bien, ni Santo Tomás expone en dicho lugar tal doctrina ni ésta es
cierta, como se patentiza por el inconveniente antes deducido, de que casi todo
conocimiento sería simultáneamente verdadero y falso, así como la misma cualidad
es casi siempre semejante y desemejante con respecto a cosas diversas. Además,
de no ser así, la proposición subcontraria sería al mismo tiempo verdadera y falsa
con respecto a cosas diversas. La razón estriba en que la base para estimar la
verdad del juicio no debe tomarse de una u otra parte del objeto, sino del objeto
adecuado considerado en su totalidad. Y si hay conformidad con dicho objeto, el'
juicio es absolutamente verdadero y en manera alguna falso; si, por el contrario,
carece de tal conformidad, será falso y en modo alguno verdadero; mas lo que
no puede ocurrir es que se dé a la vez conformidad y disconformidad con res
pecto al objeto adecuado; por consiguiente, es imposible encontrar a la vez ver
dad y falsedad en u n mismo acto con respecto a su objeto.
24. Se dirá: luego en la verdad y falsedad de las proposiciones no se da
gradación, porque si toda verdad es auténtica verdad y excluye cualquier false
dad, no puede haber una verdad mayor; no habrá, pues, una enunciación más
verdadera que- otra, y lo mismo ocurrirá en cuanto a la falsedad. Sin embargo,
la consecuencia se opone a lo que Aristóteles dice al final del lib. IV de la
Metafísica, c. 4, y es contraria al pensamiento y a la enseñanza comunes.
assensus, alius per modum dissensus et ideo ra et falsa respectu diversorum. Ratio vero
tune est propria contrarietas inter taies ac- est quia veritas iudicii non est pensanda
tus, quomodo dixit Aristoteles opiniones de penes unam vel alteram partem obiecti, sed
contradictoriis esse inter se contrarias. penes totum obiectum adaequatum. Et si
23. Qiiaesitwn.— Responsio.— Sed quae- respectu illius conformitatem habet, est sim-
ret hic obiter aliquis an, sicut idem iudi- pliciter verum et nullo modo falsum; sin
cium diversis temporibus potest esse verum autem praedicta conformitate careat, erit
et falsum respectu obiecti aliter se haben- falsum et nullo modo verum; fieri autem
tis, ita possit esse simul verum et falsum non potest ut respectu adacquati obiecti si
respectu diversorum. Quidam enim affir mul habeat conformitatem et difformita-
mant quia videtur esse similis ratio in prae- tem; et ideo non potest simul veritas et
dictis casibus et quia, quamvis verum et falsitas in eodem actu reperiti respectu sui
falsum non sint in rigore relativa, tamen obiecti.
ilia imitantur; in relativis autem contingit 24. Dices: ergo in veritate et faisitate
simul esse idem simile et dissimile respec- propositionum non datur magis aut minus,
ru diversorum; et citatur pro bac sententia quia si omnis veritas est sincera veritas om-
D. Thomas, I, q. 17, a. 3. Sed neque D. nemque falsitatem excludit, nulla potest esse
Thomas ibi hoc docet, nec verum est, ut maior; non erit igitur una enuntiatio ve-
patet ex inconunodo supra illato, quod rior alia, idemque erit de falsitate. Conse-
omnis fere cognitio esset simul falsa et vera quens autem est contra Arist., IV Metaph.,
sicut eadem qualitas semper fere est simi c. 4, in fine, et contra omnium sensum et
lis et dissimiHs respectu diversorum. Item loquendi modum. Respondetur simpliciter
alias propositio subcontraria esset simul ve- negando sequelam, quia non semper unum
190 Disputaciones metafísicas
SECCION n
O rigen d e la falsedad
o p p o s i t o r u m d i c i t u r m a i u s 'a u t m i n u s p r o p
t e r a d m ix tio n e m c o n t r a r i i m à io r e m e t m i-
SECTIOH
Quae srr f a l s it a t is o r ig o
n o r e m . N a m u n a p ro p o s itio e s t c e r tio r alia ,
lic e t n e u t r a q u id p ia m h a b e a t d u b ita tio n is 1. S u p p o n o im p r im is s e r m o n e m e s s e d e
a u t f o r m id in is , u t s u p r a , d is p . I , sec . f a ls ita te p r o p r i e d i t t a , q u a e , u t d ix im u s , i n
5 , t a c t u m e s t. F a t e o r e rg o o m n e s p r o p o s i- c o m p o s i tio n e e t d iv is io n e r e p e r i t u r , n a m
tio n e s v e ra s , q u o a d .c a re n tia m f a ls ita tis e sse d e f a ls ita te p r o u t a liis r e b u s t r i b u i t u r , v e l
a e q u a l e s ; it e m v e r u m e s t h a b e r e q u a m d a m n u lla e s t d iff ic u lta s q u ia v e l s o lu m e s t e x
a e q u a lita te m i n p r o p o r tio n a li c o n f o r m i ta te trín s e c a a u t m e ta p h o r ic a d e n o m in a n o , q u a e ,
a d s u a o b ie c ta , q u ia illa c o n s is tit ( u t ita d i s i s it i n r a tio n e s ig n i, u t i n v e r b is , o r i t u r e x
c a m ) i n in d iv is ib ili e t id e o i n h o c n o n r e - p ra v o e o r u m u s u ; s i v e r o s it i n r a tio n e
c ip it m a g is a u t m in u s . N i h ilo m ln u s ta m e n c a u s a e v e l o c c a s io n is f a ls ita tis , o r i t u r e x
d i c i t u r u n a p r o p o s itio v e r io r a lia , q u ia i m - a liq u a s im ilitu d in e v e l p r o p o r tio n e , q u a e
m u ta b ilio r h a b e n s q u e c u m su o o b ie tto m a d iv e rs is r e b u s , p r o e a r u m v e r i t a t e e t n a t u r a ,
g is in fa llib ile m c o n f o r m i ta te m . I t e m r a t i o - d iv e rs a e tia m e r i t u t in d u c tio n e f a c ta f a c ile
n e f u n d a m e n t i d ic i p o te s t v e r io r q u ia f u n - c o n s id e r a r i p o t e s t ; v e l c e r te s i ilia f a ls ita s
d a t u r i n e ss e v e r i o r i ; e c o n tr a r io v e r o d ic i c o n s is ta t i n a liq u a im p e r f e c tio n e , c u m a n o
t u r m a g is fa ls a p r o p o s itio q u ia im p o s s ib i- b is p o tiu s c e n s e a t u r h a b e r e r a tio n e m m a li-
lio r e t q u ia m a g is r e c e d i t a v e r o ; s ic m a g is tia e q u a m f a ls ita tis , n o n e s t q u o d h o c lo c o
f a ls u m e s s e d i c itu r q u o d m ille s i n t a e q u a lia illiu s r a d ic e m d e c la r e m u s , q u a m q u a m p a u -
d u o b u s q u a m q u o d q u a tu o r , lic e t i n c a r e n - cis v e rb is i n s i n u a r i p o s s i t e t a d p r o p r ia lo c a
tia v e r ita tis a e q u a lia s in t. r e m itti . N a m s i ilia f a ls ita s s it i n r e b u s n a -
Disputación novena.—'Sección II 191
Efectivamente] si aquella falsedad está en las cosas naturales, como en los
monstruos' dé la naturaleza, su raíz procede ordinariamente de la materia o de
un defecto de la virtud del agente próximo, a la cual se reduce también el con
curso de agentes contrarios que se impiden, según se trata más ampliamente en el
libro II de la Física. Pero si tal falsedad se da en las cosas artificiales, proviene
—guardando la debida proporción— de las mismas causas, a saber, de u n defecto
de la materia o de un defecto de la virtud del agente, o también de un defecto
del mismo arte, o de su dirección, como es evidente y se expone en el mismo
libro II de la Física. E n cambio, si esta falsedad se atribuye a los actos humanos
morales, su raíz próxima es la libertad de la voluntad, que no tiene conformi
dad intrínseca o necesaria con su norma, y con la que concurre, al propio tiempo,
algún defecto del entendimiento. De la naturaleza de este defecto y del modo
de su necesidad trataremos después, al hablar de las causas eficientes libres;
'lo estudian con mayor amplitud los tratadistas de filosofía moral y los teólogos.
Por último, si esta falsedad se atribuye a los sentidos o a otros conocimientos sim
ples, su origen próximo parece encontrarse en un defecto de la especie inten
cional impresa en los sentidos externos, según indica Santo Tomás en I, q. 17,
a. 2 y 3. Pues, como toda aprehensión interior nace del exterior, el defecto de
la simple aprehensión interior procede, absolutamente hablando, de un defecto
de la sensación externa; ahora bien, puesto que la misma facultad sensitiva es
de suyo la misma e indiferente, y es actualizada y determinada próximamente por
la especie, de la imperfección de ésta surge el defecto de la sensación. Este de
fecto de la especie puede consistir, ya en una imperfección de su entidad, ya en
el modo de imprimirse o en una mezcla con otras especies. Por eso, unas veces
procede de la imperfección o distancia del objeto, otras de alguna indisposición
del medio, y otras, en fin, de una lesión del órgano, como se expone por extenso
en II D e Anima. Así, pues, baste lo dicho sobre esta clase de falsedad.
2. E n segundo lugar supongo que, en cuanto a nosotros respecta, la pre
sente cuestión sólo tiene lugar en el conocimiento humano, pues es cierto que
en el divino no puede darse, en manera alguna, falsedad; no sólo porque es
un conocimiento simplicísimo, sino, sobre todo, porque es perfectísimo, infinito
tu r a l i b u s , u t i n m o n s t r i s n a t u r a e , r a d ix s ig n if ic a t D . T h o m a s , I , q . 1 7 , a . 2 e t 3 .
illiu s c o m m u n i t e r e s t e x p a r t e m a te r ia e v e l N a m c u m o m n i s i n t e r i o r a p p r e h e n s io e x
e x d e f e c t u v i r t u t i s p r o x im i a g e n t is a d q u a m e x t e r io r i n a s c a tu r , d e f e c tu s i n s im p lic i a p -
re d u c itu r e tia m co n cu rsu s c o n tr a r io r u m p r e h e n s io n e in t e r i o r i , p e r s e lo q u e n d o , o r i
a g e n t iu m s e s e im p e d i e n t i u m , u t l a d u s tr a c - t u r e x d e f e c t u e x te r io r is s e n s a tio n is ; c u m
t a t u r i n I I P h y s . S i v e r o fa ls ita s illa s it a u t e m fa c u lta s ip s a s e n t i e n d i d e s e s i t e a d e m
i n r e b u s a r tif ic ia lib u s , e x e is d e m c a u s is s e r - e t in d if f e r e n s , c o n s t i t u a t u r a u t e m i n a c t u
v a ta p r o p o r tio n e p r o v e n it, s c ilic e t, e x d e fe c a c p r o r i m e d e t e r m i n e t u r p e r s p e c ie m , e x
t u m a te r ia e , v e l e x d e fe c tu v i r t u t i s e x s e q u e n - im p e r f e c tio n e s p e c ie i o r i t u r s e n s a tio n is d e
tis , v e j c e r t e e x d e f e c t u i p s iu s m e t a r t i s , s e u f e c tu s . H i e a u t e m d e f e c t u s s p e c ie i c o n s is
d ir e c tio n is e iu s , u t p e r se c o n s ta t e t i n e o - t e r e p o t e s t v e l i n a liq u a im p e r f e c tio n e e n t i -
d e m lib . I I P h y s . t r a c t a t u r . S i v e r o fa ls ita s t a t i s e iu s , v e l i n m o d o q u o i m p r i m i t u r a u t
h a e c a t t r i b u a t u r h u m a n is a c t ib u s m o r a lib u s , i n p e r m ix tio n e c u m a liis s p e c ie b u s . U n d e
p r ó x im a r a d i x e iu s e s t lib e r ta s v o lu n ta tis i n te r d ir a i p r o v e n it e x im p e r f e c tio n e v e l d i -
q u a e n o n b a b e t in tr in s e c a m a u t n e c e s s a ria n ! s ta n t ia o b ie c ti, i n t e r d i r a i e x a liq u a i n d is p o -
c o n f o r m ! t a t e m c u m s u a r e g u la , c o n c u r r e n te s itio n e m e d ii, n o n n u n q u a m v e r o e x l e s i o
s im u l a liq u o d e f e c t u in te lle c tu s . D e q u o n e o r g a n i, u t la tiu s i n I I d e A n im a d is p u
q u i d s it e t q u o m o d o s i t n e c e s s a r iu s , a t t i n - t a n e . U n d e h a e c s u n t s a tis d e h a c f a ls ita te .
g e m u s in f r a , i n t e r d i s p u t a n d u m d e c a u s is 2. S econdo su p p o n o , q u o d a d n o s a tti-
e f f ic ie n tib u s lib e r is , e t la tiu s d is p u ta n t p h i - n e t , s o lu m h a b e r e q u a e s tio n e m h a n c lo c u m
io s o p h i m o r a le s e t th e o lo g i. S i d e n iq u e i n h u m a n a c o g n iti o n e ; n a n a i n d iv in a m
h a e c f a ls ita s a t t r i b u a t u r s e n s ib u s v e l a liis c e r t u m e s t n u llo m o d o p o s s e c a d e r e f a l
s im p lic ib u s c o g n itio n ib u s , p r o x im e v i d e t u r s ità te m , n o n s o lu m q u ia d ia c o g n itio
p r o v e n ir e e x a liq u o d e f e c t u s p e c ie i i n t e n - e s t s im p lic is s im a , s e d m a x im e q u ia e s t
tio n a lis s e n s ib u s e x te rio rib u s im p r e s s a e , u t p e r f e t t i s s i m a , in f i n i t a , e t p r o r s u s i n u m i -
192 D is p u ta c io n e s m e ta jís ic a s
tabilis ac aeterna. D e cognitione autem etiam quia illa non est causa proprie indu-
angelica non pertinet ad nos disputare an cens in falsitatem, sed removens prohibens.
possint intelligentiae in aliquibus rebus quas Ut enim magis probata est ac fere certa
non perfette cognoscunt ex natura sua, ut theologorum sentenlia, peccatum originale
sunt supernaturales vel contingentes, com non induxit in homines aliquam entitatem
ponete et dividere et hoc modo in erro- positivam quae aut eos ad deceptionem in-
rem incurrere vel an etiam sine composi- ducat, aut tencbras eorum sensibus vel in-
tione formali possint interdum proprie de- tellectibus infundat. Solum ergo eos priva
cipi circa aliqua obiecta; haec enim dispu rá: iustitia quae omnem falsitatem depelle-
tano propria est theologorum et ideo ad ret. Unde hoc ipsum supponit esse in na
illos etiam spectat radicem illius falsitatis tura humana, si extrínseco dono non prae-
declarare, si forte potest in angelis ex natu veniatur seu custodiatur, suifidens princi-
ra sua, vel nunc in malis reperiri; loqui- pium vel occasionem falsitatis, et hoc est
mur ergo tantum de falsitate in humana quod philosophice inquirí potest, sive illud
cognitione. sit aliquod internum principium in ipso ho-
3. Tertio suppono posse huius falsitatis mine existens, sive aliquod externum, quod
radicem et theologice et philosophice in possit hominem in falsitatem inducere.
vestigan. Priori enim modo dicet theologus 4. Quarto considerandum est compositio-
radicem omnis erroris et falsitatis in homi- nem et divisione!» reperiri posse aut in sola
nibus esse originale peccatum; nam si illud apprehensiva conceptione prescindente a
non intervenisset, homines per originalem iudicio. aut in conceptione quae simul sit
iustltiam ab omni errore servarentur im- iudicativa; diximus autem in superioribus
munes. Verumtamen hanc causam omitta- veritatem complexam proprie reperiri in
mus tum quia ad nos nunc non spectat, tum compositione iudicativa; unde fit idem di-
Disputación novena.— Sección ll 19 3
la falsedad, toda vez que los contrarios pertenecen a u n mismo género. Por ello,
no se estima que nadie se engañe o yerre sino cuando juzga, aunque aprehenda
composiciones falsas. Ahora bien, puesto que la aprehensión que se realiza sin
juicio se lleva a cabo ordinariamente mediante conceptos de voces más bien que
de cosas —como antes expusimos—, de igual manera que en la composición
de palabras se da falsedad como en su signo, asi también puede admitirse fal
sedad en aquella aprehensión, aunque en ella se dé cuasi-materialmente, esto
es, no como en quien afirma o pronuncia una falsedad, sino como en un
signo que, de suyo, significa lo falso. Asi, hay falsedad en la proposición “no
existe Dios”, ya sea escrita, ya pronunciada materialmente por alguien que cita:
“Dijo el necio en su corazón: no existe Dios” ; por lo que, acerca de esta fal
sedad, es válida la misma razón que acerca de la falsedad que se encuentra en
la composición vocal como en su signo.
En cambio, si la aprehensión tiene lugar mediante conceptos de cosas, apenas
resulta inteligible cómo se realice una auténtica composición aprehensiva sin jui
cio alguno; porque dicha composición implica el conocimiento, no sólo de los
extremos, sino también de la unión que entre ellos se da; más aún, la compo
sición queda consumada con el conocimiento de esa unión, pues mientras no hay
juicio no hay conocimiento de la unión y, consiguientemente, tampoco puede
haber verdadera composición mediante conceptos de cosas deteniéndose en la sola
aprehensión, la cual será únicamente o concepción por modo de simple aprehen
sión —no sólo de los extremos, sino también de su unión— o cierta complexión
por modo de interrogación más que por modo de enunciación, y así no podrá
darse en ella la falsedad de que tratamos, a no ser que se mezcle alguna com
posición judicativa porque la proposición aprehendida se juzga posible o incierta.
En este sentido, los teólogos afirman que la duda en la fe es herética; pues,
aunque en la duda no se posea composición judicativa de que alguna proposi
ción de fe sea falsa, no obstante, al aprehender la cosa como dudosa se consi
dera que es incierta, lo cual va contra la fe y constituye herejía. Así, pues, sólo
nos queda por tratar la falsedad del juicio.
c e n d u m e s s e d e f a ls ita te , n a m c o n t r a r i a s u n t g n itio n e m n o n t a n t u m e x tr e m o r u m , s e d
e iu s d e m g e n e r is . U n d e n e m o c e n s e t u r d e - e d a m c o n iu n c d o n is e o r u m i n t e r s e ; im m o
c ip i s e u e r r a r e d o n e e i u d i c e t , q u a n tu m v is i n h o c u l d m o c o m p o s i tio c o n s u m m a t u r ;
fa ls a s c o m p o s itio n e s a p p r e h e n d a t . Q u o n ia m q u a m d iu a u t e m n o n e s t i u d ic iu m , n o n e s t
a u te m a p p r e h e n s io ilia q u a e f i t s in e iu d ic io c o g n id o ta lis c o n i u n c d o n i s ; e rg o n e q u e e s
r e g u la r ite r f i t p e r c o n c e p tu s v o c u m p o tiu s s e p o t e s t v e r a c o m p o s i d o p e r c o n c e p tu s
q u a m r e r u m , u t s u p r a d m , s ic u t i n c o m r e r u m i n s o la a p p r e h e n s i o n e s is te n d o , s e d
p o s itio n s v o c u m e s t fa ls ita s s i c u t i n s ig n o , e r i t t a n t u m a u t c o n c e p tio p e r m o d u m s im -
p lic is a p p r e h e n s io n is , n o n s o lu m d e e x tr e
ita a d m itti p o t e s t i n ilia a p p r e h e n s io n e ,
m is , s e d e d a m d e u n io n e e o r u m , a u t c o m -
q u a m v is i n e a s it q u a s i m a te x ia lite r, i d e s t,
p le x io q u a e d a m p e r m o d u m q u a e s d o n is p o
n o n ta m q u a m i n a f f ir m a n te v e l p r o f e r e n te
t i u s q u a m p e r m o d u m e n u n d a d o n i s , e t ita
fa ls u m , s e d t a m q u a m i n s ig n o q u o d s e c u n
n o n p o t e r i t i b i e s s e f a ls ita s d e q u a a g im u s
d u m s e f a ls u m s ig n ific a t. S i c u t e s t fa ls ita s
n i s i a d m is c e a tu r i b i a liq u a c o m p o s id o i u d i -
in h a c p ro p o s itio n e : N on est Deus, v e l c a d v a , q u ia illa p r o p o s i d o a p p r e h e n s a i u d i -
s c r ip ta v e l m a te r ia lite r p r o l a t a a b e o q u i c a t u r v e l p o s s ib il is v e l in c e r ta . Q u o m o d o
r e f e r t : Dixit insipiens in corde suo: N on d i c u n t th e o lo g i d u b i u m i n f id e e s s e h a e r e t i -
est Deus; e t id e o d e h u i u s m o d i f a ls ita te c u m , q u ia , lic e t n o n h a b e a t c o m p o sid o n e m
e a d e m r a t i o e s t q u a e d e f a ls ita te q u a e e s t iu d ic a d v a m q u o d a liq u a p r o p o s id o f id e i
i n c o m p o s itio n e v o c a li, u t i n s ig n o . S i a u fa ls a s it, t a m e n d u m a p p r e h e n d i t r e m u t
te m a p p r e h e n s io f ia t p e r c o n c e p tu s r e r u m , d u b ia m , i u d ic a t e s s e r e m i n c e r t a m e t h o c
v ix p o te s t in te llig i q u o m o d o f i a t p r o p r i a ip s u m c o n tra fid e m e s t e t h a e re d e u m . S o
c o m p o s itio a p p r e h e n s iv a ab sq u e a liq u o l u m e r g o r e s t a t d ic e n d u m d e f a ls ita te i u -
iu d ic io ; q u ia ta lis c o m p o s i tio i n c l u d i t c o - d ic ii.
13
194 Disputaciones metafísicas
Solución de la cuestión
5. Debe, por tanto, advertirse, en quinto lugar, que el hombre puede adqui
rir conocimiento, esto es, juzgar acerca de las cosas, por dos caminos: por inven
ción y por doctrina o enseñanza; y por ambos caminos tiene posibilidad de
llegar a un juicio verdadero o falso. Pero existe cierta diversidad, porque el juicio
que se adquiere por sola invención siempre está fundado en las casas mismas,
tal como vienen representadas al cognoscente, mientras que el juicio obtenido
por enseñanza, unas veces se lleva a cabo buscando fundamento en las cosas,
y otras se apoya únicamente en la autoridad del que dice o enseña, de modo
que, en unas ocasiones, la enseñanza se comporta como proposición y aplicación
de los objetos y medios del juicio, y en otras constituye toda la esencia o razón
del juicio.
Consiguientemente, cuando el juicio es de la segunda clase, o sea, basado
únicamente en la autoridad del expositor, resulta fácil encontrar en él la raíz de
la falsedad, pues en. cuanto a su especificación —por así decirlo— procede de
una imperfección del que dice o enseña, porque puede engañarse o mentir, por
lo que el origen de esta falsedad siempre radica en alguna autoridad humana,
o más bien creada —para incluir también la angélica—, que, si no se encuentra
confirmada por otra parte en virtud de la verdad increada, también puede ser
causa de falsedad. En cambio, en cuanto al ejercicio, la causa propia es la volun
tad del hombre mismo que juzga, y esto tiene validez universal para todo juicio
falso, incluso el adquirido por vía de invención.
6 . Ello proviene de una diferencia que debe advertirse entre la verdad y la
falsedad; porque el entendimiento puede ser obligado en orden a la verdad, pero
no en orden a la falsedad, hablando de manera absoluta; por eso no es posible
que, en cuanto al ejercicio, incurra en un juicio falso, a no ser en virtud de una
moción libre de la voluntad, ya que, excluida la necesidad, el entendimiento no
puede ser determinado a juzgar sino por la voluntad, toda vez que él no goza de
libertad.
La razón de esta diferencia estriba en que el entendimiento no se deterpiina
necesariamente al juicio sino mediante la evidencia de la cosa conocida, como ates-
segundo, ya que esto es exclusivo de Dios, su autor. Según ello, mucho menos
podrá un ángel malo obligar al entendimiento a u n asentimiento falso; lo más
que podrá hacer será, valiéndose de sugestiones y persuasiones, inducir a un asen
tim iento falso por modo de enseñanza, aunque siempre le quedará al hombre la
posibilidad de disentir o, por lo menos, de no asentir, si quiere.
8 . Finalmente, respondemos a lo que se objetaba sobre la evidencia aparen
te : la evidencia puede decirse aparente en dos sentidos. Primero, porque en
ningún orden es verdadera evidencia, sino que, en virtud de algún error o
precipitación del entendimiento, se juzga que lo es; segundo, porque en el
orden natural es, efectivamente, una evidencia suficiente, aunque de intervenir
algún influjo sobrenatural, pueda apartarse de la verdad. E n este segundo sen
tido, admitimos que puede existir alguna evidencia aparente, sobre todo cuando
es abstractiva, como ocurre en el caso del entendimiento humano; de esta clase
es la evidencia que tiene un pagano cuando juzga que la hostia consagrada es
pan. Sin embargo, dicha evidencia, en lo que de ella depende, no inclina a la
falsedad, sino a la verdad, y cuando tiene por . objeto la actual existencia de
alguna cosa que no se ve directamente en sí misma, sino que se colige de otra,
siempre lleva sobreentendida la siguiente condición: “esto es así en cuanto
depende de la virtud natural o de las causas naturales” o “a no ser que Dios
introduzca alguna mutación sobrenatural en las cosas” . Así entendida, no obli
ga absolutamente al entendimiento sino en el supuesto de que conste que
D ios no ha hecho ninguna mutación sobrenatural; por eso, esta evidencia nun
ca es, de suyo, origen de la falsedad sino por razón de algún defecto que lleva
anejo, cual es la incredulidad o al menos la ignorancia de una intervención
sobrenatural.
E n el primer sentido, no existe evidencia aparente alguna que obligue ab
solutamente al entendimiento, pues estas dos cosas son abiertamente contra
dictorias. A veceá, empero, se le atribuye este nombre por una exageración
y precipitación, que no se da tanto en el juicio interior cuanto en la expresión.
N o obstante, hay ocasiones en que se la denomina evidencia partiendo del
supuesto de la evidencia de la consecuencia, no del consiguiente, y por ello
e iu s. U n d e m u lto m in u s p o te s t a n g e lu s m a - q u a n d o v e r s a t u r c ir c a a c t u a le m e x i s t c n t i a m
l u s n e c e s s it a r e i n t e l l e c t u m a d f a l s u m a s s e n - a lic u iu a r e i q u a e n o n i n s e v i d e t u r s e d e x
s u m , s e d a d s u m m u m p o t e s t s u g g e s tio n e e t a lia c o llig itu r , s e m p e r h a b e t s u b i n t e l l e c t a m
p e r s u a s i o n e in d u c e r e a d a s s e n s u m f a ls u m c o n d i t i o n e m , s c il ic e t, h o c i t a e s s e q u a n t u m
p e r m o d u m d i s c i p l i n a e ; s e m p e r ta m e n p o t e s t e x v irtu te n a tu ra e s e u ex n a tu ra lib u s
e s t h o m o illi d i s s e n t i r e , a u t s a lt e m n o n c a u s is , s e u n i s i D e u s a liq u a m s u p e m a t u -
a s s e n t i r i , s i v e lit. r a l e m m u t a t i o n e m i n r e b u s f a c ia t. E t i t a
8. A d i l l u d d e n i q u e d e a p p a r e n t i e v i- n o n s i m p lic ite r n e c e s s it a r in t e l l e c t u m , s e d
d e n t i a r e s p o n d e t u r d u p l i c i t e r d ic i p o s s e e v i- e x s u p p o s t o n e q u o d c o n s te t n u lla m h u iu s -
d e n t i a m a p p a r e n t e m . P r i m o , q u i a i n n u llo m o d i m u t a t i o n e m a D e o f a c ta m e s s e ; q u a -
o r d i n e v e r e t a l i s e s t , s e d e x a liq u o e r r o r e p ro p te r h a e c e v id e n tia p e r se n u n q u a m e s t
a u t p r a e c i p i t a t i o n e in t e l l e c t u s e x is t im a t u r o r i g o f a ls ita tis , s e d r a t i o n e a lic u iu s d e f e c
e s s e ta l i s . S e c u n d o , q u ia i n o r d i n e n a t u r a l i t s q u e m h a b e t a d iu n c tu m , c u iu s m o d i e s t
e s t r e v e r a s u f f i d e n s e v id e n tia , n ih ilo m i n u s i n c r e d u l i t a s v e l s a lt e m ig n o r a n t i a s u p e m a -
t a m e n in t e r v e n i e n t e a liq u o o p e r e s u p e r n a tu r a l i s o p e r is . P r i o r i a u t e m m o d o n u l l a e s t
t u r a l i p o t e s t d e f ic e r e a v e n t a t e . H o c p o s a p p a r e n s e v id e n tia q u a e s i m p j i c i t e r n e c e s
t e r i o r i m o d o f a t e m u r e s s e p o s s e a liq u a m s i t y i n t e l l e c t u m ; q u i a p l a n e r e p u g n a n t illa
a p p a r e n te m e v id e n tia m , p ra e s e rtim q u a n d o d u o in te r se. S e d in te rd ir a i ita v o c a tu r p e r
a b s tra c tiv a e s t, u t i n in te lle c tu h u m a n o ; e x a g g e r a tio n e m e t p ra e c ip ita tio n e m quae
q u a lis v i d e r i p o t e s t e t h n i c o , q u a n d o r a d i m a g is e s t i n v e r b i s q u a m i n i n t e r i o r i i u d i -
c a r h o s t i a m c o n s e c r a ta m e s s e p a n e m . T a c io . A l i q u a n d o a u t e m a p p e l l a t u r h a e c e v i
m e n h a e c e v id e n tia , q u a n t u m e s t d e s e , d e n t i a e x s u p p o s t o n e a liq u a q u a e e s t e v i
n o n in c lin a t a d fa ls u m s e d a d v e ru m , e t d e n t i a c o n s e q u e n tia e , n o n c o n s e q u e n t s , e t
Disputación novena.— Sección II 197
ideo non repugnat hoc modo intellectual et falsa testificatione ; ne tamen in hoc ge
necessilari ad falsimi, quia illa non est ne- nere in infinitum procedatur, sistendum
cessitas simpliciter sed ex suppositione, nec necessario est in aliquo errore commisso
falsitas oritur ex evidentia, sed ex aliquo seu acquisito via inventionis ab aliquo, qui
alio priori errore quem oportet voiimtarium veritatem inquirens in errorem lapsus est
ac überum esse quoad exercitium in ipso putans se verum invenisse. Et hoc fere mo
iudicio. do magna ex parte falsae opiniones permix-
9. Semper ergo falsitas actualis seu exer- tae sunt veris in humanis disciplinis.
■cita per actúale iudicium habet proximam 10. Sexto tandem dicendum est origi
originem in humana volúntate, quamvis nem huius falsitatis, quae in ipsamm rerum
quoad specificationem (ut sic diesili) seu cognitione miscetur absque extrínseca auc
quoad motivum oriatur ex auctoritate crea toritate, radicaliter oriri ex eo quod homo
ta seu ex imperfectione eius in praedicto non concipit res per proprias earum species
iudicandi modo. Quod si ulterius inquiratur et prout in se sunt; hoc autem ex eo pre
unde proveniat falsitas in eo qui illam tes- venir quod non immediate, sed per spe
tificatur, respondent duplicator posse ilium cies ministerio sensuum acceptas res conci
testifican falsitatem, primo, absque proprio pit et apprehendit; nam hinc fit ut saepe
errore, sed cognoscentem esse falsum quod ex imperfecta apprehensione sensus oriatur
testificatur, quod est proprium et formale imperfecta apprehensio intellectus et ex im
mendacium, et lune origo eius est malitia perfecta apprehensione falsum iudicium ; hoc
seu libertas voluntatis. Alio modo potest enim modo interdum iudicamus aliquid esse
id provenire ex priori errore ipsius loquen- animai quod non est. Aliquando vero, exis
tis seu magistri docentis, cuius error pro tente perfecta apprehensione in sensu et in
venire ulterius potuit ex alterius doctrina inteilectu circa obiectum per se sensibile,
198 Disputaciones metafísicas
SECCION III
De dónde proviene la d ificultad en la consecución de la verdad
saje indicado. Parece que Aristóteles favorece mucho esta opinión, pues dice,
en el lugar citado: Ya que la dificultad se presenta de dos maneras, su causa
reside en nosotros, no en las cosas. La razón consiste en que todas las cosas son,
de suyo, cognoscibles y no ofrecen dificultad alguna, siempre que el cognos
cente tenga capacidad. Por eso Dios conoce todas las cosas con la misma facili
dad, ya que, en lo que a El respecta, la virtualidad cognoscitiva es suficientí-
sima para todo; también los ángeles conocen muy fácilmente todo aquello a lo
que puede alcanzar la perfección de su facultad intelectual; si no pueden en
tender algunas cosas, o sólo las conocen con dificultad, se debe únicamente a que
su potencia intelectiva es inferior a esas cosas; consiguientemente, por lo que
hace a nosotros, toda la dificultad proviene de una imperfección nuestra.
3. La segunda opinión, que Fonseca expone como sostenida por Herá-
clito, estima, por el contrario, que toda esta dificultad se halla en las cosas
mismas. Y puede explicarse y defenderse como sigue: nuestro entendimiento
experimenta dificultad en alcanzar las verdades porque no posee especies pro
pias de las cosas para poder conocerlas mediante aquéllas; ahora bien, el no
poseerlas no proviene del entendimiento —que, por su parte, está en potencia
para todas—, sino de las cosas mismas, que no producen sus especies propias
en nuestro intelecto; consiguientemente, toda la dificultad tiene su origen en las
cosas. Esto se patentiza con ejemplos: no nos es posible conocer la sustancia
material porque ésta no puede imprimir su especie ni en el sentido ni en el
entendimiento, y eso no depende de nosotros, sino de la sustancia misma. Igual
sucede con las partes de la sustancia y con los accidentes que no son sensibles
per se. También ocurre lo mismo con las sustancias espirituales, al menos las
creadas —por no incluir a Dios— , pues no tienen eficacia para producir una
inmutación en nuestro entendimiento e imprimir en él su especie propia. Así,
pues, la dificultad procede de una ineficacia de las cosas mismas.
4. La tercera opinión se halla en el término medio y sostiene que hay
cosas perfectas y superiores al hombre y cosas imperfectas e inferiores a él,
y que el hombre experimenta dificultades en él conocimiento de todas ellas,
pero por motivos diversos. Por tanto, en lo que respecta a las cosas superiores
multimi videiur favere Arist., cit. loco, di- provenit, quia, quantum est de se, in poten-
cens: Cwn difficultas duobus modis acci- tia est ad omnes, sed provenit ex rebus
dat, non in rebus, sed in nobis illius cau ipsis quae non sunt productivae specierum
sa sita est. Ratio vero est quia res omnes propriarum in intellectu nostro; ergo ex
de se sunt cognoscibiles, neque in eis est parte ipsarum rerum provenit haec difficul
lilla difficultas si in cognoscente sit virtus. tas. Exemplis res patet, nani substantia
Et ita a Deo aequali facilitate omnia co- materialis ideo non potest a nobis cognosci,
gnoscuntur, quia ad omnia est ex parte il quia non potest speciem sui imprimere ne
lius sufficientissima virtus; angeli edam facil- que in sensu, neque in intellectu; quod
lime cognoscunt ea omnia ad quae perfec- non provenit ex parte nostra sed ex parte
tio inìeilectualis virtutis eorum extendi pot ipsius substantiae et idem est de partibus
est. Quod si aliqua vel non possunt vel substantiae, et in accidentibus quae per se
difficile intelligere possunt, solum est quia sensibilia non sunt. Idem autem edam est
virtus intellectiva eorum est illis rebus in in spiritualibus substantiis, saltem creatis,
ferior; ergo et in nobis tota difficultas pro- ut Deum omittamus; non enim habent effi-
venit ex imperfectione nostra. caciam ad immutandum jnteliectum nos
3. Secunda e contrario censet totam trum silique speciem illi imprimendam;
hanc difficultatem sitam esse in rebus ip- ergo ex inefficacia ipsarum rerum provenit
sis, quam ex Heraclito refert Fonseca. Et haec difficultas.
potest ita declarari et suaderi, quia ideo in- 4. Tertia sententia media est quasdam
tellectus noster difficultatem patitur in ve- esse res perfectas et superiores homine,
ritatibus assequendis quia non habet pro- alias vero imperfectas et infcriores et in
prias species rerum per quas illas cogno- omnibus cognoscendis difficultatem patì ho
scat: sed quod has non habeat, non ex ipso minem sed diversa ex causa. Respectu ita-
200 Disputaciones metafísicas
que superiorum (ait haec opinio) tota dif- mae, Averr., Alexand., Alberti Magni, in
ficultas oritur ex nostra imperfcctione et cit. loco Metaph., quos caeteri, tam tho-
non ex rebus, nam illae, quantum est ex mistae quam averroistae, sequuntur.
se, maxime intelligibiles sunt. Et de his 5. Quod si inquiras in quo ordine illa-
videtur maxime locutus Aristoteles, citato rum rerum collocandae sint res quaedam
loco, ubi vulgatam illam rationem subdit: quae videntur esse mediae, ut elementa et
Sicut oculus noctuae ad lumen solis, ita se res aliae naturales, respondent aliqui in
habet mens nostra ad manifestissima natu neutro illorum ordinum comprehendi, ne-
rae. Ex quo ortum habuit illa vulgaris di- que id esse necessarium quia ad has res
stinctio veritatum, nam quaedam sunt per proposita quaestio non pertinet eo quod in
se notae in se quae nobis non sunt ita illis agnoscendis nullam difficultatem homo
notae, aliae e contrario. Respectu vero re patiatur, sed facillime illas agnoscat. Ita
rum inferiorum difficultas eas cognoscendi sentit Fonseca, lib. II Metaph., c. I, q. 1,
oritur ex ipsis; nam in nostro intellectu sect. 2. Putat enim quaestionem hanc non
revera est sufficiens virtus; tamen, quia ip- versari de difficultate quae est in exacta
sac imperfectae sunt et parum intelligibiles, et distincta cognitione rerum, nam hoc mo-
ideo difficile àlias cognoscimus, Esemplo res do constat difficillimum esse etiam harum
declarator in visu; lumen enim solis vide- rerum sensibilium perfectam cognitionem
re non potest propter imperfectionem suam, assequi, sed quaestionem dicit esse de con-
non solis; tenuissimam autem Iucem aut fusa et simplicj rerum cognitione, quae re
minimum aliquod obiectum videre non pot spectu nostri ordine prior est quam distinc
est propter imperfectionem ipsius obiecti, ta. Quia alias (inquit) dicendum esset spe
quia inefficacissimum est ad potentiam im- cies rerum naturalium nobis esse cognitu
murandam. Et haeo est sententia D. Tbo- difficillimas; quia, cum sint compositae,
Disputación novena.— Sección 1IJ__________________________________________________2 0 1
y, entre los ángeles, los que son motores de las esferas se conocen con mayor
facilidad que los demás.
7. Así, pues, no tratamos sólo del conocimiento confuso, sino simplemente
de la dificultad en conseguir la verdad y de la facilidad en errar, por lo cual
se estima que también las cosas materiales están incluidas en el segundo grupo,
como observó Iavello, lib. II M etaph., q. 2, ya que no son inteligibles en acto,
sino sólo en potencia. Y por esta razón también resulta difícil conocer .la esen
cia y naturaleza de las cualidades sensibles per se. Más aú n : incluso el alma
racional, que parece ser eminentemente proporcionada y adecuada a sí misma,
encuentra grandes dificultades para conocerse, por ser forma del cuerpo material,
lo cual hace que, en cierto modo, se aparte de la perfección de las realidades
inteligibles en acto.
Y no es obstáculo contra esto la razón de que las especies naturales serían
dificilísimas de conocer. Pues, o se comparan con otras especies simples o
menos compuestas de las cosas, o se comparan con los principios de que cons
tan. Si lo primero, debe negarse la consecuencia, ya que la dificultad d e cono
cerlas no procede, ni en sí ni en cuanto a nosotros, de una composición mayor
con respecto a otras cosas que no forman parte, en manera alguna, de dicha
composición, puesto que se comparan con tales cosas de modo totalmente ac
cidental. Si lo segundo, debe concederse la consecuencia de que no hay in
conveniente alguno, como resulta evidente. Efectivamente, ¿qué hay de extraño
en que el conocimiento de una cosa dependa del conocimiento de los princi
pios? Por eso, la comparación de que ahora se trata, si ha de ser correcta, no
debe hacerse entre aquellas cosas de las cuales una incluye a la otra, sino entre
cosas condistintas; y en este sentido, aproximadamente, se expresan todos los
autores antes citados.
8 . Puede excogitarse una cuarta opinión: la dificultad en cuestión procede
d e ambas raíces, a saber, de las cosas y de nosotros mismos. T al opinión, para
ser probable, debe referirse únicamente a las cosas creadas. Pues en el caso de
Dios no es posible pensar, por lo que a El respecta, ninguna razón en virtud
de la cual resulte difícil de conocer; ninguna razón —-repito—* que aluda a un
defecto o limitación, ya que hablamos en este sentido. Porque al contrario es
cierto que Dios, por su infinita perfección, no puede ser conocido exactamente
por un entendimiento creado, y mucho menos por el humano; más aún, ni si
quiera puede ser naturalmente visto tal como es en sí; no obstante, en la me
dida en que esta imposibilidad proviene de una impotencia, decimos que no se
achaca a Dios, sino a un defecto de la capacidad de la criatura.
Y en el mismo sentido afirma esta opinión que la dificultad de conocer todas
las otras cosas tiene su origen, parte en las cosas mismas, parte en nosotros.
Efectivamente, que dicha dificultad provenga en su mayor parte de una imper
fección nuestra, cuando se trata de conocer cosas inmateriales y perfectas, lo
reconocen las opiniones citadas en primero y tercer lugar, y es evidente de
suyo. Y que dicha dificultad deba atribuirse también, en alguna medida, a la
imperfección de las cosas, se demuestra por la razón aducida en la segunda
opinión; esa razón se explica, además, como sigue: entre las cualidades mate
riales, aquellas que no pueden imprimir una especie de sí mismas, a su manera,
en los sentidos, se dicen insensibles, no sólo por un defecto de los sentidos,
sino también por su naturaleza y, al mismo tiempo, por un defecto de la capa
cidad que tienen para producir su propia especie y — por así decirlo— para
manifestarse; pero también las cosas creadas, aunque sean inmateriales, son
incapaces de manifestarse —valga la expresión— intelectualmente y producir
una especie propia; luego, bajo este aspecto, también hay que atribuirles el
defecto..
Se confirma, porque el conocimiento procede de un doble principio: la po
tencia y el objeto; consiguientemente, si tanto el objeto como la potencia son
ineficaces para conocer, la dificultad en el conocimiento provendrá de un de
fecto del objeto en el mismo grado que de un defecto de la potencia, ya que
se requiere la eficacia de ambos; ahora bien, al presente no solamente es in
eficaz nuestra potencia, sino que también lo son las cosas mismas que se han
de conocer, ya para comunicar su especie propia, ya para concurrir por sí
mismas a su conocimiento; luego.
9. Se objetará: estos argumentos demostrarían que en nuestro entendi
miento, no sólo unido al cuerpo, sino también separado, e incluso en las inte
ligencias, se da una natural dificultad o ineptitud para ser conocidos, ya que
est Deum, ob suam perfectionem infinitam habcnt ad speciem sui efficiendam et (ut
non posse exacte cognosci ab ïntellectu ita dicam) ad se manifestandum ; sed etiam
creato, nedum ab humano; immo nec prout res creatae quantumvis immateriales, sunt
in se est, videri naturaliter potest; tarnen, ineptae ad se manifestandum (ut sic dicam)
prout haec impossibilitas ex impotentia pro intellectualiter et ad producendam sui spe
venu, hoc modo dicimus non refundí in ciem; ergo ex hac parte etiam ipsis est
Deum, sed in defectum virtutis creaturae. tribuendus defectus. Confirmatur, naia co-
Atque in eodem sensu dicit haec opinio in gnitio ex duobus principiis oritur, potentia
omnibus aliis rebus difficuhatem cogno- nimirum et obiecto; ergo, si tam obiectum
scendi partim ex rebus ipsis, partim ex no- quam potentia sit inefficax cognitionis, dif-
bis oriri. Nam, quod circa res immateriales ficultas cognoscendi non minus proveniet
et perfectas maxime ex parte hoc proveniat ex defectu obiecti quam ex defectu poten
ex imperfectione nostra prima et tertia opi tine, cum utriusque efficacia necessaria sit;
niones citatae fatentur, et per se notum est. sed in praesenti non solum potentia nostra
Quod autem aliqua ex parte tribuendum est inefficax, sed etiam res ipsae cogno-
etiam sit imperfectioni ipsarum rerum, pro- scendae sunt inefficaces vel ut communi-
batur ratione facta in opinione secunda. cent sui speciem, vel ut per seipsas ad sui
Quae praeterea declaratur in hunc modum, cognitionem concurrant; ergo.
quia inter qualitates materiales, illae quae 9. Dices; his argumentis probaretur non
non possunt sui speciem suo modo impri solum in nostro intellectu corpori coniunc-
mere sensibus, dicuntur insensibiles, non to, sed etiam separato, immo et in ipsis in-
tantum ex defectu sensuum sed ex natura teùigentiis, esse naturalem difficuhatem seu
sua, et simul etiam ex defectu virtutis quam ineptitudinem ut cognoscantur, quia etiam
204 D is p u ta c io n e s m e ta fís ic a s
S o lu c ió n d e la cu e stió n
11. Sobre este particular, pienso que la tercera opinión, propuesta por
Santo Tomás, es absolutamente cierta, a condición de que la primera no quede
excluida por completo; la segunda es improbable, y la cuarta resulta, en parte,
menos probable, aunque hay muchos puntos en los que alcanza la verdad.
Así, pues, que esta dificultad, con respecto a todas las cosas, proviene en
cierto modo de nuestra imperfección, lo demuestran las razones dadas en las
opiniones primera y cuarta, que resultan convincentes en este punto; y no creo
que Santo Tomás excluyese esta causa, sino que, para algunas cosas, añadió
otra.
repraesentabilem. Quod vero haec difficul- minem non posse lumino naturae omnes
tas edam oriatur ex imperfectione nostra, veritates invenire aut omnes errores evitare,
praeter adduct a in opinione' Scoti, declara- edam in rebus naturalibus et speculadvis,
tur ex proxime dicds, quia, si intellectus cum Dei autem adiutorio utrumque posse;
noster esset perfectus, haberet aliquam na- ergo signum est hanc difficultatem vel po-
turaiem viam qua posset obdnere proprias dus impossibilitatem, oriri ex limitatione
species harum rerum, edamsi res ipsae inep- nostri intellectus et dependenria quam ha-
tae sint ad àlias praestandas; ergo, quod bet a sensibus.
intellectus noster nulla ratione aut naturali
via possit illas obdnere, imperfectio eius est; Quaestionis resolutio
ergo huic edam tribuenda est illa difficul- 11. In hac re existimo terdam senten-
tas. Et confirmatur quia tota haec difficul- riam, quae D . Thomae est, simpliciter ve-
tas magna ex parte oritur ex eo quod in ram esse, dummodo prima non omnino ex-
tellects noster corpori coniunctus pendet cludatur; secunda enim improbabili est,
in acni suo a phanlasmadbus, cuius signum quarta vero ex parte minus probabilis, licet
est quia separatus a corpore plura et faci- in mulds veritatem attingat. Itaque quod
lius potent cognoscere, edam de his rebus haec difficultas respectu omnium rerum
quae imperfectae sunt minusque intelligi- oriatur aliquo modo ex imperfecrione nos
biles esse videntur; sed haec est imperfecdo tra probant rationes adductae in prima et
nostri intellectus; ergo illa est semper cau quarta opinione, quae quoad hoc convin
sa vel (ut ita dicam) concausa huius diffi- cimi; neque existimo D . Thomam hanc
cultatis. Accedit quod theologi docent ho- causam exclusisse, sed in quibusdam rebus.
206 Disputaciones metajísicas
De aquí nace, además, otra conclusión cierta: con respecto a las cosas in
feriores, la dificultad en cuestión viene incrementada o surge simultáneamente
de la imperfección de aquéllas; también prueban esto las razones de las opi
niones tercera y cuarta, y lo demuestra suficientemente la experiencia, pues en
contramos muy graves dificultades para conocer algunas cosas imperfectísimas,
siendo así que nos resulta más fácil conocer otras cosas dotadas de mayor per
fección; ello indica que tal dificultad tiene su origen en la misma imperfección-
de las cosas. Escoto y otros partidarios de la primera opinión no pudieron ne
gar esto o, si lo niegan, incurren en falsedad. Pues en el presente caso no
tiene aplicación la razón dada a propósito de las cosas perfectas e inmateriales
(a lo cual también apunta Santo Tomás), y falla la cuarta opinión, porque esas
cosas son, de suyo, aptísimas para ser entendidas.
12. En cuanto a la objeción hecha sobre la producción de las especies,
debe rebatirse del siguiente modo: en primer lugar, si admitimos que di
chas sustancias producen en otros entendimientos especies que las representen,
ha de afirmarse, en consecuencia, que si no hacen lo mismo con respecto al
entendimiento humano —sobre todo cuando está unido al cuerpo— no es por
ineficacia de tales sustancias, sino porque ese entendimiento carece de capacidad
para aquellas especies, principalmente en el indicado estado de unión; pues,
si cuando está separado es capaz de recibirlas, entonces también podrán impri
mirlas aquellos objetos inteligibles en acto, de acuerdo con la capacidad del re
cipiente. En cambio, si sostenemos que tales sustancias no pueden imprimir
sus especies propias, habrá que decir, ante todo, que esa imposibilidad no
procede propiamente de una imperfección de las sustancias, sino más bien
de cierta perfección, aunque limitada y finita. De igual manera, el hecho de que
una sustancia inmaterial no pueda producir otra semejante a sí misma no se
deriva propiamente de una imperfección (ya que algunas cosas menos perfectas
pueden hacerlo), sino de una perfección en virtud de la cual sólo pueden ser
producidas por creación; consiguientemente, por lo que afecta al presente caso,
aunque tales sustancias son inteligibles en acto, no obstante, habida cuenta de
que son finitas, no tienen posibilidad de ser principios inmediatamente pro
ductivos de accidentes en otros sujetos, O también porque se encuentran esen-
aliam adiunxisse. Unde ulterius verum etiam tellectum hnmanum, praesertim corpori con-
est, respectu rerum inferiorum hanc diffi- iunctum, non provenire ex inefficacia ea-
cultatem augeri seu simul oriri ex imper- rum sed quia ille non est capax talium spe
fectione illarum, quod etiam probant ra- cierum, praesertim pro ilio statu; nam si
tiones tertiae et quartae opinionis ipsaque in statu separationis Alas potest recipere,
experientia satis docet; quasdam enim res etiam illa obiecta acni intelligibilia poterunt
imperfectissimas difficillime cognoscimus, illas imprimere iuxta passi capacitatene. Si
cum tamen res aliquas perfections facilius autem teneamus has substantias non posse
cognoscamus; signum ergo est difficultatem imprimere sui species, dicendum imprimis
hanc oriri ex rerum ipsarum imperfectio- est id non proprie provenire ex imperfec-
nB. Neque Scotus vel alii auctores primae tione earum sed potius ex quadam perfec-
opinionis hoc negare potuerunt vel, si hoc tione, quamvis limitata et finita. Sicut,
negent, falsi sunt. Non est vero quoad hoc quod una substantia immaterialis non pos-
eadem ratio de rebus perfectis et immate- sit producere sibi similem, non est proprie
rialibus, quod D. Thomas etiam intendit, ex imperfectione, cum aKquae res minus
et in eo quarta opinio deficit quia illae res perfectae id possint, sed ex perfectione, ra-
sunt de se aptissimae ut intelUgantur. tione cuius habent ut non possint nisi per
12. Obiectio autem facta de productione creationem produci; sic ergo in praesen-
specierum in hunc modum dissolvenda est: ti, quamvis illae substantiae actu sint intel-
nam imprimis, si teneamus illas substantias ligibiles, tamen, quia substantiae sunt finitae
esse productivas specierum se repraesentan- non possunt esse immediata principia ad ef-
tium in aliorum inteilectibiis, consequenter ficienda accidentia in aliis subiectis. Vel cer
dicendum est quod id non faciant circa in- te, quia per se respiciunt inteliecrus omnino
D isputación novena.— Sección l l l 207
cialmente referidas a entendimientos separados por completo de la materia —cuya
naturaleza exige el estar, desde el principio, en acto primero— ■, tales sustancias son»
de suyo, inteligibles en acto como objetos terminativos adecuados de la intelec
ción, los cuales suponen que el inteligente está en acto primero, mas no le con
fieren dicho acto. Por eso, si algún entendimiento se halla en pura potencia con
respecto a aquellas cosas, la carencia de acto primero debe imputarse a imper
fección del entendimiento, no del objeto.
También cabe decir, en segundo lugar, que asi como a estas sustancias, en
cuanto inteligentes, les es debido el acto primero o la especie con la que puedan
conocer, igualmente les es debido, en cuanto inteligibles, el que sus especies se
comuniquen a las demás sustancias de su mismo orden. Por eso, que nuestro
entendimiento —mientras se halla unido al cuerpo— no pueda alcanzar las espe
cies de esas sustancias, no obedece propiamente a una imperfección del mismo
entendimiento, ya que en dicho estado no puede valerse de aquellas especies.
Pero inmediatamente después de separarse del cuerpo, las recibe acomodadas a
su capacidad, y en adelante puede servirse de ellas.
13. Se concluye, pues, que el origen de esta dificultad es la desproporción
existente entre nuestro intelecto y los objetos inteligibles; la desproporción tiene
su fundamento en ambos extremos —-el entendimiento y el objeto—•, pero no
de igual manera. Efectivamente, con respecto a las cosas inferiores, se funda en
la imperfección de éstas, junto con la imperfección del entendimiento, que no
posee capacidad para alcanzar —por así decirlo—* el mínimo de inteligibilidad
de dichas cosas; en cambio, por lo que atañe a las cosas superiores, se funda
en un exceso de perfección, que no puede ser captada suficientemente por nues
tra imperfección. Y de aquí proviene el que en casi todas las cosas nos resulte
difícil alcanzar la verdad. A esto se añade que, en cada una de las cosas y cues
tiones, hay una sola verdad y muchas falsedades, porque son muchas las mane
ras según las cuales podemos apartamos de la verdad y hay muchas cosas que
pueden tener, en apariencia, semejanza con alguna otra, pero que no son realmente
lo que aparentan. Por eso resulta difícil descubrir la verdad y, en cambio, ea
más fácil y frecuente deslizarse en la falsedad.
abstractos a materia, qui natura sua postu 13. Relinquitur ergo difficultatem hanc
lant ut a principio sint in actu primo, ideo oriri ex improporrione quae est inter intel
tales substantiae ex se quidem sum actu lectual nostrum et obiecta intelligibilia;
jntelligibiles tamquam proportionata obiecta improportio autem haec in utroque extre
terminativa intelìectionis, quae supponimi mo, intellectu, scilicet, et obiecto, funda-
in intelligente actum prim um, non vero tur; non tamen eodem modo; nam respec
ilium conferirne U nde si aliquis intellec tu rerum inferiorum fundatur in imperfec
t s respectu illarum rerum est in pura po-
tentia, illius imperfectioni attribuendum est tione earum, iuncta imperfectione intellec
quod actu primo careat, non autem imper tus non habenris vim ad attingendam (ut ita
fectioni obiecti. Vel secundo dici potest, dicam) minimam intelligibilitatem talium re
quod sicut substantiis, quatenus intelligen rum; in rebus autem superioribus funda«
tes sunt, debetur actus primus seu species tur in excessu perfections, quam imperfec-
qua inteiligere valeant, ita eisdem quatenus tio nostra satis capere non potest, atque
intelligibiles sunt, debitum est ut earum ita fit ut fere in rebus omnibus difficile
species caeteris substantiis eiusdem ordinis nobis sit veritatem invenire. Accedit etiam
communicentur. Unde quod intellectus nos- quod in singulis rebus et quaestionibus ve
ter, dum est corpori coniunctus, non pos- ntas una est, falsitas autem multiplex, quia
sit illarum species obtinere, non est pro multis modis a veritate recedi potest, mul-
prie ex impotenza earum; sed est ex eius
taque possunt habere apparentem similitu-
imperfectione, quia in eo statu non potest
talibus speciebus uri. Unde statim ac sepa dinem alicuius rei quae revera non sunt.
rator a corpore illas recipit suae capacita Et inde etiam fit ut veritatis inventio dif-
ti accommodatas, quibus deinceps uri pot ficilis sit, lapsus autem in falsitatem faci-
est. lior atque frequentior.
DISPUTACION X
RESUMEN
SECCIÓN I
SECCIÓN II
Trata esta sección ¿Le la división del bien. Tras una introducción, expone
brevemente la división del bien en verdadero y aparente (1). La segunda divi
sión despliega el bien en bien en sí y bien para otro (2), y la tercera, y más im
portante, lo divide en bien honesto, deleitable y útil (3), división que explica
y justifica seguidamente (4 y 5). Propone a continuación varias dificultades so4
bre la referida división: cómo se dice el bien honesto, conveniente per se (6),
cómo tiene él bien deleitable peculiar y propia razón de bien in se et per se ape
tecible (7); en qué sentido se niega que el bien útil es bien en sí (8) y por qué
14
210 D is p u ta c io n e s m eta física s
e l b ie n ú til n o se d iv id e e n d o s : fin a lm e n te , s e o b je ta q u e la p r e c e d e n te d iv is ió n
e s in su fic ie n te p o r n o a b a rc a r to d a s las cla ses d e l b ie n (1 0 ).
A c o n tin u a c ió n re b a te a m p lia m e n te la p rim e r a d ific u lta d (1 1 -1 5 ) y la seg u n
d a ( 1 6 - 2 2 ) y tra ta c o n ju n ta m e n te d e la te r c e ra y la c u a rta (2 3 - 2 5 ) , c o n lo q u e
d e ja ta m b ié n r e su e lta la q u in ta d ific u lta d . D e a q u í p a sa a e x a m in a r s i las tre s
cla ses d e b ie n se h alla n e n to d o s lo s se re s ( 2 7 ) , y s i d ic h a d iv is ió n e s a n áloga y
c o n q u é a n alogía (2 8 - 2 9 ) . F in a lm e n te se d e tie n e e n e x p lic a r c ó m o se re d u c e n a
la p r o p u e s ta las o tra s d iv is io n e s d e l b ien q u e su ele n d a rse (3 0 -3 5 ).
S E C C I Ó N II I
E n e s ta se c c ió n s e p r o p o n e e x p o n e r c u á l d e e so s b ie n e s a n te rio rm e n te reco
r r id o s e s e l q u e c o n v ie n e a l e n te c o m o p a sió n su ya . P la n te a d a s b r e v e m e n te las
d ific u lta d e s d e l p r o b le m a ( 1 ) y e x p u e sta s algu n as o p in io n e s s o b r e e l m is m o ( 2 ) ,
p a sa a la re so lu c ió n d e la c u e stió n , q u e b a sa e n c u a tro a firm a cio n e s:
1. a, e l b ie n p r o p ia m e n te d ic h o s ie m p r e su p o n e o in c lu y e a l e n te (3 ) ;
2. a, e l b ie n a b s o lu ta m e n te h a b la n d o s e c o n v ie r te c o n e l e n te ( 4 -5 );
3. a, to d o e n te e s , a s im is m o , b u e n o p a ra a lg u ien ( 6 ) , a firm a ció n q u e c o n firm a
r e c o rrie n d o to d a s las c la ses d e e n te s (7 - 9 ) ;
4. a, e l b ie n tra sc e n d e n ta l p a re c e q u e e s tá c o n s titu id o , s o b r e to d o , p o r e l b ie n
h o n e s to .
A c o n tin u a c ió n r e c o g e las d u d a s q u e e x p u s o e n e l n . 1 s o b r e s i la rela ció n d ic e
p e r fe c c ió n , y r e s p o n d e a la p rim e r a d ific u lta d a firm a n d o q u e la re la ció n v e r d a d e ra
y r e a l c o m o ta l in c lu y e b o n d a d y p e rfe c c ió n ( 1 5 ) , lo q u e a m p lía a l p la n o d e las
re la c io n e s d iv in a s ( 1 6 - 1 7 ) . L a se g u n d a d ific u lta d v e r s a b a s o b r e lo s e n te s m a te
m á tic o s, q u e so n v e r d a d e ra s cosas y n o s o n b u e n o s ; a d v ie r te , c o n S a n to T o m á s ,
q u e so n b u e n o s e n s í, p e r o n o so n c o n sid e ra d o s c o m o ta le s p o r la c ie n c ia m a te
m á tic a ( 1 9 ) , so b r e la c u a l so lu c ió n p r o p o n e algun as o b jec io n e s (2 0 ) q u e se g u id a
m e n te so lu c io n a (2 1 -2 3 ). L a terce ra d ific u lta d n eg a b a q u e la m a te ria p rim a fu e se
u n b ie n , y la re su e lv e fija n d o e n q u é se n tid o se le llam a n o b u en a (2 4 ). L a cu a rta
tra ta b a d e las esen cia s d e las cria tu ra s, las cu a les so n b u en a s e n cu a n to e x iste n
te s ( 2 5 ) ; e n cu a n to n o son a ú n e x is te n te s , d e l m is m o m o d o q u e so n e n te s aún
e n p o te n c ia , a si so n ta m b ié n b u en as (2 6 ). P o r ú ltim o , la q u in ta d ific u lta d a firm a ■
b a q u e e l b ie n c o n siste e n e l m o d o , e sp e c ie y Orden d e b id o a la n a tu ra leza , d e l
cu á l m u c h a s c o sa s ca re ce n ; se re su elv e a firm a n d o q u e n o h a y cosa q u e n o p o se a
e n u n g ra d o m ín im o e sta s tr e s c o n d icio n e s, lo cu al es y a d e su y o su fic ie n te p a ra
q u e ten g a b o n d a d tra sc e n d e n ta l (2 7 ).
DISPUTACION X
EL BIEN O LA BONDAD TRASCENDENTAL
Esta es la última propiedad simple que se atribuye al ente, sobre la cual supo
nemos, en primer lugar, que la bondad existe, ya que esto es tan cierto y evi
dente que no necesita comprobación, pues no sólo dice la Escritura que vió Dios
la bondad en las criaturas producidas por El —G énesis, c. 1—, sino que dice
también Aristóteles que el bien es lo que todos apetecen —E tica, lib. I, c. 1—.
Por lo cual, del mismo modo que es cierto y comprobado experimentalmente que
existe en las cosas una inclinación natural o apetito hacia algo, así también es co
nocida la existencia del bien o bondad en las cosas. Por consiguiente, sentado
esto, hay que explicar qué es la bondad y de cuántas clases; y cuál de ellas es
atributo del ente y cómo se relaciona con el ente mismo.
SECCION PRIMERA
N aturaleza d el b ie n o bondad
2. La primera opinión afirma que la bondad no dice una razón real, sino
sólo una relación conceptual de conveniencia de uno para con otro. Indica esta
opinión Capréolo, In II, dist. 34, q. 1, y se explica de este modo: La bondad,
como consta por el modo común de pensar y por la misma palabra, no añade al
ente razón alguna privativa, ya que la privación dice más bien carencia de bon
dad o perfección; por tanto, dice una razón positiva. Por otra parte, formalmente
tampoco dice la razón misma de la entidad, pues estas dos cosas las concebimos
y explicamos con diversos conceptos y definiciones y, además, porque de lo con
trario la bondad no sería propiedad del ente, sino que más bien las dos palabras
serían sinónimas. N i tampoco puede la bondad incluir en su concepto a la entidad
y añadirle algo, pues la propiedad no incluye intrínsecamente en su concepto
a la naturaleza o esencia de su objeto. Por consiguiente, es menester que la bon
dad diga algo sobreañadido al ente, pero esto no puede ser algo real, ya que, como
antes se mostró extensamente al tratar de las pasiones del ente en común, al
ente real como tal no puede añadírsele una razón real distinta no ya realmente,
pero ni siquiera conceptualmente, que sea pasión suya. Igualmente porque ni tal
razón puede ser algo absoluto, ni una relación real, como después probaremos;
luego la bondad sólo puede añadir al ente algo conceptual, lo cual no puede ser
otra cosa que la mencionada relación de conveniencia. Este razonamiento parece
ser de Santo Tomás en la q. 1 De Veritate, a. 1, y q. 21, a. 1. Y puede recibir
una confirmación porque lo bueno y lo apetecible en la realidad son una misma
cosa, aunque con estos nombres no se signifique la misma relación, pues lo ape
tecible dice denominación formal del apetito, o relación a él; en cambio, lo bue
no formalmente no dice esto, sino aquello que de parte del objeto es fundamen
to de tal denominación o relación, por lo cual, es verdadera esta proposición cau
sal: porque es bueno, es apetecible. Ahora bien, todas las cosas se apetecen por
la conveniencia que »dicen con el que apetece, ya que cada uno ama lo que le
conviene; por consiguiente, la razón de bien consiste en esta razón de con
veniencia, y esta razón de conveniencia no es otra cosa que la relación, como
2. Pripia opinio ait bonitatem non di ut sic non potest addi aliqua ratio realis,
cere aliquam rationem realem, sed soliim non solum ex natura rei, verum nec ratione
relationem rationis convenientiae unius ad al- distincta, quae sit passio eius. Item, quia
terum. Quae opinio ¡ndicatur a Capreolo, nec talis ratio potest esse absoluta, nec rela-
In II, dist. 34, q. 1, et in hunc modum ex- tio realis, ut infra probabimus; ergo solum
plicatur. Nam bonitas, ut ex ipsa voce et addere potest bonum supra ens aliquid ra
ex communi modo concipiendi constat, non tionis, quod non potest esse nisi praedicta
addit enti aliquam rationem privativam, quia relatio convenientiae. Qui discursus videtur
privatio potius dicit carentiam perfectionis esse D. Thomae, q. 1 De Verit., a. 1, et
seu bonitatis; dicit ergo positivam rationem. q. 21, a. 1. Et confìrmari potest quia bo
Rursus, non dicit formaliter ipsam rationem num et appetibile in re idem sunt, quam-
entitatis, tum quia haec duo diversis con- vis his nominibus non idem respectus sig-
ceptibus ac definitionibus a nobis concipiun- nificetur; nam appetibile dicit formalem de-
tur et explicantur; tum etiam quia alias nominationem ab appetitu, vel respectum
bonitas non esset proprietas entis, sed po ad ilium; bonum autem non id dicit forma
tius voces illae essent synonymae. Neque liter, sed id quod ex parte obiecti est funda-
etiam bonitas potest in suo conceptu inclu mentum talis denominationis seu habitudi-
dere entitatem et aliquid illi addere, quia nis, propter quod haec causalis vera est:
proprietas non includit intrinsece in con Quia bonum est, est appetibile. Sed omnis
ceptu suo naturam seu essentiam sui subiecti. res appetitur propter convenientiam quam
Necesse est ergo ut bonitas dicat aliquid su- habet cum appetente; amat enim unusquis-
peradditum enti ; sed hoc non potest esse ali- que quod conveniens est; ergo ratio boni
quid reale, quia, ut supra late ostensum est in hac ratione convenientiae consistit; haec
de passionibus entis in communi, enti reali autem ratio convenientiae non est nisi re-
Disputación X .— Sección I 213
la misma voz manifiesta; y esto puede explicarse por la razón de que una mis
ma cosa, considerada en todos sus elementos absolutos, puede ser conveniente
para uno y disconveniente para otro; como, por ejemplo, el calor, que es con
veniente para el fuego y disconveniente para el agua; luego la conveniencia con
siste en la relación; ahora bien, no en una relación real, como mostraremos;
luego en una relación de razón.
latto, ut ipsa vox prae se fert; et explicari mus? Unde D . Thom., I, q. 48, a. 5, di-
potest, quia res eadem quoad omnia absolu- cit bonum per se et prindpaliter consistere
ta buie est conveniens, illi disconveniens, ut in perfectione; perfectio autem sine entitate,
calor est conveniens igni et disconveniens neque intelligi potest. Unde August., lib. 1
aquae; ergo consistit convenientia in rela De Doct. Christiana, c. 32, ait quod in
tione; et non reali, ut ostendemus, ergo quantum sumus, bom sumus. Secundum
rationis. est, relationem rationis esse passionem en
tis; nam loquendo proprie de relatione ra
tionis prout dicit aliquid mente confictum
Bonitas non est relatio rationis et quasi additum rebus, ostendimus id esse
3. Sed nihilominus haec opinio virtute falsum et in praesenti evidenter etiam con
improbata est in superioribus quoad duo. stat. Primo, quia, ut Aristoteles docet, VI
Primum, quod neget has passiones entis Aletaph., in fine, bonum est in rebus, et in
includere in conceptu suo formali et intrin hoc distinguit illud a vero; non est ergo
seco entitatem, quod tarn in communi quam formaliter sola relatio rationis. Deinde quia,
in singulis supra tractatis ostendimus esse ut ex Augustino, lib. De natura boni, c. 3,
falsum et in praesenti videtur manifestius. tractat D . Thomas, I, q. 5, a. 5, bonum
nem quod entitatem non includit, nihil est; consistit in modo, specie et ordine, quod
quis autem concipiat bonitatem esse nihil, etiam infra exponemus ; haec autem non
cum ilia trahat appetitimi et rationem cau sunt conficta per intellectum, sed in rebus
sae finalis habere dicatur et sit ipsa perfectio ipsis existunt; ergo neque ratio boni. Item,
rei, vel integra vel ex parte, ut explicabi- quia haec est differentia inter verum bonum
214 Disputaciones metafísicas
verdadero y el aparente, que el aparente es fingido y aprehendido con .el solo
entendimiento, mientras que el verdadero bien subsiste en la realidad misma
y se presupone ante cualquier ficción del entendimento; por lo cual, se dice
de Dios: V io to d a s la s c o sa s q u e h abía h ech o y eran m u y bu en a s ; pero no vio
en ellas una relación de razón; por tanto, no consiste la bondad en una rela
ción fingida, ni se requiere ésta para aquélla.
4. Sin embargo, hay quienes dicen que aunque algunas relaciones de razón
son tales que dependen de la ficción y el pensamiento del entendimiento, como
■ las relaciones de género y especie, otras, en cambio, existen en las cosas mis
mas, sin pensamiento alguno del entendimento, como la relación de creador o
de señor en Dios. Sin embargo, los que dicen esto, o bien hablan de las rela
ciones en sentido equívoco, o envuelven en sus mismas palabras una contradic
ción. En efecto, ¿cómo van a existir en las cosas mismas antes de la operación
de la razón si se dice que son relaciones de razón? O ¿en qué difieren de las
relaciones reales si están subjetivamente en las cosas y no sólo objetivamente en
el entendimento? Ni aquellas denominaciones de creador o de señor en cuanto
concebidas como antecedentes al pensamiento del entendimento se toman de re
laciones de razón, como trataremos en otra ocasión. Añádase a esto que cual
quiera que se finja que es dicha relación, la razón de bondad no puede consistir
en ella, como se verá mejor por lo que diremos de la relación real. Pero el fun
damento de esta opinión prueba, a lo sumo, que la bondad, además de conno
tar toda la realidad intrínseca de la cosa, connota también algo extrínseco, es de
cir, la denominación tomada de la reunión de muchos, principalmente cuando
una cosa se dice buena para otro, como más abajo declararemos.
tum, ut probat satis argumentum factum, relationem realem, nam hoc ipso quod ta
quod eadem res respectu unius sit bona et ils forma per suam entitatem absolutam in
respectu alterius mala ; erit ergo relatio format tale subiectum est bonum et perfec-
realis. Quae sententia attribuitur Durando, tio eius, praecisa omni insurgente relatione
In II, dist. 34, q. 1. Sed cum Durandus in vel secundum realem durationem, si revera
aliis edam rebus neget proprias relationes nulla est talis relatio, vel secundum intel-
reales, alia est in praesenti mens eius ur lectum et naturae ordinem; prius enim na-
infra videbimus. Cuiuscumque autem sit ilia tura sunt talia extrema secundum suas en-
sententia, manifeste falsa est. Quod eisdem titates et perfectiones absolutas quam inter
argumentis quibus de veritate id probavi- ea insurgat relatio. Quarto, quia vel relatio
mus, cum proportione applicatis hie estendi ilia realis dicit perfectionem et entitatem
potest. Primo, quia Deus ab aeterno bo realem, vel non. Si non dicit (ut multi exis-
nus est bonitate transcendental! communi timant) aliquam perfectionem realem, quo-
tribus personis et tarnen in eo nulla est modo potest esse bonitas alicuius rei cum
relatio realis communis tribus personis. Se- bonitas perfectionem dicat? Si autem dicit
cundo, quia calor, ubicumque existat habet perfectionem, ergo et bonitatem; dicit ergo
totam suam bonitatem, etiamsi ignis non realem relationem convenientiae et ilia rela
existat neque aliquod aliud subiectum cui tio erit eius bonitas; et sic procedetur in
conveniens sit calor: ergo et tunc non habet infinitum, quod argumentum vulgare est in
relationem realem convenientiae ; ergo non relationibus. Vel si ilia relatio est conve
consistit bonitas in hac relatione. Tertio, niens et bona absque tali relatione conve
edam quando calor existit in igne vel iusti- nientiae, idem faciUime intelligi poterit in
tia in homine, non est bonum eius propter quacumque forma vel re absoluta.
216 Disputaciones metafísicas
materia, y así en las demás cosas. Puede añadirse que también aquí tiene apli
cación aquel mismo argumento, ya que también de aquel modo sobreañadido
puede preguntarse si es conveniente para otro o no; pues si no es conveniente,
¿cómo la forma que ha sido afectada por tal modo puede ser conveniente por
razón de aquél? Y si también aquel modo es conveniente por sí mismo (para
no seguir más aún y así hasta el infinito), también Ja forma por virtud de su
esencia o diferencia última podrá ser conveniente por sí misma.
7. Y con esto se entiende fácilmente que en la cosa que se dice buena en
sí y absolutamente, también dicho modo ha sido fingido. Porque la cosa o bien
se dice buena esencialmente o accidentalmente, a la manera como se dice bueno
el hombre estudioso. En este segundo sentido ciertamente la bondad es algo
distinto de la cosa misma que se llama buena, como la salud es distinta del sano
y la hermosura del hermoso; por lo cual, a veces es un modo de la cosa así
afectada, como la figura; a veces, en cambio, es una entidad añadida a otro ente
para perfeccionarle, como la ciencia se añade al entendimiento. Pero no es ésta
la bondad que ahora consideramos, porque tal bondad respecto al ente a quien
le sobreviene no es una pasión intrínseca del ente, sino un cierto accidente suyo;
por lo cual no es bondad trascendental, sino que puede llamarse bondad formal
o material u objetiva, u otra semejante, según las varias relaciones de conve
niencia que una cosa puede tener con respecto a otra. A no ser, quizá, que se
considere aquella bondad con relación a la misma cosa o forma que se dice bue
na para otro, sobre lo cual se trató ya; o respecto del todo constituido por aqué
lla, y de este modo es una parte intrínseca de su entidad, como la forma es parte
intrínseca del compuesto y puede decirse un cierto bien o bondad suya, y así
pertenece ya a la bondad esencial de aquello constituido, en cuanto tal. Por con
siguiente, de ésta es también evidente que no puede añadir un .modo intrínseco
y absoluto distinto ex natura rei de la entidad de la cosa, porque la bondad
del todo no es otra que la que surge de la bondad de las partes; pero se
ha mostrado que la bondad de la forma no añade nada intrínseco además de la
forma, y, consecuentemente, tampoco la bondad de la materia sobre la materia,
habere locum argumentum illud quod de spectu illius entis cui accidit, non est in
ilio modo superaddito interrogali potent an trinseca passio entis sed est quoddam ac-
sit conveniens alteri necne; nam si conve cidens eius; unde non est bonitas tran-
niens non est, quomodo forma ilio modo scendentalis, sed potest dici bonitas forma-
affetta ratione illius potest esse conveniens? lis vel materialis, vel obiectiva, vel alia si-
Si autem etiam ille modus conveniens est milis, iuxta varios respectus convenientiae
per seipsum (ne ulterius et in infinitum quos una res potest ad alteram habere. Nisi
progrediamur), etiam forma ex vi suae forte consideretur illa bonitas respectu
essentiae seu differentiae ultimae per seip- ipsiusmet rei vel formae quae bona alteri
sam poterit esse conveniens. dicitur, de qua iam dictum est; vel re
7. Et hinc facile intelligitur in re quae spectu totius constituti per illam, quomodo
bona dicitur in se et absolute, etiam esse est intrinseca pars entitatis eius, sicut forma
confictum modum ilium. Aut enim res dici est intrinseca pars compositi et dici potest
tur bona essentialiter aut accidentaliter, quo quoddam bonum, vel bonitas eius, et sic iam
modo dicitur bonus homo studiosus. Hoc pertinet ad bonitatem essentialem illius con
posteriori modo est quidem bonitas aliquid stituti ut sic. De hac ergo etiam est evidens
distinction ab ipsa re quae denominatur non posse addere modum intrinsecum et
bona, ut sanitas est distincta a sano et absolutum ex natura rei distinctum ab en-
pulchritudo a pulchro; unde interdum est titate rei, quia bonitas totius non est nisi
modus rei sic affectae, ut figura, interdum quae consurgit ex bonitate partium; sed
vero est entitas addita alteri enti ad per- ostensum est bonitatem formae non addere
ficiendum illud, ut scientia additur intel- aliquid intrinsecum ultra formato et conse-
lectui. Non tamen est haec bonitas quam quenter nec bonitatem materiae supra ma
nunc consideramus, quia talis bonitas re- teriato, nec bonitatem unionis supra unio-
218 Disputaciones metafísicas
perfección. Esta opinión se atribuye a Herveo, Quodl. III, q. 2 ; allí, sin em
bargo, afirma que la bondad dice entidad en cuanto que es perfectiva de otro
o en cuanto que se ordena a la perfección de otro más bien que el que en sí
tenga alguna perfección, sentido del que trataré después. Por consiguiente, esta
opinión puede explicarse de otra forma: que la bondad de cada cosa es aquella
perfección por la que cada cosa es perfecta en su entidad; por lo cual, si es un
ente absoluto, lo será teniendo en sí un grado tal de perfección, por razón del
cual será también en sí un cierto bien; en cambio, si es u n ente relativo, o un
ente de ente, como la parte del todo o el accidente del sujeto, de la misma ma
nera será un bien de aquel de quien es ente; y por razón de la perfección entí-
tativa que tiene, se dirá un cierto bien en sí mismo; en cambio, por virtud de
aquella razón por la que tal perfección o ha sido hecha o adaptada para perfec
cionar a otro, se dirá bien para otro. Por lo cual, como el accidente es por una
misma entidad ente en sí y ente de otro, así por la misma perfección es en sí
mismo, es decir, intrínsecamente, u n cierto bien y un bien de otro. Así, por
consiguiente, rectamente se entiende y se explica que la bondad en cada cosa no
es nada más que la perfección propia de cada una.
10. L a demostración de esta sentencia así expuesta puede tomarse, en p ri
mer lugar, de lo' ya referido por enumeración suficiente; porque la bondad
no es una relación dé razón ni real, ni algo absoluto sobreañadido al ente; por
consiguiente, no queda otra cosa que pueda ser sino la perfección de la cosa.
En segundo lugar, porque lo bueno y lo perfecto son lo mismo, como enseña
Santo Tomás en I, q. 5, a. 1, 3 y 5, y lo explicaremos después; luego también
son lo mismo la bondad y la perfección, pues lo bueno y lo perfecto no sólo
materialmente son lo mismo, sino también formalmente, ya que cada cosa en
tanto es buena en cuanto es perfecta. Finalmente, de este modo puede fácil
mente concebirse y explicarse la razón de bondad, y no hay ningún motivo que
fuerce a añadir alguna otra cosa, ni es siquiera fácil entender o explicar qué
pudiera ser ello; luego es señal de que la razón de bondad consiste en esto.
nt3 habet. H aec opinio trib u itu r H efvaeo, Sic ergo recte in tellig itu r et explica tu r bo
Q uodl. I l l , q . 2 ; ib i tarnen m agis sentit ni tatem in un aq u aq u e re n ih il esse p ra e te r
bonitatem dicere en titatem quaten u s est uniuscuiusque perfectionem .
perfectiva altcrius, sen qu atenus a d alterius 10. P robatio autem h u iu s sententiae sic
perfectionem o rd in atu r, quam u t in se habet expo sitae im prim is sum i potest ex dictis, a
perfectionem aliquant, d e quo sensu in fra sufficienti enum etatione ; q u ia bonitas non
dicam. A liter ergo p o test explicari h aec e s t relatio rationis n ec realis, n eq u e abso-
opinio, q u o d b onitas uniuscuiusque re i sit lu tu m q u id ad d itu m e n ti; n ih il ergo aliud
ilia perfectlo q u a u n aq u aeque res in sua superest q u o d esse possit nisi rei perfectlo.
entitate perfecta e s t; u n d e si sit ens sim D einde quia b o n u m e t perfectu m id em su n t,
pliciter, erit in se h ab en s tan tam perfectio u t docet D . T h o m a s, I , q . 5, a. I , 3 e t 5,
nem ra tio n ; cuius in se etiam e rit quod d am e t in fra d ed a ra b im u s ; ergo e t b o n itas e t
b o n u tn ; si vero sit ens secundum q u id perfectio su n t id e m ; n a m b o n u m e t perfec
seu en ds ens, u t p ars to tius vel acd d e n s tu m n o n m aterialiter tan tu m , sed form aliter
subiecti, sic e rit b o n u m illius cuius est
idem sunt, quia u n u m quodque in tan tu m
en s; e t ratione perfectionis entitativae quam
b o n u m est in q u an tu m est perfectum . D e -
habet, d icetu r in se q u o d d am b o n u m ; ea
vero ratione qua Ala perfectio vel instituca nique h o c m odo facile concipi et declarati
est vel ap ta ad p erficiendum aliud, d icetu r potest ratio bonitatis e t nulla ratio est quae
bo n u m alterius. U n d e, sicut acd d e n s eadem cogat ad aliquid aliud ad d en d u m , n eq u e
entitate est in se ens e t ens alterius, ita quid illu d sit fo d le potest explicari vel in -
eadem perfectione est in se, id est, in trin - telligi; ergo signum est in hoc consistere
sece quoddam b o n u m e t bonum alterius. rationem bonitatis.
220 Disputaciones metafísicas
11. Pero, aunque esta opinión parezca por sí fácil y evidente y explique la
cosa en gran parte, con todo no la explica enteramente, y por eUo es preciso
añadir algo más por dos motivos. Primero, porque según esta exposición, la bon
dad no es una pasión del ente, sino su esencia; por lo cual, la bondad y el ente
se convertirían más como sinónimos que como sujeto y pasión. L a consecuencia
es d ara, porque nada es más esendal al ente real que tener algo de perfección,
y hasta que se conciba algo como ente dotado de alguna perfecdón no se con-
d b e como ente real; por lo cual, en este sentido, si hay alguna diferencia entre
estos dos nombres será más en la etimología que en la cosa significada, porque
el ente está tomado del acto de ser, y el bien, de la perfección, a la que formal
y necesariamente incluye el acto de ser. L o segundo es el argumento que antes
se propuso, a saber, que una misma cosa se dice buena para uno y mala para
otro, a pesar de que induye la misma perfección.
12. Hay que decir, por consiguiente, que el bien sólo puede añadir al ente
la razón de conveniencia, la cual no és propiamente una relación, sino que sólo
connota en el otro una naturaleza tal que tiene indinadón natural, capacidad o
conexión con tal perfecdón; por lo cual, la bondad dice la perfecdón misma
de la cosa, connotando la referida conveniencia o denotación que surge de la
coexistencia de varios. Esta condusión la defiende Durando en el lugar dtado,
y puede probarse primeramente por enumeradón suficiente por todo lo dicho
en contra de las demás opiniones, y porque ninguna otra cosa puede pensarse
una vez excluidas aquéllas. En segundo lugar, porque lo que se adujo en favor
de la última sentencia prueba, sin duda, que la perfección se induye en el con
cepto de la bondad; y lo mismo confirma también cuanto se dijo en contra de
la primera opinión, ya que la bondad no puede no incluir la entidad y, por con
siguiente, la perfección. Por otra parte, cuanto se objetó en contra de la última
11. Sed, licet haec sententia videatur per Bonitas addit enti rationem convenientiae
sc facilis ac perspicua e t m agna ex parte
12. D icendum ergo est bonum supra
rem declaret, n on tarnen om nino et ideo
ens solum posse addere rationem convenien
aliquid aliud addere oportet pro p ter duo.
tiae quae n o n est proprie relatio, sed so
P rim o , quia iuxta hanc expositionem , bo-
lum connotat in alio talem naturam haben-
num n o n est passio entis realis, sed essen
tem naturalem indinationem , capacitatene
tia eius. U n d e bonum et ens potius tam -.
vel coniunctionem cum tali perfectione; un
quam synonym a convertentur, quam subiec-
de bonitas dich ipsam perfectionem rei, con
tum et passio. Sequela patet, quia nihil est notando praedictam convenientiam seu de-
m agis essentiale enti reali quam habere ali- notationem consurgentem ex coexistentia
q u id perfectionis, et donee concipiatur ali- plurium . H anc conclusionem in ten d it D u
q u id u t en s alicuius perfectionis non eonci- rand., citato loco, et probari potest prim o a
p itu r u t ens reale; unde in hoc sensu si ali- sufficienti enum eratione ex om nibus dictis
q u a est differentia in ter haec duo nomina, contra alias sententias et quia nihil aliud ex-
m agis erit in etymologia quam in re sig cogitari potest, illis exclusis. Secundo, quia
nificata, quia ens sum ptum est ab actu quae adducta sunt in favorem ultim ae sen-
essendi, bonum autem a perfectione quam tentiae probant sine dubio perfectionem in
fO rtnaliter et ex necessitate includit actus cludi in conceptu bonitatis; et idem etiam
essendi. S ecundum est argum entum supra confirm ant quae dicta sunt contra primam
propositum , quod eadem res dicitur bona sententiam , quia n o n potest bonitas non in
u n i et. m ala alteri, cum tarnen eam dem per- cludere entitatem et consequenter perfectio
fectionem includat. nem . K ursus, quae obiecta su n t contra u l-
Disputación X .— Sección I 221
timam sententiam optim e salvantur posita est conveniens n atu rae radonali u t sic ; bo
praedicta conno ta tione ; n a m illa sufficit u t n u m item delectabile n ih il aliud est q uam
sit nonnulla distinctio rationis fundata in bonum h ab en s convenientiam cu m n atu ra
rebus inter bonum e t ens, u t sic possit bo- sensibili, u t C aiet. late tractat, I - I I , q . 32,
num attrib u ì enti tam quam proprietas et a. 1, explicans quom odo id n o n sit relatio,
non esse synonym um cum ilio, quia form a- sed ipsa res u t accom m odata tali naturae,
liter aliud est esse seu h abere entitatem , quod nihil aliud dicere potest quam m u
aliud vero ratio n e entiratis h ab ere sem per tuant reru m connexionem e t fundam entalem
aliquam convenientiam quam ra tio b o n i d é proportionem ; idem que rep eritu r suo m odo
clarât. D einde, hoc satis est u t eadem res, in bono u tili q u o d solum dicit bon u m ap-
retinens eam dem perfectionem , sit bona u n i tu m e t accom m odatum ad finem in tentum .
et mala alteri; n am , cum dicitur bona u n i, R ecte ig itu r convenienda quam dicit bo
praeter perfectionem eius q uae bona dici n u m praedicto m odo d e d a ra tu r.
tur, connotatur in altera cui bona dicitur 13. O b ie c l io .—U n a ta n tu m superest dif-
inclinado seu capacitas connaturalis alteriu s; ficultas, q u ia hoc m odo n o n adacquate sed
in alia vero, cu i m ala d icitu r, connotatur tantum ex p arte ra d o boni explica tu r : n am ,
carenda talis capacitads seu inclinadonis, u t supra dicebam , bon u m d u p lid te r d e re
vel podus contraria inclinado j ergo hoc b u s dici solet, scilicet, vel quia res i n se
modo salvantur om nia quae in bonitate in- bona est, vel quia est bona alteri, quae di-
veniuntur absque alia reladone adiuncta, u t visio sum pta est ex A ug., V i l i d e T rin it.,
in simili dictum edam est de ventate. T a n c. 3, et ex D . T h em a, I n I I , dist. 27, q . 1,
dem hoc potest declarad inductione in om a. 2, ad 1, q. 1 D e V irtu t., a. 2, a d 1, et
nibus b o n is; n am bo n u m h o n estu m ex om I - I I , q. 26, a. 4, u b i ed am a d d it id quod
nium sententia dicit b o n u m quod p e r se in se bonum est esse absolute e t sim pliciter
222 Disputaciones metafísicas
puede concebirse al ente con la entidad sin que se le conciba con la perfección
esencial, no sólo porque el mismo ser es perfección, sino también parque la
perfección esencial conviene al ente esencial y primariamente, y en esto difiere
de la perfección accidental, ya sea extrínseca, ya intrínseca a la manera de una
pasión propia. Por lo cual, cada cosa queda colocada en un determinado grado
del ser mediante esta perfección esencial, y por ella se distinguen y ordenan en
tre sí los entes; pues así —como antes decíamos— se divide primeramente el
ente en finito e infinito de acuerdo con su perfección esencial; por consiguien
te, semejante perfección esencial no añade nada al ente y a la esencia; por tan
to, el bien bajo este aspecto no parece propiamente ser pasión del ente, sino el
mismo ente. Y de este modo dijo Escoto en Q u odl., 6, que la magnitud de la
perfección esencial no es algo diferente de la esencia ni siquiera en las criaturas.
Y esto lo enseñan también todos los demás. Y puede ello explicarse como por
una semejanza con lo que decíamos antes acerca de la verdad, a saber, qüe en
cuanto dice razón absoluta de verdadera entidad, es decir, no fingida sino rati
ficada, en cuanto tal no dice pasión del ente sino que declara sólo la misma ra
zón del ente real, y por tanto sólo es pasión en cuanto que connota de algún
modo la conveniencia con el entendimiento; por consiguiente, lo mismo parece
que se ha de decir del bien guardando la debida proporción.
15. C óm o se com paran lo bueno y lo perfecto. — Esta respuesta se hará más
verosímil si se entiende exactamente cómo se comportan entre sí la razón de
bien y la de perfecto; pues dice Aristóteles en el libro V de la M etafísica , c. 16,
que se dice perfecto aquello fuera d e lo cuál no p u e d e tom arse ninguna p a rte,
o sea aquello a lo qu e nada falta. En este sentido, no todo bien es perfecto, como
es evidente por sí mismo, ni tampoco todo ente es perfecto, aunque sea bueno;
pues el niño es ente y hombre, y con todo no es aún perfecto; y el hombre
que tiene perfecta cantidad, pero no las cualidades o hábitos conformes a su na
turaleza, aunque sea de algún modo bueno, con todo no es perfecto. Eñ este sen
tido, por tanto, se dice perfecto no cualquier bien, sino aquel que está termi
nado en todas sus partes, el cual es absolutamente bueno. Sin. embargo, en otro
lis, quia non potest concipi ens cum entita- fictae sed ratae, ut sic non dicit passionem
te quin condpiatur cum perfectionc essen entis, sed declarat solum ipsam realis entis
tial), turn quia ipsum esse est perfectio, rationem, ideoque solum est Passio, ut con
turn etiam quia perfectio essentialis conve- notât aliquo modo convenientiam ad intel-
nit enti per se primo et in hoc differt a lectum; sic ergo videtur dicendum de bono-
perfectione accidentali, sive sit extrinsecg gi servata propordone.
ve intrinseca ad modum propriae passionis. 15. Quomodo bonum et perjectum com-
Unde per hanc perfectionem essentialem parentur.— Quae responsio Set verisimilior
unaquaeque res constituitur in certo gradu si exacte intelligatur quomodo se habeant
ends et per eamdem inter se distinguuntur ratio boni et rado perfecti; dicit enim
et ordinantur ernia. Sic enim (ut supra di- Arisi., V Metaph., c. 16, perjectum dici ex
cebamus) primo distinguitur ens in infinitum tra quod non est ullam parlent accipere, seu
et finitum secundum perfectionem essentia- cui nihil deest. Quo sensu non omne bonum
lem; ergo huiusmodi perfectio essentialis perfectum est, ut per se constat, neque edam
non addit aliquid supra ens et essendam; omne ens est perfectum, licet sit bonum;
ergo bonum sub hac ratione non videtur puer enim ens est et homo, nondum tamen
proprie esse passio ends sed ipsum ens. Et perfectus; et homo habens perfectam quan-
hoc modo dixit Scotus, Quodl., 6 , rnagni- titatem, non vero qualitates vel habitus suae
tudinem perfections essentialis non esse naturae consentaneos, licet bonus aliquo
aliud ab essentia edam in creaturis. Quod modo sit, non tamen perfectus. Hoc ergo-
caeteri omnes docent. Et potest hoc a si sensu perfectum dicitur non quodeumque
mili explicari ex his quae supra dicebamus bonum, sed illud quod omni ex parte con-
de ventate, scilicet, quod quatenus dicit ab- summatum est, quod est simpliciter bonum.
solutam rationem verae endtads, id est, non Alio tamen modo potest perfectum dici
224 Disputaciones metafísicas
sentido, puede llamarse perfecto aquello que bajo alguna razón tiene la perfección
.absolutamente necesaria y esencial, a la manera como el niño puede llamarse
hombre perfecto en cuanto a su esencia, y del mismo modo dicen los teólogos
.que la caridad remisa, aunque pueda llamarse imperfecta respecto de la intensa,
sin embargo, absolutamente y en cuanto a su esencia, es perfecta, como dice
San Juan, I Canon., c. 2 : Quien guarda su palabra, verdaderamente en él es per
fecta la caridad de Dios. Y de este modo, lo bueno y lo perfecto se convierten;
más aún, son enteramente lo mismo en cuanto que lo bueno dice aquello que
en sí es bueno o tiene la bondad, es decir, la perfección debida a sí, y esto no
es otra cosa que tener la esencia o entidad debida a sí; por tanto, el bien bajo
este aspecto esencial y formalmente no dice otra cosa que el ente; por ello, ser
caridad perfecta en dicho sentido no es otra cosa en realidad que ser caridad,
y así en lo demás. Más aún, ser perfecto del primer modo, o absolutamente
bueno, no es más que ser un ente que tiene toda la entidad requerida para su
eompleción.
16. Y de este modo hay que entender a Santo Tomás cuando suele decir
(como puede verse en I, q. 5, a. 1, ad 1) que, en las criaturas, el ente absoluto y
el relativo se comparan entre sí diferentemente de como lo hacen el bien absoluto
y el relativo; pues una cosa tiene el ser absolutamente por el ser sustancial, y
el ser relativo por el ser accidental; y en cambio tiene el ser buena relativa
mente por el ser sustancial, y absolutamente por el ser accidental. Con todo, esto
último se ha de entender no acerca del ser accidental por separado, sino en cuan
to unido al ser sustancial, porque el hombre no sería bueno por virtudes acci
dentales si no se le supusiese ya hombre, y por tanto sustancial y naturalmente
bueno. Por lo cual, en esas palabras relativamente y absolutamente parece que
hay una equivocidad, pues cuando se dicen del ente parece que se dicen de la
sustancia y el accidente comparados precisivamente; y cuando se dicen del bien se
dicen de la sustancia creada o bien tomada sola o en cuanto afectada por las dis
posiciones y facultades que le son connaturales. Por lo cual sucede que aunque eñ
la manera de hablar haya diversidad, con todo en la realidad no parece que
quidquid sub aliqua ratione entis habet per-, Thomas cum dicere solet (ut videre licet,
fectio n ep sim pliciter necessariam et essen I, q. 5, a. 1, ad 1) aliter inter se comparan
tialem , quom odo puer potest d id perfectus in creaturis ens simpliciter et secundum
hom o quoad essentiam e t sim iliter dicunt quid, quam bonum simpliciter et secundum
theologi charitatem remissam , licet dicatur quid; nam res habet quod sit ens simpli
im perfecta respectu intensae, tarnen simpli citer per esse substantiale, secundum quid
citer e t quoad essentiam esse Knerfpctam, vero per esse accidentale; habet autem
quom odo ait lo an ., I Canon., c. 2 :~Qüi ser- quod sit bona secundum qu'd per esse
vat verbum eius, vere in hoc charitas Dei substantiale, simpliciter autem per esse
perfecta est. A tque hoc m odo bonum et accidentale. Hoc tarnen ultimum intelli-
perfection convertuntur, im m o sunt omni- gendum est non praecise de esse acci
no idem p ro u t bonum dicit id quod in se dentali, sed ut coniuncto esse substan-
bonum est seu quod habet bonitatem , id est, tiali; non esset enim bonus homo per ac
perfectionem sibi d ebitam ; hoc autem nihil cidentales virtutes, nisi supponeretur homo
aliud est quam habere essentiam vel enti- et consequenter substantialiter et naturali-
tatem sibi deb itam ; igitur bonum sub hac ter bonus. Unde in illis vocibus secundum
ratione nihil aliud essentialiter ac formali quid et simpliciter videtur esse aequivoca-
ter d i d t quam en s; esse enim charitatem tio; nam cum dicuntur de ente videntur
perfectam dicto m odo nihil aliud revera est dici de substantia et accidente praecise com-
q u am esse charitatem e t sic de aliis. Im m o paratis; cum autem dicuntur de bono, di
etiam esse perfectum priori m odo seu bo cuntur de substantia creata aut solitarie
n u m simpliciter nihil aliud est quam esse sumpta, aut ut affecta dispositionibus et
ens habens totam entitatem quae ad com- facultatibus sibi connaturalibus. Quo fit ut
plem entum eius requiritur. licet in modo loquendi sit diversitas, in re
16. Et hoc modo intelligendus est D. tarnen nulla videatur esse differentia, quia
Disputación X.—Sección I 225
etiam bonitas vel perfectio quam confert 18. Verumtamen .propter usum vocum
acddens, si praecise comparetur ad earn bo- potest adhiberi alia responsio. Nam, licet
nitatem quam confert substantia, est secun prior in hoc habeat verum quod bonum sub
dum quid. Sic enim in Universum verum ea ratione in re non differì ab ente, nihi-
est quod ex D. Thema supra retulimus, lominus possunt ratione distingui, quod sa
unumquodque quantum habet de esse, tan- tis est ut bonum assignetur ut proprietas entis
tum habere de bonitate, et quod etiam re ad modum aliorum transcendentium. Est ita-
tulimus ex Augustino, quod in quantum que quoad impositionem vel significationem
sumus, boni sumus. nominis advertendum ens solum dici ab esse
17. Atque ita tandem fit quod bonumaut entitate, ut supra exposuimus; perfec-
absolute dictum nihil aliud sit quam ens tum autem clarius exprimere entis perfec-
ipsum, quomodo dicuntur res naturaliter tionem, in quo negationem quamdam inclu-
bonae vel perfectae, si in sua entitate sint dit, vel saltern sine lila non potest a nobis
consummatae, et homo dicitur moraliter bo eius significatimi explicari, scilicet, quod
nus, si habeat morales virtutes seu perfec- nihil ei desit secundum earn rationem se
tiones, quae non sunt nisi reales quaedam cundum quam perfectum dicitur. Bonum
formae et entitates; sic etiam Deus dicitur vero dicere convenientiam aliquam ratione
summe bonus et perfectus ratione suae en- cuius habet res quod appetibilis sit; nam
titatis, etiamsi ad nihil aliud comparetur "t bonum per ordinem aliquem ad appetitum
sic de aliis. Haec igitur doctrina et respon- dictum est, ut D. Thomas docuit, I, q. 5,
sio hoc modo exposita probabilis est et da- a. 1, ex ilio Arist., J Ethic. : Bonum est quod
ritatem ac facilitatem quamdam prae se fert omnia appetunt, et statim magis explicabi-
eamque indicavit Henr., in loc. supra citato. tur. Unde necesse est res etiam illas quae
15
226 D i s p u t a c io n e s m e ta ) ísic a s
cosas que se dicen absolutas, buenas en absoluto y en sí mism as reciban esta deno
m inación, porque tienen una perfección conveniente y apetecible para sí, y por
ello sucede tam bién que la bondad de este modo significa form alm ente la perfec
ción existente en tal cosa, connotando en la mism a la capacidad, inclinación o co
nexión natural con tal perfección. Y esto aparece más claram ente cuando tal per
fección es distinta de la cosa misma que es denom inada buena por ella; pues cuan
do el hom bre se llama bueno por razón de la virtud, form alm ente se significa la
v irtu d no de cualquier m anera, sino en cuanto es una cierta bondad, en lo cual se
incluye no sólo la perfección de virtud, sino tam bién la conveniencia que tiene
con la naturaleza hum ana, connotando de parte de la m ism a naturaleza la capa
cidad o propensión para tal perfección. Pero en cambio, en las cosas en que no
hay distinción entre la perfección y la cosa que se dice perfecta, parece más d i
fícil explicar esta conveniencia o connotación; con todo, hay que decir que aun
que en la realidad no haya distinción, nosotros la concebimos y significamos a
la m anera de las cosas distin tas; es decir, al modo de form a denom inante y cosa
denom inada, y que por ello se significa aquella forma como perfección acomo
dada a aquel en quien existe, en lo cual se computa su natural conexión con
aquella forma, y que así se distingue tal bien del ente, al menos conceptual
m ente.
Ethic., c, 1, definiens bonum esse quod tem ex convenientia et proportione inter fco-
omnia apparimi. Et potest confìrmari snmp- num et appetitum; aliquid ergo formaliter
to proportional! argumente, ex his quae explicat appetibile quod non dicit bonum
de vero dicta sunt; nam ita comparatur bo ut sic, ratione cuius haec causalis vera est:
num ad appetitum sicut vemrn ad intellec quia res est bona, ideo est appetibilis; sicut
tual; sed veruni non addit supra ens nisi haec etiam causalis est vera: quia res est
conformiiatem ad intellectum; ergo bonum lucida et colorata, ideo est visibilis; ita
non addit nisi convenientiam ad appetitum. enim comparante appetibile ad bonum si
Alii distinguant inter bonum et appetibile, cut visibile ad lucidum. Unde D . Thomas,
ut Caietan., I, q. 5, a. 5, ubi ait appetibile su- I Etnie., c. 1, declarans illam descriptionem
mi dupliciter, scilicet, fundatnentaliter et for- Aristotelis: Bonum est quod omnia appe
maliter. Priori modo ait esse idem bonum tunt, ajt sumptam esse a posteriori, quia ra
et appetibile, et ita exponit D. Thomam tio appetibilis posterior est quam ratio boni.
ibi; nam proxima ratio ob quam res ha- Et haec sententia vera est, quam prius do-
bet ut possit movere appetitum est bonitas
eius quam habet respectu appetentis, in cuerat Capreol., In I, dist. 2, q. 3, et post-
qua jncluditur non sola entitas et perfectio ea Ferrar., I cont. Gent., c. 3.
rei secundum se, sed prout habet aliquam 20. Discrìmen inter bonum et verum.---
convenientiam cum appetente. Posteriori au- Ex quo intelligitur aliter comparati bonum
tem modo dicit distingui bonum ab appe ad appetitum quam verum ad intellectutn ;
tibili saltern ratione seu denominatane, nam verum transcendens (de hoc enim io -
quia appetibile ut sic importât respectum quimur) includit in sua ratione et denomi
ad appetitum et denominationem extrinse- natane aliquam conformitatem ad intellec
cam provenientem ab ilio, seu consurgen- tum; bonum autem formaliter in ratione et
228 Disputaciones metafísicas
cambio, lo bueno formalmente no incluye en su razón y denominación la con
formidad al apetito, aunque ésta se siga de la razón de bien. Por lo cual, la ra
zón de verdad trascendental no se supone propiamente en el objeto de tal ma
nera que sea captada formalmente por el entendimiento, sino que es una deno
minación tomada de la proporción o conformidad entre el mismo objeto y su
potencia o su acto, y por ello aquella verdad suele llamarse condición consecuen
te o concomitante al objeto del entendimiento más bien que constitutivo formal
del mismo; en cambio, la bondad se supone en el objeto del apetito, y es la
razón formal de alcanzar a aquél; y la apetibilidad dice la denominación toma
da de la proporción de tal objeto con tal potencia; por lo cual, no dice la razón
formal del objeto, sino la condición concomitante.
21. Qué relación tiene el bien con la razón de fin.— Por lo dicho consta
también cómo se compara la razón de fin con el bien. En efecto, dice Santo T o
más en I, q. 5, a. 2, ad 1, que el bien por tener razón de apetecible importa una
relación de causa final. Y en el mismo sentido dice en I cont. Gent., c. 38, ra
zón 3, que el bien tiene razón de fin, del mismo modo, evidentemente, que tiene
razón de apetecible. Porque si formalmente se toma la relación y denominación
de fin no pertenece a la razón de bien, pero puede seguir a ella, pues el fin
como tal dice razón de causa en orden a los medios o a alguna acción que sea
hecha por causa del fin; relación que el bien no dice, sino sólo la razón de
conveniente. Y si el fin se toma fundamentalmente, del mismo modo se atribuye
al bien, por la cual razón de bondad tiene el fin la virtud de causar finalmente.
Y esto se ha de entender del bien absoluto como es el bien per se; pues si se
toma el bien en toda su amplitud no abarca sólo el fin sino también los medios,
como se verá por la sección siguiente.
SECCION SEGUNDA
C l a se s d e bien
propio y riguroso más que aquello que es bueno en sí y tiene una perfección
conveniente para otro. Dije de modo propio y riguroso porque a veces la caren
cia de alguna forma se juzga buena para alguien, aunque formalmente no le con
fiera ninguna perfección ni la tenga en sí; sin embargo, la privación no es bue
na propiamente, sino que a veces se la denomina así porque priva de una forma
disconveniente, y bajo tal aspecto es apetecible. Por consiguiente, el bien para
otro supone el bien en sí, y por ello las otras divisiones del bien parece que se
refieren principalmente al bien para otro, y cuando tratemos de él las explica
remos nosotros; con todo, declararemos al mismo tiempo las que pertenecen al
ente en cuanto que es bien en sí.
al hombre de dos maneras; una, por sí misma, porque aquella perfección que
tiene en sí es por sí misma conforme y conveniente para el hombre. Y esto puede
aún suceder de dos maneras: primero, que sea conveniente en orden a la delecta
ción que tal bien trae consigo, y éste es el bien deleitable. Segundo, sin relación a
la delectación, sino sólo porque de suyo es digno o conveniente para el hombre
como tal, y éste es el bien honesto. De otro modo puede algo ser conveniente no
por sf mismo, sino sólo por razón de otro bien que por él o mediante él puede
obtenerse; es decir, porque evidentemente, aunque considerado en sí no propor
cione delectación, ni sea digno o conveniente para el hombre, con todo se le juz
ga conveniente en cuanto que puede contribuir a la obtención de otro bien, y
éste es el bien útil. Y de este modo consta no sólo que aquellos tres miembros
están contenidos bajo la razón de bien, sino que son de algún modo distintos
entre sí, a! menos por la razón formal o relación concebida, pues según la rea
lidad o por el sujeto rio siempre es menester que se distingan, ya que consta
que una misma cosa, por ejemplo, el amor o la devoción para con Dios, es al
mismo tiempo honesta, deleitable y útil.
5. Finalmente, se entiende fácilmente por la referida explicación que aque
llos miembros agotan el todo dividido, puesto que ni entre el bien por sí o en or
den a otro puede hallarse un medio por oponerse inmediatamente o casi por
contradicción; ni además del bien conveniente por causa del deleite o sin él,
sino por causa de sí mismo solo, puede pensarse otro miembro, ya que también
estos miembros vienen a distinguirse como por contradicción o inmediata nega
ción, porque todo bien que es conveniente por sí prescindiendo de la razón de
deleite es juzgado honesto. Y digo prescindiendo del deleite porque estos miem
bros se han de distinguir por abstracción precisiva más que negativa, si se com
paran con la cosa que se denomina buena, pues para que la cosa sea honesta
no es preciso que sea útil o deleitable, sino sólo que tenga alguna razón de con
veniencia por causa de la cual sea amable, aun cuando no sea ni deleitable ni
útil, y así en las restantes. Por lo Cual, formalmente y como condicionalmente
homini conveniens: uno modo per seipsum, atnorem aut devotionem erga Deum esse et
quia nimirum illa perfectio quam in se ha- honestam et iucundam et utilem.
bet, ex se ipsa consentanea est et conve 5. Denique facile ex dieta declaratione
niens homini. Quod adhuc potest duobus intelligìtur membra illa exhaurire divisum,
modis accidere, primo quod sit conveniens quia neque inter bonum per se aut in or
in ordine ad delectationem quam tale bo- dine ad aliud reperiti potest medium, cum
num secum affert, et hoc est bonum delec- haec immediate et quasi per contradictio-
tabile. Secundo absque ordine ad delecta nem opponantur; neque praeter bonum
tionem, sed solum quia per se decet conveniens ob delectationem vel absque ilia,
vel conveniens est homini ut sic, et hoc sed solum propter seipsum, potest aliud
est bonum honestum. Alio vero modo est membruto exeogitari, cum haec edam
aliquid conveniens non per seipsum, sed membra quasi per contradictionem seu im-
solum ratione alterius boni quod per mediatam negationem distinguantur, quia
illud seu mediante ilio obtineri pot omne bonum quod per se est conveniens
est, quia nimirum licet ex se spectatum praecisa ratione delectationis, honestum re-
delectationem non afferat neque ex se de- putatur. Dico autem praecisa delectatione,
ceat aut conveniens sit homini, tamen, ut quia haec membra per abstractionem prae-
conferre potest ad aliud bonum obtinen- cisivam potius quam negativam distinguen-
dum, conveniens censetur, et hoc est bonum da sum, si ad rem quae bona denominatur
utile. Atque ita constat et illa tria membra comparentur, quia ut res sit honesta non
sub ratione boni contineri et esse aliquo est necesse ut sit iucunda vel utilis, sed
modo inter se distincta, saltern ratione for solum ut habeat aliquant rationem conve-
mali concepta seu habitudine; nam re seu nientiae propter quam sit amabilis, etiamsi
subiecto non semper necesse est distingui; nec iucunda neque utilis sit, et sic de re-
constat enim eamdem rem, verbi gratia, liquis. Unde formaliter et quasi conditions-
232 Disputaciones metafísicas
pueden distinguirse estos miembros también por abstracción negativa; pues per
tenece a la razón de honesto en cuanto tal no requerir la delectación o utilidad
para su razón y suficiente conveniencia en orden a mover el apetito recto, ya
sea que tenga aquellas cosas unidas en la realidad o que no las tenga; pues aun
cuando no las tuviera, sería suficientemente bueno y conveniente en su orden;
y lo mismo se ha de decir proporcionalmente de los restantes. Y de este modo
parece que queda suficientemente expuesta la referida división.
Varias dificultades acerca de la anterior división
6. Primera dificultad sobre el bien honesto.— Pero para explicar esto más
exactamente hay que tratar brevemente de algunas dificultades que salen al paso.
L a primera es cómo se puede decir conveniente por sí el bien honesto. Porque
o bien se dice conveniente por sí en cuanto forma casi coincidente con la natu
raleza del hombre en cuanto que es racional, del mismo modo que el calor es
por sí conveniente al fuego, y de esto se sigue que las mismas potencias del en
tendimiento y voluntad son bienes honestos, cosa que está en contra de lo que
afirma S. Agustín en el libro II Del Libre Arbitrio, c. 19, donde al dividir todos
los bienes del hombre en máximos, medios e ínfimos coloca a las potencias del
alma en el término medio, ya que de ellas podemos usar mal, a pesar de que
parece que son los bienes máximos aquellos que son honestos. Además, se sigue
que Dios no es bien honesto del hombre porque no es conveniente a éste por
sí a modo de forma. Se sigue también que la acción de dar limosna no es bien
honesto, porque no es una forma por sí conveniente para el hombre. O que el
bien honesto no se dice conveniente por sí en cuanto forma sino en cuanto ope
ración conforme al hombre, y de este modo se sigue en primer lugar el mismo
inconveniente acerca de Dios. Y además resulta que las virtudes, principalmente
las infusas, no son bienes honestos porque no son operaciones del hombre, cosa
que es enteramente falsa y contraria a lo que afirma San Agustín en el mencio
nado pasaje. O se dice el bien honesto conveniente por sí objetivamente, a sa
ber, porque es un bien amable por sí, la cual es una razón rqás universal, pues
to que puede convenir a la operación, sea externa o interna, y a cualquier forma
liter possunt haec membra distingui, etiam tatis esse bona honesta, quod est contra
per abstractionem negativam; nam de ra- August., lib. II De Lib. Arb., c. 19, ubi,
tione honesti ul honesti est ut ad suam ra- distinguens omnia bona hominis in maxi
tionem et convenientiam sufficientem ad ma, media et infima, potentias animae in
movendum appetitum rectum delectationem medio ordine collocai, quia eis possumus
aut utilitatem non requirat, sive in re illas male uti, cum tamen maxima bona ilia esse
habeat coniunctas sive non; nam etiamsi videantur quae honesta sunt. Deinde sequi-
illas non haberet, esset sufficienter bonum tur Deum non esse bonum honestum ho-
et conveniens et in suo ordine; et idem est minis, quia non est ei per se conveniens
proportionaliter de reliquis. Atque in hunc per modum formae. Sequitur etiam actio
modum videtur satis exposita praedicta di- nem dandi eleemosynam non esse bonum
visio. honestum, quia non est aliqua forma per
se conveniens homini. Vel bonum hones
Variae difficultates circa praedictam tum dicitur per se conveniens non ut for
divisionem ma, sed ut operatio decens hominem, et sic
6. Prima dijficultas circa bonum hones- sequitur imprimis idem inconveniens de
tum.— Sed ut exactius declaretur, nonnul- Deo. Et ulterius sequitur virtutes, praeser-
lae difficultates insurgentes bteviter trac- tim infusas, non esse bona honesta quia non
tandae sunt. Prima est quomodo bonum sunt opcrationes hominis, quod est plane
honestum dicatur per se conveniens. Aut falsum et contra August., cit. loco. Vel di
enim dicitur per se conveniens tamquam citur bonum honestum per se conveniens
forma paene consentiens cum natura homi obiective, quia, scilicet, est bonum per se
nis ut rationalis est, ad eum modum quo amabile, quae ratio universalior est; nam et
calor est per se conveniens igni, et sic se- in operationem, tarn intemam, quam exter-
quitur ipsas potentias intellectus et volun- nam, et in quamcumque formanti et in
Disputación X.— Sección II 233
y a Dios mismo. Pero tampoco de este modo se soslayan todas las dificultades
apuntadas, ya que se sigue que las potencias del alma han de ser contadas entre
los bienes honestos; más aún, incluso la salud y los demás bienes del cuerpo;
que por sí son amables. Y además surge otra dificultad, porque esta razón, a
saber, que algún objeto pueda ser por sí amable sin orden a la delectación, no*
puede ser la primera razón de bien que se encuentra en tal objeto, porque su
pone la razón de bien por la que tal objeto es amable por sí. Como decíamos
en la sección anterior, la razón de apetecible supone la de bueno y conveniente;
pues precisamente es una cosa apetecible porque es buena y conveniente, y es
lo mismo que el bien sea por sí amable que el que sea apetecible; por tanto, no
puede ésta ser la primera razón en que consiste el bien honesto.
7. Segunda dificultad acerca del bien deleitable.— La segunda dificultad
se refiere al bien deleitable: de qué modo tiene la propia y peculiar razón
del bien en sí y por sí apetecible; pues por bien deleitable, o se ha de entender
el objeto sobre el que versa la delectación, o la delectación que nace de tal ob
jeto. Si se dice lo primero se sigue que este bien no es más bien en sí y por sí
que el bien útil. Y se prueba porque no es bueno porque tenga en sí delecta
ción, que es una cosa distinta de él, sino porque es apto para engendrar la de
lectación, la cual parece que es una clase de utilidad consistente en la relación a
la delectación misma, por razón de la cual tal objeto es amable. Como la comi
da, por ejemplo, si se ama porque da la salud, se dice que es amada como un
bien útil para la salud; luego si es amada en cuanto proporciona deleite, será
amada como útil para la delectación; por consiguiente, el bien deleitable tomado
bajo este concepto no es bueno en sí y por sí, ni difiere formalmente del bien útil,
sino sólo materialmente o como lo particular de lo común. Pero si la misma de
lectación se dice que es bien deleitable, como indica el mismo Santo Tomás en
el citado lugar de la I parte, es ciertamente verdad que la ‘delectación es un
cierto acto por sí conveniente y conforme con la naturaleza o con el apetito que
Deum ipsum convenire potest. Sed neque tabile intelligendum est obiectum circa
hoc modo evitantur omnes difficultates tac- quod delectatio versatur, aut delectatio quae
tae, quia sequitur potentias animae compu- ex tali obiecto nascitur. Si primum dica-
tandas esse inter bona honesta; immo et tur, sequitur hoc bonum non magis esse per
sanitatem et alia bona corporis, quae per se et in se bonum quam bonum utile. Pro-
se amabilia sunt. Et praeterea insur- batur quia non est bonum eo quod in se
git alia difficultas, quia haec ratio, nem- habeat delectationem, quae est res ab ilio
pe quod obiectum aliquod sit per se distincta, sed quia aptum est ad delectatio
amabile sine ordine ad delectationem nem generandam, quae videtur esse utilitas
non potest esse prima ratio boni quae in quaedam consistens in habitudine ad delec
tali obiecto reperitur, quia supponit ratio- tationem ipsam, ratione cuius tale obiectum
nem boni propter quam tale obiectum per amabile est. Sicut cibus, verbi gratia, si
se amabile est. Sicut in sectione preceden ametur quia sanitatem confert, dicitur ama
ti dicebamus rationem appetibilis suppone ri ut bonum utile ad sanitatem; ergo, si
te rationem boni et convenjentis ; propterea ametur quatenus delectationem affert, ama-
enim res appetibilis est, quia bona est et bitur ut utile ad delectationem; ergo bo
conveniens; idem autem est esse bonum num delectabile hac ratione sumptum, non
per se amabile quod esse per se appetibile; est per se et in se bonum, nec formaliter
non potest ergo haec esse prima ratio in differì a bona utili, sed tantum materialiter,
qua bonum honestum consistit. seu tamquam particulare a communi. Si
7. Secanda difficultas circa bonum de~ vero delectatio ipsa dicatur esse bonum de
lectabile.— Secunda difficultas est circa bo lectabile, ut D. Thomas in citato loco I
num delectabile, quomodo habeat peculia- p. indicat, verum quidem est delectatio
rem ac propriam rationem boni in se ac per nem esse quemdam actum per se convenien-
se appetibilis; aut enim per bonum delec- tem et consentaneum naturae vel appetitisi
234 Disputaciones metafísicas
se deleita; pero con todo, no aparece ninguna razón por la que esta peculiar con
veniencia de tal acto se distinga de las otras y constituya su peculiar razón de
bien más que la conveniencia que tiene cualquier otro acto con la facultad de
obrar, como la intelección de la verdad con el entendimiento y la visión de
objeto hermoso con la vista. Y además no parece que la razón de bien deleitable
pueda consistir primariamente en la misma delectación, ya que ésta versa sobre
algún bien en cuanto bien, puesto que es un descanso del apetito, el cual no
descansa sino una vez que ha alcanzado el bien; luego la delectación supone
en el objeto una razón de bien anterior a la delectación y que sea tal en sí y
no en orden a la delectación; en efecto, el bien con que nos deleitamos no es
bien porque deleita, sino más bien deleita porque es bien; supone, por tanto, la
delectación una conveniencia en el objeto y una bondad distinta de la delecta
ción misma. Por consiguiente, acerca de ella pregunto si constituye al bien de
leitable o no; pues si lo constituye, resulta, por consiguiente, que no es la de
lectación misma, el primer bien deleitable; más aún, ni siquiera parece tener
semejante conveniencia o razón de bien, porque cuando nos deleitamos, por
ejemplo, con la visión de una cosa hermosa, la conveniencia de la visión es de
tipo muy diferente de la conveniencia de la delectación, a pesar de que la visión
es el objeto de tal delectación. Y si aquella bondad o conveniencia que se en
cuentra en el objeto de la delectación no constituye el bien deleitable, entonces
será ya un bien distinto de los tres enumerados.
8. Tercera dificultad acerca del bien útil.— La tercera dificultad puede ser
acerca del bien útil: cómo se niega que es un bien en sí y en esto se distingue
de los restantes; pues el bien útil, aunque sea útil para algo distinto de sí, con
todo tiene en sí su utilidad, que consiste en una virtud o eficacia para realizar
aquella cosa para la que es útil. Se dirá, quizá, que la bondad de la cosa útil no
consiste en la utilidad misma, sino en la conveniencia y apetibilidad que tiene
tal utilidad respecto del hombre, y se dirá, consiguientemente, que el bien útil
no tiene esta conveniencia de suyo, sino por el fin para el que es útil. Sin embargo.
qui delectatur; tarnen nulla apparet ratio habere similem convenientiam seu rationem
ob quam haec peculiaris convenientia talis boni, quia çum delectamur, verbi gratia, in
actus ab aliis distinguatur et constituât suant visione rei pulchrae longe alterius rationis est
peculiarem rationem boni magi s quam con convenientia visionis a convenientia delecta-
venientia quant habet quilibet alius actus cum tionis, cum tarnen visio sit illius delectationis
facuitate operandi, ut intellectio veritatis obiectum. Si autem bonitas ilia seu conve
cum intellectu et visio obiecti pulchri cum nientia quae est in obiecto delectationis,
visu. Et praeterea non videtur ratio boni non constituit. bonum delectabile, erit iam
delectabilis primario posse consistere in de- aliud bonum distinctum a tribus enumera-
lectatione ipsa; nam delectatio circa ali- tis.
quod bonum ut bonum versatur, cum sit 8. Tenia diffieuhas circa bonum utile.—
quies nppetitus, qui non qujescit nisi in bono Tertia difficukas esse potest de bono utili,,
adepto; ergo supponit delectatio in obiecto quomodo negetur esse in se bonum et in
rationem boni priorem delectatione et quae hoc a reliquis distinguatur; nam bonum
in se talis sit et non per ordinem ad delec- utile, licet ad aliud a se distinctum utile sit,
tationem; bonum enim circa quod delec- tarnen in se habet militatemi suam quae
tamur non ideo bonum est quia delectaf, consistit in aliqua virtute vel. efficacia prae-
sed potius ideo delectat quia bonum est; standi rem itlam ad qunm est utile, Dice-
supponit ergo delectatio in obiecto conve- tur fonasse bonitatem rei utilis non consis
nientiam et bonitatem distinctam a delec tere in utilitate ipsa, sed in convenientia et
tatione ipsa. De ilia ergo inquire an consti appetibilitate quam habet talis utilitas re
tuât bonum delectabile, necne; nam, si spectai hominis, et consequenter dicetur bo
constituit, ergo non est delectatio ipsa pri- num utile non habere hanc convenientiam
mum delectabile bonum; immo nec videtur ex se, sed ex fine ad quem est utile. Con-
Disputación X .— Sección II 235
está en contra de esto el que a pesar de que la conveniencia del bien útil suponga
la conveniencia de aquella cosa para la que es útil y tal vez se derive de elía, sin
embargo, supuesta ésta, el mismo bien útil verdaderamente en cuanto que tiene
relación a una cosa tal tiene en sí una propia conveniencia por razón de la cual
es bueno y amable; luego en esto no hay diferencia formal entre el bien útil y
otros bienes, ya que también el bien honesto o deleitable puede, a veces, tomar
su propia razón de la relación que dice a algo extrínseco. Más aún, el bien ho
nesto a veces es tal por su conformidad con una ley extrínseca, o al menos por
la conveniencia que resulta en él supuesta tal ley. Por lo cual también resulta
que algún bien útil no tenga otra conveniencia o bondad sino la de honestidad,
como el caso, por ejemplo, de la aflicción del cuerpo, en cuanto que es útil para
satisfacer a Dios, no tiene más bondad que la honesta; y por la misma razón,
el medio que sólo es útil para gozar de un placer no tiene ninguna conveniencia
o bondad más que alguna participación de dicha delectación; por consiguiente,
el bien útil no queda acertadamente distinguido de los otros.
9. Cuarta dificultad acerca de lo mismo.1— Y de aquí surge la cuarta difi
cultad: por qué el bien útil no se divide en dos; pues el bien útil es tal como es
aquello a lo que se ordena; por consiguiente, como el bien amable por sí, uno
es honesto y otro deleitable, así lo que es bueno por la utilidad para otro será
uno honesto y otro deleitable.
10. Ultima dificultad acerca de la suficiencia de la división.— La última
dificultad es que la referida división parece insuficiente; pues además de las
citadas razones de bien parece que existe otra que puede separarse o distin
guirse de aquéllas; en, efecto, hay ciertos bienes amables por sí, no porque de
leitan o son honestes, sino precisamente porque perfeccionan a l a . naturaleza,
como la salud, la c ie n c ia , la integridad del cuerpo y el mismo ser y vivir; ya que,
incluso si prescindimos con la mente de t o d o deleite, estas cosas siguen siendo
b u en a s y amables, como es evidente; y d e modo semejante, aunque prescinda
mos d e todas las razones de. virtud, estas cosas son amables como bienes con
naturales, y por causa d e ellas pueden otras cosas ser amadas como útiles, pres-
tra hoc tarnen est, quia licet convenientia quamdam illius delectationis ; ergo bonum
boni utilis supponat convenientiam illius rei utile non recte ab aliis distinguitur.
ad quam est utile et ab illa fonasse deri- 9. Quarta circa idem.— Atque hinc ori-
vetur, tarnen, illa supposita, revera ipsum tur quarta difficultas, cur bonum utile non
bonum utile quatenus habet habitudinem diatinguatur in duo; nam tale est utile bo
ad talem rem, habet in se propriam con num., quale est illud ad quod ordinatur;
venientiam raderne cuius bonum est et ama ergo, sicut bonum per se amabile aliud est
bile; ergo in hoc non est differentia for- honestum et aliud delectabile, ita bonum ex
malis inter bonum utile et alia bona; nam militate ad aliud, quoddam honestum, aliud
edam bonum honestum vd delectabile pot vero delectabile.
est interdum accipere rationem suam ex ha- 10. Ultima difficultas circa sufficientiam
bitudine ad aliquod extrinsecum. Immo bo divisions.— Ultima difficultas est quia prae-
num honestum interdum est tale ex confor- dicta divisio videtur insufficiens ; nam prae
mitate ad legem extrinsecam, vel saltern ex ter dictas rationes boni videtur esse alia
convenientia quae in eo résultat supposita quae ab illis distingui seu praescindi potest;
tali lege. Unde edam fit ut aliquod bonum sunt enim quaedam bona per se amabilia,
utile non habeat aliam convenientiam vel non quia delectant, nec quia honesta sunt
bonitatem nisi honestatis; ut, verbi gratia, sed praeci.se quia naturam perficiunt, ut sa-
corporis afflictio quatenus utilis est ad sa nitas, scientia, corporis integritas et ipsum
tisfaciendum Deo, non habet bonitatem esse ac vivere; nam etiam si mente prae-
aliam nisi honestam; et eadem ratione scindamus omnem delectationem, haec sunt
medium quod tantum est utile ad delecta- bona et smobilia, ut per se constat; et si
tionem capiendam, non habet convenientiam militer, licet praescindamus omnes rationes
aliquam vel bonitatem nisi participationem virtutis, haec sunt amabilia ut connaturalia
236 Disputaciones metafísicas
bona et propter illa possunt amari alia ut maliter non est ad honestat'ém necessaria,
utilia, praecisa honéstate. Cuius signum est sed sufficit illa decentia et proportio quae
quia interdum per honesta media, interdum reperitur inter tale bonum et natu-
per turpia inquiruntur, non ob delectatio- ram quae operationes suas recta ra
nem sed ob solam naturalem convenientiam ; tione dirigit. Sicut dare eleemosynam est
datur ergo aliqua ratio boni ab illis tribus honestum, quia est per se consentaneum
distincta. naturae rationali, etiamsi per impossibile ho
mo sic operans huilant inde utilitatem vel
Expeditur prima dijficultas commoditatem caperet praeter ipsum recte
11. Ad satisfaciendum primae dífficulta- operari. Quomodo etiam respectu Dei dici
ti et declarandum quid proprie sit hones- tur esse conveniens et honestum sese com-
tum bonum, advertendum est duobus mo municare, benefacere ac misereri, non quia
di! dici vel sumi posse bonum honestum. illi sit commodum, sed quia est per se de-
Uno modo, in ordine ad actiones humanas cens ac proportionatum illius bonitati. Bo
et morales prout recta et prudenti ratione num ergo honestum hac ratione explicatum
regulari possunt, et hoc modo bonum ho dicit peculiarem rationem convenientiae et
nestum dicitur quod per se et ex se decet ex parte rei quae honesta dicitur includit
hominem vel personam ratione utentem, ut perfectionem eius, cum omnibus conditioni-
sumitur ex D . Thoma, II-II, q. 145, a. 1, bus vel physicis, vel moralibus, ad praedic-
et sequent. In qua convenientia non consi- tam convenientiam cum natura rationali nc-
deratur aliqua commoditas quae per tale bo cessariis.
num accrescat illi personae respectu cuius 12. Solet autem hoc bonum per conve
dicitur esse huiusmodi bonum; haec enim, nientiam ad dictamen rectae rationis decla-
licet saepe intercedat, per se tarnen ac for- rari; nam illud bonum est honestum quod
Disputación X.—Sección II 237
hacer, amar, etc. Con todo, si esta afirmación se entiende referida a la recta
razón en cuanto dice el juicio o conocimiento de aquello que conviene hacer,
en este sentido no consiste la honestidad en la conformidad con el dictamen de
la razón, ni es aquélla la primera regla o la primera razón de tal honestidad.
Pues no es honesto el bien porque juzga la recta razón que es tal, sino al con
trario, porque el mismo bien en verdad y en la realidad es tal; por ello, la ver
dadera y recta razón juzga que es tal. Y por este motivo, el recto juicio es para
nosotros la regla del bien honesto, ya que nos lo manifiesta; con todo, en sí
supone ya este juicio la propia conveniencia, de la que le viene al bien honesto el
ser tal; y esta conveniencia decimos que es con referencia a la naturaleza ra
cional en cuanto que es tal y tiene tales atributos o propiedades. Pero en cam
bio, si se toma el dictamen de la recta razón no formalmente sino como radi
calmente, en este sentido se dice con razón y a ptiori que el bien honesto es aque
llo que es conforme a la razón; es decir, que es conforme a la naturaleza racional,
la cual, por lo mismo, es apta por naturaleza para juzgar que esto ha de ser
hecho o apetecido por ella.
13. Pero el bien honesto tomado de este modo puede aún distinguirse en
acto, hábito y objeto honesto; pues hay actos formalmente buenos y honestos,
como son los actos de las virtudes, principalmente de la voluntad, y a éstos co
rresponden los hábitos de las virtudes, que con razón se cuentan entre las má
ximas cosas buenas y honestas, porque son dignas en sumo grado del hombre
dotado de razón; y en estos actos o hábitos se suponen los objetos honestos,
pues de ellos toman los actos y hábitos su honestidad, como indica Santo T o
más en I-H, q. 19, a. 1, ad 3, donde disputa ampliamente sobre este punto;
y en la q. 20, a. 1, ad 2, y en la q. 2 D e Malo, a. 3, in corp. y ad 8. Pues el
acto honesto como tal no se ocupa sino del bien honesto; por lo cual es preciso
que suponga tal bondad en él, pues el acto de la voluntad no confiere a su
objeto la bondad, sino más. bien se funda en ella, y por esto, más arriba, Santo
Tomás llama a esta honestidad bondad primordial.
tecta ratio dictât esse faciendum vel aman- terea nata est iudicare hoc sibi esse facien
dum, etc. Tamen, si hoc dictum intelligatur dum vel appetendum.
de recta ratione prout dicit iudicium seu 13. Bonum autem honestum hoc modo
cognitionem eius quod expedit facere, sic sumptum distingui potest in actum, habitum
non consistit honestas in conformitate ad et obiectum honestum; sunt enim actus for
dictamen rationis neque est ilia prima ré maliter boni et honesti, ut sunt actus virtu-
gula seu prima ratio talis honestatis. Non tum, praesertim voluntatis, et his correspon
enim ideo bonum est honestum quia recta dent habitus virtutum, qui inter maxima bona
ratio iudicat esse taie, sed e converso, quia et honesta merito computantur, quia maxime
ipsum bonum vere et in re taie est, ideo decent hominem ratione utentem; et ins ac
recta et vera ratione iudicatur esse taie. Et ribus vel habitibus supponuntur obiecta ho
ideo quoad nos rectum iudicium est régula nesta; nam ab his sumunt actus et habi
boni honesti, quia nobis manifestât illud; ta tus suam honestatem, ut signifìcat D . Tho
men secundum se supponit illud iudicium mas, I-II, q. 19, a. 1, ad 3, ubi de hac re
propriam convenientiam ex qua habet bonum larius disputatili, et q. 20, a. 1, ad 2, et
honestum quod tale sit; hanc autem di- q. 2 de Malo, a. 3, in corp., et ad 8. Actus
cimus esse ad naturam rationalem quatenus enim honestus ut rie non versatur nisi cir
talis est et taies habet proprietates seu attri ca bonum honestum; unde necesse est ut
buts. Si vero dictamen rationis non formali in ilio talem bonitatem supponat, nam ac
té! sed quasi radicaliter sumatur, sic bene tus voluntatis non conferì obiecto suo boni
et a priori didtur bonum honestum esse tatem, sed potius in ilia fundatur, et ideo
illud quod est conforme rationi, id est, quod D . Thom, supra, hanc honestatem bonita
est conforme naturae rationali, quae prop- tem primordialem vocat.
238 Disputaciones metafísicas
14. Atque ex his responsum est ad to conveniens naturae videatur. Et hoc bonum
tani iilam primam difficultatem, quatenus videntur antiqui philosophi appellasse bonum
spectat ad bonum honestum in hoc rigore naturae, quod distinguebant a bono honesto
et proprietate sumptum. Concedimus enim quod per se decens appeilabant, ut colligi-
hoc bonum non limitari ad Operationen!, vel tur ex Cicer., lib. I l i et IV de Finib. Ta-
habitum, vel formam, sed convenire omni men, quia hoc bonum naturae per se con
rei quae honeste et secundum rectam ratio- veniens est et amabile, ideo ila censetur
nem est appetibilis ab homine. Concedimus comparari appetitus naturae ad hoc bonum
deinde hoc bonum non ideo tale esse quia sicut appetitus rationalis ad bonum per se
est per se conveniens voluntati seu appeti- decens, atque hac ratione in ordine ad natu
tui hominis in rations obiecti appetibilis; ram hoc bonum comprehenditur sub bono
nam, ut recte argumentum ibi factum pro honesto. Accedit etiam quod haec ratio boni
bat, haec ratio per se appetibilis formaliter sufficiens est ut ipsum honeste appetatur,
sumpta supponit convenientiam cum natu si aliunde impedimentum aliquod non ln-
ra rationali, ratione cuius tale bonum illi est tercedat, quia cum recta ratio sit qua homo
per se appetibile. regi debet aut gubemari, ad illam pertinent
15. Alio vero modo sumi potest bonum et quae sunt naturae commoda et consen
honestum, non in ordine ad mores, sed in tanea praponere, nisi aliunde aliquid ob-
ordine ad naturam, et est illud quod per se stet vel maius aliquod incommodum subse-
perficit naturam et est commodum illi edam quatur. Hoc igitur modo Ioquendi de bono
seclusa ratione virtutis, ut est sanitas, inte- honesto, concedendum est potentias animae
gritas et vita ipsa quam interdum amare esse quaedam honesta bona, non quidem eo'
vel tùeri turpe est, etiamsi ex se maxime modo quo virtutes, quibus male uti non pos-
Disputación X.—Sección II 239
usar mal, como ocurre con las potencias mismas, por lo cual San Agustín llamó
a aquéllas bienes máximos, y a éstas, bienes medios; sino del mismo modo que
los bienes que pertenecen a la integridad y complemento de la naturaleza son de
suyo convenientes y, en cuanto de ellos depende, capaces de ser amados con recti
tud. Y de este modo son honestos el mismo ser, vivir y saber. N i solamente los
bienes inherentes, sino también las cosas extrínsecas que en ocasiones son con
venientes por sí, al menos como objeto de los actos vitales, pueden contarse en
tre estos bienes honestos, y así queda también resuelta la primera dificultad en
cuanto puede afectar a este bien, sobre lo cual volveremos a insistir en la solu
ción de la última dificultad.
16. Acerca de la segunda dificultad hay que distinguir dos cosas que en
ella se tocan, a saber: la delectación y el objeto de la delectación, y de ambos
hay que decir que son, de suyo, un bien conveniente de algún modo y por
sí apetecible. Y ciertamente, tratándose de la delectación misma, la cosa es por
sí evidente, pues es un acto que de suyo invita y arrastra mucho al apetito, lo
cual es señal de que tiene con él por sí misma una gran proporción. Y tra
tándose del objeto de la delectación se prueba porque el objeto de la delectación
es un bien; luego la delectación supone en aquel objeto una bondad, ya que los
actos del alma no constituyen a sus objetos, sino que los suponen; por consi
guiente, el objeto de la delectación no es bueno y conveniente porque es objeto
de delectación, sino al contrario; puede ser objeto de delectación porque es bue
no y conveniente. Por tanto, es de suyo bueno y apetecible, y no por la sola deno
minación o relación a la delectación, aunque tal vez la etimología del nombre
o su imposición haya sido tomada de allí. Con esto consta, por tanto, que ya
se tome el bien deleitable por la misma delectación, ya sfe tome por el objeto o
bien que deleita, ya —lo que es más probable— por ambas cosas en unidad, a
saber, por el descanso que se halla en tal cosa, del mismo modo que la felicidad
a veces se toma por la objetiva, a veces por la formal, a veces por toda la feli-
sumus sicut potentus ipsis, propter quod ab per se manifest™; nam est actus qui ex
Augustino haec maxima, illa vero media bo se valde invitai et trahit appetitimi, quod est
na esse dicuntur, sed ea ratione qua bona signum ex sese habere cum ilio magnata
pertinentia ad integritatem et complementum proportionem. De obiecto autem delectado-
naturae per se convenientia sunt et quan nis probatur, quia obiectum delectationis est
tum ex ipsis est, recte amabilia. Atque hoc bonum; ergo delectatio supponit in obiecto
modo ipsum esse, vivere et sapere honesta ilio bonitatem, quia actus animae non con-
sunt. Neque solum inhaerentia bona, sed stìtuunt obiecta sua sed supponunt; obiec
edam res extrinsecae quae interdum sunt tum ergo delectationis non est bonum et
per se convenientcs, saltern ut obiecta vi conveniens quia est delectationis obiectum,
tali™ actuum inter haec bona honesta com- sed e contra quia bonum est et conveniens,
putantur, et sic edam expedita est prima ideo delectationis obiectum esse poi.st. Est
difficultas quantum ad hoc bonum pertine- igitur ex se bonum et appetìbile et non per
re potest, de quo in solutjone ultimae dif- solam denoroinatìonem vel habitudinem ad
ficultatis plura dicemus. delectationem, quamvis fortatse nominis e ti
mologia vel impositio inde sumpta sit. Hinc
Tractatur secunda difficultas igitur constat, sive delectabile bonum su-
matur pro delectatione ipsa, sive pro obiec
16. Circa secundam difficultatem duo to seu bone ilio quod delectat, sive (quod
sunt distinguenda quae ibi attinguntur, sci probabile est) pro utroque per modum unius,
licet delectatio et delectationis obiectum, et scilicet, pro quiete in tali re, sicuc beatitudo
de utroque dicendum est esse bonum ex se interdum sumitur pio obiectiva, interdum
conveniens aliquo modo et per se appetìbi pro formali, interdum pro tota beatitudine
le. Et quidem de delectatione ipsa, id est quae per modum unius utramque compienti-
240 Disputaciones metafísicas
« d a d que comprende a una y otra abrazadas en unidad, de cualquier manera
d e éstas, digo, que se tome el bien deleitable, con razón se dice bien por sí y no
sólo por una relación extrínseca o denominación, en lo cual se distingue acerta
damente del bien útil.
17. Por su parte, fácilmente se distingue la bondad o conveniencia de la
misma delectación, de la bondad o conveniencia de la honestidad, sea moral o
-natural; pues la conveniencia de la delectación sólo consiste en la suavidad y
descanso vital — por llamarlo así— que logra el apetito en el bien alcanzado,
sea que tenga otra clase de conformidad con la razón o naturaleza racional o que
no la tenga, pues estas cosas son accidentales para el concepto de la delectación
en cuanto tal. Y por esta causa se distingue acertadamente, al menos por razón
de la delectación, el bien deleitable del bien honesto, tanto moral como natural,
ya porque tiene una conveniencia peculiar, como dije; ya también porque tiene
una fuerza peculiar para mover el apetito, de la cual nace el que a veces no sólo
•mueva en contra de la razón, sino también en contra del provecho de la natu
raleza.
18. Pero sobre la bondad del objeto deleitable, que en él se supone para
que cause delectación, no es fácil juzgar cuál sea ésta n i cómo se distinga de la
honestidad moral o natural. Y la razón de la dificultad está en que la delectación
versa sobre un bien conveniente y conseguido o presente, como se toma de Aris
tóteles en el libro I de la Retórica, c. 10; y Santo Tomás, extensamente en I-II,
■q. 31, a. 1 y ss. Pero el bien conveniente, cuya consecución se supone para la
delectación, no es otra cosa que el bien conveniente a la naturaleza, sea a la na
turaleza espiritual si se trata de una delectación espiritual, sea corporal, si es
•sensible; y el bien conveniente a la naturaleza no es otro que el bien honesto,
ya sea moral, si es de tal forma conveniente a la naturaleza racional en cuanto tal
que por sí mismo convenga, ya sea natural si solamente es ventajoso por sí mis
mo para la naturaleza en cuanto referido a la perfección de ésta; por consiguien
te, la delectación no supone el bien deleitable en cuanto tal; más aún, ésta parece
mejor una denominación extrínseca tomada de la misma delectación en potencia,
tur, quocumque (inquam) ex his modis bo 18. At vero de bonitate obiecti delecta-
num delectabile sumatur, merito per se bo- bilis quae in eo supponitur ut delectationem
mnn dici et non tantum extrínseca habitu- causet, non est facile ad iudicandum quae-
dine vel denominatione, in quo recte a bono nam sit et quomodo ab honestate vel morali
•utili distinguitur. vel naturali distinguatur. Et ratio difficul-
17. Kursus facile distinguitur bonitas vel tatis est quia delectatio est de bono conve
convenientia ipsius delectationis a bonitate nienti et consecuto seu praesenti, ut sumi-
•vel convenientia honestatis, sive moralis, sive tur ex Aristotele, I Rhetor., c. 10; et D.
naturali; nam convenientia delectationis so Thoma late, I-II, q. 31, a. 1 et sequentibus.
lum consistit in suavitate illa et vitali quie Bonum autem conveniens, cuius consecutio
te (ut sic dicam), quam appetitus habet in delectationi supponitur, non est aliud nisi
bono adepto, -sive habeat conformitatem bonum naturae conveniens vel spirituali na
aliam cum ratione seu rationali natura, sive turae, si delectatio spiritualis sit, vel corpo
non; haec enim ad rationem delectationis rali, si sit sensibilis; bonum autem con
ut sic accidentaba sunt. Atque ob hanc cau veniens naturae non est aliud nisi bonum
sam merito delectabile bonum, saltern ratio honestum, vel morale, si sit ita conveniens
ne delectationis, a bono honesto tarn morali naturae rationali ut sic ut per se deceat, vel
quam naturali distinguitur, tum quia habet naturale, si solum sit per se commodum na
peculiarem convenientiam, ut dixi; tum turae, ut ad perfectionem eius spectans; er
etiam quia habet peculiarem vim movendi go delectatio non supponit bonum delecta
appetitimi, ex qua fit ut interdirai moveat bile ut delectabile est; immo haec potius
non solum contra rationem, sed etjam con videtur denominatio extrinseca ab ipsa de-
tra commodum naturae. lectatione in potentia, sicut visibile a visio-
Disputación X.—Sección II 241
como lo visible se toma de la visión; sino que supone sólo el bien conveniente
al apetente, con cuya consecución se deleita. Y esto se corrobora con ejemplos,
pues cuando el enfermo se deleita con la salud que ha recuperado, no conside
ra ninguna otra razón de bien para deleitarse más que el provecho aquel que
la salud proporciona a su naturaleza; luego en la salud, en cuanto que es objeto
de delectación, no hay otra bondad más que la natural conveniencia de la salud
con la naturaleza humana. De igual manera la visión beatífica, o Dios claramente
visto y poseído, es objeto de gozo perfecto, no por otro motivo sino porque es
el bien proporcionado y conveniente en grado máximo a la naturaleza del hombre;
luego, en general, el bien deleitable, fundamentalmente (por decirlo así), y en
cuanto que intrínsecamente se supone por parte del objeto para la misma delec
tación no es otra cosa que el bien que conviene por sí a la naturaleza humana
y, por tanto, honesto, sea moral o natural.
19. A esto puede responderse de dos maneras. Primero, concediendo todo
el raciocinio hecho y diciendo consecuentemente que el bien deleitable no se
distingue del bien que por sí conviene a la naturaleza humana más que en cuan
to incluye la delectación que en tal bien se considera como la razón propia
que mueve a su apetición. Esta parece que es la opinión de Santo Tomás, en
I, q. 5, a. 6, y en I-II, q. 32, a. 1, ad 3, donde dice que las operaciones son
deleitables en cuanto son connaturales y proporcionadas al que opera; y en toda
aquella cuestión insinúa lo mismo; y lo mismo señala Cayetano en lo que anota
acerca de aquel artículo primero. Por lo cual se ha de decir además, consecuen
temente, que el bien deleitable, en cuanto que se dice bueno y amable por si,
incluye intrínsecamente la delectación misma, ya se aprehenda sola la delecta
ción misma como tal bien de suyo conveniente por ser aquello que es, es de
cir, por aquel agrado que formalmente confiere, ya sea que se aprehenda todo
esto, es decir, este objeto, en cuanto que lleva consigo unida la delectación,
a manera de un solo objeto que se dice bien deleitable, para el cual la delecta
ción misma viene a ser como la forma. Por ello, Aristóteles, en el libro X de la
Etica, c. 2, dice que el placer es p o r sí apetecible y q u e hace m ás deseable a
ne, sed supponit tantum bonum conveniens veniente naturae nisi prout delectationem in
appetenti de cuius consecutione delectatur. cluda, quae in tali bono consideratur ut
Et confirmatur hoc exemplis; nam, cum propria ratio movens ad appetitionem eius.
infirmus delectatur de consecuta sanitate, nul- Quae videtur esse sententia D . Thomae, I,
lam aliam rationem boni considerai ut de- q. 5, a. 6, et I-II, q. 32, a. 1, ad 3, ubi
lectetur nisi commoditatem illam quarti natu ait operationes esse delectabiles in quantum
rae suae affert sanitas ; ergo in sanitate ut est sunt connaturales et proportionatae operanti;
obiectum delectationis, non est alia bonitas et in tota illa quaestione idem insinuat; et
praeter naturalem convenientiam sanitatis idem significat Caietanus in his quae notat
cum natura hominis. Simili modo visio bea circa ilium articulum primum. Ex quo ul-
ta seu Deus dare visus et possessusi est terius dicendum est consequenter bonum de
obiectum perfect! gaudii non alia ratione lectabile quatenus didtur per se bonum et
nisi quia est bonum maxime proportiona- amabile, intrinsece includere delectationem
tum et conveniens naturae hominis ; ergo in ipsam, sive sola ipsa delectatio apprehen-
universum, bonum delectabile fundamentali- datur ut tale bonum per se conveniens prop
ter (ut sic dicam) et quatenus intrinsece ter id quod est, id est, propter suavitatem
supponitur ipsi delectationi ex parte obiecti, illam quam formaliter confert, sive hoc to
nullum aliud est nisi bonum per se conve tum, scilicet tale obiectum ut secum habet
niens naturae atque adeo honestum, vel mo delectationem adiunctam, apprehendatur per
rale, vel naturale. modum unius obiecti quod bonum delecta
19. Ad hoc duobus modis responded bile dicitur, cuius veluti forma est delectatio
potest. Primo, concedendo totum discursum ipsa. Unde Aristot., X Ethic., c. 2, ait vo~
factum et consequenter dicendo bonum de luptatem esse per se expetibilem, jacereque
lectabile non distingui a botto per se con quodvis bonum magis expetibile, si illi ad-
16
242 Disputaciones metafísicas
cualquier bien al qu e se añada. En las cuales palabras indica que la delectación
ciertamente supone el bien, pero que ella, añadida a aquél le hace más apeteci
ble porque, evidentemente, lo constituye como agradable y deleitable; luego tal
bien queda completado y cuasi formalmente constituido por la delectación. Y lo
mismo señaló Santo Tomás en I, q. 5, a. 6, cuando enseña que el bien deleitable
termina al apetito por razón de la delectación, que es el descanso en la cosa
deseada.
20. Y añade allí, en la solución ad 2, que se llaman propiam ente bienes d e
leitables los que no tienen ninguna otra razón d e apetibilidad cuando, p o r lo de
m ás, son n ocivos e inhonestos. Las cuales palabras favorecen dicha opinión en
cuanto que en ellas se dice que la delectación es toda la razón de apetecer el
bien deleitable en cuanto tal; pero, en cambio, lo que se dice en ellas de que
puede darse una cosa en la que no haya ninguna otra razón de apetibilidad ex
cepto la delectación, parece que contradice a lo afirmado anteriormente; por lo
cual parece que son falsas por la razón antes dada: que la delectación resulta una
vez conseguido el bien, y por ello es necesario que suponga otra razón anterior
de bien, en virtud de la cual sea apetecible; por consiguiente, no puede darse
una cosa que produzca delectación y que, sin embargo, no tenga razón alguna
de apetecible fuera de la delectación. Con todo, puede decirse que Santo Tomás
no pretendió excluir de tal cosa toda razón de conveniencia previa a la de
lectación en la que ésta se funde, sino que quiso indicar que a veces sucede que
esta conveniencia es tal que, apartada la delectación, no haga a la cosa absoluta
mente apetecible, ya que es perjudicial o inhonesta. Por consiguiente, de acuer
do con este modo de hablar, hay que concederle a la segunda dificultad que
aquella cosa u operación que es objeto de delectación, aunque tenga otra razón
anterior de bien, sin embargo, no es bien deleitable más que únicamente por
aquella razón por la que lleva unida la delectación. N i resulta de esto que se
confunda este bien con el bien útil, o que tenga sólo una razón de bien extrín
seca al modo como la tiene él bien útil, porque la cosa se relaciona con la delec
tación que de ella se sigue como con su objeto, y por esto es por lo que se juzga
datur. In quibus verbis indicat delectario- rem rationem boni supponat, ratione cuius
nem quidem supponere bonum; ipsam vero sit appetibilis; non ergo potest dati res quae
illi additato faceré illud magis appetìbile, delectationem afferat et tamen nullam habeat
quia nimirum constituit illud iucundúm et aliam rationem appetibilis praeter delectatio
delectabile; ergo tale bonum delectatione ip nem. Dici vero potest D. Thomam non in-
sa completur et quasi formaliter constituitur. tendisse excludere ab huiusmodi re omnem
Et hoc ipsum significavit D . Thomas, I, rationem convenientiae delectatione prio-
q. 5, a. 6, cum docet bonum delectabile ter rem in qua delectado fundetur, sed indicare
minare appetitum ratione delectationis quae voluisse interdum contingere hanc convenien-
est quies in re desiderata. tiam talem esse ut, seclusa delectatione, non
20. Additque ibi, in solut. ad 2, illa pro faciat rem simpliciter appedbilem, quia est
prie dici bona delectabilia quae nulìam aliam noxia vel inhonesta. Iuxta hunc ergo dicen-
habent rationem appetibilitatis, cum dlioqui di modum, ad secundam difficultatem con-
sint et noxia et inhonesta. Quae verba fa- cedendum est rem illam vel operadonem
vent dictae sententiae, quatenus in eis dici- quae est obiectum delectationis, licet aliam
tur delectationem esse totam rationem ap- priorem rationem boni habeat, tamen non
petendi bonum delectabile ut sic; in eo ve esse bonum delectabile nisi ea tantum ratio
ro quod in eis dicitur posse dari rem in qua ne qua habet delectationem adiunctam. Ñe
nulla prorsus sit alia ratio appetibilis praeter que inde fit confundí hoc bonum cum bono
delectationem, videntur contradicere superius utili aut habere tantum extrinsecam ratio
dictis; unde falsa videntur ob rationem su nem boni eo modo quo bonum utìle, quia
pra factam, quod delectado resultat ex bono res comparatur ad delectationem quae ex
consecuto et ideo necesse est ut aliam prio- illa sequitur ut obiectum eius, et ideo ex
Disputación X .— Sección II 243
que con ambos queda constituido un solo bien deleitable, apetecible por sí e
intrínsecamente.
21. El segundo modo de responder puede ser que en el objeto de la delec
tación se encuentra siempre una cierta conveniencia especial por razón de la cual
puede ser objeto de delectación, y por la que es propia e intrínsecamente deno
minado bien deleitable, y que dicha conveniencia es distinta y capaz de ser se
parada o prescindida de la propia conveniencia de la honestidad, tanto moral
como natural. En efecto, como bien explica Cayetano, I-II, q. 32, a. 1, el objeto
de la delectación es una cosa u operación aprehendida como conveniente; pero
no es necesario que esta conveniencia sea de algún modo honesta o provechosa
para la naturaleza, sino que basta con que sea proporcionada al gusto, por
ejemplo, o a otro sentido o potencia. Parece, por consiguiente, que existe en
tales objetos deleitables un cierto modo especial de conveniencia suficiente para
constituir una especial razón de bien que parece quedar comprendido bajo la
delectación, siempre que la delectación se dice que es toda la razón de apetibili-
dad en el bien deleitable en cuanto tal. Y se inclina a esta manera de expresión
Santo Tomás en las palabras arriba citadas de I, q. 3, a. 6, ad 2.
22. Pero (para confesar la verdad) este último modo de hablar n i puede
fundarse suficientemente ni explicarse, ya que no se puede entender qué es aque
lla especial conveniencia si no es la que consiste en la buena constitución de la
naturaleza, o en el ser u obrar proporcionado a la naturaleza. Esto se toma de
Aristóteles, libro VII de la Etica, c. 12 y 13, y libro X, c. 4 y 5, y libro I de la
Retórica, c. 10, al fin, donde dice en este sentido que el placer es una afección
que toda al mismo tiempo y sensiblemente va hacia la naturaleza, como expone y
trata Santo Tomás en I-II, q. 31, a. 1, y q. 32, a. 1, y en el mismo lugar Ca
yetano. Asimismo, porque la delectación tiende hacia el mismo bien y objeto
conveniente al que tiende el amor y el deseo, y sólo difiere de ellos en que tien
de hacia dicho bien en cuanto presente y conseguido; pero con respecto al amor
o al deseo, prescindiendo de la delectación, no se entiende otra razón de convenien
cia fuera de la que pertenece a la honestidad moral o natural, o al menos es cer-
utraque unum bonum delectabile intrinsece do dicendi D . Thomas, in verbis supra ci-
et per se appetibile constituí censetur. tatis ex I, q. 3, a. 6, ad 2.
21. Alter modus respondendi esse potest 22. Sed (ut verum fatear) hie posterior
in obiecto delectationis reperiri semper spe- dicendi modus nec sufficienter fundari pot
cialem quamdam convenientiam ratione cuius est nec declarari, quia intelligi non potest
esse potest delectationis obiectum et ab illa quaenam sit ilia specialis convenientia prae
proprie et intrinsece denominan bonum de ter earn quae est in bona constitutione na
lectabile, eamque convenientiam distinctam turae seu in esse vel operari naturae pro-
esse ac separan posse seu praescindi a pro portionato. Quod sumitur ex Aristot., VII
pria convenienza honestatis tam moralis, Ethic., c. 12 et 13, et lib. X , c. 4 et 5, et I
quam naturalis. Nam, ut bene Caiet. tractat, Rhetor., c. 10, in fine, ubi hoc sensu ait
I-II, q. 32, a. 1, obiectum delectationis est voluptatem esse ajfectionem totam simul et
res vel operatio apprehensa ut conveniens ; sensibiliter in naturam proficiscentem, ut ex-
non est autem necesse ut haec convenien ponit et tractat D . Thomas, I-II, q. 31, a. 1,
za sit aliquo modo honesta vel commoda et q. 32, a. 1, et ibi Caiet. Item, quia delec-
naturae, sed satis est .ut sit proportionata tado in idem bonum et conveniens tendit
gustili, verbi gratia, vel alteri sensui aut po- in quod amor vel desiderium; solum enim
tentiae. Videtur ergo esse in his obiectis de- differt ab eis, quia tendit in ilium bo
lectabilibus quidam specialis modus conve- num ut praesens et consecutum; sed respec-
nientiae sufficiens ad constituendam specia- tu amoris vel desiderii, seclusa delectanone,
lem rationem boni, quae sub delectatione non intelligitur alia rado convenientiae prae
comprehendi videtur, quoZescumque delec ter earn quae ad honestatem moralem vel
tado dicitur esse tota ratio appetibilis in naturalem pertinet, vel saltern certissimum
bono delectabili ut sic. Et ita favet huic mo- est amorem et desiderium directe ferri posse
244 Disputaciones metafísicas
tísimo que el amor y el deseo pueden directamente dirigirse hacia tal convenien
cia o hacia el bien bajo tal razón; por consiguiente, es igualmente cierto que
la delectación en su objeto no requiere otra razón de conveniencia; por tanto,
idear o fingir ésta como algo anterior a la delectación misma ni tiene funda
mento ni puede explicarse suficientemente. Porque el que algunas delectaciones
surjan de la peculiar conveniencia del objeto con una facultad, como con el gusto
o el tacto, no sucede más que o bien porque aquella cualidad que se percibe
por el sentido y engendra la delectación es objeto por sí connatural y conve
niente a tal facultad, o bien porque la operación a la que tal delectación sigue
es de modo semejante una perfección natural proporcionada a la potencia. Y así
siempre esta razón de bien que por parte del objeto se supone para la delecta
ción, se reduce al bien por sí conveniente para la naturaleza. Por consiguiente,
la prim era respuesta es más sólida y mediante ella se satisface a la segunda di
ficultad anteriormente propuesta.
23. Sobre la tercera dificultad, que trata del bien y de lo útil, conceden
algunos que el bien útil tiene su propia e intrínseca bondad por razón de la
cual es en sí apetecible, aunque no por causa de sí. Estas dos cosas, en efecto,
son diversas, porque el medio verdaderamente es amado en sí mismo; es decir,
term ina en sí el movimiento del am or; por ello, es menester que en sí tenga la
bondad útil, distinta de la bondad del fin, por razón de la cual pueda ser tér
mino del afecto de amor o de elección; pero con todo, no es amado por causa
de sí, ya que aquella bondad no es absoluta sino relativa al fin o por causa del
fin, y porque el fin es la prim era causa de amar al medio o al bien útil. Por lo_
cual sucede que de acuerdo con esta opinión el bien útil no se distingue de los
demás porque sólo es bueno con la bondad extrínseca del fin, sino porque tiene
toda su bondad en orden al fin. Y puede confirmarse esta opinión porqué es
contradictorio ser bueno y serlo con bondad ajena, pues bueno es lo mismo que
perfecto; ahora bien, ninguna cosa se perfecciona por la sola denominación ex
trínseca tomada de una perfección ajena; mas el bien útil es verdaderamente
un bien; luego no es bien por la sola denominación tomada de la bondad del
fin, sino que tiene en sí su propia bondad. Sin embargo, esta opinión es falsa,
como diremos con más extensión después, al tratar acerca de la causa final. Está,
además, en contra de Santo Tomás, I, q. 5, a. 6, principalmente en la solución
que da ad 2, donde se expresa de este modo: Se llaman útiles las cosas que no
tienen en sí motivos para ser deseadas, sino que son deseadas únicamente en cuan
to son conducentes a otra cosa, como ingerir una medicina amarga.
24. Por consiguiente, al proponer la tercera dificultad se ha respondido rec
tamente que una cosa es hablar de la utilidad en cuanto significa la virtud, que
hay en el bien útil para el efecto respecto del cual se dice útil, y otra hablar
de la utilidad en orden al que apetece, para el que tal bien es útil. En el prim er
sentido, es verdad que la utilidad puede ser una cierta virtud y perfección in
trínseca para el mismo bien útil, la cual perfección ciertamente comparada con
el mismo bien que se denomina útil es conveniente para él, no como bien útil
sino como un bien por sí mismo proporcionado y connatural a él; como, por'
ejemplo, en la medicina que es útil para la salud porque tiene la virtud de ex p u l
sar algún humor, es claro que tal virtud es una propiedad intrínseca a la tal me
dicina, que con respecto a ella no es útil sino conveniente y apetecible por ella
misma; en cambio, con respecto al hombre, puede llamarse utilidad aquella vir
tud que está en tal cosa en orden a tal fin. Pero toda esta utilidad referida al
hombre y considerada sólo en sí misma no será hallada buena, conveniente o
apetecible para él, sino que en tanto se tendrá por conveniente en cuanto lo
sea la misma salud, o la expulsión o disminución de tal hum or. Por lo cual,
si el hombre en este momento no necesita tal medicación para su salud, esa
virtud de la medicina no es conveniente para el hom bre; en cambio, si la ne
cesita, es juzgada conveniente sólo en función de la salud. Por tanto, toda la
virtud, aunque sea intrínseca a la medicina, no es de suyo conveniente para el
hombre, ni apetecible para él, sino solamente en cuanto en cierto modo queda
nitate bonum esse; nam bonum idem esl num quod utile denominatur est illi con
quod perfectum; nulla autem res perficitur veniens, non tamquam bonum utile, sed tam-
sola extrínseca denominatione ab aliena per- quam bonum per se illi proportionatum et
fectione; sed bonum utile est vere bonum; connaturale; ut in medicina, verbi gratia,
ergo non est bonum per solana denomina- quae est utilis ad sanitatem quia habet vim
tionem a bonitate finis, sed in se habet suam expellendi aliquem humorem, clarum est
propriam bonitatem. Sed haec sententia illam vim esse proprietatem aliquam intrin
falsa est, ut latius dicemus inferius de causa secam tali medicinae, quae respectu illius non
finali disputantes. Estque contra D . Tho- est utilis sed per se conveniens et appetibi-
mam, I, q. 5, a. 6, praesertim in solut. ad lis ipsi; respectu vero hominis illa vis dici
2, ubi sic ait: Utilia dicuntur quae habent potest utilitas quae est in tali re in ordine
in se unde desiderenlur, sed desideranlur ad talem finem. At vero tota haec utilitas
solum ut sunt ducentia in alterum, sicut comparata ad hominem et per se tantum
sumptio medicinae amante. considerata, non invenietur illi bona, conve
24. Recte igitur inter proponendam ter- niens, aut appetibilis, sed tantum censetur
tiam difficultatem responsum est aliud esse conveniens in quantum sanitas ipsa, dimi-
loqui de utilitate prout significat vim quae nutio, aut expulsio tabs humoris conveniens
est in bono utili ad effectum ad quem utile est. Unde, si homo nunc non indiget ad
dicitur, aliud vero esse loqui de illa utilita sanitatem tali purgatione, illa virtus m e
te in ordine ad appetentem cui tale bonum dicinae non est conveniens homini; si vero
utile est. Priori modo verum est utilitatem indiget, censetur conveniens solum ob sani
esse posse virtutem aliquam et perfectio- tatem. Igitur tota virtus, quamvis intrinseca
nem intrinsecam ipsi bono utili, quae qui- medicinae, ex se non est conveniens homini
dem perfectio comparata ad ipsummet bo- neque appetibilis ipsi, sed solum quatenus a
246 Disputaciones metafísicas
honestidad o para cualquier otro provecho de la naturaleza, y por ello no era pre
ciso dividir el bien útU en varios miembros.
es buena por denominación extrínseca, pues ello es verdadero del bien absoluto,
pero no del bien relativo y tomado analógicamente, ya que nada impide que tal
bien esté constituido por una denominación tomada de la bondad extrínseca. Y
de este modo no parece que haya propia analogía entre el bien deleitable y el
honesto, porque el bien deleitable, por sí y de suyo, es absolutamente bien, no p o r
una denominación tomada del bien honesto, sino por su extrínseca conformidad
y bondad, de la cual es señal; en efecto, separada toda honestidad real o pen
sada, si permanece alguna delectación, ella será por sí buena y amable; luego
no se denomina buena por analogía con el bien honesto.
29. Por lo cual, puede decirse en primer lugar que esta analogía no es igual
en uno y otro bien, sino que en el bien útil es propia, y en el deleitable, en cam
bio, se toma con una mayor amplitud para indicar que se trata de un bien im
perfecto en comparación con el bien honesto, pero no que en absoluto y sim
plemente no sea bien, ya que por sí mismo y sin relación a otro tiene por qué
ser apetecido; como, por el contrario, el dolor que se opone a la delectación es
absolutamente malo, aunque no sea el máximo mal, y así, en la Escritura, al mal
de pena se le llama absolutamente mal. O en otro sentido, puede decirse q ue
en uno y otro bien, en el útil y en el deleitable, existe analogía, pero no de la
misma dase; porque en el bien útil existe analogía de atribución tomada de
una forma extrínseca como es la de san o en cuanto referido a la medicina; y así
se dice la. medicina buena o útil como se dice sana. En cambio, en el bien de
leitable puede salvarse la analogía no dertamente por una denominación extrín
seca, como prueba la razón arriba adudda, sino por la reladón intrínseca de
uno a otro, como se encuentra en el accidente con respecto a la sustancia. E n
efecto, de este modo el bien deleitable supone intrínsecamente otro bien por sí
conveniente en el que descansa el apetito por la delectadón; y la delectadón,
por su naturaleza, sólo ha sido puesta para esto, a saber, para que venga a ser
como un cierto adorno y condimento de un bien superior. Y por ello es un orden
imperfecto apetecer la operación por causa de la delectadón deteniéndose en
ella, siendo así que más bien la delectadón ha de ser amada por causa de la
operadón, tal como ha sido instituida. Pero, sobre todo, respecto del hombre,.
bien natural el que es conforme con cualquier naturaleza, de acuerdo con aquello
que naturalmente es, o que naturalmente puede operar; y es bien moral el que
es conforme con la cosa en cuanto opera libremente; pues la costumbre ( m os ) , de
donde se ha tomado el término m oral, consiste en una operación libre, como es
evidente.
31. Por consiguiente, aunque el bien natural y moral convengan en que son
ambos por sí convenientes a alguna cosa o naturaleza (pues esta razón no puede
excluirse de aquel bien que es por sí y absolutamente tal), difieren, sin embargo,
en que el bien natural se refiere precisivamente a la naturaleza como tal, o sea en
cuanto opera naturalmente; en cambio, el bien moral se refiere a ella en cuanto
elevada al modo de obrar libre, el cual le conviene propiísimamente en cuanto que
es racional, y por ello el bien moral se dice conforme con la naturaleza racional
en cuanto tal, tanto en el grado como en el modo de obrar. De lo cual resulta
que el bien moral consiste principalmente en la operación libre, y conviene tam
bién, a su manera, a su objeto propio en cuanto que es honesto, y a la virtud,
que es su principio. Y en este sentido, dijo Aristóteles en el II de la E tica, c. 6,
que la v irtu d es lo qu e hace bueno al que la tiene y convierte en buena su obra.
Pero qué es en todas estas cosas la bondad moral en cuanto que es moral o qué
añade esta denominación a la misma bondad, no pertenece a este lugar, sino a
la filosofía moral, y de ello se ocupan los teólogos en I-II, q. 18.
32. En cuarto lugar, pueden fácilmente explicarse con lo dicho las demás
divisiones del bien, que más bien son materiales por parte de las cosas que se
denominan buenas, que formales por parte de la misma bondad o conveniencia.
Así se divide el bien en trascendental y bien del género de la cualidad, de acuer
do con Santo Tomás en la q. 9 D e P otentia, a. 7, ad 5. Esta división, en efecto,
no atiende a las diversas razones formales de bien, sino a la misma más o menos
contraída. En efecto, el bien trascendental dice en general perfección conveniente
a la cosa por su propia entidad, como se declarará eñ la sección siguiente; en
cambio, el bien del género de la cualidad dice la perfección que la cosa tiene
por una cierta cualidad conveniente a su naturaleza, dél mismo modo que podría
SECCION III
C uál es el b i e n q u e s é c o n v ie r t e c o n e l e n t e c o m o a t r ib u t o d e l m is m o
R esolución d e la cuestión
sar de no ser entes, sino más bien privaciones o negaciones de ente, en realidad
no son buenas, y del mismo modo que a veces se llaman buenas en cuanto que
son apetecibles, también se dicen de algún modo entes; por consiguiente, es
la misma la razón de una y otra cosa. La menor, en su primera parte, se declara
porque aquello que se dice conveniente como privación, en realidad no es un
bien, sino la carencia de un mal, si se refiere uno precisamente a la privación;
y la carencia de un mal como tal no es bondad si no se le añade otra cosa. Del
mismo modo que también en las cuestiones morales una cosa es apartarse del
mal y otra hacer el bien, y no obrar el mal no es una virtud ni un bien si no
se incluye la positiva voluntad de no obrar el mal. Así es, por consiguiente, en
las cosas naturales, pues carecer de calor no es un bien para el agua, sino que
es una carencia de mal o de desventaja y una cierta condición necesaria para
que pueda tener su bondad y perfección. Por lo cual, si se toma la convenien
cia con esta amplitud, no es lo mismo la bondad y la conveniencia ni siquiera
en cuanto se dice la bondad de aquello que es bueno para otro; pero la bondad
dice la entidad o perfección como conveniente para otro, y por ello lo que es
conveniente sólo por modo de privación, en realidad no es bueno, o (para que
probemos también la segunda parte de la menor) si semejantes privaciones con
venientes a las cosas pueden denominarse buenas, del mismo modo pueden lla
marse entes. Pues como notamos en lo que antecede, de acuerdo con la doctrina
de Aristóteles y Santo Tomás, se llama a veces ente lo que en realidad tiene
ser, pero a veces también aquello que puede predicarse verdaderamente por
modo de ente, de la misma manera que se dice que el hombre es ciego o que
la ceguera está en el hombre. Por consiguiente, a causa de esta sombra de ente
sucede que si tal ente es conveniente para alguien, se le llama bien; por consi
guiente, siempre el bien guarda proporción con el ente y no tiene una extensión
más universal que él.
4. El bien y el ente se interfieren mutuamente.— Digo en segundo lugar
que todo ente verdadero es en sí bueno o tiene alguna bondad conveniente para
sí; y así sucede que el'bien absolutamente dicho se convierte con el ente. En
relación con esta conclusión, puede citarse el error de los Maniqueos y Prisci-
potius privationes aut negationes entium, re tem seu perfecrionem ut convenientem ali-
vera non sunt bona et eo modo quo inter- cui et ideo, quod est conveniens solum per
dum bona appellantur, quatenus appetibilia modum privaZonis, revera non est bonum,
sunt, edam dicuntur quodammodo entia ; vel (ut probemus alteram partem minoris),
ergo aequa est utriusque ratio. Declaratur si huiusmodi privaüones convenientes rebus
minor quoad priorem partem, quia id quod denominad possunt bonae, eodem modo vo-
dicitur conveniens tamquam prjvatio, revera cari possunt entia. Nam, ut in superioribus
non est bonum sed carenZa alicuius mali, ex doctrina Arist. et D. Thomae notavi-
si praecise in privatione sistatur; carentia au- mus, ens interdum dicitur quod revera ha-
tem mali ut sic non est bonitas nisi aliud bet esse, interdum vero quod per modum
addatur. Sicut etiam in moralibus aliud est entis vere praedicari potest, quomodo dici
declinare a malo, aliud tacere bonum, et non tur homo esse caecus vel caecitas esse in
agere malum non est virtus aut bonum nisi homine. Propter hanc ergo umbram entis
includat posjtivam voluntatem non agendi fit ut tale ens, si sit conveniens alicui, bo
malum. Sic ergo est in naturalibus; carere num ei appelletur; semper ergo bonum
enim calore proprie non est bonum aquae, proportionem servat ad ens, ñeque univer-
sed est carentia mali seu disconvenientis, et salius quam illud extenditur.
conditio quaedam necessaria ut suam bonita- 4. Bonum et ens mutuo se inferunt.—
tem ac perfectionem habere possit. QuOcir- Dico secundo: omne verum ens in se bonum
ca, si convenienza in hac amplitudine Su est séu bonitatem aliquam habet sibi con
matra, non est idem bonitas et convenien venientem; atque ita fit ut bonum absolute
za, etiam prout bonitas dicitur de eo quod dictum cum ente convertatur. Circa hanc
est bonum alteri; sed bonitas dicit entita- conclusionem referri potest Manichaeorum et
17
258 Disputaciones metafísicas
lianistas, pues dijeron que había algunas criaturas de suyo malas y creadas por un
principio sumamente malo, tal como extensamente lo refiere Nicéforo en el li
bro V I Histor., c. 31; y Eusebio, libro VII, c. 28; y más extensamente San
Agustín, tomo VI, libro D e Haeres., herejía 46, y en innumerables opúsculos
en contra de los M aniqueos; y Santo Tomás, en I, q. 48 y 49, y en el III cont.
G ent., c. 7 y 8; y León Papa en la Epístola 93 ad Thuribium , lo define espe
cialmente en contra de los Priscilianistas. Lo mismo el I Concilio de Braga, c. 7
y 8 ; y puede fácilmente llegarse al convencimiento por la Sagrada Escritura,
pues en el Génesis, 1, acerca de cada una de las obras divinas, dice: Y vio Dios
que era bueno; y de todas tomadas juntamente añade: Vio Dios todas las cosas
que había hecho y eran m uy buenas. Y el Ecclesiast., 3: H izo todas las cosas
buenas en su tiempo. Y en la I ad Tim oth., 4: Toda criatura de Dios es buena.
La razón de la conclusión es que todo ente real tiene necesariamente alguna per
fección por la que queda constituido en su ser, la cual, en la realidad, no es otra
cosa que la misma entidad por la que se perfecciona; pues la misma entidad de
la cosa, o la forma, materia o naturaleza por las que la cosa queda constituida
en su ser, se llaman perfecciones de la cosa, porque por ellas queda perfeccio
nada en su ser. Por consiguiente, igual que no puede entenderse un ente real
que no conste de su entidad o quede constituido por ella, así tampoco puede
entenderse sin la perfección real por la que se perfecciona; y la perfección y
la bondad por la que la cosa se dice buena en sí son lo mismo.
5. Y esta perfección en las criaturas puede ser ya esencial o intrínseca
(bajo la cual dejo comprendido al mismo ser) ya accidental. L a primera es in
separable de cada ente si se conserva en su ser actual. La segunda, en cambio,
puede con frecuencia separarse. Por consiguiente, la denominación de bueno, que
conviene necesariamente a todo ente, es aquella que se toma de la perfección
intrínseca y esencial; pero en cuanto que puede tomarse de una perfección ac
cidental (incluyendo bajo este concepto a cuanto se distingue realmente de la
esencia de la cosa y de su entidad actual), en este sentido no es necesario que
todo ente creado sea bueno, es decir, afectado por toda la perfección que le sea
posible o debida. Y así sucede que el bien tomado en el primer sentido se con-
Priscillianistarum error; illi enim dixerunt in suo esse constituitur, dicuntur perfec-
esse quasdam creaturas ex se malas et a tiones rei, quia illis perficitur in suo esse.
quodam principio summe malo procreatas, ut Sicut ergo intelligi non potest ens reale quod
late referunt Nicephorus, lib. VI Histor., sua entitate non constet seu constituatur, ita
c. 31; et Euseb., lib. VII, c. 28; et fusius intelligi non potest sine perfectione reali
Augustinus, tom. VI, lib. de Haeres., haere- qua perficitur; perfectio autem et bonitas
si 46, et innumeris opusculis contra Mani- qua res in se bona dicitur, idem sunt.
chaeos; et D. Thom., I, q. 48 et 49, et III 5. Potest autem haec perfectio in crea-
cont. Gent., c. 7 et 8; et Leo Papa, epist. turis esse vel essentialis seu intrinseca (sub
93, ad Thuribium, specialiter contra Pris- qua ipsum esse comprehendo), vel acciden-
cillianistas definit. Idem Concil. Brachar. I, talis. Prior est inseparabilis ab unoquoque
c. 7 et 8; et ex divina Scriptum facile con ente, si in suo attuali esse conservetur. Pos-
vinci potest; nam, Genes. 1, de singulis terior vero saepe potest separari. Denomi
divinis operibus dicitur: Et vidit Deus quod nano igitur boni quae omni enti necessario
esset bonum; de omnibus vero simul sub- convenit, illa est quae a perfectione intrin
iungitur: Vidit cuncta quae fecerat et erant seca et essentiali desumitur ; prout vero su
valde bona. Ecclesiast., 3 : Cuncta fecit bona nti potest a perfectione accidentali (sub hac
in tempore suo, I Timoth. 4: Omnis crea ratione includendo quidquid ex natura rei
tura Dei bona est. Ratio conclusionis est distinguitur ab essentia rei et entitate attua
quia omne ens reale necessario habet aliquam li), sic non est necesse omne ens creatura
perfectionem, qua in suo esse constituitur, esse bonum, id est affectum omni perfec-
quae in re nihil aliud est quam ipsamet en- tione sibi possibili aut debita. Atque ita fit
titas qua perficitur; ipsa enim entitas rei bonum priori ratione sumptum converti cum
vel forma, materia, aut natura quibus res ente; ostendimus enim omne ens esse bo-
Disputación X .— Sección III - 259
vierte con el ente, pues hemos mostrado que todo ente es bueno y que nada hay
verdaderamente bueno sino lo que verdaderamente es. Se sigue, además, que el
bien tomado bajo el mismo concepto es de algún modo pasión o propiedad del
ente, porque no sólo se convierte con él sino que le supone conceptualmente
y se distingue de él en cierto modo, según la razón formal concebida y signifi
cada por nosotros. Y por ello dije que es de algún modo pasión, porque no es
pasión con aquel rigor en el que la pasión requiere alguna distinción real de
su sujeto, sino sólo a la manera que se dice de cualquier atributo distinto con
ceptualmente de aquello a que se atribuye, como antes se declaró al tratar de las
pasiones.
6. Todo ente es conveniente para otro.— Inducción en todos los grados de
los entes.— Digo en tercer lugar que todo ente es también bueno respecto de
alguien, es decir, es conveniente para alguien; por lo cual, también el bien to
mado bajo la razón de conveniente se convierte con el ente y es un atributo o
pasión suya. La primera parte se prueba en prim er lugar por inducción; pues
prim eram ente, todo ente accidental es bueno para alguna sustancia. Porque
aunque a veces no sea conveniente para algún sujeto, como el calor para el agua,
con todo nunca puede el accidente no decir relación y aptitud para algún sujeto
al que modifique bien y convenientemente bajo algún aspecto, sea propio o
com ún; pues así el calor, aunque no sea bueno para el agua, es con todo
bueno para el fuego, y aunque no sea bueno para el agua en cuanto tal, es,
con todo bueno para el agua en cuanto que es un ente natural o material. Y el
juicio erróneo del entendimiento, aunque no sea conveniente para el entendi
m iento en cuanto que es erróneo, con todo, en cuanto que es u n juicio o una
cierta representación de tal objeto, es conveniente para el entendimiento en
cuanto que está en potencia para el acto segundo y para la representación in
telectual, y lo mismo ocurre acerca de los actos de la voluntad, por más que
muchos de ellos parezcan ser intrínsecamente malos. Por otra parte, las sus
tancias creadas compuestas de materia y forma se comportan de tal manera
que no sólo la materia es conveniente para la forma y la forma para la ma
teria, sino que la unión de ambas es de modo semejante conveniente para
num, nihilque esse vere boriimi nisi quod tale est bonum alicui substantiae. Quia, licet
vere est. Sequitur deinde bonum sub eadem interdum alicui subiecto non sit conveniens,
ratione sumptum esse aliquo modo passio ut calor aquae, nunquam tamen potest acci-
nerà seu proprietatem entis, quia et cum ilio dens non dicere habitudinem et aptitudinem
convertitur et secundum rationem illud sup ad aliquod subiectum quod bene et conve-
poni^ et ab eo aliquo modo distinguitur se nienter afficiat secundum aliquam rationem,
cundum formalem rationem a nobis concep- vel propriam vel communem; sic enim ca
tam et significatalo. Et ideo dixi esse aliquo lor, quamvis non sit bonus aquae, est ta
modo passionerò quia non est passio in eo ri men bonus igni et quamvis non sit bonus
gore in quo passio requirit distinctionem ali- aquae, ut aqua est, est tamen bonus aquae ut
quam ex natura rei a suo subiecto, sed so ens naturale vel materiale est. Et iudicium
lum ut dicitur de quolibet attributo secun erroneum intellectus, quamvis, ut erroneum
dum rationem distincto ab eo cui attribuitur, est, non sit conveniens intellectui, tamen ut
ut superius declaration est tractando de est iudicium seu repraesentatio quaedam ta-
passionibus. lis obiecti, est conveniens intellectui ut est
6. Omne ens alteri conveniens.— Induc in potentia ad actum secundum et ad intel-
ilo in omnibus gradibus entium.—, Dico ter lectualem repraesentationem, et idem est de
no: omne ens etiam est bonum respectu actibus voluntatis, quantumvis quidam eorum
alicuius, id est, alicui conveniens; quocirca intrinsece mali esse videantur. Rursus sub
etiam bonum sub ratione convenientis sump stantiae creatae compositae ex materia et for
tum cum ente convertitur et est attributum ma ita se habent ut et materia sit conveniens
seu passio eius. Prior pars probatur primo formae et forma materiae, et unio earum si
inductione ; nam imprimis omne ens acciden- militer sit utrique conveniens, et consequen-
260 Disputaciones metafísicas
ter totum ipsum non solum sibi ipsi conve narum cum unitate in essentia possit vere
niens sit, sed etiam singulis partibus. Unde una persona did bonum alterius seu con
fit ut quaelibet pars naturaliter appetat to- veniens alteri, non tantum ratione essentiae
tius conservationem plus quam conservatio- in qua sunt simplicissime unum, sed etiam
nem suiipsius, ut notavit D . Thomas, II-II, ratione proprietaium in quibus distinguun-
q. 26, a. 1. Atque hie modus convenientiae tur. Non enim vjdetur inconveniens conce
extendi potest ad omnem substantiam crea dere unam personam esse rem convenientem
tane quatenus est aliquo modo composita, alteri, non ut formaient perfectionem eius,
vel ex natura et aliquo modo seu termino sed ut principium principiato vel ut termi
substantiali, vel ex ipsamet et suis acci- nus dici potest conveniens relationi vel exis-
dentibus, quibus ipsa bona est et conveniens. tentia unius relativi potest did conveniens
7. In substantia autem simplicissima, alteri correlativo et sodetas plurium perso-
quae est Deus, non reperitur proprie intra narum potest exjstimari singulis conveniens,
ipsam hie modus convenientiae qui intelligi- in quibus omnibus nulla imperfectio deno-
tur esse unius rei ad aliam aliquo modo in re tatur ncc dependentia, sed solum necessaria
distinctam, sed per summam identitatem et coexistentia trium personarum in una essen
simplicitatem est Deus conveniens sibi ipsi tia. Sed hoc theologis relinquamus.
et natura eius est conveniens suae personae 8. Respectu vero creaturarum Deus est
et personalitas ipsi naturae; sed haec con summum bonum maxime conveniens illis,
venienza potius est secundum earn ratio- non ut bonitas formalis earum. Quomodo
nem qua redditur in se bona et perfecta, quidam errarunt existimantes omnes res
quam secundum earn qua dicitur esse alicui creatas esse bonas bonitate divina, quod est
conveniens. Quamquam dubitare posset theo- manifeste falsum, quia divina bonitas non
logus, an supposita in Deo Trinitate perso- potest esse forma creaturis inhaerens, aut
Disputación X .— Sección III 261
tituirlas como formalmente buenas. Ni tampoco las criaturas pueden ser o de
cirse buenas por la sola denominación extrínseca tomada de la bondad de Dios,
porque igual que tienen en sí su propio ser distinto del ser de Dios, aunque
participado del mismo, igualmente tienen en sí mismas su propia bondad y per
fección distinta de la bondad divina, pero que emana y participa de ella. Por
consiguiente, Dios es un bien conveniente a todas las criaturas en el género de
eficiente y de fin; pues de aquel bien depende y fluye toda la bondad de la
criatura, y en la consecución o mayor o menor imitación de aquel bien consiste
la perfección de la criatura. Y de este modo dijo San Agustín en el lib. VIII
De Trinitate, c. 3, que Dios es el bien de todo bien. Y, por el contrario, las
criaturas no pueden decirse convenientes para con Dios del mismo modo como
El es conveniente para ellas, a saber, como un bien provechoso para ellas y que
les comunica su bondad; pero, sin embargo, pueden decirse convenientes para
Dios como obras dignas del mismo y conformes con su bondad y sabiduría;
y de este modo decimos que los cielos son una obra digna de Dios y conve
niente a El, igual que decimos que una imagen pintada con acierto es una obra
digna de tal artista. En este sentido puede explicarse aquello del Génesis: Vio
Dios que era bueno, es decir, convenientemente dispuesto y fabricado, tal como
pedía la dignidad de tal artífice.
9. Y de este modo puede fácilmente entenderse que una cosa o sustancia,
incluso distinta por el supuesto, sea un bien conveniente para otro, cosa que
también puede verse en las criaturas; pues una criatura es conveniente para
otra o bien porque de alguna forma contribuye al ser o a la perfección o her
mosura de ella, o hien para comunicar su bondad que tiene participada de Dios,
o para ejercer sus acciones. N o puede, por consiguiente, pensarse un ente ver
dadero y real que no sea de alguna manera conveniente para alguien. Por lo cual
puede darse una razón general, que todo ser es de alguna manera bueno y per
fecto en sí; y todo lo bueno es conveniente no sólo para sí mismo sino también
para alguien, ya sea para comunicarse con él de alguna manera, ya al menos
para ser hecho por él y ordenarse al provecho de los demás o por lo menos
a la hermosura y a una especie de complemento del universo. Y en este sentido no
cum eis in compositionem venire ut eas for ginem recte depictam esse opus conveniens
maliter bonas constituât. Neque etiam crea- tali artifici. Quo sensu posset exponi illud
turae esse aut dici possunt bonae per solam Genes.: Vidit Deus quod esset bonum, id
denominationem extrinsecam a bonitate Dei, est, convenienter dispositum et fabricatum
quia sicut in se habent proprium esse di- prout talem opificem decebat.
stinctum ab esse Dei, licet ab illo participa- 9. Atque ad hunc modum intelligi facile
tum, ita in se habent propriam bonitatem potest quod una res vel substantia, etiam
et perfectionem distinctam a bonitate divina, supposi» distincta, sit bonum alteri conve
ab ilia Vero manantem et participatam. Est niens, quod in creaturis etiam intueri licet;
ergo Deus bonum conveniens omnibus crea- est enim una creatura conveniens alteri vel
turis in généré efficientis et finis; nam ab quia aliquo modo conferì ad esse vel ad
illo bono omnis creaturae bonitas profluit perfectionem aut pulchritudinem eius, vel ad
ac pendet et in illius boni consecutione, vel communicandum bonitatem suam quam a
aliquali imitatione, summa perfectio creatu Deo habet participatam, suasve actiones
rae consistit. Et hoc modo dixit Augustinus, exercendas. Non potest ergo excogitari ens
VIII De Trinit., c. 3, Deum esse bonum aliquod verum et reale quod non sii aliquo
omnis boni. At vcro e contrario, creaturae modo conveniens alicui. Unde ratio generalis
non possunt did convenientes Deo eo modo reddi potest, quia omne ens est in se aliquo
quo ipse est conveniens illis, scilicet tam- modo bonum et perfectum; omne autem bo
quam bonum eis commodum et bonitatem num non solum sibi ipsi conveniens est, sed
eis communicans; sed tarnen dici possunt etiam est alicui conveniens vel ut sese illi
convenientes Deo tamquam opera decentia communicet aliquo modo, vel saltern ut ab
ipsum et consentanea bonitati et sapientiae illo fiat et ad aliorum commodum vel saltera
eius; sic enim caelos dicimus esse opus Deo ad universi pulchritudinem et aliquale com-
dignum eique conveniens, sicut dicimus ima- plementum ordinetur. Atque hac ratione
262 Disputaciones metafísicas
hay ningún ente que no pueda entrar en el campo de la voluntad como conveniente
para alguien o para algún fin. Así, por consiguiente, consta que el bien, incluso
cuando dice razón de conveniente, se convierte con el ente, porque mostramos ya
que todo aquello que es verdadera y positivamente conveniente es ente, y, por
el contrario, que todo ente verdadero es de alguna manera conveniente. Y de
aquí finalmente se concluye que el bien, incluso bajo esta razón, puede contarse
entre las pasiones del ente en cuanto que es un cierto atributo general del ente
que no es enteramente sinónimo con él sino que connota o incluye algo más que
la entidad de la cosa, como se declaró en la sección 1.
10. La bondad honesta natural constituye principalmente el bien trascen
dental.— Digo en cuarto lugar que el bien trascendental parece tomado prin
cipalmente de la bondad honesta, no en el género de las costumbres sino de la
naturaleza, aunque pueda también decirse en abstracto y er¡ general de la bon
dad en cuanto que prescinde de todas estas cosas. Se explica porque si el ente
se dice bueno en sí, tal denominación se toma de que tiene en sí una perfec
ción que le conviene; y esta conveniencia pertenece a la honestidad natural en
cuanto que todo bien de esta clase es apetecible por sí, al menos por aquél para
quien es bien y perfección. De ello ha nacido aquel axioma: E l bien es ama
ble, pero el propio para cada uno. Y es bastante verosímil que el bien trascen
dental haya sido tomado primariamente de la relación o denominación por la
que cada ente tiene en sí alguna perfección conveniente para sí. Por consi
guiente, de este modo la bondad de alguna manera honesta, en el orden natural
es una propiedad universal del ente de la que le nace al bien el ser llamado tras
cendental. Pero si el ente se dice bueno en cuanto que es conveniente para otro,
de este modo todo ente parece que es por sí conveniente para alguien con el
cual tiene una proporción natural, sea como causa con el efecto, sea como efecto
con la causa o como la parte con el todo o el todo con la parte o de otro modo
semejante; y así en todo ente puede encontrarse alguna conveniencia por causa
de la cual sea por sí mismo apetecible con relación a alguien, conveniencia que
bajo aquel aspecto se reduce a la honestidad de la naturaleza. Y por esto, la de
nominación de bueno y conveniente en cuanto que es común a todo ente parece
nullum est eus quod non possit sub obiectum sibi convenientem; haec autem convenientia
voluntatis cadere tamquam conveniens alicui perdnet ad honestatem naturalem, quatenus
seu ad aliquem finem. _Sic igitur .constat omne huiusmodi bonum, est per se appetibi
bonum edam ut didt rationem convenientis le saltern ab eo cuius est bonum et perfectio.
converti cum ente, quia ostendimus omne Unde ortum est illud axioms: Amabile bo
id quod vere ac positive conveniens est, esse num, unicuique autem proprium. Est autem
ens et e contrario omne verum ens esse ali- satis verisimile bonum transcendens primario
qpo modo conveniens. Atque hinc tandem sumptum esse ex habitudine seu denomina-
concluditur bonum edam sub hac_ ratione tione qua unumquodque ens habet in se
inter passiones ends posse numerari quate- aliquam perfectionem sibi' convenientem.
nus est quoddam generale attributum ends, Sic igitur bonitas aliquo modo honesta in
quod non est omnino synonymum illi, sed ordine naturae est universalis proprietas en
aliquid ultra rei entitatem connotane seu ds a qua bonum transcendens denominatum
includens, ut sect. 1 declaratum est. est. Si vero ens dicatur bonum quatenus
10. Bonitas honesta naturalis bonum est conveniens alteri, sic omne ens videtur
transcendent praecipue conslituit.— Dico esse per se conveniens alicui cum quo habet
quarto: bonum transcendens potìssime naturalem aliquam proportionem, vel ut
sumptum videtur a bonitate honesta non causa cum effectu, vel ut effectus cum cau
in genere moris sed naturae. Quamvis edam sa, vel ut pars cum toto, aut totum cum
possit abstracte et generatimi dici a bonitate, parte, aut alio simili modo, et ita in omni
ut ab omnibus abstrahjt. Declaratur, nam si ente reperiri potest aliqua convenientia _ob
ens dicatur bonum in se, ea denominano quam sit per se appetìbile respectu alicuius,
ex eo sumitur quod in se habet perfecdonem quae sub ea ratione ad honestatem naturae
Disputación X .— Sección 111 263
que ha sido tomada de esta bondad, pues es en grado máximo intrínseca y uni
versal; en cambio, la bondad útil propiamente dicha es más extrínseca y sola
mente relativa; y la bondad deleitable no es tan común a todo ente, sino que pa
rece ser particular si se habla de la delectación propiamente dicha y no metafó
rica. Por consiguiente, de todo esto consta ya suficientemente la primera parte
de la conclusión. Y la segunda es facilísima, porque si se toma el bien en abs
tracto, cuando se dice de todo ente, no quiere decirse que toda la razón de bien,
a saber: el honesto, el útil y el deleitable se encuentre en cualquier ente, sino
simplemente la razón de bien, lo cual será verdad si se encuentra en cada uno
de ios entes al menos una razón de bien. Por consiguiente, el bien trascenden
tal tomado con esa abstracción puede asignarse como propiedad del ente, aunque
en particular haya de ser atribuida a cada ente según un modo propio y una
determinada razón de bondad y conveniencia.
dem D. Thomas, I, q. 42, a. 4, ad 2, ubi 12. Sed quia de natura relationis infe-
sentit perfectionem ut sic dicere aliquid rius in proprio loco disputandum est, nunc
absolutum. De Scoto dicam inferius; idem breviter supponendum est quaestionem hanc
tenet Caiet., I, q. 28, a. 2, circa ad 3; procedere de relationibus veris ac realibus,
Capreolus, ln I, dist. 1, q. 7, ad 3; Aureol. quae verae sint res aut modi reales entium,
cont. 1 conclus.; Durandus, In III, dist. 1, non disputando modo quaenam relationes
q. 3, n. 12; et Marsil., In I, q. 32, a. 3. Et huiusmodi sint vel quomodo sint, quod prae-
omissa theologica ratione, potest fundari haec dicto loco fiet. Hoc ergo supposito, non
sententia, quia incredibile videtur ex eo so video quomodo possit iuxta superiores sen-
lum quod alter fiat albus aut niger aut loco tentias difficultati propositae satisfieri, nisi
mutetur, me acquirere vel atnittere jperfec- limitando conclusionem superius positam,
tionem aliquam quia perdo vel acquiro re- quod, nimirum, bonum convertatur cum ente
lationem similitudinis, propinquitatis et si absoluto, non vero cum ente ut commune
miles. Alii vero distinctione utuntur, quia est absoluto et respectivo; vel certe, quod
relatio considerari potest quoad esse in sub- licet omne ens ut distinguitur a modo rei di-
iecto et ut sic aiunt relationem dicere per cat perfectioDem, tamen modus rei non addat
fectionem, vel secundum esse ad termi- specialem bonitatem seu perfectionem. At
num, et quoad hoc negant dicere perfectio vero hae limitationes nec fundamentum ha-
nem, quia esse ad, ut ad, nihil ponit in sub- bere possunt nec veritatem. Et prior quidem
iecto; un de ex se relationibus rationis repugnat Aristoteli, I Ethic., c. 6, dicenti
commune est, et hoc significavit Capreolus bonum aeque dividi ac ens, et per omnia
dicens relationem in quantum huiusmodi non praedicamenta vagati; et expresse dieit:
dicere perfectionem, quia ut sic nihil ponit Bonum et in substaniia dicitur et in quali
in eo cui attribuimr. et in eo quod est ad aliquid, etc., ubi D.
Disputación X .— Sección III 265
Thomas ait bonum converti cum ente quod nitur autem relatio habere propriam entita
in decern praedicamenta dividitur; et hie tem, per quam tale esse habet quale habere
est sensus omnium qui bonum transcendens debet; ergo et bonitatem.
dicunt esse passionem entis et cum illo 14. Praeterea, quomodo intelligi potest
converti; ilia ergo non est limitatio sed ens reale sine aliqua reali perfectione? nam,
destructio receptae sententiae. qua ratione aliquis finxerit posse hoc intelli
13. Praeterea, quod reale ens dicat ali- gi in entitate relativa, quamvis non invenia-
quam perfectionem, non tantum ei convenit tur in absoluta, potent aliquis idem fingere
quia absolutum ens est, sed simpliciter quia in qualibet entitate accidentali vel etiam in
veram entitatem habet, quae tale constituit quolibet modo reali, quod nimirum nullam
ens quale esse debet, et in hoc consistit quod dicat perfectionem, etiamsi aliquid reale sit,
sit perfecdo eius; et ideo dixit Aug., lib. quod tamen in universum concedere de om
LXXXIII Quaestionum, q. 24: Onme quod nibus accidentibus aut modis realibus om-
est, in quantum est, bonum est; et lib. I l l De nino falsum est. Nec potest sufficiens ratio
Lib. arb., c. 15, dixit: Quidquid est sicut esse differentiae assignari inter relationem et alios
debet, bonum est; et lib. I de Doct. Chris., modos, si supponamus relationem esse veram
c. 32, cum dixisset Deum esse qid summe rem seu realem modum; nam, licet relatio
est, ait: A t caetera quae sunt, nisi ab illo, dicat ordinem ad terminum, tamen secun
esse non possunt et in tantum bona sunt, in dum totum id quod est, afficit subiectum et
quantum acceperunt ut sint; et Boetius, lib. inest illi. Unde nihil iuvat ilia distinctio de
De Hebdom., c. 2; Quidquid est (inquit) relatione secundum esse in, vel secundum
in eo quod est, bonum est; ergo bonitas non esse ad; nam, si esse ad sit verum ac reale,
consequitur ad hunc vel ilium entitatis mo- necesse est ut afficiat subiectum quod refert
dum sed ad entitatem rei debitam; suppo- ad terminum; unde, sicut relatio, etiam se-
266 Disputaciones metafísicas
según su ser para, pone algo real en el sujeto, así también pone algo de bondad
o de perfección. N i es verdad que la relación según su ser para prescinda del
■ser. en, igual’que no prescinde del ser de ente o de accidente, porque aquel ser
e n trasciende a todos los accidentes, y el modo de ellos —como el mismo ser—
a todos los entes y modos de entes. N i tampoco es verdad que el ser para pres
cinda del ser real o de razón más que sólo de palabra, pues la relación de
razón, del mismo modo que no es verdadera relación, así tampoco tiene se r para,
sino que se finge que lo tiene o se concibe como si lo tuviera.
15. L a relación verdadera y real, en cuanto tal, incluye bon dad y perfec
ción .— Hay que decir, por tanto, que la relación en cuanto relación, de la misma
manera que dice propia entidad, así dice también propia bondad o perfección,
como bien enseñaron Ockam y Gabriel, Jn I , dist. 19, q. 1 ; y Gregorio, q. 1, a. 1 ;
y lo indica Durando, In II, dist. 34, q. 1, ad 3 ; ni disiente Escoto en el referido
Q uodL, 5, ya que en sus últimas palabras deja la cosa dudosa e indecisa, e In I,
dist. 1, q. 2, argum. 1, prueba, con el testimonio de Aristóteles del libro I de
la E tica aducido antes, que la relación tiene una bondad propia, y en la .solución
concede que tiene bondad hablando en general, pero no la bondad perfecta que
constituya una especial razón de objeto fruible, de lo cual trataremos en otra
ocasión. Y ciertamente, si alguno considera los testimonios de la Escritura y de
los Santos con que -hemos probado que todo ente creado es bueno, y la razón
y modo con que declaramos que la bondad conviene adecuadamente al ente,
entenderá claramente que valen lo mismo de cualquier ente que tenga en sí al
guna entidad, de tal modo que es preciso que tenga en sí otro tanto de per
fección y que sea en si algún bien, prescindiendo de si es conveniente para al
gún otro además de para sí mismo o para lo que es constituido por él mismo
en cuanto es tal. Y se confirma y declara, pues a causa de las mismas locuciones
generales y razones no puede exceptuarse la entidad del acto del pecado, ni al
gún modo real o diferencia suya de que, en cuanto es tal, no sólo sea hecha por
Dios sino- que sea buena; ppr consiguiente, lo mismo vale de cualquier razón
positiva de ente, por muy relativa que sea.
16. Divinae relationes an ex proprio con- paternitatis aut filiationis, etc., non esse ta
ceptu perfectionem dicant.— Quorumdam men infinitam in genere ends nisi radone
sententia reiìcitur.—* Ad difficultatem autem essendae quam includit.
theologicam. respondent aliqui, quamvjs re- 17. Aliorum placitum confutatur.— Alii
latio creata dicat perfectionem ex proprio reddunt rationem differentiae, quia relatio
conceptu et ratione, nihìlominus relationem creata distinguitur ex natura rei ab omni
divinata ex proprio conceptu nullatn dicere re et perfectione absoluta, et ideo oportet
perfectionem. Quod praedpue dicunt ut evi- ut secum afferat suam perfectionem. Rela
tent Ulud inconveniens, quod aliqua perfectio tio autem divina non distinguitur ex na
sit in una persona quae non est in alia. Ra- tura rei a perfectione absoluta divi
tionem vero differentiae reddunt, quia relatio nae naturae, sed cum perfecta identitate
creata dicit perfectionem finitam; relatio au et simplicitate illam in se includit, et ideo
tem increata non potest dicere finitam perfec necesse non est ut secum afferat perfectio
tionem, .quia hoc repugnat divinae perfectioni, nem; et hanc responsionem indicat Grego
neque edam ex propria ratione dicere potest rius supra. Verumtamen neque ilia ratio mihi
infinitam perfectionem, quia haec infinitas satisfacit; quamvis enim recte concludat re
solum potest convenire ratione essentiae. Sed lationem divinam non posse dicere perfec
mirum est quod inconveniens censeant rem tionem ex natura rei distinctam ab essentia,
aliquam divinano dicere ex se finitam per non tamen quod non dicat perfectionem ra
fectionem et non reputent incommodum tione distinctam, eo, scilicet, modo quo
eamdem rem divinato nullam ex se dicere dicit entitatem. Et quoad hoc nulla potest
perfectionem, cum tamen ex suo genere assignaii sufficiens ratio differentiae, cur
melius sit aliquam perfectionem dicere quam de ratione entitatis creatae sit ut secundum
nullam. Addo intelUgi facile posse relationem omnem suam rationem positivam dicat
ex proprio conceptu esse infinitam in genere aliquam perfectionem et non maiori ratione
268 Disputaciones metafísicas
género mejor, más aún, necesario por virtud del concepto común de ente real
en cuanto tal. Por lo cual, la razón aducida de la convertibilidad entre el
ente y el bien, urge igualmente en las relaciones divinas que en las creadas.
Pues, como dijo Aristóteles, si el bien se divide igualmente que el ente, de la
misma manera que existen en Dios el ente absoluto y el relativo, no realmente
sino conceptualmente distintos, así existirá la bondad y perfección absoluta y la
relativa no real sino conceptualmente distintas; luego también la relación divina
por su propio concepto dirá perfección. Y se declara de este modo, pues si decir
relación al hijo por la relación creada es formalmente alguna perfección, ¿cómo
puede concebirse que en el Padre Eterno no sea ninguna perfección decir rela
ción al Hijo? Y si formalmente es perfección, es necesario que sea relativa por
que consiste en la relación a un término; luego aquélla, en cuanto tal, proviene
formalmente de la relación y no de la esencia en cuanto tal, aunque estas cosas
no se distingan en la realidad.
18. Cómo son igualmente perfectas las divinas personas, siendo así que la
relación increada dice perfección.— Por consiguiente, juzgo que se ha de conce
der que toda relación real dice propia bondad o perfección. Ni resulta de aquí
que las personas divinas sean desiguales en perfección, ni, hablando absoluta
mente, que se encuentre en una de ellas una perfección que no esté en las otras,
porque en cada una de las personas existe la misma perfección infinita en el
género de ente que incluye formal o eminentemente toda la perfección de todos
los entes, tanto absoluta como relativa, y tanto personal como esencial. Pero
de esto se trata más ampliamente en I, q. 28 y 42. Con relación a la otra razón,
que parece increíble que un hombre se haga más perfecto porque otro se haga
blanco, respondo que en tanto es esto increíble en cuanto es increíble que el
hombre adquiera en sí algo de entidad o algún modo real distinto realmente de
todos los que antes tenía, por el solo hecho de que alguien se haga blanco. Por
consiguiente, el que creyese esto acerca de la entidad, ¿por qué dice que es in
creíble acerca de la bondad o perfección? Y el que dijese que existen algunas
denominaciones relativas, que fuera de todas las cosas absolutas que están en
un único término o sujeto no le añaden nada intrínseco y real, sino que sólo
hoc ipsum conveniat entitati increatae, cum fectae.— Concedendum ergo censeo omnem
hoc ex suo genere melius sit, immo neces- relationem realem dicere propriam bonita-
sarium ex vi communis conceptus entis realis tem seu perfectionem. Neque hinc fit per
ut sic. Unde ratio facta de convertibilitate sonas divinas esse inaequales in perfectione
inter ens et bonum aeque urget in relationi- neque, absolute loquendo, aliquam perfec
bus divinis ac in creatis. Nam, si, ut Aristo tionem esse in una quae non sit in aliis, quia
teles dixit, bonum aeque dividitur ac ens, in singulis personis est eadem perfectio infi
sicut in Deo sunt ens absolutum et respec- nita in genere entis formaliter vel eminenter
tivum, quamvis non re sed ratione distincta, includens omnem perfectionem omnium, tarn
ita erit bonitas et perfectio absoluta et re- absolutam quam respectivam, tarn personalem
spectiva, non re sed ratione distinctae; ergo quam essentialem. Sed de hoc latius, I, q.
etiam rektio divina ex proprio conceptu 28 et 42. Ad aliam rationem, quod incredi
dicet perfectionem. Et declaratur in hunc bile videtur hominem reddi perfectiorem
modum, nam, si respicere filium relatione quia alter fiat albus, respondeo in tantum
creata est formaliter aliqua perfectio, quo- hoc incredibile esse in quantum incredibile
modo intelligi potest in aeterno Patre nullam est hominem in se acquirere aliquid entitatis
esse perfectionem respicere Filium? Quod si vel aliquem realem modum ex natura rei
formaliter est perfectio, necesse est ut sit distinctum ab omnibus quae antea habebat,
relativa, quia consistit in habitudine ad ter- ex eo solum quod alter fiat albus. Qui ergo
minum; ergo ilia ut sic provenit formaliter hoc crediderit de entitate, cur dicet esse
a relatione et non ab essentia ut essentia, incredibile de bonirate vel perfectione? Qui
quamvis haec in re non distinguantur. autem dixerit esse nonnullas denominatio-
IS. Cum increata relatio perfectionem nes relativas quae praeter omnia absoluta
dicat, qualiter divinae personae aeque per- quae sunt in uno termino vel subiecto, nihil
Disputación X.— Sección 111 269
connotan la coexistencia del otro extremo con éstas o aquellas condiciones abso
lutas, el que asi —digo— opinase, dirá acertada y consecuentemente que tales
relaciones no dicen ninguna perfección fuera de las absolutas con alguna deno
minación mutua. Pero nosotros no hablamos de estas relaciones o denominacio
nes, sino de las verdaderas entidades o modos respectivos que verdadera e in
trínsecamente están en algún sujeto o supuesto, diciendo relación a otro térm i
no; y esto por lo que toca a la primera dificultad.
19. La segunda dificultad, más breve, era acerca de los entes matemáticos,
que Aristóteles niega que sean buenos. Esta la soluciona Santo Tomás en I,
q. 5, a. 3, ad 4, y en la q. 21 D e Vertíate, a. 2, ad 4, donde afirma que los en
tes matemáticos tienen bondad en sí, pero que la ciencia matemática no los
considera en cuanto son buenos o convenientes, sino de modo precisivo y abs
tracto en cuanto tienen magnitud y gozan de determinadas propiedades de acuer
do con ella. Por consiguiente, Aristóteles, que afirma de los entes matemáticos
que no tienen bondad, habla de ellos de modo formal y precisivo en cuanto caen
bajo la abstracción y precisión matemática. Por lo cual, esto viene a ser como
si dijera que el matemático no considera en la cantidad la razón de bueno o
conveniente, pues la cantidad no tiene razón de bueno o conveniente más que
en cuánto existe o puede existir en las cosas reales o en la materia sensible; y
por ello prescinde también de la razón de bien y de la razón de fin y de apete
cible, que es lo que allí quiere decir Aristóteles. Y aunque Aristóteles no diga
que los entes matemáticos no sean buenos, sino que en las cosas inmóviles no se
halla la naturaleza del bien, y de allí concluya que en las matemáticas no se
demuestra nada por la causa final, con todo, por seres inmóviles entiende cua
lesquiera cosas que queden separadas de todo movimiento y acción, como son
los entes matemáticos.
20. Se proponen algunas objeciones.— Podrá objetarse que las magnitudes,
incluso en cuanto están bajo la abstracción matemática, son entes; pues no pres-
connotant coexistentiara alteráis extrerai cum dum illam aliquas proprietates sortiuntur.
his vel lilis conditionibus absolutis, qui sic Aristoteles ergo, qui de mathematicis ait non
(inquam) opinatus fuerit, recte et conse- esse in eis bonitatem, formaliter ac praecise
quenter dicet huiusmodi relationes null am loquitur de illis ut sunt sub mathematica
dicere perfectionem praeter absolutas cum praecisione seu abstractione. Unde perinde
mutua alìqua denominatione. Nos autem non est ac si diceret mathematicum non conside
de his relationibus seu denominationibus lo- rare in quantitate rationem boni aut conve-
quimur sed de veris entitatibus seu modis nientis, nam quantitas non habet rationem
respectivis, qui vere et intrinsece sunt in boni vel convenientis nisi prout existit
aliquo subiecto vel supposito respiciendo vel existere potest in rerum natura
alium terminimi; et haec de prima dif- vel in materia sensibili; et ideo etiam
ficultate. praescindit a ratione boni et a ratione fi
nis et appetibilis, quod ibi Aristoteles inten-
Mathematicae res ta sic an perfectae dit. Et, quamvis Aristoteles non dicat ma
thematicas res non esse bonas, sed in immo-
19. Secunda et brevior difficultés erat de bilibus non reperiri boni naturata, et inde
rebus mathematicis, quas Aristoteles negat concludat in mathematicis nihil per causam
esse bonas. Quam dissolvit D . Thomas, I, finalem demonstrari, tarnen per immobilia
q. 5, a. 3, ad 4, et q. 21 de Veritate, a. 2, ad intelligit quaecumque abstrahuntur ab omni
4, asserens res quidem mathematicas in se motu et actione, qualia sunt enfia mathe
bonitatem habere, per scientiam autem ma- matica.
thematicam non consideran quatenus bonas 20. Obiectiones aliquot proponuntur.—
vel convenientes sunt, sed praecise et abstráe Sed obiicies: nam magnitudincs etiam, ut
te quatenus magnitudinem habent et secun- sunt sub abstractione mathematica, sunt en-
270 Disputaciones metafísicas
rinden del ser, ya que de lo contrario tratarían los matemáticos de entes de ra
zón; luego también, en cuanto tales, es preciso que tengan bondad. Igualmente,
si la sola abstracción de la materia sensible fuese suficiente para que las cosas
abstraídas de este modo no se dijesen buenas, tampoco, pór consiguiente, serían
buenas las cosas universales que han sido abstraídas de las singulares. L a con
secuencia es clara, porque igual que los objetos matemáticos no subsisten abs
traídos de este modo, así tampoco las restantes cosas universales, y de este modo
sucedería que las cosas, en cuanto caen bajo el ámbito de la ciencia, no son
buenas. Igualmente si los entes matemáticos no son buenos, porque prescinden
del movimiento, tampoco las cosas inmateriales y todas las que considera la me
tafísica serían buenas en cuanto tales, puesto que prescinden mucho más del
movimiento.
21. Se responde a las objeciones propuestas.— A lo primero responden al
gunos que los entes matemáticos en cuanto tales, es decir, tal como son consi
derados y abstraídos en dicha ciencia, no son verdaderos entes, porque en cuan
to tales no pueden existir. Pero esto no es verdad, porque cuanto el matemático
considera es ün ente verdadero y absoluto, y como tal es considerado. N i es
menester que pueda existir del mismo modo que es considerado, pues de lo con
trario tampoco los universales serían verdaderos entes. Es suficiente, pues, que
las cosas que son consideradas en abstracto puedan existir verdaderamente. Prin
cipalmente, porque aunque naturalmente no pueda existir la cantidad más que
en la materia sensible, en absoluto no envuelve contradicción el que esté se
parada; por consiguiente, con aquella abstracción no se excluye la verdadera ra
zón de ente ni de la cosa considerada en sí misma, n i en cuanto entra bajo tal
consideración. En cambio, ocurre lo contrario con la razón de bien, pues aun
que ésta no quede excluida de las cosas mismas, con todo queda apartada de tal
ciencia o tal consideración bajo esta determinada abstracción. Por tanto, recta
mente -responde Santo Tomás en forma negando la consecuencia, porque la
razón de ente es la primera de todas, y en cambio la razón de bien, del mismo
modo que "es distinta, es posterior, y por ello pueden las riendas matemáticas,
aun cuando no abstraigan de la entidad, prescindir de la bondad.
tía; noe enim abstrahunur ab esse, alias ma- consideratur, est verum et absohitum ens et
thematici agerent de entibus rationis; ergo ut tale consideratur. Neque oportet ut eo
etiam ut sic oportet ut habeant bonitatem. modo esse possit quo consideratur; alioqui
Item, si sola abstractio a materia sensibili neque universalia essent vera entla. Satis
satis esset ut res sic abstractae non diceren- ergo est ut res quae abstracte considerantur,
tur bonae, ergo edam res universales abs vere esse possint Praesertim quia, licet na-
tractae a singularibus non essent bonae. Pa- turaliter esse non possit quantitas nisi in
tet consequentia, quia sicut res mathematicae materia sensibili, absolute tamen non involvit
non subsistunt sic abstractae, ita nec caete- contradictionem quod separata sit; per illam
rae res universales, atque ita fiet ut omnes ergo abstractionem non escludi tur vera ratio
res, quatenus sub scientiam cadunt, non sint entis neque a re considerata secundum se,
bonae. Item, si res mathematicae non sunt neque ut sub talem considerationem cadit.
bonae quia abstrahuntur a motu, etiam res Secus vero est de ratione boni, nam licet
immateriales et omnes quae in metaphysica haec non excludatur ab ipsis rebus, praescin-
considerantur, ut sic non essent bonae quia ditur tamen a tali scientia vel tali conside-
multo magis abstrahuntur a moni. ratione sub tali abstractione. Recte igitur D.
2 1 . Obiectionibus propositis satisfit.— Thomas supra in forma respondet negando
Ad primum aliqui respondent res mathema- consequentiam, quia ratio entis est prima
ticas ut sic, id est ut in ea sdentia conside omnium; ratio vero boni, eo modo quo est
rantur et abstrahuntur, non esse vera ernia distincta, est posterior et ideo possunt scien-
quia ut sic esse non possunt. Sed hoc non tiae mathematicae, quamvis non abstrahant ab
recte dicitur, quia, quidquid a mathematico entitate, praescindere a bonitate.
D ispu tación X .— Sección III 271
S o b re si es buena la m ateria-prim a
22. Ad secundum respondetur non esse 23. Ad tertium respondetur primo, licet
parem vel similem rationem de abstractio- in rebus aliis ex abstractione a motu physico
ne universalium; mathematica enim non ideo non recte inferatur abstractio a bonitate, ta
dicuntur abstrahere a bonitate quia abstra- rnen in rebus mathematicis id intulisse Aris-
huntur ab inferioribus, neque, quia sic abs totelem, quia cum istae res non sint capaces
tracts esse non possunt, sed quia praescin- alterius motus vel actionis, dum ab hoc
duntur ab omni ordine ad motum vel ac motu abstrahuntur ab omni etiam actione
tionem, et consequenter ab omni ratione et a caur,alitate finis atquc adeo a ratione
convenientis vel appetibilis; aliae vero uni- boni abstrahuntur. Vel dici potest intelligen-
versales naturae, quamvis considerentur tias et res alias quae in metaphysics con
abstractae a singularibus, nihilominus con- siderantur, licet abstrahantur a motu materia
siderantur cum ordine ad motum vel actio li et physico, non tarnen a motione meta-
nem, quae primam originem sumit a fine, phorica, qua movet finis. Unde informs, lib,
teste Aristotele. Unde fit ut res consideratae XII, c. 7, dixit Aristoteles primum movens
in aliis scicntiis, in singularibus habeant movere caeteras intelligentes, ut amatum et
omnes conditiones quae ad rationem boni desideratum, quod pertinet ad rationem finis
pertinent vel ad rationem finis, quae qui- et boni.
dem a talibus scientiis considerantur, licet
non in singulari sed in universali. At vero Materia prima an bona
mathematicae, neque in universali, neque in 24. Materia quo sensu dicatur non bona
singulari considerami in rebus sibi obiectis sìmpliàter.— Tertia difficultas erat de ma
eas conditiones seu habitudines quae ad ra teria prima, de qua qui sentiunt illam non
tionem boni seu convenientis spectant. habere proprium esse nec propriam entitatem
2 72 Disputaciones metafísicas
propia bondad, o al menos que no la tiene por sí sino por la forma, pues como
el bien sigue al ser y se funda en él, como dijimos arriba con San Agustín, San
to Tomás y Boecio, si la materia no tiene el ser más que por la forma, tampoco
podrá tener la bondad, al menos en acto, sino a lo sumo en potencia; y así ha
bla Santo Tomás en I, q. 5, a. 3, ad 3, y en la q. 21 D e V eritate , a. 2, ad 3.
Pero hay que decir que la materia de suyo y por su intrínseca razón tiene una
bondad y perfección propia, como también notó Santo Tomás en el libro n i
c o m í . G e n i., c. 20, porque tiene su propia entidad y naturaleza distinta de la
entidad de la forma. Asimismo, porque entre las materias primas una es más
perfecta que otra, pues la materia de las cosas celestes es más perfecta que la
de estas cosas inferiores; por consiguiente, existe alguna perfección en la ma
teria. Igualm ente, porque la materia, naturalm ente, apetece la forma como un
complemento de su'perfección, y la forma apetece también la m ateria; pero no
se apetece sino el bien ni apetece el bien sino aquello que de algún modo es
bueno. Finalm ente, aunque la materia no tenga la existencia sino dependiente
de la forma, con todo tiene existencia propia e inseparable con orden intrínseco
y dependencia de la form a; por consiguiente, tiene también así su bondad, como
enseñó Dionisio en el c. 4 D e D iv in is N o m in ib u s. Pero porque la materia de sí
es absolutamente imperfecta en el género de ente y tiene el ser solamente por
modo de potencia receptiva de la forma, por esto, en comparación con los en
tes absolutos, se dice que no es absolutamente buena sino en potencia, lo cual
se h a de entender no como en potencia para cualquier bondad, incluso incom
pleta y potencial (por así decirlo), sino acerca de la potencia para la bondad
actual o completa que se da por medio de la form a; y esta potencialidad para
la form a es en el ámbito del ente una actualidad, y así es también una bondad,
aunque imperfecta.
actualem, fortasse dicerent non habere pro- non habeat existentiam ’ nisi dependentem a
priam bonitatem vel saltera non habere illam forma, habet tarnen propriam et inseparabi-
ex se, sed a forma; nam, cura bonum se- lem existentiam cum intrinseco ordine et _de-
quatur esse et in eo fundetur, ut ex Augiis- pendentia a forma ; sic ergo suam etiam
tino. D. Thoma et Boetio supra dbdmus, sí habet bonitatem, ut etiam Dionysius docuit,
materia non habet esse nisi a forma, nec c. 4 D e Divin. Nomin. Quia vero materia
bonitatem habere poterit saltem in actu, sed ex se in genere entis simpliciter imperfecta
ad summum in potentia; et ita loquitur D . est et esse tantum habet per modum poten-
Thomas, X, q. 5, a. 3, ad 3, et q. 21 D e Ve- tiae receptivae formae, ideo comparata ad en-
rit., a. 2, ad 3. Dicendum vero est materiam tia simpliciter, dicitur non esse simpliciter
ex se et intrínseca ratione sua habere pro- bona sed in potentia, quod intelligendum est
priam bonitatem et perfectionem, ut etiam non de potentia ad quamcumque bonitatem
D . Thomas notavit, III cont. Gent., c. etiam incompletam et potentialem (ut sic di
20. quia suam habet propriam entitatem et cami, sed de potentia ad bonitatem actua-
naturam distinctam ab entitate formae. Item lem seu completam, quae est per formam;
quia ínter materias primas una est perfectior haec vero potentialitas ad formam est in la
alia; materia enim caelestium perfectior est titudine entis aliqua actualitas, et ita etiam
ouam horran inferiorum; est ergo in materia aliqua bonitas, licet imperfecta.
aliqua perfectio. Item quia materia natura-
liter appetit formam tamquam complemen- Creatae essentiae man perfectae
tum perfectionis suae, et forma etiam appetit 25. Essentiae creatae existentes, bonae.—
materiam; sed ñeque appetitur nisi bonum, Quarta difficultas erat de essentiis creatura-
neoue aopetit bonum nisi id quod ex aliqua rum, de quibus dupliciter loqui possumus.
parte bonum est. Tándem, quamvis materia Primo, prout sunt actu in rerum natura.
Disputación X .— Sección III 273
Secundo, prout sunt in potentia antequam habens ordinem ad existentiam, esse bonum
existant. Priori modo certum est huiusmodi sicut etiam est appetibile.
essentias esse bonas sua intrínseca et essen 26. Essentiae creatae non existentes, ut
tial! bonitate, quod praecipue darum est si in potentia tantum entia sunt , ita et bona.—
per suam formalem entitatem sunt actualia Dicendum ergo est in hoc edam aequiparari
entia. Qui vero distinguunt in re ipsa enti et reciprocali ens et bonum, nam essentiae
tatem essentiae etiam actualem ab emítate rerum non existentium, sicut non sunt actu
existentiae, dicere consequenter debent etiam entia, ita neque sunt actu bona ; et sicut sunt
in entitate essentiae reperiri propriam trans- in potentia quatenus possunt recipere esse,
cendentalem bonitatem et perfectionem di- ita edam sunt bona in potentia quatenus
possunt recipere actualem perfeedonem ac
stinctam ab ipso esse existentiae et separabi- bonitatem. Quoad usum autem vocum solet
lem ab illa, ut de Christi humanitate multi vocari ens etiam quod non existit, propter
opinantur, de qua re inferius dicturi sumus. obiectivam capacitatem essendi; non solet
Posteriori autem modo loquendo de essentiis autem vocari simpliciter bonum nisi quod
rerum nondum existentibus, quidam dicunt actu exisdt, et ita edam nihil appedtur nisi
quamvis sint entia, non tarnen esse bona, in ordine ad actualem existentiam, id est,
quia bonum convertitur cum ente in actu, quatenus ülam habet vel saltern quatenus
non cum ente in potentia. Quod significant habiturum speratur vel aliquo modo cum
D. Thomas, I, q. 5, a. 1, dicens bonum illa apprehenditur, ut sumitur ex D . Thoma,
idetn esse quod perfectum; perfectum autem I, q. 82, a. 3; et notavi! Caiet., I, q. 5, a.
esse unumquodque in quantum est actUy 3, in fine. Unde edam divina voluntas eas
quia esse est actuaiitas omnis rei. Idem habet creaturas proprie dicitur amare quas vult ali-
I cont. Gent., c. 38, ubi Ferr. addit seu dé quando esse ; creaturas autem possibiles
clarât non solum ens actu existens, sed etiam quas decrevit nunquam producere, non pro-
18
274 Disputaciones metafísicas
les comunica ningún bien actual; pues aquel ser en potencia no es ahora en ellas
una bondad actual. Y si de algún modo se dice que Dios se complace en ellas,
esto sucede o bien según el ser que tienen en el mismo Dios o por el hecho de
que son denominadas posibles por la omnipotencia de Dios, lo cual más bien es
complacerse en su omnipotencia de quien tienen el ser posibles incluso aquellas
cosas que no existen.
S i son necesarios el m odo, especie y orden en cada una d e las clases d e bien
27. La quinta dificultad ha sido solucionada con lo anterior, pues hemos
dicho que el bien en cuanto que se toma de la propia entidad y perfección se
convierte con el ente, y de este modo todo ente es bueno, pero con todo no en
cuanto que el bien se toma en las criaturas de una perfección accidental sobre
añadida a la esencia. Así, por consiguiente, cuando se dice que el bien consiste
en un modo, especie y orden, si se entiende esto acerca del modo, hermosura y
composición u orden accidental, entonces es verdad que no todo ente creado tiene
el debido modo, especie y orden; de lo cual sólo se sigue que no todo ente creado
es un bien absoluto, pero no que no sea bien de algún modo. Pero si aquellas
tres cosas se toman más intrínseca y esencialmente, no hay cosa que no tenga un
modo connatural a sí, como, por ejemplo, ser sustancia o accidente, ni una es
pecie, es decir, la forma o especie que le es debida, y ordenada al propio fin.
Y así también el bien que 'incluye estas tres cosas se convierte con el ente. Por
lo cual, a fin de que no se dé equivocidad en la palabra con que algo se designa
como bien absolutamente, es preciso advertir que aquel «absolutamente» puede to
marse o como añadiendo algo al mismo bien trascendental, de tal manera que
se llame bien absolutamente a aquél al que nada falta para la perfección total
que le es debida, y en este sentido no es preciso que todo ente creado sea bien
absolutamente; o bien puede tomarse de otro modo aquella voz «absolutamente»
para significar aquello que en absoluto y sin añadidura puede llamarse bien, y
en esté sentido decimos que cada cosa es absolutamente buena del mismo modo
que es absolutamente ente; y en la misma proporción tiene el modo, especie
y orden debido a su naturaleza, como extensamente declara Santo Tomás en la
referida q. 5, a. 5.
prie amat, quia nullum bonum in acni eis simpliciter, non vero quod non sit aliquo
communicat; illud autem esse in potentia modo bonum. Si vero ilia tria sumantur
non est nunc in eis aliqua actualis bonitas. magis intrinsece et essentialiter, nulla est res
Quod si ' aliquo modo dicitur Deus in eis quae non habeat modum sibi connaturalem,
compiacere, id est, vel secundum esse quod ut verbi gratia, quod sit substantia vel acci-
habent in ipso Deo vel secundum quod ab dens; et speciem, id est, formant vel spe
omnipotentia Dei denominantur possibiles, ciem sibi débitant, et ordinatam ad proprium
quod potius est compiacere in sua omnipo finem. Atque ita bonum etiam quod haec
tentia a qua habent ut sint possibilia etiam tria includit, cum ente convertitur. Quocir-
ea quae non sunt. ca, ne sit aequivocatio in voce qua aliquid
Modus, species et ordo an necessaria in appellatur bonum simpliciter, oportet ad-
unaquaque rations boni vertere illud simpliciter sumi posse vel tam-
27. Quinta dificultas ex superioribus ex quam addens aliquid ipsi bono transcendenti
pedita est; diximus enim bonum quatenus ita ut bonum simpliciter dicatur illud cui
a propria entitate et perfeeñone sumitur, nihil deest ad consummatam perfectionem
convertí cum ente et hoc modo omne ens sibi débitant et hoc sensu non est necesse
esse bonum, non tamen prout bonum su omne ens creatum esse bonum simpliciter;
mitur in creaturis a perfectione accidentali vel aliter sumi potest ilia vox simpliciter ad
superaddita essentiae. Sic igitur, cum bonum signiiicandum id quod absolute et sine addito
dicitur consistere in modo, specie et ordine, potest vocari bonum, et hoc sensu dicimus
si intelligatur de modo, pulchritudine et com- unumquodque ita esse simpliciter bonum
positione seu ordine accidentali, sic verum sicut est simpliciter ens; et eadem propor-
est non omne ens creatum habere debitum tione habere modum, speciem et ordinem
modum, speciem et ordinem; ex quo solum suae naturae debitum, ut latius declatat D.
sequitur non omne ens creatum esse bonum Thom., d. q. 5, a. 5.
DISPUTACION XI
EL M AL
RESUMEN
En la presente disputación se pueden advertir cuatro partes, que correspon
den a sus cuatro secciones:
I. Qué es el mal y de cuántas clases es (Sec. 1).
II. Divisiones del mal (Sec II).
III. Causas del mal (Sec. III).
IV. Por qué no es atributo del ente (Sec. IV).
SECCIÓN I
Trata de investigar toda esta sección si el mal es algo real y cuántas son sus
clases. Comienza primeramente con la afirmación de quedes algo existente en las
cosas; pero se busca precisamente qué es aquello por lo que las cosas se dicen
malas (1). Después de rechazar la opinión de los maniqueos (2), pasa a definir
el mal, confirmándolo con abundantes testimonios (3). A la anterior definición se
pueden oponer algunas dificultades, como si el mal de culpa y de pena son algo
positivo, y si el mal consiste formalmente en sola privación (4-5). La solución
que proponen algunos Santos de distinguir entre mal natural y mal moral, in
sistiendo en que este último es algo positivo, así como la distinción de Cayetano,
del mal, en absoluto y moral, no le parece admisible a Suárez (6-7), y aduce otra
división: mal en sí, que consiste en una privación, y mal para otro, que es algo
positivo que se opone al bien de modo no privativo sino contrario (8), pero éste
es un mal relativo y como ’’per accidens” (9); por tanto, después de hacer dis
tingos o esta división afirma que ninguna sustancia completa o incompleta es
propia y formalmente mala en sentido positivo (10), y que todo accidente es un
bien en si y lo es para algún sujeto (11); por tanto, no hay nada que sea malo
para ningún sujeto por algo positivo (12), aserción que confirma con ejem
plos (13), La cosa que es mala para otro lo es por alguna privación (15), tanto
en los seres naturales como morales (16), afirmación que explica pormenorizada-
mente en su aplicación tanto ál mal en si como para otro. Para cenar esta sec
ción recoge ahora las dificultades que planteó en el n. 4, y así mantiene que el
mal de culpa lo es por la privación de la rectitud debida en los actos (17), y
el mal de pena — el dolor— lo es por la privación de alguna perfección necesa
ria (18); por tanto, una misma cosa puede ser buena en cuanto positiva y mald
en cuanto incluye una negación (19). Termina afirmando que el bien y el mal
27ó D i s p u t a c io n e s m e ta fís ic a s
se oponen p riv a tiv a m e n te en sus razones form ales, y q u e m aterialm ente tienen
sólo una oposición contraria, com o se p u ed e ver con los ejem plos que siguen
( 21- 22).
SECCIÓN II
SECCIÓN III
SECCIÓN IV
Versa sobre por qué no se cuenta el m al entre los atributos d e l en te, ya q u e
se distingue conceptualm ente de él y le den o m in a (1). D esp u és de recorrer varias
razones aparentes en fa vo r de lo dicho, concluye prim eram ente (2 ) q u e n o se
cuenta entre los atributos del ente, no po rq u e no diga fo rm a lm en te algo q u e per
tenezca a la razón de ente, sino po rq u e dice u n defec to o d ebilidad d e ente. E n
segundo lugar, el m al no está en reciprocidad con el ente, ya q u e no tienen la
m ism a relación de extensión (3), y en tercer lugar, porque las propiedades d el
ente deben seguir ’’per se” e intrínsecam ente al m ism o ente, y el m a l no dice esta
relación con el ente, sino q u e le conviene de m o d o accidental y extrínseco (4).
DISPUTACION XI
EL MAL
Como el bien y el mal son cosas opuestas, como se ve por las mismas pala
bras y lo atestigua Aristóteles en los Postpredicamentos, cap. de la Oposición, ha
parecido necesario unir esta disputación a la precedente para que comparados en
tre si los dos conceptos, a saber, el del bien y el del mal, se conozcan mejor y
más fácilmente ambos. Sin embargo, los filósofos tratan poco del mal; más los
teólogos, principalmente Santo Tomás, ya sea en las Quae,sttones Disputatae, ya
en I, qq. 48 y 49, ya también en otros lugares, a saber : qué es el mal y de cuán
tas clases, en qué grado y de qué modo se opone al bien, qué causas o qué efec
tos tiene, cosas todas que nosotros reuniremos aquí brevemente, declarando al
mismo tiempo por qué el mal no se cuenta entre las propiedades del ente.
SECCION PRIMERA
Si el mal es alguna r e a l id a d y cuá ntas son su s clases
1. Existe el mal en las cosas.— Que el mal está de algún modo en las cosas
y que las denomina a veces m'alas consta por eE sentir''común y por la expresión
de todo el mundo, lo cual también es frecuente en la Sagrada Escritura, Ecle
siástico, 11: Lo bueno y lo malo, la vida y la muerte, la pobreza y el bienestar
proceden dé Dios; y en el c. 39: Experimentó en todas las cosas el bien y el
mal. Isaías, 5: ¡Ay de los que dicen malo a lo bueno y bueno a lo malo! Ma
teo, 6 ; Líbranos del mal. Y esto que en vano lo diríamos de Dios si no existiesen
males, como acertadamente dice San Agustín, lib. I Contra Juliano, c. 3, Pero qué
cosa es este mal y cómo existe en las cosas es algo oscuro y controvertido, pues
el problema acerca del mal está en su parte formal —de dónde le viene a algo el
denominarse malo— porque por su parte material, o sea en cuanto a la cosa que
se denomina mala, consta que puede serlo cualquier cosa que carezca de la per
fección debida, como veremos.
Se refuta un antiguo error acerca del mal
2. Existió, pues, un antiguo error que decía que el mal era la naturaleza
positiva de algunas cosas, las cuales eran juzgadas como enteramente malas y
nacidas de un principio sumamente malo. Este fué el error de los Maniqueos y
Prisciüanistas, tal como se dijo en la Disputación precedente, sec. 3. Y el mismo
atribuye a los Pitagóricos Santo Tomás en I, q. 49, a. 1, ad 1, tomándolo de
Aristóteles, I de la Metafísica, c. 5, donde refiere que los pitagóricos pusieron
el bien y el mal entre los primeros principios de las cosas. Y como la Sagrada
Escritura enseña abiertamente no sólo que hay un único principio sumamente
bueno de las cosas, sino que todas las cosas hechas por él son buenas, como cons
ta por los testimonios citados en la sección precedente, por ello es cierto entre
filósofos cristianos que el mal no puede ser algo positivo que por su naturaleza
y en sí mismo sea malo totalmente, ya porque una cosa no puede ser buena y en
teramente mala absolutamente y por sí misma, pues se ha mostrado.ya que cual
quier cosa por sí misma es buena, ya también porque la cosa no puede ser mala
por la natural perfección que le es debida, y cualquier cosa que faltara a dicha per
fección o lo que tuviere en contra de ésta no puede serle connatural, ya que se
supone que es opuesto a la perfección que se le debe; por consiguiente, nin
guna cosa puede ser por su naturaleza mala en sí.
ción debida a su ser. La razón de la primera parte está en que toda cosa posi
tiva es buena, como se ha dicho. Y la razón de la segunda, que la cosa no es
mala porque no tenga una perfección más excelente, si no se le debe; pues de
lo contrario sería mala toda criatura por no tener la perfección del Creador. Y con
esto queda también bastante confirmada la tercera parte por suficiente enumera
ción de partes. Y lo confirma extensamente Dionisio en el c. 4 De Divinis No-
minibus, donde dice en este sentido que el mal no es existente, ni es algo, sino
que es la privación de la perfección y del bien propio y proporcionado, y añade
además que el mal es la debilidad del bien, con lo que insiste sobre lo mismo;
y San Basilio en Constit. Monast., c. 3, dice que el vicio no es sino la falta de
la virtud, y en la homilía «Quod Deus non est auctor malorumy>: N o subsiste
—dice— la maldad, ni podemos producir su esencia sustancial (es decir, real y
positiva); pues la privación del bien es el mal. D e modo semejante San Grego
rio Niseno, homilía II In Cantica: N o hay —dice— otra sustancia del mal que
la separación del bien. Y cosas parecidas trae Orai. mag. cateck., c. 5, 6 y 7 ;
y Damasceno, lib. II de Fide, c. 4, y lib. IV, c. 2 : Nada — dice— es malo más
que la privación del bien, como las tinieblas lo son de la luz. Y la misma opi
nión trae San Atanasio, Orai. coni. Idola; Nazianceno, Orai. 9, hacia el fin, y
Orai. 38; Epiph., herej. 24 y 6 6 ; Crisòstomo, homil. II In Act., hacia el fin; y
Justino, q. 46 y 73 ad Gentes: el mal —dice— no es otra cosa más que la co
rrupción, depravación y privación del bien. Y en la primera cuestión prueba ex
presamente que no es algo positivo; en la posterior, en cambio, confirma bri
llantemente que no es sola negación. Entre los Padres Latinos, el principal autor
y confirmador de este parecer es San Agustín, lib. X I D e la Ciudad de Dios,
c. 9: El mal no es ninguna naturaleza, sino que la pérdida del bien recibió el
nombre de mal; lo mismo en el libro XII, hacia el principio, y en Enchir., c. 11 :
Las cosas en cuanto que son ciertas naturalezas no pueden ser malas; y en el
c. 24, tratando del pecado, dice que es el primer mal de la criatura racional, es
decir, la primera privación de bien; y en el libro L X X X III Quaestionum, q. 7,
dice que el nombre de mal se ha tomado de la privación de la especie. Lo mis-
esse. Ratio primae partis est, nam omnis res mag. catech., c. 5, 6 et 7; Damasc., lib.
positiva est bona, ut dictum est. Ratio autem II de Fide, c. 4, lib. IV, c. 2: Nihil (in-
secundae partis est quia res non est mala eo quit) est malum nisi boni prìvatio, sicut te-
quod non habeat excellentiorem perfectionem nebrae luminis. Eamdem sententiam habet
si ei non debeatur; alioqui omnis creatura Athan., orat. cont. Idola; Nazianz., orat. 9,
mala esset eo quod non habeat perfectionem circa fin., et orat. 38; Epiph., haeres. 24 et
creatoris. Atque ita relinquitur tertia pars, 66 ; Chrysost., hom. II in Act., circa fin. ;
satis confirmata a sufficienti partium enu- et Iustin., q. 46 et 73 ad Gentes, malum
meratione. Eamque late confirmât Diony ait nihil esse praeter boni corruptionem et
sius, c. 4, De Divin. Nomin., ubi hoc sen depravationem ac privationem. Et in priori
su dicit malum non esse existens, neque esse quaestione ex professo probat non esse rem
aliquid, sed esse perfections bonique proprii positivam; in posteriori autem egregie con-
et accommodati privationem, rursusque ad- firmat non esse solam negationem. Inter
dit malum esse imbecillitatem boni, quod Latinos vero Patres praecipuus auctor et
in idem redit; et D. Basil., in Constat- confirmator huius sententiae est Aug., lib.
Monast., c. 3: Vitium (inquit) non est nisi XI de Civit., c. 9: Mali nulla natura est,
virlutis desenio; et homil. Quod Deus non sed amissio boni mali nomen accepit; idem,
est auctor malorum: Non subsistit (inquit) lib. XII, a principio, et in Ench., c. 11:
pravitas, neque essentiam ipsius substantem Res, in quantum quaedam naturae sunt,
(id est, realem et positivant) producere pos- malae esse non possunt; et c. 24, agens de
sumus; privano enim boni est malum. Simi peccato ait esse primum crealurae rationalis
liter Greg. Nyss., hom. II In Cantica; malum, id est, primam privationem boni; et
Non est (inquit) alia mali substantia quam lib. LXXXIII Quaestionum, q. 7, dicit no
de bono separatio. Et similia habet Orat. me« mali sumptum esse ex privatione speciei.
282 Disputaciones metafísicas
a la segunda parte, que trata del mal de pena, se prueba con argumentos seme
jantes, pues el dolor es un mal de pena y con todo es algo positivo. N i podrá
decirse que el dolor es un mal porque priva del placer opuesto, pues aunque
la privación del placer sea algún mal, con todo la existencia del dolor es un mal
mucho mayor y de distinta clase; por consiguiente, el mal no es la sola priva
ción, ni algo positivo solamente por razón de aquella privación, sino que es la
misma entidad positiva. Por lo cual, aunque finjamos que el dolor no excluye
la delectación contraria, sin embargo el mismo dolor sería algún mal; por tanto,
igual que el bien deleitable es algo positivo, así también el mal que entristece
o que causa dolor es positivo. Igualmente, si por ejemplo la cosa dulce es po
sitivamente conveniente al gusto, de igual manera la cosa amarga es positiva
mente inconveniente. Asimismo, el error en el entendimiento es un cierto mal
de pena, y sin duda es un mal muy distinto de la ignorancia de la privación; es
por consiguiente, un mal positivo por razón de la relación positiva a tal objeto.
5. La segunda dificultad es que no parece que se pruebe con ninguna ra
zón suficiente que el mal formalmente consista en la sola privación, porque lo
mismo que el bien es múltiple, así también lo es el mal opuesto al bien; por
consiguiente, aunque no haya ningún ente positivo en quien no se encuentre
alguna razón de bien, que es lo único que parecen probar las razones aducidas
anteriormente, sin embargo podrá algún ente ser positivamente malo con algún
género de malicia. Pues como decíamos en los casos anteriores- que- una misma
cosa puede ser buena según varias razones de bien, a saber > honesto y deleita
ble, así puede suceder también que la misma cosa sea buena por un título y mala
por otro, aunque una y otra razón sea positiva, como si es honesta y dolorosa,
o al contrario, si es deleitable y vergonzosa.
6 . Se rechaza la primera solución de las dificultades.— El mal moral según
la mente de los Santos está puesto en una privación.— Por esto distinguen al
gunos el mal en el género de la naturaleza y en el género de las costumbres;
y acerca del primero dicen que consiste en una privación, y del segundo, en
cambio, que consiste en una forma o diferencia positiva. Este fué el parecer de
algunos teólogos, y su principal autor parece que es Cayetano, I-II, q. 18, a 5,
Quoad alterato vero partera de malo poenae pro formali sola privatione consistere, quia
probatur similibus argumentis, nam.. dolor sicut est multiplex bonum, ita et malum
est malum poenae et (amen est quid posi- bono oppositum; quamvis ergo nullum sit
tivum. Neque dici poterit dolorem esse ma- ens positivum in quo aliqua ratio boni non
lum a.uia privât opposita voluptate, nam li inveniatur, quod solum videntur probare ra-
cei privatio voluptatis nonnullum malum sit, tiones superius adductae, nihilominus poterit
longe tamen maius et alterius rationis ma aliquod ens esse positive malum aliquo ge
lum est existentia doloris; non ergo sola nere malitiae. Nam, sicut in superioribus
illa privatio, nec positivum tantum ratione dicebamus eamdem rem posse esse bonam
illius privationis malum est, sed etiam ip secundum varias rationes boni, nimirum
sum positivum. Unde etiamsi fingamus do honestam et delectabilem, ita fieri poterit
lorem contrariato delectationem non esclu
ut eadem res sit bona uno titulo et mala
dere, nihilominus ipse dolor esset aliar.od alio, quamvis utraque ratio positiva sit, ut-
malum; sicut ergo bonum delectabile po
sitivum est, ita malum contristans seu dolo- pote si sit honesta et dolorifera, vel e con
riferum positivum est. Item, si res, verbi trario si sit delectabilis et turpis.
gratia, dulcis est positive conveniens gus- 6. Prior difficultatum solutio reiicitur.—
tui, ita res amara est positive disconveniens. Malum morale ex Sanctorum mente in pri
Item errar in intellectu est malum quoddam vatione situm.— Propter haec quidam di-
poenae et sine dubio est longe diversum ma stinguunt malum in genere naturae et in
lum quam ignorantia privationis; est ergo genere moris; et de priori aiunt consistere
positivum malum ratione positivae habitudi- in privatione, de posteriori autem consistere
n:s ad tale obiectum. in positiva forma seu differentia. Haec fuit
5. Secunda difficultas est, quia nulla sententia aliquorum theologorum, et prae-
sufficienti ratione probari videtur malum cipuus eius auctor censetur esse Caiet., I-II,
284 Disputaciones metafísicas
q. 18, a. 5, q. 71, a. 5, et q. 27, a. 1, qui esse quod bonum non sit, maxime procedit
tamen non distinguit malum naturae et mo- de malo morali; si enirh positivum est, a
ris, sed malum simpliciter et malum moris. Deo est et consequenter potius esset sim
Sed, quia haec materia de malo morali, ut pliciter bonum quam malum. Tertio, quia,
tale est, ad theologum potius vel phiio- quod ad priorem distinctionem attinet, eadem
sophum moralem quam ad metaphysicum ratio est de malo naturali quae de morali;
spectat, non est hoc loco specialiter tractan- nam, sicut in homine dantur positivae for-
da. Solum est breviter dicendum distinctio- mae vel qualitates disconvenientes rationali
nes illas non recte neque consequenter ad- naturae ut sic et ideo contrariae rectae ra
hiberi. Primo quidem quia sancti Patres, tioni quae est regula eorum quae hominem
locis citatis, potissime loquuntur de malo decent, ita in aqua, verbi gratia, datur po
culpae, quod est malum morale, maxime D. sitiva qualitas ei disconveniehs et contraria
Aug., et D. Thomas, quem falso Caiet. in eius naturae; unde, si aqua esset capax co-
suam sententiam adducit, ex X, q. 48, a. 1, gnitionis, recte iudicaret illam sibi esse vi-
ad 2 et 3, et lib. I l l cont. Gent., c. 9, cum tandam ; si ergo ob earn causam malum
tamen priori loco dicat bonum et malum morale dicitur esse positivum, etiam ali-
specificare actus morales, tamen bonum per quod malum naturale positivum erit; vel,
se, malum autem in quantum est remotìo si hoc non satis est ut malum naturale sit
debiti finis; posteriori autem loco expresse positivum, neque in morali erit satis.
dicat: malum quod est differentia in mora- 7. Mali in simpliciter et morale inepta
libus non esse alìquid quod in se malum divisio.— Quod vero spectat ad verba Caie-
sit, sed in quantum privai ordine rationis, tani, vix intelligitur quid per malum sim
qui est hominis bonum. Secundo, quia ratio pliciter intellexcrit, aut quomodo membra
Sanctorum quae sumitur ex eo quod Deus illius partitionis opponantur. Si enim malum
est auctor omnis boni nihilque potest ab eo simpliciter appelletur quod absolute et abs-
Disputación X I.— Sección I 285
absolutamente y sin ninguna añadidura, no hay nada que sea mal más absolu
tamente que el mal moral; más todavía, en cierto modo sólo él merece el nom
bre de mal, ya que los restantes en su comparación son sólo males relativos.
Pero si se llama absolutamente malo al mal en común, en cuanto abstrae de
todas las diferencias de males, así la división del mal en absolutamente tal y mo
ral no es ni acertada ni suficiente, de la misma manera que no quedaría acerta
damente dividido el animal en animal absolutamente y racional, porque por una
parte lo dividido coincide con un miembro de la división, y por otra se omiten
e t.e -s miembros que podrían enumerarse. Y además, no se entiende bien cómo si el
mal en común consiste en una privación, queda contenido bajo él directamente
el mal positivo, ya que la privación no puede pertenecer a la esencia de lo po
sitivo. Y si por absolutamente malo se entiende aquel mal que es puramente mal
y no tiene mezclado nada de bien, esto, en primer lugar, no puede decirse de
la cosa que se denomina mala o sujeto de la malicia, pues en este sentido nada
es absolutamente malo, sino que el mal siempre se funda en el bien, como en
seña Santo Tomás tomándolo de Dionisio y de otros Padres, y explicaremos
después. Es preciso, por consiguiente, que por razón de la misma malicia se diga
que el puro mal consiste en una privación. De lo cual se deduce que el mal
moral sólo puede decirse positivo por esta causa, porque además de la malicia
incluye algún bien; y así también aquello que en él pertenece formalmente a
la razón de mal será solamente una privación, puesto que cuanto es positivo es
más bien una mezcla de bien que algo formalmente constitutivo de mal. N i en
esto habrá algo especial en el mal moral más que en el natural; pues tampoco
el calor respecto del agua es absolutamente malo, es decir, puramente malo sin
mezcla alguna de bien, ya que es una forma positiva.
que alio addito malum est, nullum magis bono, ut D . Thomas ex Dion, et aliis Patri-
est simpliciter malum quam malum morale; bus docet et infra declarabimus. Oportet er
immo quodammodo solum illud meretur no go ut ratione ipsius malitiae dicatur purum
men mali, caetera enim comparatione eius malum in privatione consistere. Unde fit ut
sunt secundum quid mala. Si vero malum malum morale solum propter hanc causam
simpliciter dicatur malum in communi, ut possit dici positivum, quod praeter malitiam
abstrahit ab omnibus malorum differentiis, aliquid boni includit atque ita etiam id quod
non recte nec sufficienter dividitur malum in in eo pertinet formaliter ad rationem mali,
malum simpliciter et malum morale, sicut erit tantum privatio, quandoquidem quid-
non recte divideretur animal in animal sim quid est positivum potius est admixtio boni
pliciter et rationale, quia ex una parte divi- quam constituens formaliter malum. Neque
sum ipsum coincidi! cum uno membro divi- in hoc erit aliquid speciale in malo morali
sionis, et ex alia ornittuntur alia membra, potius quam in naturali; nam etiam calor
quae numerari possent. Et praeterea non rec respectu aquae non est malum simpliciter, id
te intelligitur quo modo, si malum in com est, purum et nullam habens admixtionem
muni in privatione consistit, sub ilio dirette boni, eo quod positiva forma sit.
contineatur malum positivum, cum privatio
non po'ssit esse de essentia positivi. Si vero Malum in se et alteri malum, quidnam sint
per malum simpliciter intelligatur malum 8. Aliter ergo distinguere possumus de
illud quod pure malum est nihilque habet malo, prout de eo dicitur quod in se malum
admixtum boni, hoc imprimis dici non pot est, et quod est malum alteri; his enim
est de re quae denominator mala sau de sub- duobus modis diximus supra posse aliquid
iecto malitiae; sic enim nullum est malum esse bonum ; quot modis autem dicitur unum
simpliciter, sed malum semper fundatur in oppositorum, potest dici et alterum. Id ergo
286 Disputaciones metafísicas-
siguiente, aquello que se dice malo en sí puede denominarse malo por la sola
privación; y de este modo se dice con verdad que el mal está puesto formal
mente en la sola privación. Y esto mismo lo persuade muy bien la razón insi
nuada antes, que la cosa no puede decirse mala por una positiva perfección que
le es debida, ya que la razón de bien consiste en esto, en que la cosa posee la
perfección que le es debida y conveniente; luego es preciso que por la sola pri
vación de tal perfección se denomine la cosa en sí mala. Y se confirma porqué-
cada cosa positiva tiene en sí su esencia y su ser positivo, y ambas cosas son
para ella buenas y convenientes; y por lo mismo no hay nada que no apetezca
su propio ser y su esencia; luego nada positivo como tal puede ser en sí malo.
Pero hablando de lo que es malo para otro, en este sentido puede concederse
que el mal consiste en algo positivo y que se opone al bien, no privativamente
sino contrariamente, del mismo modo que se opone el dolor al placer, el vicio a
la virtud, y otras cosas parecidas. Y la razón de ello está en que no sólo la pri
vación, sino también la forma positiva puede ser disconveniente para un sujeto;
ahora bien, esta razón de mal es la misma que la razón de disconveniente para
uno; por consiguiente, como el bien bajo la razón de conveniente para uno no-
dice más que la perfección de una cosa connotando en otra una condición por
la cual se le debe o le es conforme tal perfección, así el mal opuesto a este bien
formal y precisamente no dice más que la perfección de una cosa connotando-
en otra una condición* por razón de la cual tiene repugnada o disconveniencia
con tal forma; por consiguiente, como el bien aquél consiste en algo positivo,
así también el mal que le es opuesto.
9. Por tanto, de acuerdo con esta distindón hay que decir que los Padres
citados anteriormente hablan del mal tomado en el primer sentido, a saber : del
que es mal en sí mismo, pues aquél es el que es propia y absolutamente mal.
Y lo que sólo se denomina mal porque es disconveniente para otro a pesar de
ser bueno en sí, no es malo absolutamente, sino sólo relativamente y como per
accidens. Y todas las razones y dificultades presentadas en contra valen del mal
en su segundo sentido, o sea de lo que es disconveniente; y así, el dolor en sí'
es un derto bien, pero es disconveniente para el animal; y de modo semejante-
q u o d in se m a lu m d i d t u r , a so la p r iv a tio n e m a li e a d e m e s t C um r a tio n e d is c o n v e n ie n -
m a l u m d e n o m in a ti p o t e s t ; a t q u e h a c r a tio - tis a lic u i; s ic u t e r g o b o n u m s u b ratio n e-
n e v e r e d i d t u r m a lu m fo r m a lite r in s o la p r i c o n v e n ie n tis a lte r i n i h i l a liu d d i d t q u a m p e r -
v a tio n e p o s i t u m e s s e . A t q u e h o c o p tim e fe c d o n e m u n iu s r e i, c o n n o ta n d o i n a lia c o n -
c o n v i n d t r a tio s u p r a in s in u a ta , q u o d r e s n o n d itio n e m a liq u a m , r a t i o n e c u iu s s ib i d e b e t u r
p o t e s t d ie t m a la a p e r f e c tio n e p o s itiv a s ib i a u t c o n g r u it ta lis p e r f e c tio , ita m a lu m h u ic
d e b ita , c u m r a t i o b o n i i n h o c c o n s is tâ t q u o d b o n o o p p o s itu m f o r m a lite r a c p ra e c is e n ih il
r e s h a b e a t p e rfe c tio n e m s ib i d é b ita n t e t c o n - a liu d d ic it p r a e te r p e r f e c tio n e m u n iu s rei)
v e n i e n t e m ; e rg o o p o r te t u t e x s o la p r iv a c o n n o ta n d o in a lia c o n d itio c e m a liq u a m , r a -
tio n e ta lis p e r f e c t i o n s r e s i n se m a la d e n o - d o n e c u iu s r e p u g n a n tia m v e l d is c o n v e n ie n -
m i n e t u r . H t c o n f ir m a tu r , n a m u n a q u a e q u e tia m h a b e t c u m ta li f o r m a ; i g itu r s ic u t b o
r e s p o s itiv a h a b e t i n se s u a m esseri tia m e t n u m illu d in p o s id v o c o n s is tit, ita e t m a lu m
s u v m esse p o s itiv u m ; u tr u m q u e a u te m e st e i o p p o s itu m .
s ib i b o n u m e t c o n v e n ie n s ; e t id e o n i h i l e st 9. Iu x ta h a n c e r g o d is tin c tio n e m d ic e n -
q u o d n o n a p p e ta t s u u m esse s u a m q u e e s- d u m e s t P a tr e s s u p e r iu s c ira to s lo q u i d e
s e n t i a m ; e rg o n ih il p o s itiv u m u t s ic p o te s t m a lo p r io r i m o d o s u m p to , s cilice t, q u o d i n
e s s e i n se m a lu m . L o q u e n d o a u te m d e eo se m a lu m e s t ; i llu d e n im e s t p r o p r ie e t
q u o d e s t m a l u m a lte r i, s ic c o n c e d i p o t e s t s im p lid te r m a lu m . Q u o d a u te m s o lu m d e
m a lu m c o n s is te r e i n p o s itiv o e t o p p o n i b o n o n o m in a tin ' m a lu m q u ia e s t d is c o n v e n ie n s a l
n o n p r iv a tiv e , s e d c o n tr a r ie , q u o m o d o d o lo r te r i c u m i n se s i t b o n u m , n o n e s t s im p lic ite r
o p p o n i t u r v o lu p ta ti, v itiu m v ir t u ti, e t s ic d e m a lu m , s e d t a n tu m s e c u n d u m q u id e t q u a s i
a liis . E t r a tio e s t q u ia n o n t a n t u m . p riv a tio p e r a e d d e n s . R a r io n e s v e r o e t d if f ic u lta te s
s e d e tia m fo r m a p o s itiv a p o t e s t e s s e 'd i s c o n - i n c o n tr a r iu m o b ie c ta e p r o c e d im i d e p o s te
v e n ie n a a lic u i s u b ie c to ; h a e c a u te m ra tio r io r i m a lo s e u d is c o n v e n ie n ti; s ic e n im d o -
Disputación X I.— Sección I 287
lor in se quoddam bonum est, est autem ani dinatur non esse malum eius, sed bonum,
mali disconveniens ; et similiter calor est in nam et materia conveniens est formae cui
se bonus simpliciter, licet sit disconveniens deservit, et quaelibet forma est conveniens
aquae; et in caeteris malis naturalibus seu materiae, quamvis sit disconveniens oppositae
disconvenientibus naturae, idem reperitur; formae vel eius composito; partes item inte
et eadem ratio est de malo morali, nam vo grales ex se etiam convenientes sunt compo
luntas mentiendi, ut in se est quoddam ens, sito et reliquis partibus ; quomodo autem ob
aliquod bonum est; est autem disconveniens improportionem possit interdum aliqua pars
homini ratione utenti, et ideo est mala mo esse disconveniens, infra dicemus. Dixi au
ralità. tem proprie ac jormaliter, quia per denomi-
10. Substantia nulla positive mala dicen nationem extrinsecam potest substantia de
do.— Haec quidem distinctio optima est et nominati mala, quia efficit formam discon-
quae in priori eius membro dicuntur, sim venientem alicui ; quomodo etiam Deus,
pliciter probanda sunt, non vero quae in quatenus est auctor mali poenae, in eo ge
posteriori. Quod ut declarem, infero primo nere potest denominati vel potius appre
nullam substantiam posse proprie ac forma- hend; et existimari malus, id est, disconve
liter denominati malam positive, sed priva niens; sub qua ratione potest etiam odio
tive tantum; quia substantia non est pro haberi a volúntate inordinata; haec tamen
prie ac formaliter mala alteri; in se autem non est vera malitia, sed denominano sump-
solum potest denominati mala ratione ali- ta ab externa malitia seu disconvenientia
cuius privationis; ergo. Maior patet, quia existenti in alia re.
substantia est per se, non est ens alterius. 11. Accidens quodvis, alicui subiecto bo
Dices hoc esse verum de substantia integra num.— Secundo infero ex concessis in ilio,
et completa. Respondetur etiam materiam et priori membro, omne accidens ratione suae
formam, hoc ipso quod una ad alteram or- perfectionis positivae non solum in se quod-
288 Disputaciones metafísicas
dam bonum esse sed etiam esse bonum et vel negandum positivant formant, ut sic, et
conveniens alicui subiecto. Probatur, quia ex vi praecisae perfectionis suae esse malam.
nullum est accidens cui non sit connaturale Item subiectum tali forma affectum est ma
esse in aliquo subiecto, cum quo vel na- lum seu male dispositum; ergo et malitia
turalem connexionem habeat vel saltern ad absolute loquendo est aliqua forma positiva,
illud ordìnetur ut perfectio eius; erit ergo et aliqua res est in se mala non quia privata
bonum aliquod respectu talis subiecti; ergo est aliqua perfectione, sed potius quia affecta
nulla est res positiva quae ratione sui sit est aliqua re positiva. Patet consequentia
•mala vel disconveniens omnibus. quia malitia nihil aliud esse videtur quam
12. Nullum ens in se malum ratione ali- id quo male afficitur aliquod subiectum ;
cuius positivi.-—• Atque hinc videtur tertio unde, sicut D . Thomas, I, q. 5, a. 5, ad 2, et
concludi nulli etiam subiecto posse esse ma M I, q. 51, a. 4, ad 1, et III, q. 11, a. 5,
t a rem aliquam ratione positivi praecise ad 3, djcit habitus virtutum non tam esse
sumpti. Quod potest probari ex dottrina bona quaedam quam bonitates quasdam
data in priori membro distinctionis positae. quibus bene afficitur voluntas quae illis af
Quia alioqui necesse est dari aliquod ens fecta dicitur in se bona, ita forma ilia quae
in se malum ratione alicuius positivae for- ratione sui positivi male afficit aliquod sub
mae; nam si forma positiva ut sic est mala iectum, dici posset malitia quaedam. et sub
alicui subiecto, ergo compositum ex tali sub iectum ilia affectum seu compositum ex
iecto et tali forma erit quoddam malum ilia resultans dicendum esset ens quoddam
ens, cum sit compactum ex entibus discon- in se malum ex vi suae positivae affectionis
venientibus seu non recte cohaerentibus in seu compositionis. Praeterea est optima ratio,
ter se; ergo, vel fatendum est ens aliquod quia forma quae in se bona est et perfectio-
esse in se malum ratione positivae formae, nem dicit, non potest esse mala alicui ra-
Disputación X L — Sección I 289
guíente para que sea juzgada mala y disconveniente para alguien es preciso que
intervenga alguna otra cosa, que no puede ser más que la privación, ya que si
fuese algo positivo, tam bién aquello diría bondad y perfección, por lo cual, so
bre ello recaería nuevamente el mismo argum ento; por consiguiente, es preciso
que toda malicia sea consumada por una privación.
13. Lo cual, finalmente, se explica por la razón y con los ejemplos tomados
de Dionisio y de otros Padres, porque en aquella cosa que se dice mala para otro
podemos considerar o bien aquel ente que se dice malo para otro o aquello que
resulta de ambos; como, por ejemplo, es malo para el hombre tener seis dedos
en la m ano; por consiguiente, si se considera todo aquel compuesto, es decir,
la mano que consta de seis dedos, puede decirse un cierto mal, como monstruo
o pecado de la naturaleza. Sin embargo, afirma Dionisio en el referido c. 4 De
Divinis Nom inibus, que el tal mal queda constituido por una privación que él
llama inadecuada composición de los desemejantes y defecto de la proporción de
bida y conveniente según el plan de la naturaleza. Así también San Agustín, en
el libro De Natura Boni, c. 3 y 4, dice que el mal no es otra cosa que la corrup
ción del modo, especie u orden natural. Explicando lo cual Santo Tomás en I,
q. 5, a. 5, ad 4, dice que el modo, especie y orden, en cuanto son tales, son
buenos, y son malos en cuanto que o bien son menores de lo que debieron o
no se acomodaron a las cosas a las que debieron acomodarse o son ajenos e inco
nexos. Así, por consiguiente, aquel monstruo se llama mal en cuanto carece de
la especie debida y de la conveniente proporción de las partes, y por esto no es
malo en virtud de una perfección positiva. Y lo mismo se encuentra en cual
quier ente compuesto de partes que no se armonizan bien entre sí, el cual, en
general, puede llamarse monstruoso.
14. L a cosa que se dice mala para otro es tal por razón de alguna priva
ción.— Y por esto sucede, además, que si consideramos aquella parte de tal
compuesto que se dice disconveniente para otro o mala, como es el sexto dedo
respecto de la mano humana, o el calor respecto del agua, no tiene razón de mal
más que en virtud de una privación que le va aneja. Porque, en primer lugar,
tione suae bonitatis praecise sumptae; ergo, tura Bon., c. 3 et 4, ait malum nihil aliud
ut censeatur mala et disconveniens alicui, esse quam corruptionem modi, vel speciei,
oportet aliquid aliud intervenire, quod non vel ordinis naturalis. Quod explicans D . Tho
potest esse nisi privado aliqua; nam, si sit mas, I, q. 5, a. 5, ad 4, ait modum, speciem
aliquid posidvum, illud etiam dicet bonita- et ordinem, quatenus talia sunt, bona esse,
tem et perfectionem; unde de illo redibit vocari autem mala quatenus vel minora sunt
idem argumentum; ergo oportet ut omnis quam esse debuerunt, vel quia non his
malina privatione aliqua compleatur. rebus accommodantur quibus accommodan-
13. Quod tandem declaratur ratione et da sunt, vel quia sunt aliena et incongrua.
exemplis sumptis ex Dionysio et aliis Patri- Sic igitur monstrum illud appellatur malum
in quantum caret debita specie et conve
bus, nam in eo quod dicitur malum alteri
nienti partium proportione, atque ita non
considerare possumus aut illud ens quod al
ex vi positivae perfectionis malum est. Idem-
teri dicitur malum, aut illud quod ex utroque
que reperitur in quolibet ente composito ex
resultat; ut, verbi gratia, homini malum est
partibus quae inter se non bene conveniunt,
habere sex dígitos in manu; si ergo consi- quod in universum potest monstrosum ap
deretur totum illud compositum, id est ma- pellati.
nus sex digitis constans, dicj potest malum 14. Res quae alteri mala dicitur, raliane
quoddam tamquam monstrum seu pecca- alicuius privativi talis est.— Atque hinc ul-
tum naturae. Ait tarnen Dionysius, dicto terius fit, si consideremus earn partem talis
c. 4 de Divin. Nomin., tale malum constituí compositi quae dicitur alteri disconveniens
privatione quam ipse vocat meptam dis- seu mala, ut est sextus digitus respectu ma-
similium composilionem et defectum propor- nus humanae vel calor respectu aquae, non
tionis debitae et convenientis iuxta naturae habere rationem mali nisi ratione alicuius
instituiionem. Sic etiam August., lib. de Na- privationis adiunctae. Nam imprimis ipsa-
19
290 Disputaciones metafísicas
no es malo en sí sino para el agua. Así, por tanto, todo mal incluye una priva
ción, pero proporcionalmente, pues lo que es malo en sí incluye la carencia de
la perfección debida a sí; y lo que es malo para otro incluye la carencia de la
perfección debida a aquel para quien es malo.
16. Por consiguiente, aunque la distinción dada acerca del doble mal, a sa
ber, lo que es malo en sí y lo que es malo para otro, sea buena, a pesar de todo,,
de ninguno de los dos males hay que conceder que consista en sola la entidad
positiva, sino que incluye una privación. Sólo puede determinarse la diferencia
porque cuando la cosa se dice mala en sí no interviene más que la cosa que se
denomina mala y la privación por la que se denomina así, la cual es la única
que tiene razón de mal formalmente, o mejor, de malicia; pero cuando la cosa
se dice mala para otro interviene la entidad positiva o la forma, la cual, en cuan
to que es substrato de una privación, se dice mala para otra cosa o sujeto.
Por lo cual, no es la sola privación, sino también la forma misma en cuanto sub
yace a aquélla, la que tiene razón de mal formalmente respecto de otro sujeto,
porque en realidad es una forma que le afecta desfavorablemente; sin embar
go, en la misma forma, en cuanto que es mala para otro, lo positivo es cuasi
material, y la privación, en cambio, es como lo formal que constituye la razón
de mal para otro; pues lo que respecto de uno es forma, puede comportarse res
pscto del otro como sujeto o m ateria; y así sucede que, en general, el constitutivo
formal del mal consiste en una privación, como enseñaron los Santos Padres.
sólo es malo porque excluye del sujeto al acto contrario o al hábito bueno (lo
cual parece que se supone en los argumentos), sino porque él mismo es discon
forme con la naturaleza racional, y es disconforme no por la entidad positiva pre
cisa, sino en cuanto que ésta es soporte de una carencia de la rectitud debida,
como se dijo. Y así puede haber en tal mal una diversidad específica, aun cuan
do tal vez no excluya del sujeto la forma o la virtud específicamente diversa,
porque esta malicia — como dije— no consiste en la privación de la forma con
traria que es causada en el sujeto, sino en la privación de la rectitud debida que
se entiende en el mismo acto, la cual puede ser diversa según la diversidad de
los actos.
18. Respecto al segundo miembro del mal de pena, hay que decir de modo
semejante que el dolor no es malo en sí, ya que tiene su perfección y todo lo
que ,en el ámbito de tal perfección se le debe; por consiguiente, el dolor es
algo malo como disconveniente al hombre o al animal. Por lo cual, hay que con
ceder que no es sólo mal causalmente, es decir, porque excluye la delectación
©puesta, sino porque él mismo es disconveniente y desproporcionado al animal,
cosa que prueba acertadamente el argumento allí aducido. Con todo, no es dis
conveniente por razón de la sola entidad positiva tomada precisivamente, sino
porque conforme a ella incluye la carencia de alguna perfección necesaria para
poder ser forma conveniente y proporcionada al hombre. Y del mismo modo hay
que responder a los otros ejemplos que se proponen en dicha dificultad.
19. Una misma cosa puede ser buena en cuanto positiva y mala en cuanto
incluye privación.— A la segunda dificultad se responde concediendo que no re
pugna que una misma cosa sea buena y mala por diversos motivos; negamos,
•con todo, que ambas cosas puedan ser enteramente positivas, pues una cosa no
puede ser mala bajo el aspecto en que es buena; pero considerada exclusiva
m ente bajo toda razón positiva, es buena, como ya mostramos; y por ello, en
•el aspecto en que es mala, no es meramente positiva. Así, pues, si se habla de la
cosa en sí, buena o mala, puede ciertamente una misma cosa ser buena en sí
esencialmente, y mala integralmente o accidentalmente; sin embargo,, aquello-
tum est malus quia exdudit a subiecto con- met est disconveniens et disproportionatus
trarium actum vel babitum bonum (quod animali, quod recte argumentum ibi factum
in argumentis supponi videtur), sed quia probat. Non tamen est disconveniens ratio-
ipsemet est disconveniens rational! naturae; ne solius positivae entitatis praecise sumptae,
est autem disconveniens non ob positivam sed quia secundum illam includit carentiam
entitatem praecisam, sed ut substantem ca- alicuius perfectionis necessariae ut posset
rentiae rectitudinis debitae, ut dictum est. Et esse forma conveniens et proportionata ho
ita potest in huiusmodi malo esse diversitas mini. Et eodem modo respondendum est ad
specifica, etiamsi forasse non excludat a sub alia exempla quae in illa difficultate propo-
iecto formant seu virtutem specie divèrsam; nuDtur.
quia haec malitia, ut dixi, non consist« in
privatione formae contrariae quae causatur 19. Eadem res ut positiva, bona, ut priva-
in subiecto, sed in privatione debitae recti tionem includit, mala esse potest.— Ad se-
tudinis, quae in jpsomet actu intelligitur, cundam difficultatem respondetur conceden
quae pro actuum diversitate diversa esse do non repugnare eamdem rem esse bonam
potest. et malam diversis rationibus ; negamus tamen
18. Ad alterum membrum de malo poe- utramque esse posse omnino positivam, quia
•nae dicendum similiter est dolorem non esse non potest res sub ea ratione esse mala sub
in se malum, habet enim perfectionem suam qua est bona; sub omni autem ratione po
•et quidquid in latitudine talis perfectionis sitiva praecise considerata bona est, ut os-
sibi debitum est; est ergo dolor quid malum tendimus; et ideo sub qua ratione est mala,
tamquam disconveniens homini vel animali. non est mere positiva. Jtaque, si sit sermo de
Unde concedendum est non tantum esse re in se bona vel mala, potest quidem eadem
malum causaliter, id est, quia excludit de- res esse in se bona essentialiter, mala autem
lectationem oppositam, sed etiam quia ìpse- integraliter seu accidentaliter ; illud tamen
Disputación XI.— Sección I 293
ei convenir quatenus habet perfectionem tiam, vel tantum materialiter, quoad res ipsas
essentialem tali naturae debitam; hoc vero quae bonae et malae denominantur. Deinde
quatenus caret debita integritate vel per- ut bonum et malum sint opposita, debent
fectione accidentali. Si vero sit sermo de re respectu eiusdem comparari prout ratio oppo-
bona in se et mala alteri, illud prius habet sitorum requirit; unde paulo ante diceba-
ratione propriae naturae et perfectionis po- mus eamdem rem respectu diversorum pos
sitivae, hoc vero posterius habet solum ra se esse bonam et malam, in qua neque est
tione alicuius disproportions vel disconve- materials oppositio, cum res sit eadem, nec
nientiae quam habet cum alia re, atque adeo proprie formalis; nam, licet illae rationes
ratione alicuius privationis adiunctae; et boni et mali sint diversae, non tamen oppo-
idem fere est, servata proportione, quando sitae sed disparatae, sicut esse simile uni
eadem res est uni bona et alteri mala. Quod
et dissimile alteri. Atque de bono et malo
vero in se sit omnino mala et alicui bona,
contingere non potest, tum quia nulla res est sic consideratis verum habet quod Augusti
in se omnino mala, tum quia supra osten- nus dixit in Enchir., c. 14, in bono et malo
dimus nihil posse esse alteri bonum, pro deficere regulam dialecticam quod contraria
prie loquendo, quod in se bonum non sit. eidem inesse non possunt, quia eadem res
potest esse bona et mala, cum tamen bo
Bonum malo qualiter opponatur num et malum contraria sint seu opposita.
20. Atque ex his facile constat quomodo Loquitur enim de bono et malo secundum
bonum et malum opponantur, hoc enim communes rationes, secundum quas non ha-
etiam in difficultatibus positis petebatur. bent perfectam et completam oppositionem,
Possunt igitur bonum et malum vel forma nisi in particulari et cum omnibus condi-
liter comparar! secundum bonitatem et mali- tionibus requisitis sumantur.
294 Disputaciones metafísicas
21. P r o p r i e i g i t u r c o m p a r a n d o b o h u m e t A tq u e h o c m o d o p o s s u n t i n s e h a b e r e o p -
m a l u m r e s p e c ta e iu s d e m , i n s u is f o r m a lib u s p o s itio n e m c o n t r a r i a m t a m i n m o r a lib u s
r a t i o n i b u s o p p o n u n t u r p r iv a tiv e , n a m b o n u m q u a m i n n a tu r a lib u s , u t s u p r a d ic tu m e s t.
i d e m e s t q u o d p e r f e c tu m q u a n t u m a d id 22. A t q u e i ta lo c u tu s e s t A r is to t., c.- d e
i n q u o b o n u m e s t ; m a lu m a u te m e s t q u o d O p p o s it. d e b o n o e t m a lo , n o n r a r io n e m a -
d e b i t a p e r f e z i o n e c a r e t ; e t a lic u i b o n u m litia e p r a e c is e , s e d r a t i o n e a c t u s v e l q u a lita tis
e s t q u o d e s t illi c o n v e n ie n s , m a lu m v e ro q u a e m a la a lte r i d e n o m in a tu r , s ic u t v e ru n a
q u o d d is c o n v e n ie n s e s t. U n d e f i t u t p r o - e t fa ls u m p o s s u n t d ic i c o n tr a r ie o p p o n i r a
p r ie ta te s h a b e a n t o p p o s ita s , n a m b o n u m e x tio n e a s s e n s u u m s e u iu d ic io r u m . S ic e tia m
s e e s t a p p e t ib ile , i llu d e n i m e s t q u o d o m n ia D io n y s ., c . 4 D e D iv in . N o m i n . , a it malum
a p p e t u n t e t id e o fin is c a u s a lita te m h a b e t v e l non pugnare contra bonum nisi ratione ali-
s a lte r n m e d ii; m a lu m a u t e m e x se a p p e tib ile cuius boni, nam secundum se est impotens.
n o n e s t, s e d p o tiu s a se a v e r tit a p p e t itu m . E t D . T h o m a s , I I I c o n t. G e n t . , c . 9:
U n d e p e r se e t u t ta le e st, n e c fin is n e c M alum non repugnai bono positive n is i .re
m e d ii r a tio n e m h a b e r e p o te s t, s e d s o lu m u t tto n e alìcuius bonùatis. I d e m , q . 1 D e M a lo ,
q u a m d a m r a tio n e m b o n i in d u i t , v e r b i g r a tta , a . 1, 2 , 3 e t 4 , e t q . 3 D e P o t e n t . , a. 6 ,
q u a te n u s a d v ita n d u m m a iu s m a lu m u tile a d 11, e t I n I I , d is t. 4 0 ; u n d e n o n s e m p e r
c c n s e r i p o te s t. A t v e ro , s i c o m p a r e n t u r r e s e s t n e c e s s a ria ta lis o p p o s itio , s e d i n t e r d u m
q u a e b o n a e e t q u a e m a la e d e n o m in a n tu r , p r iv a tiv a s u ffic it, s i i d q u o d m a lu m d e n o m i
s ic n o n o p p o n u n tu r p r o p r ie q u a te n u s in se n a t u r n o n s it e n s p o s itiv u m s e d p r iv a tiv u m ,
b o n a e v e l m a la e d i c u n t u r , s e d q u a te n u s r e - q u o m o d o c a e c ita s v e l a e g r itu d o e s t q u o d -
s p e c t u a lte riu s u n a e s t c o n v e n ie n s , d is c o n v e d a m m a l u m ; i n te r d u m v e r o s u ffic it a lia r e -
n ie n s a lte r a ; sic e n im m u tu o s ç e x c lu d u n t, p u g n a n tia i n t e r fo r m a s p o s itiv a s , q u a m v is non
n o n v e ro p r o u t i n se b o n a e v e l m a la e s u n t. s it p r o p r ie c o n ir a r ie ta s ; sic e n im e r r o r e t
D isputación X I.— Sección I I 295
nen fcl error y la ciencia como un bien y un mal para el hombre, aunque no sean
propiamente contrarios.
SECCION II
D i v i s i ó n d e l m a l
scientia opponuntur u t bonum et m alum ens vel agens liberum est, e t hoc m odo divi-
homini, quamvis n on sinl proprie contraria. d itu r m alum in naturale et m orale. N aturale
m alum est om nis privatio naturalis boni na
S E c n o ii turae debiti, seu om ne id quod natura sua
est disconveniens alteri naturae. M alum vero
Q uotuplex s it m alum
m orale est disconveniens naturae liberae qu a
1. Malum in se et malum alteri.— H aec tenus libera est. U n d e naturale m alum in-
quaestio facile ex dictis definitur, est nam que venitur in om nibus rebus ratione carentibus
de malo formaliter u t m alum e st; nam m a- et sese edam extendit ad res intellectuales,
terialis divisio ex parte rerum non cadit sub quatenus propriam naturam habent e t na-
scientiam. Sic igitur d ividitur m alum in turalem aliquam perfectionem requirunt, qua
illud quod in se m alum est, e t quod est privari possunt sine suo consensu vel coope-
malum alteri, quae D . T hom as ap p ellav i ratione libera; m orale autem m alum solum
m alum simpliciter et secundum q u id ; alii in n atura libera rep eritur u t libera est, quia,
autem vocant m alum absolute vel respective, ut in superioribus dixim us, m ores proprie
quorum rationes satis sunt ex dictis expo- consistunt in liberis actionibus. U nde, licet
sitae. morale m alum sit disconveniens naturae ra-
2. Alteri malum ut naturali enti, et ut tionali u t ratjonalis est, et in hoc possit con
libero agenti.— R ursus, quod est m alum al venire cum aliquo naturali malo, est tam en
teri dividi potest in illud quod est discon- disconveniens tali naturae prout h abet pe-
veniens alteri quatenus res naturalis est, et culiarem operandi m odum , scilicet cum li
illud quod est disconveniens alteri quatenus beriate, et in hoc differt a naturali malo.
296 Disputaciones metafísicas
acción o carencia de la acción voluntaria, y por ello este mal de culpa, esencial
y primariamente, está en tal acción, porque es un mal de la criatura racional en
cuanto libre, es decir, en cuanto que usa de su libertad. N i se opone a esto lo
que se objeta de la culpa original o habitual, porque éstas no tienen razón de
culpa más que por el orden a la culpa actual, a través de la cual no son voluntarias.
Por ello, sólo cuasi mediatamente participan de la razón del mal de culpa én
cuanto que en ellas se juzga moralmente que permanece el defecto de acción libre,
y así sucede que el mal de culpa que es esencial y primariamente tal, consiste in
mediatamente en el defecto del acto segundo humano o libre como tal. El mal
de pena, en cambio, se dice que está en el defecto del acto primero, no porque
no pueda encontrarse también en las acciones, sino porque en cualquier carencia
de la debida perfección —incluso por modo de acto primero— puede salvarse
suficientemente, o ciertamente porque como el mal de culpa radical y primaria
mente está en la acción, del mismo modo el mal de pena radical y primaria
mente está en el acto primero. En efecto, aunque suceda que la acción natural,
es decir, no libre, sea defectuosa, con todo aquel defecto proviene siempre de al
guna imperfección anterior y de un defecto en el acto primero o en la causa
próxima. Y si el defecto de la acción no es natural sino voluntario, o bien
pertenecerá al mal de culpa o no tendrá ninguna razón de mal porque no será
defecto de la perfección debida. Y aunque un pecado se diga que es pena de
otro, a pesar de todo no es según aquello que es formalmente culpa en el mis
mo, sino según alguna otra razón, y así también aquella pena está primariamente
en alguna cosa que se comporta al modo de acto primero respecto de la culpa,
como es la denegación de algún auxilio, o la permisión de la ocasión de caer,
que puede decirse que pertenecen al acto primero en cuanto que la remoción
del impedimento se supone para la acción y es una condición requerida en el
acto primero.
5. Dónde están los males de culpa y de pena.— Así, por consiguiente, bre
ve y claramente podemos decir que el mal de culpa es un desorden en la
acción u omisión libre, o carencia de la perfección debida según la acción li
bre, y que el mal de pena es cualquier otra carencia del bien debido, con-
actione vel carentia actionis voluntaria, et tuosam , tarnen file defectus sem per provenit
ideo hoc malum culpae p er se prim o est in ex priori aliqua im perfectione et defectu in
huiusmodi actione, quia est malum creaturae actu prim o seu in causa proxim a. Q uod
rationalis u t liberae, id est, u t utentis li si defectus actionis non sit naturalis sed vo-
bértate sua. Ñ eque o b stat quod de culpa luntarius, iam vel pertir.ebit ad m alum cul
originali vel habituali obiiciebatur, quia haec pae vel nullam habebit rationem m ali, quia
non habent rationem culpae nisi p er ordinem non erit defectus perfectionis debitae. Q uam -
ad actualem culpam per quam sunt volun vis autem u n u m peccatum dicatur esse poe
taria. U nde, quasi m ediate tantum partici n a alterius, non tarnen secundum id q u o d
pant rationem mali culpae quatenus in eis est form aliter culpa in ipso, sed secundum
m oraliter perm anere censetur defectus liberae aliquant aliam rationem e t ita etiam ilia poe
actionis, atque ita fit u t m alum culpae, quod na est prim ario in re aliqua quae se h abet
per se prim o et im m ediate tale est, in de- ad m odum actus prim i respectu culpae, qua-
fectu actus secundi hum ani seu liberi u t sic lis est denegano alieuius auxilii vej perm is-
consistât. M alum autem poenae dicitur esse sio occasionis cadendi, quae dici possunt ad
in defectu actus prim i, n o n quia in actioni- actum p rim um pertinere quatenus ablatio
bus etiam reperiri non possit, sed quia in im pedim enti supponitur a d actionem e t e st
qualibet carentia perfectionis debitae, etiam conditio in actu prim o requisita.
per m odum actus p rim i sufficienter saivari 5. Culpae et poenae mala ubi sita.— Sic
potest, vel certe quia, sicut m alum culpae igitur breviter ac perspicue dicere possum us
radicaliter ac prim ario est in actione, ita m alum culpae esse inordinationem in actio
malum poenae radicaliter ac primario est in ne vel omissione libera seu carentiam per
actu primo. N am , licet contingat actionem fectionis debitae secundum liberam actio
naturalem , id est, non libérant esse defec- nem , m alum autem poenae esse quam libet
298 D is p u t a c io n e s m e ta fís ic a s
traída o infligida por causa de la culpa. Por lo cual, sucede que esta divi
sión comprende todos los males de la naturaleza racional, porque puede re
ducirse a miembros contradictorios, ya que todo mal que está fuera de la
acción libre en cuanto tal, pertenecerá al mal de pena. Y aunque prescin
diendo de la Divina Providencia pudiera entenderse en la criatura racional
algún mal que no haya sido infligido por causa de la culpa, el cual, por tanto,
no sería culpa n i pena, con todo, fundándonos en la Divina Providencia, cree
mos que ningún defecto de la perfección debida hay en la criatura racional que
no sea culpa o traiga su origen de alguna culpa; y por ello, San A gustín, en su
inacabado D e G enes, ad litteram , c. 1, dice que todo mal o es el pecado o la
pena del pecado. M ás aún, no sólo el mal que hay formalm ente en el mismo
hombre, sino tam bién el que está en las cosas irracionales o inanimadas, si cede
en algún perjuicio del mismo hombre se reduce al mal de pena, no con res
pecto a las cosas inferiores, sino al mismo hombre por cuya culpa se inflige o
permite.
6. L a culpa , raíz m oral d el m al de pena. S i es m ás grave m a l el de culpa
o el de pena .— Y por esto se ve tam bién cómo se relacionan entre sí estos dos
males, pues form alm ente hablando, el mal de culpa es origen del mal de pena
y su causa, no física sino moral, pues lo mismo que el m érito es causa del pre
mio, la culpa es causa de la peña. Y si se comparan estos dos males en su gra
vedad o m agnitud, es mucho mayor el mal de culpa que el de pena, pues la
culpa priva al hom bre del debido orden a Dios, lo cual hace que ceda en ofensa
e injuria de D ios; y la pena en cuanto pena por su propia razón no tiene esto
sino que se lim ita a u n determinado perjuicio para la criatura; y la ofensa de
Dios es u n mal del hombre mayor que cualquier otro perjuicio, y por ello cual
quier mal de pena ha de ser soportado antes que adm itir u n mal de culpa.
Y por el mismo motivo puede Dios ser autor del mal de pena y no del mal
de culpa. Pero esto dejémoslo a los teólogos.
7. E l m a l vergonzoso es opuesto al bien honesto. E l m al que entristece, al
bien deleitable '.'— Finalm ente, de acuerdo con la división precedente, es fácil di
vidir el mal con una división opuesta a la que divide el bien en honesto, delei-
a lia m c a r e n t ia m b o n i d e b iti c o n tra c ta m s e u h in c e tia m c o n s ta i q u o m o d o h a e c d u o m a la
in f lic ta m o b c u lp a m . Q u o f it u t h a e c d iv is io in te r se c o m p a r e n tu r , n a m , f o r m a lite r lo -
c o m p r e h e n d a t o m n ia m a la ra tio n a lis n a tu ra e q u e n d o , m a lu m c u lp a e e s t o r ig o m a li p o e n a e
q u ia p o t e s t fa c ile a d c o n tra d ic to ria m e m b ra e t c a u s a e iu s, n o n p h y s ic a s e d m o r a lis ; n a m ,
r e v o c a r i, q u ia o m n e m a lu m q u o d e s t e x tr a s ic u t m e r itu m e s t c a u s a p r a e m ii, ita c u lp a
a c tio n e m ìib e r a m u t sic p e r t i r e b i t a d m a e s t c a u sa p o e n a e . Q u o d si h a e c d u o in g r a
l u m p o e n a e . E t q u a m q u a m , s e c lu s a d iv in a v ita te s e u m a g n itu d in e m a li c o m p a r e n tu r ,
p r o v id e n tia , in te llig i p o s s e t i n c r e a tu ra r a - lo n g e m a iu s e s t m a lu m c u lp a e q u a m p o e n a e
tio n a l i a liq u o d n a t u r a l e m a lu m q u o d n o n e s - n a m c u ip a p r i v a t h o m in e m d e b ito o r d in e
s e t in f l i c t u m p r o p t e r c u lp a m , q u o d p r o in d e a d D e u m ; u n d e c e d i t i n o f f e n s io n e m e t
n o n e s s e t c u lp a n e q u e p o e n a , ta m e n e x d i in iu r ia m D e i ; p o e n a a u te m u t p o e n a h o c
v in a p r o v id e n tia c re d im u s n u llu m d e fe c tu m n o n h a b e t e x r a tio n e s u a , s e d s is tit in d e
p e r f e c tio n is d e b ita e e sse in c re a tu ra r a tio n a - trim e n to a liq u o c r e a t u r a e ; o ffe n s a a u te m D e i
Ii q u i n o n s it c u lp a v e l e x c u lp a o rig in e m m a iu s m a lu m h o m in is e s t q u a m q u o d lib e t
t r a x e r i t , e t id e o A u g u s t ., i n im p e r i. G e n e s , a liu d d e tr i m e n t u m e t id e o q u o d lib e t m a lu m
a d l i t t e r a m , c. 1, o m n e m a lu m d lc it e sse p o e n a e p o tiu s s u s tin e n d u m e s t q u a m m a lu m
a u t p e c c a t u m a u t p o e n a m p e c c a ti. Q u in p o - c u lp a e a d m itte n d u m . E t p r o p t e r e a r n d e m
t i u s n o n s o lu m m a lu m q u o d in ip s o h o m in e c a u s a m p o te s t D e u s e ss e a u c t o r m a li p o e n a e ,
f o r m a l i t e r e s t, s e d e tia m q u o d e s t in re b u s n o n a u te m m a li c u lp a e . S e d h a e c th e o lo g is
i r r a t i o n a l i b u s v e l in a n im a tis , si in a liq u o d re lin q u a m u s .
n o c u m e n t u m ip s iu s h o m in is c e d a t, a d m a lu m 7 . Turpe malum honesto bono opposi-
p o e n a e s p e c ta t n o n re s p e c tu in fe rio ru m r e tum .— Contristans oppositum delectabili.—
r u m , s e d ip s iu s h o m in is p r o p te r c u iu s c u l T a n d e m iu x ta p r a e c e d e n te m d iv is io n e m f a
p a m in flig itu r vel p e rm ittitu r. ^ c ile e s t d iv id e re m a lu m p a r titio n e o p p o s ita
6. Culpa radix moralis mali poenae.— ■ illi q u a d iv id itu r b o n u m in h o n e s tu m , d e le c -
C ulpae an poenae gravius malum .— A tq u e ta b ile e t u t i l e ; s ic e n im m a lu m a liu d e x
D i s p u t a c ió n X L — S e c c ió n II 299
table y ú til; y así habrá un mal vergonzoso, que se opone al bien honesto, y
que tomado con toda propiedad y rigor, es casi lo mismo que el mal de culpa.
Aunque en rigor la culpa se diga de la acción u omisión moral pecaminosa que
convierte al hombre en m oralm ente malo, el mal vergonzoso, sin em bargo, en
cuanto que adecuadamente se opone al bien honesto, no se dice sólo de la mis
ma culpa actual o habitual, sino tam bién del objeto vergonzoso y del hábito
vicioso que es el principio del acto malo, y que propiam ente no es culpa. Más
aún, si el bien honesto se tom a más ampliamente en cuanto aquello que es por
sí amable y conforme con la naturaleza y conveniente por sí, en este sentido el
mal opuesto a él no puede propiam ente llamarse vergonzoso si no se llam a ver
gonzoso a cuanto deforma — por decirlo así— a la naturaleza, sino que se lla
maría este mal evitable por sí o digno de odio. En cambio, hay otro mal opues
to al deleitable que, en general, puede llamarse desagradable o entristecedor, que
se ha de explicar con la mism a proporción que el bien al que se opone. En cam
bio, al bien útil no parece que haya ningún mal propiam ente dicho que le sea
opuesto, porque la inutilidad que puede percibirse en una cosa en relación con
otra, que sería la que más parece que se opone al bien útil, no se opondría por
modo de privación sino de pura negación y, por tanto, no tiene propia razón de
mal. Lo cual puede explicarse de este modo, porque el medio o la cosa que no
es útil para un fin, o bien carece por su naturaleza de esa condición o propiedad
necesaria para tal utilidad, y en este sentido, ser inútil una cosa .para u n fin no
es una privación, sino sólo una negación, y por lo mismo no es un m al; o bien
requiere por su naturaleza tal propiedad y accidentalm ente’ carece de ella y en
tonces aquella carencia tiene la razón de m al respecto de dicha cosa que está
privada de la natural perfección; y aquel mal propiam ente no es opuesto al bien
útil, sino al bien natural y conveniente por sí para tal cosa; y en cambio, la
inutilidad que de allí nace en orden a u n fin, es una cierta negación. Y quizá
por esta causa no suele asignarse al mal esta división trim em bre, sino sólo la bi
membre, a saber, de culpa y de pena, vergonzoso y desagradable. Y si alguien
quiere encontrar en los medios alguna razón de mal. opuesta al bien útil en
cuanto tal, se podrá decir, no sin probabilidad, que por aquella razón peculiar
se denominan males inútiles las cosas que debiendo ser por su naturaleza o ins
titución aptas para la adquisición de un fin, en virtud de una circunstancia ac
cidental se han convertido en desproporcionadas para él. Y con lo dicho basta
acerca de la división del mal.
SECCION n i
aparta de la perfección que se le debe más que por alguna causa, ya sea agente
o impediente. Y esto se verá más aún al explicar en particular las causas del
mal, donde también explicaremos en qué sentido dijo Dionisio en el c. 4 D e
D ivin is N om in ibu s que el mal no tiene causa, a saber: por sí o que pretenda a
aquél directamente.
3. L a causa d e l m al es algún bien. — En segundo lugar, se infiere de dicho
principio que la causa del mal es algún bien, ya que todo mal tiene una causa,
como se mostró; por consiguiente, o aquella causa es un mal o un bien; si es
un bien, tenemos lo que se pretendía; si es un mal, es preciso que tenga tam
bién una causa, sobre la cual puede repetirse la misma interrogación. Por tanto,
como no se puede seguir hasta el infinito, ni detenerse en algún mal que no
tenga causa, hay que detenerse necesariamente en algún bien que sea causa del
mal.
4, Ahora bien, queda por explicar cómo el bien es causa del mal, y en qué
género pueda el mal tener causa o necesitarla, si ha de ser final o material o
.formal o eficiente.
Cuál es el fin d e l m al
o sea la culpa misma. Por consiguiente, el mal de culpa form alm ente y en cuan
to tal — pues de él hablamos— no sólo no requiere la causa final, sino que ni
siquiera puede tenerla recta y ordenadamente, porque no puede pretenderlo di
rectam ente más que una voluntad depravada, ya que n i puede ser buscado como
fin, puesto que bajo tal aspecto no tiene bondad, n i como medio, porque no se
pueden hacer males para que vengan bienes; pero la voluntad desordenada pue
de buscar ese mal, más aún, incluso la malicia misma, al m enos como medio y
bajo alguna aparente y falsa razón de bien, como, por ejemplo, para tom ar ven
ganza de alguien, o para inferir una injuria a aquel a quien se tiene odio, o
cosas parecidas. E n cambio, sucede lo contrario con la perm isión de este mal
de culpa; pues ésta ¡puede ordenada y rectam ente ser pretendida y tener u n fin
bueno, porque de suyo n o es mala, sino que puede ser buena. Y de esta m anera
perm ite Dios el mal a causa de algún bien, ya porque tal permiso forma parte
de la herm osura y variedad del universo, como dijo Dionisio en el c. 14 D e D i-
vinis N o m in ib u s; ya tam bién porque Dios es capaz de sacar muchos bienes par
tiendo de los males perm itidos, si éstos suceden, como extensamente lo explica
San Agustín en el E n ch ir ., c. 27. Por lo que toca al mal de pena, no sólo en
cuanto a su perm isión sino en cuanto a su efección puede ser pretendido por sí
y rectam ente por causa d e 'u n fin honesto, a saber, el justo castigo de una culpa;
y de este modo esta clase de mal en cuanto tal puede tener una causa final, y de
este modo pretende Dios los males de pena de que es el autor. A esto puede
reducirse tam bién el mal que puede llamarse medicinal, que a veces se comete
para im pedir un mal mayor, como cuando se corta u n brazo para salvar la vida;
pues aquel mal entonces se pretende directam ente, pero no como fin sino como
medio, y de este modo tiene entonces su causa final por la intención del agente.
Por consiguiente, de esta manera puede el bien — no sólo el aparente sino tam
bién el verdadero— ser causa final de algún mal.
V ■ t#
C uál es la causa subjetiva d el mal.
6. Digo en segundo lugar que el mal en cuanto que es mal tiene causa ma
terial, que es siempre algún bien, lo cual suele decirse con otras palabras, que el
formaliter, et ut tale est (sic enim loqui- cere bona, ut late dissent Aug., in Enchir.,
mur), non solum finalem causam non re- c. 27. Malum autem poenae non solum
quirit, verum etiam recte et ordinate illam quoad permissionem, sed etiam quoad effec-
habere non potest, quia non potest directe tionem, potest per se ac recte intendi prop
intendi nisi a depravata voluntate, quia ne- ter honestum finem, iustam, scilicet, culpae
que potest intendi ut finis, cum sub ea ratio- vindictam; et hoc modo hoc malum, ut tale
ne bonitatem non habeat, neque ut medium, est, potest habere finalem causam atque ita
quia non sunt facienda mala ut veniant Deus intendit mala poenae quorum est auc-
bona; inordinata autem voluntas potest in tor. Hue etiam revocali potest malum quod
tendere hoc malum, immo et malitiam ip- medicinale dici potest, quod interdum infer-
sam, saltern ut medium et sub aliqua appa tur ad impediendum maius malum, ut cum
renti et falsa ratione boni, ut, verbi gratia, brachium abscinditur ad conservandam vi-
ad vindictam de alio sumendam vel inferen- tam; illud enim malum tunc directe inten-
dam iniuriam ei quem odio habet vel ali- ditur, non tamen ut finis sed ut medium, et
quid simile. Secus vero est de permissione ita habet tunc suam causam finalem ex in-
huiusmodi mali culpae; haec enim ordinate tentione operands. Sic jgitur potest bonum
et recte intendi potest et habere bonum fi- non tantum apparens, sed etiam verum, esse
nem, quia ex se mala non est, sed potest causa finalis alicuius mali.
esse bona. Atque hoc modo Deus permittit
malum propter aliquod bonum, rum quia Mali causa subiectiva quae
talis permissio ad pulchritudinem et varieta- 6. Dico secundo: malum, quatenus ma
tem universi spectat, ut Dionys, dixit, c. 14 lum est, habet materialem causam, quae
De Divin. nomin.; tum etiam quia novit semper est aliquod bonum, quod aliis ver
Deus ex malis permissis, si fiant, multa eli- bis dici solet, malum ut malum esse in bono
D i s p u t a c ió n X I . — S e c c i ó n I I I 303
mal en cuanto mal está en el bien como en su sujeto. Así se expresa San Agus
tín en el Enchirid., c. 13 y 14, donde dice, entre otras cosas, que no puede estar
el mal más que en el bien, porque si existiese él puro mal se destruiría a sí mis
mo, cosa que tam bién enseña Santo Tom ás en I, q. 48, a. 3. Y la razón es que
el mal formalm ente ni es una cosa puram ente posidva, ni una pura negación;
es, por consiguiente, una privación de la perfección debida; por tanto, requiere
un sujeto al que se le deba tal perfección; por consiguiente, dicho sujeto debe
ser necesariamente un bien en el que se conciba que radique el mal o la malicia.
Se prueba esta últim a consecuencia ya porque aquel sujeto debe ser necesaria
mente un ente positivo, y consecuentemente u n b ie n , ya tam bién porque esto
mismo, a saber, que a dicho sujeto se le debe la perfección de que el mal le
priva, es suficiente señal y testimonio de que tal sujeto es bueno, porque la bon
dad y la perfección no le son debidas más que a aquella cosa que es buena. Y
de este modo San Agustín, en el I Contra Iulian., c. 3, y en Enchirid., c. 12, y
con frecuencia en otras partes, tom ando como punto de partida el mismo mal
que a veces sucede a la naturaleza o a la voluntad, prueba que la naturaleza
misma o la voluntad son buenas; porque se hace mala cuando queda privada
de la debida bondad y no es destruida totalm ente, pues de lo contrario no sería
ya mala sino que ni sería siquiera nada en absoluto; por tanto, para que sea
mala es preciso que alguna naturaleza quede privada de la perfección debida.
7. Algunas objeciones.— Pero objetará alguno que el mal formalmente no es
un ente positivo y real; por tanto, no requiere, más todavía, ni siquiera propia
mente perm ite estar en u n sujeto real; porque el ente de razón no radica en
ningún sujeto; por tanto, no puede estar en el bien como en sujeto o causa ma
terial. Por lo cual Dionisio, en el c. 4 De Divinis Nominibus, hacia el fin, dice
absolutamente que el mal no está en las cosas que. existen. E n segundo lugar, que
el mal destruye el bien del que es m al; por consiguiente, no puede estar en él
como en sujeto; pues ninguna forma destruye a su sujeto. En tercer lugar, por
que de lo contrario la corrupción y la m uerte no serían mal, lo cual va en con
tra del común sentir de todos; es clara la consecuencia porque la corrupción no
es un mal de aquel sujeto que permanece bajo la misma corrupción, es decir.
ta m q u a m in s u b ie c to . S ic l o q u itu r A u g u s d it, p r o b a t ip s a m n a tu r a m v e l v o lu n ta te m
tin u s , in E D c h irid ., c . 13 e t 1 4 , u b i in te r b o n a m e s s e ; q u ia fit m a la d u m b o n ita te
a lia elicit n o n p o s s e e ss e m a lu m n is i in b o n o , d e b ita p r i v a t u r , e t n o n o m n in o d e s t r u i t u r ,
q u ia si e s s e t p u r u m m a lu m , s e ip s u m d e - a lio q u i ia m n o n m a la e s s e t, sed o m n in o n o n
s tr u e r e t, q u o d e tia m d o c e t D . T h o m ., I , q . e s s e t; u t e rg o m a la s it, o p o r te t u t n a tu r a
48, a. 3. E t ra tio e s t, q u ia m a lu m p r o f o r a liq u a sit d e b ita p e r f e c tio n e p riv a ta .
m a li n e c re s p u r e p o s itiv a e s t, n e c p u r a 7 . Obiectiones aliquot.— S e d o b iic ie t a li-
n e g a tio ; e s t e rg o p riv a tio d e b ita e p e rfe c tio q u is , n a m m a lu m p r ò f o r m a li n o n e s t e n s
n i s t e rg o r e q u ir i t s u b ie c tu m c u i ta lis p e r- p o s itiv u m e t r e a l e ; e rg o n o n r e q u ir i t, im -
fe c tio d e b e a tu r ; e r g o i l l u d s u b ie c tu m n e m o n e c p r o p r i e e s s e p o te s t i n s u b ie c to r e a l i ;
c e s sario e sse d e b e t a liq u o d b o n u m in q u o e n s e n im r a tio n is n u lli s u b ie c to i n e s t ; e r g o
m a lu m s e u m a litia in e s s e in te llig a tu r. P r o - n o n p o te s t e s s e i n b o n o t a m q u a m i n s u b ie c to
b a tu r h a e c u ltim a c o n s e q u e n tia tu r n q u ia s u b s e u c a u s a m a te ria li. U n d e D io n y s ., c . 4 D e
ie c tu m illu d n e c e s s a rio e sse d e b e t a liq u o d D iv in . n o m in ., v e r s u s f in e m , a b s o lu te d ic it
e n s p o s itiv u m , e t c o n s e q u e n te r a liq u o d b o malum non esse in hìs quae sunt. S e c u n d o ,
n u m ; tu rn e tia m q u ia h o c ip s u m , s c ilic e t, q u ia m a lu m d e s t r u i t b o n u m c u iu s e s t m a
q u o d ta li s u b ie c to d e b e a tu r p e rfe c tio q u a l u m ; e rg o n o n p o te s t e sse i n ilio ta m q u a m
m a lu m p r iv a t, e s t s u ffic ie n s s ig n u m e t t e s i n s u b ie c to ; n u lla e n im f o r m a d e s t r u i t s u b
tim o n iu m q u o d ta le s u b ie c tu m b o n u m s it, i e c tu m s u u m . T e r t i o , q u ia a lia s c o r r u p t i o
q u ia b o n ita s e t p e r f e c tio n o n p o t e s t e ss e d e e t m o rs n o n e s s e t m a lu m , q u o d e s t c o n tr a
b ita n is i illi re i q u a e b o n a s it. E t h o c m o d o c o m m u n e m o m n iu m s e n s u m ; s e q u e la p a t e t ,
A u g u s tin u s , I C o n tr a I u li a n ., c. 3 , e t in E n q u ia c o r r u p ti o n o n e s t m a lu m illiu s s u b -
c h ir id ., c. 1 2 , a c s a e p e a lib i, e x ip s o m a io ie c ti q u o d s u b ip sa c o r r u p tio n e m a n e t, id
q u o d in te r d u m n a tu r a e v e l v o lu n ta ti a c c i- e s t, m a te r ia e p r im a e , c u m illa in d if fe re n s -
304 Disputaciones metafísicas
sit ad form ant geniti vel corru p ti; si autem iecto, no n tam quam ponens aliquid in illo,
dicatu r esse m alum rei corruptae, ergo iam sed potius u t rem ovens ulteriorem perfec-
•non est in eo bono cuius est m alu m ; ergo tionem ei debitam . C u m autem Dionysius
necesse non est u t illud bonum m aneat ait m alum non esse in rebus, intelligit no n
sub tali malo. E t confirm atur, nam alias an- esse tam quam verum ens ponens aliquid in
nihilatio rei n on esset m alum eius, quod ipsis.
incredibile videtur cum sit m axim e odio 9. Malum quodvis non quodlibet bonum
digna et valde incom m oda et adversa appe- destruit.—■ A d secundam iam in superiori-
titu i quo res om nes appetunt esse. bus dictum est non om ne m alum esse op-
8. Dissolvuntur.— A d prim am obiectio- positum cuilibet bono, unde necesse non est
nem respondetur m alum p rò form ali seu u t m alum destruat om ne bonum , sed illud
malitiam esse in subiecto p e r m odum priva- cui form aliter opponitur, non veto illud
tionis, de qua Aristoteles dixit esse caren- quod in subiecto su p p o n it; u t tenebrae de-
tiam in subiecto apto nato, quae carentia in struunt bonitatem luminis, non tam en per-
reipsa esse d icitu r in actu exercito, u t cor- fectionem aeris. D ic e s: saepe m alum m i-
ru p tio seu rem otio, u t C aietanus bene dé n u it bonitatem subiecti quia non solum tollit
clarât, I , q. 48, a. 2. U b i D . T hom as., ad oppositam perfectionem sed etiam m inuit
2, ait m alum non esse ens u t significai en- habilitatem seu aptitudinem ad talem per
titatem rei, habere tathen tale esse qua fectionem ; u t peccatum , et form aliter exclu-
le sufficit ad veritatem propositionis qua dit actum bonum , et prom ptitudinem m i
dicim us caecitatem esse in oculo, quod n u it ad similem faciendum ; ergo adeo po
esse n on significai ponere aliquid in oculo, test m alum augeri vel m ultiplicari u t om ni-
sed potius rem overe. H o c ergo m odo dici no d estruat bonitatem subiecti; non igitur
tu r m alum esse in bono tam quam in sub- sem per supponit illam . R espondetur dupli-
Disputación X L — Sección HI 305
que puede concebirse una doble disposición del sujeto para el bien: Una, so
breañadida al mismo y distinta de él, como es el hábito en potencia o el equi
librio conveniente de las cualidades en un órgano. Otra es la disposición entera
mente intrínseca a la facultad o al sujeto, que no se distingue de su entidad real
mente sino sólo conceptualmente. Por su parte, la disposición para el bien puede
disminuir doblemente: Primero, por la sustracción y real disminución de la bon
dad, de la manera como disminuye la bondad del agua cuando disminuye su frial
dad. Otro modo es por la adición de impedimentos, de la manera como puede
decirse que disminuye la aptitud de la materia para la forma del fuego por causa
de la humedad excesiva. La primera disposición, por consiguiente, distinta de
la potencia, puede disminuir por sustracción y propiamente en sí misma, por lo
cual puede también ser arrebatada totalmente mediante un mal contrario, lo cual
no representa un inconveniente, ya que tal disposición no es el sujeto propio del
mal, sino más bien la forma o disposición a él opuesta. En cambio, la segunda
disposición no disminuye por sustracción, porque no siendo una cosa distinta del
sujeto, del mismo modo que él no disminuye en su entidad, tampoco la disposi
ción, sino que se dice que disminuye solamente del último modo, y mejor se
diría que es impedida y que por ello nunca puede ser absorbida ni arrebatada
totalmente. Y porque el sujeto del mal es un bien conforme a esta intrínseca dis
posición para la propia perfección, por ello nunca puede ser destruido por el mal
todo el bien que está en su sujeto. Y por este motivo, aunque se diga que los
pecados debilitan la disposición de la voluntad para obrar el bien, nunca pueden
destruirla totalmente, aunque se multipliquen hasta el infinito, como ampliamente
lo expone Santo Tomás en I-II, q. 85, a. 1, ad 2. De la misma manera que tam
poco la disposición radical de la materia para una forma puede hacerse desapa
recer aun cuando crezcan infinitamente las disposiciones para la forma contraria.
10. Podrá decirse: a veces una forma disconveniente destruye por completo
a su sujeto si crece excesivamente, como en el caso del calor con el agua; por
consiguiente, también el mal podrá destruir enteramente la bondad de su sujeto.
Se responde negando en rigor el antecedente; pues la forma nunca destruye a
su propio sujeto en quien inhiere, aun cuando pueda ser una disposición para
cem intelligi posse habilitatem subiecti ad neque huiusm odi habilitas, sed solum dicitur
bonum. U n a est superaddita ipsi e t distincta m inui posteriori m odo e t proprius diceretur
ab ilio, u t est habitus in potentia vel conve- im pediri, ideoque nunquam potest absum i
niens qualitatum tem peram entum in organo. seu penitus auferri. E t quia subiectum m ali
Alia est habilitas omnino intrinseca facultati est bonum secundum hanc intrinsecami ha
vel subiecto quae in re non distinguitur ab bilitatem ad propriam perfectionem , ideo
entitate eius, sed ratione tantum . R ursus nunquam potest p er m alum destrui totum
habilitas ad bonum dupliciter m inui potest. bonum quod est in subiecto eius. A tque hac
Prim o p e r substractionem et realem dim i- ratione, quamvis peccata dicantur m inuere
nutionem bonitatis, quo m odo m inuitur bo habilitatem voluntatis ad bene operandum
num aquae quando m inuitur frigiditas eius. nunquam possunt illam penitus absum ere,
Alio modo per additionem im pedim entorum , etiam si in infinitum m ultiplicentur, u t latius
quom odo dici potest m inui habilitas m ateriae D . Thom as tradit, I - I I , q. 85, a. 1, ad 2.
ad form am ignis p er nim iam hum iditatem . Sicut etiam radicalis habilitas m ateriae ad
P rior ergo habilitas distincta a potentia p ot unam form am non potest folli, etiamsi dis-
est per substractionem ac proprie in se m i positiones ad oppositam form am infinite
nui, unde edam potest totaliter auferri per crescant.
m alum contrarium , quod non est inconve- 10. D ices: interdum form a disconve-
niens, quia illa habilitas non est proprium niens om nino destruit subiectum suum si
subiectum taljs mali, sed potius est forma nim ium crescat, u t calor aquam ; ergo et
vel dispositio illi opposita. Posterior autem m alum poterit destruere om nino bonitatem
habilitas non m inuitur per substractionem , subiecti sui. R espondetur negando antece-
quia, cum non sit res a subiecto distincta, dens in rig o re; nam form a n u n q u am cor-
sicut illud in entitate sua non m inuitur ita ru m p it proprium subiectum cui inhaeret,
20
306 Disputaciones metafísicas
licet p o ssit esse djsp o sitio a d c o rru p tio n e m tis, e t h o c m o d o facile in te llig iru r h abere
sub ie cti q u o d d en o m in at. Q u a e responsio ra d o n e m m ali re s p e c tu su b ie cti q u o d p a u -
p ro c e d it iu x ta se n te n tia m asse re n te m c alo - latim c o rru m p itu r, c o n tra q u o d n o n proce
re m in h aerere m a teriae p rim a e. Iu x ta o p p o - d it a rg u m e n tu m . A lio m o d o c o n s id e ra n po
sita m vero se n te n tia m d icen d u m est calo- te s t m o rs, u t e s t in in sta m i q u o re s de-
re m q u i rev era in h a e re t, n o n d e stru e re illam s tr u itu r ; e t sic c o n c e d o ( q u id q u id a lii sen-
fo rm aliter, q u am v is p e r accidens d isp o n a t tia n t) m o rte m p ro p rie e t in rig o re n o n esse
a d illiu s c o rru p tio n e m , n o n p ro x im e , sed m a lu m illiu s re i q u a e p e r illa m d e s tru itu r,
re m o te ; n a m in in s ta n ti in q u o aq u a co- p ro p te r a rg u m e n tu m fa c tu m . U n d e D .
r ru m p itu r , n o v u s c a lo r iu x ta h a n c se n te n tia m T h o m ., q . 5 d e P o te n tia , a. 3 , a d 14, con
in tro d u c itu r, q u i ia m n o n in h a e re t a q u a e cedi! a n n ih ilatio n em n o n esse m a lu m , quia
se d ign i, e t ab ilio seu p o tiu s a fo rm a ignis n o n re lin q u it b o n u m in q u o f u n d e tu r ; q u o d
fo rm a lite r c o rru m p itu r aq u a. Sic ergo m a etia m se n tit A u g u s tin u s in E n c h irid ., c. 12
lu m n u n q u a m d e s tru it su b ie ctu m c u i in e s t; e t 13, u b i la te p r o b a t d e s tru c ta o m n in o
q u o d si in te rd u m p e r accid en s a d illiu s n a tu ra n o n m a n e re m a lu m . S o let a u te m , late
c o rru p tio n e m d isp o n a t, c o n s e q u e n te r e d a m Io q u en d o , h aec c o rru p tio vel d e stru c tio rei
d isp o n it ad d e s tru c d o n e m sui ipsius ita u t m alu m a p p ellati, q u ia e st to ta lis ablatio boni,
n u n q u a m m a n e a t sin e su b iecto b o n o . q u a e sufficiens ra tio e s t u t o d io h a b e a tu r
11. A fors quomodo malum et cui sub v el fu g iatu r.
iecto.— Annihilatio nullius malum.— U n
d e ad te rtia m re sp o n d e o m o rte m v el co r Mali an detur formalis causa
ru p tio n e m d u p lic ite r c o n s id e ra li p o sse. U n o 12. D ico te r tio : m a lu m n o n h a b e t p ro -
m o d o , p r o u t e s t i n fieri p e r a lteratio n es e t p ria m e t in trin se c a m causam fo rm alem , p rae
d isposid o n es q u a e a n te c e d u n t in sta n s m o r- te r seip su m seu su a m m alitia m , h a b e re au -
Disputación X I.— Sección III 307
modo, una causa formal remota y extrínseca. Se declara y prueba porque como
el mal consiste formalmente en una privación, la privación misma es su forma;
pero la privación misma no tiene otra forma por la que ella quede constituida,
como es claro por sí mismo. Y sucede con frecuencia que la privación de una for
ma siga a otra forma positiva, no por eficiencia sino por virtud de la sola cau
salidad formal; de este modo la privación del frío sigue a la información del
calor producido en el agua, y así el calor que inhiere en el agua según la verda
dera filosofía no expele al frío eficientemente sino formalmente, y de este modo
puede correctamente llamarse a aquel calor causa formal de la privación del frío,
la cual privación es un mal para el agua. De este modo, por consiguiente, puede
darse una causa formal del mal, a la cual llamo extrínseca y remota porque no
es un constitutivo propio e intrínseco del mismo mal, sino que es sólo la forma
a la que sigue tal mal.
Causa eficiente d el m al
13. Q ué m al sigue a la causalidad perfecta del agente. — Digo en cuarto lu
gar que el mal tiene siempre una causa eficiente, pero no per se , sino per acci-
dens y ajena a la intención primaria e intrínseca del agente. La primera parte
es ya conocida por lo que, dijimos al principio de la sección, pues la razón de
mal no conviene al ente por sí e intrínsecamente; por tanto, le conviene extrín
secamente; luego le conviene por una eficiencia o causa eficiente, pues nada
puede venir de fuera que no provenga eficientemente de otro. En cambio, para
explicar la última parte hay que advertir que el mal puede sobrevenir a las cosas
de tres maneras: primero, por la eficiencia perfecta de la causa agente, como
cuando la causa eficiente perfecta introduce por su virtud una forma, pero a aqué
lla le sigue la privación de otra forma, la cual tiene razón de mal; y de este modo
el fuego es la causa eficiente del mal en el agua, a saber, de la privación de su
frescura, y Dios es la causa de todo mal natural o de pena, lo cual sucede o se
sigue de este modo, porque no sólo produce las causas eficientes de este mai,
sino que opera en ellas. Pero consta que esta eficiencia no es per se sino per
tem potest causam form alem quodamm odo m alum sem per habet aliquam causam effi-
rem otam . et extrinsecam. D eclaratur et pro- cientem , non tarnen p er se sed p er acci-
batur, quia, cum m alum form alier consistat dens et praeter intentionem prim ariam et
in privatione, ipsa privano est form a eiu s; intrinsecam agenti. P rior pars nota est ex
privationis autem ipsius non est alia forma his quae in principio sectionis dixim us, nam
qua ipsa constituatur, u t p er se constat. Con- ratio mali non convenit enti p er se et ab
tingit autem saepe privationem unius formae
intrinseco; ergo ab extrínseco; ergo p er ali
consequi ad aliam form am positivam non
per effectionem, sed ex vl solius causalitatis quam efficientiam seu efficientem causam ;
formalis; quomodo privano frigoris sequi- nihil enim potest ab extrínseco advenire
tu r ad inform ationem caloris product! in quod non ab alio efficienti provenían U t
aqua, et ita calor inhaerens aquae, iuxta ve- vero posterior pars declaretur, advertendum
ram philosophiam, n on effective, sed for- est tribus m odis posse m alum accidere rebus.
maliter expellit frigus, atque ita ille calor Prim o m odo p e r efficientiam perfectam
recte dici potest causa form alis privationis causae agentis, u t quando causa efficiens
frigoris, quae privatio est m alum aquae. H oc perfecta virtute ¡ntroducit form am , ad eam
ergo modo dari potest causa formalis mali vero consequitur privatio alterius form ae
quam voco extrinsecam et rem otam , quia non quae habet rationem m ali; et hoc m odo
est proprie et intrinsece constituens ipsum ignis est causa efficiens m alum in aqua, sci
malum, sed solum est form a ad quam conse-
licet privationem frigoris, et D eus est causa
quitu r tale malum.
om nis m ali naturalis aut poenae, quod hoc
Mali efficiens quod modo consequitur seu fit, quia et instituit
13. Quod malum ad causalitatem perfec- causas effectrices huius mali et cum eis
tam agentis consequatur.— Dico quarto: operatur. Constat autem hanc efficientiam
308 Disputaciones metafísicas
sas que obran naturalmente y las libres; pues la causa que obra naturalmente, si
es perfecta en sí y no está impedida, obrará todo lo que puede y por ello nunca
cometerá un defecto en la acción, el cual tenga razón de mal natural; y de esto
convence plenamente la razón dada, porque no hay posibilidad de que pueda re
sultar malicia en la acción que mana de una causa buena operando todo lo que
puede y que no esté impedida. Por consiguiente, tal defecto en la acción puede
resultar de una doble causa. Primero, de que la causa en sí misma esté desfa
vorablemente modificada, como si el ojo, por ejemplo, está mal dispuesto, y en
este caso es verdad que la malicia de la acción supone una malicia en la causa,
pero con todo no es necesario proceder hasta el infinito, porque aquella malicia
de la causa puede provenir de la acción de otra causa perfecta en su género, la
cual, al intentar producir su efecto perfecto, introduce en el ojo como una conse
cuencia alguna disposición disconveniente para él, de acuerdo con el primer
modo expuesto antes; o bien pudo provenir en la misma formación de algún im
pedimento natural, como ya diré. En segundo lugar, por tanto, puede provenir de
alguna causa extrínseca impediente, sea ésta material o eficiente, y esté en el mis
mo paciente o en el modo de obrar; pues del encuentro de tales causas que se
resisten e impiden mutuamente, sucede que resulta la acción de una causa de
fectuosa y monstruosa, aun cuando en la misma causa no preceda ningún mal
natural propiamente dicho.'
17. El efecto malo supone siempre un defecto en la causa necesaria.— Ni
vale en contra de esto la razón aducida, porque aunque de la causa buena en
cuanto buena no proceda más que el bien y la perfección, a pesar de todo, porque
aquella causa puede tener algún impedimento para obrar con toda su perfección,
puede suceder por esto que el efecto no reciba toda la perfección que se le debe,
o que no la reciba según el modo, especie y orden conveniente a su naturaleza,
en la^cual carencia consiste la razón de mal. Y entonces, aunque la malicia del
efecto no provenga de la malicia de la causa, con todo siempre supone en ella
alguna imperfección, al menos negativa, a saber, falta de virtud suficiente para
sat qnuoanensitatuim
e ralite
p e ritaag,it,agseitinqusaentu
d pem rfecptaotessitt qsituam eaxtetrín
r iaslisec,asiv caeuseafficimie pnes,diesivnte
e ,sitsivin
ehipaseoc
etio tidn ee,oqnuuinqhuaabm e atcoram m
tio nitte
e mtdm efe
a ctunm
li a tuin
ra ac;- piuassm
lis soo,disivceaum s aorudmol;sibniam re s extenctiu
is onm curseut sheuse-
esat hboocnarecetet caognenvte
incitquraa ntio
tu m facptaoteqsutiaeatcnaoun im sa epeddieefnetiu ctum o ,sacm ontin e tgitm aocntios nesm
tro a m uniu p sdcire
ro au,
im tio peem
n ditare,snuolta
nrees.tE uxnddeuppolicssiiterm g alitia
o ca u in
sa acc- lu
a etiam mpsiroin p rie ipssaum cpautusmanpuralluecm e dnt.aturalema
a
m cidoereexpeootesqtuotadbscaduesfaecip tussain in ascetioenset.m Parile 17. Ejfectus malus semper in necessaria
adfisfepco ta
s ,
ituust; s
i
et o c
tuu
n lu
cs ,
v ev
rue rb
m i egsra
t tia
m ,
a sit
litia mp raavce- hboocnapro q ucaedbitonraatioest,facntaonq.—
causa defectum supponit
upia
ro ,cÑ eqeuteaccoanutra
lic
ed bosa--
atcanuissai im
tio
menm nis s u p
naelitiapo n ere m a
cessecaeutsaperopcrolitia m
edveere in
inpin ca u sa , n
finstituem o n ta
,acqtio - nu
uia pfeecdtio m e
irinepmt p e rfe c tio , q u ia
oteasgtant,einsdeecuancdcuidm ta m e n ilia
toptaom stuuam pfeecr--
ilia
nqueaealte riu sincte
aunsdaiteepffeerfe n ire
cta o
esuinumte x
supoergfeecntuerme, btuita sm no,nverelcuiptiailla tto tanm e
pererfe re ctio te s
necm t e
sibmf
ioddeo-,
pIorodauliq d u m
ceuream exdcisopnosseitio c tu m
guennetimintro dcouncviteninienotecmu- step,ecinieqeutaocrd m
innetianra atu on c ip ia t u
raemaiplísciuosnsaisctit. m
com m oadm a-
illi, d is a re tio Q u
valiq eluiu
pooxtutaitprim
n a tu inliuipm
ra sapm
im e
odrm
fo
d
um
im e
sunpeeriu
antio
to , u pro
t
svpeonsire
ia m d
itum
ic am ex;. pvnisoiantitauexin
tem m a
ilia
tu nccm
litia a alitia
u s ae , eseffe
m cptu
e rstanom nenprosuvpe-
Secundoigiturhocprevenirepotest exali- negativam , scim ilicpeet,rfedecfe
tiocntuemmvaliq irtuutis
amasdalte vinrn-
basta1nte Lacopnaglarubraenteconqeulecosnetehnaidllao-ednelaplgáurra
modo nafo
; e(Ndic.iodneeslossuE stitu
E.l.idapor nosparece
medio
Disputación X L — Sección III 311
totum, supponit aliquod malum culpas; ergo cientia ex sola substractione efficientiae seu
malum culpae, si sit primum, non potest influxus bonitatis debitae. Cum enim malum
supponere aliud malum. Supponit tamen im- in privatione consistât, per se non requirit
perfectionem aliquam intrinsecam et conna- positivum influxum ut suo modo sit, nam
turalem creaturae, quae est esse mutabilem omnis positivus influxus ad positivant for
et defectjvam, quam, formaliter loquendo, mant seu rem per se primo terminatur; hoc
non habet ab alia causa, sed ex se, eo quod autem, per se loquendo, necessarium non
sit ex nihilo et limitatae ac finitae perfec- est ad privationem; igitur, ut malum se-
tionis in suo ordine; ex hac enim Iimitatio- quatur, satis est quod bonum aliati subiecto
ne habet, turn quod non sit sibi regula sua- debitum non fiat vel non conservetur, con
rum operationum sed superiori regula indi- servato subiecto cum eadem aptitudine ac
geat, turn etiam quod non sit per se et in- (ut sic dicam) iure ad tale bonum. Atque
fallibiliter coniuncta suae regulae, sed pos- in moralibus quidem hoc potest accidere ex
sit ab ilia deficere. Haec autem naturalis solo dominio potentiae liberae in actionem
imperfectio, quamvis mala non sit (non est suam. Quamquam quaestio sit controversa an
enim privatio, sed mera negatio), potest ta possit dari purum malum morale sine ulla
men esse origo mali moralis, quia adiuncta acdone, quod appellari solet pura omissio, de
libertate ex vi iilius absque alio extrinseco qua re nobis non est disserendum; satis est
impediments potest voluntas mutabilis non enim ad rem de qua agimus quod hoc ma
agere totum quod potest et debet, vel agere lum ex vi sui esse non requirat actionem,
non sicut potest et debet, sed alio imperfec quidquid sit an ob rationem voluntarii ne-
tion modo. cessarius sit actus. At vero in naturalibus,
19. Malum in ejfectu quandoque ex sola quia causa non potest suspendere actionem
carentia influxus causae.—• Tertio modo con- ex se, sed solum quia vel passum remove-
tingit malum sequi sine ulla positiva effi- tur vel ipsa est distans vel aliquod aliud
Disputación X L — Sección III 31?-
gún impedimento, lo cual no sucede sin alguna acción positiva, por esto, aunque
el mal que proviene de la causa natural, formalmente y por sí, provenga con
frecuencia de la sola carencia de acción, con todo aquélla siempre sigue a alguna
otra acción o mutación; como, por ejemplo, las tinieblas, a pesar de que se
producen en el aire de la sola no iluminación del sol, con todo esta carencia de
iluminación sigue al movimiento del cuerpo que ilumina o de otro cuerpo. Por
consiguiente, de acuerdo con este modo, puede resultar una privación, en la que
el mal consiste; y entonces hay que dar casi el mismo juicio de este modo de
obrar el mal que del primero, pues este mal resulta per accidens de la acción de
otra causa, no porque la acción misma sea defectuosa, sino porque el término-
de tal acción es incompatible con la acción de otra cosa o con alguna condición
requerida para ella.
20. Pero de esto se deduce que cuando se dice que el mal tiene causa efi
ciente, o bien se ha de entender que se trata de una causa, sea positiva o priva
tiva, porque la privación se reduce a algo positivo, como en un caso semejante
dijo Santo Tomás, I-II, q. 71, a. 6 , ad 1; o ciertamente, si se refiere a una causa
que obra positivamente, es verdad sólo proporcionalmente; pues en los hechos
naturales siempre antecede una acción natural a la que sigue o a la que se une
la privación que es el mal; y en cambio, en los hechos morales, si hablamos mo-
talmente, siempre interviene también una acción de la voluntad, a la que acom
paña la malicia o al menos es necesaria aquella acción o voluntad virtual, aunque
tal vez hablando metafísicamente no haya contradicción en que exista tal mal sin
una acción formal.
C o m o p r o c e d e e l m a l d e la causa p rim e r a
21. Y por todo esto se ve suficientemente cuál es la causa eficiente próxima
y particular del mal; resta por explicar brevemente cómo procede también el mal
de la causa primera y universalísima que es Dios. Ahora bien, se atribuyen a
Dios los efectos de las causas segundas doblemente, a saber, o mediatamente,
porque dió la virtud de obrar a las causas segundas, o inmediatamente, porque
concurre con ellas e influye próximamente en las acciones y efectos de las mis-
lm
n e peadliqim ueantuam c tio m
n etercpeodsit,itivaq,uoid deononqufitamvsisi ap.os6itiv , aeda1g;envte el,cecrteu m ,spiro inpteollig
rtio antu
e rvdeerific
cauasna-
m slaealu amc pro
fo rm vaelite
niernssaaepecaupsro avennaiatutraelixpsoer dduitm a esut;anacatio
liq min n a ntuaratulis
ra,libaudsqsueam m pecronanseteqcuei--
sm euqcta
uaitu
renrtiaadactio a nisua,m
liq tarnaelia nm iliaacstio
em npeem rcosenu- tulu mrv;ein lcm uioaradlibiunugsitu a urtepm riv, aitio
s m,oqraulite
aereslotqm u aa-
hatueamreectio
ecxanreesnomla; unillu
tia otnlic
m
etm
illu
in a
tein
tio
neabtio
n is
raneesseoqlis
s e qu itu
ua,nta
r a
turn
d
reinn m
m o - ctisesu,sr,aqria
usaem
mpm
es t
eralitia
ilia
etiam
a c coin
tio m teitarctuedr,itvaecltio
s e u v o lu n ta salte
s v
vornlunntae
irtu anlis ,
hinunqcuaerm illu m
goalumin a n tis
odcuom v el a lte riu s
actit:cideeret tu c o
ponte rp
sido ris
tepm . A
rivfe
atiod q
re u a m v is fo rta s s e m e ta
pnueg.net essetalemalumsineformali ac p h y s ic e lo q u e n d o o n
iu doicdiudm epsrimm n
t doe;hosecqumsis odroeenffic c
iehnodcim maalu
lumre
m tio
q u
pqeuriaaaccctio e
idenip sseaxdaecftio itu im
neosaaltesit,riussecdauqsuaia e, nteorn 21. Atqueexhis satisconstat quaesit
Quomodo malum sit a prima causa
e ctu
adm in
tiounnseetaaalis
citio lte acstiocnaisusain
riu e csoem u pocsusmibilis
a liq eusatccounm - qcpuarim
uosm aoedfoficaieuntesm mam liaplurom xim s aeetia
it t pm articauclaarisus ;
a
2 0 . dHillain cmvree rqouisinita
fe .rtur cumdicitur haviterasuetpeure nivst ersexaplislicsim
a n aduqm u.aeTeribstuD u enutus,rbareu-
bgeere n d u mm alue m
ss e cdaeuscaam us aeffic
a u tiepnotesm ,av,elauintteplli-
itiv ri- ptelicmiteD eosceilic
r, ffeect,tusveclaum seadruiam te ,seqcuuianddaerudm it dir-
v u-
vuattivina,qsim uiailipriv dixaittioD a.dT phoositiv
m.,um I-If,revoqc.atu 71r,, tuquteiamcuam genedisiccaounscisurritsecuetndinis,evaerulm imam cetio
dianetes
314 Disputaciones metafísicas
mas. Por otra parte, tenemos de lo dicho anteriormente que el mal resulta doble
mente de la causa próxima, a saber, o por virtud de la actividad y positiva per
fección suya o sólo por la carencia de perfección o de acción. Hay que decir, por
consiguiente, que Dios es causa de aquel mal en los dos modos referidos, lo
cual se sigue por virtud de la actividad perfecta de cualquier causa. Es claro por
que Dios no sólo dio aquella virtud o actividad sino que concurre con ella a la
acción perfecta, de la que se sigue el mal de otro. Pero Dios hace este mal de
este modo, como causa próxima en cuanto a esto, que no lo causa por sí y di
rectamente, sino consiguientemente y per accidens, ya que el mismo mal al ser
privativo no es factible de ningún otro modo. Esto se ha de entender en cuanto
a la acción física, porque cuanto a la intención del agente, al ser Dios agente por
medio del entendimiento puede pretender directamente el mismo mal por causa
de algún bien. Y de este modo es Dios causa de cualquier mal meramente natu
ral, según aquello: Dios mortifica y vivifica, I Reg. 1. Es también, y sobre, todo,
causa del mal de pena, y en este sentido se dice: No hay ningún mal en la Ciu
dad que no lo haya hecho Dios, Amos, 3. Y lo que a veces se dice: Dios no ha
hecho la muerte, Sapient., 2, se entiende que no la pretendió ni quiso por su
intención primaria, sino coaccionado en cierto modo por la culpa de los hombres,
supuesta la cual produce verdaderamente la muerte y la quiere como pena de la
culpa. Por lo cual no sólo puede Dios hacer este mal mediante las causas segun
das, sino inmediatamente por sí mismo, porque no requiere ningún defecto en
la causa inmediata, sino que puede provenir de la sola eficacia perfecta.
22. Pero el mal que resulta de la carencia de perfección o de acción de la
causa próxima no requiere por sí el influjo de Dios ni está necesariamente unido
a la acción de Dios en cuanto tal, y por ello no es preciso que se le atribuya a
Dios. Se prueba porque este mal no resulta de la perfección o actividad de la
causa próxima, sino de la imperfección y carencia; luego no resulta de aquello
que la- causa tiene recibido de Dios, sino más bien de lo que tiene de sí, o mejor
porque de suyo carece de la perfección que no se le debe. Por otra parte, la causa
segunda no necesita el concurso de Dios en cuánto que no obra, sino en cuanto
eext edffe
icctis
tusm paroluexmimeduin fluite
pelic it.rRsuersquuisehxabecm apuuosas- auteminS teard
quod non fecerit Dominus,
um d2ic,itu r,lligitu Amos, 3. Quod
p
stia rox im a
itivpaeerfe , s
pecrfec ilic
c tio t,
n is v e
el
iu s x
, vve i
l a
sco tiv
lu ita
m tis
e x e
cta re n - te
mortem,
n d is s e n ecp ie
v n
o t.
lu,
Deum non fecisse
iss e inete
x p rim rriaearin
a ntenonntioinn e-
esasrtit Dm euam tio
p nisedvicetis
ra l adctio
u o nbisus. mDoicdeisndeusm s e earguo csuualp,a,seqduaqsuuopdpaom
c s m,ovdeorecfaoaccittum
ita m o hm
rte om , in
e aumm -
pdeerfe cta emli, q u o
alicvuirtu d
iustecm s e q u itu r
aussaeeu.Paacte e x v i
t,itaqteuiaa c
tiv
D ita
eucsumtis q u e v ult in
et dsoialutemppeerrsceaip p o e n a m c
ussausmsepcouteu lp ae
ndsats,D. Q u a p
seeudsehtiaom ro p te r
im n
mmo n
e
eqauacm d it illa
oncsueqrrituituardailla msacm tio tiv
nemm pIta m e t
erfevcertaom afi-d ceaffuicsaereim,mqueiadiata
nu,llusem rexqusoirit c
dffeicfeacctum ma lu in
cqituanD emusahdohco'cm lte riu
aqlu m sica lu .
utpecrausseaetpro e
ximf a fec2ts2.provA entire po te d
st. e la e ia p er
tu
sseâdt, cqouniaseqipuseunm term, uo d
eatlupm n o
ercaucm n cidesitnspillu d ire c
dtivcuam te
u tu repxrocxaim verpoerfe
reanetia mcatio
lum illu
nisre vqeudliritaqcutio
odnisconcsaeuqui-
nesotnqeusatnatulite r f
a c tib ile . Q uo d in te riv
lliga
e nd u m s
xau e
m , neq ue ,
e sp
t e r
n es
cee n
ss o
a n
rio c o n iu n cDtuemiincflu
u m -
qsituanagtuem a m
d inate
dntio actio
n e nmem a g pnhtis
e ys,iccaum m;D neaum s acetio
D o ntrib
eD uaetu
iur.tPsro icbeattuidr,eoquniaecheosscem naolu
nm esntount
te nd e re nsm paelurm inteiplle
s ucmtum p ,roppoteterstaliq dire
uocdtebin o pseroqxuim
- ituare,exsepderfe
e x cim
tiopneerfevceltioancetivéita t te
c a canutia
re sa;e
ncuum mq.uA etqum ealihocm m
ere odoneastutra Dlis
eu,sciuaxuta sacillu
uiuds,- aergD oeon,onsedseqexuitu e orpeoxtjueosqquuooddecxaussaehhaabbeett
I Reg., 1.Est veolnpdoetiu s.quR iaurseuxssecaucsaaretsepceurfe cationnoensin ib-i
diteom dicacitum r:aximecausamali poenae, quomo- dnig
Deus mortificai et vivificai,
que obra algo; luego este mal por sí no tiene por dónde ser atribuido a Dios
ni inmediata ni mediatamente. Y por este motivo el mal de culpa no recae sobre
Dios, pues según la fe Dios no es autor del pecado. Más aún, ninguna malicia
de la acción que provenga del defecto de la virtud próxima puede atribuirse a
Dios, como es, por ejemplo, la cojera, como lo enseña Santo Tomás en I, q. 49,
a. 2 .
23. Pero en esto hay que notar la diferencia entre el mal de culpa y los
otros, porque en el mal de culpa la imperfección que se supone necesariamente
en la causa le conviene a ella por sí y de ningún modo extrínsecamente, y por
la especial condición y libertad de tal causa puede ser origen del mal de culpa
sin impedimento extrínseco. De lo cual resulta que la primera y suficiente raíz
de este mal en cuanto tal es la misma causa próxima sin intervención de la
primera. Pero en cambio, en los otros males de las acciones naturales la imper
fección que se supone en la causa, si es meramente natural y negativa no puede
ser raíz de una acción defectuosa más que cuando interviene algún impedimento
extrínseco, como arriba se dijo, porque el impedimento siempre proviene de al
gún movimento o efecto positivo del cual puede Dios ser la causa, y por esta
parte la raíz de tal mal puede atribuirse a Dios. Por otra parte, si la imperfección
de la causa es para ella preternatural y, consiguientemente, tiene en ella la
razón de un cierto mal, tal defecto siempre proviene de alguna otra acción o
moción natural, la cual es necesario que provenga de Dios. Y de este modo, todo
mal natural puede últimamente atribuirse a Dios, no en cuanto que proviene de
un defecto, que no viene de Dios, sino en cuanto que proviene de un efecto o
acción que se origina de Dios. Como en el referido ejemplo de la cojera, aunque
el defecto de tal movimiento no esté en aquella acción por razón de la origina-
ción que tiene de Dios sino por una tibia débil o defectuosa, como ese defecto
de la tibia puede haber sido hecho por Dios o por una causa segunda operando
perfectamente o pretendiendo su efecto, por' ello la 'misma cojera puede reducirse
finalmente a la causa primera, cosa que no puede ocurrir en el mal de culpa.
lu sem dinperqusaentu n m
on ahgaitbeatliqu nudide;tribergouahtuorcD m ao dveim
e l eenffetucm tu speom pitiv
s eropro cuviu
ensirDaebusaliq p o uteostm eostu
slie
ntio eqnueem m e d
alusm ia te n e q u e im m ed iate . E t h a c ra - c au sa , e t ex h ac p a rte p o te s t rad ix ta lis m a
tu
cnaistir;pnnro oanvm e s t. ucnudm
ecIm lpuam
o
efid
n
ineD
e q ume
euD
u
meusm
lla
noanucre
a litiatofu
racpntio
edci-- cinteau
r sD
ha e
a
eusm
be it
n s prra
ra
eveotecarnri.atuR
tio n e m araulisrsuilli
lic u iu
s, seit cim
s m a li o
in
pseerfe
n q
illa ucetio
, tan-
e n ie ns e x d efe c tu v irtu tis p ro x im a e lisndeefe cltum sostioem peernapturora
veli,nitquexam aliq ucaesaslia amc
dD ice2oa3n.trib
o,quuiSoepddodteinosct,heotucD t.eT st,hovm
easlia
erb.,iI,gra
q
t,noqtauonddaindiffe .tia49,,cala.u2. tio
re ntia in nesattuaraD
v eeom n
easslue.m Atq ueDin hunta cnm ne
oem
dum a riu
ofum ndei
te r m a lu m c u lp a e e t m a io c u l le in e u m d re n
pinaecaim u s pa,erefexctiose quaeconnveceensitsaerio
illi t n suullo
ppom noitu d or npoote n sst,itnaonDeqou,asteenduqsuparo te vuensitpro
n exvdeenfe it cetuxaqliui
aebt lib exetrin steecmo,taebtsobcausspaeeciapleom coensdseitioonrigem qinuodiceffeto cetux e veplloactio
m c lanuedicquatio
aensisit,aquD aem o.visUnddee
rta tes t o . vfeicdtuim sailliu snm
mU anlidecufitlpauetabpsrim queaeexttrin su sffic
ecoienims praeddimix etantolis niliatio isotuqeusfe
anm onhasbitetinailla D eotaa,rn
cstio
eednnaehtiex
mrv
te ali,enuntispicrim , saite.ipA sat vcaeurosainproaxliis imamsain lisenina- defectustibiaepotestessefactusaDeo,vic
b ia d e b s e u d c tu o s a , q u ia el
tu
ngaitura liu m a c tio n u m
ra,innocnaupsoa,tesstiessitsem im p e rfe c tio q u a
edreixndaetuferaclise s u p p o a c a
aacenaec- dpeonteteststau s a s
uunme cu n da p e
effeinctum rfe c te
, idaem o p e
occlara n te
usdaicv e l
atio in te
ip n
si,a
tiv ra tu o s d e m p rim au m re d u c
ptio ednim is,ennistoi,inutetrv suepnra iendteicatuliq
muoeset,xtrinquosdecim oim pe- qpuote odst.in maloculpae locumhabere non
316 Disputaciones metafísicas
24. Se añade también otra diferencia, que el mal de culpa por lo que tiene
de vergonzoso no puede ser pretendido o querido por Dios, sino sólo permitido;
y los restantes males, de cualquier parte de donde vengan, si no incluyen culpa
pueden ser queridos y pretendidos directamente por Dios, porque no tienen nada
vergonzoso que repugne a su infinita bondad; y por ello únicamente del mal de
culpa no puede Dios ser la causa y de los otros en cambio sí que puede. Y por
esto sucede también que el mal que proviene de la sola carencia de acción, si es
moral, no puede proceder ni de solo Dios, ni de El como de causa y raíz pri
maria, sino de la libertad defectible de la criatura. Y si tal mal es meramente
natural, puede nacer o bien de solo Dios que suspende toda la acción por la
cual conserva el bien por sí solo, o bien de Dios como de causa y raíz primaria,
como en el caso de que la causa segunda deje de obrar sólo porque Dios sus
pende su concurso.
SECCION IV
Por qué no se cuenta el m a l e n t r e l o s a t r ib u t o s del ente.
ram eranriesm alulurem in teddriattrib uuta esnetis .qC ueiuinsteteri sit reciprocumenti, ut vel obearncausam
exceditur
argtio
um p
enednuimm,tam s
cta re sm p o
unut,tpm s s
osaslun t,
unm d u
tsnuoffnìcedrida e.tPdri-e te nom npreocsipsitroecsusema,ttrib utuem eaiurte
s.N osniuesstm aauli
m u a lu qusoiudslaentiu tu
sqpuaotedtaqliurn
uanm x p
ela
nstiu
, tu ip
rn ext qpuaarte
ftisor,maselidapliq o uids pteenrtin
tiu d e etia
n nsmad(ura t tio
sic nem dic aemn) ip tis de s p a te m
atedmneonntise;nsergsoeunodnefepcotutem et im b e dllita - m
in a
c lu
lu m
d a.tP rim
in s u
u om cpoate
nc t,
ep q
tuu ia
e n, c u
titarri
tem m ,a liria
s ed n
s o
u n
f-
tiot encsonesstftu esreedppoectiu ulia re s t h
aettribu iu s
utum m o d i
elicra
ntis fid eunirit
terre saalv etuernsinadpriv atio nem enm tita tisd,ennoon-
u
elisntirautio t,
t ddeefeim ttib ilete,etu s p o ss t a
st.rnUqnudiaeunnoita ttrib u ì
nsesntonsima u i
i- dmre q
in atio nneom le
;sip sameneim p ro p
priv riaatio a li
peedrfevectio naisc
dgattio sonlae,m naelitia ita
gatioanuetem , sinedsoelantita team d i
snuebsnuef-- m e
prob itae n o
porieqduicoitucronm lu aluitu
mst m alitia
qpueorddm ,
am s ;um re
name,ntis eo
fid eantio m
tenresmalvqautuam m
r;utunrn ein
tiacm p riv tio
qit,uiacircpeurm illa o d c ip
m (quamvis verumens non sit), concipitur r o d
n
b e
img u s inte g rita te m quum
a m e n lu
s d
in s e h a b e s
t,c ri-
e t eqtia m etnondecnoonm in atu rrum aelu m qseuomddalu
am ,
contesm equqeunatem rem ntita temmddid ust,;npoenrpdriv alatio nmeum u a m v is
seoddoutetiamam luin
mm eiud pia
slib tu
cuiu t
speusra n s in
t poriv atio .,Q m
ueos--
enanuetita te m , n e c d alu
rc um sc rib im u s a liq eucid ra
p e rtis m
x- sheotm vin ora
ereis.acSpecroupndrieum u s
pecpcaatetim i,queia m is s
ssetneotnmio si
amlunm
paliq licnasum audscopnostiu titu
s tio
oenteinterdumessepotestid nfe
e emc tu ip
m siuesntita
entis tis ,, sqeudiein
ensest vereacpropriemalum,quodqui-e t o
3 18 Disputaciones metafísicas
dera y propiam ente malo, lo cual es certísimo claramente en el caso de Dios, ya
que n i El en sí tiene defecto alguno por el que pueda ser llamado malo, n i es ver
dadera y absolutam ente inconveniente para ningún ente, sino conveniente en
sumo grado, más aún absolutamente necesario para el bien y perfección de cual
quier otro ente. Y si alguna vez es aprehendido como inconveniente,- o bien se
aprehende ello falsamente, o sólo relativamente y por una cierta denominación ex
trínseca puede atribuirse esto a D ios por razón de algún efecto disconveniente
para el hom bre que causa en el m ism o; pero esta denom inación extrínseca ni
propiam ente constituye el mal ni puede pertenecer a las propiedades del ente.
N i solamente en D ios, sino tam bién en muchos entes creados puede encontrarse
bondad íntegra sin ninguna malicia. Pues aunque fuera de Dios no hay ente algu
no creado que no pueda estar sujeto a algún mal, mal — digo— bien sea moral
si es u n supuesto creado e intelectual, o natural al menos, o penal, sin em bargo
puede com unicarse a muchos entes creados que no tengan propiam ente ninguna
malicia, sino toda la perfección que se les debe, como sucede en los ángeles
bienaventurados, a los cuales es peculiar no haber estado nunca sometidos a
ningún mal, n i haberlo de estar nunca. Pues tam bién los hom bres bienaventu
rados, aunque carezcan ya de todo mal perpetuam ente, sin em bargo estuvieron
durante algún tiem po sujetos a él, si no al mal de culpa, lo cual ya es raro, si al
menos de pena, del cual nadie escapó. E n los restantes entes sólo los cuerpos ce
lestes parecen libres de todo mal natural en cuanto que son incorruptibles y
enteram ente libres de impresiones extrañas. Pero hay que advertir que todo esto
se h a de entender acerca del mal tomado propiam ente en cuanto que formal
m ente dice la propia privación, de la bondad debida; pues si hablamos más ge
neralm ente del m al, de tal manera que diga la sola negación de alguna bondad
y perfección absolutamente, en este, sentido es cierto que todo ente excepto Dios
puede decirse malo de alguna form a, y de acuerdo con él podría entenderse aque
llo : N a d i e e s b u e n o s in o D i o s so lo . Sin embargo, esa acepción del mal es suma
m ente im propia, como se ve claramente por lo dicho anteriorm ente, ya que por
la sola negación de la perfección no debida puede el ente llamarse o imperfecto
negativamente o m enos perfecto, pero no malo. N i se llama a solo Dios bueno,
porque todas las demás cosas sean malas, sino porque sólo El es bueno por esen
cia o por antonomasia o analogía. Añado además que en el sentido en que el
ente creado es llamado malo o más bien imperfecto con dicha impropiedad, no
tiene esto por razón de ente, sino por razón de que procede de la nada.
4. L o s c ie lo s p o s e e n ín te g r a m e n te e l b ie n n a tu ra l.— E l m a l e s tá e n e l e n te
sólo d e m o d o a c c id e n ta l .— L a tercera razón puede tomarse de lo dicho, porque
las propiedades del ente deben seguir p e r s e e intrínsecamente al mismo ente; el
mal, en cambio, no dice esta clase de relación con el ente, sino que le conviene
de modo- accidental y extrínseco. Con esta razón probábamos antes que el mal no
existe sin causa alguna, porque dice un defecto contra lo que se debe a la natu
raleza, el cual defecto no acontece sin una causa extrínseca. Por tanto, proviene
el mal para el ente en que se halla, no de sí mismo, sino de algo extrínseco y
accidental; por consiguiente, no puede pertenecer a las propiedades del ente. Y
aunque a veces suceda que por la naturaleza intrínseca de dos entes se diga que
uno sea inconveniente para el otro, y consiguientemente malo para él — a la ma
nera como en los entes morales se dice que existen algunos actos intrínsecamente
malos—, con todo, esto es algo m uy accidental para la razón de ente y peculiar
de algunos entes que tienen entre sí una cierta repugnancia o desproporción. Pero
por causa de estas razones no debió contarse el mal entre los atributos del ente.
nornbtaorn
tu uessnipqm
nlu ueaialuem
ot.mN equaeliaDsein
noia ustsm oluaalasm
,,dsid
eud-t qtuuraaecaduesbaitu
,m qu,iaqudiicnitondceofenctin tugm itlucamobnsqtra
ulieenenaxd
qpeuriaansoto nmom s
adsoiam s b n u s
veelnasnaclop e r e
gaiatum sse
.Am n d
ddaolupm a
rain trín s ec a c a u sa . P ro v e n it e rg o
e- caucciidineensti;t, nnoonneexrgsoépsoedtesatbadextrinm a U
ssecporoeptrieex-
te re a e o o qu o re m dei-d ta tetsepxertin ere.seE tqunaam vraisin e n
teord d
um mceonntiu tinm -
cqeitu
aim r, pnroopnrjeidtatehasbeeurepoetiu
uiaexnihiloest. x sraimtio pneerfeecntudm s s g a in trin
ccoonnsseeqquuienutetrunm c
uam a siteaiutu d u
ltesri, qduisocm ru
oondvoenin iensm ,oe-t
4. Caeli naturali bona integre praediti
in espt.— .
— raalib ustam lu
dicenunhtuorceipm
ssseum aliqeusit vaacld tuesin trin scecci-e
T e
pcriertia
taete ra tio
sieip e
ndsusm x
Malum enti nonnisi accidentario
dic ds
deebnesn;tpms u m i
earlusm p ote
eeatuatebm st q u ia
intrin ro
seita - m
co ddeaqm li,
saedndrautio nheam ennddusm etinpte ecrulia p e r
rereqpuuogru a m -
o
ceotm n s q u
paratursaedcoenillis,csoednvoem n on tia m v e l m
im p ro pbe
ortio n e m a liq usaem . O b n a
h n
a -
s
pedaubsexptrinrobabamusmalum nirnnin
oQ
operacncid
nueassraetio
enus- ergocausasnondebuit maluminter rado
sineeasli- nes ends recenseri.
DISPUTACION XII
RESUMEN
En esta Disputación podemos distinguir una introducción y tres secciones. La
introducción tiene por objeto justificar que sea el metafísico el que se ocupe del
tratado de las causas, a pesar de que también los físicos tratan de ellas; prueba
con tres razones que esta materia pertenece al metafísico, y divide la disputación
en tres secciones:
I. Se ocupa de varias cuestiones sobre la causación, que se centran en el
punto de la identidad entre principio y causa.
II. Sobre si existe una razón común de causa; cuál es y qué naturaleza
tiene.
III. La división de la causa.
SECCIÓN I
SECCIÓN II
Se pregunta en ella si existe una razón común de causa, entendida ésta for
malmente (1), y para responder, después de rechazar dos definiciones por insu
ficientes o tautológicas (2-3), pasa a exponer la definición correcta de causa como
principio que infunde esencialmente el ser en otro (4), definición que aparece
como suficiente en las causas naturales, pero no en el plano teológico, por lo cual
propone las dificultades que surgen a propósito del misterio de la Trinidad (6),
la noción propia de dependencia (7-8), su aplicabilidad al ser relativo (9) y la ne
cesidad de dos seres esencialmente diversos para que se dé causa (10); e igual
hace con las dificultades que origina el misterio de la Encarnación (11-12). Enun
cia finalmente la definición de causalidad como aquel influjo con que la causa
infunde el ser en el efecto (13), al cual nombre de causa corresponde un concepto
objetivo único.
SECCIÓN III
Trata de la división 'de la,causa y propone primeramente la división en los
cuatro géneros de causas tradicionalmente admitidos; a propósito de ella, plan
tea seis cuestiones (1) que resuelve seguidamente: la primera, si todos los miem
bros quedan contenidos dentro de lo dividido: responde afirmativamente (2), re
corriendo las causas en particular (3) y proponiendo y solucionando dos dificul
tades históricas en contra de dicha división (4-5), la cual corrobora con los tes
timonios de Platón y los antiguos filósofos (6), pormenorizando la diferencia en
tre causa y condición (7) y la primacía de la causa final en los actos morales (8).
Segunda: si estas cuatro causas se distinguen y oponen entre sí: se da la distin
ción precisa y formal, aunque no siempre es menester que se dé la material ó
real (9-11), sino en determinados efectos y. condiciones que va recorriendo Suá-
rez con pormenor (12-15). Tercera: si esta división abarca suficientemente al
iodo dividido, y responde afirmativamente, fijándose sobre todo en. las causas ins
trumentales, dispositivas y objetivas, así como en la causalidad del objeto res
pecto de la potencia y el acto (16-18). Cuarta: si la citada división de las causas
es inmediata, y a esto responde negativamente, ya que hay otra división que las
divide en internas y externas v es más inmediata (19). Quinta: esta división no
es ínfima o átoma, tal como se preguntaba, sino que tiene un valor intermedio
o doctrinal (20-21). Finalmente, la sexta responde afirmativamente a la duda de
si tal división es análoga (22).
DISPUTACION XII
LAS CAUSAS DEL ENTE EN GENERAL
DISPUTATICI XII ip sm
daaliqaecnutis asaulita
t ssice;sntuvllu elu
m tiesptroenpim
rietaesnsqquuaoed-
P o s
D e causis entis in genere
tq u a m d ic tu m e s t de e ss entïa li ra tio n e tio , uqaumia raatio
d nsedm enctia
austeaepneortin
npeatrticcoipnesL id Traere
e r-
eptiiupsroqpurie tatibus enio tisnein qiuusandtuem nend.saN eusst,, ceanussacsom supireohbeientti.
smum Qusuabmvoisbieatto
utem hauunsiuaosm
nsocmieanm
ne-
poetrtepthadym
olic esiccuaasdusdisdeiveisius e xsacete
caeutsisimdpiserfe d is
pute p usta
cere
t,, id
m
taterna m
esn pD tia e
eueteh a b e at
srcaipussuamv e ra a c
ncaounsahm p rop ria
abheat,betanrnm c
enetoinmneia , naolian
erastiot n'itn is c o
caoutusaeauin n tra c te
phhyyssicicaam m atatetio tte q u
rianeveelxceurc a
m n u ra
ali-r; seonlu m deedtermm inm ataipessaeuenptisartict;utio
latepsera is
tionneasc.
qrautio
om anutenm t p
casuescauenduunm u
ivesrsealio rtra
eshtitetaam e tu tis
bas pinroqpurie, s cam etia
usaetu r,sita uific
tavtiv
eruem ra r se
sitindoicnereredenus.
tetra c tio
riapria
tarneiu a m
sesnsciboilinsid queraam a b
inatedllig sib ili;phyesticiduem o pqlic a n tu
adtiveeiu
,sdheam n s p
beredottrin ec
causaaem.esE , e ts
oratio
velnem axcim e
ppro
ertin est.aePrim ocqauuìd elitan o
msqu(u m eta
atetnauiusnip saam euteram u o
est ensquodnonsit veleffectusvelcausa..
sa e e t e ffe ctu s c o n te m pla ti;t n u llu m m a u a
te u
m
tio c a u s e u s a t) liq
cglarara
duremqeunidtiseptaqrtic uoipm âot;dodesit.quS oecoupnodrte otqdueia A etccreedaleitm quocadu,salicm e,tqDueauedsanm ontahrnaebneatravtio era
nem s.
324 Disputaciones metafísicas
son concebidas por parte nuestra como si fuesen causas de otras, para declara;
mejor las cuales es útil también conocer de antemano las verdaderas razones de
la causación. Por tanto, por estos motivos pertenece al metafísico la considera
ción de las causas. Sobre las cuales diremos primero, en general, unas cuantas
cosas acerca de la razón de causa y sus miembros; después, más extensamente,
de cada una de ellas; por último, las compararemos de varios modos entre si y
con sus efectos.
SECCION PRIMERA
¿S e da a bso lu ta id e n t id a d entre causa y p r in c ip io ?
Ratio vero esse potest quia principium re- tele, est principium generationis, non ta-
Iationem dicit ad prindpiatum sicut causa men causa, et aurora est principium diei et
ad effectum; prjncipiatum autem idem esse non causa. Et apud theologos sana et re
videtur quod effectum. cepta doctrina est in divinis personis unum
2. Aliquando vero significare videtur esse principium alterius, non tamen causant,
Aristoteles causam latius patere quam prin ut patet ex D . Thom., I, q. 33, a. 1, ad. 1.
cipium; ait enim libro V de Gener. animai.,
c. 7, de ratione principii esse u t ip s u m q u i- V a r ii p r in c i p io r u m m o d i e t illo r u m o r d o .
d e m causa s it m u lto r u m , s e d ip s iu s n u lla 3. P r in c ip iu m c o m p l e x u m s e u c o g m tio n is
sit su p e r io r causa; non est autem de ratione q u id . —Ad explicandam hanc quaestionefn,
causae ut non habeat superiorem causam; incipiendum est a nomine et ratione prin
ergo, iuxta Aristotelis sententiam, principium cipii; quoniam vero, ut Damasc. ait, Dial,
quid contractius est quam causa. Unde etiam contra Manich., in initio, principii vocabu-
I Phys., c. 5, de ratione principiorum ait ¡um aequivocum, id est, analogum est, me-
esse u t n o n s in t e x s e s e , n e c e x a liis, s e d lius erjt varias eius significationes enumera
alia e x ip s is ; de ratione autem causae non re quas ibi recenser Damasc., et prius Aris
est ut non sit ex principiis et causis; latius tóteles, V Metaph., c. 1. Ut vero aliqua cer
ergo patet causa quam principium. Denique ta methodo a nobis tradantur, primo distin
aliunde apparet manifestum principium ge- guere possumus duplex principium, aliud rei,
neralius quid esse quam causam; nam om aliud cognitiom's seu scientiae; quod alio
ni] causa principium est, ut ex Aristotele modo solet distinguí in principia incomple
retulimus ; non tarnen omne principium pot xa et complexa; nam principium rei incom-
est dici causa; privatio enim, teste Aristo- plexum est, congnitionis autem complexum.
326 Disputaciones metafísicas
con frecuencia de los principios de la cosa, con todo próximamente no son prin
cipios de ciencia más que en cuanto que de ellos se hacen los principios com
plejos. Y en este sentido dice Aristóteles anteriormente: L o s su pu estos d e las
dem ostracion es se llam an p rin cipios; y en el II E len ch ., c. ú lt, dice que hay que
insistir principalmente en el conocimiento de los principios, porque conocidos
ellos es fácil conocer las cosas que siguen. Y de estos principios complejos no
tenemos nada más que decir, pues cuanto es necesaria para esta doctrina ha sido
expuesto suficientemente en la disputación I y III; en cambio, las demás cosas
se refieren a los libros de los A nalíticos Segu n dos. Y la denominación de princi
pio que se les atribuye pertenece a un género de causalidad o a alguna relación
de ¡as que en seguida enumeraremos; pues porque el conocimiento es una cosa,
el principio de conocimiento se dice según una relación, en la que conviene con
los otros principios de las cosas.
4. Por tanto, el principio de una cosa puede decirse o sólo por razón del
orden o de cualquier conexión, o por razón de alguna relación intrínseca. Del
primer modo parece que lo dijo Aristóteles en la P o ética , poco después del co
mienzo: D e c im o s q u e es prin cipio aquello q u e no e stá n ecesariam ente despu és
d e o tro , y despu és d e él m ism o hay o es p o sib le q u e algo se haga. Pero esta
apelación bajo ese aspecto es múltiple. Pues primeramente en toda acción o ne
gocio aquello de donde se comienza se llama principio, el cual algunas veces es
arbitrario o casual; otras, es debido a la misma cosa o al menos es lo más con
forme para que sea hecha de un modo conveniente, ya sea teniendo en cuenta
la naturaleza de la cosa que se hace, ya, a veces, considerada la condición del
operante. Y de este modo, en el orden de exponer la ciencia dice arriba Aristó
teles que aquello que es más conocido para nosotros puede llamarse principio
de doctrina, porque, de allí puede tomar comienzo la ciencia convenientemente.
E n segundo lugar, en la sucesión u orden temporal, se dice la aurora principio
del día, porque de allí comienza el día. En tercer lugar en el orden local, el que
se sienta el primero se dice principio de los demás, y también aquel lugar de
donde nace la fuente se suele llamar su principio. E n cuarto lugar, Damasceno
añade que también suele llamarse por el orden de dignidad,- com o: E l rey
Q
qrnuueeanm temqruadmesnuoem nim
ansutunprtrin
epxcrin
ippia
rin cip
ciaoganlsosre cei,ndpirofre tudPinoisetic
sisai in . Pario
, ariliqm uaondtuoludm
Prin
ixisasepvrin idceip tuio
r:Aristot.
pm ro ta e n n c ip s c ie n tia e , n
cipium illud esse dicimus quod non neces
oduotaeitxA eisrisfiutotentlepsrin
S uppositions de- sucpip raia: complexa.E e
thoc
sario post àliud est, et post ipsum alìquid es
t II, su b h a
se vel fieri natum est.
c ra tio n e m u Hleaexceasut.tem
ltip P apopeìla
rim en tic
im
E lenpcrahe.,cipcu.euinlt.,sisteinndpurin
monstrationum vocantttr principia;
anititis m ceip
s siis
e, q oscecnodgis- cinhooam
cuoiagnillis tu nriparin
ctiocnipeiuam utdnicegitu otio
r, ,qillu
u o ddauliq ndueanind o-
tu r. Dfaecileh is esatucteom gnopsrin cere c ip eiisaqcoum aeplesexqisuunni- ebsitu tam rbitra
ip sriu
i misevuelcassaulte
re alem ,am liqaugaisndcoonessetndtae--
hadilhaam n pliu
c d o sctrin
nobaismndeicceensdsauria mseusnt,t,ndaism p. qIuaeet ntueraumreuitqcuoanevefit, nienvteerl fiain t,rdvira
te elispceodnsaid taeranata
III s
atedmlib uroffic
s ie
P onsteterr,ssupnetctatra n dita
t. D e;norem liq
in uaatiovaeuro dinetraditaescientiaeait supraAristointeleors,
co a d itio n e o p e ra n tis . A tq u e h o c m od o
g e n u psrin c cuipsaii,litaqtis
a uaepheisrtintrib e t uvitu
el r,adadaaliq liquuaondt id cipqiuumoddeoscttrin
notiu ae s, qnuoiabisinadpepeclla
o n tivepnoiesnseteprrin
in
-
hm aubsitu
; dnin
a em
m , q euxiahcisogqnuitio aere stastinqiuaneudm a m eraebsi-t, cohrdoin
atue rtescmiepnotia
ris. Saeucro unradodinicitu sucrcepsrinsiocnip eiusemu
phrin a b cipdiu
itu inme m codgicnitu
itior,nisinsqeucuandcuom n v e naitliqucuanm t lodie
c i,qquuiiaprim
i, induesinsceip d e itiddic
ieitu
s.rTperin rtioc ipin
iu mordcin
a ee-
aliis 4 . prinP cip iisc-ipreiuru
rin m m.igitur rei dici potest aut tu tero
r ru
d mi,seotlelotcpurin
ic sectia ip m
ium fileeiuesx.qQ uuoarto
fonsadodri-it
sxoioiunm is,raatio utnra etio ordneinisalicetuiu cusiuin sctrin
um sqeuceaecohnanbei-- D neammadsigcennita
. tisetia
, um t:solere(adit)ici propter ordi-
Rex est principium
Disputación XII.—Sección I 327
hi-s pvuermseinoflu
agaislicupiu riri,xum ut,esxedprin cluipm
io,pronopnteprernepcoessiti
lo so
heastbinptd p h ic o
in ,isd ic
p itu
e r se in te riu ip su m ent eid c u iu s r ia n » e t p e r se h a b s
itu od inem a d a liu d . Q suao
p e r s rinocria
e ipiutu m
r. ,Q ita
uo d utdueoxbuilios m aliq
o d uoaedm
is d m o d o p riv ad o in te
oedreo numeraturabAristotele,quaemedianaquamr p rinc ip ia re i n a tu ra lis-
pcoom tesm t.unPicrim a tioon,em persupioessitiv s e;umq u iinm fluoxduums ree-t dm aomd o sratio
p necm
rin ip io hruabm
eredevcid la etu
rarars.inN tearmdufile os
sppeencdtuenretsrum etccreauatasaru litamtes,em utpeerxepslic tcaubm imudse; qpurio r elattisosrdim
olib inuesperio strita
etdss,olunm ecfu reqnudirit
aturhain-
328 Disputaciones metafísicas
bitudinem per se, sed in quolibet genere ut est principium rei genitae et constitutio-
compositionis aut successionis inveniri pot nis eius; ipsius enim rei est principium per
est; privatio autem perfection modo et influxum et causalitatem formalem, ut infra
magis intrinseco dicitur principium gene- declarabimus; generationis autem non pot-
rationis naturalis. Alter vero modus prin- est esse principium hoc modo, quia ipsa
cipii per influxum perfectior est quam ut non potest esse causa propria eius genera
possit privationi convenire, quia privatio, tionis per quam fit, ita ut in eam vere in
cum non sit vera res, non potest habere pro fluât, nisi forte reducatur ad causam finalem,
prium influxum in rem quae fit seu in eius nam finis generationis est formae introduc-
generationem ; et multo minus potest intrin- tio; vel etiam ad formalem extrinsecam in
sece componere rem genitam. Dicitur ergo quantum generatio speciem sumit a forma
principium propter intrinsecam habitudinem ad quam tendit; quae causalitates physicae
generationis ad ipsam; nam, quia generatio sunt valde impropriae respectu talis formae,
essentialiter est transitus de non esse ad esse, ut_ postea patebit. -Et ideo haec ratio princi
ideo per se supponit privationem et ex illa pe qua forma dicitur principium generatio
tamquam ex necessario termino per se fit; nis, proprie pertinet ad hune postremum mo-
hac ergo ratione dicitur privatio esse princi dum; nam generatio per se et intrinsece in-
pium rei naturalis, non quidem constitutio- tendit formant ut formalem terminum ad
nis eius in facto esse, sed generationis. quem tendit, quod satis est ut dicatur gene
7. Forma aliter generationis, aliter rei rationis principium. Secus vero est de mate-
genitae principium.— Materia qualiter prin ria, quia haec etiam respectu generationis
cipium generationis.— Immo (ut hoc obiter habet, aliquem influxum et causalitatem, li
dicami etiam forma, ut est principium gene- cet diversum ab ea quam habet circa cons-
rationis, longe aliter est principium quam titutionem rei naturalis; in hanc enim rem
Disputación X II.— Sección I 329
naturalem influit materia intrinsece cons'ti-ut sit prim um , quod aliquid maius est quam
tuendo illam per seipsam; in generationem esse prius; nam hoc solum dicit antecessio-
vero non ita, sed solum sustentando et reci- nem ad principiatum, illud vero dicit nega-
piendo illam. Et haec sint per occasionem tionem prioris. Sed considerandum est prin
dieta de his principiis, quia illis solet percipium simpliciter in aliquo genere vel sub
antonomasiam nomen principii rei naturalis aliqua ratione dici quod ita est principium
accommodari. Denique ad hanc ultimam ut non sit principiatum sub illa ratione;
principii dénominationem possunt reduci ali- nam si sit principiatum ab alio in ea serie,
qua exempla posita in prima et generali de- non erit principium simpliciter in ilio ordine,
nominatione, quatenus in eis reperiri potest sed tantum secundum quid respectu alicuius ;
ordo per se et ab intrinseco necessarius; sicverbi gratia, punctus tunc est proprie prin
enim punctus dici potest per se principium cipium lineae quando ante ilium nullus
lineae; et primus gradus, totius qualitatis; punctus et consequenter nec pars lineae an-
et fundamentum, domus ; quamquam in his tecessit; punctus autem continuans partes
talis modus principii per se semper reducitur lineae, tantum respective potest dici prin
ad aliquod genus influxus seu causalitatis. cipium subsequentium partium, cum sit ter
minus praecedentium. Quod clarius in tem
Esse prius, omni principio qualiter commune pore considerare licet; absolute enim illud
8. Ex hac principiorum enumeratione solum instans est principium temporis, ante
colligi potest, primo, commune esse omni quod instans nullum tempus praecessit, sed
principio ut sit aliquo modo prius princi immediate subsequitur; instans autem in
piato; hoc enim prae se fert ipsum principii termedium non dicetur simpliciter princi
nomen. Immo Aristoteles, cit. loco V M e- pium temporis, sed tantum respective vel
taph., colligit commune omni principio esse sub aliqua determinata ratione, scilicet, prin-
330 D i s p u t a c io n e s m e ta fís ic a s
minada, a saber, principio del día o del año. Y a esta propiedad de las palabras
parece que aluden los Santos cuando dicen que el Padre Eterno es principio,
fuente y origen de toda deidad. Pues no hablan así porque el Padre sea el prin
cipio de toda la naturaleza divina, porque según la fe católica la naturaleza di
vina no tiene principio, ya que no procede de nadie, pues de lo contrario se
distinguiría de él; por lo cual, como está condenada esta expresión: la esencia
engendra, así también ésta: la esencia es engendrada o procede. Por consiguiente,
llaman al Padre principio de la divinidad porque en aquel grado u orden —por
llamarlo así— de las divinas personas de tal manera es El solo principio de las
otras personas •subsistentes en la divinidad, que no tiene ningún principio; y
por ello se llama principio de la divinidad, es decir, de toda comunicación de la
divinidad. En cambio, el Hijo, por tener principio, no puede absolutamente lla
marse principio de la divinidad; mientras que se le llama con verdad principio
del Espíritu Santo, o de la comunicación de la divinidad por modo de espira
ción, porque bajo tal razón no tiene principio. Así, por consiguiente, pertenece
a la razón de todo principio ser anterior a aquello de que es principio; y si ab
soluta y simplemente es principio en algún orden, será también primero en aquel
orden.
9. ¿Es la forma anterior a la generación?— Se podrá decir que la forma es
el principio de la generación del ser natural, y con todo de ningún modo es an
terior a la generación por ser su término formal. Igualmente objetará el teólogo,
que en las divinas personas no se encuentra ninguna prioridad propia, a pesar de
que en ellas se da la razón de principio con toda propiedad. A la primera parte
hay que responder que la forma es anterior a la generación en la razón de tér
mino esencial al que se ordena la generación, la cual se reduce a prioridad en
el orden de la intención. Pero no faltará tampoco quien diga que la forma es tam
bién anterior a la naturaleza en la ejecución y en el género de causa formal; pero
esto, tratando de la generación, no es acertado, porque, como dije, no es la causa
propia de ella; es suficiente, por tanto, la relación anterior de la generación á la
cipium diei vel anni. E t a d h an c verborum rationis, quia sub ea ratione non habet prin
proprietatem viden tu r alludere Sancti ’, cipium . Sic igitur de ratione om nis princi-
cum dicunt P atrem aeternum esse princi- pii est u t sit prius eo cuius est principium ;
p iu m , fontem et originem totius deitatis. Non. quod si absolute et sim plìciter in aliquo or
enim ita loquuntur quia P ater sit princi- dine principium sit, erit etiam p rim um in
pium ipsius naturae divinae, quia iuxta fi- ilio ordine.
dem catholicsm divina n atu ra non habet 9. Forma an prior generatione.-— D ices:
principium , quia a nullo procedit, alias ab form a est principium generationis rei na-
eo distingueretur; unde sicut dam natur haec turalis et tam en nullo m odo est prior ge
locutio, essentia generai, ita et haec essentia neratione, cum sit form alis term inus eius.
generatur, vel procedit. V ocant ergo P a Item obiiciet theologus in divinis personis
trem principium diviuitatis, quia in ilio nullam propriam prioritatem inver.iri, cum
g radu seu ordine (u t ita dicam ) divina- tam en in eis sit propriissima ratio principii.
rum personarum solus ipse ita est prin- A d priorem partem respondetur form am esse
cipium aliarum personarum in divinitate priorem generatione in ratione term ini per
subsistentium u t n ullom principium habeaf; se, ad quem ordinatur generatio, quae re-
e t ideo d icitu r principium divinitatis, id est, vocatur ad prioritatem in ordine intentionis.
om nis comm unicationis divinitatis. F ilius au- N on deerit tam en qui dicat form am etiam
tem , quia principium habet, non potest ab esse priorem natura in exsecuriono et in ge
solute vocari principium divinitatis; dicitur nere causae formalis ; sed id non recte dicitur
autem vere principium S piritus Sancti, seu respectu generationis, quia, u t dixi, non est
com m unicationis divinitatis p e r m odum spi- propria causa illius; satis ergo est prior
forma para que ésta sea su principio, sea lo que fuere de la propia causalidad
acerca de ella. Podrá objetarse que, por consiguiente, el acto puede llamarse prin
cipio de la potencia, porque aun cuando sea posterior a la potencia en la gene
ración o en el tiempo, con todo es el término al que esencialmente tiende la po
tencia y del que toma su especie; por lo cual, la naturaleza es anterior en el
orden de la intención. Se responde en primer lugar concediendo la consecuencia
en dicho género de principio especificativo; pues ¿qué inconveniente hay? Ade
más, existe una razón mucho mayor acerca de la forma respecto de la generación,
porque la forma es de tal modo extrínseca a la generación que inseparablemente
e íntima y esencialmente la tiene unida, de tal manera que no puede concebirse
la generación actual sin que allí intervenga la forma informando actualmente; en
cambio, el acto es más extrínseco a la potencia.
10. La segunda parte de la dificultad pertenece más bien a los teólogos. En
tre ellos, la diversidad es más bien tal vez en el modo de hablar que en la rea
lidad. Así, pues, Santo Tomás, en I, q. 42, a. 3, in corp„ aunque conceda que
en las divinas Personas hay orden de origen, niega con todo que absolutamente
sea una anterior a la otra, porque en la Trinidad —dice— hay un orden de na
turaleza sin prioridad. Y en la solución ad 2 explica que allí no hay ni prioridad
de naturaleza ni de entendimiento, porque aquellas personas no sólo son rela
tivas sino que subsisten en una misma naturaleza; por lo cual, n i de parte de
la naturaleza pueden tener prioridad, ya que ésta es la misma, ni de parte de las
relaciones, puesto que los correlativos son simultáneos en la naturaleza y en el
entendimiento. Por ello, el mismo Santo Doctor, en la referida q. 33, a. 1, ad 3
responde de tal modo a la dificultad de que ahora nos ocupamos que parece
negar nuestra aserción. Dice, en efecto, que aunque el nombre del principio haya
sido tomado de la prioridad, con todo no significa prioridad, pues es frecuente
que en un nombre sea distinto aquello que significa y aquello de que se parte
para imponerle significación. N i se contradice Santo Tomás cuando en I, q. 40,
a. 4, dice que la persona que produce es, según nuestro modo de concebir, an
terior a la persona producida. Pues allí habla de nuestro modo de concebir im-
habitudo gencrationis ad form am u t haec divinas personas esse ordinem originis, ne-
sit principium illius, q u idquid sit de p ro gat tam en sim pliciter unam esse priorem
pria causalitate respectu illius. D ices: ergo alia, quia in T rin itate (inquit) est ordo na
actus vocari poterit p rincipium potentiae, turae sine prioritate. E t in solutione ad 2
quia, licet sit posterior generatione vel tem declarat ibi n ec prioritatem naturae esse nec
pore quam potentia, tam en est term inus intellectus, quia illae personae et relativae
quem per se respicit potentia e t a quo spe- sunt e t in unam et natura subsistunt; unde
ciem su m it; unde natura est prior ordine nec ex parte naturae habere possunt prio
intentionis. Respondetur prim o concedendo ritatem cum ilia eadem sit, nec ex parte
sequelam in eo genere principii specifican- relattonum cum correlativa sint sim ul na
tis; quod enim est inconveniens? D einde tura e t in te lle c ts Q uapropter idem D octor
multo m aior est ratio d e forma respectu ge- sanctus, dicta q. 33, a. 1, ad 3, its respon
nerationis, quia form a est ita extrinseca ge- d s difficultati quam nunc tractam us u t ne-
nerationi, ut inseparabiliter e t intim e ac es- gare nostram assertionem videatur. D icit
sentialiter habeat Ulani coniunctam , ita u t enim quamvis nom en principii sum ptum sit
non possit intelligi actualis generatio quin a prioritate, non tam en significare priorita
ibi interveniat form a actu inform ans; actus tem . N am frequens est u t in nom ine aliud
vero est magis extrinsecus potentiae. sit quod significet, aliud vero illud a quo
10. Altera pars obiectionis ad theolo- ad significandum im ponitur. N ec sibi est
gos magis pertinet. In te r quos diversitas contrarius D . T hom as, cum I , q. 40, a. 4,
quaedam est fonasse potius in m odo lo- inquit personam producentem esse nostro
quer.dì quam in re. D . T hom as itaque, I , q. m odo intelligendi priorem persona producta.
42, a. 3, in corpore, licet concédât inter N am ibi loquitur de m odo intelligendi noS'
332 Disputaciones metafísicas
turn etiam quia prioritas originis non est esse aliquo m odo prius eo cuius e st p rin
absolutae prioritatis, p ro u t in divinis personis cip iu m ; quam vis hoc scraper m aneat singo
reperitur, quia prioritas sim pliciter et sine lare in T rin itate, quod cum ratio p rin d p ii
addito asserta im perfectionem aliquam in re absolute et sim pliciter conveniat uni perso-
quae posterior d icitu r indicare videtur. Item nae respectu alterius, ratio autem prioria so
quia illud d icitu r absolute p riu s quod pot luto c u m addito e t lim itatione trib u a tu r;
est aut esse a u t saltern exacte intelligi sine nam illud absolute dictum nullam imperfec
alio ; una vero p ersona divina neutro m odo tionem in altero extremo, hoc vero aliquam
ad aliam com paratur. Q uod vero add u n t indicare videtur. F rioritas ergo originis dicto
aliqui, unam personam divinam esse prio- m odo esplicata, satis est u t vera ratio p rin
rem alia in ord in e naturalis enum erarionis, cipi! in divinis in v en iatu r; u n d e quod D .
quomodo prim am , secundam e t tertiam p er T hom as ait, nom en principi! su m p tu m esse
sonam num eram us, hoc (inquam ) non est a prioritate, no n vero significare illam , si
diversum a praecedenti, nam h ie m odus e n u - p er prioritatem intelligat absolutam e t posi-
m erandi n on fu n d atu r n isi in prioritate o n - tivam prioritatem quae im perfectionem con-
ginis, unde in re ipsa n o n indicat aliud n o tet in principiato, verum e s t; si tam en sit
prioritatis g en u s; declarat autem optim e ille serm o de pu ra antecessione quasi negativa,
enum erandi m odus h u n c m odum prioritatis sub ea ratione sub qua principium dicitur,
originis, si congruis verbis e t sano sensu d e - sic n o n solum nom en p rin d p ii sum ptum
claretur, n o n esse o m n in o alienum a m odo est a prioritate, sed etiam illam significai
loquendi Ecclesiae e t D octorum . U n d e cum e t req u irit cu m proportione debita, u t de-
illo addito acceptari potest; sufficiensque est claratum est e t constat ex definitione Aris-
u t in univ ersu m v eru m sit om ne principium totelis e t ex om nibus adductis.
334 D i s p u t a c io n e s m e ta fís ic a s
dada por Aristóteles, división — digo— que es trimembre. Después de ella añade
Aristóteles otra bimembre, diciendo que uno es el principio intrínseco y otro el
extrínseco, que es la subdivisión de los primeros miembros, como él mismo in
dica bastante claramente. Y a aquella división trimembre reduce todas las acep
ciones de principio que había enumerado arriba y todas las otras que pueden
pensarse. N i se preocupó de enumerar todas las significaciones de la misma pa
labra, cosa que sería laboriosa e inútil, sino solamente aquellas que o bien eran
las más usadas o por las cuales podían conocerse fácilmente las demás. Y por ello
juzgo inútil buscar escrupulosamente otro motivo de suficiencia de aquella enu
meración. Y si alguien desea una disputación pormenorizada de este punto, lea
a Fonseca en el libro V M etaph., c. I, a lo largo de siete cuestiones, y princi
palmente en la cuarta.
tum etiam divisio ab Aristotele tradita, divi-bris quae sub ilio continentur superiusque
num erata sunt, quandoquidem non tantum
sio (inquam ) dicta quae est trim em bris. Post
illam veto subiungit Aristoteles aliam bi- nom en sed etiam aliqua ratio nom inis est
m em brem dicens aliud esse prindpium in- illis comm unis. D ubitari vero solet an sit
trinsecum, aliud extrinsecum, quae est sub- univoca vel analoga. A d quod breviter di-
divisio priorum m em brorum , u t ipsem et sacendum est non posse esse univocam. T ria
enim possunt in principio considerati : unum
tis d a re indicai. A tque ad illam trim em brem
divisionem revocat omnes acceptiones prin- est res ipsa quae denom inatur principium ;
cipii, quas supra num eraverat, et omnes aliasaliud propria relatio secundum esse, quae
quae exeogitari possunt. N on enim sollicitus principii ad principiatum concipitur; ter-
fu it in enum erandis om nibus significationi-tium est id quo d intelligitur tam quam pro-
xima ratio fundandi illam relationem , quae
bus ipsius vocis, q u o d prolixum esset et m i
nime necessarium, sed eas quae vel erant est consecutio fila seu dimanatio principiati
magis usitatae vel ex quibus aliae facile a principio. I n nullo autem ex his conve-
poterant cognosci. E t ideo supervacaneum niunt univoce ea om nia quae principia di-
censeo scrupolose inquirere aliam sufficien- cuntur. Prim um patet, quia principium de
tiam illius enum erationis. Good si quis co- nom inatur non tan tu m ens increatum , sed
piosam de illa re disputationem requirat, le etiam creatum , nec solum ens reale, sed
gai Fonsecam, lib. V M etaph., c. 1, per etiam rationis ; sed haec n o n conveniunt uni-
quaesriones septem , praesertim in quarta. voce in aliqua ratione propria et intrinseca;
ergo. Atque eadem ratio fieri potest de
Analogia principii declaratur secundo; nam etiam relatio principii com
13. Tertio ex dictis inferrar principium munis est ad creatam et increatam, quamvis
non dici m ere aequivoce de om nibus m em - hanc posteriorem philosophia non agnoscat.
D i s p u t a c ió n X I I . — S e c c i ó n I 337
sofía. Igualmente a las relaciones reales y de razón. Y con lo dicho puede con
cluirse lo mismo acerca del tercer punto: en primer lugar, porque es tan grande
la variedad en aquellas razones o conexiones de los principiados con los princi
pios'.que apenas convienen entre sí más que en el nombre y en alguna proporcio
nalidad En segundo lugar, porque cuando aquello que se denomina principio es
un ente solamente de razón, el motivo de fundar la relación de principio no
puede ser real; en cambio, en las otras cosas existe coa frecuencia una verda
dera dimanación y procesión real. Por otra parte, ésta, a veces, es creada; a ve
ces, increada; existe, por tanto, también en estas cosas ia misma razón de ana
logía. Finalmente, porque los principios que se denominan así únicamente por
alguna sucesión temporal u orden local y otra conexión accidental semejante,
distan mucho de los principios esenciales y muchísimo más de los que son tales
por un influjo y causalidad verdadera. N i se opone a esta analogía la unidad de
!a explicación dada, pues los términos de que ésta consta son de tal modo tras
cendentales que encierran en sí la analogía. Ni se opone tampoco el que casi
siempre se diga principio absolutamente y sin adiciones, acerca de cualquiera
de los significados arriba expuestos; pues esto puede suceder o bien por causa
de una proporcionalidad clara y evidente, o porque consta por la materia de que
se trata en qué significado se toma la palabra, o ciertamente por alguna razón
propia e intrínseca de principio, según lo que diremos después al tratar de ¡a
analogía del ser.
14. Un mismo nombre respecto de diversas cosas es análogo con analogía
de atribución y de proporcionalidad.— Orden de imposición de la vos principio
a sus significados.— Preguntará tal vez alguien de qué cíase es esta analogía y
de qué significados se dice primariamente el principio. De este punto tratan ex
tensamente los comentaristas en el referido libro V de la Metafísica, c. 1 . Yo,
sin embargo, brevemente, pienso que esta analogía no es una sino múltiple res
pecto de los diversos significados: pues no hay contradicción en que el mismo
nombre que significa primariamente una cosa se transfiera a las demás; a unas,
por atribución, y a otras, en cambio, por proporcionalidad. Como sano, que sig
nifica primariamente un animal y por atribución significa la medicina y por pro-
porcionalidad una manzana entera y sin pudrir. Esto, por consiguiente, es lo que
pienso que se ha de decir acerca del nombre de principio respecto de sus signi
ficados. Pero hay que considerar que una cosa es hablar de la primera imposi
ción de esta voz, tal como ha sido hecha por los hombres, y otra de la cosa sig
nificada por ella, como en un caso parecido distingue Santo Tomás, I, q. 13, a. 6.
Del primer modo, pienso que esta voz ha sido impuesta para significar el prin
cipio del movimiento o del tiempo, pues dado que los primeros filósofos no co
nocían más que las cosas corpóreas, en ellas distinguieron primeramente el prin
cipio, el medio y el fin; y esto parece que fue conocido primeramente partiendo
del movimiento o de alguna acción; y por esto es verosímil que el nombre de
principio fuese impuesto primeramente para significar el principio del movi
miento o de la acción o la parte aquella de la magnitud por la que el movimiento
empieza. Y quizá quería decir esto Aristóteles en primer término al enumerar
esta acepción. Partiendo de esto se derivó la voz por proporción o proporciona
lidad a los otros significados.
15. Qué significa principio primariamente y secundariamente.— Pero en
cambio, en cuanto a la cosa significada, esta voz significa preferentemente los
principios esenciales antes que los accidentales; y principalmente aquellos que
son principios por un influjo verdadero y real, porque en éstos es mucho más
verdadera y propia la dimanación de uno respecto del otro y el origen que el
nombre de principio lleva en sí. Y esta razón de principio está unida con la
causalidad respecto de las criaturas y conviene tanto a Dios como a las criaturas;
y de este modo puede decirse de Dios y de las criaturas según la analogía de
atribución; por ejemplo, el ser principio eficiente se dice analógicamente de
Dios y de las criaturas, pero no sólo según una proporcionalidad sino por causa
de una verdadera y real conveniencia, que es, sin embargo, análoga y que incluye
la atribución, como explicaremos más abajo en general tratando de la analogía
del ente para Dios y las criaturas. Y lo mismo puede decirse del principio final
y ejemplar. E n cambio, cómo la razón de principio sea común al principio efi
ciente, final y ejemplar, pertenece a la división de la causa en estos miemfcros
y en otros, acerca de lo cual trataremos más abajo. Y en Dios solo, en las ope
raciones ad intra (de lo cual no se ocupa la filosofía) se halla la verdadera razón
tegrum et incorruptum. Sic igitur dicendum rem significatam principalius significat haec
censeo de principii nomine respectu suorum vox principia per se, quam per accidens; et
significatorum. Est autem considerandum ea praesertim quae sunt principia per verum
aliud esse loqui de prima impositione huius et realem influxum, quia in his est multo
vocis prout ab hominibus facta est, aliud verior et proprior dimanatio unias ab alio
de re significata per illam, ut in simili di et origo quam nomen principii frae se fert.
stinguí D. Thomas, I, q. 13, a. 6. Priori Haec autem ratio principii curr causalitate
modo existimo hanc vocem impositam esse coniuncta est respectu creaturarjm, et con
ad significandum principium motus vel tem- venir tum Deo, tum edam creaturis. Et
poris, nam quia priores philosopha non co- hac ratione potest de Deo et creaturis dici
gnoscebant nisi res corporales, in eis pri- secundum analogiam attribuì ionis; verbi
mum distinxerant principium, medium et grada, esse principium efficirns analogice
finem; haec autem videntur primum cognita dicitur de Deo et creaturis, non secundum
ex motu seu actione aliqua; et ideo verisi Proportionalitäten! tantum, sed propter ve-
mile est nomen principii primum fuisse im ram et realem convenientiam, analogam ta
p o s ta n ad significandum principium mo rnen et includentem attributionem, ut in-
tus vel actionis, vel partent illam magnitudi- ferius generaliter explicabimus in analogia
nis a qua incipit motus. Et fortasse hoc sig entis ad Deum et creaturas. Et idem dici
nificavi! Aristoteles primo loco hanc accep- potest de principio finali vel exemplari.
tionem enumerans. Hinc vero derivata est Quomodo vero ratio principii communis sit
haec vox per proportionem vel proportiona- principio efficienti, finali et exemplari, per-
litatem ad alia significata. tìnet ad divisionem de causa in haec et
15. Quid primario, secundario quid sig- alia membra, de qua .infra dicemus. In solo
nìficet principium.— At vero quantum ad autem Deo ad intra (quod philosophja non
Disputación X II.— Sección I 339
primero, no hay duda de que aquí hay analogía, porque la relación de principio
de Dios para las criaturas es de razón, y la de la persona divina prodúceme a la
producida es real. Y este sentido lo declara expresamente Escoto, dist. 29, a. 1.
M ás todavía, esta analogía o no es de atribución sino de proporción solamente,
o al menos, si es de atribución, no es según un concepto común, ya que aquí
no hay ninguno para el ente de razón y el real.
20. En cuanto a lo segundo, pienso también que es m á s probable que la
razón de principio actual se diga analógicamente y más principalmente de Dios
según las procesiones ad intra que ad exira, a causa de las razones aducidas. Y
ésta es una analogía de atribución y no sólo de proporción, igual que es la ana
logía del ente y de los otros atributos que se dicen propiamente de Dios y de
las criaturas. Pues esta analogía de principio se funda en la analogía que existe
entre la creación y las procesiones de las divinas personas en la razón de origen
o de diman telón. Porque si las producciones no convienen unívocamente en la
común razón de producción, tampoco la razón de principio puede ser unívoca,
principalmente porque ser de este modo principio actual de las criaturas no con
viene a Dios sino por denominación extrínseca tomada de la emanación de la
criatura desde El mismo. En cuanto a que ia razón de procesión sea análoga
respecto de la creada y de la increada, y que se diga con prioridad de la proce
sión increada, se prueba en primer lugar por la regla general de los atributos
divinos, que propiamente y siempre se dicen con prioridad de Dios, como más
abajo probaremos. Y esto es verdadero no sólo en las cosas esenciales sino tam
bién en las personales; pues la persona se dice analógicamente de la creada y
de la increada; y Padre o H ijo se dicen analógicamente de las personas, divinas
y de las humanas.
21. E n segundo lugar, porque tam bién en esta razón es de algún modo ne
cesaria la dependencia y la antecesión natural entre los orígenes ad extra y ad
intra. Pues aunque la creación, por su parte, no requiera esencialmente la T ri
nidad de personas, y consecuentemente tampoco las procesiones ad intra, con todo
por parte de' Dios las requiere esencial y necesariamente y depende de ellas a
tio talis relationis e t id q u o d p rin cip iu m m u n i ratione productionis, nec ratio p rin
n o m in atu r. Q uoad p rim u m , non est d u b iu m cipii potest esse univoca, p raesertim cuna
q u in hie sit analogia, quia relatio prin cip ii esse hoc m odo actuale principium creatura-
D e i ad creaturas est rationis, personae au- rum non conveniat D eo nisi p er denom ina-
tem divinae producentis ad productam est tionem extrinsecam ab em anatione creatu -
realis. E t h u n e sensum d éclarât expresse rae ab ipso. Q uod autem ratio processionis
Scotus, dist. 29, q. 1. Im m o haec analogia analoga sit respectu creatae e t increatae,
vel non est attrib u tio n is, sed proportionis quodque p er prius dicatur de processione
ta n tu m , vel saltern, si est attrib u tio n is, non increata p ro b atu r prim o ex generali regula
est secundum com m unem conceptum , q u ia divinorum attrib u to ru m , quae proprie sem -
hic nullus est ad ens rationis et reale. petq u e per prius de D eo dicu n tu r, u t infra
20. Q uoad secundum etiam existim o p ro - probaturi surnus. H ab et autem v erum non
babilius rationem p rincipii actualis dici ana tan tu m in essentialibus, sed etiam in perso-
lo g u e et p rincipaiius de D eo secundum n aiib u s; nam persona analogice d icitu r de
processiones ad in tra quam ad extra, pro p ter creata e t increata; e t P ater a u t F iliu s di-
rationes adductas. E st autem haec analogia cu n tu r analogice de divinis personis et hu -
attributionis, et non solum proportionis, si- m anis.
cu t est analogia entis et aiiorum attrib u to - 21. Secundo, quia etiam in hac ratio n e
ru m quae de D eo e t creaturis proprie di- est aliquo m odo necessaria dependentia e t
c u n tu r. N a m haec analogia principii fu n - antecessio naturalis inter origines ad extra
d a tu r in analogia quae est in ter creationem et ad intra. N am , licet creatio ex p a rte sua
et processiones divinarum personarum in p er se non req u irat T rin itatem personarum
ratio n e originis seu em anationis. Q uia si et consequenter nec processiones ad in tra , ex
productiones non co n v en iunt univoce in corn- p a n e tam en D ei p e r se ac necessaria illas
342 D i s p u t a c io n e s m e ta fís ic a s
24. Principium generativum et spirati- dicta pro p ter declarandatn exacte analogiam
vum an dicantur univoce.-— Principium de p rin d p ii. Illu d vero m agis theologicum est,
Deo créante et opérante ex subiecto qualiter quod quaeri solet, a n principium dictum
dicatur.— N eque o b sta tq u o d origo vel pro- intra D eum de generante e t spirante sit uni-
ductio sit analoga, turn quia potentia D ei vocum vel analogum ; in quo ego censeo
non sum it rationem suam ex habitudine ad cum Scoto, loco supra citato, esse univo-
extrinsecum sed ex su a essential! e t abolutis- cum sicut est relatio vel persona, neque in
sim a perfectione; tu m etiam quia ad excel- his quae cum om ni proprietate dicuntur de
lentiam divinae potentiae absolute sum ptae divinis personis intelligo analogiam vel attri-
p ertin et u t n eq u e ex necessitate sit Con- butionem , cum ibi nulla sit d e p en d e n ts, aut
iuncta suae action!, nec etiam possit habere im perfectio, vel prioritas naturae. Rursus
actionem sibi adaequatam seu eiusdem or- quaeri solet u tru m principium ad extra dic
d in is; atque ita fit u t impèrfectio quant tum de Deo u t creante vel ■operante ex
essentialiter includit productio seu depen- praesupposita m ateria sit analogum ; quod
dentia creatuiae, n o n solum non dim inuât aliqui sentire vid en tu r; ego vero censeo
perfectionem et proprietatem potentiae D ei esse univocum , quia effectio univoce dicitur
ad agendum extra se, sed etiam sit m ani- de creatione e t eductione, praesertim quae
festum indicium infinitae perfectionis eius. a D eo fit u t a prim o agente; sed de his haec
E contrario vero cxcellentia internarum ori- sunt satis.
ginum indicat sum m am et infinitam perfec
tionem et piop tietatem actuum imm anen- Principalis quaestionis resolutio
tium D ei et consequenter aliquo m odo mi 25. Principium Iatius patet quam cau
n u it proprietatem potentiae in actu prim o, sa.— U ltim o ex dictis coUigitur responsio ad
u t declaratum est. A tque haec sint obiter quaestionem propositam , p ro p ter quam tarn
D is p u ta c ió n X I I .— S e c c ió n I 345
cual hemos dicho tantas cosas sobre el principio, a saber: que el principio y ¡a
causa no son enteramente lo mismo, ni se dicen recíprocamente, sino que el prin
cipio es más general que la causa. Así piensa expresamente Santo Tomás en I,
q. 33, a. 1, ad 1, tomando áe allí la razón de por qué una persona se dice prin
cipio de la otra y no causa. Lo mismo tiene In l, dist. 29, a. 1, in corp., y ad 2,
y en el De Potentia, q. 10, a. 1, ad 9, y es el parecer general. Lo prueban acer
tadamente las razones de duda propuestas al principio en tercer lugar, y consta
manifiestamente por todo lo dicho acerca del principio. En efecto, principio se
dice también de aquello que propiamente no influye en otro, y la causa, en cam
bio, de ningún modo se dice así. Igualmente ocurre por esto que el principio
íes conviene no sólo a los entes reales sino también a los entes de razón o a la
privación; y la causa, en cambio, no así. Por consiguiente, esta conclusión es
manifiesta comparando la causa con el principio en toda su generalidad; en cam
bio, si se compara con un principio que verdadera y esencialmente infunde algo
de ser en aquello de que es principio, la conclusión es también verdadera, pero
con todo es tan difícil que no puede conocerse con la luz natural, pues en solo
el misterio de la Trinidad se encuentra tal modo de principio, y por ello es di
fícil asignar la diferencia y la razón, acerca de lo cual trataremos en la sección
siguiente.
m ulta de principio dixim us, scilicet, prin- difficilis u t n o n possit cognosci lum m e na
cipium et causam n on esse om nino idem turae, quia in solo T rinitatis m ysterio re-
nec reciproce dici, sed principium com m u- p e ritu r talis principii m odus e t ideo difficile
nius esse quam causam . Ita docet expresse D . est discrim en et rationem assignare, de q u o
T hom as, I , q. 33, a. 1, ad 1, inde rationem dicem us sectione sequenti.
sumens cu r in D eo una persona dicatur
principium alterius et n on causa. Idem ha Solvunlur argumenta
bet In I, dist. 29, a. 1, in corp., et ad 2, 26. An principium et causam idem Aris
et de Potent., q. 10, a. 1, ad 9, et est tóteles reputaverit.— Varii Aristotelis loci ad
communis sententia. Q uam recte probant id expenduntur.— A d prim um testim onium
rationes dubitandi positae in principio in A ristotelis initio positura m ulti respondent
tertio loco e t ex om nibus dictis de principio per illam regulam dialecticam, exem plorum
manifeste constat. N am principium dicitur non requiri veritatem ; in eo enim loco obi
etiam de eo qui proprie non influit in alium , ter e t gratia exem pli posuit Aristóteles p rin
causa vero m inim e. Item hinc fit u t p rin cipium et causam. Sed haec dura interpre
cipium non tantum entibus realibus, sed tad o est vel m odesta potius concessio A ris
etiam entibus rationis seu privationi con- totelici lapsus. Alii exponunt nomen causae
veniat; causa veto non item . E st ergo haec ibi non accipi proprie, sed vulgari modo,
conclusio m anifesta com parando causam ad prout de quacum que occasione vel condi
principium in tota sua generalitate ; si vero tions necessaria dicitur. Sed haec etiam ex-
com parctur ad principium vere ac p er se positio habet difficultatem infra attingendam ,
influens aliquod esse in eo cuius est p rin rtam nom en causae etiam vulgariter sum p-
cipium, est etiam vera conclusio, tarnen ita turn nunquam tam late patet sicut prin-
¿46 D i s p u t a c io n e s m e ta fís ic a s
tnd como el de principio. Puede, por tanto, decirse que Aristóteles allí afirma dos
cosas sobre el ente y la unidad. La primera es que son la misma cosa. La se
gunda es que se convierten entre sí; por consiguiente, cuando Aristóteles dice
como el principio y la causa, no las compara en lo segundo sino en lo primero,
ya que pretende exponer que el ente y la unidad son una misma cosa realmente,
pero no en el concepto; y para esto introduce un ejemplo diciendo que se com
portan como el principio y la causa, no como la túnica y el vestido; por lo cual,
inmediatamente después de aquellas palabras principio y causa añade pero no
como las cosas que se dicen con un único concepto. Y si la comparación se hace
en una y otra cosa no es preciso entenderla del principio y la causa umversal
mente sino indefinidamente, en cuanto que a veces el principio y la causa, aun
que se siga uno del otro, difieren conceptualmente, por ejemplo, el principio y
la causa eficiente.
27. Al segundo testimonio tomado del V libro de la Metafísica responden
algunos que también allí se toma él nombre de causa en sentido amplio y vulgar.
Pero esto va abiertamente en contra de la mente de Aristóteles, que trata dis
tintamente del principio y la causa, y expone el significado de uno y otro propia
V filosóficamente. Otra interpretación es la que dice que cuando Aristóteles afir
ma que la causa se dice de tantos modos como el principio, no hay que entenderlo
de modo positivo, sino negativo; es decir, que la causa no se dice de otros mo
dos que los que se dice el principio, aunque no sea necesario que se diga de
todos aquellos modos. Y ciertamente, aunque la propiedad de aquella palabra,
en tantos modos, parece que dificulta esta interpretación, sin embargo la razón
que Aristóteles añade parece que obliga a admitirla, pues agrega: Ya que todas
las causas son principios. De la cual razón absurdísimamente se infiere que la
causa se dice de todos los modos en que se dice el principio, pues esto sería ar
gumentar desde lo superior a lo inferior afirmativamente, de la misma manera
que si alguien dedujese: Toda sustancia es ente; luego la sustancia se dice de
tantos modos como se dice el ente.
28. Otra exposición indica Alejandro de Hales, a saber: que en tantos mo
dos se dice el principio en cuantos se dice la causa, porque toda causa es prin
cipio. De tal modo que después de enumerar las significaciones de principio aña-
c ip iu m Dici ergo potest A ristotelem du o ibi proprie exponat. Alia expositio est cum Aris
dicere de ente et uno. Prim um est esse idem . toteles ait tot m odis dici causam quod prin-
S ecundum est converti inter se; cum ergo cipium , non esse intelligendum positive sed
Aristoteles ait s ic u t p r in c i p iu m e t c a u s a , non negative, id est, causam non dici aliis mo
com parât ea in secundo, sed in p rim o ; in dis quam his quibus dicitur principium,
ten d it enim docere ens et u num esse idem licet no n necesse sit dici om nibus illis mo
re, non tamen ratio n e; et ad hoc inducit dis. E t quidem licet proprietas illius vocis
exem plum dicens quod se habent sicut prin- t o t m o d i s refragari huic expositioni videatur,
cipiom '■! causa, n on sicut tunica et vestis; tam en ratio quam Aristoteles subiungit vi-
unde, im m ediate post ilia verba p r in c i p iu m d etu r cogere ad illam ad m ittendam ; subdit
e t c a u s a , subdit s e d n o n u t q u a e u n a r a tio n e enim : Q u o n ia m o m n e s c a u sa e p r in c ip ia
d i c u n t u r . Vel si in u troque fiat com parano, s u n t. E x qua ratione ineptissim e inferretur
non oportet universaliter intelligi de princi causam dici om nibus m odis quibus dicitur
pio et causa, sed indefinite, quod aliquando p rincipium ; esset enim argum entari a supe
principium et causa, licet m utuo consequan- riori id inferius affirm ative; u t si quis col-
tu r, ratione différant, verbi grana, princi lig eret: O m n i s s u b s ta n ti a e s t e n s ; e rg o
p iu m et causa efficiens. q u o t m o d is d ic itu r ens, to tid e m d ic itu r
27. Ad secundum testim onium ex V s u b s ta n tia .
M etaph. respondent aliqui etiam ibi sum i 28. Aliam vero expositionem indicat Ale-
nom en causae lato et vulgari m odo. Sed xand. Alens., scilicet, to t m odis dici prln-
hoc aperte est contra m entem Aristote- cipium q u o t dicitur causa, quia om nis causa
lis, cum distincte tractet de principio et est principium . Ita u t post enum eratas sig-
causa et u triusque significata philosophice et nificationes principii subiunxerit Aristoteles
D isp u ta ció n X I I .— S ecció n I 347
idió Aristóteles como regla general, que el principio se dice tam bién de todos los
modos en que se dice la causa, aunque no solamente en aquéllos. Y de acuerdo
con este sentido encaja perfectam ente la razón de A ristóteles; sin em bargo, pue
de difícilmente acomodarse a las prim eras palabras. O tra exposición indica Santo
Tomás, a saber, que a las acepciones de principio allí enum eradas convienen
otras tantas causas, aunque no bajo el mismo concepto; pues de la causa co
mienza el movimiento, y así en otras cosas. Según esta exposición, la prueba
de Aristóteles ha de ser inducida de otro m odo, a saber: para confirmar desde
allí que dichas acepciones tienen lugar en el principio, porque tienen tam bién
lugar en la causa, ya que toda causa es principio; pero con todo, no se sigue de
allí que la causa y el principio se digan recíprocam ente, ya que aunque las acep
ciones allí enumeradas puedan acomodarse a la causa según otras razones, sin
embargo, el principio tiene m ayor am plitud, puesto que se dice de todos aquellos
modos en que se dice la causa y según la razón propia de causa, y además se
dice también de otros m odos, según la razón general de principio.
29. Al tercer testimonio, tom ado del libro X II de la M eta física , donde A ris
tóteles llama causa a la privación, la exposición com ún de todos y la necesaria,
es que allí usó el nom bre de causa en sentido vulgar, en cuanto que se dice causa
todo lo que se requiere de cualquier modo p ara otra cosa.
30. Pero podrá decir alguno que consiguientem ente, si hablam os con ver
dad y guardando la proporción debida, hay que confesar que el principio y la
causa se dicen recíprocam ente, pues si uno y otro se tom an en toda su am plitud
y analogía y uso vulgar, se convierten; y si la causa se tom a estrictam ente y con
toda propiedad, tam bién se convierte con el principio tom ado del mismo m odo.
Pero si la causa se tom a propiam ente y el principio am pliam ente y p o r eso se
dice que el principio es m ás general que la causa, se hace una comparación im
propia; y con la m ism a razón podría decirse que la causa tiene m ás am plitud
que el principio, ya que si la causa se tom a am pliam ente y el principio en sen
tido propio, tendrá más amplitud.* Se responde negando una y otra p arte del aser
to, pues comparando el principio propio y esencial con la causa propia y esen
cial es más general el principio, como se ve teológicam ente en el caso de las p ro -
sino o bien del origen o de cualquier otro modo. Y en este sentido hay que
explicar a los griegos, que, como dice Santo Tom ás, admiten que el H ijo sea
principiado por el Padre.
33. S o lu ció n de las dificu lta d es que p ru e b a n ■que la causa tiene m ás a m p li
tu d que el p rin cip io .— A las dificultades aducidas en segundo lugar, que prueban
que la causa tiene mayor am plitud que el principio, hay que responder que A ris
tóteles, en el prim er testimonio, no habla en general del principio sino del prim er
principio en un orden, que tenga influencia y causalidad. Y acerca de este p rin
cipio había dicho en el mismo sitio q u e aun q u e sea peq u eñ o por su m a g n itu d es
grande p o r su facultad. Y sobre este prim er principio, niega ciue tenga una cau
sa superior, a saber, en aquel orden. Pues únicam ente el prim er principio de
modo absoluto y en toda la am plitud del ente no tiene causa alguna. Y en el
mismo sentido, en el libro I de la F ísica, pone en la definición de los principios
del ente natural que no sean d e otros, a saber, del mismo modo que el ente na
tural proviene de aquellos mismos, porque aquéllos son los prim eros principios
en aquel orden. Sobre los cuales principios, en cuanto principios, y sobre su
definición propia se ha de tratar en la Filosofía; pero en cuanto que algunos de
ellos son causas, se ha de tratar de ellos en lo que sigue.
SECCION' II
Si e x is t e u n a r a z ó n c o m ú n d e c a u s a ; c u á l e s y q u é n a t u r a l e z a t ie n e
(haeo enim aequivocatio etiam tollenda est), sunt prima principia in ilio ordine. De qui
sed vel originis vel cuiusvis alterius modi. bus principiis ut principia sunt et corum
Arque in hoc sensu sunt explicandi Graeci, propria definitions in Philosophia disputau-
qui, ut D. Thomas supra reíert, admittunt dum est; ut vero aliqua eorum sunt causae,
Filium principian a Patre. de illis dicetur inferius.
33. Solvuntur quae probant causam prin
cipio latiorem.— Ad argumenta secundo loco
facta, quibus probatur causam latius patere
SECTIOII
U t r u m s i t aliqua c o m m u n is r a t iq
quam principium, respondetur Aristotelem
CAUSAE, ET QUAENAM ET QDALIS
in primo testimonio non Ioqui generatim
de principio, sed de primo principio in ali- 1. Ex Aristotele nullam causae in com
quo ordine, quod habeat influentiam et cau- muni definitionem habemus; posteriores vero
salitatem. De quo principio ibidem dixerat philosophi in ea assignanda laborarunt, ut
licet mo.¡;rdw.dinc parmim sit, facúltate esse a communi ad proprias rationes singularum
magnum. Et de hoc primo principio negat causarum explicandas melius procedatur si-
habere causam superiorem, scilicet in illo mulque declaretur qualis sit convenientia
ordine. Nam solum primum principium ab- causarum inter se. Supponendum autem est
solute et in tota Iatitudine entis nullam ha- sermonem esse de causa in acni formaliter
bet causam. Et eodem sensu in I Phys. ut causa est; sicut enim supra de principio
ponit in definitione principiorum entis na- dicebamus, ita etiam in causa tria considerar!
turalis quod non sint ex aliis, eo, scihcet, possum, scilicet, res quae causat, causarlo
modo quo ens naturale est ex ipsis, quia illa ipsa (ut sic dicam), et relatio quae vel con-
350 Disputaciones metafísicas
o que se concibe. D e este tercer m iem bro no se h a de tratar nada en toda la
m ateria, pues tiene después su lugar propio en la m ateria de la relación. Pero
acerca de los otros dos tenem os que tra ta r; en prim er lugar, sobre la causación
mism a por la que form alm ente se constituye en acto la causa y p o r la que se nos
manifiesta la causa mism a o la v irtu d causativa.
2. Se rechaza una primera descripción de la causa.— Así, pues, la prim e
ra definición de causa que se suele dar es ésta: Causa es aquello por lo que
se satisface a la interrogación con que se pregunta por qué algo es o se hace.
listo puede tom arse de A ristóteles, II de la Física, c. 7, donde prueba la suficien
cia de las causas por aquello de que con ellas se satisface a todos los modos con
que puede preguntarse p o r qué es una cosa; indica, por consiguiente, que la cau
sa es aquello con que se satisface a la cuestión por qué. Por lo cual se ve que
la locución por qué no se tom a de aquel modo especial con que suele decirse
en la causa final, sino de u n m odo m ás general que com prende a todas. Pero esta
definición apenas declara en nada la cosa, pues es igualm ente oscuro lo que sig
nifica aquella palabra por qué; en efecto, si se tom a rectam ente sólo significa la
relación de la causa final, y aun a ésta no la explica suficientemente, como vere
m os después. Y si se tom a con m ás am plitud, com prende los varios modos que
con aquellas voces se significan, de qué, por medio de qué, por qué cosa es algo;
por lo cual sólo se im pone u n nom bre común, pero no se explica la razón común.
Añado que aquella voz, con tal generalidad, puede, quizá, com prender tam bién
los principios que no son causas, como dijo Cristo, loan., 6 : Yo vivo por causa
del Padre; donde no se señala una relación de causa sino sólo de principio.
3. Se rechaza la segunda definición de causa.— L a segunda definición, muy
corriente, es: Causa es aquello a lo que algo sigue, la cual suele citarse tom án
dola del lib. De Causis, en el que no se halla; y más bien parece tom ada de la
definición de principio explicada anteriorm ente partiendo de Aristóteles, V de la
Metafísica. En efecto, lo que Aristóteles puso como primero en lugar del género,
en aquella definición de causa se pone mediante u n térm ino más trascendental,
. a sab er: aquello; en cambio, las restantes partículas, a sa b e r: a lo que algo, equi
valen manifiestam ente a aquellas palabras de Aristóteles, de donde cZgo.'Final-
sequitur vel cogitatur. De hoc tertio mem cat habitudinem,. causae finalis et illam ip-
bro nihil in tota materia tractandum est; sam non satis declarat, ut postea vid"K:mrs.
habet enim inferius smini proprium locum Si vero sumatur fusius, comprehend« va-
in materia de relatione. De aliis vero duo- rios modos qui iUis vocibus significantur, ex
bus dicturi sumus; primo autem de causa- quo, per quid, a quo aliquid est; unde so
tione ipsa per quam formaliter constituirur lum imponitur nomen commune, non tamen
causa in actu et ex qua nobis innotescit explicatur communis ratio. Addo illam vocem
causa ipsa seu virtus causandi. in ea generalitate etiam posse comprehen
2. Prima causae descriptio reOrobatur.— ded principia quae non sunt causae, sicut
Prima igitur definitio haec tradi solet: Causa Christus dixit, loan., 6: Ego vivo propter
est id per quod satisfit interrogationi qua in- Patrem, ubi non habitudo causae sed prin-
quiritur propter quid aliquid sit seu fiat. Quae cipii tantum significatur.
sumi potest ex Aristot., II Phys., c. 7, ubi 3. Secunda causae definitio refutatur.—
sufficientiam causarum probat ex eo quod Secunda definitio et valde communis est:
per illas satisfit omnibus modis quibus quae- Causa est id ad quod aliud sequitur, quae
ri solet propter quid res sit; significat ergo referri solet ex libro de Causis, ubi nor, re-
causam esse id per quod satisfit quaestioni peritur; et potius videtur sumpta ex defini-
propter quid. Unde constat d'ctionem prop tione principii supra declarata ex Aristote-
ter quid non sumi ilio speciali modo quo le, V Metaph. Nam quod Aristoteles posuit
solet dici de causa finali, sed generalius ut primum loco generis, in ilia defitiitione cau
comprehendat omnes. Haec vero definitio sae ponitur per terminum magis transcen-
nihil fere rem déclarât; nam aeque obscu- dentalem, scilicet, id; reliquae vero particu-
rum est quid significet illud verbum propter lae, scilicet, ad quod aliud, manifieste aequi-
quid; nam si recte sumatur, solum signifi- valent illis verbis Aristotelis, unde aliquid.
D isputación X II.— Sección II 351
mente, lo que dijo Aristóteles en una disyunción, es, o se hace o se conoce , queda
abarcado bastante confusamente con una palabra, se sigue ; pues con esta palabra
no puede significarse la sola consecución por inferencia, ya que de lo contrario ia
definición convendría también a los efectos de que se infieren las causas; por
consiguiente, es menester que, en general, se signifique cualquier conexión o con
secución. Y de esta misma exposición se toma principalmente el argumento en
contra de la misma definición; pues dicha definición no es tanto de la causa cuan
to del principio, por lo cual conviene también a la privación, ya que de ella se
sigue la mutación, a no ser tal vez que se diga que el verbo se sigue ha de en
tenderse por influjo y dependencia; y en este sentido, será ciertamente válida
la definición, pero será muy oscura.
R esolución d e la cuestión
Dcnique quod Aristoteles sub disiunctione ad rem spectat, mihi probamr ; libentius
dixit, est, aut fit, mil cognoscitur, satis contamen eam sic describerem : Causa est prin-
fuse comprehenditur sub unico verbo sequi- " t'vm orr se influens esse in aliud. Nam
tur; in hoc enim verbo non potest significati loco generis existimo convenientius poni illud
sola consecutio per illationem, alioqui conve nomen commune quod propinquius et im-
nire! definirio edam efc ciil'"s ex quibus in- mediadus convenit definito; hoc autem mo
feruntur causae; oportet ergo ut generatim do comparatur principium ad causam; nam
quamcumque connexionem vel consecutionem ens et illud relativum id, qvod assolute po-
signified. Atque ex hac ipsa expositione su- situm illi aequivalet, remotissimum est. Per
mitur potissimum argumentum contra ip- illam autem particulam, per se influens, ex-
sam d-finitionem : qui!1 ,,1a defìnitio non cluditur privano, et omnis causa per acci-
tam est causae quam principii; unde edam dens, quae per se non conferunt aut influ
coDven't privationi. nam ex ;,1a sequitur mu- iint esse in aliud. Sumendum est autem ver
tatìo, nisi forte dicatur verbum sequitur in- bum illud influii non stride, ut attribuì spe-
telligendum esse per influxum et dependen- cialiter solet causae efficienti, sed genera-
tiarn: oro sensu consrabit quidem definitio, lius prout aequivalet verbo dandi vel com-
erit tamen valde obscura. municandi esse altere Obiiciunt autem qui
Quaestionis resalutio dam contra hanc partem, quod causa ma
terial« non dat esse, sed formalis; inter ex
4. Causae germana adaequalaque descrìp- trínsecas vero finalis non dat esse, sed effi-
tio.— Tenia definitìo est quam potissime af- ciens. Sed, Iicet speciali modo attribuatur
ferunt aliqui moderni: Causa est id a quo filis duabus causis dare esse, formae ut com
¡¡liquid per se pendei. Quae quidem, quod pienti proprium et specificum esse, efficien-
352 Disputaciones metafísicas
ti vero ut realiter influenti, tarnen absolute finitio causae, cum tarnen causa non sit, ut
et sub communi ratione, etiam materia in ex recepta sententia theologorum constat. .
r-ao Renere dat esse, quia ab illa dspendet
esse effectus, et ipsa dat suam entitatem Difjicultas ex mysterio Trinitatis suntpta
eoa constituatur esse effectus; causa etiam 6. Ad exciudendum ergo huiusmodi prin
finaiis, eo modo quo movet, influit etiam in cipium per sese dans esse sine causalitate,
esse, ut postea declarabitur. usi sunt auctores moderni verbo depenäendi,
5. Ad deciarandum vero amplius fcanc quia una persona divina ita recipit esse ab
partem definitionis, advertendum est, si phi- alia ut ab illa non pendeat, quia id quod
losophice ageremus de solis causis et prin- ab alio pendet, oportet ut habeat essentiam
cipiis nnturalibus seu quae naturali lumine saltern numero diversam ab eo a quo pen
covr.osci nos-.unt, suffidemer videri causam det. Sed imprimis esplicare oporter quid sit
definitala iilis verbis et distinctam ab omni proprie unum pendere ab alio, aut cur ad
bus principiis quae verae causae non sunt; dependendum requiratur diversitas essentiae
quia tarnen nostra physica et melsphysica de- et non sufficiat distinctio rerum quae neces
servire debet theologiae, talem oportet cau sario intercedi inter rem producentem et
sae definkionem tradere quae Patri aeterno, productam; quia non apparet ratio cur ma-
ut est principram Filii, ve] Patri et Filio, ut iorem distinction«!! requirat verbum depen-
sunt unum principium Spiritus Sancti, non dendi quam producendi1. Item unum reia-
ennveniat, er hoc est quod facessi! nobis ne tivum proprie dicitur pendere ab alio, quia
gotium, nam persona producens videtur prin- ilio posi» ponitur, et ablato aufertur; et
cipium per se influens esse in aliam perso- tarnen non est de necessitate relativorum ut
nam, atque ita videtur illi convenire tota de- sic habere distinctam numero essentiam;
1 Puede admitirse en absoluto la sustitución de la palabra producendi por procedendi
tal como aparece en algunas ediciones (N. de los EE.).
D is p u ta c ió n X I I .— S e c c ió n II 353
nam personae divinae sunt correlativae, cum dùci causasti esse quae influii esse in aliud;
tarnen sict eiusdem essentiae; Quod si dican- his enim verbis eadem res declaratur quae
tur esse eiusdem essentiae absolutae, distin- importatur in verbo dependendi; significa-
gui tarnen in radonibus respectivis, idque tur autem per illa ad causalitatem necessa-
satis esse ad correkdvam dependentiam, cur rium esse ut illud esse quod causa per se
nan idem sufficiet ad dependentiam produc primo influit in effectum sit causatum ab ip
ts a producente? Non enim producitur qua- sa causa, et consequents quod sit esse distin-
tenus est idem cum producente, sed quate- ctum a proprio esse quod causa in se habet.
nus ab eo distinguitur; ut sic autem habet Unde hoc est proprie pendere in suo esse
disdnctam entitatem respectivam receptam ab alio, habere, scilicet, esse distinctum ab
ab alio; ergo secundum illam vere pendet illo et participatum seu aliquo modo fluens
ab alio. Adde quod secundum propriam ra- ab esse illius. Hunc autem tnodum depen-
tionem respectivam habet persona producta dentiae investiti in omnibus causis quas nos
distinction esse personale ac respectivum a experimui, ostendi brevster potest in osimi
persona producente; et illud habere non pot causarum genere. Nam materia et forma in-
est nisi ab alio datum; ergo in illo vere fluunt esse composito, communicando qui-
pendet ab alio. Quid est enim pendere ab dem seipsas et suas cntitates; esse tamen
alio in aliquo esse, nisi non habere illud a compositi, quod inde consurgit, distinctum
se, sed datum et communicatum ab alio, a est ab esse turn materiae turn formae, et ideo
quo semper dari debeat ut semper haben ab filis proprie pendet, quia ad illud consti-
possit? tuendum unaquaeque coinfert suum esse, et
7. Quid sit proprie ab alio pendere.— D i inde consurgit esse a qualibet earum dis-
vinae personae productae quare a producente tinctum, quod sine filis esse non potest Idem
non pendeant.— Ad hoc ergo explicandum constat in causa efficiente (omissa pro nunc
23
354 Disputaciones metafísicas
mentó la final, que tiene un influjo más oscuro, del que trataremos después);
pues toda causa que infunde el ser en otro por modo de principio esencial y
extrínseco, exceptuando el misterio de la Trinidad, lo da por la efección del mis
mo ser que comunica; y por ello siempre da un ser distinto dél propio ser que
tiene él; y esto es propiamente causar y hacer. Y, por el contrario, entonces pro
piamente depende la cosa producida en dicho género de causa eficiente, cuando
el mismo ser que tiene esencial y primariamente recibido de otro, emana del ser
de otro y no puede existir sin tal influjo. Y en las procesiones de las divinas
personas no Sucede así, porque aquel ser que se comunica esencial y primaria
mente por aquellas producciones no es algo diferente del ser mismo de la per
sona prodúceme, sino que es aquel mismo numéricamente que está en la persona
prodúceme, y esto es lo singular y admirable en aquellas procesiones divinas;
y por ello de tal modo procede una persona de otra, que a pesar de todo recibe
de ella un ser enteramente independiente, porque recibe el mismo ser numérico
que existe en la persona prodúceme.
8. S e sale al p a so d e u n a o b jec ió n .— N i es obstáculo que las mismas rela
ciones sean distintas y tengan su propio ser relativo distinto, porque no es el ser
relativo en cuanto tal, sino el ser absoluto y esencial el que se comunica esencial y
primariamente mediante aquellas procesiones. Pues procede Dios de Dios, y el
Padre al engendrar al Hijo le comunica primariamente su propia naturaleza; en
cambio, la relación se requiere como una propiedad necesaria para constituir la
persona distinta; lo cual viene a ser como el elemento material —por llamarlo
asi— en toda producción. Como en la generación humana, lo que esencial y pri
mariamente se pretende formalmente es la comunicación de la naturaleza hu
mana y del ser hum ano; y en cambio, como consecuencia, es requerida la per
sonalidad. Por consiguiente, la razón de producción ha de ser valorada princi
palmente del ser formal comunicado esencial y primariamente. Por lo cual, la
generación de Cristo en cuanto hombre fué verdaderamente humana a causa del
verdadero ser de la naturaleza humana, aun cuando la personalidad" fuese de otra
razón. Así, por consiguiente, porque la generación divina es tal que el ser que por
ella se comunica esencial y primariamente no es emanado de otro Ser; y por ello,
et ideo nec pendens nec causatimi, sed coni- cipium alterius, sed solum habent necessa-
municatum tantum a persona producente, riam simultatem seu concomitantiam. In di-
ideo generatio illa non est effectio ncque vinis vero licet unum relativum procedat ab
causano (ut s ic dicam), sed productio longe alio, non tamen per dependentiam nec per
superioris rationis. Accedit quod ipsummet influxum diversi esse essentialis, quod per se
esse relativum iilarum personarum tale est ut primo per talem productionem communi-
essentialiter includat totum esse divinum, cetur.
quod essentialiter est independens, et ideo 10. Ad declarandam ergo banc proprieta-
neque ipsum esse relativum potest dici de- tem causae diximus esse principium quod in
pesdens. fluii esse, quia oportet ut ipsummet esse sit
9. Unum relativum etiam creatura pro causatum et consequenter essentialiter di-
prie cb alio non pendei.— In relationibus stinctum ab esse ipsius causae. Ad quod etiam
vero creatis dicitur interdum una relatio pen indicandum, consulto addidi particular!) in
dere ab alia, quatenus sine ¡Ila esse non pot dliud et non in aliquem vel in alium, nam
est. Sed est impropria et lata locutio, quia aliud absolute et proprie non dicitur nisi de
ubi est dependentia prout nunc proprie lo- eo quod est in essentia diversum. Quod au-
quimur, est prioritas natura: ; relationes au- tem causa includat hanc proprietatem et re-
tem mutuae sunt omnino similes, minusque quirat talem modum influxus, non aliter pro
improprie dicetur relatio creata pendere a suo bari potest quam ex communi notions et
termino, si supponatur esse aliquid absolu- usu huius vocis, maxime apud Latinos. Item
tum, quia, posito fundamento et termino, re ex correlativo, quod communiter censetur esse
sultai relatio. Ex quo Ut ut in creatis multo effectus, quae vox aperte indicai imperfec-
minus dici possit una relatio influere in aliam, tlonem et dependentiam in eo rigore quem
quoniam una non est causa, immo nec prin- declaravimus; quare certum est personam
356 Disputaciones metafísicas
trario se diría también hecha, cosa que va en contra de la fe, como consta por
el Credo. Finalmente, porque por la cosa misma tal como ha sido explicada
consta que tal modo de influjo o de emanación que conviene a los efectos crea
dos con respecto a todas sus causas, es de una clase muy distinta de la emana
ción de una persona divina desde otra, y que tiene aquel modo de dependencia
que hemos declarado; luego puede significarse con una palabra común que com
prenda las causas de las cosas creadas y no los principios de las divinas personas;
y tal es esta palabra causa y el concepto que a ella responde, que explicamos
por la referida definición de causa. Así, por consiguiente, es verdadero que per
tenece a la razón de causa ser esencialmente diversa de su efecto, y que el efecto
aepende propiamente de la causa; y una y otra cosa queda indicada en aquella
partícula tal como ha sido explicada por nosotros, y mediante ella queda excluido
de la razón de causa el principio en las cosas divinas.
11. Una nueva dificultad surge procedente de otro misterio de la fe, a saber:
el de la Encarnación; pues al Verbo Divino, en cuanto que es término personal
de la humanidad, conviene toda aquella definición de causa; y, sin embargo, en
cuanto tal, de acuerdo con la sana doctrina, no es causa, ya que ni puede ser
causa formal, puesto, que es imperfecta, ni eficiente, pues de lo contrario tendría
el Verbo una eficiencia ad extra no común a! Padre y al Espíritu Santo. La pro
posición mayor se prueba porque, según el modo de hablar de los teólogos, el
Verbo Divino constituye el término de la dependencia de la humanidad; luego
el Verbo es aquello de que depende aquella humanidad. Y si se dice que de
pende ciertamente de él como de término, pero no como de causa, en primer
lugar la dificultad no queda resuelta; más aún, de allí más bien se concluye que
no todo aquello de que depende otro es causa, y además es muy oscuro qué cosa
es depender de algo como de término. Pero esto último no es de admirar, por
que se trata de un punto muy sobrenatural que.explican, los teólogos como pue-
prius convincit plane, definitionem causae unam ac m irabiljter compositam. Illud ergo
melius explicari p er principium influens com positum vere pendet a V erbo tam quam
per se esse in aliud quam per dependentiam , a quodam principio intrinseco ex quo con
nisi haec particula p er prlorem declaretur. sta t; unde necesse est u t in illud influât esse,
Ig itu r V erbum , ut term inans hum anitatem , com m unicando illi smini esse personale; ex
non est principium p er se influens esse in quo cuna hum anitate résultat haec persona
ilium, neque hum anitas hoc m odo pendei a com posita, quae u t sic aliquo m odo distingui-
Verbo ut a principio influente esse in illam, tu r a Verbo nude sum pto. Sed ad hoc ea-
sed solum in ratione term ini, qui est proprie- dem responsio applicanda est, nam V erbum
tas quaedam necessaria, sine qua hum anitas non aliter concurrit ad constituendum iiiud
illa non potest esistere. com positum , quam term inando humanité. -
' 12. D i z i n i u n V e r b u m c u m h u m a n ita te te m ; unde si in hoc non exercet aliquod
q u a litc r a d C h r is ti c o n s t i t u i i o n e m e r n e u r - causalitatis genus, neque etiam constituendo
r a t .— M o d i t e r m i n a t e s , q u a m r e s p e c tu te r - iilam personam compositam habet aliquam
m in a to r u m c a u s a iita te m e x e r c e a n t .— Quae rationem causae respectu illius. A rgum en
resp o n so recte satisfacit q u an tu m ad depen tum autem factum non tantum procedit in
dentiam hum anitatis a V e r b o t; adhuc ta dicto m ysterio, sed accommodari potest ad
rnen rr.anet difficultas de dependentia C hris omnia extrem a com ponentia aliquod com po
ti, u t est persona composita.- S uppono enim situm , u t est punctum respectu lineae, et
ex vera theologcrum doctrina, im m o et Con- subsistentia creata respectu suppositi, etc. D e
ciliotum et P atrum , ex Verbo u t term inante quibus om nibus dicendum est recte probare
hum arrtatem et h um anitate iosa consurgere reduci quidem ad aliquod genus causae in
Christi u t Dei hom inis personam per se trinseca«, id est, formalis vel m aterialis ; quo-
rial; pero cómo o en qué se apartan algunas veces de la propiedad de tales cau
sas, y principalmente en dicho misterio, depende de lo que se diga en particular
de tales causas.
Qué es causalidad
m odo svtem et in quo aliquando d e fid an t a ratio praedicam entalis causae ad effectum ;
propìetate talium causarum et praesertim in nam haec, qualiscumque illa sit, resultai ex
dicto mysterio-, pendet ex his quae de his ipso influxu causae ut term inato ad effec
causis in particular! dicenda sunt. tu m , eo, sicilieet, modo quo dici sólet posi
lo fundam ento et term ino consvrgere rela-
C a u sa lita s q u id tionem ; est ergo ille influxus aliquid prius
relatione; et secundum ilium etiam causa
13. Ex his quae de rations causae in est prior natura suo effectu, cum tam en se
com m uni dixim us, colligitur prim o quid sit cundum relationem sint sìmili natura. E st
id q u a causa in acro form aliter et proximo igitur ille influxus aliquid m edium inter en-
co astitu itu r in esse causae, quod soler vo titatem et relationem causae; quid autem
cali e a u sa tio vel ca u sa lita s in com m uni; hoc illud sit et an sit aliquid in Ipsa causa vel in
m e m nil aliud est quam influxus ille seu effectu et an sit aliquis m odus distinctus ab
concursus quo unaquaeque causa in suo ge illis vel tan tu m denom inado ex utroque
nere actu influii esse in effectum ; hic vero desum pta, non potest hic distinctius expli
concursus necessario oportet u t sit aliquid ca n donee ad singula causarum genera de-
'distinctum in re seu ex natura rei a relatione clafanda veniamus. E t idem est de quibus-
¡prius causae, cum possit res illa quae causa dam proprietatibus vel conditionibus quae
denom inatur in re m anere sine hoc actuali com m unem rationem causae comitari viden-
influxu; quod est certum signum distinc- tu r et in diversis causis diversim ode repe-
tionis ex n atu ra rei, u t in superioribus visum riu n tu r, u t esse prius natura, distingui reali-
est. N o n p otest au tem hic influxus esse sola ter, vel essentialiter ab effectu, etc.
Disputación X II.— Sección III 359
SECCION i n
D ivisión be la causa
Causae unicus obiectivus conceptus data e t expositione eius confirm ari etiam
potest; et ex his quae de conceptu ends di-
14. Secundo colligi potest ex dictis no- ximus, m ulta hie applicari possunt. N on est
tnen causae non esse m ere aequivocum , cum
ergo cur negetur unus com m unis conceptus
non tantum nom en, sed etiam aliqua ratio
causae. A n vero secundum ilium sit univo-
nominis communis sit. An vero huic nom i
catio vel aliqua analogia constabit m elius post
ni secundum illam definitionem correspon- traditam divisionem causae et explicata sin
deat unus conceptus tam form alis quam ob gula m em bra ac modos causandi; et ideo
iectivus causae in com m uni, in controversia
illud om ittem us donee causas ipsas inter se
est; nam quidam existim ant non correspon-
conferamus.
dere huiusm odi conceptum u n um , quia m odi
quibus effectus pendent a causis in diversis S E C T IO I I I
generibus causarum , ita sunt prim o diversi
u t ab eis una com m unis ratio dependentiae Q ug tu plex s it c au sa
abstrahi non possit. Sed hoc neque ab ipsis 1. Celebris est ilia divisio causae in qua-
probatur, neque m ihi videtur adm odum ve tuor eausarum genera, scilicet, m aterialis,
risimile, nam ex ranni reali convenientia pot formalis, efficientis, et finalis, quam tradit
est abstrahi conceptus com m unis; inter cau- A risr., V M etaph., c. 2, et lib. I I Phys.,
sas autem non solum est proportionalitas c. 3 et sequent., cuius divisionis expositio
aliqua metaphorica, alioqui non de omnibus om nino pendet ex singulorum m em brorum
fllis causa cum proprietate diceretur, sed est exacta inteiligentia, quam in to to hoc tracta-
vera et realis convenientia, ut ex definitione tu late proseauem ur; et ideo nunc in com-
360 Disputaciones metafísicas
ahora en general sólo propondremos las cosas que pueden ofrecer dudas acerca
de esta división, y las resolveremos brevemente. Lo primero es si todos aquellos
miembros quedan contenidos verdadera y propiamente dentro de lo dividido. Se
gundo, si se distinguen y oponen entre sí. Tercero, si abarcan suficientemente
el todo dividido. Cuarto, si la causa queda dividida próxima o inmediatamente
en aquellos miembros o puede concebirse otra división intermedia. Quinto, si
aquella división es ínfima o átoma, o puede aún dividirse cada uno de los miem
bros en otros. Sexto, si es unívoca o análoga.
m uni solum proponem us ea quae circa hanc do aliquid novum in rerum natura fieri;
divisionem dubitari possunt et ea breviter ex- quod est tam evidens ex perpetua rerum vi
pediem us. Prim um est an omnia illa m em bra cissitudine, alteratione, generatione ac cor
vere ac proprie sub diviso contineantur. Se ru p tio n s, u t illud argum entas probare su-
cundum an inter se distinguantur et oppo- pervacaneum sit. Si ergo fit aliquid de novo,
nan tu r. T ertium an sufficienter com prehen- necessaria est aliqua alia res a qua fiat, quia
d an t totum divisum . Q uartum an proxime non potest idem facere seipsum , et hanc vo-
e t im m ediate causa in illa ■m em bra divida- cam us efficientem causam . Q uae vel produ-
tu r, vel possit aliqua divisio media excogi cit suum effectum ex nihilo, vel ex aliqua
ta n . Q uintum an illa divisio sit infima seu re quam ad suam actionem praesupponat ;
atom a, an possint singula m em bra in alia prim um non potest in universum dici, nam
dividi. Sextum , an sit univoca vel analoga.
experim ento constat ñeque artificem facere
Q u a tu o r p r o p r ia c a u s a r u m g e n e r a statuam nisi ex ligno a u t aere, ñeque ignem
2. A b e x p e r im e n t o p r o b a tu r a sse rtio .— calefacere nisi aliquid ei supponatur quod ca-
Ad prim am dubitationem di.cendum est om lorem suscipiat, ñeque efficere ignem nisi ex
n ia illa vere ac proprie rationem causae par ligno, stupa aut alia re simili. Im m o hic m o
ticip are; et ideo m erito causam in illa qua dus agendi tam est proprius naturalium cau
tuor m em bra dividi. H aec assertio, praeter sarum , u t phjlosophi qui ad illas tantum at-
com m unem om nium consensum post A ris- ten d eru n t inde sum pserint axiom a illu d : E x
totelem , sic probatur. N am quod illa qua n ih ilo n ih il fit. Illud ergo subiectum quod
tu o r in rebus seu effectibus quos experim ur ad actionem efficientis causae supponitur,
inveniantur, facile declaran potest supponen- m aterialem causam vocamus. Necesse est
Disputación X II.— Sección 111 361
Pero es preciso que la causa eficiente de tal sujeto introduzca alguna cosa, ya
que de lo contrario no haría nada nuevo, en contra de la hipótesis asentada. A
esto, por lo tanto, le llamamos forma, sea la que sea, de lo cual trataremos des
pués. Finalmente, como las causas que obran esencialmente no obran de modo
fortuito ni por casualidad, como consta por la misma experiencia de la realidad
y principalmente en las acciones humanas, para que la cosa quede fuera de toda
controversia, es perciso que además de aquellos tres elementos se dé también un
fin por causa del cual obra la causa eficiente. Por consiguiente, estos cuatro miem
bros se encuentran en las cosas, ya sea que todos ellos se hallen en cada uno de
los efectos o que no, pues esto se habrá de averiguar posteriormente, ya que
para el caso presente nos basta con que en la generalidad de las cosas se encuen
tren estos elementos.
3. La materia es verdaderamente causa.— La forma es propiamente causa.—
La eficiente es causa verdadera.— Sobre si el fin es verdadera causa.— En lo que
se refiere a que cualquiera de éstas sea verdadera causa, ciertamente puede pro
barse con facilidad acerca de la material, formal y eficiente, pues cualquiera de
ellas manifiestamente infunde algún ser. En efecto, la materia queda definida
por Aristóteles como aquello de lo cual, intrínsecamente incorporado, se hace-
algo; en lo cual, por la partícula de tomada con propiedad, se distingue la ma
teria de las otras causas; y por la expresión intrínsecamente incorporado queda
separada de la privación y queda declarado el influjo propio con que la materia
y, en general, el sujeto se manifiesta, de tal modo que de él surja el ser del todo.
De modo semejante se manifiesta la forma de manera que con ella venga a quedar
como actualmente constituido el compuesto; más todavía, con frecuencia suele
definirse la forma como la causa intrínseca que da el ser a la cosa; pues la ma
teria es como un cierto comienzo o fundamento del mismo ser y la forma lo
consuma y completa; por causa de ello es llamada por Aristóteles, en los lugares
citados, razón de la quididad. Igualmente se cuentan éstos entre los principios
intrínsecos del ser natural, o más bien son sólo ellos dos los principios consti
tutivos del ser natural; y son principios per se porque son en sumo grado ne
cesarios y esenciales, y dan el ser del modo que ha sido explicado; por consi
guiente, son causas propias. Acerca de la causa eficiente es también claro, porque
au tem u t causa efficiens tale subiectum ali- esse; m ateria enim ab Aristotele definitine
q u am rem in tro d u c at; alias nihil novum esse i d e x q u o in s ito f i t a liq u id . U b i per
efficeret contra positam hypothesim . IUud particulam e x cum proprietate sum ptam di-
ergo vocamus form am , qualiscum que illa sit, stinguitur materia ab aliis causis; per p arti
de quo postea videbim us. T andem , cum culam autem in s ito separatur a privatione et
causae p er se agentes n on tem ere et casu declaratur proprius influxus, quo m ateria et
agant, u t ipso rerum experim ento constat, in universum subiectum exhibet se, u t ex
e t praecipue in actionibus hum anis, u t res eo consurgat esse totius. Sim iliter forma seip-
sit extra controvcrsiam , necesse est u t prae- sam exhibet u t illa tam quam actu com posi
ter illa tria d etu r etiam finis propter quem tu m constitualur ; immo frequenter definir!
causa efficiens operatur. R e p eriu n tu r ergo solet form a, quod sit c a u sa in tr in s e c a q u a e
haec quatuor m em bra in rebus, sive omnia d a t e s s e r e i; materia enim est quasi inchoatio
illa in singulis effectibus inveniantur, sive quaedam vel fundam entum ipsius esse, for
non, hoc enim postea erit inquirendum nam ma vero illud consum m at et com piei; prop
ad praesens sat est quod in rerum univer- ter quod ra tio q u id d ita tis appellatur ab A ris
sitate haec inveniantur. totele citatis locis. Item haec num erantur in
3. M a te r ia v e r e causa.— F o r m a e s t p r o te r principia intrinseca rei naturalis, vel pò-
p r ie ca usa.— E f fic i e n s v e r e c a u sa .— F i n is a n tius illa duo tantum su n t principia consti-
v e r a c a lv a .— Q uod au tem quaelibet ex his tuentia rem naturalem ; sunt autem principia
vera sit causa, de m ateriali quidem , form a per se, cum sint maxime necessaria et essen
li et efficiente, facile p ro bari potest, nam tialia, e t dant esse eo modo quo explicatum
quaelibet ex his m anifeste influii aliquod est; su n t ergo propriae causae. D e efficien-
362 Disputaciones metafísicas
con su acción hace que la cosa tenga el ser que no tenía antes; y a esto tiende
esencial y directamente su acción; luego la eficiente es como la fuente y el prin
cipio que infunde esencialmente el ser en el efecto; el cual ser del efecto es
distinto del ser del eficiente; por consiguiente, toda la definición de causa le con
viene con toda propiedad a la eficiente. Acerca del fin, en cambio, puede haber
alguna razón para dudar, porque no se presupone en él ningún ser real con el
que pueda causar; pero porque de esto se ha de tratar más extensamente en
una disputación propia, ahora se explica brevemente, ya que aunque el fin sea
lo último en la ejecución, con todo es lo primero en la intención, y en ese aspecto
tiene verdadera razón de principio, pues es lo primero que excita o mueve al
agente a obrar; y es un principio no fingido sino verdadero y real, porque ver
daderamente excita y mueve. Por lo cual, como tiene suficiente ser con que po
der ejercitar tal razón de principio, igualmente lo tiene para la razón de causa;
y aquel ser, aunque esté en la mente, no queda fuera del ámbito del ser real, y
por ello puede ser suficiente para tal razón de causa. Por otra parte, semejante
principio no es accidental, sino esencial; más aún, de él toma la causalidad del
agente el tender esencial y ordenadamente al efecto; y por este motivo infunde
esencialmente el ser en aquél: por consiguiente, también al fin le conviene ver
dadera y propiamente la definición de causa.
4. Primera objeción.— Los estoicos sólo reconocieron como verdadera causa
a la eficiente.— Segunda objeción.— Pero en contra de esta opinión puede ob
jetar cualquiera lo que San Agustín afirma en el libro de las L X X X III Cuestiones,
en la 28: Toda causa es eficiente. Esta sentencia parece que la tomó de Platón,
üel diálogo de la Belleza, que se titula Hippias Mayor, donde indica que causa y
eficiente es lo mismo, y que el fin no puede llamarse causa; y lo confirma, ya
porque es efecto, ya porque no puede ser causa de la misma causa eficiente. Y
que ésta fue también la opinión común de los estoicos, a saber, que sólo la causa
eficiente es causa verdadera, lo refiere Séneca en el libio »VIII, Epíst. 66, en
donde también él mismo lo admite: Porque si todas las cosas —dice— sin las
que no puede existir el efecto, se hubiesen de contar en el número de las causas,
habría que enumerar muchas más; por ejemplo, el tiempo, el lugar, el niovi-
ti e r am patet, qu ia sua actione efficit u t res per se; im m o ab ilio habet causalitas agen-
habeat esse quod antea non habebat; et ad tis quod per se et ordinate ten d at in effec
hoc per se ac directe tendit actio eius; ergo tu m ; atque hac ratione per se influii esse
efficiens est quasi fons et principium per se in iliu m ; ergo etiam fini vere ac proprie
influens esse in effectum ; quod esse effec- convenit definitio causae.
tus distinctum est ab esse efficientis; ergo 4. Prima obicdio.—Stoici solum efficiens
tota definirio causae proprlissim e convenit
veram causam agnovere.—Secunda obiec-
efficienti. D e fine vero potest esse nonulla
dubitandi ratio, quia nullum esse reale in rio.— C ontra hanc vero sententiam obiicere
eo praesupponitur, quo causare possit; sed, quis potest A ugustin., lib. L X X X III Quaes-
quia de hoc latius in propria disputatione tionum , in 28 dicentem : Omnis causa effi
diccndum est, nunc breviter declaratur, quia ciens est. Q uam sententiam videtur sum psis-
licet finis sit postrem um in exsecutione, ta se ex Platone, in dialogo de P ulchro, seu qui
rnen est prim um id intentione et sub ea ra- inscribitur H yppias m aior, u b i significar cau
tione vernm habet rationem principii; nam sam et efficientem idem esse e t finem non
est prim um quod excitât seu movet agens posse dici causam ; quod confirm at, turn quia
ad ag endum ; est autem principium non fic- est effectus, turn quia ipsius causae efficien
tum , sed verum et reale, quia vere-excitât et tis non potest esse causa. E am dem fuisse
m ovet. U nde sicut habet sufficiens esse quo com m unem sententiam Stoicorum , scilicet,
possit talem rationem principii exercere, ita quod sola causa efficiens sit vera causa, refert
etiam rationem causae; illud autem esse, Seneca, lib. V III, epist. 66, ubi edam ipse
quam vis in m ente sit, non est extra latitudi- earn probat : Quoniam si omnia (inquit) sine
n em entis realis, e t ideo sufficiens esse p o t quibus effectus fieri non potest, ponendo
est ad talem rationem causae. R ursus huius- sunt in causarmn numero, plures essent nu-
m odi principium non est per accidens sed merandae, nimiruni tempus, locus, motus.
Disputación X II.— Sección III 363
miento, etc., sin los cuales no se hace ningún efecto; por consiguiente, hay que
detenerse en la sola causa eficiente, mientras que las demás cosas son como ayudas
o condiciones necesarias de esta causa. De otra forma, puede objetarse en sentido
totalmente opuesto que Sócrates, según Platón en el Fedón, mantiene que sólo
el fin merece el nombre de causa, pues toda la causa de una cosa es aquello
por lo que se hace; y todas las demás cosas no son sino condiciones requeridas
para que la cosa se haga; por lo cual, a la pregunta de por qué se hace o es una
cosa, sólo se responde satisfactoriamente con la causa final.
5. Se resuelve la primera objeción juntamente con un pasaje difícil de San
Agustín.— Respecto de la primera objeción, el pasaje de San Agustín es difícil,
pues niega allí que haya que investigar por qué ha querido Dios crear el
mundo, ya que esto es buscar la causa de la voluntad de Dios; y toda causa es
eficiente, la cual no puede tener cabida en la voluntad de Dios; en lo que se
advierte claramente que San Agustín confunde la causa final con la eficiente;
pues quien busca por qué quiso Dios crear el mundo, no indaga la causa eficiente
sino la final. Sin embargo, hay que decir que el sentido de San Agustín es que
no hcy que buscar la causa por la que quiso crear el mundo, de tal manera
que se juzgue que existe alguna causa propia de la misma voluntad de Dios,
ya que si la divina voluntad tuviese alguna causa semejante, tendría causa efi
ciente; no porque el fin y la eficiente sean formalmente lo mismo, sino por
que nada puede tener causa propia extrínseca final sin que tenga eficiente,
o porque el mismo fin no causa sin eficiencia, como muchos pretenden; o por
que el fin mueve próximamente al eficiente a obrar. Por consiguiente, cuando dice
San Agustín que toda causa es eficiente, habla de causalidad extrínseca, la cuál
nunca se da sin la intervención de la causa eficiente; pero con todo no pretende
San Agustín excluir el que con aquella causa pueda unirse otro género de cau
sación. Otros más brevemente responden que San Agustín habló estrictamente
de la causa en cuanto dice relación al efecto tomado también estrictamente e
infiriendo su denorfiináción del verbo hacer. Pero esto apenas puede acomo
darse al razonamiento de San Agustín, pues quien busca por qué quiso Dios, etc.,
no busca una causa tomada tan estrictamente.
esto lo digo por la primera causa eficiente que es Dios, de lo cual trataremos
después, Y si se hace hincapié en la expresión por qué, hay que decir que toma
da estrictamente sólo se acomoda al fin, pero que tomada con más amplitud se
suele extender también a todas las causas. Más todavía, Aristóteles prueba ante
riormente, partiendo de allí, los mencionados géneros de causas, porque mediante
todos ellos suele satisfacerse a la cuestión «por qué»; pues decimos que el hom
bre es mortal por la materia, y que vive por el alma, etc.
n em causandi; q u o d dico p ro p ter prim am effectum ; sed in quatuor illis m em bris sunt
efficientem causam q u ae esr D eus, quod infiuxus diversarum rationum ; ergo. P robatur
inienut, declarabim us. Si autem vis fiat in m inor, quia infiuxus causae materialis et for-
voce p r o p te r q u i d , dicendum est stricte malis est intrinsecus per internam com posi-
sum pram soluto accom m odari fini, latius tionem, infiuxus autem causae efficientis et
vero solere edam ad om nes causas extendi. finalis est extrinsecus. R ursus infiuxus ma
Im m a Aristoteles su p ra inde p robat p rae- te rn e est per m odum potentiae, formae
dicta causarum genera, quia per om nia illa autem per m odum actus. Infiuxus item
satisfieri solet quaestioni p ro p ter q u id ; dici-
efficientis est per actionem seu m uta-
m us enim hom inem esse m ortalem p ro p ter tionem realem ; infiuxus autem finis est
m ateriam , et vivere p ro p ter anim am , etc. per m utationem intentionalem aut m eta-
phoricam ; sunt ergo om nes hae causa-
Quatuor causarum mutua distinctìo litates form aliter distinctae; constituunt
9. E x his facile est expedire punctum se igitur causas in actu form aliter distinctas.
cu n d u m de d istinctione harum causarum . U nde « ¡a m rationes seu virtutes causandi
P m est autem esse sermo de distinctione for- harum causarum distinctae sunt, nam mate-»
m aliter ac praecise in ratione causae vel de ria causai quatenus est passiva potentia; ef-
distinctione quasi m ateriali seu reali in esse ficiens vero quatenus habet potentiam acti
entis. P rio r distinctio est quae ad praesens vant in aliu d ; form a vero quatenus vim ha
spectat, quam certum est inter haec m em b e t actuandi per seipsam ; finis tarnen, qua
bra reperir!. P rim o ex A ristotelis testim onio, tenus bonus est et per bonitatem habet vim
quia alias esset vitiosa divisio. Secondo ra alliciendi effectum, quae om nia in sequenti-
tione, quia causa, u t causa in actu, form ali- bus exponentur latius, neque hie occurrit spe
te r c o n stitu to r p er actualem influxum in cialis difficultas circa hanc partem .
Disputación X II.— Sección III 367
10. Una misma cosa puede ejercer oficios de diversas causas respecto de efec
tos diversos.— Y acerca de la distinción real o material de estas cansas puede
dudarse de si se da siempre o bien si puede suceder que una cosa enteramente
la misma tenga varias razones causativas de las enumeradas. Y puede preguntarse
esto vá sea en orden a diversos efectos, ya en orden al mismo. Del primer modo
hay que decir que no es necesaria la distinción real o material entre dichas cau
sas, porque no repugna que una cosa enteramente la misma tenga en orden a
diversos efectos varias causalidades de diversas clases. En efecto, la misma forma
es fin respecto de la generación o alteración por la que es hecha, y es forma res
pecto de la materia y el compuesto, y es principio eficiente respecto de la acción
que termina en otro, y puede ser causa material de sus propiedades, como lo
es el alma racional en cuanto sujeto del entendimiento o de la voluntad. Pues
estos influjos o causalidades, por más que sean de diversa clase respecto de los
diversos efectos, no tienen entre sí repugnancia, ni tampoco repugna que surjan
de una misma cosa; porque del mismo modo que una misma cosa es capaz de
diversas relaciones en orden a diversas cosas, ya que es semejante a una y de
semejante a otra, principio de una y fin de otra, así puede, en orden a los
diversos efectos, participar de los diversos respectos de causación. Existe, final
mente, una razón a priori, porque una misma cosa creada puede incluir en su
entidad un acto mezclado de potencia, y por ello puede comportarse con una
cosa a manera de acto formal y con otra a manera de sujeto; y el acto formal,
por dar el ser a la cosa, suele ser al mismo tiempo el principio de hacer otra
cosa, porque la operación sigue al ser; y finalmente porque tal acto es un cierto
bien, puede ser también principio de moción metafórica. Así, por consiguiente,
no repugna que todos estos géneros de causas se reúnan en una misma cosa
respecto de seres diversos.
11. Y si algunas veces no se reúnen en una misma cosa no es por una re
pugnancia formal de tales causalidades en orden a diversas cosas, sino por su
condición peculiar. Y a veces proviene de la perfección; otras, de la imperfec
ción; por ejemplo, Dios puede ser causa eficiente y final, pero no material res-
24
370 Disputaciones metafísicas
propiam ente sea el fin de la generación, sin embargo no es propiam ente su causa
form al, sino sólo su principio, como dije en la sección anterior.
14. S i se retinen en u n a m ism a cosa la causa eficiente y el fin .— S i la m a
teria tolera en su e n tid a d alguna razón de fin .— Además, casi en la misma pro
porción hay que hablar del fin y de la causa eficiente; pues según una cierta
razón de fin pueden convenir a la misma cosa, pero no según otra. Pues suele
distinguirse, como veremos después, u n doble fin, a saber: el fin por cuya causa
se hace la acción o aquél para quien o en cuyo beneficio y provecho se hace;
como en el caso de la curación, el fin por cuya causa se hace es la salud; en
cam bio, el fin para quien se hace es el mismo hom bre cuya salud se procura.
P o r consiguiente, el prim er fin no puede ser una misma cosa con la causa efi
ciente, porque es su efecto; en cambio el fin posterior puede m uy bien ser una mis
m a cosa con la causa eficiente, pues con frecuencia la causa eficiente opera por cau
sa de sí m ism a; y de este modo D ios es al mismo tiem po el prim er eficiente y el
últim o fin de sus obras. Y de acuerdo con esto se entiende fácilmente el dicho vul
gar de A ristóteles, en el II de la F ísica, c. 7 : E l fin y la form a coinciden en la m is
m a cosa n u m érica ; en cam bio, e l fin y la causa eficiente n o coinciden en la m ism a
cosa n u m érica , sino específica; pues habla del fin por cuya causa, o sea el que for
m alm ente m ediante la acción se intenta y se hace; acerca del cual dijimos ya que
se distingue del agente como efecto suyo, y que p or ello.no puede ser una mis
m a cosa num éricam ente con él. E n cambio, que sea una mism a cosa en especie
sucede en los agentes unívocos, no en todos, como el mismo Aristóteles indicó.
C óm o pueden unirse en una m ism a cosa num érica la causa formal y la final se
ha declarado ya. Pero añado que tam bién puede alguna razón de fin unirse con
la causa m aterial en la mism a cosa num érica; pues el sujeto de los accidentes
no sólo es la causa material de los mismos, sino su fin; ya que, como decía, el
fin próxim o de procurar la salud es el hom bre, y entre otros fines, la forma es
inducida en la m ateria para conservar a la mism a m ateria; pues, porque la ra
zón de fin se funda en la bondad, que es trascendental y se halla parcialmente
en toda entidad, por ello puede unirse alguna razón d e 'fin con cualquier otra
causa.
15. S i la causa eficiente p u ed e ser una m ism a cosa con la m ateria. — Sólo
quedaba comparar la causa eficiente con la m aterial, a ver si una y otra razón
pueden unirse en la misma cosa respecto del mismo efecto. Y ciertam ente, ha
blando de la causa material de las sustancias naturales, es cierto que no pueden
la causa material y la eficiente reunirse en una mism a cosa en orden a tal efecto,
porque la m ateria no puede ser principio eficiente de la form a que se ha de
educir de ella y, por consiguiente, tampoco de todo el compuesto. Pero, en cam
bio, hablando de la causa material de los accidentes, existe una d uda mayor
sobre si la mism a causa material puede ser eficiente de los mismos. Y puede
esta eficiencia entenderse doblem ente: una, por el resultado natural, y hablando
de ésta no hay duda de que tales causalidades pueden unirse, y así se suele de
cir a veces que el alma, por ejemplo, tiene una triple causalidad sobre sus po
tencias naturales, a saber, final, material y eficiente; y m uchos piensan que este
género de actividad no le repugna a la materia prim a para su propia pasión, que
es la cantidad. La otra eficiencia es per se y por la propia acción, y acerca de ésta
existe una mayor dificultad; coincide, sin embargo, con aquella cuestión de si
todo cuanto se mueve es movido por otro, o — lo que es lo mismo— si el agente
y el paciente se distinguen siempre, al menos según los principios próxim os de.
acción y de recepción, cuestión de que nos ocuparemos después al tratar de la
causa eficiente.
instrum em a appellati; sed illae nisi effirien- spectu potentiae vel actus. I n quo obiecto du
tiam habeant, revera non sum instru m en ta; plex potest h abitudo co n sid erati: u n a est
si vero efficientiam habent, u t sic non sunt m oventis, altera term inantis. Prior respectu
dispositiones neque ad causam materialem potentiae cognoscitivae est causalitas efficiens,
utto modo pertinent, sed ad effidentem , sive consideretur obiectum quaténus movet
quam vel adiuvant vel eius vicem gerunt. im prim endo sp e d em sive quaténus per spe-
Dispositiva autem causa com m uniter redu- d e m concurrit ad a c tu m ; respectu vero po
citu t ad materialem , quia praeparat m ate- tentiae appetitivae est causalitas finalis vel
riam ad form am . S ed haec denom inano so p ro p ria e t form alis, u t in appetitu rationaU,
lum esse videtur per quam dam attributio- vel m ateriale e t im perfecta, u t in sensitivo,
nem ; nam si loquam ur cum proprietate, quod postea videbim us. S ub posteriori au
vera disposino quaedam causa formalis est, tem respectu, aliqui red u cu n t obiectum ad
non enim disponit n isi inform ando subiec- causam finalem , quia potentia et actus in
tu m ; calor enim qui est in Ugno non Qlud u t in finem ten d u n t. N eque obstat
disponit ad form am ignis nisi form aliter ca- quod haec habitudo sit essentialis, quia non
lefaciendo lig n u m ; loquor autem de vera re p u g n a t quod aliaua res essentialiter sit
ac p ro p ria dispositione physica et positiva; ordinata ad suum finem . Alii ad formalem
n am vulgati m odo solet d isp o s ilo vocali causam revocant, quaténus obiectum dat spe
quaecum que rem otio im pedim enti, vel quae- d e m actu i; quidquid enim dat spedem , ha-
vis conditio necessaria, u t applicano ad bet rationem form ae; dicunt autem esse non
agendum , vel qu id sim ile; et in his nulla intrinsecam , sed extrinsecam form am . Ego
est vera causalitas, sed tan tu m per accidens. vero libentius negarem obiectum sub hac
17. O b ie c t u m c u iu s g e n e r is àrea p o t e n - ratione exercere aliquod verum genus cau-
lia m e t a c tu m e iu s e x e r c e a t c a u s a lita te m .— salitatis, sed puri term ini spedficantis, non
Causam obiectivam appello obiectum re- p e r verum aliquem influxum qui causam
Disputación X II.— Sección III 3 73
flujo que le constituya como causa, sino por la sola relación del otro a sí mismo.
Ni Aristóteles se acordó nunca de tal causa formal extrínseca, ni al término del
movimiento le llamó causa del movimiento, aunque dijese que tomaba la especie
de él; y lo mismo ocurre con un término relativo respecto del otro o del término
de la relación en cuanto tal. Ni habla de otra forma Santo Tomás, como puede
verse en Í-II, q. 1, a. 3. Pero éstas son cosas fáciles y casi nada más que modos
de expresión.
18. S i la c a u sa e je m p la r e s u n g é n e r o d e ca u sa d is tin to ¿le lo s e n u m e r a d o s .—
La principal dificultad en este punto está en la causa ejemplar, que añade Pla
tón a las cuatro enumeradas por Aristóteles, como consta por el T im e o y el F e -
d ó n , y lo refiere Séneca en la citada E p ís to la 66. Pero de este punto, dada su
gravedad, nos ocuparemos en una disputación propia. Ahora, brevemente, conce
demos a Platón que el ejemplar ejerce una verdadera causalidad, cosa que no
ignoró Aristóteles, pues aquí, al enumerar la forma, añade también el ejemplar,
y por ello quizá no es preciso aumentar por dicha causa el número, cosa que
examinaremos en el citado lugar.
¿ E s in m e d ia ta la c ita d a d iv is ió n d e las ca u sa s ?
19. L a d iv is ió n d e la ca u sa e n in te r n a y e x te r n a e s m á s e le v a d a q u e la p r e
c e d e n te .— L a d iv is ió n m á s in m e d ia ta d e la ca u sa e s %e n e s tr ic ta m e n te r e a l e in te n
cio n a l. — Acerca
de lo cuarto puede parecer aquella división inmediata por el he
cho de que Aristóteles dividiese la causa próximamente en aquellos cuatro miem
bros. Pero a pesar de todo hay que decir que aquella división no es inmediata,
pues pueden encontrarse fácilmente conveniencias entre algunos de dichos miem
bros, por razón de las cuales se establezcan algunas divisiones de la causa an
teriores y en menor número de miembros. Así, por consiguiente, puede dividirse
en primer lugar la causa,en interna y externa; la interna, a su vez, en materia
y en forma; acerca de las cuales no puede dudarse que convengan de modo pe
culiar en el modo de causación^ pues dan el ser al efecto confiriéndole su misma
entidad numérica y componiéndole internamente; en cambio, la causa eficiente
y la final causan de modo muy diferente, y convienen en esto, en que no com
ponen intrínsecamente el efecto, y por ello se denominan comúnmente causas ex-
constituat, sed p e r solam habitu d in em alte- D iv is ic i c a u s a e p r a e d ic ta s i i n e i m m e d i a t a
rius ad ipsum . N e q u e A ristoteles u nquam 19. C a u s a e i n in t e r n a m e t e x t e r n a m d i -
illius causae form alis extrinsecae m em init, v is io a ltio r q u a m p r a e d ic ta .— C a u sa e in
ncc term inim i m o tu s appellavi! causant m o r e à le m r ig id e e t i n t e n lio n a le m im m e d i a t i s
tus, quam vis dixerit a b ilio sum ere sp e d e rà ; s i m a d iv is ic i .— C irca q u a rtu m videri p o test
et idem est de uno relativo respectu a lte -
divisìo illa im m ediata, eo q u o d A ristoteles
rius seu d e term ino relationis u t sic. N ec proxim e divisent causam in qu atu o r illa
D . T hom as aliter lo q u itu r, u t videre licet
I - I I , q. 1, a. 3. S ed h acc facilia sunt, ac m em bra. S ed niliilom inus dicendum est,
fere d e m odo lo q u en d i. • ü iam divisionem n o n esse im m ed iataro ;
possunt enim facile convenientiae in te r q u ae-
18. E x e m p la r a n d is tin c tu m ccu sa c g e dam ex b is m em bris escogitati, ratione qu a
n u s a m m i e r a t i s .— Potissim a difficultas est
rtina aliae p riores divisiones causae e t in p a n
in hoc puncto d e causa esem plari, quam
cioni m em bra co n stitu an tu r. S ic erg o p o test
P lato ad d it q u atu o r ab A ristotele num eratis,
prim o causa dividi in internam e t ex te m a m ;
u ; constat ex T iraaeo e t P haedone, e t re fe rt
Seneca, citata epistol. 66. S ed d e h a c m ate in te rn a ru rsu s in m ateriam e t form are ; de
ria p ro p ter grav itatem eiu s p ro p ria m d isp u - quibus d u b itari non potest q u in peculiariter
tationem institu em u s. N u n c b re v ite r conce- convenient in m odo causandi; d a n t enim
dim u s P lato n i ex em p lar veram causalitatem esse cffcctui conferendo ilii suam m et n u m e
exercera, q u o d A ristoteles n o n ignoravit, ro entitatem e t interne com ponendo ilium ;
n am hic n u m eran d o fo rm an t a d d it e t exem afficiens autem e t finis longe aliter causant,
plar, et ideo fo n asse n o n e s t necesse p ro p te r et in h o c conveniunt, q u o d n o n c o m p o n u n t
earn causant au g ere n u m erim i, q u o d dicto ir.trinsece effectum , e t ideo causae extrinse-
loco exam inabim us. cae com m uniter appellantur. Ig itu r in r a -
374 Disputaciones metafísicas
rrínsecas. Por consiguiente, en la razón de causa puede abstraerse una razón co
mún de materia y de forma que no sea común a otras causas, y al contrario; por
tanto, rectamente se divide la causa inmediatamente en intrínseca y extrínseca,
y después aquélla, en material y formal, y ésta, en eficiente y final. También de
otro modo podría encontrarse otra división más inmediata de la causa; pues las
otras tres causas, excepto la final, coinciden en esto, en que contribuyen al ser
del efecto mediante un influjo real, y por ello requieren la existencia real para
sus causalidades, como veremos después; en cambio, la causa final influye in
tencionalmente y por ello puede causar antes de existir realmente en sí. Por
tanto, puede rectamente dividirse la causa inmediatamente en real e intencional,
tomando en el primer miembro el t é r m in o real en sentido estricto; pues si se
toma en toda su amplitud y trascendencia también conviene a la causa final. Y
por su parte, la causa real se divide en intrínseca, que es la materia y la forma,
Y extrínseca, que es la eficiente, y que puede llamarse de un modo peculiar y
cuasi por antonomasia, extrínseca; pues aunque la causa final comparada con la
formal y con la material sea también extrínseca, con todo, comparada con la efi
ciente es en cierto modo intrínseca, ya que la relación al fin es más intrínseca
para cada cosa, y en algunas es incluso esencial.
S i lo s c u a tro m ie m b r o s d e la c a u sa s o n in d iv is ib le s ,
20. Acerca del quinto punto pueden decirse en este lugar pocas cosas hasta
que tratemos de cada una de las causas, y por ello hay que decir brevemente que
ésta no es una división en las últimas razones de causa; pues bajo cualquiera
de aquellos miembros pueden darse varias divisiones. En efecto, la causa ma
terial, una es pura potencia, y otra, en cambio, potencia sólo relativamente. Y esta
no es una división meramente material —por llamarla así— según la entidad
que es causa, sino también formal en la razón de causa material. Pues pertenece
a la razón formal de la misma el ser potencia, y por ello, según la diversa razón
de potencia receptiva, será también diversa la razón de causa material; la cual
diversidad puede también deducirse de efectos, pues aqueUfl.jyimera es causa
' material de la sustancia, y la última, en cambio, de los accidente«. Por elio, la
tione causae abstrahi p o test ratio com m unis trin seca, etiam sit, com parata tam en ad effi
m ateriae e t form ae quae no n sit com m unis cientem , est quodammodo intrinseca; nam
aliis causis, et e co nverso; ergo recte divi- habitudo ad fìnem est m agis intrinseca uni-
d itu r causa im m ediate in intrinsecam et ex- cuique rei e t in quibusdam est etiam essen-
trin secam , e t deinde illa in m aterialem e t tialis.
form alem , haec vero in efficientem et fina
lem . Alio item m odo posset alia divisio cau Quatuor causae membra, an atoma
sae im m ediatior e x co g itan ; nam tres aliae
causae p raeter finalem conveniunt in hoc 20. D e quinto puncto pauca hoc loco
q u o d co n feru n t ad esse eifectus per realem dici possum donee de singulis causis tracre-
in fiu x u m , ideoque re q u ire n t existentiam rea m us, e t ideo breviter dicendum est hanc non
lem ad suas causalitates, u t postea videbi- esse divisionem in ultim as rationes causae;
m u s ; causa au tem finalis influit intentiona- nam sub quocum que iUonim m em brorum
liter, ideoque causare potest antequam in dari possunt variae divisiones. Causa enim
se realiter existât. R ecte igitur dividí potest m aterials quaedam est pura potentia, alia
causa im m ediate in realem e t intentionalem , vero est tan tu m potentia secundum quid.
stric te sum endo in p rio ri m em bro iliu m te r- Q uae non est divisio tantum malerialis (ut
m in n m r e a le m ; nam si sum atur in tota sua ita dicam) secundum entitatem quae est
latitu d in e e t transcendentia, etlam causae causa, sed etiam est formaiis in ratione cau
finali convenit. H t ru rsu s causa realis divi- sae m aterialis. N am de ratione formali illius
d itu r in intrinsecam , quae in m ateriam et est u t sit potentia, e t ideo secundum diver-
fo rm am , et extrinsecam , quae est efficiens, et sam rationem potentiae receptivae erit di
peculiari ratione e t quasi p e r antonom asiam versa ratio causae m aterialis; quae diversi-
d i d p otest extrínseca; nam , licet finalis cau tas attendi etiam potest ex effectibus; nam
sa com parata ad form alem et m aterialem ex- ¡ila p rio r est causa m aterialis substantiae, pos-
Disputación X II.— Sección III 375
D e q u é clase e s la d iv is ió n d a d a
22. En el sexto punto todos los autores, suponiendo más que probando o
disputando, enseñan* que aquella división de la causa es análoga, y por dicho
terior veto accidentium . U n d e prior dici p ot efficienti^ e t finalis quam plures sunt divisio--
est causa materialis sim pliciter, posterior nes, quae n o n p o ssu n t hie breviter recenseri,
vero secundum quid, sum endo has voces sed in propriis disputationibus.
n on ex entitatibus talium causarum , sed ex 21. C u r n e c i n s u m m a m e m b r a , n e c i n
habitudine ad effectus; n am quoad entitatem i n fim a , s it c a u s a p r in c ip a li d iv is io n e p a r ti
m aterialis causa accidentium esse potest ens ta .— D ices : si causa potest im m ediate divi
simpliciter seu substantia integra; materialis di in pauciora m em bra et rem ote in plura,
autem causa substantiae tan tu m esse potest c u r Aristoteles potius quadrim em brem illam
ens secundum q u id ; tam en quoad causatio- divisionem quam alias tradidit? R espondetur
nem seu habitudinem causae, haec causat hoc ipso quod illa divisio est m edia inter
ens simpliciter, ilia secundum quid. R ursus ilia extrem a, fuisse aptiorem ad doctrina-
materialis causa substantiae dividitur in m a- lem divisionem tradendam . M axim e quia
teriam corruptibilium vel incorruptibilium m em bra illa h ab en t rationes e t m odos cau-
substantiarum ; causa vero m aterialis acci sandi m agis distinctos et notiores. A dde
dentium dividi potest vel in corporalem et A ristotelem non om nino omisisse, sed insi
spiritualem, vel in proxim am au t rem otam , nuasse satis, tarn convenientias h aru m cau
vel in earn quae in se sit accidens, vel quae saru m in te r se, q u am divisiones earum , u t
sit substantia, au t partialis au t integra, de ex citatis locis constat.
quibus om nibus in proxim is disputationibus
dicam. A tque propottionali m odo dividi pot Qualis sit data divisio
est form a in substantialem et accidentalem 22. I n sexto puncto auctores om nes,
e t u tium que m em brum subdividitur in va- supponendo potius q u am probando vel d is
rias formas, iuxta varietatem substantiarum putando, docent illam divisionem causae esse
compositarum et accidentium . Causae item analogam e t p ro p ter earn causam d icu n t n o n
376 Disputaciones metafísicas
motivo dicen que no fue definida por Aristóteles la causa en común. Con todo,
no declaran suficientemente el modo o la razón de dicha analogía, ni tampoco
la podemos declarar nosotros hasta que queden tratadas exactamente las razones
de cada una de las causas. Y por ello, supongamos ahora que aquel parecer es
verdadero por la autoridad de la sentencia común, y por esta razón general, que
aquellos modos de causas son comunes a las causas de los accidentes y de las
sustancias, las cuales no pueden ser causas unívocamente, porque no dan unívoca
mente el ser, por lo cual tampoco la razón de efecto puede ser unívoca en el
accidente y en la sustancia; remito al referido lugar para una declaración más
exacta de esta analogía.
fuisse causam in com m uni ab A ristotele de- com m unes su n t causis accidentium et sub-
finitam . N o n tarnen declarant satis m odum stantiarum , quae n o n p o ssu n t esse univoce
au t rationem h uius analogiae, neque a nobis causae, quia non dant univoce esse, unde
declarari p otest donee rationes singularum nee ratio effectus univoca esse potest in
causarum exacte tractentur. E t ideo m ine accidente et substantia; exactiorem vero
supponam us sententiam illam veram esse ex huius analogiae declarationem in praedictum
com m unis sententiae auctoritate e t ex hac locum remitto.
generali ratione, q u o d fili m odi causarum
DISPUTACION XIII
RESUMEN
Precede a esta Disputación una introducción en la que explica por qué al tra
tar de la causa material toma la materia prima y not la causa material en común.
Su contenido se puede dividir en las siguientes partes:
SECCIÓN I
L a pregunta con que se inicia esta sección es la siguiente: ¿Es evidente por
razón natural que se da en los entes una causa material de las sustancias a la
que llamamos 'materia prima? Después de exponer varias divisiones de la ma
teria (1-2) y de aclarar por qué se la llama prima (3), resuelve la cuestión y de
duce la existencia de la materia prima (prescindiendo de qué clase de sujeto es)
partiendo de las mutaciones que se dan en las cosas (4), del continuo cambio
de las cosas (5-7), e igualmente de algunas mutaciones especiales (8-9), por la
resolución hasta un primer sujeto (10). La consecuencia de las pruebas aduci
das es que se da un primer sujeto; pero se desconoce que éste sea materia prima
hasta que se pruebe que dichas mutaciones son sustanciales (11-12).
SECCIÓN II
SECCIÓN III
Prosigue con el mismo tema de la sección anterior y recoge un segundo gru
po de errores: el de los que admiten un solo principio pero yerran al determi
narlo (1). Se van enumerando las diversas opiniones: el primer principio, como
agua, aire, fuego, tierra (2), y su juicio (3-4). De otro orden es ya la forma de
corporeidad de Avicena, coevitema con la materia (5). Se llega, por fin, a la re
solución, comprendida en los siguientes enunciados: 1 °, la materia prima no es
ninguno de los elementos sensibles citados (6-8); 2 °, la materia prima no es nin
gún cuerpo o sustancia completa e íntegra en la esencia y especie de sustan
cia (9-12); 3 °, la causa material no es una sustancia completa que conste de poten
cia sustancial y alguna forma de sustancia incompleta y cuasi genérica (13-16),
porque ninguna forma puede dar un grado genérico preciso sin dar también un ser
especifico (17), y sin embargo la materia prima de los seres generables exige para
sí una especie estable y átoma (18-20). Además, se siguen muchos absurdos de
la forma de corporeidad (21-22). Por tanto, la conclusión a que se llega es que
ío causa primera material no es ninguna sustancia íntegra (23).
SECCIÓN IV
Las secciones precedentes han ido recorriendo lo que no es la materia pri
ma; en ésta se intenta decir qué es (1). En primer lugar enuncia sobre ella lo
que parece cierto y admitido por todos: La materia que está bajo la forma tiene
algo de entidad real y sustancial, distinta realmente de la entidad de la forma,
y pasa a probarlo (2-5). A continuación, los puntos controvertidos: ¿tiene la ma
teria "de por sí” alguna entidad actual?; es decir, ¿se le niega la causa formal y la
eficiente? Esta última la niegan todos; la primera, en cambio, no; los tomistas
afirman que tiene toda la entidad actual tomada de la forma' (6-7). Resuelve Suá-
rez la cuestión distinguiendo la entidad de la esencia de la de la existencia (8) y
respondiendo que tiene la esencia actual distinta de la form ttpero dependiente
de ella (9-12), y que tiene la entidad de la existencia distinta de la entidad ele
la existencia de la forma, aunque con dependencia de ella (13-14), y que dicha
entidad no la tiene sin causa eficiente, sino que la recibe de Dios (15). D e esto
se deducen estas consecuencias: la materia ha sido creada (16) y tiene entidad
incorruptible (17).
SECCIÓN V
Entramos con ella en la parte III de esta disputación, que versa sobre las pro
piedades de la materia. Se pregunta si es la materia pura potencia y en qué sen
tido. Hay que afirmar que es pura potencia (1). Para precisar el sentido de la
afirmación, los discípulos de Santo Tomás mantienen que es porque no tiene
existencia alguna sino por la forma; en cambio, Escoto y otros dicen que es pura
potencia en orden al acto formal, pero no al entitativo (2); otros difieren al afir
mar que la materia tiene su existencia distinta de la existencia de la forma (3-6).
Finalmente, expone su opinión de que la materia existente en la realidad es esen
cialmente acto entitativo (7-8). La resolución de la cuestión la encierra en tres
afirmaciones: 1.a, la materia no excluye todo acto (9); 2.a, la materia no es pura
potencia hasta el extremo de no ser un acto entitativo relativo (10); 3.a, pero es pura
potencia respecto del acto informante o actuante y respecto del acto absoluta
mente dicho (11), soluciones que corrobora seguidamente haciendo ver que no
Disputación X III.—‘R esumen 379
SECCIÓN Vi
Sigue tratando de las propiedades de la materia, y se ocupa ahora del cono-
cimento que de ella se puede tener. Afirma en primer lugar que la materia puede
ser término de conocimiento (1), aunque no puede ser concebida sin la forma (2),
y concluye que el concepto que nosotros podemos tener de la materia no puede
ser sino por analogía con la materia de las cosas artificiales (3) y, por tanto, que
llegamos a un concepto propio de la materia prima, pero no enteramente distinto
y como es en sí, sino en parte negativo y en parte confuso (4).
SECCIÓN VII
Pasamos con esta sección a la IV parte de la Disputación, que se ocupa de
la causalidad de la materia prima. Acerca de esto, cuatro preguntas: 1.a, qué cau
sa la materia; 2.a, con qué causa; 3.a, cuál es la condición necesaria; 4.a, qué es
la causalidad misma por la que se constituye en acto como causa (1). Acerca de
lo que causa la materia hay varias opiniones: para unos es el propio compues
to (2); para otros, la forma, sea la que es educida de la potencia de la materia (3),
sea toda otra forma (4); además, parece que se puede añadir también la genera
ción (5); por tanto, parecen ser cuatro los efectos de la materia. Resuelve Suárez
la cuestión afirmando que el efecto adecuado de la materia es el compuesto, que
es causado por la materia, tanto en su producción como en su ser producido (7);
y a continuación hace ver cómo esto no contradice a las opiniones anteriores.
SECCIÓN VIII
Con qué medios produce la materia sus efectos. Para algunos hay que dis
tinguir previamente'la rosón principal de la acción, que es la esencia de la mate
ria; el principio próximo, que es la potencia de la materia (1), y la condición
requerida, que para unos es la existencia y para otros la cantidad (2). Rechaza
Suárez lo anterior y afirme, primero, que no hay sino una razón de causa, pues'
causa por sí misma y por su propia entidad (3-6); segundo, que sí hay que man
tener que requiere esencialmente la existencia para causar (7), afirmación que
exige declarar en qué grado depende la materia de la forma (8), y, finalmente,
que la materia requiere para su causalidad la proximidad de la forma (9), y no
la cantidad, tal como se había afirmado (10-11).
SECCIÓN IX
En qué consiste la causalidad de la materia. Hay que rechazar en primer lu
gar varias opiniones, y así mantiene que no es la misma entidad de la materia (1),
ni una relación predicamental (2), ni una misma cosa con todo su efecto (3), ni
un modo real, distinto de ella ”ex natura rei” (4), sino que respecto de la gene
ración la causalidad es la misma generación (5-6), y por ello la generación no
puede, m siquiera sobrenaturalmente, conservarse fuera del sujeto (7), ya que la
causalidad de la materia en la producción de la forma o del compuesto no es sino
la misma generación (8). Se ha de tratar ahora de la causalidad de la materia en
el ser ya producido, y en esto se afirma que la unión de la forma .y la materia
es causada por sí misma por la materia y depende de ella (9), y por lo mismo
380 Disputaciones metafísicas
SECCIÓN x
SECCIÓN XI
Supuesto que haya materia en los cuerpos incorruptibles, ¿es de la misma na
turaleza que la materia de los elementos? Afirm a Avicena que sí (1) y lo funda
en dos razones, que son expuestas ampliamente, tanto con argumentos filosófi
cos como teológicos (2-6). L a sentencia de Santo Tomás mantiene la diversidad
específica de esas ¿los materias (7). Expresa finalmente él su opinión en tres aser
ciones: 1.a, no repugna en sí'la diversidad'específica d é les materias (8), ni si
quiera atendido el principio de que es el acto él que distingue (9), puesto que es
compatible que la materia prima tenga unidad específica con distinción genéri
ca (10); además ele que no hay inconveniente en que dentro de la misma imper
fección de la materia se den también grados (11-12). 2 ° , parece más verosímil
que la materia celeste sea de distinta clase, ya que los cielos son incorrupti
bles (13-17); también parece persuadir lo m ism o el hecho de que los cielos sean
ingenerábles con generación natural (18-19). Como antes había surgido el punto
de si las materias de los cielos podían ser entre sí diferentes, se expone amplia
m ente, mostrando preferencia por la solución afirmativa (20-24). 3.a, el cielo
empíreo es incorruptible, afirmación que aunque tiene que basarse en argumen
tos de la Escritura, no podía ser omitida si se quiere responder a los fundamentos
de la opinión opuesta. E n ella va Suárez recogiendo con pormenor e interpretan
do los fragmentos de la Escritura que se refieren a este punto (25-35).
SECCIÓN XII
P r o sig u e e n e l te m a d e la re la ció n e n tr e la m a te r ia c e le s te y la e le m e n ta l. E n
la S e c c ió n p r e c e d e n te s e v i ó q u e e l c ie lo tie n e u n a m a te r ia d e d iv e r s a clase;
a h o ra s e p r e g u n ta c u á l d e las d o s e s m á s p e r f e c ta ( 1 ) . P la n te a lo s m o tiv o s d e
d u d a e n u n o y o tr o s e n tid o ( 2 - 4 ) V c o n c lu y e q u e la m a te r ia c e le s te e s m á s d ig n a
q u e la in fe r io r ( 5 ) , a la q u e c a lifica d e la ín f im a d e c u a n ta s p u e d e n e x is tir (6 ).
Disputación X III.— Resumen 381
SECCIÓN XIII
Versa sobre qué clase de causalidad ejerce la materia de los cielos incorrup
tibles. S e distinguieron ya dos causalidades de la materia sobre la sustancia: una
acerca de su constitución, y ésta es ejercida por la materia celeste, tanto sobre
el compuesto como sobre la forma (I). Otra relativa a la eficiencia; y en este
punto hay que afirmar también que la materia concurre de alguna manera a la
afección de los cielos, a pesar de la dificultad que podia plantear el hecho de
que éstos hayan sido creados y, por tanto, producidos sin materia preexisten
te (2-6).
SECCIÓN XIV
Entre las sustancias creadas existen algunas incorpóreas; ahora se pregunta en
esta sección si puede darse en los seres incorpóreos una causa material sustan
cial (1). Se aduce el error ¿le los que mantienen que la causalidad material se
encuentra también en los seres incorpóreos, sea que se les atribuya una materia
del m ism o orden que la elemental, lo cual es absurdo (2), o que sea ele diversa
clase específica, pero no genérica (3-4), o bien sea de materia totalmente espi
ritual e indivisible (5-6). E n esta última sentencia.'hay dos afirmaciones: 1.a, que
la causalidad de la materia es necesaria en toda sustancia creada, aunque sea
incorpórea, cosa que prueba Suárez ser falsa (8-9) y lo corrobora con el ejemplo
del alma racional (10-13); 2.a, que esta causalidad al menos no le repugna, y
esto es igualmente falso, porque repugna a la sustancia incorpórea la causa ma
terial (14); además de que la materia y la cantidad se infieren mutuam ente (15-16).
Por fin, se cierra esta Sección con la interpretación de los textos de S . Agustín,
Damasceno y Boecio, que fueron aducidos en confirmación de la última opinión.
DISPUTACION XIII
LA CAUSA MATERIAL DE LA SUSTANCIA
SECCION PRIMERA
C'ES EVIDENTE POR RAZÓN NATURAL QUE SE DA EN LOS ENTES UNA CAUSA MATE
RIAL DE LAS SUSTANCIAS A LA QUE LLAMAMOS MATERIA PRIM A?
bien eficiente, o fina!, como arriba indicamos; no se trata aquí, por tanto,
de la materia objetiva, sino de la subjetiva,
2. Por otra parte, suele dividirse la materia ex qua en transeúnte y perma
nente. En el primer sentido se llamará, por ejemplo, a la madera materia de que
(ex qua) se hace el fuego, y en tal significación dicho ex qua no designa sola
mente la relación de causa material, sino que incluye también la relación de un
Término a quo, y en ese aspecto no pertenece tal significación a la disputación
presente- En cambio, la materia permanente es la propia e interna causa mate
rial que permanece en el compuesto o en el término de la generación, contri
buyendo a su manera a la constitución del mismo. Finalmente suele dividirse
la materia en metafísica y física: la metafísica es género respecto de la diferen
cia; pero aquella designación sólo se da por una analogía y proporción con la
materia física, que es propia y absolutamente la materia de que aquí tratamos;
sobre la metafísica, por su parte, además de cuanto dijimos arriba tratando de
la unidad universal, añadiremos algo más en la disputación XV, sección última,
al ocupamos de la forma metafísica.
3. Pero la materia puede llamarse primera no sólo por negación de otra an
terior sino por relación a otra segunda"; por consiguiente, como la materia dice<
razón de sujeto, se llamará prima aquella que no supone ningún sujeto anterior;
y así, Aristóteles, en el libro I de la Física, c. 9, definió a la materia como el
primer sujeto de que algo se hace. En cambio, se llama materia segunda la que
supone otro sujeto anterior. Y así muchos llaman al compuesto sustancial mate
ria segunda respecto de los accidentes, porque de tal forma es sujeto de los ac
cidentes, que a su vez consta de un sujeto anterior; y de modo parecido, ¡os
que admiten muchas formas sustanciales en el mismo supuesto, llaman al com
puesto, por ejemplo, de materia y forma de corporeidad, materia segunda respecto
del alma. También se llama con frecuencia materia segunda la materia dispuesta
o modificada por las disposiciones accidentales, no porque el compuesto mismo
de materia y accidentes sea el sujeto en que se recibe la forma, sino sólo porque
la recepción de tales disposiciones precede en orden natural y constituye a .la
sic non exercet causalitatem materialem, sed disp. XV, sect, ult., agentes de forma me
vel efficientem vel finalem, ut supra te- taphysica.
tigimus; non est ergo hic sermo de materia 3. Prima vero dici potest materia et per
obiectiva, sed de subiettiva. negationem prions, et per respectum ad se-
2. Rursus solet materia ex qua dividi in cundam; quia ergo materia dicit rationem
lranseuntem et manentem. Priori modo di- subiecti, illa dicetur prima quae nullum
cetur lignum, verbi gratia, materia ex qua prius subiectum supponit; et ita Aristo
fit ignis, et in ea significatione illud ex qua teles, I Phys., c. 9, definivit materiam esse
non désignât tantum habitudinem causae primum subiectum ex quo fit aliquid. Mate
materialis, sed includi! etiam habitudinem ria autem secunda dicetur quae prius sub
termini a quo, et ex hac parte non pertinet iectum supponit. Atque ita multi vocant
ilia significatio ad praesentem disputatio- substantiale compositum materiam secundam
nem. Materia autem manens est propria et respectu accidentium, quia ita est subiectum
interna causa materialis quae manet in com accidentium, ut ex priori subiecto constet;
posito seu in termino generationis, confe- et simili ratione qui plures formas substan
rens suo modo ad constitutionem illius. De- tiates in eodem supposito admittunt, compo
nique dividi solet materia in metaphysicam situm, verbi gratia, ex materia et forma cor-
et physicam : metaphysica est genus respectu poreitatis vocant materiam secundam respec
differentiae ; illa vero appellatio solum est tu animae. Saepe etiam vocatur materia se
per analogiam et proportionem ad materiam cunda materia disposita seu affecta dispositio-
physicam, quae est proprie et simpliciter nibus accidentalibus, non quia compositum
materia de qua hic agimus; de metaphysica ipsum ex materia et accidentibus sit subiec
vero, praeter ea quae diximus supra agen tum in quo recipitur forma, sed solum quia
tes de unitate universali, addemus aliqua receptio talium dispositionum antecedit ordi-
25
386 Disputaciones metafísicas
m ateria próximamente capaz de tal forma, por lo cual es llamada con toda pro
piedad tal materia próxima. En cambio, Aristóteles, en el libro VIII de la M e
ta fís ic a , texto 1 1 , llamó materia propia o próxima a la materia transeúnte aco
m odada a la generación de una cosa, tal como el vino es la materia del vinagre,
sobre la cual materia dice el Comentador en II P h y s ., com. 31, que es materia
de la alteración, no de la composición. Por consiguiente, toda materia segunda
supone la primera y le añade alguna forma o disposición. \
R e s o lu c ió n d e la c u e stió n
4. D e la n e c e s id a d d e u n p r im e r s u je to e n c u a lq u ie r m u ta c ió n s e in fie r e la
m a te r ia p r im a . — Y de aquí consta que si hablamos en común y como formal
m ente de la materia prima, es decir, del primer sujeto de las mutaciones o de
las formas, prescindiendo del problema de qué dase de sujeto es o de qué gé
nero es la forma que en él se recibe, así es tan evidente que se da la materia
prim a, como lo es que en las cosas se dan mutaciones h ad a formas varias, ya
que para toda mutación se supone algún sujeto, como se probó arriba y consta
p o r la experiencia. Por consiguiente, o bien aquel sujeto supone otro, o n o; si
no lo supone, es él el primero y se tiene lo que se pretendía. Y si ¿tapone otro,
hay que preguntar sobre aquél; pero es evidente qué no sé puede seguir hasta
el infinito; luego necesariamente hay que detenerse en algún sujeto primero o
m ateria prima. L a proposidón menor tomada en último lugar es demostrada por
Aristóteles acerca de todas las causas en el libro I I ; con todo, es en d erto modo
más evidente en la causa material, qüe es el fundamento intrínseco de todo el
com puesto; y no puede perdbirse con el entendimiento un compuesto que se
mantenga por sí, del cual una parte se apoye en otra, y ésta, a su vez, en otra,
sin que finalmente pueda uno detenerse en alguna que sea substrato para las de
más. Por consiguiente, como todo compuesto natural se mantiene de tal modo
por sí que en toda su integridad n a depende en el género, d a causa material de
algún sujeto que esté fuera de sí mismo, es necesario que dentro de sí tenga
algún sujeto que sea primero respecto de todas las demás entidades de que cons-
ta, y que están en el sujeto. Así, por tanto, es evidente que se da la materia
prima o un primer sujeto en las cosas naturales.
5. Del continuo cambio de las cosas se colige la materia.— En segundo lu
gar, se prueba principalmente porque es evidente que las cosas generables y
corruptibles de tal modo se transmutan que se engendran unas de otras sucesiva
y mutuamente, al menos mediatamente; luego es menester que convengan en
algún sujeto común que permanezca en todas ellas, por razón del cual sean ca
paces de aquella transmutación mutua; luego aquel sujeto es el primero y por
ello la primera causa material de tales cosas. El antecedente es evidente por la
experiencia, pues los elementos obran entre sí mutuamente y uno se convierte en
otro, sea mediata o inmediatamente, y los mixtos se engendran también de ellos
y, por consiguiente, se resuelven en ellos, y por ello sucede que todas las cosas
sublunares, en cuanto depende de la virtud de su naturaleza y composición, son
mutuamente transmutables. Y digo cuanto depende de la virtud de su naturaleza,
porque puede suceder que algunas partes de los elementos nunca se transmuten
porque se encuentran en lugares escondidos y muy alejados, de tal manera que
nunca pueden llegar hasta ellos las acciones de los agentes contrarios.
6 . La primera consecuencia se prueba en primer lugar porque ninguna trans
mutación natural puede hacerse si no permanece un sujeto común en uno y otro
término, sea porque de lo contrario la cosa que se corrompe perecería por complete
totalmente en sí, y la otra que comienza a ser se haría en la totalidad de su set, y
así una pasaría a la nada y la otra se haría de la nada, sin permanecer nada común
bajo ambas; por consiguiente, una se aniquilaría y la otra se crearía, lo cual es
naturalmente imposible. Ya también porque, de lo contrario, toda la acción del
agente natural sería o imposible o ajena a la generación de las cosas. Se explica
la consecuencia porque podemos hablar o de la alteración accidental que expe
rimentamos, la cual es evidente que no se hace sino en un sujeto y de un sujeto
común que permanece bajo uno y otro término, porque consta por la experiencia
que esta acción no se hace si no se supone un sujeto; pues el accidente que se
hace mediante ella no puede existir naturalmente sino en un sujeto qué sus
tente tanto la acción cuanto su término formal, del cual sujeto se expele la for-
quibus consist et in subiecto sunt. Sic igi- abditis et remotissimis locis, ad quae actiones
tur evidens est dari materiam primam seu contrariorum agentium non perveniant.
subiecium primum in rebus naturalibus. 6. Prima consequentia probatur primo,
5. Ex reritm continuata vicissitudine ma quia nulla transmutatio naturalis fieri potest,
teria colligitur.— Sccundo principaliter pro- nisi manente communi subiecto sub utroque
batut, nam est evidens res generabiles et termino, turn quia alias res quae corrum-
corruptibiles ita transmutari ut aliae ex aliis pitur omnino secundum se totam periret, et
vicissim ac mutuo generentur saltern media alia quae incipit esse secundum se totam
te; ergo necesse est ut in aliquo communi fieret, atque ita altera transiret in nihilum,
subiecto conveniant quod in omnibus ipsis altera ex nihilo fieret nulla communi re sub
maneat, ratione cuius sint capaces illius mu utraque manente; annihilaretur ergo una,
tuai transmutationis ; ergo Ùlud subiectum et crearetur alia, quod naturaliter est impos
est primum, atque adeo prima materialis cau sibile. Turn etiam quia alias, tota actio agen-
sa buii'smodi rerum. Antecedens est evidens tis naturalis esset vel impossibilis, vel im-
expericntia; nam elementa mutuo inter se pertinens ad rerum generationem. Sequela
agunt et unum in aliud convertitur, sive me declaratur, quia loqu! possumus vel de acci
diate, sive immediate, et mixta etiam ex dentali alteratione quam experimur, quam
eis generantur et consequenter in ea etiam evidens est non fieri nisi in subiecto et ex
resolvuntur, atque ita fit ut omnia sublu subiecto communi quod manet sub utroque
naria quantum est ex vi suae naturae et termino, quia experimento constat hanc ac
compositionis mutuo sint transmutabilia. tionem non fieri nisi subiectum supponatur;
Dico quantum est ex vi naturae suae, quia accidens enim quod per illam fit non pot
fieri potest ut aliquae partes elementorum est naturaliter esse nisi in subiecto quod
nunquam transmutentur eo quod sint in sustentet tam actionem quam formalem ter-
388 Disputaciones metafísicas
ma o privación opuesta; se da, por tanto, un sujeto común en tal acción. O
bien hablamos de aquella acción o transmutación sustancial que se hace en el
término de la alteración, en el cual la cosa que perece pierde absolutamente el
ser que tenía antes y comienza absolutamente otra cosa, como cuando de la es
topa se hace el fuego. Y allí también es menester que permanezca un sujeto co
mún, de lo contrario toda la precedente alteración o calentamiento de la estopa
sería ajeno a la producción del fuego porque de ningún modo cooperaría a ella si
pereciese enteramente ella y todo su sujeto, sino que a lo más podría servir para
vaciar el lugar o espacio en que pudiese ser introducida la cosa que había de
crearse; pero para esto es improcedente la destrucción de la cosa, pues bastaría
su expulsión local, la cual podría llevarse a cabo por la introducción de otra cosa
en el mismo espacio, como sucede en el movimiento local.
7. Sería también imposible tal destrucción de la cosa por alteración porque
un accidente no puede, hablando propiamente, destruir a su sujeto, ya que por
él es sustentado y de él recibe el ser. Por consiguiente, o aquel sujeto es simple
o compuesto; si es simple no puede, en modo alguno, ser destruido por una ac
ción o por un accidente que se haga en él, porque aquella existencia es necesaria
para que pueda existir tal acción o tal accidente. Y si aquel sujeto está compuesto
de un sujeto anterior y de otra forma, podrá ciertamente quedar destruido por
razón de la alteración y del accidente introducido en él, pero no p e r s e sino p e r
a c c id e n s, por razón de otra acción y forma consiguiente a la primera alteración;
y esta consecución no puede entenderse si la forma subsiguiente no se introduce
en el mismo sujeto en que estaba la primera, porque de lo contrario no habría
ninguna causa para que se disolviera la unión entre el primer sujeto y su forma;
luego toda esta transmutación natural debe fundarse necesariamente en algún
sujeto común que permanezca bajo uno y otro término.
8 . P o r algun as m u ta c io n e s e sp e cia le s. — Y puede esto mismo declararse por
la inducción hecha en algunas transmutaciones; por ejemplo, cuando el animal
se alimenta con su comida, o bien permanece algo de comida al fin de la nutri
ción y se une a la sustancia viviente, o bien se destruye totalmente la comida y
ntinum eius, a quo subiecto expelli tur forma vel compositum; si est simplex, nullo modo
vel privatio oppoSita ; datur ergo commune potest par ncr'nn-m vel per accidens quod in
subiectum in huiusmodi actione. Vel loqui- ipso fiat destruí, quia illud est necessarium
mur de actione illa seu transmutatione ut talis acro vel tale accidens esse possit. Si
substantial!, quae fit in termino alterationis vero subiectum illud est compositum ex
in quo res quae perit amittit esse simpliciter priori subiecto et alia forma, poterit quidem
quod antea habebat et res alia simpliciter destruí ratione alterationis et accidentis in
incipit, ut cum ex stupa fit ignis. Et ibi illud introdurti, non tamen per se, sed per
edam necesse est subiectum commune mane- accidens ratione alterius actionis et formae
re, alioqui tota praecedens alterano seu cale- consecutae ad priorem alterationem ; haec
factio stupae esset impertioens ad procreatio- autem consecutio intelligi non potest nisi
nem ignis, quia nullo modo conferret ad illam subsequens forma iùtroducatur in idem sub-
si omnino perirei ipsa et totum subiectum ieottrm in eoo entt orior, quia alias nulla
eius, sed ad summum posset deservire ad esset causa cur dissolvererur unio inter prius
evacuandum locum seu spatium in quod subiectum et formam eius; ergo tota haec
posset res procreanda introduci; ad hoc au- naturalis transmutado necessario fuDdari de-
tem imperdnens esset destructio tei; suffi- bet in al'tv'n communi subiecto quod sub
ceret enim localis expulsio, quae fieri posset
per introductionem alterius rei in iilud spa
tium, ut in moni locali fit.
8.
utroqu" term'no maneat.
F,x wrciatibus aliquibus mutationi-
bus.— Poicsrque hoc ipsum declaran induc-
7. Esset edam impossibile talis destruc- t’.one facta in aliquibus transmutationibus ;
tio rei per altetadonem, quia accidens non cum animai, verbi gratta, alitur ex cibo, vel
potest, per se loquendo, desumere subiectum nlioi1id cibi msnet in fine nutritionis et con-
suum, cum ab ilio sustentetur et accipiat iungip'r si’bvfiTttiae viventi vel omnino de-
esse. Vel ergo subiectum illud est simplex struitur cibus et totum quod in ilio est per
Disputación XIII.—Sección I 389
todo lo que hay en ella, por la acción del viviente. Si no permanece nada de la
comida es supèrflua toda la acción del viviente y en nada puede ayudarse del
alimento para, con él, crecer o robustecerse, porque con aquello que pereció
en la comida nada se robustece o crece. En cambio, si permanece algc de la
comida, aquello no puede ser más que la materia o sujeto común. El mismo
argumento puede tomarse de la nutrición visible e impropia del fuego; pues
no crece si no se le aplican maderas o algo semejante, ni se conserva si no es
alimentado con aceite o una materia parecida; luego esta materia no puede ser
transeúnte en toda su totalidad, pues de lo contrario sería inútil y ninguna razón
podría darse de por qué es necesaria para tales efectos, ni se podría explicar qué
es lo que aporta a ellos ; por consiguiente, aquella materia permanece de algún
modo bajo la cosa engendrada o alimentada; por consiguiente, permanece en
cuanto es un común sujeto.
9. Lo cual se confirma finalmente porque de lo contrario la transmutación
de las cosas no sería corrupción y generación, sino una cierta transustanciación,
ya que perecería toda la sustancia de una cosa y comenzaría toda la de otra. E
incluso sería más aún que transustanciación, porque no sólo en las sustancias to
tales, sino también en todos los accidentes de las mismas existiría en ella la su
cesión; porque si no permaneciese ningún sujeto común, mucho menos podría
permanecer naturalmente el mismo accidente, que depende de su sujeto en el ser
y en la conservación. Y este linaje de transmutación es ajeno a toda filosofía y
a toda, acción natural; y aparte de la razón de aniquilación y creación que in
cluye, como decía antes, no puede pensarse una razón por la que aquellas dos
cosas estén tan ligadas en la realidad que para la producción, de una sea nece
saria la destrucción de la otra, y al revés; por consiguiente, la transmutación
natural no se verifica por una total destrucción y comienzo, sino por la trans
formación a partir de un .sujetft común. Y a esto casi tiende la demostración de
Aristóteles, de que esta transmutación siempre se hace desde un contrario hasta
otro (incluyendo entre los contrarios los opuestos privativamente) los cuales tienen
un sujeto, común. Es, pues, evidente que se da un sujeto o causa material común.
actionem viventis. Si nihil cibi manet, su substantiatio, quia non solum in totallbus suo-
perflua est tota actio viventis, nihilque ex stantiis, sed etiam in omnibus earum acciden-
cibo iuvari potest ut inde vel crescat vel tibus esset In illa successio; quia si nullum
confortetur, quia ex eo quod perù in cibo subiectum commune maneret, multo minus
nihil confortatur vel crescit. Si vero aliquid manere posset naturaliter idem accidens
cibi manet, illud esse non potest nisi com quod a suo subiecto pendei in esse et con-
munis materia vel subiectum. Idem argu- servari. Hoc autem genus transmutationis
mentum sumi potest ex visibili et impropria alienum est ab omni philosophia, et ab Om
nutritions ignis; non enim crescit nisi sup- ni actione naturali; et praeter rationem an-
ponantur ligna vel aliquid simile, nec con nihilationis et creationis quam includit, ut
servator nisi nutriatur oieo aut simili mate supra dicebam, non potest cogitarì ratio cur
ria; haec ergo materia non potest esse trans- illa duo sint ita connexa in rerum natura ut
iens secundum se totam, alias esset inutilis, ad unius productionem necessaria sit de-
nullaque ratio reddi posset cur sit necessaria
structio alterius et e converso; non est ergo
ad tales effectus, neque declarari quid ad
illos conferat; est ergo illa materia aliquo transmutatio naturalis per totaiem destruc-
modo manens sub forma rei genitae seu nu tionem et inceptionem, sed per transfcrmc-
trirne; manet ergo secundum aliquod sub- tionem ex aliquo communi subiecto. Et f. '.1
iect"m commune. hoc fere tendit demonstratio Aristotelis, quo J
9. Quod tandem confirmatur, quia alias haec transmutatio semper fit e contrario in
rerum transmutatio non esset corruptio et contrarium (sub contrariis includendo priva
generano sed transubstantiatio quaedam, tive opposùa) quae subiectum habent com
quia rota substantia unius rei periret et tota mune. Est ergo evidens dari subiectum seu
alia inciperet. Immo, plus esset quam tran materialem caucam communem.
390 Disputaciones metafísicas
10. Se colige la materia por la resolución hasta un primer sujeto.— Queda
por probar la segunda consecuencia de la razón principal por la que inferíamos
que esta materia es la causa primera en su orden, y que en dicho sentido se
llamaba con toda verdad materia prim a; y esto no puede demostrarse de modo
más evidente (digan otros lo que quieran) que como antes se insinuó, a saber:
porque no puede seguirse hasta el infinito en los sujetos próximos y remotos o
en los sujetos y «sujetados» —valga- la expresión—, sino que necesariamente hay
que detenerse en algún sujeto que no esté sustentado por otro, ni se componga
tampoco de alguna parte que esté en un sujeto, ya que todo compuesto seme
jante puede, finalmente, resolverse en entidades simples, en las cuales es menes
ter que haya algo que no esté en modo alguno en un sujeto. N i supone este ra
ciocinio que en las formas sustanciales del mismo compuesto no exista un pro
ceso hasta el infinito; pues, aunque esto sea también evidente, con todo si por
un imposible se fingiesen infinitas formas en el mismo compuesto, por parte de
la potencia receptiva de las mismas habría necesariamente que detenerse en algún
sujeto simple que no esté en un sujeto, ya que toda la colección de tales formas
está en algún sujeto; por consiguiente, aquél es simple, como quedará más de
mostrado inmediatamente; a éste, por tanto, le llamamos materia prima. Además
de esto, puede también probarse esta consecuencia por la función común de este
sujeto; pues como todas las cosas inferiores se transmutan de manera mutua in
mediatamente, o al menos mediatamente, como se dijo, es necesario que aquel
sujeto que se supone en dichas transmutaciones sea el primero en la razón de
sujeto o de materia; pues si él se derivase de otro sujeto anterior o constase de
materia, o bien aquél sería también transmutable y así no sería el sujeto común
de todas las transmutaciones, sino lo que permaneciese después de su resolución;
o bien no sería transm utable, y así no todo ser corpóreo sería transmutable en
cualquier otro, contra lo que suponíamos; pero de esto trataremos más amplia
mente en la sección tercera.
11. Consecuencia en todas las premisas.— Por consiguiente, de todo lo di
cho queda probado, en general, que en todo orden de transmutaciones se ha de dar
alguna primera causa material; pero no puede concluirse de lo dicho que se dé
10. Ex resolutions ad unum prìmum collectio talium formarum est in aliquo sub
subiectum materia coUigitur.-— Superest pro iecto; ergo iliud est simplex, ut magis sta
banda secunda consequentia principalis ra- tini demonstrabimus ; hoc ergo vocamus
tionis, qua inferebamus hanc materiam esse materiam primam. Praeter hoc autem potest
primam causam in suo ordine eoque sensu etiam illa consequentia probari ex commu-
verissime appellar] primam materiam; hoc nitate huius subiecti; cum enim omnia haec
autem nullo cvidentiori modo ostendi potest inferiora mutuo transmuten!.ur immediate
(quidquid aliqui velint) quam supra tacto, vel saltern mediate, ut dictum est, necesse
scilicet, quia non potest procedi in infinitum est ut subiectum iliud quod his transmuta-
in subiectis proximis et remotis seu in sub- tionibus supponitur, sit primum in ratione
iectis et subiectatis (ut ita dìcam), sed si- subiecti seu materne; nam si esset ex alio
stecdum necessario est in aliquo subiecto priori subiecto vel materia constans, vel iliud
quod non subiectetur, neque etiam compo- esset etiam transmutabile, et sic non esset
natur ex parte quae in subiecto sit, quia commune subiectum omnium transmutado-
omne tale compositum resolvi tandem pot num, sed iliud quod maneret post resolu-
est in simplicia, in quifcus aliquod esse opor- tionem eius; vel non esset transmutabile,
tet quod omnino in subiecto non sit. Neque
et sic non omne corporeum ens esset trans
supponit hic discursus quod in formis sub-
mutabile in quodlibet aliud, cuius oppositum
stantialibus eiusdem compositi non sit pro
cessus in infinitum; nam, etsi hoc etiam supponebamus; sed de hoc latius sections
evidens sit, tamen, si per impossibile fin- tertia.
gerentur infinitae formae in eodem com 11. Illatum in omnibus praemissis.— Ex
posito, ex parte potentiae recipientis eas dictis ergo omnibus generatilo probatum re-
necessario sistendum erit in.aliquo subiecto linquitur in omni transmutationum ordine
simplici quod non sit in subiecto; quia tota dandam esse primam aliquam causam ma-
Disputación XIII.— Sección I 391
una verdadera materia prima que sea causa material de alguna sustancia, si no
se le añade algo. Por lo cual, los raciocinios hechos, tomados formalmente, lo
mismo prueban que en cualquier cuerpo celeste se da un primer sujeto de las
mutaciones que se realizan en él; más todavía, también con la misma proporción
prueban esto acerca de cualquier sustancia espiritual en cuanto es capaz de mu
tación real, sea local, intelectual o afectiva; pues aunque dicha mutación no sea
corruptiva sino perfectiva, con todo supone necesariamente algún sujeto, y por
ello es necesario que se reduzca a algún primer sujeto en su orden, el cual puede
también llamarse primera causa material de dicha mutación, aunque no se llame
materia prima según el uso común de esta voz; pues propiamente significa el
principio material de la transmutación o constitución sustancial. De lo cual re
sulta también que aunque las cosas que de algún modo sufren transmutación,
tengan una causa material de su transmutación proporcionada a sí; con todo, si
la transmutación no es de una cosa en otra, en virtud de la transmutación no
podrá concluirse que se dé alguna primera causa material común a tales cosas;
de modo que aunque los ángeles tengan un primer sujeto de sus mutaciones, y
lo mismo las cosas corporales, con todo, puesto que ni éstas pueden transmutarse
en ángeles, ni al revés, no puede concluirse de la transmutación que se dé un
primer sujeto común a unas y otros. Y la misma razón existe acerca de los
cuerpos celestes y sublunares, porque ni éstos pueden cambiarse en aquéllos ni
al revés; más todavía, igual sucede con los mismos cielos entre sí, porque no son
transmutables mutuamente, sino que cada uno en sí sólo puede sufrir mutación
accidentalmente. Lo cual también es verdadero a fortioñ en las sustancias espi
rituales creadas. Por consiguiente, en todas estas cosas sólo se concluye que se
da un común sujeto de los accidentes entre los que se hace la mutación. En cam
bio, en las sustancias y cuerpos inferiores, puesto que son transmutables mutua
mente, se concluye rectamente un primer sujeto común. Y para que se concluya
que este sujeto es la causa material de la misma sustancia de tales cosas, es ne
cesario añadir que aquella mutua transmutación de ellas entre sí se da según la
terialem ; non potest autem ex dictis con mutationis non poterit concludi dari aliquam
cludi dari veram materiam primam quae sit primam causam materialem communem
causa materialis alicuius substantiae, nisi ali- huiusmodi rebus ; ut licet angeli habeant pri
quid adiungatur. Unde discursus facti for mum subiectum suarum mutationum et res
maliter sumpti aeque probant dari in uno- corporales similiter, tarnen, quia ñeque hae
quoque corpore caelesti aliquod primum sub- possunt in angelos transmutan ñeque e
iectum earum mutationum quae in ipso converso, non potest ex transmutatione con
fiunt; immo etiam cum eadem proportione cludi dari aliquod primum subiectum com
idem probant de quavis substantia spirituali mune omnibus illis. Eademque ratio est de
quatenus est capax realis mutationis, vel lo corporibus caelestibus et sublunaribus, quia
calis, vel intellectualis aut affectivae; nam, ñeque haec in illa transire possunt, ñeque e
licet illa mutatio non sit corruptiva sed per converso; immo idem est de caelis ipsis in
fectiva, necessario tarnen supponit aliquod ter se, quia non sunt mutuo transmutabiles,
subiectum et ideo necesse est ut reducatur sed unumquodque in se tantum potest ac-
ad aliquod subiectum primum in suo or cidentaliter mutati. Quod ipsum a fortiori
verum est in spiritualibus substantiis crea-
dine, quod etiam appellari potest prima cau tis. In his ergo omnibus solum concluditur
sa materialis illius mutationis, quamvis non dari unum commune subiectum accidentium
vocetur materia prima iuxta communem inter quae fit mutatio. In his autem inferio-
usum huius vocis; proprie enim significar ribus substantiis et corporibus, quoniam mu
materiale principium substantialis transmuta- tuo transmutabilia sunt, recte concluditur
tionis vel constitutionis. Ex quo etiam fit ut, aliquod commune et primum subiectum. Ut
licet res quae aliquo modo transmutantur autem concludatur hoc subiectum esse ma
habeant materialem causam suae transmuta- terialem causam ipsiusmet substantiae talium
tionis sibi proportionatam, tarnen si transmu- rerum, necesse est addere illam mutuam
tatio non sit unius rei in aliam, ex vi trans- transmutationem earum inter se esse secun-
392 Disputaciones metafísicas
sustancia y no sólo según los accidentes; porque si se diese la transmutación en
solos los accidentes, bastaría que en ellos se diese el primer sujeto de tales acci
dentes, ya fuese aquél una sustancia simple, ya compuesta, ya fuese del mismo
orden en todos, ya de diverso.
12. No sólo la transmutación accidental, sino también la sustancial, se da en
las cosas.— Por consiguiente, para concluir que se da la materia prima del modo
que la puso Aristóteles, quedaba por probar que la transmutación que experi
mentamos de estos cuerpos inferiores no sólo es accidental sino también sustan
cial. Y esto además de la experiencia, que parece por sí bastante evidente, no
sólo en los elementos y en los mixtos inanimados, sino mucho más en los vivien
tes, en los animales y en nosotros mismos cuando somos engendrados y morimos,
además de esta experiencia, digo, se ha de probar con el raciocinio basándose en
1 ? necesidad de las formas sustanciales distintas de las accidentales; pues si se dan
tales formas es necesario que se dé la materia prima que sea sujeto de ellas y
componga con ellas una sustancia íntegra, lo cual es ser causa material de la
sustancia. Y que se dan formas sustanciales se ha de probar después en la Dis
putación XV, y por ello ahora se ha de suponer, y sólo en aquella hipótesis se
ha de considerar probado que se da verdadera y propia materia prima en las co
sas que se generan y corrompen; la consecuencia es evidente y carece de toda
dificultad; el antecedente, por su parte, quedará probado en dicho lugar.
SECCION II
¿ES UNA O M ÚLTIPLE LA CAUSA MATERIAL DE LAS SUSTANCIAS GENERADLES
Y CORRUPTIBLES? 1
dum substantiam et non tantum secundum componat unam substantiam integram, quod
accidentia, quia si in solis accidentibus trans- est esse causam materialem substantiae. Dari
mutarentur, satis esset in eis dari primum autem formas substantiales, probandum est
subiectum talium accidentium, sive illud esset infra, disp. XV, et ideo nunc supponatur
substantia simplex sive composita, et sive et tantum ex ea hypothesi demonstratum
esset unius rationis in omnibus sive diversae. habeatur dari veram ac propriam materiam
12. Non accìdentalis modo, sed substan~ primam in his rebus quae generantur et cor-
tiàlis edam in rebus transmutatio.— Ad rumpuntur; est enim consecutio evidens
concludendum ergo dari materiata primam, et omni carens difficultale; antecedens vero
qualem Aristoteles posuit, restabat probaa- dicto loco probandum est.
dum transmutationem horum corporum in-
feriorum quam experimur, non solum esse SECTIO II
accidentalem, sed etiam substantialem. Hoc U t fu m m a te r ia lis cau sa SUBSTANTIARUM
autem praeter experientiam, quae per' se vi-
GENERABILIUM ET CORRUPTIBILIU.’.I SIT UNA
detur satis evidens, non solum in elementis
VEL MULTIPLEX
et in mixtis inanimatis, sed multo magis in
viventibus, animalibus et in nobis ipsis cum 1. In hac sectione et sequenti breviter
generamur et morimur, praeter hanc (in- attingendae sunt opiniones veterum philoso-
quam) experientiam, ratione probandum est phorum, quas Aristoteles variis in locis late
ex necessitate formarum substantialium ab pertractavit atque impugnavit, praesertim I
accidentibus distinctarum ; nam si dantur Metaph., c. 3 et sequentibus, et I Phys., a c.
hae formae, necesse est dari materiata pri- 2, et I de Generat., c. 1 et sequentibus, et
mam quae sit subiectum earum et cum eis III de Caelo, c. 7; et apud Diogenem
Disputación XIII.:—Sección II 393
¡lias posuisse mathematice indivisibiles, sed tentia physice receptiva alicuius actus; nam
physice tantum; iuxta quam interpretatio- jllae atomi, non sunt in potentia ad recipien-
nem non est necessarium interponete ali- dam aliquant formam physicam, nec possunt
quod inane inter ipsas atomos ut ex eis cor dici materia totius compositi, nisi eo modo
poris magnitudo excresceret. Rursus ex his quo partes integrates dicuntur materia totius
philosophis quidam nullam efficientem cau et lapides ac ligna materia domus. Unde
sam rerum praeter has atomos posuisse, ne- ulterius fit ut, iuxta ilium philosophandi
que edam finalem, sed ex earum vario con- modum, formae naturalium entium quasi ar-
cursu et perpetua agitatione res quasdam tificiales tantum sint, nimirum figurae quae-
dissolvi et alias casu consurgere; et ideo, dam consurgentes ex vario situ et ordine
ut Aristoteles refert Epicurus dixit habere atomorum. Atque ita nulla erit vera substan
haec corpuscula naturale pondus quo sem t i a l generatio et corruptio, sed tantum va
per ferrentur. Alii vero, ut Anaxagoras, po- ria coordinatio aut deordinatio atomorum.
Et quamquam Anaxagoras ponat atomos di-
suerunt efficientem causam intellectu et vo
versarum rationum, tamen necesse est ut
lúntate operantem et ex his corpusculis varia omnes ponat confusas et permixtas in sin
componen tem.
gulis rebus, ut per eductionem earum possit
3. Refulatur proposita sententia.—■' A b ex una re alia generari. Atque ita res omnes
surda secuta ex sententia asserente átomos solum in hoc different, quod quaedam ha-
malerinlrm causam.— Sed haec pars spec bent quasdam atomos magis patentes seu in
ial ad disputationes de causis efficienti et exterioribus partibus, aliae vero magis laten-
finali. Nunc, quod ad rem praesentem spec- tes et in partibus secretioribus, quae tota
tat, hi philosophi imprimis non cognove- diversitas solum est in situ et coordinatione
runt veram materialem causam quae sit po-1 atomorum. Adde intelligi non posse quo
mixti ex elementis, non lamen consideravit tum sit una prima causa matermlis omnium
transmutatioíienf-' elemcntorum ínter seae, rerum.
cum rarr.cn constet et aerem convertí in ig- 7. Quod si fortasse diceret Empedocles
nem et aquam in terram et e converso. illam naturalium accidentium diversitatem
Huiusmodi autem transmutationis non pos quae in elementis conspicitur, indicare essen
sum elementa esse principia materialia, sed tialem distinctionem substantialium subiecto-
aliquod subiectum commune omnibus illis. rum, ex hoc ipso sumitur efficax argumen
Quod si forte existimavit Empedocles ele tum ad hominem; quando aer ita ab igne
menta non transmutar! substantialiter, ideo- transmutatur ut propriis accidentibus ignis
que non constare materia et substantiali for maneat affectus, non solum fieri mutationem
ma, sed esse quaedam entia omnino S im p li in accidentibus, sed etiam in ipsa substantia:
cia, accidentibus subiecta, contra hoc impri non potest autem fieri in tota entitate sub
mis ostendemus inferius non minus esse cer- stantiali propter rationes factas in superiori
tum dari formas substantiales elementorum sectione de annihilatione et creatione; ergo
quam aliorum entium naturalium et conse-
necesse est fateri, etiam in ipsis elementis
quenter vere ac substantialiter inter se trans
mutará Deinde, licet id admitteremus, nul esse aliquod subiectum prius ipsis et com
lum esset fundamentum ad multiplicandas mune illis, ratione cuius possint mutuo trans-
materias seu prima subiecta substantialia, mutari; ergo non sunt ilia causae primae
sed dicendum potius esset in omnibus ele- materiales, sed datur alia prior quibus ilia
mentis esse idem substantiale subiectum, constant. Atque hinc etiam concluditur non
quod diversis accidentibus affectum, distinc- esse haec elementa primas causas materiales
tum appellatur elementum. Cumque illud mixtorum, quia in ipsismet datur materia
etiam subiectum sit principium materiale prior ipsis, et haec est etiam causa materialis
mixtorum, fit ut reipsa et substantialiter tan- mixtorum, quae in illis manet et eorum for-
398 Disputaciones metafísicas
m as; por consiguiente, aquélla es la primera causa en dicho orden incluso de los
mixtos, tanto más cuanto que, según la verdadera opinión, los elementos no per
manecen formalmente en el mixto, es decir, según sus propias formas sustan
ciales, porque la forma sustancial de un mixto no puede incidir —por decirlo
así— sobre la forma de un elemento o informar una materia en cuanto informa
da ya por la forma del elemento; luego los elementos según sus propias sustan
cias no son causa material permanente y propia de los mixtos, sino que la misma
materia que es la primera causa material de los mismos elementos es también la
de los mixtos.
R e s o lu c ió n d e la cu estión
8 . Hay que decir, por consiguiente, que la primera materia o causa material
de todas las cosas sublunares es sólo una. Esta es la opinión común de todos los
filósofos que referiremos a continuación. Y se prueba suficientemente por la ra
zón aducida ahora en contra de Empédocles y con el último razonamiento ex
puesto en la sección precedente. En él, partiendo de la común y mutua transmu
tación de las cosas sublunares, mostramos que se da una materia común; pues
aquella razón prueba igualmente que el primer sujeto que permanece bajo todas
estas transmutaciones es solamente uno. Ya porque los principios contrarios de
que se hacen las generaciones y corrupciones deben versar acerca de lo mis
mo. Ya también porque aquel sujeto es de por sí indiferente para cualesquiera
formas de las cosas corruptibles y para las disposiciones de las mismas; por con
siguiente, no requiere en sí la distinción o multiplicación; más todavía, no hay
nada de donde la tenga. Y por el contrario, toda forma de una cosa generable
de cualquier especie puede introducirse en cualquier parte.de esta materia, si se
dispone adecuadamente; luego esto es señal de que esta materia es de suyo
una y de la misma clase y suficiente en su género para causat,todos los efectos
que puedan ser causados materialmente en estas cosas, si las demás causas ne-
necesarias en los otros géneros se aplican o concurren.
mis informatur; illa est ergo causa prima denti. Ubi ex communi et mutua transmuta-
in ilio ordine etiam mixtorum, eo vel ma tione rerum sublunarium ostendimus dati
xime quod iuxta veram sententiam elements communem materiam; illa enim ratio aeque
non manent formaliter in mixto, id est, se probat primum subiectum quod sub his om
cundum proprias formas substantiates, quia nibus transmutationibus manet esse unum
non potest forma substantial misti cadere tantum. Tum quia contraria principia ex
(ut sic dicam) supra formam elementi seu quibus fiunt generationes et corruptiones,
informare materiata ut iam informatati) for versari debent circa idem. Tum etiam quia
ma elementi; ergo dementa secundum pro illud subiectum est ex se indifferens ad
prias substantias non sunt causa materialis quascumque formas rerum corruptibilium et
pcrmanens et propria mixtorum, sed eadem dispositiones earum; non ergo requirit in
materia quae esl prima causa materialis ipso- se distinctionem seu multiplicationem, immo
rum elementorum est etiam mixtorum. non est unde illam habeat. Et e converso
omnis forma rei generabilis cuiuscumque spe
Quaestioms resolutio cie! potest introdud in quamcumque partem
8. Dicendum ergo est primam matcriam huius materiae si commode disponatur; ergo
seu materialem causam omnium rerum sub- signum est materiam hanc secundum se esse
lunarium esse tantum unam. Quae est com unam et ciusdem rationis et suffìcienteni in
munis sententia omnium philosophorum quos suo genere ad causandos omnes effectus qui
in sequentibus referemus. Et sufficienter pro- in his rebus possunt materialiter causar!, si
batur ratione. nunc facta contra Empedoclem aliae causae in aliis genenbus necessarie
et posteriori discursu facto sectione praece- applicentur seu concurrant.
Disputación XIII.-.—Sección III 399
SECCION III
Si l a p r im e r a y ú n ic a c a u s a m a t e r ia l d e l a s s u s t a n c ia s g e n e r a b l e s e s a l g ú n
CUERPO SIM PLE O SUSTANCIA COMPLETA
9. Obiectioni satisjit.— Solum potest ob- runt) qui unum tantum materiale princi-
iici quia causa materialis est intrínseca ct pium naturalium rerum posuerunt, fere oni- *"
essentialis; hae autem res generabiles et nes putarunt esse aliquam substautiam in
corruptibiles sunt essentialiter diversae; ergo tegrarli seu corpus simplex, quale Averroes
non potest una et eadem materia esse in existimat esse cadeste corpus. De ilio autem
O m nibus illis. Sed haec o biectio ta n g it quae- corpore seu materiali causa fuit inter eos-
stionem illam an materia sit pars quidditatis multiplex opinio.
substantiarum materialjum, quam inferius1
commodiori loco tractabimus; nunc breviter Opiniones philosophorum de uno materiali
respondetur essentias harum rerum materia- principio
lium esse diversas ac dissimiles quoad for
mas, similes vero quoad primam materiam. 2. Prima asseruit hoc principium esse
Ñeque hoc quidquam obstat essentiali diver- aquam, cuius auctor fuit Thales Milesius;
sitati; haec enim non excludit convenien- alii vero, ut Plutarchus, putant antiquiorem
tiam et similitudinem in aliqua parte. esse et ab Orpheo duxisse originerà. Secunda
opinio hoc munus tribuit aeri, quam docuere
SECTTO III Anaximenes et Diogenes Apolloniades, ut
Aristoteles refert, I Phys., c. 3, et ibidem
UTRUM PRIMA ET UNICA CAUSA MATERIALIS
Simplicius declarat. Tenia opinio fuit ignem
GENERABILIUM SUBSTANTIARUM SIT ALIQUOD
esse huiusmodi causam, quam docuere Hip-
CORPUS SIMPLEX VEL SUBSTANTIA INTEGRA
pasus et Heraditus, et camdem secuti sunt
1. Anriqui philosophi (ut Aristóteles et Stoici, ut est apud Ciceronem, II De Natura
alii auctores praecedenti sectione citati refe- Deorum. Quarta sententia potuit ad hoc of-
1 Disp. XXXVI, sect. 2.
400 Disputaciones metafísicas
pudo escoger para este oficio a la tierra, ya que subyace a todas las cosas y es
como la madre común de todo. Sin embargo, Aristóteles, en el I de la M etafí
sica , c. 7, dice que ésta fue la opinión del vulgo, pero que ningún filósofo se
inclinó a ella, ya que la tierra, a causa de su excesiva densidad y sequedad, pa
rece inepta para recibir las formas o figuras de las demás cosas. A pesar de todo,
Hesíodo, en su Teogonia, llama absolutamente a la tierra principio material de
todas las cosas, y refiere Teodoreto en los libros D e M a teria e t m u n d o que Fe-
récides pensó lo mismo. La quinta opinión no le atribuye este oficio a ninguno
de los cuatro elementos, sino a un cierto cuerpo insensible, intermedio o entre
el agua y el aire, como refiere Aristóteles en el I de la M etafísica, c. 7, o entre
el aire y el fuego, como Anaximandro, que añade que este cuerpo intermedio es
infinito, para que nunca falte la generación, contra la cual infinitud disputa Aris
tóteles en otro sitio. Pero parece que de allí se deduce que este filósofo no su
puso incorruptible a este cuerpo, pues de lo contrario no habría por qué temer que
pudiese consumirse por la sucesión de las generaciones, si fuese finito, aunque
apenas pueda entenderse cómo lo hizo corruptible si pensó que aquél era simple
y común sujeto de la generación.
3. Juicio d e las anteriores opiniones. — Sería cosa prolija y superflua referir
los motivos propios de todos estos filósofos, ya que son inciertos y no tienen en
sí’ninguna probabilidad o verosimilitud, como se podrá ver por lo que de paso
se dirá. Pero parece que hubo una cosa común a todos ellos, que pensaron que
no se hacía cosa alguna absolutamente de nuevo, ya que de la nada nada puede
hacerse; y por ello, ni parecen admitir las formas sustanciales, ni la generación
o corrupción sustancial. Más aún, muchos de ellos indican que no hay ningunas
formas accidentales que sean verdaderos entes, porque no comprendían que al
guna cosa verdadera pueda hacerse de nuevo, sino que pensaban que todas las
mutaciones que experimentamos consistían en los varios modos de comportarse
de aquella cosa que pensaban que era la materia común. Desde lo cual algunos
avanzaron tanto que llegaron a decir no que la causa material de todos ios entes
era una cosa, sino que todos los entes son. uno, no en número sino en sustancia
ficium terrain eligere, eo quod om nibus sub quom odo fecerit illud corruptibile, si existi-
sit e t sit velud com m nris om nium m ater. m avit illud esse sim plex e t com m une subiec-
Aristoteles tam en, I M etaph., c. 7, ait banc tum generationis.
fuisse vulgi opinionem, nullum autem philo- 3. Indicium fertur de pracdictis senten-
sophorum in earn incliaasse eo quod terra tiis.— Prolixum esset ac superfiuum propria
p ro p ter nim iam densitarcm et siccitatem ad m otiva horum om nium philosophorum refer-
recloiendas aliarum reru m formas vel figuras re, eo quod et incerta sint e t nullam prae se
inepta esse videatur. H esiodus tam en in sua fcrant probabilitatem a u t verisim ilitudinem ,
T heogonia absolute vocat terram om nium u t ex dicendis o b iter constabit. Illu d vero
rerum m ateriale principium , idem que sen- com m une om nibus fuisse v id etu r quod nihil
sisse P h er-cidem refert T heodoretus in lib. de novo sim pliciter fieri p u taru n t, quoniam
de M ateria et m undo. Q uinta opinio nulli ex nihilo nihil fieri p o test; ideoque nec sub-
ex ci atuor elemenris hoc m unus tribuit, sed stantiales form as agnovisse videntur, nec ge-
cuidam corpori insensibili medio vel inter nerationem , corruptionem ve substantialem .
a q ra m e t aerem, u t Aristoteles refert, X Im m o m ulti eorum indicant nullas esse acci
M ctsah ., c. 7, vel in ter aerem et igo-m , dentales form as quae vera entia sint, quia
u t Anaxim ander, qui addidit hoc m edium non intelligebant aliquam veram rem posse
corpus esse infinitum ne unquam generatio de novo fieri, sed om nem m utationem quam
deficeret, contra quam infinitarem alibi dis- experim ur, putabant consistere in variis m o-
p u ra t Aristoteles. V idetur autem inde colligi dis se habendi illius rei quam putabant esse
philosophum hunc non posuisse hoc corpus com m unem m ateriam . Ex quo aliqui eo ul-
inco rr'x itib ile. alioaui non esset cur tim eret terius progressi sunt, u t n o n diccrent cau
successione generationum posse consum i si sam m aterialem om nium entium esse unum ,
finitum esset, quam quam vix possit intelligi sed om nia entia esse u num , non num ero,
Disputación XIII.— Sección III 401
y esencia; los cuales, aunque afirmaban una cosa falsa e improbable, con todo
hablaban consecuentemente si se trataba sólo de los cuerpos generables. Pues si
éstos no tienen transmutaciones sustanciales, ni difieren por formas sustanciales
sino por los accidentes o por los diversos modos de comportarse, en realidad no
se da causa material alguna de la sustancia, sino que se da sólo la sustancia sim
ple, que no dos cosas esencialmente diversas, sino una misma que se manifiesta
de diversos modos bajo los distintos accidentes.
4. Y esta fue la opinión de Jenófanes, Parménides y Meliso, que en este
sentido dijeron que todas las cosas son un solo ente y que cuanto hay fuera de
él es no ente; pues los accidentes o modos de aquel ente no los contaban entre
los entes. Y, por consiguiente, quitaban de en medio toda generación o mutación
absolutamente, ya que hacían a tal ente ingenerable e incorruptible, y a las mu
taciones accidentales, porque no dan el ser simplemente, no las juzgaban dignas
de la apelación absoluta de mutaciones. Hay quienes interpretan la opinión de
estos filósofos de otras maneras, a saber, que entendiesen por un ente un universo
que abraza todas las cosas, como insinuó Aristóteles en el I De Generatione, c. 8 ;
y Simplicio en el I Phys., c. 2; o que por un ente concibiesen a Dios, que es el
único que existe verdaderamente. Pues refiere Aristóteles en el I de la Metafísica,
c. 5, y Cicerón en el lib. II Academic. Quaest., que Jenófanes llamó Dios a aquel
tínico ente. Y así, muchos y graves autores juzgan que. estos filósofos hablaron me
diante enigmas y que ocultaron la verdad con locuciones figuradas; y que Aris
tóteles atacó sus opiniones en cuanto parecían manifestarse en la misma aparien
cia y superficie de las palabras. Acerca de lo cual puede leerse a Santo Tomás,
III Metaph., text. 15; Filopón y Simplicio, I Phys., c. 2 ; Eugubino, lib. III De
Peren. Philosoph., desde el c. 5; Mirando, lib. VI De Examin. vanit., c. 1; y
Besarión en los libros Contra Calumniat. Platonis. A nosotros nos interesa poco
qué es lo que estos filósofos pensaron o qué misterios ocultaron en sus palabras.
Sin embargo, no hay ninguna duda de que si ignoraron las formas sustanciales,
como parece que las ignoraron,- ya» que no hacen ninguna mención de ellas, pu
dieron fácilmente, y con bastante consecuencia, caer en dicha opinión, tal como
sed substantia e t essentia; qui, licet rem quod p e r unum ens intellexeriht u num u n i
faisant et improbabilem dicerent, consequen- versum quod om nia com plectitur, u t innuit
ter tam en loquebantur, si de solis corpori- Aristóteles, I de Gener., c. 8 ; et Simplicius,
bus generaiibus agebant. N am , si haec non I Phys., c. 2 ; vel p er unum ens intellexerint
tran sm u tan tu r substantiaiiter, nec différant D eum , qui solus vere est. R efert enim A ris
p er substantiales form as, sed per accidentia tóteles, I M etaph., c. 5 , et Cicero, lib. I I
au t diversos m odos se habendi, revera nulla Academic. Quaest., Xenophanem illud unum
d atu r m aterialis causa substantiae, sed d a tu r ens D eum appellase. Atque ita m ulti et
tantum substantia simplex quae non est alia graves auctores hos philosophos p e r aenig-
et alia essentialiter, sed una aliter et aliter m ata loemos fuisse, e t figuratis locutionibus
se habens sub diversis accidentibus. veritatem occultasse existim ant; A ristotelem
4. A tque haec fuit opinio X enophanis, vero im pugnasse eorum sententias quatenus
Parm enidis et Melissi, qui hoc sensu dixe- in ipsa verborum specie et superficie proferri
ra n t om nia esse u n u m ens et q u idquid est videbantur. D e qua re legi possunt D . T hom .,
praeter illud, esse n on e n s; nam accidentia I l l M etaph., text. 15 ; Philopon. et Sim pli
vel m odos illius entis in ter entia non n u m e- cius, I Phys., c. 2 ; Eugubinus, lib. I l i de
rabant. E t consequenter om nem generario- Peren. Philosoph., a c. 5 ; M irandus, lib. V I
nem a u t m utationem sim pliciter e m edio de Exam in. vanit., c. 1 ; et Bessario, Iibris
tollebant, eo quod illud ens facerent ingene- contra Calum niat. Platonis. N ostra parum
rabile e t incorruptibile, e t m utationes accï- refert quid isti philosophi senserint aut quae
dentales, quia non dant esse sim pliciter, non m ysteria suis verbis occultaverint. N o n est
censebant dignas absoluta appellatione m u - tamen dubium quin si formas substantiales
tationum . S u n t qui horum philosophorum ignorarunt, u t ignorasse videntur cum de eis
sententiam aliis m odis in terpretentur, scilicet, nullam m enflonem fecerint, facile satisque
26
402 Disputaciones metafísicas
Resolución de la cuestión
consequenter potuerint in earn sententiam in Quam opinionem tenuit Avicenna, lib. I
cidere, prout a nobis explicata est. Unde sola, Sufficient., c. 2. Cuius fundamentum est,
substantialium formarum probatione et con- quia subiectum generationis debet esse cor-
firmatione, tam haec sententia quam caeterae poreum et extensum, et consequenter quan
refutantur. tum; non potest autem esse huiusmodi, nisi
5. O p in io assereni c o r p o r e ita tis f o r m a m aliquam formam substantialem habeat. Et
m a t e r i a e c o a e v a m . — Potest tamen hoc loco hanc opinionem ex parte secuti sunt Scotus
referri alia opinio, quam multi ex modemis et Henricus; file enim, In IV, dist. 11, q. 3,
philosophis secuti sunt, ponentes in materia a. 2, in omnibus et solis viventibus putat
prima formam corporeitatis illi coaevam et esse necessariam huiusmodi formam corporei
ab illa inseparabilem. Nam, licet respectu tatis, seu mixtionis (ut ipse loquitur); hie
talis formae materialis causa eius sit sim vero, Quodl. I, q. 2 et 3, et Quodl. I ll,
plex, id est, absque essentiali et physica com- q. 13 et 14, in solo homine illam admitten-
positione, tamen illud commune subiectum dam censet propter indivisibilitatem animae
quod sub Omni transmutatione manet, et rationalis. Unde hi duo auctores non ponunt
est universalis causa materialis omnis gene- hanc formam inseparabilem a materia, neque
rationis et omnis formae substantialis quae ut per se necessariam ad primam causalita-
per eductionem fit et omnis compositi quod tem materialem subiecti generationis, sed
generatur, illud (inquam) subiectum iuxta propter alias speciales causas ; et ideo eorum
praedictam opinionem non est simplex, sed opinio ad praesentem locum non spectat.
essentialiter compositum, et corpus aliquod,
non mixtum, ncque etiam aliquod ex d e Q u a e s tio n is r e s o lu tio
mentis, neque medium inter ilia per eorum 6. c o v c lu s io . —• Dicendum igifur
P r im a
participationem, sed absolute corpus per est primo causam materialem in suo ordine
praecisionem omnium inferiorum formarum. universalem et primam non esse aliquod ex
D ispu tación X l l l . — Sección 111 403
sensibles o elementos que están afectados por cualidades contrarias. Esta afirma
ción va en contra de las cuatro opiniones, y es evidente por lo dicho en la sec
ción precedente; pues si estos elementos y todos los cuerpos sensibles sufren
transmutaciones sustanciales mutuas, ninguno de ellos puede ser sujeto primero
de transmutación; pues el primer sujeto, que es la primera causa material que
buscamos, no sufre transmutación, ni se aparta de su sustancia, pues de lo con
trario se resolvería en otro sujeto anterior, y así no sería ya el primero. Además,
como la generación se lleva a cabo entré cosas contrarias, es preciso que el común
sujeto de la generación no tenga ningún contrario suyo naturalmente innato, pues
de lo contrario o bien no sería capaz nunca de otro contrario, o se corrompería por
el desprendimiento de aquel que le es connatural, a la manera que se destruye
un elemento quitándole una cualidad que le es necesaria. Por consiguiente, estan
do cada uno de los elementos afectado por cualidades propias que tienen su con
trario, ninguno de ellos puede ser sujeto apto de generación; luego tampoco pue
de ser primera causa material de los entes naturales.
7. Y de aquí surge la tercera razón: no hay motivo para que esta causalidad
se atribuya más bien a un elemento que a otro, ni hay tampoco razón para que
repugne más bien a todos simultáneamente que a alguno de ellos; ahora bien,
se mostró gue no puede convenirles a todos; por consiguiente, no se atribuye
verdaderamente a ninguno. Se declara la primera parte de la proposición mayor
porque cada uno de los elementos son cuerpos simples y cada uno de ellos es apto
y está destinado para la generación de los mixtos, y ninguno de ellos puede cons
tar en modo alguno de otros, pues cada uno de ellos tiene cualidades propias que
repugnan a los otros; luego en todos existe la misma razón o repugnancia para
do poder ser la común materia de todas las cosas generables. Por lo que se re
fiere a que en algunos hay algunas condiciones acomodadas al oficio de materia
común, como es, par ejemplo, en el fuego la sutileza, por razón de la cual puede
fácilmente penetrar todas las cosas, en el aire el ser casi el lugar común de to
das las cosas’ y el'recibir fácilmente las impresiones externas, en el agua la hu-
sensibüihus corporibus seu elem entis q u as nis subiectum ; ergo ñeque esse potest pri
contrariis qualitatibus afficiuntur. H aec as ma causa m aterialis entium naturalium .
se rto est contra quatuor opiniones e t est evi- 7. A tque bine consurgit te n ia rado, quia
dens ex dictis in scctione praecedenti; nam , no n e st c u r haec causalirts p o d u s a itrib u a tu r
si haec el', m enta et om nia corpora sensibilia u ni elem ento quam aliis, ñeque edam est
invicem tran sm u tan tu r substantialiter, n u l c u r m agts re p u g n et om nibus sim ul q u am
lum eorum potest esse prim u m subiectum alicui eo ru m ; sed ostensum est non posse
transm utado»«: ; nam prim um subiectum , om nibus convenire; ergo nulli vere a ttrib u i-
quod est prim a causa m aterialis quam tu r. P rio r pars m aioris propositionis declara-
inqi’iriraus, non tran sm u tatu r n e c rece- tu r, quia singula elem enta sunt sim plida cor
d it a sua su b stan tia; alioqui resolvere- pora c t unum quodque est a p tu m e t in sti-
tu r in aliud prius subiectum et ita ip- tu tu m a d m ix to ram generationem e t nullum
sum n on esset prim um . Praeterea, cu m ge eorum ex aliis potest ullo m odo constare;
nerado fiat inter contraria necesse est u t singula enjm proprias habent qualitates re
comm une generadonis subiectum nullum pugnantes aliis; ergo in om nibus est aequa-
habeat contrariorum sibi n atu raliter in n a- lis ratio vel repugnantia ne esse possit com
tum ; alioqui vel nunquam erit capax alterius m unis m ateria rerum om nium generabilium .
contrarii vel corru m p etu r p e r abiectionem Q uod enim in quibusdam sin t quaedam con-
eius, quod sibi est connaturale, sicut destrui- ditiones accom m odatae ad o ffid u m m ateriae
tu r dem entim i ablata qualitate sibi necessa com m unis, u t est, verbi gratia, in igne sub-
ria. Cum ergo singula d em en ta sint affecta dlitas, ratione cuius facile p otest om nia p e
propriis qualitatibus habendbus contrarium , n e tra re , in aere quod fere sit com m unis lo
nullum eorum esse potest ap tu m generado cus rerum om nium e t b e ile externas im pres-
404 Disputaciones metafísicas
medad unida a una densidad tal que parece proporcionada para constituir el ali
mento de todas las cosas; estas condiciones —repito— nada importan, sea por
que más bien ayudan o a la razón de eficiente o a la de materia transeúnte que
a la propia e intrínseca razón de causa material, sea también porque aquellas
condiciones, del mismo modo que están acomodadas a algunas cosas, así están
en contradicción con otras; pues la sutileza del fuego tiene proporción con la
materia de las cosas sutiles, pero no con la materia de las cosas densas, y así
en lo demás. Y la causa primera material, por ser común a todos, debe ser de
por sí indiferente a todos.
8. La segunda parte de la proposición mayor se prueba porque todos los
elementos simultáneamente no pueden ser materia común, porque sufren trans
formaciones sustanciales mutuamente; más aún, tampoco pueden componer un
mixto si no es transmutados sustancialmente; pero esta razón prueba igualmente
acerca de cada uno de los elementos tomado por sí; luego. Por donde se con
firma finalmente porque ningún elemento puede ser materia de los otros elemen
tos, como parece evidente por sí mismo por tener repugnancia entre sí. Ni
permaneciendo en su misma naturaleza puede ser materia de algún mixto por
estar en pugna la forma del mixto con la del elemento; luego ningún elemento
puede ser materia común de todas las cosas naturales. Y estas razones prueban
con mayor fuerza acerca de todos los mixtos, mayormente por constar aquéllos
de elementos, y por ello nadie hasta ahora atribuyó esta causalidad a algún mixto.
9. Segunda conclusión.— Digo en segundo lugar que la materia prima no
es ningún cuerpo o sustancia completa e íntegra en la esencia y especie de sus
tancia. De dos maneras puede entenderse que la materia sea tal clase de sustan
cia. Primero, que ella sola sea la sustancia de todas las cosas generables y sólo
esté informada por los distintos accidentes de ellas; y en este sentido se ha de
probar la aserción por aquello de que las cosas naturales no sólo difieren en los
accidentes sino también en la sustancia y esencia, como en la sección anterior
argüíamos en contra de Epicuro y otros. Asimismo ha de ser rechazada (y casi
volvemos a lo mismo) por la verdad de las formas sustanciales que hemos de
siones recipiat, in aqua hum iditas cum ea torum , u t p er se notum videtur, cum sibi
densitate coniuncta quae ad constituendum repugnent. N ec in sua natura m anens potest
n u trim en tu m rerum om nium proportionaca esse m ateria alicuius m ixti, cum etiam form a
vid eatu r; hae (inquam ) conditiones nil refe- mixti pugnet cum forma elem enti; ergo nul
ru n t, turn quia magis iuvant vel ad rationem lum elem entum esse potest com m unis m ate
efficiendi vel ad rationem materiae transeun- ria rerum om nium naturalium . E t hae ratio-
tis quam ad propriam et intrinsecam ratio- nes a fortiori convincunt de om nibus m ixtis,
nem causae m ate ria ls, turn etiam quia illae m axim e cum illa ex elem entis constent, et
conditiones, sicut sunt accomm odatae qui- ideo nullus hactenus hanc causalitatem alicui
busdam rebus, ita sunt repugnantes aliis; mixto attribuit.
subtilitas enim ignis habct proportionem cum 9. Secunda conclusio.— D ico secundo:
m ateria rerum subtilium , non vero cum m a m ateria prim a non est aliquod corpus seu
teria rerum densarum , et sic de aliis. Prim a substantia com pleta et integra in essentia et
vero m aterialis causa cum sit comm unis om specie substantiae. D uobus modis intelligi
nibus, ex se debet esse indifferens ad om nia. potest m ateriam esse huiusm odi substantiam .
8. A ltera pars maioris propositionis pro- Prim o, ut ipsa sola sit substantia om nium
b atur, quia om nia elementa sim ul non pos- rerum generabilium solum que form etur di-
su n t esse materia communis, quia transm u- srinctis accidentibus eorum ; e t in hoc sensu
tan tu r ad invicem substantialitr.r; imm o nec probanda est assertio ex eo quod res n atu -
m ixtum com ponere possunt nisi substantiali- rales non tantum differunt accidentibus, sed
ter tran sm u tata; sed haec ratio aeque probat etiam substantia et essentia, u t superiori sec-
de unoquoque elemento per se sump! o ; ergo. tione contra E picurum et alios argum entaba-
U n d e confirm atur tandem , quia nullum eie- m ur. Item reiicienda est (et fere in idem
m entum potest esse materia aliorum elem en- redit) ex veritate form arum substantialium ,
Disputación X III.— Sección III 405
quarti d em ostraturi sum us disputatione X V . vel m inuantur, statim ac actio contraria ces-
Ilia enim vèritate supposita, evidenter se- sat eas recuperami ex propria e t intrinseca
q u itu r m ateriam n o n esse totam reru m m a- n atu ra; signum ergo est corrum pi res et
terialium substantiam , et has res non tan generari no n tan tu m in accidentibus sensi-
tu m accidentibus, sed essentia etiam et sub bilibus sed etiam in propria substantia. A tque
stantia differe, nec secundum sola acciden h is m odis im pugnatur tam quinta opim o
tia, sed etiam secundum substantiam tran s- supra recitata quam ea quae asserebat om
m u tati. Q uod etiam ipsa experientia satis n ia esse unum in sensu decimato.
est evidens; nam quando res m u tatu r in IO. Alio ergo m odo posset quis fingere
solis accidentibus, p erm anet in ilia aliquod m ateriam esse substantiam integram et com
vestigium p ro p rietatu m e t operationum eius pletata in aliqua specie substantiae e t nihilo-
vel saltern, rem otis agentibus contrariis, ad m inus esse aptam ad recipiendas ulteriores
suum statum et naturam reducitur; videmus formas substantiales e t componendas cum
autem res aliquas ita m utari et destrui u t eis varias substantias e t essentias m aterialium
priores proprietates et operationes prorsus rerum . E t hic etiam sensus improbabilis e st:
am ittant, neque ad iilas redeant unquam , a u t enim m ateria esset compieta substantia
etiam si om nis actio contraria cesset, et e omnino simplex aut esset composita ex aliqua
converso res aliae ita p roducuntur e t gene- potentia et actu substantiali; hoc posterius
ran tu r, u t in ilio esse quod acquirunt tam - dici non potest, prim o, quia iam non totum
quam in proprio et connaturali constanter iliud com positum , sed potentia ex qua con-
perm aneant et secundum illud habeant pro - stat. esset prim a causa materialis. D icetur
prias et connaturales operationes ac disposi fonasse id esse verum respectu illius com
t io n s quas conservant quoad p ossum ; et positi quod ingenerabile fingitur et incorrup-
si acquando ab aliquo contrario labefactentur tib ile, respectu tam en om nium entium gene-
406 Disputaciones metafísicas
rabilium seu generationis ipsorum, primam formae substare dicitur; cur enim non pote-
causam materialcm esse totum compositum. • rit»etiam ilia immediate subiici formae quae
Sed contra hoc obiicitur secundo, quia sine per generationem inducitur? Et propter eam-
ullo fundamento fingitur tale compositum; dem causam non est necessaria talis forma
nullum enim est indicium aut sensibile sig- ad conservandam illam potentiam cuius actus
mim iilius formae interiectae inter puram esse dicitur, quia ad hoc etiam satis est for
mareriam et alias formas quae per genera- ma quae per generationem inducitur. Igitur
tionem inducuntur. Quia ilia forma nullam superflue et sine fundamento fingitur talis
habet sensibilem proprietatem qua dignoscs- forma.
tur; nam primae qualitates per se conse-
quuntur ad formas elementorum et tempera- 11. Quarto accedit impossibilitas coniun-
menta ex Mis qualltatibus composita ad for gendi duas illas formas in eadem potentia
mas mixtorum; reliquae autem qualitates seu materia; nam, licet in quaestione sit an
omnes vel proprietates quas experimur, sup- forma quasi generica et specifica possint si-
ponunt saltern in genere causae materials mul actuare materiam, quod paulo inferius
et dispositivae priores qualitates; nullum er attingemus, tamen quod duae formae speci-
go est sensibile aut materiale indicium talis ficae simul coniungantur ad actuandam eam-
formae. Unde fit tertio ut sit omnino super dem potentiam substantialem plane est im
flua, quia nullus est physicus effectus prop possibile naturaliter et in hoc fere omnes
ter quern sit necessaria, quia non propter auctores convcniunt. Quia vel duae illae for
efficiendum, cum non habeat ullam qualita- mae immediate actuarent materiam vel una
tem per quam efficiat; aliunde unicuique esset actus alterius, seu materiae ut infor-
qualitati sufficiat propria forma, cui est con- matae per illam. Primum dici non potest,
naturalis. Neque etiam propter recipiendum; praesertim iuxta illam sententiam, quia alias
nam ad hoc sufficit illa potentia quae tali prior forma non necessario supponeretur ad
D ispu tación X III.— S ección III 407
posteriorem , neque com positum ex m ateria et ideo n o n p o test esse form a substandalis,
e t tali forma esset proxim a potentia et m ate- sed acd d en talis, qu ia form a s u b s ta n tia l»
rialis causa subsequentis form ae. Secundum constituit p er se u num , non p e r accidens.
ed am dici n o n potest, q u ia form a substantia- E t ra d o est, qu ia form a substandalis d a t esse
lis consdtuens integrato e t com pletato sub sim pliciter et essendale, et ideo n o n potest
stantiate, habet radonem actus ultim i in ra- supponere rem constitutam in esse sim plici
tione actus s u b s ta n t ia l e t essentialis, qu ia te r e t in essentia com pleta e t consum m ata.
consdtuit ultim ato quam dam speciem sub F orm a vero acddentalis dat esse secundum
stan tiae; ergo n o n p o test com parati p e r m o quid, quod p e r accidens ad iu n g itu r essenriae
dulo s u b s ta n tia l potentiae ad ulteriorem consum m atae. Ig itu r im possibile est subiec-
formarti. D enique rad o generalis est quia tu m quod est causa m aterialis rerum genera*
n o n potest una et eadem sub stan d a essentia- bilium et generationis substandalis esse su b
liter ac p er se constim i in duabus speciebus stantiate com pletato e t p er form am propriam
u ld m is; sed p er quam eum que form ant ex ac specificalo constitutam .
illis consdtuitur in p ropria et com pleta specie 12. A tque hae ra t tones aeque efficaciter
substantiae; ergo n o n po ssunt sim ul coniun- probant non posse illud subiectum esse sim -
gi illae duae form ae in eadem m ateria. Alias plicem substantiate integrato e t com pletato
quaelibet substantìa quantum vis com pleta in ratione et specie substantiae, quia im pos
posset actuari p e r ulteriorem form ato su b - sibile esset talent substantiate ulterius actuari
stantialem , quia non potest m aior rado reddi e t com pleri p er substandalem form am . Si
de una quam de alia. E t hue edam spectat enim hoc repugnat substantiae com positae,
illa comm unis rado, quod form a adveniens m ulto m agis semplici, quae p e r seipsam stt
e n d iato in actu co n stitu to no n facit u num in actu com pleto et perfecto. E ia enim re -
p er se, sed per accidens, ex Aristotele, V II pugnantia n o n provenit ex compositione sed
M etaph., text. 49, e t I I de A nim ., text. 7 ; ex actualitate com pleta in ratione e t essentia
408 Disputaciones metafísicas
ruada ulteriormente de modo sustancial y esencial dentro de aquel género; y
esta razón de repugnancia tiene lugar con la misma o mayor razón en la sustan
cia simple si se supone existente en el género de sustancia íntegra y completa.
Y por este motivo la sustancia inmaterial no puede tener razón de potencia sus
tancial para una forma ulterior, porque es una sustancia simple completa; y lo
mismo sucede con la sustancia del cielo, si es simple físicamente como muchos
quieren; pues es completa en una cierta especie de sustancia, y por ello no puede
ser actuada ulteriormente de modo sustancial; por consiguiente, la materia pri
ma, que puede ser actuada sustancialmente y componer un ente per se uno con
la forma sustancial, no puede ser una sustancia simple tal que sea íntegra y com
pleta en el género de sustancia.
13. Tercera conclusión.— Digo en tercer lugar: la causa material de las
cosas generables no es la sustancia compuesta de potencia sustancial y alguna
forma sustancial incompleta y cuasi genérica. Esta aserción la aprueban común
mente casi todos los autores en contra de Avicena, principalmente los que niegan
que existan muchas formas sustanciales en el mismo compuesto, como Santo
Tomás, I, q. 76, a. 3 y 4; lib. II cont. Gent., c. 58, y lib. VII de la Metafí
sica, lee. 12, a quien siguen los tomistas, Capréolo, In II, dist. 15, q. 1; Caye
tano, en el refrido lugar de I, y en II De Ahima, c. 1; el Ferrariense, en el citado
lugar de cont. Gent.; Soncinas, VIH Metaph., q. 8; Iavello, q. 4 ; Soto, I Phys.,
q. 7; Astudillo, I De Generat., q. 1; y en el mismo sitio Marsilio, q. 6 ; y Al
berto de Sajonia, q. 5; y extensamente Egidio, tratado De Pluralit. Formar., y
II De Anima, dub. 6. Lo mismo enseñaron Filopón, I D e Gener., al principio;
Temistio, V Phys., text. 7, y el Comentador, lib. De Substant. orbis, y I Metaph.,
texto 17, y I Phys., text. 65 y 69. Más aún, Avicena, en el I D e Anima, parí. I,
c. 3, señala que en la corrupción permanece sola la materia; y en el lib. I
Sufficient., c. 3, duda de si en la corrupción perece la corporeidad, tal como él
habla. Aristóteles también, en' el I De Gerteratione, text. 12, y en otros lugares
citados antes indica abiertamente el mismo parecer. Los Doctores aportan varias
substantiae, quae n on potest intra illud genus nam , praesertim qui neg an t esse plures for
u lterius actuari substantialiter e t essentiali- m as substantiates in eodem composito, ut
te r; haec autem ratio repugnantiae eadem D . T hom as, I, q . 76, a. 3 et 4, lib. I I
vel maiori ratione locum habet in substantia cont. G ent., c. 58, et lib. V II M etaph.,
simplici, si in genere substantiae integra et lect. 12, quem seq u u n tu r thom istae, C a-
completa esse supponatur. A tque hac ratio preolus, I n I I , dist. 15, q. 1 ; Caietan., dicto
ne substantia imm aterialis non potest habere loco I, e t I I de Anim a, c. 1; F errarius, cit.
rationem s u b s ta n tia l potentiae ad ulterio- loco cont. G e n t.; Soncin., V I I I M etaph.,
rem form am quia est substantia simplex q. 8 ; Iavell., q. 4 ; Soto, I Phys., q. 7 ;
com pleta; e t idem est de substantia caeli, Astudillo, I de G ener., q. 1 ; et ibid. M arsil.,
si est simplex physice, u t m ulti volunt; nam q. 6 ; et Albert, de Saxonia, q. 5 ; e t late
est com pleta in quadam specie substantiae Aegid., tract, de Pluralit. form ar., e t I I de
et ideo n on potest ulterius substantialiter Anim ., dub. 6. Idem docuere Philopon., I de
actu ari; materia ergo prim a quae actuari G ener., in princ., T hem ist., V Phys., text. 7,
potest substantialiter et ens per se unum c t C om m ent., lib. de S ubstant. orbis, et
com ponere cum substantiali forma, non pot I M etaph., text. 17, e t I Phys., text. 65 et
est esse talis substantia simplex quae sit 69. Im m o et Avicen., I de Anim ., part. I,
integra et completa in genere substantiae. c. 3, significat in corruptione m anere solam
13. Tenia conclusio.— Dico tertio : causa m ateriam ; et lib. I Sufficient., c. 3, dubitat
m aterialis rerum generabilium non est sub an in corruptione pereat corporeitas, u t ipse
stan tia com posita ex substantiali potentia et loquitur. Aristoteles etiam , I de G ener.,
aliqua fonila substantiali incompleta et quasi text. 12, et aliis locis su p ra citatis, aperte
generica. H anc assertionem com m uniter ap- indicat eam dem sententiam . Rationes affe-
probant fere omnes auctores, contra Avicen- ru ntur variae a D octoribus; duae tarnen suf-
Disputación X III.— Sección III 409
razones, pero parece que dos bastan, las cuales pueden tomarse proporcional- '
mente de las demostraciones de la aserción precedente.
14. La primera razón es porque en la naturaleza no hay indicio alguno de
tal forma perpetuamente coeviterna e inseparable de la materia, ni hay efecto
alguno por el que sea necesaria; luego tal forma se finge sin fundamento ni
necesidad. Se prueba el antecedente porque tal forma no tiene ninguna cuali
dad que le sea propia por la que se conozca, ni puede colegirse de la transmu
tación sustancial; porque de tal transmutación sólo se colige que se da algún
sujeto sustancial de ella. Y el que sea compuesto, ni es necesario para la razón
de sujeto, ni puede inferirse de otro indicio. Podrá objetarse que para la razón
de sujeto de la mutación física se requiere que sea extenso y dividido de los
otros; y para esto es necesario que tenga alguna forma, porque la sola materia por
sí no es capaz de extensión y división, pues es el acto el que distingue; éste,
efectivamente, era el fundamento de la sentencia contraria. Pero esta razón no
tiene ningún valor, porque ya sea que opinemos que la cantidad y extensión en
el orden de naturaleza preceden absolutamente en la materia prima a la genera
ción sustancial, sea que opinemos que siguen inmediatamente a la forma intro
ducida por la generación y que afectan a todo el compuesto, de ninguno de am
bos modos es necesario que el sujeto de la generación esté compuesto de materia
y de alguna forma. Se explica una y otra parte porque si la cantidad se presupone
para la forma que ha de ser introducida'mediante la-generación, fácilmente pue-*
de entenderse como inherente en la misma entidad de la materia; pues, como
mostraremos abajo, tiene una entidad verdadera y sustancial.
15. •Y se confirma, pues aquel compuesto que se finge como de materia y
forma de corporeidad, es algo incompleto y de tal modo potencial que natural
mente apetece una forma ulterior sin la cual no puede existir, sea absolutamente,
sea al menos de modo connatural. Y sin embargo se dice qué aquel compuesto
es sujeto suficiente de la cantidad con prioridad natural a recibir una forma ul
terior; luego mucho mejor y más fácilmente se atribuirá toda aquella capacidad
a la simple entidad dé la materia, porque no puede fingirse ninguna mayor re--
ficere v id en tu rv q u ae' cum proportione siimi quantitatem e t extensionem ordine natu rae
p o ssu n t ex p robationibus praecedentis as- praecedere sim pliciter in m ateria p rim a ad
sertionis. substantialem generationem sive opinem ur
14. P iim a ratio est, quia in natura nullum subsequi ad form am p er generationem intro-
e st in dicium talis form ae perpetuo coaevae ductam e t afficere totum com positum , n e u tro
et inseparabilis a m ateria, neque effectus ali- m odo est necessarium u t subiectum genera-
quis p ro p ter quern sit necessaria; ergo sine tionis sit com positum ex m ateria et aliqua
fondam ento vel necessitate fingitur talis for form a. D e d a ra tu r u traq u e pars, nam s< q u an -
titas supponatur ad form am p er generatio
m a. A ntecedens pro b atur, quia ilia form a
nem inducendam , facile intelligi potest in-
nu llam h ab et qualitatem sibi p ropriam p er
haerens ipsi em irati m ateriae; nam , u t in fra
quam cognoscatur, n eq u e ex transm utatione
ostendem us, veram et substantialem entità-
substantial! colligi p o test; quia ex huiusm odi
tem habet.
transm utatione solum colligitur dari aliquod 15. E t confirm atur, nam illud com posi
substantiate subiectum eius. Q uod autem sit tu m quod fingitur ex m ateria et form a cor
com positum , n eque ad rationem subiecti n e- poreità tis, incom pletum quid est et ita po
cessarium est, nec ex alio indicio inferri tentiale u t naturaliter appetat ulteriorem for
potest. Dices ad rationem subiecti m utationis m am , sine qu a vel om nino vel salterò con
physicae req u iri u t sit extensum e t divisum naturali m odo esse non potest. E t nihilom i-
ab aliis; e t ad hoc necessarium est u t habeat nus d id tu r illud com positum esse suffidens
aliquam form am quia sola m ateria p e r seip- subiectum quantitatis prius natura quam re -
sam non est capax extensionis et divisionis, cipiat ulteriorem form am ; ergo m ulto m elius
nam actus est q u i d istin guiti hoc enim fuit e t facilius attribuetur tota illa capacitas sim -
fundam entum co n trariai sententiae. S ed haec p lid entitati m ateriae, quia nulla m aior re-
ratio nullius m om enti est quia sive opinem ur pugnantia fingi potest quoad hoc in entitate
410 Disputaciones metafísicas
pugnancia en este punto en la simple entidad que en aquel compuesto, ni la ac
tualidad de tal entidad, cualquiera que sea, repugnará más con la unión y com
posición esencial de la última forma sustancial, que la actualidad de aquel com
puesto de materia y forma de corporeidad; luego, según esta manera de opinar,
no es necesaria aquella forma. Y es menos necesaria si opinamos que la cantidad
sigue a la forma que es introducida por la generación; pues de acuerdo con esta
opinión, la cantidad supone en el orden natural a la sustancia compuesta de la
materia y su propia forma. Por lo cual, consecuentemente habrá que decir, de
acuerdo con aquella opinión, que antes del instante intrínseco a la generación,
todo el tiempo en que se hace la alteración previa se supone la materia en sí
extensa y dividida de los otros mediante la cantidad y la forma de la cosa que
se ha de corromper; y que en el instante de la generación, en cambio, se con
serva extensa y dividida mediante la forma introducida y la cantidad que la acom
paña en aquel mismo instante; por consiguiente, no hay ningún efecto natural
ni señal alguna por razón de la cual tal forma o composición haya de ser ad
mitida por parte de la materia.
16. L a segunda razón es que tal forma es incompatible en la materia con
las formas subsiguientes. Y esto suele probarse comúnmente por aquella máxi
ma, que de dos entes en acto no se hace un uno p e r s e ; pues la primera forma
sustancial constituye al ente en acto absoluta y simplemente, porque da absolu
tamente el ser; luego ninguna forma que sobrevenga puede constituir un ente
p e r s e uno y absolutamente. A esta razón puede responderse que sólo vale de la
forma sustancial que da el ser específico y último; pues aquella que da precisi-
vamente el ser genérico, aunque tenga razón de acto respecto de la materia, con
todo se comporta como potencia para con la forma inferior, y porque es del mis
mo género puede constituir un uno p e r se con su acto. Así, pues, filosofan aquí
los autores en las formas físicas como todos raciocinamos en' las diferencias me
tafísicas, en las cuales la diferencia subalterna es acto, que actúa al género supe
rior y constituye la especie propia; la cual, a su vez, es potencia •para la diferen
cia inferior, con la cual constituye metafísicamente un ente p e r se uno. Por con-
simplici auam in ilio composito, ncque ac- 16. Secunda ratio est huiusmodi formam
rualitas talis entitatis, qualiscumque illa sit, esse incompossibilem in materia cum subse-
magis repugnabit cum unione ac compositio- quentibus formis. Hoc autem communiter
ne per se ulrimae formae substantialis quam probari solet ex illa maxima, quod ex duobus
actua'itas iilius compositi ex materia et for entibus in actu non fit unum per se; nam
ma corporeitatis ; ergo iuxta hanc opinandi prima forma substantialis constituit ens in
rationem non est necessaria illa forma. Minus actu absolute et simpliciter, quia dat esse
autem necessaria est si opinemur quantita- simpliciter; ergo nulla forma superveniens
tcm consequi formam quae per generationem potest ens per se unum ac simpliciter con-
introducitur; nam iuxta hanc sententiam sup stituere. Ad hanc vero rationem respcnderi
pon i quantitas ordine naturae substantiam potest solum procedere de forma substantial!
corno.-''; ex materia et propria forma. dante esse specificum et ultimum; nam illa
Unde dicendum consequenter erit iuxta illam quae dat praecise esse genericum, licet habest
opinfonem, ante instans intrinsecum genera rationem actus respectu materiae, comparatur
tion!, loto tempore quo fit alteratio praevia, tarnen ut potentia ad inferiorem formam,
supponi materiata in se extensam et divisata et quia est eiusdem generis constituere pot-
ab nli-'s per quantitatem et formam rei cor- erit unum per se cum suo actu. Ita enim
ranwendae ; in instanti vero generation» philosophantur hic auctores in physicis for
conservar! extensam et divisam per formam mis, sicut omnes ratiocinamur in metaphy-
introdnctam et quantitatem comitantem illam sicis differentiis, in quibus differentia subal
in eodem instanti; nullus ergo est naturalis terna est actus, superius genus actuans et
effectus, nullumve signum ratione cuius talis propriam speciem constituens; quae tarnen
forma vel compositio ex parte materiae ad- est potentia ad inferiorem differentiam, cum
mittenda sit. qua ens per se unum metaphysice componit.
D ispu tación XIII. — Sección III 411
S ic e rg o d ic e n d u m e s t iu x ta p r a e d ic ta m s e n - e d a m i n f o r m is s e p a r a tis . Q u a lita te s e n im
te n tia m d e p h y s ic is fo r m is . Ü u d e , c u m d ic i- e tia m c o n c i p iu n tu r d a r e e s s e s p e c if ic u m u t
t u r o m n e m f o r m a m s u b s ta n tia le m c o n s ti tu e r e e s s e a l b u m , e t g e n e r i c u m u t e s s e c o lo r a
e n s a c t u s im p lic ite r , r e s p o n d e b i t u r i d e s s e t i m i , e tc ., e t t a m e n n u l l a e s t a c c id e n ta lis
v e r u m s e r v a ta p r o p o r tio n e ; n a m f o r m a g e - fo rm a q u a e i n r e p ra e c ise d e t esse g e n e ric u m
n e ric a c o n s titu it e n s a c t u i n g r a d u g e n e r ic o , e t n o n a liq u o d s p e c if ic u m . S im ilite r i n a n -
f o r m a v e ro s p e c iö c a i n g r a d u s p e c ific o . E t g e lis d a t u r g e n e r ic a r a t i o s p i r i t u s e t p r o p r i a
s im ili p r o p o r tio n e d is tin g u e tu r illa m a x i m a : d if f e r e n t ia s p e c if ic a ; n o n p o t e s t a u te m e s s e ,
Quod advcnit enti in actu, advenit acciden- im m o n e c c o n c ip i a liq u a f o r m a s e p a r a ta q u a e
taliter. s i t s u b s t a n t i a s p i r itu a lis e t q u o d i n r e ip s a
17. Nulla forma praecisum genericum gra- s is ta t i n h a c p r a e c is a e t g e n e r ic a r a t i o n e ;
dutn dare polest.— Q u o c irc a , u t r a d ic itu s e r g o e a d e m r a tio n e i n f o r m is s u b s ta n tia lib u s
im p u g n e tu r illa s e n te n tia , p r o b a n d u m n o b is q u a e s u n t q u a s i m e d ia e , n o n p o t e s t d a r i
e s t n u ila m e s s e p o s s e f o r m a m q u a e p r a e c i s e fo rm a q u a e i n re p ra e c ise d e t g ra d u m g e n e
d e t e ss e g e n e r ic u m q u i n d e t e tia m a liq u o d r i c u m ; n u l l a e n im a s s ig n a r i p o t e r i t d i v e r s i -
e ss e s p e c ific u m i n illo g e n e r e ; n a m , h o c ta tis ra tio . U n d e a r g u m e n t o r s e c u n d o e x p r o
p r o b a to , o p tim e p ro c e d it d is c u r s u s fa c tu s , p r i a r a t i o n e i p s iu s f o r m a e , q u i a n o n p o t e s t
q u ia o m n is fo r m a s u b s ta n tia lis c o n s t i t u i t e n s in te llig i f o r m a i n r e ip s a e x is t e n s q u a e e s -
a c t u s im p lic ite r e t i n a liq u a s p e c ie u ltim a s e n tia U te r n o n s it c o n s ti tu ta i n a liq u a u l t i m a
s u b s ta n tia e , e t i d e o im p o s s i b ile e s t u t c o m s p e c ie f o r m a e s u b s ta n tia lis ; s e d o m n is f o r m a
p o s itu m c o n s t i t u t u m p e r t a l e m f o r m a m s i t c o m m u n ic a t c o m p o s ito t o t u m e ss e t o ta m q u e
u lte r iu s a c tu a b ile p e r s u b s ta n tia le m fo r m a m . e s s e n tia m s u a m ; e r g o c o n s ti tu it i llu d in a li
IU u d a u te m a s s u m p tu m p r o b a t u r p r i m o i n - q u a u l t i m a s p e c ie s u b s t a n t i a e c o m p o s ita e .
d u c tio n e , t u m i n fo r m is a c c id e n ta lib u s , t u m C o n s e q u e n tia c u m m i n o r i s u n t e v id e n te s , e t
4 1 2 ________________________________________ Disputaciones metafísicas
en la primera razón. L a mayor, por su parte, parece también certísima, porque
toda forma sustancial tiene una entidad propia distinta en la realidad misma de
la materia o de otras formas; por consiguiente, es menester entender en dicha
entidad la última y propia diferencia o razón por la que se distingue esencial
mente de las otras formas que tienen diversa esencia, con las cuales conviene en
la razón común de forma sustancial; luego toda forma sustancial está necesaria
mente constituida según su entidad en alguna última especie de forma sus
tancial.
18. La materia prima de los seres generábles exige para sí una especie esta
ble y átoma.— Podrá decirse que también la materia prima tiene su propia en
tidad sustancial y que, con todo, en sí misma no está constituida en alguna es
pecie última, sino que se reduce solamente al género de la sustancia material
hasta que quede determinada por la forma a alguna razón particular; luego lo
mismo podrá decirse de la forma común coevitema con la materia. Respondo que
la afirmación es falsa, pues la materia prima de los seres generábles de que ahora
tratamos está esencialmente constituida en alguna última especie de materia, la
cual retiene bajo toda forma, ni puede variarla, sino que a lo sumo puede aco
modarse a una u otra forma mediante los accidentes sobreañadidos. Pero como
aquella esencia de la materia, aunque en sí específica y última, es tal que en rea
lidad puede comunicarse a varias sustancias esencialmente diversas, por ello, con
siderada en sí misma, se dice que queda reducida a la sustancia material de los
seres generábles en iüanto tales, y no a alguna especie suya. Por lo cual, de paso
se infiere que el concepto de sustancia generable en cuanto tal no es genérico por
razón de la materia, sino por razón del grado común o de la conveniencia en la
forma.
19. Se podrá urgir la dificultad, pues la materia, aun cuando en su esencia
tenga la última especificación de la materia, sin embargo, es común a muchas
sustancias esencialmente diversas: por consiguiente, por igual motivo, aun cuan
do la forma de corporeidad tenga en su entidad y concepto esencial alguna última
especificación, sin embargo podrá ser común a muchas sustancias que tienen ul-
declarari possunt optjme inductione facta ¡n tum; nam materia prima rerum generabi
prima ratione. Maior vero etiam videtur cer lium de qua nunc agimus, essentialiter est
tissima, quia omnis forma substantialis habet constituta in aliqua ultima specie materiae
propriam entitatem distinctam in re ipsa a quam retinet sub omni forma, nec variare
materia vel aliis formis; ergo necesse est illam potest sed ad summum per accidentia
in illa entítate intelligere ultimam et pro superaddita potest ad hanc vel illam formano
priam differentiam seu rationem per quam accommodari. Quia vero illa essentia mate
distinguitur essentialiter ab aliis formis ha- riae, quamvis in se specifica et ultima, talis
bentibus diversam essentiam, cum quibus est ut reipsa communicari possit pluribus
convenit in communi ratione formae sub- substantiis essentialiter diversis, ideo secun
stantiaJis; ergo omnis forma substantialis est dum se spectata dicitur reduci ad substan
necessario conututa secundum suam enti tial« materialem generabilium ut sic, et non
tatem in aliqua ultima specie substantialis ad aliquam speciem eius. Unde obiter colli-
formae. gitur conceptum substantiae generabili ut
18. Materia prima generabilium stabilem sic non esse genericum ratione materiae, sed
atomamque speciem sibi vendicai.— Dices: ratione communis gradus seu convenientiae
etiam materia prima habet suam propriam in forma.
entitatem substantialem et tarnen secundum 19. Urgebis : materia etiamsi in essentia
se non est constituta in aliqua ultima specie sua habeat ultimam specificationem materiae,
sed tantum reducitur ad genus substantiae nihilominus est communis multis substantiis
materialis, donee per formano determine«« essentialiter diversis : ergo pari ratione, licet
ad aliquam particularem rationem; ergo forma corporeitatis in sua entitate et essen-
idem dici poterit de forma communi coae- tiali conceptu habeat aliquam ultimam spe
va materiae. Respondeo falsum esse assump- cificationem, nihilominus esse poterit com-
Disputación X III.— Sección III 413
munis multis substantiis habentibus ulterio ipsa conservetur absque ulteriori forma, esse
res radones essentiales.,1. diversas. Respon individuum generis corporis corruptibilis et
deo esse disparem rationem, nam essentia in nulla ultima eius specie constituí. Quod
materiae est esse quasi fundamentum intc- autem possit ita conservan de potentia abso
grae naturae substantial et compositae, et luta videtur evidens consequenter Ioquendo,
ideo solum est quaedam essentia inchoata cum inferiores formae realiter ab filo com
(ut sic dicam) per modum potentiae et prop- posito distinguantur, et a fortiori patebit ex
terea de se est indifferens ut per varios actus his quae inferáis de materia dicemus. Scotus
compleatur; at vero forma est complemen- vero etiam naturaliter putat id esse possibile,
tum naturae et essentiae substantial, et ideo,
ut, verbi gratia, in morte hominis vel alia
hoc ipso quod habet determinatalo et speci
simili; admittit enim ibi corruptionem sub
ficalo rationem formae, adiuncta materiae
complct cum illa integrato substantialem na- stantialem sine generatione, et cadaver nihil
turam et in aliqua ultima specie substan aliud esse quam hoc individuum corpus his
tial! constitutam, et ideo non relinquit filato accidentibus affectum et nulla inferiori specie
naturato indifferentem ad ulteriorem speciem. substantiali constitutum. Hoc autem conse-
Quapropter omnes qui ponunt formam cor- quens per sese mihi videtur absurdum et
poreitatis in omnibus vel in aliquibus entibus incredibile; non enim magis potest concipi
naturalibus, consequenter aiunt filato formam hoc individuum corpus per se existens sine
praecise constimi in gradu subalterno cor- ulla specificatione quam hic Spiritus extra
poreitatis absque ulla contractione essentiali, omnem speciem, vel hoc coloratimi reipsa
quod revera est inintelligibile. affectum hoc colore et nulla specie coloris.
20. Et consequenter etiam admittent com Et ratio est supra tacta, quia individua en-
postalo ex materia et tali forma, si in re titas necessario differì essentialiter ab aliis
e t id e o n e c e s s a r iu m e s t u t i n s e s it c o n s n o n a lti? M a x im e q u o d iu x ta s e n te n tia m
t i t u í a i n p r o p r i a e s s e n tia n o n c o m m u n i a liis . q u a m im p u g n a m u s , n o n s o lu m i n re b u s q u a e
U n d e c o n f ir m a tu r , n a m e x d ie ta p o s itio n e v id e n tu r e ie v a r i a d a ltio r e m g r a d u m c o r p o -
s e q u i t u r r a tio n e m g e n e r ic a m e t s p e c ific a ta r u m u t s u n t v iv e n tia , s e d e tia m in in fim is
d i s t i n g u i r e a l i t e r in u n a e t e a d e m r e q u i a e t in a n im a tis c o r p o r ib u s d i s t i n g u i t u r f o r m a
s u m u n t u r e x f o r m is r e a l i t e r d is tin c tis ; c o n - d a n s e s s e c o r p o r is a f o r m a d a n te esse ig n is
s e q u e n s a u t e m fa ls u m e s s e c o n s t a i e x d ic tis a u t la p id is v e l a liu d s i m ile ; q u a e c o n tra c tio
s u p r a d e u n iv e r s a l ib u s e t d e c i a r a b i t u r e tia m e s t c u m m in im a d iv e r s ita te q u a e e s s e p o te s t
i n s e q u e n tib u s ra tjo n ib u s . i n t e r a liq u o d g e n u s e t d if f e r e n tia m s u b s s a n -
21. Absurda ex opinione asserente for t i a l e m ; s i e r g o illa s u f f ic it a d r e a li'm d is tin c -
maos corporcitatis.— N otatu digmtm .— T e r - tio n e m f o r m a r u m , q u a e l ib e t s u f f ic it; u n d e
tia r a tio s u m i t u r e x d i f f e r e n z a i n t e r e s s e n - n o n d e f u e r u n t p h ilo s o p h i q u i c o n s e q u e n s
tia le m c o m p o s itio n e m p h y s ic a m a c m e t a p h y - i l l u d a d m i t t e r e n t ; e s t ta m e n n o n so lu m fal
s ic a m , q u a s v e lie in h o c a e q u i p a r a r e c a u s a s u m , s e d e tia m r id i c u lu m . P r im o , q u ia c o n s
e s t e r r o r is , c u m a lte ra i n r e b u s , a l te r a in t a t e v id e n te r in d u c tio n e s u p e r iu s fa c ta , a d
c o n c e p tib u s e x is ta t. A r g u m e n t o r ig itu r , n a m a b s tr a h e n d o s c o n c e p tu s generis, d iff e r e n tia e ,
s i d a r i p o te s t fo r m a p h y s ic a q u a e s o lu m e t s p e c ie i, n o n e s s e n e c e s s a r ia m illa m d is tin c -
c o n fe ra t g ra d u m g en eri cu m , e rg o q u o t s u n t t io n e m r e a le m f o r m a r u m , u t p a te t in a n -
g r a d u s g e n e r ic i e t s p e c ific i s u b s ta n tia r u m g e lis e t a c c id e n tib u s . S e c u n d o , q u ia s e q u itu r
m a t e r i a l i u m , t o t e r u n t m u ltip l ic a n d a e f o r m a e m u ltip l ic a n d a s e s s e in h o m in e tr e s a n im a s ,
s u b s ta n tia le s r e a l i t e r d i s t i n c t a e ; c o n s e q u e n s q u a e est sententia omnino falsa, u t e x B cien-
e s t f a l s u m ; e rg o . S e q u e la p r o b a t u r a p a r i- tia d e a n im a s u p p o n o . I m m o p lu r e s e tia m
ta te r a tio n is ; q u a e e n im r a tio a ffe rri p o te s t m u itip l ic a n d a e e r u n t , n a m i n g r a d ii s e n tie n d i
o b q u a m q u i d a m g r a d u s g e n e r ic u s d a t u r p o te s t a liq u a c o n v e n i e n z a e s s e n tia lis a b s tr a h i
p e r p ro p r ia m fo rm a m re a lite r d is tin c ta m e t i n t e r h o m i n e m e t a l i q u a a m m a lia p e r f e t t a
Disputación XIII.— Sección III 415
males perfectos que no sea común a todos los demás animales, y en la razón de
intelectivo puede abstraerse la razón genérica común al hombre y al ángel, que
quede contraída al hombre por la propia diferencia. De lo cual se sigue ulterior
mente que habría que afirmar innumerables formas realmente distintas en cada
uno de los compuestos, porque las diferencias genéricas y específicas pueden mul
tiplicarse de varios modos, según las diversas conveniencias y diferencias que pue
den fácilmente entenderse en las cosas, y de acuerdo con ellas pueden abstraerse
los diversos conceptos comunes o particulares. Es, por consiguiente, un grave
error en metafísica y en filosofía distintinguir formas reales y físicas a causa de
nuestro modo de concebir distinto o confuso, del cual a veces se origina la mul
tiplicación de géneros y diferencias. En otro caso, no sólo una sino que sería
preciso poner dos o tres formas de corporeidad: una, del cuerpo en común en
cuanto que es género para corruptible o incorruptible, simple o compuesto; otra,
del cuerpo corruptible o mixto en cuanto tal. Todo lo cual es una ridiculez. Por
lo cual, no sólo no es necesario multiplicar las mismas formas por causa de es
tas operaciones de la mente, sino que está en contradicción con ellas, porque
pertenece a la razón del propio género y de la propia diferencia que digan la
misma esencia real concebida diversamente.
22. Lo cual, finalmente, se confirma porque es imposible que se dé una for
ma sustancial que dé el grado específico de sustancia y que no dé también aquel
grado genérico y efecto formal que se finge que da la forma de corporeidad dis
tinta; luego es superfiua e imposible tal forma. La consecuencia es evidente, por
que el mismo predicado esencial y el mismo efecto formal no puede convenir a
la misma cosa por dos formas realmente distintas. Y el antecedente se prueba
porque no puede darse una forma sustancial que confiera un grado específico y
que no incluya esencialmente la razón común y genérica de forma sustancial in
formante a la materia; pero esta razón precisa basta para constituir la forma de
corporeidad; luego la forma de corporeidad no es un forma especial, sino que es
cualquier forma sustancial considerada según la común razón de forma sustancial
informante. Se prueba la menor (pues lo restante es claro), ya que por esto pre-
quae non sit communis omnibus animalibus, illis repugnat, quia de ratione proprii gene
et in ratione intelligendi potest abstrahi ratio ris et propriae differentiae est ut eamdem
genérica communis homini et angelis, quae rei essentiam dicant diversimode conceptam.
per propriam differentiam ad hominem con- 22. Quod tandem confirmatur, quia im
trahatur. Unde ulterius sequitur innúmeras possibile est dati formam substantialem dan-
formas realiter distinctas esse asserendas in tem specificum gradum substantiae quae non
singulis compositis, quia differentiae generi- det etiam ilium gradum genericum et effec-
cae et specificae possum variis modis multi tum formalem quem dare fìngitur forma cor
plican iuxta varias convenientias et difieren- poreitatis distincta; ergo et superflua et im-
tías quae facile possunt in rebus considerar!, possibilis est talis forma. Consequentia est
et secundum eas possunt varii conceptus evidens, quia idem essentiale praedicatum
communes vel particulares abstrahi. Est ergo idemque effectus formalis non potest eidem
magnus error in metaphysica et philosophia, rei convenire per duas formas realiter di
propter modum nostrum concipiendi confu- stinctas. Antecedens vero probatur, quia non
sum vel distinctum, ex quo saepe oritur ge- potest dari forma substantialis quae conferai
nerum et differentiarum multiplicand, reales specificum gradum, quae essentialiter non
ac physicas formas distinguere. Alioqui non includat communem ac genericam rationem
unam tantum, sed duas vel tres corporeitatis formae substantialis informantis materiam ;
formas poneré oporteret: unam, corporis in sed haec praecisa ratio sufficit ad constituen-
communi. ut est genus ad corruptibile et dam formam corporeitatis; ergo forma cor
¡ncorruptibile, simplex vel mixtum; aliam, poreitatis non est specialis forma sed est
corporis corruptibilis am mixti ut sic. Quae quaelibet forma substantialis considerata se
omnia ridicula sunt. Unde non solum neces- cundum communem rationem formae sub
sarium non est propter has mentis operatio- stantialis informantis. Minor probatur (reli-
nes formas ipsas multiplicare, verum etiam qua enim clara sunt), nam ex hoc praecise
416 Disputaciones metafísicas
cisamente, porque una sustancia se concibe compuesta de materia y forma sustan
cial, es esencialmente sustancia corpórea o cuerpo del predicamento de la sustan
cia; pues en virtud de tal composición no sólo es esencialmente distinta de la
sustancia corpórea, sino que es capaz de la cantidad o de las tres dimensiones,
en lo que consiste la razón de sustancia corpórea. Por lo cual, la forma de cor
poreidad como tal no dice ni requiere que la misma sea corpórea o extensa, sino
sólo que informe a la materia, por razón de la cual el compuesto resultante de
ello sea capaz de las tres dimensiones; no es, por tanto, necesaria o posible nin
guna forma intermedia que dé el ser genérico de cuerpo, sino que cualquier for
ma sustancial, por virtud de su razón genérica, lo confiere.
23. Se deduce la conclusión de todo lo dicho.— Queda, por tanto, de todo
lo dicho que la causa primera material de las sustancias generables no es alguna
sustancia íntegra, ni algún cuerpo o compuesto de materia y forma; y, por tan
to, para la generación de las sustancias no se supone a modo de sujeto en que
se reciba la generación algún cuerpo ingenerable o incorruptible, sino sola la
materia prima, sola —digo— en cuanto a la sustancia; pues en cuanto a los ac
cidentes veremos después qué se ha de decir.
SECCION IV
¿ T ie n e l a m a t e r ia p r im a u n a e n t id a d a c t u a l in g e n e r a b l e e in c o r r u p t ib l e ?
1. Hasta aquí hemos explicado más bien lo que no es la materia prima que
lo que es; ahora hay que investigar esto segundo, porque no podemos declarar
la causalidad de la materia y su razón de causar si no conocemos primero qué
tiene de entidad la misma materia.•
quod aliqua substantia intelligatur composita per modum subiecti in quo generatio reci-
ex materia et forma substantiali, essentialiter piatur aliquod corpus ingenerabile et incor-
est substantia corporea seu corpus de p r e d i ruptibile, sed solam materiam primam, solam
camento substantiae; nam ex vi talis compo- (inquam) quoad substantiam; nam quoad
sitionis et est essentialiter distincta a sub- accidentia quid dicendum sit, postea vide-
stantir ^corporea et est capax quantitatis bimus.
seu trinae dimensionis, in quo consistit ratio
substantiae corporeae. Unde forma corporei- SECTIO r v
tatis ut sic non dicit nec requirit quod ipsa U tr u m m a teria prim a hab eat aliquam e n -
corporea sit seu extensa, sed solum quod TITATEM ACTUALEM INGENERABILEM ET INCOR-
info-m.’t materiam, ratione cuius compositum RUPTIBILEM
inde resultans sit capax trinae dimensionis;
1. Hactenus explicuimus potius quid non
nulla est ergo necessaria aut possibilis forma sit materia quam quid sit; nunc hoc secun
media quae det esse genericum corporis, sed dum inquirendum est, quia non possumus
quaelibet forma substantialis ex vi suae ge- causalitatem materiae et rationem causandi
nericae rationis illud conferì. declarare nisi prius sciamus quid entitatis
23. Ex omnibus dictis infertur conclu- habeat ipsa materia.
sio.— Reiinquitur ergo ex omnibus dictis
primam causam materialem substantiarum Cerla aliquot stabiliuntur
generabilium non esse aliquam substantiam 2. U t ergo ab his quae certa videntur
integrant, ñeque ullum corpus aut compo incipiamus, primo indubitatum esse videtur
situm ex materia et forma; ac proinde ad materiam quae actu est sub forma et cum
substantiarum generationem non supponi ilia componit substantiam corpoream, habere
Disputación XIII.—Sección IV 4 17
27
418 Disputaciones metafísicas
razón, que la materia ha sido creada por Dios, como consta por I, q. 44, a. 2,
y q. 46, a. 1, ad 3 ; y lo que es creado recibe algo de entidad real; pues de lo
contrario permanecería tan sin haber sido hecho como antes.
4. Entidad de la materia prima sustancial.— La segunda parte se prueba
evidentemente porque la materia prima compone esencialmente la sustancia, VIII
de la Metafísica, text. 15, 16 y 36, y lib. IX , al fin, y después se tratará más
extensamente. Pero la sustancia no se compone más que de sustancias, al menos
incompletas. Igualmente la sustancia compuesta añade algo a la cosa además de
la forma, y esto no es un accidente; es, por tanto, algo sustancial. Finalmente,
la materia prima, del mismo modo que es ente no está en el sujeto; pues esto
le repugna en sumo grado por ser el primer sujeto.
5. La última parte es también clara, porque la materia es una entidad real
mente separable de cualquier forma particular determinada, lo cual basta para
que sea distinta de la forma en la realidad; y no se distinguen sólo modalmente,
pues la forma sustancial no es un modo sino una verdadera cosa que tiene su
propia entidad, por lo cual a veces puede también conservarse naturalmente se
parada de la materia, como el alma racional, y por potencia absoluta cualquier
forma puede conservarse separada. Por consiguiente, se distingue la materia de
la forma como una cosa de otra. Y se confirma; pues la composición de la sus
tancia de materia y forma es real y física y no de una cosa y un modo; por tanto,
es de dos cosas. Finalmente, al ser perpetua la materia y anterior a la forma, es
evidente que se distingue realmente de la forma, suponiendo que la forma no es
solamente algún modo, sino un acto verdadero y una entidad propia, lo cual es
también cierto, ya que es una cosa más perfecta que la materia, como se tratará
más ampliamente después. Soncinas, en cambio, en el VII M etaph., q. 19, aun
que concede que esta parte es verdadera, con todo añade que puede alguien de
fender que la materia no es actualmente distinta de la forma porque no tiene una
existencia distinta. Pero sea lo que sea del ser de la existencia, de que tratare
mos en seguida, nadie, con todo, puede negar que, según la entidad de la esen
cia, es distinta la entidad de la materia de la entidad de la forma, como demues-
esse creatam a Deo, ut constat ex I, q. 44, terdum naturaliter etiam conservari potest
a. 2, et q. 46, a. 1, ad 3; quod autem separata a materia, ut anima rationalis, et
creatur, aiiquid entitatis realis accipit; alio- per potentiam absolutam quaelibet forma
qui tam maneret infectum sicut antea. potest separata conservari. Distinguitur ergo
4. Entitas primae materiae substantialis.—• materia a forma tamquam res a re. Et con-
Secunda pars ex eo evidenter probatur quod firmatur; nam compositio substantiae ex ma
materia prima essentialiter componit substan- teria et forma est realis et physica et non
tiam, V i l i Metaph., text. 15, 16 et 36, et ex re et modo ; ergo ex duabus rebus. Deni-
lib. IX, in fine, et infra latius tractabitur. que cum materia sit perpetua et ante for
Substantia autem non componitur nisi ex mato, evidens est distingui realiter a forma,
substantiis, saltern incompletis. Item substan supponendo formam non esse tantum ali-
tia composita aiiquid rei addit praeter for quem modum sed verum actum et propriam
mam, et illud non est accidens; est ergo entitatem, quod etiam est certum cum sit
aiiquid substantiale. Denique materia prima, res perfectior quam materia, de quo infra
eo modo quo est ens non est in subiecto; latius dicetur. Soncinas vero, VII Metaph.,
nam hoc maxime repugnat illi, cum sit pri- q. 19, quamvis hanc partem veram esse con
mum subiectum. cédât, addit tamen posse aliquem defende, e
5. Ultima pars etiam est clara, quia mate materiam non esse actu distinctam a forma,
ria est entitas realiter separabilis a qualibet quia non habet esse distinctum. Sed, quid-
forma particulari determinata, quod satis est quid sit de esse existentiae, de quo statini
ut a forma sit in re ipsa distincta; non di- dicetur, nemo tamen negare potest quin se
stinguuntur autem solum modaliter; nam cundum entitatem essentiae alia sit entitas
forma substantialis non est modus, sed res materiae ab entitate formae, ut rationes fac-
vera habens propriam emitatem; unde in- tae demonstrant.
Disputación XIII.—Sección IV 4 19
te x t. S , s e n ti t m a te r ia m e s s e n o n e n s a c t u , c o m p l e t a ; h a c e n im r a tio n e a n g e lic a e s u b
s e d p o te n tia ta n tu m . I d e m q u o q u e d o c e t s ta n t ia e s u n t p e r f e c ta e e t c o m p le ta e , q u ia s u n t
C o m m e n t a t o r e is d e m lo c is , e t id e o lib . d e a c t u s s u b s is te n te s ; e t q u i p o n u n t s u b s t a n -
S u b s t a n t i a o r b is , i n p r in c ip io , e t I I P h y s ., tia m c a e li e s s e s im p lic e m , d i c u n t e s s e c o m
c o m . 1 2 , a i t materiam substantìari per posse. p le ta n e q u ia e s t a c tu s p e r se s u b s is te n s . D e -
I n e a d e m s e n te n tia v i d e t u r fu is s e P l a t o in n i q u e D e u s ip s e , q u i e s t p e r f e c tis s im u s a c t u s ,
T i m a e o , i d q u e p r o b a t e x e o q u o d r e c e p t iv u m e s t a c t u s s u b s is te n s e t n o n in f o r m a n s ; e rg o
d e b e t e s s e e x p e r s e o r u m o m n iu m q u a e r e c i- s ig n u m e s t a c t u m s u b s is te n te m e x s u a r a
p e r e p o te s t . tio n e e s s e p e rf e c tio r e m in f o r m a n te . A t m a
7. D e in d e p r o b a tu r ra tio n e id e m a n te c e - te ria p r im a e s t im p e r f e tti s s im a , a tq u e a d e o
d e n s , q u ia, si m ate ria D on e s t p u r a p o te n tia , m i n u s p e r f e c ta q u a m q u a e l ib e t f o r m a s u b -
e rg o v el e s t c o m p o sita e x p o te n tia e t actu a ta n tia l is , q u a e e s t a c t u s in f o r m a n s e t n o n
v e l e s t a liq u is a c tu s . P rim u m d ic i n o n p o te s t, s u b s is te n s . E t c o n f ìr m a tu r , n a m o m n is a c tu s
u t c o n s ta t ex se c tio n e p ra e c e d e n ti e t q u ia s iv e in f o r m a n s s iv e p e r s e s u b s is te n s h a b e t
alia s d a r e tu r a lia p o te n tia p r io r ip s a m a te ria . a liq u a m o p c ra tio n e m , u t p a t e t d is c u r r e n d o
R u r s u s si e s t a c tu s , v e l a c tu s in fo rm a n s vel p e r o m n e s h u iu s m o d i a c t u s ; m a te r ia a u te m
a c tu s su b sisten s. N o n p rim u m , u t p e r se p r im a n o n h a b e t p r o p r ia m a c t io n e m ; n o n
n o tu m e s t, alias esser a c tu s a lte riu s su b ie cti e r g o e s t a c t u s s e d p u r a p o te n tia .
e t c o n s e q u c n te r d a r e tv r a liu d s u b ie c tu m
p r iu s m a te ria , q u o d re p u g n a t ra tio n i m ateriae. Quaestitmis resolutio
N e q u e e d a m d ici p o te s t s e c u n d u m , p rim o , g . U t q u a e s tio n i r e s p o n d e a m u s sec lu s a
q u ia a c tu s su h s iste n ts e s t p e rfe c tio r a c n i in o m n i a m b ig u ita te t e r m in o r u m , d is tin g u a m u s
fo rm a n te : u n d e si ita sit su b siste n s u t in q u a e s tio n e m d e e n t i t a t e e s s e n tia e e t d e e n t i -
fo rm a re n o n p o ssit, s e m p e r e s t s u b s ta n tia t a t e e x is t e n tia e ; n a m e s t v a ld e c o n tr o v e r s u m
Disputación XIII.—Sección IV 421
d a, pues es cosa muy discutida cómo se distinguen estas dos cosas en las cria
turas, y por ello es más cierta la solución de una cosa que la de otra. Por otra
parte, cuando se estudia si la materia tiene de por sí entidad, y no por la forma,
aquella negación puede entenderse doblemente: en un sentido, que no la tenga
intrínsecamente por la forma, o sea como por un acto informante y que da el
ser a la materia por su intrínseca inform adón; de otro modo, que en ningún sen
tido tenga su ser por la forma o por relación a la forma, o por dependencia
de ella.
9. L a m a te ria tie n e la e se n c ia actú a! d is tin ta d e la fo rm a , p e r o d e p e n d ie n te
d e ella .— Digo, por consiguiente, en primer lugar, que la materia prima por sí
y no intrínsecamente por la forma, tiene su entidad actual de esenda, aun cuando
no la tenga más que con intrínseca relación a la forma. Hablo en esta aserción
del ser actual de la esencia, para convenir en los nombres y modo de hablar con
los autores de la opinión contraria; aunque en este sentido, y en cuanto a esta
parte, no veo cómo puede haber diversidad de opiniones; pues la materia creada
por Dios y existente en el compuesto, tiene alguna esencia real, ya que de lo
contrario no sería un ente real; pero la esencia de la materia no queda consti
tuida intrínsecamente en su ser de esencia por la forma; por consiguiente, tiene
por sí misma su entidad de esencia, cualquiera que sea. Se prueba la menor por
que la forma no constituye intrínsecamente alguna naturaleza en su ser de esen
cia, más que componiéndola por modo de acto; y la forma no compone la.esen-
cia de la materia, como consta por sí mismo, porque la materia es esencialmente
una entidad simple, como también la forma, y de ambas surge el compuesto.
De lo cual se toma la segunda razón; pues toda entidad simple tiene necesa
riamente por sí misma de modo intrínseco, y no por otra entidad, su esencia,
porque en esto consiste la razón misma de entidad o de esencia simple; ahora
bien, la materia es una esencia simple; luego. Tercero, la materia esencialmente
es una entidad incompleta; luego intrínsecamente no queda constituida por. la
forma. L a conscuencia es evidente, porque si incluyese la forma, nada le faltaría
para la razón de esencia completa. Finalmente, por el mismo concepto de pura
'potencia se colige esto mismo; pues si la materia tuviera'intrínsecamente su ser
habet, similitudinem quamdam habere divini tentiae, quod retinet sub quacumque forma.
esse; et q. 3 de Verit, a. 5, ad 1, ait: lice; Unde confirmatur: nam materia eamdem
materia prima sit informis, tarnen inest et numero entitatem actualem habet sub for
imitatio primae formae, quantumcumque ma geniti quam habet sub forma corrupti;
enim debile esse habeat, illud tarnen est imi ergo etiam habet idem numero esse quo
tatio primi entis. constituitur in tali entitate actuali. Mud au
13. Dico secundo: materia prima etiam tem esse est existentiae, ut dicto loco pro-
habet in se et per se entitatem seu actuali- batur. Confirmatur secundo, nam materia
tatem existentiae distinctam ab existentia ut praesupponitur formae et est subiectum
formae, quamvis illam habeat dependenter a generationis, non est omnino nihil, alias ge<
forma. Priorem partem tenet Henric., Quodl. neratio fieret ex nihilo; est ergo aliqua en
I, q. 10, et Quodl. IV, q. 16; Scot., In II, titas creata; ergo entitas actualis et exis
dist. 12, q. 1 et 2, et ibid. Gregor., q. 1 ; Ga tens, quia creatjo non nisi ad actualem en
briel et alii, ibid. Fundamentum huius con- titatem et existentem terminatur. Nec sub
clusionis, supposita praecedenti, est quia esse iectum reale esse potest, nisi sit in rerum
existentiae nullam rem vel modum realem natura existens. Demum talis est existentia
addit supra entitatem essentiae, ut actualem rei qualis essentia actualis; sicut ergo essen
et extra causas positam, quia hoc ipso quod tia substantiae corporeae componitur ex par-
entitas concipitur actualis extra causas, con- tialibus essentiis materiae et formae, ita etiam
cipitur existens. Quod principium infra, disp. integra existentia eiusdem substantiae com
XXXIV, ex professo probandum est. Ex ilio ponitur ex partialibus existentiis materiae et
autem evidenter sequitur materiato sicut ha- formae. Quod in citato loco latius proban
oet entitatem essentiae actualem distinctam dum est; sequitur enim manifeste ex dicto
3 forma, ita habere suum proprium esse exis- principio, quod existentia et essentia actua-
Disputación XIII.—Sección IV 425
realmente sino con la razón; luego la materia en cuanto que es una entidad ac
tual realmente distinta de la forma, incluye en su entidad la propia existencia par
cial, distinta también en la realidad de la existencia parcial de la forma.
14. En cuanto a que esta existencia de la materia dependa de algún modo
de la forma y de su información, parecen negarlo Escoto, Enrique y Gregorio
en los lugares citados antes; pero la sentencia contraria que pusimos en la se
gunda parte de la aserción está comúnmente admitida, porque la materia, aun
que tenga propia existencia, con todo, ésta es tan imperfecta que sin la ayuda
de la forma no puede existir naturalm ente; y a esto es a lo que ahora se lla
ma dependencia de la materia respecto de la forma. De qué clase sea este modo
de dependencia no puede explicarse cómodamente si no explicamos prim ero la
causalidad de la forma; y allí mismo trataremos también si es tan grande la de
pendencia de la materia respecto de la forma que sin ella no pueda existir en
modo alguno.
15. Digo en tercer lugar que la materia no tiene de por sí la actual enti
dad o existencia sin causa eficiente, sino que es preciso que reciba este ser de
otro, es decir, de Dios. Esta aserción, según la fe, es certísim a; en cambio, se
gún la filosofía no todos admiten que pueda demostrarse Por lo cual, de acuerdo
con la sentencia de Platón, la materia se supone para toda acción, incluso para
la de Dios, y ppr ello se juzga que es improducida, como refieren, de entre los
Padres, Justino en la O r a t. P a ra en . a d G e n i .; y Ambrosio, lib. I H e x a m ., c. 1 ; y
Atanasio, lib. D e I n c a m a t. V e r b i, al comienzo; y de los filósofos, Plutarco, lib. I
D e P la c itis ; Filopón, I P h y s ., text. 6 ; y Temistio, text. 32. En cambio, el pa
recer de Aristóteles permanece dudoso, del cual trataremos después al ocupamos
de la causa eficiente. Y se demuestra suficientemente la afirmación establecida -
porque sólo puede existir un ser por esencia e intrínsecamente necesario, como
mostraremos después al demostrar que Dios existe; pero aquel ser no puede ser
la materia prima, a no ser que caigamos en el error de los que dijeron que la
materia prima era Dios, al cual, con razón, califica de m uy necio Santo T o
más en I, q. 3, a. 8, -y en X c o n t. G e n t ., c. 17; pues no hay ningún ser sustan-
lis non re, sed ratione distinguuntur; ergo causa efficienti, sed oportet tit ab alio, sci
matsria, ut est actualis entitas realiter distinc- licet a Deo, hoc esse redpiat. Haec assertio
ta a forma, in sua entitate includit propriam secundum fidem certissima est; secundum
partialem existentiam, in re etiam distinctam philosophiam vero non omnes admittunt esse
ab existentia partiali formae. demonstrabilem. Unde ex sententia Plato-
14. Quod autem haec existentia materiae nis *, materia ad omnem actionem etiam
pendeat aliqüo modo a forma et ab informa- Dei supponitur et ideo infecta esse censetur,
tione eius, videntur negare Scot., Henric. et ut referunt ex Patribus Iustin., in orat. Pa-
Gregor., Iocis supra citatis; contraria vero raen. ad Gent. ; et Ambros., lib. I Hexam.,
sententia, quam in secunda parte assertionis c. l j et Athanas., lib. de Incamat. Verbi,
posuimus, communiter recepta est, quia ma in initio; et ex philosophis Plutarch., lib. I
tera, quamvis propriam existentiam habeat, de Placitis; Philopon., I Phys., text. 6 ; et
illa tarnen adeo imperfecta est ut sine formae Themist., text. 32. D e sententia vero Aris-
totelis dubia res est, quam tractabimus infra
adminiculo naturaliter esse non possit; et
agentes de causa efficienti. Sufficienter au
haec vocatur in praesenti dependentia ma tem demonstratur assertio posita ex eo quod
teriae a forma. Qualis autem sit hic modus tantum esse potest unum ens per essentiam
dependentiae declarari commode non potest et ab intrinseco necessarium, ut ostendemus
nisi prius explicemus causalitatem formae; infra demonstrando esse Deum ; illud au
et ibidem etiam tractabimus an sit tanta tem ens non potest esse materia prima, nisi
dependentia materiae a forma, ut sine illa incidamus in eorum errorem qui dixerunt
ntdlo modo esse possit. materiam primam esse Deum, quem metito
15. Dico tertio: materia non habet ex stultissimum appellat D . Thomas, I, q. 3,
se actualem entitatem Tel existentiam sine a. 8, et I cont. Gent., c. 17; nullum est
16. P rim ero . — De esta conclusión se sigue en primer lugar que la materia
ha sido hecha por creación y que no se pudo hacer de otro modo, y en este sen
tido debe tomarse que Aristóteles la llame ingenerable, I de la F ísica , c. 9, pues
si entiende él que la materia es enteramente improductible, yerra por entero,
como mostramos; debe, por consiguiente, entenderse que de este modo, a sa
ber, por generación, no es productible. Esto es evidente, porque la materia, por
ser primer sujeto, no puede ser producida a partir de un sujeto, pues entonces
supondría ya un sujeto anterior, cosa que es contradictoria; luego no puede
hacerse por generación; pues se hace por generación aquello que se hace a
partir de un sujeto presupuesto; resta, por consiguiente, que sólo pueda ser
hecha por creación, porque sólo puede hacerse de la nada. Podrá decirse: esto
está en contradicción con el axioma admitido por todos los filósofos: D e la
nada, n a d a se hace. Respondo que esto sólo es verdad respecto de los agentes
naturales, que son finitos y sólo tienen virtud operativa por la forma; pero
no respecto de Dios, que tiene infinita virtud y suma actualidad, y es el ente
primero y p e r sé, que es causa primera de todo ente participado en cuanto tal.
Por tanto, se concluye acertadamente de ello que sólo Dios puede ser el pro
ductor de la materia prima, porque es propio de El crear, como después se
mostrará.
enim ens substantiate magis distans a Deo materiam esse omnino infactibilem, omnino
quant materia prima, nec quidquam magis errat, ut ostendimus; debet ergo intelligi
Deo répugnât quant illud munus propter quod tali modo, scilicet, per generationem,
quod ponitur materia, quod est recipere et produdbilis non sit. Quod est evidens, quia
esse potentiam passivane, actuari ac perfici; materia, cum sit primum subiectum, non
ergo materia non est ens per se necessarium potest ex subiecto produci, alias supponeret
ac per essentiam; ergo non est ex se actua- aliud subiectum prius, quod repugnst; ergo
lis entitas, donee ab alio fiat et existentiam non potest per generationem fieri; illud enim
tecipiat. Ht confirmante, nam esse ens actu per generationem fit quod ex praesupposito
ex se et vi solius essentiae propriae est mag subiecto fit; relinquitur ergo, ut solum pos-
na perfectio, quant enfia finita perfectissima sit per creafionem effici, quia solum potest
ut sunt cadi et-angeli non habent; immo fieri ex nihilo. Dices: hoc repugnat axioma-
l’Ila sola est indicium infinitae perfectionis ;
ti recepto ab omnibus philosophis: Ex ni
cum igitur materia imperfecta sit, non potest hilo nihil fit. Responded hoc solum esse ve-
haec perfectio ei convenire; sed haec omnia rum respectu agentium naturalium, quae sunt
latius tractanda sunt .inferius locis citatis. frnita et solum habent vim agendi per _for-
mam; non vero respectu Dei, qui est infi-
Corotlaria ex superiori doctrina nitae virtutis et summae actualitatis et pri
16. Prìmum.— Ex hac conclusione se- mum ac per se ens, quod est causa prima
quitur primo materiam factam esse per crea- totius entis paxticipati in quantum tale est.
tionem nec potuisse aliter fieri, et hoc sensu Recte vero inde concluditur solum Deum
accipi debere quod Aristoteles eam vocet in- esse posse effectorem materiae primae, quia
generabilem, I Phys., c. 9 ; nam si intelligat proprium eius est create, ut infra ostendetur.
Disputación XIII.—Sección IV 427
17. Segundo.— En segundo lugar, se infiere de lo dicho que la entidad
de la materia es incorruptible, cosa que puede demostrarse proporcionalmente
por la razón aducida arriba; porque lo que puede corromperse puede resolverse
en la materia preyacente; y la materia no puede resolverse en una materia an
terior. Por lo cual, la corrupción, si se toma propiamente, sólo le conviene al
compuesto de materia y forma cuya unión sea disoluble. Pero si se extiende
a aquellas cosas capaces de sufrir una con-corrupción (por llamarla así), así pue
de convenirle también a la forma que depende de la materia en su ser, porque
de tal modo se destruye que al menos permanezca su sujeto; y si el sujeto pri
mero se destruyese también, no habría corrupción sino aniquilación. Podráde
cirse que con esta razón queda rectamente probado que la materia no esco
rruptible cotí tal propiedad, pero no que no pueda ser destruida totalmente o
perder el ser por la corrupción del compuesto; y parece que de este modo
puede corromperse o ser destruida, pues el agente natural con frecuencia tiene
poder para expulsar una forma y no para introducir otra; por consiguiente, de
este modo tiene poder para destruir l a ' materia, ya que no puede conservarse
sin la forma. Respondo que nunca puede la forma ser expulsada de la materia
naturalmente si no es por la introducción de otra, sea que esta introducción
la haga un agente próximo principalmente sea sólo instrumental o dispositiva
mente; y éste es el modo de generación y de corrupción que pide el mismo
orden natural de las cosas. Todas estas cosas han de ser declaradas ex professo
en lo que sigue. Pero por ello sucede que no puede la materia ser corrompida
o destruida naturalmente según su propio ser, sino sólo según su unión a esta
o aquella forma, o según la privación de alguna forma, como dijo Aristóteles
en el lugar citado; pero Dios, por su potencia, podría destruir la materia, no
por corrupción sino por aniquilación, suspendiendo el influjo con que la con
serva y el concurso con que introduce en ella la forma; pero esto sólo es
por la potencia extrínseca de Dios; por lo cual no impide que la materia sea
de por sí perpetua e incorruptible.
17. Secundum.—. Secundo infertur ex aliam; ergo hoc modo est potens ad destru-
dictis materiae entità tem esse incorruptibi- endam materiam, cum non possit sine forma
lem, quod potest ratione superius facta pro- conservari. Respondeo nunquam posse for
portionaliter demonstrari; nam, quod potest mant expelli a materia naturaliter nisi per
corrumpi potest resolvi in materiam praeia- introductionem alterius, sive haec introduc-
centem; materia autem non potest resolví tio fiat ab agente proximo principaliter, sive'
in priorem materiam. Unde corrumpi, si instrumentaliter tantum seu dispositive; at-
proprie sumatur, solum competit composito que hunc modum generationis et corruptio-
ex materia et forma, quarum unió sit disso- nis postulat ipse naturalis ordo rerum. Quae
lubilis. Si vero extendatur ad ea quae con- omnia in sequentibus ex professo dedaran-
corrumpuntur (ut ita dicam), sic edam pot da sunt. Inde vero fit non posse materiam
est convenire formae quae a materia pen naturaliter corrumpi aut destrui secundum
dei in suo ese, quia ita destruitur ut saltern esse proprium, sed solum secundum unio-
maneat subiectum eius; si autem subiectum nem ad hanc vel illam formam vel secun
etiam primum destrueretur non esset cor- dum privationem alicuius formae, ut Aristo-
ruptio, sed annihilatio. Dices hac ratione teles dixit loco citato; Deus autem per suam
recte probari materiam non esse corruptibi- potentiam posset materiam destruere, non
lem in dieta proprietate, non vero quod corrumpendo, sed annihilando, suspendendo
ad cormptionem compositi non possit omni- influxum quo illam conservat, et concursum
no destruí seu amittere esse; videtur autem quo in ilia formam introducit; hoc autem so
hoc modo posse corrumpi seu destruí; nam lum est per potentiam extrinsecam D ei; unde
agens naturale saepe est potens ad expellen- non impedit quominus materia de se perpetua
dam unam formara et non ad introducendam et incorruptibilis sit.
428 Disputaciones metafísicas
S E C C I O N V
Si la m a t e r ia es pu ra p o t e n c ia y en qué s e n t id o debe en ten d erse esto
1. L a solución de las objeciones que han sido puestas contra nuestra sen
tencia en la sección precedente depende de la solución de la presente cuestión;
pues no tenemos que negar que la materia sea pu ra potencia, ya que en tal aserto,
parece que están acordes todos los filósofos; pero hay qu e explicar el ver
dadero sentido de esa expresión.
Diversas opiniones
2 . P or tanto, los discípulos de Santo Tomás interpretan comúnmente que
la materia se dice pura potencia, ya que n i de por sí n i en sí tiene existencia al
guna si no es por la forma. E n cambio, Escoto, Enrique y otros citados ante
riorm ente, distinguen un doble acto, a saber, formal y entitativo, y enseñan que
•la materia tiene de por sí u n acto entitativo, pero no formal, y consiguientemente
dicen que la m ateria se llama pura potencia en orden al acto formal, pero no*
en orden al acto entitativo.
3. Algunos autores modernos, sin embargo, aunque no disienten de Escoto
en lo fundamental, con todo n o aprueban su modo de expresión; pues con
fiesan aquéllos que la materia tiene su propia existencia distinta de la existen
cia de la forma, y, por consiguiente, enseñan que la materia está actualmente
fuera de la nada, pero niegan que haya de ser llamada acto entitativo, ya por
la razón aducida arriba de que no es acto ni informante n i subsistente, ya tam
bién porque aunque la materia tenga un acto de existencia propio suyo, con
to d o ‘ no es su existencia, porque en toda criatura se distingue la existencia al.
menos ex natura rei de la esencia.
4. . Sin embargo, si lo que aquellos autores enseñan n o Ies parece inadmi
sible, no veo por qué les pueda desagradar el modo de expresión,*-porque ni
loquendi displicere possit, quia neque Aris- constet ex actu et potentia; si autem materia
toteli tails loquendi modus repugnat, ut habet propriam existentiam, licet demus non
ostendemus, neque a communi et recepto usu esse suam existentiam, negare tarnen non
terminorum discrepat. Nam quot modis di- possumus quin constet ex sua essentia et
citur potentia, tot potest diet et actus; did- existentia; ergo includit actum; nam exis
tut autem res esse in potentia, vel passive tentia actualis actus est essentiae secundum
quia potest recipere actum, vel activa quia omnes et maxime in illa opinione; ergo non
potest efficere, vel obiectiva seu logica quia, potest materia d id pura potentia in ordine
quamvis non sit, ill! non repugnat esse; sic ad actum entitativum. Deinde iuxta illam
ergo res did potest esse actus seu in actu, vel sententiam non dividitur suffidenter actus
respectu potentiae receptivae vel potentiae in formalem et subsistentem; nam, praeter
obiectivae, omissa pro nunc potentia activa ecs da tur actus existentiae qui non est
quae nihil ad praesens refert. Materia ergo subsistens cum in essentia redpiatur, nec
prima, quamvis sit pura potentia receptiva est formalis proprie cum non sit forma, sed
atque ita in sua essentia nullum includat did potest actus terminativus essentiae; ergo,
actum formalem, quod signifiestur per illam cum materia prout in re distinguitur a for
particulam pura, nihilominus postquam crea- ma indudat hunc actum, non potest did
ta est, non potest did esse in pura potentia pura potentia in ordine ad actum entitati
obiectiva; ergo hac ratione recte dicitur esse vum. Praeterea, iuxta illam sententiam de
vel habere actum entitadvum. disdnetione reali vel ex natura rei existen
5. Neque quidquam ad hoc refert, quod tiae ab essentia actuali, negari non potest
sit vel non sit sua existentia. Primo quidem, quin essentia actualis ut condistinguitur ab
quia cum materia dicitur pura potentia non existentia, habeat aliquant actualitatem quam
solum negatur quod sit actus, sed etiam quod non habet essentia concepts in sola poten-
430 Disputaciones metafísicas
riam ut in re est actualis entitas, esse etiam terminorum auferatur, adverto nomen actus
in re aliquem actum entitativum, et secun multiplidter sumi posse; nam interdum ab
dum rationem seu modo nostro concipiendi solute, interdum respective dicitur; aliquan-
componi ex esse et essentia tamquam ex actu do enim dicitur actus quia actuat aliquid,
terminante et potentia quasi obiectiva. Et quomodo forma est actus materiae. Et hunc
utrumque constat satis ex proxime dictis voco actum respecdvum, quia est actus al-
contra superiorem sententiam. Loquor au- terius. Aliquando vero dicitur actus, quia
tem semper de materia ut est actualis enti in se est actúale quid et non potentiale,
tas, quia si concipiatur secundum id tantum quamvis nihil aliud actuet, quo modo Deus
quod ex se habet seclusa omni efficientia, sic dicitur actus, et hunc voco actum absolute
nullam habet actualitatem in se, sed tantum dictum. Rursus uterque istorum actuum
est in virtute causae et ex se solum habet subdistinguí potest; nam actus actuans alius
non repugnantiam essendi; verumtarnen est physicus et formalis, ut est forma physi-
hoc non est proprium materiae; nam edam ca; alius vero est actus metaphysicus, qui
est multiplex; alius enim est actus essen-
forma, immo et omnis creatura secundum se tiae, ut differentia; alius existentiae, ut exis-
spectata, est hoc modo in pura potenda; tentia, et addi etiam potest actus seu modus
oportet ergo loqui de materia ut est actualis subsistentiae. Actus vero absolute dictus, alius
entitas, vel, quod idem est, quatenus se est actus simpliciter, alius secundum quid.
cundum se habet proprium actum existendi Prior est ille actus, qui in genere entis sim
disdnctum ab actu formae. pliciter seu substantiae ita est completus ut
8. Ut autem solvantui difficultates tactae nec constituatur per actum physicum a se
superiori secdone et explicetur modus lo- distinctum, ñeque per ilium actuetur, aut
quendi philosophorum et omnis ambiguitas ¡lio indigeat ad existendum. Vel aliter ex-
432 Disputaciones metafísicas
carsc de otra manera, que se llama acto simplemente a aquel ente que en vir
tud de su sola actualidad incluye la perfección formal que los demás entes'com
puestos suelen tener por el acto sustancial informante. Por lo cual, aunque tal
acto absoluto no sea acto actuante o informante, con todo puede decirse que
es acto formal de modo eminente, es decir, que tiene por si aquel complemento
de perfección que suele conferirse por el acto informante a aquellos entes que
se completan por composición. Y se dirá acto relativamente aquel ente que tie
ne alguna actualidad en cuanto que actualmente está fuera de la nada, pero
que la tiene incompleta e imperfecta, porque no es tan suficiente que no ne
cesite otro acto, sea para quedar completado en la razón de ente simplemente,
sea también para existir.
R e s o lu c ió n d e la c u e stió n
9. L a m a te ria n o e x c lu y e to d o a cto . — Hay que decir, por tanto, en pri
mer lugar, que la materia no se llama pura potencia respecto de todo acto me-
tafísico, es decir, porque no incluya ningún acto metafísico; pues esto no puede
ser verdad. Primeramente porque la materia prima en su concepto esencial puede
entenderse compuesta de género y diferencia; como, por ejemplo, si la materia
del cielo y de estos seres inferiores se distinguen específicamente, esta materia
de las cosas generables de que ahora tratamos consta del género de la materia
común y de la diferencia propia, la cual puede tomarse del orden a la forma del
ente generable; tiene,'por tanto, esta materia su acto formal metafísico, por el
que está constituida en su esencia. Y se confirma, pues la materia tiene por su
naturaleza alguna perfección y bondad trascendental, como también enseñó Santo
Tomás, III c o n t. G e n i., c. 20. Efectivamente, es cierto que el compuesto de
materia y forma es algo más perfecto de lo que pueda serlo la sola forma; luego
la materia tiene alguna perfección que añade al compuesto. Igualmente la misma
materia es apetecible y conveniente, no tanto como medio, sino por sí, porque
en razón de su perfección es conveniente a esta forma o compuesto; por con
siguiente, la materia, por su naturaleza, tiene alguna perfección propia; pero
no puede, concebirse la perfección sin alguna actualidad, al menos trascendental.
plicari potest illud ens dici actum simpliesse non potest. Primo, quia materia prima
citer quod ex vi suae actualitatis solius inin suo conceptu essentiali potest intelligi ex
cludi perfectìonem formalem quam alia en- genere et differentia composita; ut, verbi
gratia, si materia caeli et horum inferiorum
tia composita habere solent per substantialem
actum informantem, Unde, licet huiusmodi distinguuntur specie, haec materia generabi-
actus absolutus non sit actus aetuans vel Hum de qua nunc agimus constat genere ma-
teriae communi et propria differentia, quae
informans, dici tarnen potest esse actus for-
malis eminenti modo, id est, per se habens sumi potest ex ordine ad formam entis gene-
complementum illud perfectionìs quod per rabilis; habet ergo haec materia suum ac
actum informantem conferri solet his enti- tum formalem metaphysicum, quo in sua
bus quae per compositionem complentur. essentia constituitur. Et confirmatur, nam
Actus autem secundum quid dicetur ens materia natura sua aliquam perfectìonem et
illud quod habet aliquam actualitatem, in bonitatem transcendentalem habet, ut etiam
quantum actu est extra nihil; illam tarnen docuit D. Thom., I l l cont. Gent., c. 20,
habet incoijipletam et ìmperfectam, quia nonCertum est enim- compositum ex materia
et forma perfectius quid esse quam sit sola
est ita sufficiens quin indìgeat alio actu, turn
ut compleatur in rations entis simpliciter, formai ergo aliquid perfectionis habet ma
tum edam ut existat. teria, quam addit composito. Item ipsa ma
teria est appétibilis et conveniens non tan
Quaestionis resólutio tum ut medium sed per se, quia ratione
9. Materia non excludit omnem actum.— suae perfectionis est conveniens huic for
Dicendum est ergo primo materiam non mae vel composito; ergo habet materia ex
vocari puram potentiam respectu omnis ac natura sua aliquam propriam perfectionem;
tus metaphysici, id est, quia nullum actum sed non potest intelligi perfectio sine actua-
metaphysicum includati hoc enim verum litate aliqua, saltern transcendental! »Praeter-
Disputación XIII.— Sección V 433
existere, qubd verum est; sicut est verum potentia receptiva esse non pótest.'*'Deìnde
materiam esse creatam, recipere formam et id constat ex definitione materiae quam
componere compositum, quae omnia inclu- tradit I Phys., c. 9, text. 82, dicens mate
dunt existere; materiam vero esse actum, ut riam esse primum subiectum, ex quo per
minimum est ambiguum; nam absolute sig se fit aliquid cum insit. Dicitur enim ma
nificare videtur esse actum actuantem aut teria inesse rei genitae, quia per suam enti-
certe esse actum simpliciter; et ideo abso tatem manet in re genita, per se componen
lute id admittendum non est, sed cum ali— do illam, et secundum earn entitatem ait
quo addito diminuente, scilicet, esse actum Aristoteles ibidem materiam esse priorem re
entitativum imperfectum et secundum quid. genita, et esse ingenerabilem et incorrup-
13. Expttcatio pracmissa de potentia ma- tibilem. Ac tandem ait materiam per se esse
tcrine Aristoteli consentanea.— Quod autem ens, per accidens autem non ens ratione pri-
haec explicado materne in ratione purae vationis; non ergo excludit a materia omnem
potentine sit consentanea dictis Aristotelis actualitatem entitativam, sed formalem, ad
et aliorum philosophorum, patet. Nam I quam est in potentia. Denique VII Metapfc.,
Phys., text. 69, comparans materiam primam et aliis locis, cum ait materiam non esse
ad materiam artefactorum, dicit ita se ha quantum, neque quale, neque hoc aliquid,
bere ad fcrmam et essentiam simpliciter sic solum excludit ab entitate materiae compo-
ut lignum ad statuam vel formam statuae. sitionem ex actu informante et omnem actum
Unde condudit materiam esse quid informe; formalem. Neque ad munus et officium ma
per haec autem et similia dicta solum exclu- teriae revera aliud necessarium est, ut patet
ditur a materia omnis actus formalis et com- ex illa ratione quam affert etiam Plato in
pletus, non vero actus entitativus, incom Timaeo, et ex ilio Aristotelis, III de Caelo,
pletus, et quasi inchoatus, sine quo realis c. 8, scilicet, quia hoc receptivum est alio-
436 Disputaciones metafísicas
lias cosas de las que es receptáculo, sino sólo en potencia; ahora bien, la
materia es receptiva del acto formal y del ser completo; por consiguiente, res
pecto de éstos se dice que es pura potencia, no respecto de la propia entidad.
Además, en el mismo sentido dijo Averroes que la materia se sustancializa por el
poder, porque es una sustancia tal que está toda ella ordenada a la recepción y por
ello es esencialmente incompleta y potencial. Y del mismo modo declara la po
tencialidad de la materia Santo Tomás, q. D e S p ir itu a lib u s C r e a tu r is , a. 1, ci
tando a S. Agustín, lib. I G é n e s is a d litte r a m , c. 14 y 15.
S e so lu c io n a n la s d if ic u lta d e s q u e q u e d a ro n e n la s e c c ió n p r e c e d e n te
14. L a m a te r ia e s tá c o m p u e s ta d e a c to y p o te n c ia m e ta fís ic a m e n te , n o f ís i
c a m e n te . —
Por consiguiente, con esto se ha respondido suficientemente a todos
los testimonios que en la sección precedente se aducían en contra de nuestra
opinión. M ás aún, también las razones están ya casi refutadas; pues prueban
acertadamente que la materia es pura potencia, pero no en sentido distinto de
aquel que nosotros explicamos, lo cual se hará más claro respondiendo en forma
a la razón allí propuesta. Pues cuando se dice que la materia no está compuesta
de acto y potencia, concedemos que ello es verdad del propio acto y potencia
físicos; pero metafísicamente debe concederse que la materia se compone del
acto y potencia que le son proporcionados, es decir, de género y diferencia, esen
cia y existencia, naturaleza y subsistencia incompletas. Y cuando se infiere que
se daría una potencia anterior a la materia, se responde que en el caso de la po
tencia física es improcedente y enteramente contradictorio, pero que con todo
no se sigue de lo dicho, ya que no decimos que la materia está compuesta de
potencia y acto físico. Pero si se trata de la potencia metafísica, así es verdad que
la materia en general es concebida como anterior a esta especie de materia, y la
esencia de la materia como anterior a su existencia, no en cuanto que es ente
un acto sino absolutamente, y de modo semejante que la naturaleza de la ma
teria en algún género es anterior a su subsistencia parcial. Con todo, en rigor,
tampoco se sigue que se dé en realidad alguna potencia anterior a la materia,
rum oportet non habere acni ea quorum est cuimus, quod patebit clarius respondendo in
r-/sceptivum, sed potentia tantum; materia forma ad rationem ibi factam. Cum enim
fiutem est susceptiva actus formalis et esse dicitur materiam non esse compositam ex
completi; ergo respectu fcorum dicitur esse acuì et potentia, id veruni esse concedimus
pura potenzia, non respectu propriae enti- de proprio actu et potentia physicis, me-
tntis. Prseterea in eodem sensu dixit Ave taphysice vero concedi debet materiam com
rroes materiato substantiari per posse, quia poni ex actu et potentia sibi proportionate,
mlis substantia est ut tota sit ordinata ad id est, ex genere et differentia, essentia et
r-o:pienduro et ideo essentialitcr sit incom existentia, natura et subsistentia incompletis.
pleta et potentialis. Et eodem modo declarat Cum vero infertur quod daretur potentia
potentialitarem materiae D. Thom., q. de prior materia, respondetur de physica poten
Spiritua’ibus creai., a. 1, citane Augustinutn,
tia id esse inconveniens et piane repugnans,
i T Genesis ad litteram, c. 14 et 15. non tamen sequi ex dictis, cum non dicamus
materiam esse compositam ex potentia et
5-i Ivutour argvmenta ex prcecedertti sectione actu physico. Si vero sit sermo de potentia
relieta metaphysics, sic verum est materiam in
14. Materie mctaphysice composita ex communi concipi ut priorem quam liane
ac'u et potentia, non physice.— Per speciem materiae, et essentiam materiae ut
r "jo satis responsum est ad omnia te'tim c- priorem sua existentia, non quatenus est ens
nia quae in praecedenti sectione contra nos actu sed absolute, et similiter naturam ma
trani sententiam afferebantur. Immo et ra- teriae in aliquo genere esse priorem sua
tiones etiam fere soiutae sont; probant enim subsistentia partiali. N ec tamen in rigore
uptime maieriain esse puram potentiate, non seouitur dari in re ipsa aliquam potentiam
tamen in alio scusa ab eo quem nos espli- priorem materia, sed in ipsa materia dari
Disputación X III.— Sección V 437
sino que en la misma materia se da una razón anterior a otra; pero con todo
siempre en aquella razón que se concibe como anterior queda incluida la mis
ma potencia de la materia, sea en confuso como en el concepto de materia en
común, sea como posible como en el concepto precisivo de esencia de la mate
ria, sea por modo de naturaleza parcial solamente, prescindiendo del modo par
cial de subsistencia.
15. Si todo acto es principio de alguna operación.— En cuanto a la segunda
parte, con la que se prueba que la materia no es en modo alguno acto, concede
mos que no es acto actuante o informante, ni que tampoco es acto absolutamente
en sí consumado y perfecto. Esto es lo que a lo sumo muestran las razones con
las que se prueba allí que la materia no es acto subsistente; pero con todo no
se prueba que no sea acto incompleto y entitativo. Por lo cual en este sentido
niego que la entidad parcial o el acto subsistente sea más perfecto que cualquier
acto informante, porque aquella misma entidad parcial participa menos de la
razón de acto que el acto informante. Además, niego que no pueda darse un
acto subsistente incompleto; pues la misma esencia de la materia es subsistente
por la propia subsistencia parcial, y con aquella adición puede llamarse acto re
lativo, es decir, según su entidad, por la que queda separada de la nada y del
ente posible. Perú todas las demás cosas que se aducen allí valen del acto com
pletamente subsistente y que incluye al acto formal por. modo más simple y más
excelente. Y en el mismo sentido es verdad lo que en una confirmación se añade
allí, que todo acto es principio de alguna operación; pues ello es verdadero del
acto formal, ya sea informante ya completamente subsistente; pero no es preciso
que sea verdadero en general de todo acto parcial y entitativo, porque no es ne
cesario que toda entidad sea principio de alguna operación propiamente y en el
género de causa eficiente; pues puede instituirse para ejercer otro género de cau
sa, y así la entidad de la materia está para recibir, no para obrar.
ningún acto, porque nada tiene actualidad más que en cuanto es, y por ello el
mismo ser es la actualidad de todas las cosas, como dice Santo Tomás, I, q. 4,
a. 1, ad 3; pero la materia no tiene el ser sino por la forma, como dice Avice-
na, lib. II M etaph., c. 2 ; y Boecio, iib. De Unitate et Uno, dice que todo el ser
en las cosas creadas viene de la forma; luego. La segunda, porque de lo con
trario de la materia y la forma no se haría un uno per se, porque de d 0 6
entes en acto no se hace un uno par se; por ello, pues, del sujeto y el ac
cidente no se hace un uno per se, porque uno es el ser del sujeto y otro
el del accidente. Tercera: La materia, físicamente, es enteramente simple; por
consiguiente, o es toda acto, o toda potencia, porque la simple entidad no
puede constar de acto y potencia físicos. Pero no puede decirse que toda sea acto,
ya que es esencialmente potencia; por consiguiente, es completamente potencia,
no incluyendo nada en acto. Cuarta, porque el puro acto es de tal manera acto
que no tiene mezclada ninguna potencialidad o potencia receptiva; luego, por
el contrario, la pura potencia de tal forma es potencia que no tiene mezclada nada
de actualidad; pues para los opuestos existe la misma razón; y porque la pura
potencia debe distar en sumo grado del puro acto, y no distaría en sumo grado
si tuviera algo de actualidad. Quinta, porque si la materia es algo en acto, será
por consiguiente o sustancia o accidente; no lo segundo, como es evidente; ni
tampoco lo primero, porque es potencia para la sustancia; pero lo que.es poten
cia para algo no es en acto aquello mismo, pues estas dos cosas repugnan. Ul
tim a, porque de lo contrario podría la materia ser conocida por sí y directamente
y con conocimento propio, lo cual parecen negar comúnmente los filósofos, con
Aristóteles y Platón en los lugares citados.
17. D e qué modo viene de la forma todo ser.— La primera y segunda ob
jeción han de ser tratadas ex profeso después en la disputación de la esencia y
existencia de las criaturas: ahora, brevemente, aquel principio, todo sex viene
de la forma, puede exponerse de dos modos. Primeramente, del ser específico y
completo. Segundo, porque todo ser viene de la forma, sea porque ésta, ñjtrig-
secamente da y compone a aquél, sea al menos porque term ina de algún modo
su dependencia, y de este modo el mismo ser de la materia puede decirse que
nihil habet actualitatem nisi in quantum est, positorum eadem est ratio; et quia pura
et ideo ipsum esse est actualitas omnium potentia debet summe distare a puro actu;
rerum, ut ait D . Thomas, I, q. 4, a. I, ad non distaret autem summe, si aliquid actua
3; sed materia non habet esse nisi per for- litatis includerei. Quinta, quia si materia
mam, ut ait Avicenna, lib. II suae Metaph., aiiquid est actu, ergo vel substantia vel acci-
c. 2; et Boetius, lib. de Unitate et uno, ait dens; non secundum, ut per se constat; De
omne esse in rebus creatis esse a forma; que etiam primum, quia est potentia ad
ci go. Secunda, quia alias cx materia et for substantiam; quod autem est potentia ad
ma non fieret per se unum, quia ex duebus aliquid.. non est actu illudmet, noni haec
entibus in actu non fit unum per se; ideo duo repugnant. Ultima, quia alias posset ma-
enim ex subiecto et acridente non fit per se i.ria ccgaosci per se et directe r.c propria
unum quia aliud est esse subiecti, aliud a o cognitione, quod videntur philosopki com-
cidentis. Tertia: materia physice est om- muniter negare cum Aristotele et Platone !o-
nino simplex; ergo vel tota est actus, vel cis citatis.
tota potentia, quia simplex entitas non potest 17. Omne esse qualiter sit a forma.—
constare ex actu et potentia physicis. Sed non Prima et secunda obiectio ex professo trac-
tandae sunt infra, in disputatione de essen
potest dici quod tota sit actus, cum sit essen- tia et esse creaturarum: nunc breviter prin-
tialiter potentia; ergo est omnino potentia cipium illud: Omne esse est a forma duo-
nihil includens actus. Quarta, quia purus ac bus modis esponi potest. Primo de esse spe
tus ita est actus ut nihil habeat admixtum cifico et completo. Secundo, quod omne esse
potentialitatis seu potentiae receptivae; ergo est a forma vel intrinsece dame et com
e contrario pura potentia ita est potentia ut ponente illud, vel saltern terminante aliquo
nihil habeat actualitatis admixtum; nam op- modo dependentiam eius et hoc modo ipsum
Disputación XIII.— Sección V 439
viene de la forma en cuanto que depende de ella, como se ha dicho. Pero el otro
axioma: De dos entes en acto no se hace un uno «per se», no puede entenderse
acerca de cualesquiera entidades actuales; pues más bien es imposible que un
ser per se y completo se componga actualmente de otra cosa sino de entes actuales
incompletos; pues lo que no es nada, como dijimos con frecuencia, no puede
realmente componer y sobre todo al ente per se uno. Por consiguiente, debe en
tenderse acerca de los entes en acto completos en sus géneros; pues aquéllos ni
por sí se ordenan, ni se compenetran adecuadamente para componer un uno
per se. Pero no decimos que la materia sea de este modo un ser en acto, sino que
más bien decimos que es como una cierta incoación de ente, la cual, natural
mente, se inclina y se une por sí a la forma como a lo que completa el ente ín
tegro, como explicaremos más extensamente después.
18. A lo tercero se responde que toda la materia es potencia y toda es acto,
como lo hemos explicado, no por composición de acto y potencia, sino por iden
tidad, y (por decirlo así) por íntima y trascendental inclusión; pues no toda
potencia se opone a todo acto, sino proporcionalmente; por consiguiente, la po
tencia receptiva no se opone al acto entitativo incompleto, sino más bien lo in
cluye esencialmente.
19. Cómo se equipara la pura potencia al acto puro.— A lo cuarto se dice
.en primer lugar que como ■el acto puro no incluye ninguna potencia receptiva
de otro acto, así la pura potencia no incluye ningún acto que actúe a otro, y en
cuanto a esto se mantiene la proporción, pero no en cuanto al acto entitativo.
Por lo cual, si se habla de esto se niega la consecuencia, porque envuelve repug
nancia que haya una potencia real receptiva, aunque sea pura, sin que incluya
íntimamente la actualidad del ente. Pero, por el contrario, no repugna que incluya
de tal forma la actualidad del ente que no envuelva ninguna potencialidad. Pues
la potencialidad dice imperfección y no repugna que se dé una perfección tan
pura que excluya toda imperfección; pero repugna que se dé una imperfección
real pura sin ninguna perfección, pues más bien sería la nada y pura negación
de toda perfección. Por lo cual, lo mismo que dicen los teólogos que se da el
esse materiae potest dici esse a forma qua- dentalem inclusionem ; non enim omnis po
tenus ab illa pendet, ut dictum est. Àliud tentia opponitur omni actui, sed cum pro-
vero axioma: Éx duobus enlibus in actu non portione; potentia igitur receptiva non op
fit unum per se, non potest intelligi de qui- ponitur actui entitativo incomplete, sed po
buscumque entitatibus actualibus; nam po- tius ilium essentialiter includit.
tius impossibile est ens per se ac comple- 19. Pu-,-a potentia quomodo aequiparelur
tum actu componi nisi ex entibus actuali- actui puro.— Ad quartum dicitur primo,
bus incompletis; nam quod nihil est, ut sicut purus actus nullam includit potentiam
saepe diximus t, non potest realiter com receptivam alterius actus, ita puram poten
ponete et praesertim ens per se unum. De tiam nullum includere actum actuantem
bet ergo intelligi de entibus in actu comple- aliud, et quoad hoc tenet proportio, non
tis in suis generibus; illa enim nec per se vero quoad actum entitativum. Unde si de
ordinantur, nec recte cchaerent ad com- hoc sit sermo, negatur consequentia, quia
ponendum unum per se. Non dicimus au- involvit repugnantiam quod sit potentia rea-
tem materiam esse hoc modo ens actu, sed lis receptiva, quantumvis pura, quin intime
potius dicimus esse veluti quamdam inclioa- includat actualitatem enris. E contrario vero
tionem entis, quae naturaliter inclinatur et non répugnât ita includere actualitatem entis
per se coniungitur formae ut compienti in ut nullam potentialitatem involvat. Potentia-
tegrum ens, ut latius postea explicabimus. litas enim dicit imperfectionem ; non ré
18. Ad tertium respondetur materiam to pugnât autem dari perfectlonem ita puram
tani esse potentiam et totam esse actum qv-a- ut omnem imperfectionem excludat; répug
lem ncs explicuimus, non per compositio- nât vero dari imperfectionem realem puram
rem actus cum potentia, sed per identitatem sine ulla perfectione; nam potius esset nihil
et (ut ita dicam) per inumani et transcen- et pura negatio omnis perfectionis. Unde,
sicut theologi dicunt dari- summum bonum purae potentiae ut distet a Deo priori modo
quod nihil mail indudat, non tamen dari sed posteriori; et ideo, quamvis admittamus
summum malum quod tale sit ut nulla'm puram potentiam summe distare a puro
bonitatem habeat vel in ea fundetur, ita, actu, non sequitur debere puram potentiam
licet detur actus purus qui omuem exclu- nullam includere actualitatem, quia illa di
dat potentiam, non tamen potest dari puia stantia non est summa comparata ad nega-
potentia quae omnem excludat .actualitatem, tivam, sed inter positivas; et ideo requirit
etiam entitativam et incompletam. Quod au- aliquam convenientiam inter extrema in en-
tem obiiciebatur de summa distantia inter titate, esto illa convenientia minima sit.
puram potentiam et purum actum, primo 20. Ad quintam respondetur, materlam
expediri potest negando esse de ratione pu- esse substantiam, ut expresse docet Aristot.,
rae potentiae ut summe distet a puro actu; V ili Metaph., a principio et saepe alias.
nam materia caeli est pura potentia et tamen Unde materia non est potentia ad totam !a-
non summe distat a puro actu; plus enim titudinem substantiae, sed ad formam et ad
distat materia horum inferiorum, cum sit esse compositi; ad substantialem autem en-
imperfectior, et incertum adhuc est an pos- titatem materiae non est in potentia, sed actu
sit fieri alia materia minus perfecta quam est talis entitas. Repugnat enim dari poten
haec inferior, et consequenter magis distans tiam realem et receptivam respectu totlus
a perfections Dei. Accidentia item ma generis et latitudini substantiae, ut comple-
gis distant a perfectione divina quam ma tam et incompletam comprebendit, quia
teria prima. Distingui item potest duplex substantia prior est accidente, et ideo talis
distantia: una did potest negative, qualis potentia, cum sit primum subiectum, non
est inter enset nihil; alia positiva ex parte potest esse accidens sed substantia; neque
utriusque extremi. Non est ergo de ratione etiam potest esse in potentia ad seipsam;
Disputación XIII.— Sección VI 441
para toda la extensión de la sustancia. En lo cual hay una gran diferencia entre
la forma sustancial y la accidental, pues la accidental supone un ente de clase
más noble, a saber, la sustancia, y por ello puede suceder que el sujeto o poten
cia para el accidente no sea accidente en modo alguno, es decir, ni completo ni
incompleto; en cambio, la forma sustancial no supone un ente de clase más
noble, y por ello la potencia para tal forma no puede dejar de ser alguna sustan
cia, al menos incompleta.
SECCION VI
. CÓMO PUEDE CONOCERSE LA MATERIA
ergo nec potest esse in potentia ad totam dum se, aliud vero de modo quo a nobis
latitudinem substantiae. In quo est magna cognosci potest. Priori consideratione concedo
differentia inter formam substantialem et materiam posse cognosci directa et propria
accidentalem, nam accidentals supponit ens cognitione; sic enim et a Deo et ab angelis
nobilioris generis, scilicet substantiam, et cognoscitur per propriam speciem vel con
ideo fieri potest ut subiectum vel potentia ceptual. Quamquam enim theologi disputent
ad accidens non sit accidens ullo modo, id an Deus habeat propriam ideam materiae et
est, neque completum neque incompletum; quidam negare videantur cum Platone in
forma veto substantial^ non supponit ens Timaeo, tamen revera id negare non pos-
nobilioris generis, et ideo potentia ad talem sunt, nisi fonasse quoad modum loquendi.
formam non • potest non esse aliqualis sub Plato enim negavit materiam esse creatam a
stantia, saltern incompleta. Deo, et ideo mirum non est quod Deo ne-
garit ideam materiae, quamvis verisimile non
SECTIO VI sit negasse Deo propriam cognitionem, saltern
Q uomodo p o s s it m a te r ia COGNOSCI
speculativam, materiae. Cum autem secundum
veram doctrinam Deus sit materiae _creator,
1. Materia ex se directam cognitionem non potest omnino carere idea materiae, cum
terminare potest.—• Materiae ideam Deus ha- omnia per intellectum et voluntatem opere-
bet.— Ultima obiectio postulat ut de co- tur. Solet autem ilia idea dici non esse pro
gnitione seu cognoscibilitate materiae pauca pria, id est, adacquata ipsi materiae, quia
dicamus. De qua multa dicuntur ab auctori- Deus non habet aliam ideam totius et par
bus; breviter tamen dicendum est aliud esse tium, sed per ideam compositi repraesentat
loqui absolute de cognitione materiae secun- materiam, ut ait Div. Thom., I, q. 15, a. 3,
442 Disputaciones metafísicas
q. 15, a. 3, ad 3. A pesar de todo, ello no impide que exacta y directamente, y
tal como es en sí, represente a la materia; por lo cual, Cayetano admite allí la
razón especulativa de la materia, aunque no la idea. Alberto, en cambio, In 1,
dist, 35, a. 10, no dudó tampoco en conceder la idea de la materia. De modo
semejante, el ángel se puede decir que conoce la materia directamente y por es
pecie propia, no porque dicha especie no represente otra cosa, porque quizá tal
especie que representa todo el compuesto es el principio del conocimiento de
la materia, sino porque esa especie representa a la materia según su propia razón
y directamente y sin ninguna metáfora o analogía conduce a su conocimiento
2. La materia no puede concebirse sin conocer a la forma.— Podrá decirse
que la materia no puede conocerse sin la forma, ni siquiera por Dios o por un
ángel; luego nunca puede conocerse con conocimiento propio. Algunos respon
den negando el antecedente; pues como la materia tiene su entidad absoluta dis
tinta de la forma, según ella puede ser concebida precisivamente, sea con. un con
cepto realmente distinto de los otros, como en el ángel, que voluntariamente pue
de contemplar la sola materia, sea al menos distinto conceptualmente, como en
Dios, tal como piensa Escoto en el Prolog., q. 1, y en In II, dist. 12, q. 1; y a
ello se inclina T.emistio, I Phys., text. 61; los cuales hablan absolutamente del
conocimiento de la materia. Pero con todo, parece más probable que la materia,
tal como es en sí, no pueda ser concebida de modo esencial y comprensivo sin
la forma, al menos como término de la aptitud esencial que la materia tiene para
la forma, como enseñan con más frecuencia los autores y se toma de Aristóte
les, II de la Física, c. 2, donde dice que la materia es de aquellas cosos que son
relativas, a saber, con una relación trascendental, como declaramos arriba: y las
cosas que son tales no pueden ser conocidas sin sus términos. Pc-r lo cual, ad
mitido el antecedente se niega la consecuencia, porque el concepto propio está
acomodado a cada cosa, y por ello, si la cosa es relativa, entonces se entiende con
concepto propio cuando se entiende por relación a otro. N i de allí se sigue que
la materia' no tenga de por sí y en sí ía propia actualidad de su entidad, sino sólo
que no la tiene sin la relación trascendental a la form a; pues también, por el
ad 3. Hoc tamen non impedir quominus angelo, qui voluntarie potest solam materiam
exacte, directe, et prout in ss est materiam contemplari, vel saltern ratione dlstincto, ut
repraesentét; linde Caietanus ibi speculati- in Deo, quod sentit Scotus in Prolog., q. 1,
vam rationem materiae admittit, quamvis non et In II, dist. 12, q. 1 ; et inclinât Themis-
ideam. Albert, vero, In I, dist. 35, a. 10, tius, I Phys., text. 61; qui loquuntur ab
non dubitavit edam ideam materiae conce solute de ccgnitione materiae. Probabilius
dere. Simile modo angelus dici potest co autem videtur materiam non posse prout in
gnosces materiam directe et per propriam se est essentialiter et comprehensive concipi
speciem, non quia ilia species nihil aliud sine forma, saltern ut termina aptitudinis
repraesentet, fonasse enim eadem species, essentialis quam materia habet ad formant,
qua- w a i compos item repraesentat, est ut frequentius auctores docent et sumitur
principium cognoscendi materiam, sed quia ex Aristot., II Phys., c. 2, ubi ait materiam
talis species repraesentat materiam secundum esse eonrm quae sunt ad afecid, fca.bitudine
propriam rationem eius et directe et absque scilicet transcendentali, ut supra declaravi-
ul!a metaphora vel analogia in eius cogni- mus; quae autem huiusmodi sunt, non pos
tionem ducit. sum cognosci sine suis termini's. Unde ad-
2. Materia comprehendi non potest non misso antecedente negatur conscquentia, quia
cognita forma.— Dices: materia non potest conceptus proprius est unicuique rei accom
sine forma cognosci etiam a Deo vel ange modants, et ideo si res sit re-oeetiva, tunc
lo; ergo nunquam potest propria cognitic- proprio conceptu mtelligitur quando concipi-
ne cognosci. Aliqui respondent negando an- tur per respectum ad aliud. Neque inde se-
tecedens ; cum enim materia suam entità- quitur quod materia non habeat in se et ex
lem absolutam habeat distinctam a forma, se propriam actualitatem suae entitatis, sed
secundum ¡Ham potest praecise concipi, vel solum quod non habeat illam sine habitudine
conceptu realiter distincto’ ab aliis, ut in transcendentali ad formant; nam etiam e
Disputación XIII.— Sección VI 443
converso forma, ut informaos seu ut infor directe, sed per indicia sensibiiia, ut mox
mativa est, non potest concipi sine respectu videbimus, Et hac ratione dixit etiam Plato,
ad materiam cuius est actus. iti Timaeo, materiam cognosci adulterina co
3. Si vero loquamur de cognitione ma gnitions, ut notavit Simplicius, I Phys.,
terias quoad nos, in ea cognitione conside tex. 96.
rare possumus vel modum inquirendi et in- 4. Quem de materia conceptum formare
veniendi cognitionem materiae, vel termi- possimus.— Quoad secundum autem dicen-
num huius inquìsitionis seu conceptum ul- dum est pervenire quidem nos in aliquem
tinium quem de materia formare possumus. proprium conceptum materiae primae, non
Quoad prìmum, verum est quod- Aristóteles tarnen omnino distinctum et prout in se est
ait, I Phys., c. 7, text. 69, et ex ilio Da- sed negativum partim, partim confusum.
mnsc., in sua Phys., c. 3, materiam cogno- Tota haec assertio constat ex definitione ma
sci a nobis per proportionem seu analo- teriae tradita ab Aristotele, scilicet, esse pri-
giam ad materiam rerum artificialium vel ad mum subiectum, etc.; nam per filami de-
subiectum mutationum accidentalium ; nani scriptionem aliquem conceptum obiectivum
ncs non pervenimus in materiae cognitio explicamus; file autem est proprius mate
nem nisi per viam mutationis, ut supra de- riae; sicut et ipsa definitio. In ea vero
claratum est. Hoc autem non provenit ex definitione subiectum quid confusum est
eo quod materia non habeat aliquam entita- et commune; additur vero quod sit pri-
tsm et acrualitatem, sed ex eo quod sub mmn ut ad materiam limitetur : prìmum
stan tial mutatio occultior est et sentiri per autem negationem importât prioris sub-
se non potest; et ideo a nobis non percipi- iecti. Periode est quod communiter na
tur nisi per ordinem ad accidentales et sen- turala materiae declaramus per rationem
sibiles mutationes. Immo inde etiam fit ut purae potentiae, nam ratio potentiae confu
forma substantialis non cognoscatur a nobis sa est et communis; at vero dictio purae ne-
444 Disputaciones metafísicas
la misma materia. Pero la razón está en que nosotros apenas conocemos las co
sas simples por conceptos propios si no es añadiendo alguna negación, por lo
cual éste es el modo más frecuente de declarar la naturaleza de la materia por
la carencia de la forma, y de completa actualidad, etc. Y así la describe Aris
tóteles en el VII de la M etafísica , text. 8, diciendo que la materia no es cuanto,
n i cuall, etc.; y por ello tal vez dijo en el mismo libro, text. 35, que la materia
es por sí misma desconocida. Pero a veces, como notó San Buenaventura, In II,
dist. 3, a. 1, q. 2, parece que declaramos la naturaleza de la materia por concep
tos puramente positivos, como si decimos que es sustancia incompleta, receptiva
de la forma sustancial; pero el decir incom pleta importa una negación. Y final
mente, nunca declaramos suficientemente la naturaleza de la materia si no le
añadimos la negación de todo acto formal constituivo de la misma. Y por ello,
San Agustín, lib. D e N atu ra B oni , c. 18, dijo que la m ateria no pu ede pensarse
p o r ninguna especie, sino apenas p o r la privación de toda especie. Y en el lib. XII
de las C onfesiones, c. 5, dice que intentam os nosotros conocer a la materia igno
rando, o ignorarla conociendo. Pues igual que las tinieblas son vistas por nos
otros cuando no se ve la luz, así cuando concebimos algo informe, que es ignorar
la forma, conocemos de algún modo la materia. Y por el contrario, cuando cono
cemos algo formado o compuesto de forma, ignoramos la materia, o más bien,
conocemos que aquello no es materia, y apartamos algo para conocer la sola ma
teria. Y esto no proviene de que la materia no tenga ninguna entidad, sino del
hecho de que la tiene tan simple y potencial y latente bajo las formas sustan
ciales y accidentales, que no puede ser investigada ni conocida por nosotros de
otro modo.
SECCION VII
E fec to s d e la materia
......... M
1. Hemds explicado la naturaleza de la materia prima y de paso hemos to
cado todas sus causas, a saber: la eficiente, que es Dios, y la final, que es la for-
Varias opiniones
est forma vel compositum, et aliquo modo sa intrinseca; solum autem ad compositum
formalem, quae etiam est forma, de qua compaiatur ut intrinseca causa. Item mate
infra plora dicturi sumus. Mateiialem au- ria non est causa formae; ergo solius com
tem non haber praeter seipsam, vel partes positi; antecedens patet quia materia non
suas integrantes, cuín sit simples et primum est principium formae; ait enim Arist., I
subiectum. Reliquum ergo est ut causalita- Phys., unum principium non esse ex alio.
tem eius (quod in hac sectioae praeclpue Denique quia materia unicam causalitatem
est intentum) declaremus. Quatuor vero in habet; ergo et unum causatum sen adaequa-
hac causalitate, sicut in caeteris, desiderari tum effectum. Ita sentit Major, In II, dist.
postura: primum, quid causet materia; se- 12, q. 2, citans Aviccn., VI suae Metaph.,
rundum. quo causet seu quae sit ex parte tract. 2, c. 4. Item Albert., II Phys., tract.
illius principalis et próxima ratio causandi; 2, c. 1. Qui tamen videtur aequivoce loqui;
tertium, quae sit necessaria conditio; quar- ait enim materiata non esse causant formae
tum quid sit causalitas ipsa per quam causa nisi per accidens, quia forma non fit sed
in actu constituitur. compositum; unde non videtur negare for
mant eo modo quo fit causari a materia.
Varice opiniones 3. Alii autem volunt formant etiam esse
proprium effectum materiae, non vero om-
2. Circa primam partera, quídam aiunt ucm, sed iilam quae de potcntia materiae
proprium et unicum effectum rnateriae esse educitur. Quae sententia videtur communis.
ipsum compositum, quod potest sumí ex de- Nuilus enim quem ego viderim, excludit
íinitione rnateriae, srilicet, primum subiec- compositum a causalitate materiae Quam
tvm ex quo fit oliqitid, etc. Proprie enim quam enim Averroes et alii dicant ma
sclum compositum fit. Item materia est cau- teriata non esse de essentia compositi,
446 Disputaciones metafísicas
cual discutiremos después en su propio lugar, con todo no niegan que la ma
teria sea causa del compuesto, ni pueden negarlo siendo evidente que consta de
ella. Por consiguiente, esta segunda opinión, en cuanto a esto, no difiere de
la primera, sino que añade la causalidad de la materia sobre la forma que se
educe de su potencia. Y se prueba en cuanto a esta parte porque semejante for
ma depende de la materia; luego es su efecto. Asimismo esta forma es educida de
la potencia de la materia; luego la materia contribuye en su género a la educ
ción de aquélla; luego es su causa. De las cuales razones parece, por el contra
rio, que se concluye que la materia no es causa de la forma racional, porque ésta
ni depende de la materia, ni es educida de su potencia.
4. Pero esta opinión también la juzga insuficiente Fonseca» lib. V M e ta p h .,
c. 2, q. 1, sect. 2, a quien siguen los Conimbricenses en el II P h y s., c. 7,
q. 8, a. 1; y por ello añade que la materia es causa de toda forma, incluso de la
racional, a saber, como informante, y ésta afirma que es la causalidad general
de la materia. Esta opinión parece que se prueba por este solo motivo, porque
aunque la sustancia o existencia de la forma a veces no dependa de la materia,
con todo la información de la forma depende siempre de la materia como de su
propia potencia y sujeto; luego la forma como informante depende de la mate
ria como de causa material; luego es su efecto. Y puede confirmarse esto porque
el alma depende de la materia como del término de su ser, con el cual tiene una
¡relación esencial, como dice‘Santo Tomás en la q. D e A n im a , a. 1, ad 12. Tiene
también el alma racional una cierta dependencia de la materia en cuanto al co
mienzo de su ser, porque, naturalmente, no se le debe el ser si no es en tal
materia, de la que depende en la unión; luego.
5. Pero además de esto podemos añadir que la materia es también causa
material de la misma generación, la cual es realmente distinta de la forma y del
compuesto. Y se prueba porque la materia es el principio de la generación, según
atestigua Aristóteles, y es principio esencial y del que depende esencialmente
la generación; es, por tanto, verdadera y propia causa de la generación, pues
en ella influye a su modo con toda propiedad.
quod infra in proprio loco disputabimus, vinci videtur, quod, licet substantia vel exi-
non tamen negant materiam esse cau- stentia formae interdum non pendeat a mate
sam compositi, nec negate possunt cum ria, informano tamen formae semper pendet
sit evidens ok ea constare. Haec ergo se- a materia tamquam a. propria potentia et
cunda opinio quoad hoc non differt a pri- subiecto ; ergo forma ut informans pendet
ma, sed addit causalitatem materiae in for- a materia ut a materiali causa; est ergo ef
mam, quae de eius potentia educitur. Et fectus eius. Confirmari hoc potest, quia ani
probatur quoad hanc partem, quia huiusmodi ma pendet a materia ut a termino sui esse
forma pendet a materia; ergo est effectus ad quem habet essentialem habitudinem, ut
eius. Item haec forma educitur de potentia loquitur D . Thomas, q. de Anim., a. 1, ad
materiae; ergo materia condudt in suo ge- 12. Habet edam rationalis anima quodam-
nere ad eductionem illius; ergo est causa modo dependere a materia quoad initium sui
illius. Ex quibus rationibus videtur e con- esse, quia naturaliter non debetur illi esse
trario concludi materiam non esse causam nisi in tali materia a qua pendet in unione;
formae rationalis, quia haec nec pendet a ergo.
materia, nec educitur de potentia iUius. 5. Praeter haec vero addere possumus
4. Hanc vero sententiam etiam iudicat materiam etiam esse generationis ipsius ma-
insufficientem Fonseca, lib. V Metaph., c. terialem causam, quae ex natura rei di-
2, q. 1, sec. 2, quem imitantur Conimbri stincta est a forma et a composito. Et pro
censes, II Phys., c. 7, q. 8, a. 1; et idea batur quia materia est principium genera
addit materiam esse causam omnis formae tionis, teste Aristotele, et est principium per
etiam rationalis, scilicet ut informantis, et se et a quo essentialiter pendet generano ;
hanc dicit esse gencralem causalitatem mate est ergo vera et propria causa generationis,
riae. Quae sententia hac sola rationc con- nam in illam suo modo propriissime influii.
Disputación XIII.— Sección VII . 447
6. Cuántos efectos tiene la materia, y cuáles son.— De todo esto parece que
se coligen cuatro efectos de la materia realmente distintos, a saber: el com
puesto; la forma, que es material; la unión de la forma con la materia y la ge
neración de todo el compuesto. Que todas estas cosas sean causadas por la ma
teria parece suficientemente probado. Que son distintas al menos ex natura rei
puede mostrarse fácilmente. Pues la forma se. distingue del compuesto como la
parte del todo. Pero la unión se distingue de la forma, al menos como un modo
distinto ex natura rei y separable de la misma, como es evidente en el alma ra
cional, y lo mismo pudiera hacerse en otras formas, al menos de potencia abso
luta, como se hizo en la cantidad de la Eucaristía, sobre lo cual trataremos más
ampliamente después al ocuparnos de la causa formal. En cambio, la generación
difiere de todo lo dicho como el proceso de producción de la cosa producida,
por lo cual en la realidad misma es separable de aquéllos; porque pasada la ge
neración y habiendo cesado la acción del agente, permanece la forma unida a la
materia y constituyendo el compuesto en su ser producido. N i importa que al
cesar la generación permanezca en su lugar la conservación por la que el efecto
es conservado, al menos por la causa primera; sea porque esto viene a ser como
accidental para la propia razón y distinción de la generación; pues aunque por
un imposible concibiésemos que la cosa engendrada no depende en su conserva
ción de otra causa, sino que depende únicamente en su producción del que la
engendra, permanecerían la forma, la unión y el compuesto al cesar la genera
ción. Sea también porque aunque después de la generación, que* proviene de la
causa próxima, suceda la conservación, que proviene de sola la causa primera;
con todo, la unión de la forma con la materia persevera la misma numérica
mente, del mismo modo que es también la misma forma numérica y el mismo
compuesto; y esto basta para que se entienda que la generación es un modo
distinto ex natura rei de todos aquéllos; por consiguiente, aquellas cuatro cosas
que mostramos que eran causadas por la materia son distintas ex natura rei.
Resolución de la cuestión
7. La -generación es más bien camino para los efectos de la materia, que uno
de éstos.— Pero aunque estas cosas sean verdaderas en la realidad, sin embargo
6. Quot et qui materiae ejfectus.— Ex his tio qua effectus saltem a prima càusa con
ergo videntur colligi quatuor effectus mate- servano:, tum quia hoc est quasi per accidens
riae ex natura rei distincti, scilicet, compo ad propriam rationem et distinctionem gene-
situm, forma, quae materialis est, unio for- rationis; nam, Iicet per impossibile intelli-
tnae cum materia, et generatio totius com geremus rem genitam non pendere in con
positi. Quod enim haec omnia causentur a servati ab alia causa sed solum in fieri a
materia satis probatum videtur. Quod autem generante, manerent unio, forma et compo-
ilia omnia sint distincta, saltern ex natura situm cessante generatione. Tum etjam quia,
rei, facile östendi potest. Nam forma distin- licet post generationem, quae est a causa pro-
guitur a composito ut pars a roto. Unto vero xima, succedat conservatio, quae est a sola
distsnguitur a forma, saltern ut modus ex causa prima, tamen unio formae cum ma
natura rei distinctus et separabilis ab ipsa, teria eadem numero perseverai, sicut est
ut in anima rationali patet et idem fieri pos etiam eadem numero forma et compositum
set in aliis formis saltern de potentia abso idem; et hoc satis est ut generatio intelliga-
luta, sicut factum est in quantitate Eucha- tur esse modus ex natura rei distinctus ab
ristiae, de quo plura infra tractando de cau illis omnibus; ergo quatuor illa quae a ma
sa formali. Generatio vero differì ab omni teria causari ostendimus, ex natura rei dis
bus dictis sicut fieri a re facta; unde in re tincta sunt.
ipsa est separabilis ab illis, nam transacta
generations et cessante actione agentis, ma- Quaestionis résolutìo
net forma unita materiae et constituens com 7. Generatio via potius ad efjectus mate
positum in facto esse. Nec refert quod ces riae quam unus ex illis.— Sed quamquam
sante generatione maneat loco eius conserva- haec in re sint vera, nihilominus adaequatus
448 D i s p u t a c io n e s m e ta fís ic a s
fectus materìae in ipso composito* contine- tentando ipsam formam si talis sit ut eo
tur. Quod duplici modo causatur a materia, fundamento indigeat. Igitur in hoc effectu
scilicet, in fieri et in facto esse; in fieri qui- adacquato, qui est componere compositum,
denri quatenus materia est causa generatio- includitur causalitas materiae respectu for-
nis; non enim causat illam nisi quatenus mae, vel ut informantis, vel etiam ut exis-
est via ad compositum seu quatenus per tentis iuxta exigentiam formae. Immo adeo
illam pender compositum in fieri ab ipsa sunt isti effectus coniuncti et quasi ordinati
materia. Unde, licet generano causetur a ma ad componendum unum adaequatum, ut
teria, tarnen non tam causatur ut effectus causalitas materiae circa illos non videatur ex
quam ut via ad effectum; et ideo, licet ex natura rei distincta, sed solum habitudine seu
natura rei distinguatur, non censetur augere praedsione aut inadaequata conceptione in-
numi rum effectum, quia ubi est unum tellectus nostri, ratione cuius diversis loquen-
propter aliud, ibi est unum tantum. Sicut re- di formulis hanc causalitatem explicamus.
spectu efficient's causae actio est quid di- Dicimus enim formam pendere a materia ut
siinctum ex natura rei a termino, ut caiefac- a recipiente vel ut a comparte, compositum
tio a calore, et utrumque est ab agente ; nam vero ut a parte componente; quibus verbis
calciacelo manat et fit a calefaciente, non ta explicamus aliam esse habitudinem materiae
rnen proprie ut effectus, sed ut via ad effec ad formam et aliam materiae ad composi
tum , et ideo non censetur penero in nume- tum ; cum hoc tamen stai ut modus causa-
rum cura effectu. At vero in facto esse m a litatis in quo hae habitudines fundantur, in
teria est causa compositi quatenus compo- re sit idem. Quod ita esse paulo inferius
nit illud ; non componit autem illud nisi ostendemus, et consequenter etiam declara-
quatenus ipsi materìae uriitur forma, sus- bimus loquendo de actuali causalitate ma-
D isputación X III .— Sección V i l 449
gis distingui in ter se causalitatem m ateriae m ateria com ponendo com positum influat in
respeetu com positi in fieri a causalitate eius- suo genere in formano, saltern u t inform an-
dem compositi in facto esse, quam différât tem . Im m a dicendum videtur ordine n atu
causali tas respeetu compositi et formae, sum p- rae et quasi via originis, hinc proxime inchoa-
ta utraque in fieri vel utraque in facto esse. ri causalitatem m ateriae, quia m ateria reci-
piendo actum com ponit com positum . O rdi
Iu d ic iu m d e a liis o p i n i o n i b u s ne vero intentionis prim ario tendere in com
positum et ad illud ultim ate term inart, et
8. I n e x s e c u tio n e p r io r m a te r ia e e ffe c tu s ideo illud proprie designari et nom inari ef
e s t f o r m a m a te r ìa l is , i n i n t e n t i o t i e t o t u m c o m fectum m ateriae. Sicut agens dicitur proprie
p o s i t u m .-— Ex quo tandem facile est opinio efficere com positum , cum tarnen causalitas
nes omnes adductas ad veritatem revocare. eius proxime etiam versetur circa formano,
N am prim a consideravit adaequatum et per eam «ducendo et uniendo materiae. Q ua in-
se primo intentum effectum m aterias et ideo telligentia supposita, solum videtur dissensio
dixit esse ipsum compositum. N on tarnen de nom ine, an m ateria sit dicenda causare
negavit au t negare p o tuit vel duplicem ratio- form am necne, u t etiam fatetur M aior, loc.
nem et quasi statum eiusdem com positi, sci cit., significans in re non dissentire; non
licet, in fieri et in facto esse, vel m ateriam est tarnen cur in illa locutione dubitem us,
esse utroque m odo causam eius, vel esse ve- quia verbum c a u s a n d i ampiissim um est, quod
ram causam generationis et eductionis, sic- non solum attribuì solet ultim o term ino ge
u t in universum m obile est causa m ateria- nerationis vel com positionis, sed edam actioni
lis m otus. Ñ eque etiam negat illa opinio quin e t cuicum que rei quae ab alia vere pendei.
29
450 Disputaciones metafísicas
SECCION VIII
C o n q u é m e d io s p r o d u c e l a m a t e r ia s u s e f e c t o s
9. Materia dici potest iormae princi sit; sed de hac unione, quae et qualis sit,
pium.— Neque aliud probant arguments il- inferius ex professo tractabitur; nunc bre-
Iius opinionis; nam duo priora solum pro viter dicitur unionem non solum ex mate
bant materiam primo ac per se esse causam riali (ut ita dicam) entitate sed ex formali
compositi. Ad tertium vero respondetur idem ratione unionis habere talem modum essen-
esse dicendum de principio quod de causa; di ut essentialiter pendeat ab altero extreme
nam materia etiam did porest principium ad quod fit unio, et in eo genere et modo
formae, vel quia ex eius potentia educitur, quo ad illud fit unio. Unde si fiat ad subiec-
vel quia ei unitur. Quod autem Aristoteles tum, pendei ab ilio in genere causae mate-,
ait, unum principium non esse ex alio, in- rialis; si ad formano, in genere causae for-
telligendum est vel quoad compositionem, malis; si ad subsistentiam, ut a puro ter
quia nnnm non componitur ex alio, vel mino; quo modo unio humanitatis, quamvis
quoad effectionem simplidter et primario in creata sit, essentialiter pendet a Verbo in
tentalo a natura; sic enim non fit principium creato; sic igitur unto animae rationalis,
unum ex alio, sed quod ex eis constat. Argu- quamvis in se spiritualis sit, pendere potest
menta vero aliarum opinicnum solvenda non a materia ut a subiecto cui forma illa unitur.
sunt, nam recte probant aliquam causalita-
tem materiae in illa omnia ; non tamen SECTIO V ili
exdudunt quin omnis illa causalitas in cau-
P er q u id ca u set m a t e r ia
salitate compositi includami et ad illam or-
dinetur. Solimi posset quis specialiter du 1. Quorumiam sententia.— Sicut in cau
bitare de unione animae rationalis, quomo- sa efficienti creata distingui solent princi
do pendeat a materia, cum in se spiritualis pium principale agendi et principium pro-
Disputación XIII.— Sección V ili 451
nes necesarias para obrar, así piensan algunos que todas estas cosas pueden y
deben distinguirse en la causalidad de la materia. Pues la razón principal de
causar materialmente —dicen— es la misma esencia de la materia, ya que ella es
el primer fundamento y lá base de toda causalidad y sustentación material, y de
ella como tal consta esencialmente el compuesto. Pero el principio próximo de
esta causalidad dicen que es la potencia de la materia, pues por ella próxima
mente recibe a la forma, ya que todo acto próximamente se recibe en una po
tencia a él proporcionada, y tal potencia es una propiedad de la misma materia
que le ha sido dada por la naturaleza para causar su efecto, como piensa el Co
mentador en De Substantia Orbis, c. 1, y en I Phys., text. 70; y allí Temis-
lio, tex. 69. La razón de todos éstos es que toda potencia se funda en alguna
entidad y esencia. Pero algunos añaden que esta, potencia, por la cual la mate
ria próximamente causa, es su cantidad, ya que la materia prima, precisivamente
considerada, sin cantidad, no es apta para ser sujeto de la generación, porque no
es extensa ni tiene partes; y mediante la cantidad se hace apta porque se hace
extensa.
2. Qué condiciones requieren algunos en la materia para que cause.— Entre
las condiciones requeridas para esta causalidad ponen algunos la existencia de la
materia, porque para la causalidad y composición real parece necesaria la exis
tencia real. Otros piensan que tampoco se ha de exigir la existencia, porque a
la materia para causar le basta su ser de esencia; y la existencia no la tiene como
prerrequerida, sino como consiguiente a la forma. Otros, por su parte, requieren
como condición necesaria la cantidad por la razón antes aducida, porque el agente
no puede actuar sino sobre un sujeto extenso; luego presupone en el sujeto la
cantidad, al menos como condición necesaria. Otros juzgan que tampoco esta
condición es necesaria, ya que piensan que la cantidad sigue a la forma y de
pende de ella enteramente. Por lo cual, no requieren ninguna condición para la
causalidad de la materia fuera de su entidad y potencia. Podría también aquí re
ferirse la opinión de los que requieren en la materia la signadón por la que la ma-
ximum et conditiones necessariae ad agen neque habet partes; per quantitatem autem
dum, ita existimant aliqui haec omnia di fit apta, quia fit extensa.
stingui posse et debere in causalitate mate- 2. Quas in materia, ut causet3 conditio
riae. Nam principalis ratio causandi materia- nes aliqui desiderent.—- Inter conditiones
liter finquiunt) est ipsa essentia materiae; autem requisitas ad hanc causalitatem qui-
illa enim est primum fundamentum et ba dam ponunt existentiam materiae, quia ad
sis totius materialis causalitatis et sustenta- causalitatem et compositionem realem exis-
tionis et ex ilia ut sic essentialiter constat tentia realis videtur necessaria. Alii nec exis
compositum. Principium autem proximum tentiam requirendam putant, quia sufficit
huius causalitatis dicunt esse potentiam ma materiae, ut causet, suum esse essentiae; exis
teriae; per earn enim proxime recipit for tentiam vero non habet ut praerequisitam,
sed solum ut consequentem formam. Rursus
mano; omnis enim actus proxime recipitur alii requirunt ut conditjonem necessariam
in potentia sibi proportionata ; est autem quantitatem propter rationem superius fac-
ilia potentia proprietas ipsius materiae data tam, quia agens non potest agere nisi in
illi a natura ad suum effectum causandum, subiectum extensum; ergo praesupponit in
ut sentit Comment., de Substantia orbis, c. subiecto quantitatem saltern ut conditionem
I, et I Phys., text. 70; et ibi Themist., text. necessariam. Alii vero neque hanc conditio-
69. Quorum ratio est, quia omnis potentia nem necessariam existimant, quia putant
fundatur in aliqua entitate et essentia. Ali quantitatem consequi formam et ab ea om-
qui vero addunt hanc potentiam per quam nino pendere. Quapropter nullam conditio
materia proxime causat, esse quantitatem nem requirunt ad causalitatem materiae
eius, quia materia prima praecise considera praeter entitatem et potentiam eius. Posset
ta absque quantitate non est apta ut sit sub- etiam hie referri opinio eorum qui in materia
iectum generationis, quia non est extensa, requirunt sigillationem qua materia quae de
452 Disputaciones metafísicas
teria, que es de por sí indiferente a toda forma. Queda determinada a esta forma
individual más que a otras, ya que la causa indiferente, permaneciendo indife
rente, no puede causar un efecto definido; acerca de la cual opinión se dijo ya
bastante anteriormente al tratar del principio de individuación.
L a poten cia d e la m ateria , in distin ta de ella , es para ella la razón de causar
3. Hay que decir primeramente que la materia prima no tiene dos razones
de causar, una principal y la otra próxima, sino que por sí misma, y por
su entidad, causa principal y próximamente su efecto en su género. Esta opinión
se toma de Santo Tomás, I P h ys., text. 79, donde dice que la potencia de la
materia no es algo añadido a la materia además de su esencia y sustancia; y lo
mismo tiene en I, q. 5, a. 3, ad 3, y q. 77, a. 1, ad 2, y en I cont. G e n t., c. 43,
y en In I, dist, 3, q. 4, a. 1; y lo mismo piensan, en general, los tomistas, Her-
veo, D e U n itate F orm arum , q. 16; Capréolo, In I, dist. 42, q. 1, sobre los ar
gumentos de Aureolo contra la 4 conclus.; Soncinas, V m M e t a p h q. 6; Enri
que, In S u m m ., a. 5, q. 8, y esto mismo indicó Averroes, D e Substant. O rbis,
cuando dijo que la m ateria se sustancializa por la potencia. Partiendo de este
principio se prueba la conclusión de este modo. La materia causa primera y prin
cipalmente por su esencia, y próxima e inmediatamente por su potencia; pero
la potencia de la materia no es algo distinto de su esencia, n i realmente ni ex
natura rei; luego en la materia la razón próxima de causar no es algo diferente
de la razón principal, sino que son enteramente lo mismo. La consecuencia es
evidente y la mayor está también fuera de discusión; pues, por lo que toca a
su primera parte, nada puede pensarse en la materia anterior ni más principal,
que sea primera raíz y cuasi origen de su causalidad, que su misma esencia. En
cuanto a la segunda parte, como la causalidad de la materia es la causalidad del
sujeto y del recipiente, consta igualmente q u í la potencia receptiva o capacidad
de la materia es la razón prpxima de causar. Igualmente porque la materia causa
recibiendo el acto; y el acto se recibe próximamente en la potencia; luego la
materia, mediante su potencia^ dice referencia próximamente al acto, y causa su
efecto.
se indifferens est ad omnem formam, ad Summ., a. 5, q. 8 ^ et hoc ipsum significaVit
hanc individual!! ■polius quam ad alias de- Averroes, de Sübstant. .orbis, cum dixit, ma-
terminetur, quia causa indifferens, manens teriam substantiari per' posse. Ex hoc ergo
indifferens, non potest deiinitum effectum prindpio probatur conclusio in hunc modum.
causare, de qua opinione satis multa supe- Materia primo ac prinripaliter causai per
rius dicta sunt tractando de prindpio indi- essentiam suam, proxime vero et immediate
viduationis. per suam potentiam; sed potentia materiae
Materiae potentia, ab ipsa indistincta, ratio non est aliud ab eius essentia, neque reali
est causandi tpsi ter, neque ex natura rei; ergo in materia
non est aliud proxima ratio causandi a ra-
3. Dicendum veto imprimis est materiam
tione principali, sed sunt omnino idem. Con-
primam non habere duas rationes causandi,
sequentia est evidens, et maior ctiam est
alteram principalem, alteram proximam, sed
extra controversiam ; nam, quod attinet ad
per seipsam et per entitatem suam et prin-
cipaliter et proxime causare effectum suum priorem partem eius, nihil prius vel princi-
in suo genere. Haec sententia sumitur ex palius escogitar! potest in materia quod sit
D . Thom., I Phys., text. 79, ubi ait poten- prima radix et quasi origo causslitatis eius,
tiam materiae non esse aliquid materiae ad- quam ipsius essentia. Quoad secundam veto
ditum, praeter substantiam et essentiam eius; partem, cum causalitas materiae sit causali-
et idem habet I, q. 5, a. 3, ad 3, et q. 77, tas subiecti et recipientis, etiam constat po
a. 1, ad 2, et I cont. Gent., c. 43, et In I, tentiam receptivam scu capacitateci materiae
dist. 3, q. 4, a. idemque sentiunt com- esse proximam rationem causandi. Item, quia
muniter thomistae, Hsrvaeus, D e Unit, for- materia causat recipiendo actum; actus au-
mar., q. 16; Capreol., In I, dist. 42, q. 1, tem proxime recipitur in potentia; ergo ma
ad argumenta Aureolt cont. 4 conclus.; teria per potentiam suam proxime respidt
Soncin., VIII Metaph., q. 6; Henric., in actum, suumque effectum causat.
Disputación X III.— Sección V ili 453
4. Minor vero asseritur a dictis auctori- Aristoteles dixit, materiam esse primum sub-
bus. Et ratione probatur primo, quia mate* iectum. Augustin, etiam, lib. D e Natura bo
ria essentialiter ordinatur ad formam, ut su ni contra Manichaeos, c. 18, materiam ait
pra dictum est cum Aristot., II Phys., text. graece appella» silvam (y)orp), quod operan-
26; sed non ordinatur nisi ut potentia re- tibus apta sit, non ut aliquid ipsa faciat,
ceptiva; ergo materia essentialiter est huius- sed unde aliquid fiat. Damascenus edam,
modi potentia.’Secundo, forma per essentiam in sua Phys., c. 3, ait materiam, quantum
suam est actus materne, unde anima defi- ad id quod potentia est, substantia praedi-
nitur quod sit actus corporis physici, etc.; tam esse.
ergo, e converso, materia essentialiter est po 5. Ultimo declaratur in hunc modum:
tentia ad formam ; habent enim inter se nam vel potentia materiae est ipsamet sub
proportionalem correlationem, et ita sunt stantia et essentia materiae, vel est aliquod
essentialiter institutae ut per suas essentiales accidens realiter ab illa distinctum, vel mo
cntitates immediate coniungantur ; et inde dus aliquis saltern ex natura rei diversus;
est quod unam essentiam per se et essentia praeter haec enim nihil aliud excogitari pot
liter componant; componunt autem ut actus est; sed non potest secundum aut tertium
et potentia inter se unita; est ergo materia dici; ergo primum verum est. Minor quoad
essentialiter potentia sicut forma est essen priorem partem probatur primo, quia poten
tialiter actus. Tertio, ad hoc confirmandum tia est proportionata actui; ergo ad actum
adduci possunt omnia quibus probavimus substantialem potentia esse debet substantia-
materiam esse puram potentiam; non enim lis. Secundo, quia alias forma uniretur ma
tantum dicunt philosophi materiam habere teriae mediante aliquo accidente et ita non
potentiam, sed totam ipsam nihil aliud esse componeret cum illa unum per se, quia ca
quam potentiam, et hoc ipsum est quod rimi unio non esset substantial sed acdden-
454 Disputaciones metafísicas
ria sin que se la conciba capaz de la forma; por consiguiente, aquella capacidad
no es un modo distinto en la realidad de la materia, sino que es como su dife
rencia esencial; pues la materia esencialmente es una entidad sustancial, no com
pleta sino parcial, no por modo de acto sino de potencia; por consiguiente, la
misma materia es por su esencia la razón principal y próxima de recibir la forma
y de causar materialmente.
7. La materia requiere esencialmente la existencia para causar.— Digo en
segundo lugar: la existencia de la materia es también necesaria para la causa
lidad de la materia; con todo, no propiamente como una condición solamente que
esté fuera de la razón de principio esencial en el género de causa material, sino
como íntima y formalmente incluida en él. Se prueba la primera parte porque
k materia no puede ser sujeto real, o ejercer actualmente su oficio tal como
está en sola la potencia objetiva o en la virtud de la causa primera, porque de
acuerdo con la anterior consideración no es nada, y sólo se concibe como no re
pugnante al ser; y de acuerdo con la última, no es otra cosa que la misma esen
cia creadora; por consiguiente, para ejercer actualmente el oficio de sujeto real
es preciso que- en sí esté actualmente fuera de.su causa y fuera de la potencia
objetiva; ahora bien, esto mismo es ya existir; luego para que la materia cause
materialmente, es necesario que exista actualmente. Y se confirma, porque pre
cisamente las cosas naturales no se crean porque se hacen de la materia; ahora
bien, no es que no se creen porque se hagan de la materia posible; luego por
que se hacen de la materia actualmente existente, y por consiguiente la misma
materia no causa materialmente sino en cuanto actualmente existente. Se prueba
la menor porque la misma materia, cuando es hecha por Dios es hecha de ma
teria posible, y sin embargo es creada, porque ser hecho de materia posible es
ser hecho de la nada, ya que la materia posible como tal no es nada. Por lo cual,
la preposición de en dicha locución no indica relación de causa material, sino-
de término a quo. Por consiguiente, cuando dice relación de causa material es
necesario que designe una cosa que no solamente sea posible sino también que
sea actual y esté fuera de sus causas. Finalmente, la materia no puede causar
pcaieptàa x in
fo rm esasee;ntia
erg om ateria
illa c a epacqitauins n coonnedsptiam tuor dipusma cpreoastrix
teriore esm
se n vtiaero
; enrgoonuetstacatu liudexeqrc uaem aet
d
lu u s in re d is tinc tu s a m ate ria , se d e st v e - m u
stia
itmn u s re a
acotubieecxtivlis s
traam u bie c
ca;ussaem ti, n e c
soucam e s se
eutme st u
exetra t in s
pexoisteten-
ecsotism
enpdtia
iffelitererntiaesetsseenntiatitaliss esiuu ss;tannatia
b mlism , atenria
o n ra : e rg o u t m ate ria d m h a te riaip s
lite r cast
u s e t,atuner,
steeriadple epretarm soeddum
etio
partia
p o
ssenretiacip
lisn,tia
te noen; pesetrem
miesnudaim etapm rgooduipms aam
rinectipcaalis
ctuas cesseest quodactuexistât. Et confirm
nam
e-t fiu id eomaretesrian;atusra lesnonnonidecarenaonnturcreqaunia
p ro x im a ra fo rm u s a n tu n t e x e d
di7m .aterialiter..—Dicosecundo: existentia te
Existentiam essentialiter requirit ma go,reqtquuia ia fiu
cte
onria
fiunntt eexx m
selite
maate
querntenrisiipsqauam
teria
ria pacotu
ante
ssibili;
riaacntu e x iste
onecxaisu-
enr-
m a te
temtam ria
teria ut causet
e
atutem e tia m e s t
riaeq,uaneonsittarn n ec e
etras
nprasaria
rotiopriea d ca u sa lita - s ai
oncdi-i fittensa.D
utpcrin mM a in orfitpro bam tuar,teria
nam te us
ipsssib
aili,
mate rianihdiloum
tio
piniiilio n
perinstim einegetenfo ere c e
ax
u sa e m a te n e
ria m
lis s ed u t m inu s e
c o
re,a tu e
r, x
q u ia fie ri p
e xo m a teriaet p o ss ib -
i
prosbuabtuierctuqm uia, vm aterm alite
ria neoxrnein pcelu
oretesasm
.tPerio
susesrpreaars libilis
es,tufieterisic e,xnih
nih
ililosit.heaoU nqdudeoinddeic
m ateriain
tioex
posilla si-
le p ro u t e s t in se
o l
la ac
potuten tia r
co b ie c tivu n
a v e leiu s
in lo
te c u
riatio
lis n
, se n
d o n
te d
rmiciniti a b
q itu
u o . Q um
a n c
doau s
earge om d ai
re virtu
m teconpsrim id earaetio
canuesmae,nqihuiliaesesct,unsdeudmsoplu riom - cuitt hdeasbig
itundetineremm caquusaaeenm o antetarianlis
tu ,mnepcoessssib
eilisest
concipitur ut nonrepugnans esse; secun- sit, sedetiamactuet extracausas. Tandem
456 Disputaciones metafísicas
materialmente si no es creada por Dios ; pero la creación se termina en una cosa
existente; por consiguiente, la materia no puede causar materialmente sino como
existente. Las cuales razones, formal e inmediatamente, prueban que la materia
no causa materialmente sino en cuanto que está fuera de sus causas como una
entidad actual eü su ser de esencia; consiguientemente, prueban acerca del ser de
la existencia, porque toda entidad actual fuera de sus causas queda formalmente
constituida por la existencia, como después probaremos en su lugar.
8 . En qué grado depende la materia de la forma.— Y de aquí se prueba
también fácilmente la última parte de la aserción; pues el que la materia sea una
entidad actual no es como una condición extrínseca necesaria para causar, sino
que es la intrínseca y propia razón de causar; pues la materia recibe la forma
por su entidad actual; ahora bien, por la existencia queda constituida en el ser
de entidad actual; luego la existencia de la materia no es de cualquier modo
una condición necesaria, sino en cuanto perteneciente esencial y formalmente al
principio de causación. Esto se verá más claramente por cuanto se diga después
acerca de la existencia. Sólo puede objetarse que la materia depende en su exis
tencia de la forma; por consiguiente, no puede existir, incluso en el orden de
naturaleza, con prioridad a recibir la forma; por tanto, la existencia no puede
serle necesaria para causar. Es clara la consecuencia porque la condición nece
saria para causar« se presupone al . efecto. N i puede entenderse que la causa de
penda en su ser necesariamente de su efecto para causar. Se responde que no
puede darse una respuesta exacta a esta objeción hasta que expliquemos la cau
salidad de la forma con la materia y aquella proposición de Aristóteles; Las cau
sas son para sí mutuamente causas; por ello brevemente se dice que es probable
que la materia no dependa propiamente de la forma como de su causa, la cual
puede llamarse dependencia antecedente, sino sólo como de u n acto connatural
y de una cuasi disposición y condición necesaria, la cual puede llamarse depen
dencia consecuente, y según ella no hay inconveniente en que la causa material
dependa de su efecto. Después veremos si puede decirse que depende también-
a priori la materia de fa "forma.
m
cexreaiste
taria
ate a nD
oneop;ote s esdtmc ate
re a rialite
tio te rcin
rm auastuare
r andisre
ism it dteeriaexpisete n dnetia
r .inSoslu
uamexpisote tensttiaobaiicfo i,rm quaia; em rg ao
te ria nterm
lite c ;ausearg
re onm is ateeria
i x is tennosn. Q puoateestram tioa- nteorenpqoute a m stfo priurm sametiaremc ip oia
rdt;ineerg naotueraxiseteenxtia is-
nriaesmfonrm o alite
n carusaeret imm ma edria
te ialite
tepr,ronbisanitum taetes-t nonpotestilliessenecessariaadcausandum.
extrasuocauessasseseusassentatiam
in eq;uacm o n aecqtuuaelis
s nte renvtita
e ro s P
aindatetellig
ctaucisoapnnosdte
euqm uenstia
up ,poqnuitu
iarcaodndeitio ffe c ntuemce.ssN areiac
pturoa banetndtita
lis esesseextra exiscateunsatia
s efo
,qrm uiaa om
lite r c sarioadcausstaqnudoudmcpauesnadeinatsuaoseusoseenffe
ncisonsati- eccetus.
tu
baitu b8im rupse.rexistentiam,utinfrasuolocopro- R smpeousnspsoio
nndeem turdeaxriacntaom nrm phaouesiu
seesrg
, oadboie
necaetio nxisplicree--
eria
A tq .ehincetiamprobaturfacileposterioras-.—illampropositionemAristotelis: met
u M ateria quaUter a forma dependeat ca u s a lita tem fo m te
Causae sunt
saecrtio nis,npoanrse;sntaqm ,sqiueoxdtrin m aete riacosnitditio
entita s probabileessemateriam
sibi invicem causae; idenoonbdreevpeite n drere dicpitu
ro r
tu a lis ua s c a n e
et pdrie andfo rm aauntteacecdaeunssa,ssuead,sqoulu aempuotteastcdoic i
pceenrostita
sparia
riaaradtiocacuasuasnadnudmi ;,nsaemdm esattein trin
ria p esrecsuaam e p e e n tia
nantueranlieceascstuariae,tqquuaaesipodistepstosdin oindeepeetncdoenndtiai-n
elis; xisteentergtia
mm acctu
o asletitu
n mitu rcrcip in itesfoserme atita
n m;tisseadctu pear tio
qur-e cvaennsieenqsuecnasu,sasm ecumnadte
um qum am icndoenreesatsin coenf
em satliteconrdoitioexnisetecenstia
sa m,asteedrneutnpoenrsuetcaucmfo
ria di. fe cturi. A natevriaeromdic ria le p en u o
Quaerespecrtin onsetansbitadlatiu prin
secxipiu dicm endcaisusin anfra prio m aifoprm ossait, pinefra ndere videetia bim musa.
. D isp u ta c ió n X II I.— S e c c ió n V i l i 457
9. La materia requiere para su causalidad la proximidad con la jorma.—
Digo en tercer lugar que la condición necesaria para causar en la materia es la
proximidad íntima o indistancia respecto de la forma. Así, pues, como en la
causa eficiente la aplicación al paciente se dice condición necesaria para la ac
ción, así en la causa material la aplicación a la forma; pues respecto de aquélla
o con aquélla ejerce su causalidad. Y esta aplicación es por la íntima proximidad
e indistancia, porque no pueden unirse la materia y la forma si no están indis
tantes y como penetradas íntimamente por sus entidades. Podrá decirse que ésta
no es una condición necesaria, sino la misma unión de la materia y la forma. Se
responde que no es así porque la presencia íntima es algo distinto ex natura rei
de la unión; pues cuando el alma es creada en el cuerpo, no se une al cuerpo
por virtud de la creación en tal determinado lugar, sino por otra acción, y con
todo es creada íntimamente indistante del cuerpo. Por lo cual también aquella
íntima presencia es realmente separable de la unión. Pues como el ángel puede
estar íntimamente presente a la materia y no informarla, así también puede estar
el alma racional, más aún, incluso cualquier otra forma, al menos por la poten
cia absoluta de Dios; por consiguiente, aquella íntima presencia es algo distinto
de la unión y condición necesaria para aquélla y para la causalidad de la ma
teria. Y esta condición en la generación del hombre es manifiestamente anterior
por naturaleza, porque allí se supone la forma creada sin la causalidad de la ma
teria sobre ella; y en las otras formas no tanto parece una condición anterior por
naturaleza, cuanto concomitante, porque las demás formas, absoluta y simplemente
y según el orden causal, ni son ni se hacen con prioridad natural a su unión,
como después veremos. Interviene también allí otra prioridad de naturaleza que
se llama en el orden de la subsistencia; pues la presencia íntima es tal que puede
al menos ser conservada por la divina potencia sin unión y, por consiguiente, sin
causalidad material; y por el contrario, la causalidad material no puede de nin
gún modo conservarse actualmente sin la proximidad íntima, como es evidente
por sí mismo. . ,
10. La materia no requiere la cantidad como condición necesaria para cau
sar.— Digo en cuarto lugar que fuera de esta condición no hay ninguna otra
9.
Proximitalem cum forma ad suam
causalitatem requirit materia .— D ic o te rtio : ra
tetionpaelis
rn r ,pim
o te mnom
tia et qD ueaielib
a b esotlu
alia
tam fo;rme sat,esrg
alo
ecfosotrnmdpitio
ro p
a. Ita
nineqceusita sasriainatim
qupea,sssuicm
dcaaussaenudum
utdinicitu ind
caruscaonedffic
in
is tamn ateriaa u¡Inlaionin
tia
ienntiecaeps- m e
ahteoria
tim
e t aconprad esenntia
itio
eiscaguesnaelita tem e c
.m e sqsauria
idaddistin
Haaneife
csateuteemillacmtum
crio et aabd
onrdnitio
p
spalic lic atio a
riaanaodaadgefod ndrm um ,am ita in m a te ria liitio
ca u s a a p in
tu ra , m
q u in
ia ib i su ra
p tio
p o n
n e
itu r fo rm a cre sat p
ta a b sq ae
u
atacuute m m illa
ap p exaenrcoe.tesct;apunesaarm
lic lita
in
re
tesm
tim
pecstu
a m
illiu
uparo
m .insH
p q
carm
auveei-cl fo
qu
usaislita
a m cnootenncomtamam
teria
ita vnid
s
eectuirc
, q u riaacoailla
lia
m;pinrioarliisnavtuera
ndeitioform ae a b so
ro
lu -
te m e t in d is ta n tia m , q u ia n o n p o ss un t m a te e t s im p lic iter e t s e c u n d u m o rd in e m c a us a
qte
D uria
ica s
ei
s
eptefo
h ann e
c
rm
tra n
ataeunin
o n
iritim
e s se
niseipsein
c on d r tein
itio n
n tita
em
tasntessuaest. lita
diste
n e c es s a - u n
tem
tisn,tunr,onutpriu
ia ib i alia po
n
stenaatu
s
a tu ra v
e
raebsim
id p rio
unutsa.uInttefiu
rita s, q u rc
a
netdqituaaum
e d icitu r
ria
einttim mfo,armseade.ipR saem s pmo etdectu
n onriunnocntioita nem e sm
se a,teqria
u iae pinraesseunbtia sistetanlis di ecsot,nsuetqupeonstia s it;salte
narn mpin e tim
r d a
i-
ntuartuinracrepora
irpaeobsreeun,ntia
io naeliq
; ucid
u m deisntin
im ctu
a nm
im a esctreeax- cvoinnasm e q u peonte tenrtiasmin e cocnasuesrva atitesinm
lita eautenriaionlie; eet
tio nis in ta li loncoon; usnedituprecrorp a orimexacvtio
lia icnre
e co n tra rio v e ro n
a-, causalitas actuconservari sineintim
m u llo m o d o p o tes t m aateria
p rolis-
eU tntademeentiacm rearetuiprsaintim e st esein
p dra
a isbtailis
nsilla
acoin orea. pin1q0u.itate, utperseconstat.
rptim Quantitatem non requirit materia ut
ppra essetnetia ain
btim uneiopnra e.esS icsutmaete nim aentgenlu s Dicoquartopraeter hancconditionemnu.—
necessariam conditionem ad causandum
c a u s a lita te m m a t e r n e , q u a n t u m e s t e x p a r b e t m o d u m e x is t e n d i e t a g e n d i ilk- a c c o tn m o -
t e e iu s . E x p l ic a tu r b r e v ite r , n a m q u o d a tti- d a tu m s e c u n d u m o m n e s fa c u lta te s q u a e a
n e t a d q u a n tita te m , satis c o n tr o v e r s a r e s e s t m a te ria p e n d e n t . I t a q u e ( q u id q u i d sit d e illa
a n illa s it in m a te r ia v e l in c o m p o s i to e t q u a e s tio n e , d e q u a m o d o n ih il d e fin im u s )
q u o m o d o . E t q u a m v is s i t p r o b a b i l e e s s e in n u n c s o lu m d ic im u s q u a n tita te m p e r se ac
m a t e r i a e t n a tu r a lite r n o n s e p a r a r i a b illa, f o r m a l ite r n o n e ss e n e c e s s a r ia m p r o p t e r c a u
i d la m e n n o n id e o e s t q u ia q u a n t i t a s e s t c o n s a lita te m m a te r ia le m . U n d e , si p e r p o te n -
d itio n e c e s s a ria a d c a u s a lita te m m a te r ia le m , tìa m D e i c o n s e r v e tu r m a te r ia s in e q u a n tita
f o r m a l ite r lo q u e n d o , s e d q u ia m a t e r i a e s t t a te , q u a n t u m e s t e x p a r t e s u a p o t e r i t e x e rc e -
ils e n tita s q u a e n a t u r a s u a t a l e m p r o p r i e t a - r e s u u m m ù n u s s u s te n ta n d i fo r m a r ti v e l in -
t e m p o s tu la t, ita u t q u a n tita s p o tiu s s it p r o - fo r m a tio n e m e iu s.
p r ie ta s c o n s e q u e n s ta le m c a u s a m m a te r ia - 11. R u r s u s s ig illa tio m a te r ia e q u a e sit
le m q u a n a c o n d itio a n te c e d e n te r n e c e s s a ria a liq u id d is tin c tu m a q u a n tita te e t q u a lita ti-
a d c a u s a lita te m e iu s . U n d e f i t u t v e l fo r m a , b u s d is p o n e n t ib u s m a te r ia m , p r o r s u s e s t q u id
s i m a t e r i a l s e tia m s it, v e l s a lte r n s u o m o d o f ic tu m e t c o m m e n titiu m , u t lo c o s u p r a ci
in f o r m a n o fo r m a e , p a r tic ip e n t e f f e c tu m s e u ta to m o n s t r a t u m e s t. Q u a lita te s a u te m , si
m o d u m q u a n t i t a t i s , n o n q u ia p e r s e s i t n e f o n a s s e n o n m a n c a i e a e d e m in g e n ito e t c o r
c e s s a r i a ille m o d u s a d u n io n e m c u m m a r u p t o , n o n a lite r s ig illa n t m a te r ia m nisi
te r ia , s e d q u ia fo r m a se s e a c c o m m o d a t m a t e - q u i a h a e q u a lita te s q u a e p r a e c e d u n t in s ta n s
r ia e , q u a te n u s o m n e q u o d r e c i p i t u r a d m o g e n e r a tio n is , d e n u d a n t m a te r ia m et r e lin -
d u m r e c ip ie n tis re c ip itu r. E t s im ili m o d o , m a q u u n t illa m lib e ra n e e t e x p e d ita m u t a g e n s
te r ia le a g e n s i n d ig e t e x te n s io n e q u a n t i t a t i s in i n e a m in tr o d u c a t s u a m fo r m a m ; q u a lita te s
p a s s o , u t in illu d a g e re p o s s i t ; i d ta m e n v e ro , q u a e in eo in s t a n t i i n tr o d u c u n tu r , s o
p r o v e n i t e x eo q u o d ip s u m a g e n s r a t i o n e t a lu m c o n s e q u u n tu r f o r m a m , e t q u a s i fo v e n t
ils p r o p r ie t a tis c o n s e q u e n tis m a t e r i a t a h a - a c e a m r e ti n e n t in m a te r ia . S i a u te m e a e d e m
D isputación X III .— Sección V III 459
S E C C I O N IX
S E C T IO IX te
vesamria suaem
ta n circ
tita te aeiuvasrio; srgeoffeccatu
e u ssa,tio
maipnesantealiuind
Q u id s it c a u s a l it a s m a t e r ia e tluta
sorm abpeoiutesstentita conotesse.tervnIm
adriem omadteeriapotesinntia
enuih alla
b
1.
Causalitas materiae non est ipsa enti
V a ria e s u n t h ac d e re o p i fo a, u t in fra m u s, et tu n c ils
tas materiae—
nteio nees.nihDilicuanliu
t ednim a c tu ca u sa re t se d s o lu m e x s e es set p o te n
te ria
ria m , q u a e s eip easm
s sealiq
qxuuhaiib
e mcauipssaalita
e t c o m
m
teem
m
p o s
maa- adcausandum;ergoaliudest idquocon-
titom est sptitu itu radacctu csaanusdaunm s,;ahbaceoenqim uoscoolansra titu itu r
pcaeursaslita eipssanm s u ste n ta t fo rm a m , q u ia eiu o te n s a u tio n e
ceffic
uiusienre i aonsecodnissistintitctaine,psroicduutctio
c a u ali-s apropboatem
nsealita nutia
sinagceanutis sa.aQ geunotedasliu i qdueisssefoarte
ctiodnicemast.i
tis , s ed in h o c so lu m q u o d s e ip sa m m
mate a te ria m c a u
ria,e,nosnedsactiss a re
onfanocien o n
tat.reN a d de
exaism re
te,nqtiaaliqu id ip
mqufoidrmsaite
pesraseebneotnsupooeteffe s ctuni.am
t; Se,dlicheatecvesruenm tentia
s it vmeara- in
deam ilia
ilioexaisdtedrito uid
anteuuria
tsm choomnpoonneanlite
d o rid
cauqsauroedqucaaum sa susnteihnilo
t, tanm di-o cm is e lo q u e n deo,inqnuom oadtepria
n e s
ostefoarm
t m a
vid
te
ebim
aria
lite
mracucasu,psra
foer-
arte
ret,
aliq uid c q uo
esntam d e
inprest s u ste
iptsm n ta re
aadteisria au t
tincetu mcom p o
abreru ne re
ipm ,
sa ams e d
uatetum p o tiu
ailla s
liquid ca u s
doem a ri v
siginnaatio e l in fo
reacaquusoanform a ri; o p o
rmeatlitedrecsou-
m a te ria ; ote s s s e in r
hoc- sraecreumanmaillu d e n d i,
ncoam tupraoseitutm no,netcasuuscacreesshivaencvfo rm
aria ream cavueslalita teriade.sit intrinsecumvel extrin-
D is p u ta c ió n X I I I .— S e c c ió n I X ____________________________ '_______ 461
2. La causalidad de la materia no puede ser una relación predicamental.—
En segundo lugar, dicen algunos que la causalidad actual no añade nada a la ma
teria más que la relación de causa a efecto. Pero si se habla de la propia relación
predicamental, no puede esta opinión ser verdadera, porque esta relación se sigue
una vez causado el efecto y puestos el fundamento y el término; luego supone
la causalidad como razón próxima a la que sigue; por consiguiente,, no puede
la causalidad consistir en esta relación. Lo cual ha sido ya dicho arriba acerca
de la causa en común y se ha de entender dicho de todas las causas, para que no
sea preciso repetirlo más veces. Pero si se trata de alguna relación trascendental,
coincide esta opinión con la cuarta que referimos inmediatamente.
3. La causalidad de la materia no es una misma cosa con todo efecto de la
misma.— La tercera opinión, por consiguiente, puede ser la que afirma que esta
causalidad de la materia es su mismo efecto, concebido y significado de modo
diverso, porque esto basta para explicar esta causalidad, y apenas puede, hallarse
o pensarse otra. Pero aunque tal vez esto sea verdadero de algún efecto, como
explicaré en seguida acerca de la generación y de la unión (pues estas cosas se
comportan como la acción con respecto a la causa agente, que puede también lla
marse su efecto), con todo, esto no puede ser umversalmente verdadero, ya por
que la causalidad en todas las cosas es algo intermedio entre la causa y el efecto,
ya también porque la forma material es efecto de la materia y no puede ser su
causalidad. Pues el alma del caballo, por ejemplo, que ahora es causada material
mente por su materia, puede conservarse en la realidad sin tal causalidad; lue
go dicha causalidad es algo diferente en la realidad de aquella alma y de su en
tidad. Igual que la cantidad en la Eucaristía, que antes era conservada mediante
la causalidad material de la sustancia del pan, después es conservada cesando
dicha causalidad, lo cual es indicio de que tal causalidad es algo distinto de la
realidad de la cantidad. Y si la forma según su entidad absoluta no es causali
dad de la materia, tampoco puede serlo todo el compuesto; mayormente porque
en el compuesto queda incluida la misma materia, la cual no es causada por sí mis
ma, y en algún compuesto, concretamente en el hombre, está incluida también
2.
Causalitas materiae nequit esse prae-
dicamentalis r e l a t i o -S eihcilundaodddere icunm ta"teSii fo erta
nsic ststasaetim
veru deam cdlascrait,abuosuatm
(ndaem gehnaeera
cmtio
itaqnuesaeeethuaebtia
neiont
c
ria a u
e s a
p lita
ra ete
temr re a c
latu
tioa le
n e m
m n
c a us ae a d e ffe c tum . d ic u
i p o ctio
tes t e ffe c tu s eiu sa g
), ennte
o n ,
ta rn e n p o te m
st
S
d edam
ic sienstaitli,senrm o odpeotepsro
n t phria
a e c reslaentio
te nnetiapravee- id sate e s s
litarscine in oam u n iv
nib e rs
usecffeu m v
aucstue
ism ru m , tu
e,sttuarn m q
liqueidtiam u ia c
edqiuuma u
ra
stearm toesinsiaeo,m queia
ffe htu
c aecetreplaotio s itis cofunnsedqaum itu
e nrtocaeut in au s m e t m ian
;proerg oasum ppoanditqcuaaum salita tenm fo rm a m a te ria lis
uutiturar;- potestessecausalitaseius. Namanimaequi, e s t e ffe c tu s m a te ria e e t n o
tio n em
ecrognosisnteore n.pQ x im
outeosdt ectaussuaplita c o
sdeincahuascare s e q lactio ne te verrbai gsra tiam ,aqteuria ae,npuonte cstcain usatu rcm asteeria li-ti
ra in om u a re o n rv a
m tu umniin dte icllig
tum a tuer,stnetepid roaom m p ibsusrecpaeutesisrednice- sein
nliu s teta in licreausaalita b teilla; erga noim illa
a ceatusaalita
b senatita
liud-
ctio
esnseestra it.nsScienvdeerontasli,it sceorin
mocidditehaaliq e c uaopreinlaio te teealiiusc.sounbSssicetarv
atenria utabqautuarntita m sdiaEucchauaris
e sa tiaeteqm
lita uaae
cu3m nctia esaplita anteis,, pqousotedaecsotnsseig rvnautu r
. quartastatina.— referenda.
Causalitas materiae non est idem cum
-hPaonte sctaeursgaolitatetenmiasm
cceasussaanlita
ena realitate m
teteilla a
illa u m essQeuoqduidsidiv erm
rsuamsea m
Omni cjjectu ipsius
te n tia es se , a s s ere n s c q u a n tita tis . fo
v teeria
rs oem esosedoipssig umn meattuem
ifìc ffecetutmcoeniu c sp,tudm
e i, ceustndcuam u sa susam
lita m a abria
te soelu
, tanem c entutita
to m tecmo m p noosin
qcuauiasalita hotecmsueffic itvixadpoetexsptlicaanlia dam¡nvheannirc! tu m esituserpip ote st;mm aria
xim equqaueiaainsecip om ponsoito
autcogitali. Sed,licetdealiquoeffectuhoc causatur, et in aliquo composito, nempne
t in c lu d s a a te , s a
462 D i s p u t a c io n e s m e ta fís ic a s
R esolución de la cuestión
hom ine, includitur etiam form a, quae a m a liter quidem identificatus m ateriae, m oda-
teria non causatur; quo m odo ergo totum liter autem et ex natura rei distinctus, cum
com positum esse poterit causalitas m ateriae? sit separabilis ab ipsa.
4. Quorundam opinio.— Q uarta opinio
esse potest, causalitatem m ateriae esse m o- Quaestionis resolutio
dum quem dam ipsius m ateriae realern et 5. Causalitas materiae respectu generatio-
ex natura rei distinctum . N am , considerata nis est ipsamet generano.— V erum tam -n
absoluta entitate materiae, hic m odus so haec sentenza partim falsa videtur, partim
lum in potentia ab ea continettir : obiata dubia. Q uod u t declarem et m eam senten-
autem occasione agentis inducentis formano, tiam aperiam , distinguo illa quatuot quae
m ateria etiam actu exhibet hunc m odum , supra dixi causar! ex m ateria, generationem,
quo in se recipit et fovet form am et conse- unionem form ae, entitatem formae et com
q u en ter com ponit com positum . Si autem positum ipsum . Q uoad generationem ergo
talis form a rccedat, adveniente alia forma, existimo per seipsam causati a m ateria, nulla
m ateria etiam am ittit priorem m odum et alia re vel m odo addito materiae praeter
alium exhibet circa advenientem form am . ipsam generationem illi inhaereniem ; atque
Ita sentiunt Conim bricenses, I I Phys., q. adeo causalitatem ipsius generationis a m a
6 et S. F undam entum sum itur tu m a suffi teria nihil aliud esse quam ipsam'met gene
cienti partium enum eratione, tum etiam quia rationem . u t est eductio ex m ateria. Sicut
talis m odus necessarius est, cum ostensum enim actio est ab agente, non per aliam
sit hanc causalitatem esse aliquid, et non actionem sed per seipsam, et habet ratio-
sit necesse u t sit entitas distincta, cum nem actionis u t est ipsa emanatio a causa
m ateria per seipsam im m ediate uniatur for- agente et u t sic est ipsa causalitas agentis,
m a e ; ergo oportet u t sit aliquis m odus rea- ut infra dicam , ita eductio seu passiva ge-
D isputación X III .— Sección I X 463
neratio, quatenus essentialiter pendet a sub- est in causalitate m ateriali substantialis ge-
iecto et per seipsam necessario illi coniun- nerationis. U nde confirm atur tertio, quia per
gitur, ab ilio causatur materialiter non per idem seu per eum dem m odum quo effectus
aliam causalitatem, sed per seipsam. H oc causatur, causa causat, quia causatio ipsa u t
im prim is pro b atu r ex ipsam et rei declara- sic duplicem illam habirudinem essentialiter
tione; nam hoc m odo optime inteliigitur includit, ad causam u t ad principium et ad
causalitas materiae circa generationem , et n i effectum ut ad term inum , et ideo u tru m -
hil aliud est necessarium ; ergo superfluum que denom inar alterum causam , alterum cau-
est aliquid aliud fingere. Secundo, id decla- satum ; sed generano, hoc ipso quod in
ratur ex accidentalibus m utationibus e t unio- trinsece et essentialiter est pendens a m ateria,
nibus; quando enim lignum calefit, cale- per seipsam causatur ab illa; ergo ab eodem
factio fit in tali subiecto et ex subiecto; ut est ex m ateria, denom inatur m ateria cau-
non fiunt autem tunc duae m utationes in ilio sans illam ; ergo nulla alia res aut m odus
subiecto, una quae sit ipsa calefactio passiva, necessarius est ut m ateria denom inetur actu
alia quae sit m odus aliquis quo tale subiec- causans generationem . Xmmo ñeque intelligi
tum causat m aterialiter calefactionem illive potest quomodo m ateria per alium m odum
unitu r; superfluum enim est has m ultipli causet generationem . Q uod quarto declara-
care mutationes, nam , hoc ipso quod cale tur, nam m ateriam causare generationem
factio talis est ut intrinsece dicat habitudi- nihil aliud est quam sustentare illam u t
nem actualis unioriis et dependentiae a tali subiectum ; sustentat autem illam im m edia
subiecto in genere causae m aterials, et ipsa te in em ítate et per entitatem suam , hoc
causatur a subiecto et subiectum causat ipso quod generano in ipsa f it; ergo om -
ipsam et ipsa u n itur subiecto, et subiectum nis alius m odus est im pertinens ad hanc
manet illi un itu m ; superfluum ergo est aliam causalitatem, nec conferre quidquam potest
mutationem in subiecto addere; idem ergo ad hanc sustentationem .
464 D isp u ta c io n e s m eta física s
g 6.
u m e n Obieclioni respondent
to r, q u ia s i p ra e te r g e n e ,ra
— tio U
n ltim
em oip-ar-sgio rantia
i; ,qsuesissioauutenita m estgahtom
fin h oin
m iineetm hodm e oom
n sesi
sdaism tin ccatuuss,alita
o p sorte
mre atetria
fieerieasbsetaliqmouodusagre e natelis; nstin arictuunm ituamsessessio sio
n enieptenronnopvoutiu msm poedruip
msadm i-
om
fie nisdeebneim
ri t; mse oddunsullu
ream lisensotvaugsenasnaovqauocafia usat to?Alioquiprocedendumessetininfinitum-.
s e s sio n e m , q u a e p e r s eip s am u n itu r sub ie c
taiclis
stia u t m s olu
o dum s;aegritgo.pePrrosbuaatu m rmfo in
rm oarm qusiaubasgtaenns- nSeicratio erg
n !oqum ia ategria
en e radtio
enoinmineaatufit,r unneita q ue geest
ecffe lecmtiv evenlisiacacdideednutacletiom n,emitaform noane,cqounaceurrit
e s t nsuelte
cesdsaD riuesindaeliuin sqm u odum
ira sqquuailisinsitmaetetria a q rueo
pdara
leefte
acrtioilla, vm erbniongrafatiacit, vaeliq
l ugeem neraaliu
tiom; em rgoo, pilla o te re
s sulla
t: p ntia
rim o ;qudoudobpuossita enim in mm oadteisriainte
acllig
tio i
-
a uli.sm
liu Do ic
d ess:noqnuafia
u mt,visrespueltartsetam perim
n ;onaA m le, nteeriaagille
entismeodduucse;ntis a tq foerm
u itaam m retesria
a ulteetffaecm tiv ae
huoncioipilliu sosquaoddhhanaecc. Sreesducnoitu n tra r illi,
prim re
o ,suqlta
u iat dfaiccieren otnsupaom te s ctaeutia
sam litasitedmic m
atu arteeria
s sle
e m , qeufofid
illa
ossteunltasunm
re tia eestadnuclla am
u s a esste
lita em n,ecneessqita
u etemvid ta
e tulisr cpie o nzstapexecrore
te g suriltanilla
ita tiam rensualta
tura n lem.quSoedcunfdiaot
tia
edsam
re d enneocm esinsaaria
ri anditaunio
u p nrem
e u nqiouniaempotealte
striualias daburiiagein ntem exatrin
te sem
ria co, m e tedsiaicfofo rmrmaaquin amdu cinta
aindip syasm sineIn nocvaomm odnoisundioicnuisntinthipesoalo,gui,t ip effic ecreatuscaatuur,salita tepm mnate riaralem peterinqum am
et innaturalibus cumhomosedet, verbi teria quamillemodus resultaret; exquao
m te rio a tio sa e t riu s a tu e s s
D is p u ta c ió n X I I I .— S e c c ió n I X 465
cual fácilmente se persuade que tal modo es inoportuno para la causalidad-de
la materia.
7. La generación no puede ni siquiera sobrenaturálmente ser conservada fue
ra del sujeto.— Con lo dicho, pues, consta suficientemente — según creo— que
en la causalidad material de la generación no se distingue tal causalidad de la
misma generación, en cuanto está en la materia, de la cual recibe la denomina
ción de materia causante actualmente, en cuanto que proviene de ella, de! mismo
modo que de ella misma recibe la denominación de generante en acto el agente
en cuanto que proviene de él. Por lo cual, igual que la denominación de agen
te no proviene de algún modo que esté en el mismo agente pero extrínseco a la
acción, así la denominación de causante en acto en la misma materia no pro
viene de algún modo que le sea tan intrínseco que en la realidad sea una misma
cosa con ella, sino de la misma generación, en cuanto que nace de ella, y por
este motivo podrá llamarse extrínseca tal denominación, a pesar de que al rea
lizarse la generación en la misma materia pueda llamarse por este motivo intrín
seca, en lo cual difiere de la denominación del agente. Podrá decirse que Dios
puede conservar la misma generación numérica separada de la materia; y enton
ces no sería causada por la materia y, consecuentemente, no la denominaría cau
sante an acto; por consiguiente, no es denominada causante en acto precisamente
por la generación en cuanto tal; por tanto, es preciso añadirle algún otro modo.
Se responde en primer lugar que el supuesto es falso; pues' implica que*exista o
se conserve la acción de la generación fuera del sujeto y sin causalidad de la
materia, sea porque la generación es esencialmente una mutación, y la mutación
no puede ni entenderse sin sujeto. Ya también porque la generación en todas las
otras cosas fuera del hombre es esencialmente una educción de la potencia de la
materia; en el hombre en cambio es la unición de la forma qon la materia; y
de ambos modos repugna que se entienda sin el concurso de la materia. Ya final
mente porque la acción sin el concurso del sujeto es la creación, sea productiva
si la cosa es nueva, sea conservativa si actúa sobre algo preexistente; por con
siguiente, por el hecho mismo de que la forma‘que ya existía en él sujeto y de
pendía del sujeto es conservada fuera del sujeto, necesariamente varía la acción.
ftin
aceile n tecmonvain d cmituarteria
taleem c amu soadlita
um te mes.seimper- amam teateriaet; ctu
ria o nnseeqauueten m
te r nnoonncdaeunsoam rein
tuarreat
glioc(u
7.
Generano nequit etiam supem aturali-
t e x is tim
ter extra subiectum conservari.
o ) s a tis c o n s ta—
t inExm er ilia
haisteria tu rmacatu ctucacuasuasnasntepra me;ciserge oangoennedraentio omn einaut
hpuroiuustam usoadlita
i teausaglita
c eneteram tioanbisipnsaongendeisratin tiognuei sm ico;duom p.orte
R tspeorgnodeandtiuim
e ngepre rim aisliqfuaelsm
a m aliu
e sm
se
e st in m a te ria , a q u a d e no m in a tu r asesrv
suam p tion e m ; na m im p lic a t e s s e au t c o n
sam icgacute
tnsria
aqbuaaecte
atu
dneumcaudseannosm qinuaatu
tenrugscnaebraillan s aecstut, tumeritaabcstio q uneemc a u gaelita
s nera tetio
m na.te
^ria exetra
, tu subqieucia
rn
nsoitm in a no a g e nstisabnoilio
n e s esat.baU
t ndueo,m
liq sico duot qduei gauenteem radnoecein sste
enllig
tiailitc
p rteessttsin
o m eutas u tio
b ;ctom
ie . uTtautio
rn
in ips o a g e n te se d e x trin s e c u s a b a c tio - ehtia m q uia g e n e ra d o in o m n ib u s a liis e x tra
nm ea,teita
ria dneonnom ein
s tatioa b caauliqsaunotism aocdtuo in
q u i ipssita tíaom minaetemria ees;sein
ntiahlite
o m rineestveeroducetio s t dneidpoote
u fo nr-
illi itasein trin seipcusasmuett sgiteneinratio reneideqm cnuum tunpeugncuam
re t in mteallig
teria
i ;sinuetrocqounecursauutem m a m
te odeo.
ria
ip s a
edsetnoem , d
xinipastioa b
a, eetstrin
hacsera tio nueam povte u a te
ritqudiaicigta liss Tuctìraedstenciqreuaetioq,uia acptio sin eaconsicusrsitunsouvba-,
c a , q is e n e - ie v e l ro d u c tiv
raictio
d i inetrin
st inse c ip,sainm
a qauteoriad,iffeeartraatiodneneom poinssait- vtee]mc;onesrg erv
o ,adhvoacsip issoitqcircu o arefom
d rm paraqeueaxeiste
e n-t
ra
tio
num neeroagegnetis ne.raD tioicneesmpocossneserv Deareumseepaam radtaem m sinubiesucbtuiem ctoconesterv aatusur,bienecctoesspaerio edevbaariat,tuerxatra
c-
30
466 D i s p u t a c io n e s m e ta fís ic a s
unión por sí misma; pues como dije, una misma es la causalidad por la que el
efecto se denomina que es causado y la causa que causa. Todas las consecuen
cias han sido probadas en lo que precede; el antecedente, por su parte, es claro
primero a posteriori, porque es imposible que dicha unión se conserve sin el con
curso de la materia, o sea sin que esté en la materia en el modo en que puede
estarlo; luego es señal de que por sí misma, inmediata y esencialmente, depende
de la materia; pues si dependiese mediante algún modo distinto ex natura rei, po
dría Dios quitando tal modo conservar aquella unión sin la materia; pues de
esta manera puede conservar la forma, como diré después. El antecedente es claro
porque no puede permanecer la unión sin que una actualmente; y no puede unir
actualmente sin enlazar los extremos y alcanzar a ambos en el modo que puede
y debe. Y ésta es la razón a priori por la que aquella unión por sí misma depende
esencialmente, sea de la form3, sea de la materia, de cada una en su género, por
que es como el vínculo actual de aquéllas y no necesita que se interponga otro
vínculo o modo con el que alcance a aquéllas o se una con ellas, a fin de no se
guir hasta el infinito. Finalmente, se confirma con la razón aducida antes, porque
esto basta para dicha causalidad y sin ello no puede establecerse, y puesto ello
y prescindiendo de cualquier otro modo, se entiende suficientemente tal causalidad
de* la materia; luego todo lo demás es ficticio y sin fundamento, ni hay dificultad
alguna en ello, fuera de la que inmediatamente tocaremos.
10. La causalidad permanente de la materia sobre la forma material es la
unión.— Cuál es el nexo del alma racional con la materia.— Por esto añado ade
más que la causalidad de la materia sobre la misma forma (cuando la forma es tal
que sea causada por la materia y dependa de ella), no es otra cosa que la propia
unión de tal forma con la materia, en cuanto que la misma unión materialmente
es causaSa por la materia, y mediante ella, la forma misma depende también de la
materia. Dije que no es algo distinto de la propia unión de tal forma, porque no
basta cualquier unión para esta causalidad; pues el alma racional tiene una unión
propia con. la materia, la cual, unión es también, causada materialmente por la
materia, y sin embargo la misma alma no es causada; por consiguiente, no cual
quier unión es causalidad de la misma forma sino aquella que se realiza me-
ip
ta sammet; nam,utctudsixi,deenaodm
ebtasta,ceaaussauquncatauinestarseeu.fpfeeG m n e s c o n
em
s ein
qu ali-r-i ra
aeetusntrtiacceaauupssaro cacatio nalita
usilio este upm
p os
ra, fa
ilo etetta
t s,in
p
qeuiailiohocposnuifficnitonadpohte
ra ec is o o rim i a lio m
ansct
o do-
patcm tupnrim oem apcoonste rio
rio rib us ;
rir!qsuin a
iaeimn te c e d e n s
pnocsusrsibuilem v e ro s
east ria u ffic
ed;am ie n ter in
eergnoto,onm te llig iru
nqeuealiu r ta lis c
dhoecstesfic a
u s a lita
tulla s
mdeifficm
t sina tee
illa
te io n s e rv a c o fo n e in t u ul-
eim srn
smeeepdsoiaeteutest;qaucineregssoitsesninig nm u am
tiailite
teria
e st eopem r osdeoipsqaum
rdiapenntedeareliquaom moa
o tas, praeter statimattingendam.
10. P e r m a n e n s ca u sa lita s m a te r ia e in fo r -
te ria
dondeoxm ; n a
naotu m , s i p
ramreiliu e
;dm n d e re
isctin m
cstoerve
, paoressuentioDneeum sailla
m a m m a te r ia le m e s t u n i o .— Q u a lis s it ra-
ufem - ulteriusaddocausalitatemmateriaein — H in c
re du o n
tio n a lis a n im a e c u m m a te r ia n e x u s .
ip sa m
ssin
e eare
rv mafteorria m ;noh,acutein
a nimfra radic
tionnm e. pA ontetesctedceonns fcoarm u s atu
e mr(qetuapnednodefo a rmanotanlisesseestauliu
t) tadm a ate
p ria
ro
puantciatt;qunìaonnonpopteostetsatuutenm iom aunìereunqire uinqauctu pnria
u s uipnsioanmeettalisu n form
io maaetecria
um m
liter atecaria
u sqtuuratea-
a
coondiu nqguaot epxotre m aetedtehuetru m a c
qtuheacacttin gtarattio in
eo m atem riaaem tam eria
dia.nD teixiilla foerm aaipliu sadpaenpdroei
m o te s t t. E e s etia
puria unsuioffic te
neittalis fo rm n o n sse
aecaquusiaalita
notenm q;uaaenlib eat
pateeria
npdrio
e,iriaespssro
einnpgtia
telite
r qruatum
ulis in m illa
a fourm
nioa,ptu
suoilbg.reunm
errnseaipm
ere,etqnuoianin
saam
es-t em
n io
naim ra,lioqnuaalis adhnaioh a n
beteptiacrom priacm uantuiornm em im
cria
um
riigv o lueti
t a a ttu
lio a
in lete v
riein c c
tou luv m
in c u lo a u t m o d o q u o lite te
r ria
a m a te e
ria u e t tam e n a
ipus
sa a n im aa ten o n
ip
cesdaasnaettin ingain tfin
seuituillism.cToanniu denm gstucr,onfirm neparo tur csaalitausastuipr;siunsom neterg foormqaueaseelib deilla
t unqiouaeesetstcpauer
D i s p u t a c ió n X I I I .— S e c c ió n I X . 469
diante la educción de la forma. Por lo cual entendemos de paso que la unión del
alma racional con la materia es singular y de diversa razón esencial que toda
unión de la forma material, la cual podemos llamar inhesión sustancial, y ésta
decimos que es la causalidad por la que la materia causa tal forma.
11. Se sale al paso de una objeción.— Podrá decirse: ¿por qué no pode
mos distinguir dos modos en la forma material, de los cuales uno sea la mera
unión de la forma con la materia, como es en el alma racional y por él no de
penda aquella forma de la materia, sino que se una sólo para componer el com
puesto; y otro modo sea la dependencia de tal forma respecto de la materia?
Respondo que o es completamente imposible o enteramente superfluo multiplicar
y distinguir tales modos. Primero, porque en el accidente no distinguimos dos
modos, de los cuales uno sea la unión y otro la inherencia o dependencia del ac
cidente respecto del sujeto, sino que la misma inherencia se une y depende; por
consiguiente, del mismo modo, etc. En segundo lugar, porque la dependencia
propia de la causa material incluye intrínseca y esencialmente la unión, de tal
suerte que no puede producirse ni comprenderse sin que la incluya íntimamen
te; por tanto, la inhesión, la cual se identifica con la dependencia material, no
es un modo realmente distinto de la unión de la forma inherente, sino que es
como una especie de unión en-general; pues una es inhesiva y la otra no; por
consiguiente, como el género y la especie no son modos diversos ex natura rei
en el mismo individuo, así la unión y la inhesión o dependencia material no son
modos distintos en la misma forma. Con esto, pues, queda fácilmente probada
la aserción establecida, porque esta forma depende de la materia por su unión;
por consiguiente, mediante ella es causada por la materia en su género; luego
también la materia causa a la forma mediante ella, Según el principio antes pro
puesto, que causar y ser causado dicen la misma causación bajo diverso respecto;
por consiguiente, esta misma unión es la causalidad de la materia sobre tal for
ma. En segundo lugar, porque la>causalidad de la causa media en cierto modo
entre ella misma y el efecto; ahora bien, entre la materia y la forma no media
más que esta unión y cuasi inhesión; luego ella es la causalidad de la materia
sobre la forma. En tercer lugar, porque esto basta para este género de causalidad,
prescindiendo de cualquier otro, incluso mediante el entendimiento.
12. Podrá decirse que ni siquiera esto parece necesario, porque la forma y
¡a materia se unen inmediatamente, como antes se dijo. Se responde que la unión
inmediata no excluye un modo de unión realmente o ex natura reí distinto de los
extremos, sino que excluye la forma media que se interpone como término co
mún en que se unen los extremos; y el modo de unión no puede excluirse cuan
do los extremos son tales que pueden estar separados, porque a no ser que los
dos o uno de los dos se comporte diferentemente que cuando están separados no
podrán estar realmente unidos, y por ello también en el misterio de la Encar
nación ponen los teólogos este modo de unión por parte de la Humanidad.
qsuufo1fic
c2.uitm qaudehaolio c egtia
enm uspcearusin alita
te tisctupm
lle ra.eciso nuisnitu ; rergfoorm m aeatepriaer nporonpriu ta m
n tu m modcauum s atunpioer
qU utiasupforaD rm icaesetcem
deic tunm
quaeteria
hocim
eset.scR
vmideedriianteecuesnsiu
edsepreonm deolu rm imum
ariu
n m
tu r,, utoniom
eiodniais- oteoria
neam
niu g is vpelerinphro
negrititurpofotitis
aepsio
rmapero rianm
: pariu
emufo
tqusem n rm
io n eam
s, sqeudam
itaodcuasusipalita sm ipusla
aa
ta
re m
am liteu n io n m on lu d u n e siu s m
trete
ìn ise,rdasvetedltaeem
rc
xsclu
q
nadtu
uam
rafre
ere c oom rimm
daisstitinm
u n is
ctu
edrm
te
tìiiani,abqueaxe tefaria
in u s in te erqreum
o amesfo serm daueb.iaAm daItan ninecdoifm ficpoolta
s tem
itio n ei
qnuioonoisoneiuscnlu gadnitunronextre m at,; qm oadnudsoaeuxtetrem m um naaio
tenria
isem etodfourmm , aedishtin
abcetu
at-m
rn aatebriaunpioronperiufo mre
um a ta lia su n t qu a e p
p o
o te
s ss
in t u
esse se p a ra ta
, e. D ic o ta m a r i d uo . U n u m e s
t e s se v a ld
per-m obadbt’ile mm paerte mm noeru
gamnteqm ,aequin iateardseunim io
anqolite
uiarnsisei hvealbeuatru t m
q u qaum evcuelmalte surim
n t iseilloiu n ru
c m
ta , n
m o ru x tre u
in nm pyosteteru rionteInsscearnreaatio
litenrisunpitaon,eutnid t etis
oioetialo m
g i dtiouesdoiaubte
nio unnisiu , netu
t rasssig
uffic
n a itpuonteusnssim
ri p epiele,lis
c xm o
ra
nuncmodumunionis expartehumanitatis. pertineaqtueatmcutam lisillamore duaslitemr agidisem adsitforqm u aam
to
Q u o tu p le x
S e d
u n to
b in e
in
o ritu
m a te r ia li c o m p o s ito
r a lia d iffic u lta s, q u a e cduom s h mu ate
iu smriaod;iem rguoltip
nolicnareop.oM rteatioprluprerosbam or
tu
staseonlatenvtia
13.
idetu e r pesroseptearlicuqiu
t u asmmdoix entiusinquhaar-c dquuoiarum
mim om nxislrem
e mooru dum s,uunnio d enisadeustrutm vinq cueludm
u i-
m o p in io n e m ex p a rte es se d u W a m , n im i- c
ergm it h a b itu
oaqquuilib d in ex n sin e q ua e s se n o n p o te s t;
ru
priu tnm ,qum iaodsuim form
unaiounnisitu
, errgm oateetiariamepm erate proria- tre oruetmm eosdtuusnio un;ioenrgisouunnitusdusuoffic exit
Disputación X III.— Sección IX 471
extremos. Y por ello decíamos antes que la unión de la forma con la materia no
puede ser o concebirse en la realidad sin la conjunción y dependencia, no sólo
de la forma sino también de la materia; y por ello, si mediante el entendimiento
prescindimos de cualquier otro modo identificado con la materia, por la sola
unión de la forma con la materia entenderemos que la materia y la forma están
perfectamente unidas entre sí, y que la materia ejerce sobre la forma toda la
causalidad que tiene; por consiguiente, no es necesario un doble modo de unión,
sino que basta con uno. Y la menor, a saber, que este modo pertenece más bien
a la forma que a la materia se prueba porque toda la eficiencia del agente natu
ral se termina
formal y próximamente en la forma, educiéndola o uniéndola a la
materia; luego cuanto hace de nuevo está en la forma como en el término for
mal de la acción, y en la materia sólo como en su sujeto, y por ello no une la
materia a la forma haciendo directamente en la materia un modo especial, sino
sólo uniendo la forma a la misma materia y haciendo en ella la información y
unión o inherencia. Y esto es conforme con el modo de comportarse y de con
currir de la materia y la forma; pues la materia está sujeta a la acción del agente
y al advenimiento y receso de las formas. Por lo cual, cuanto se refiere a su en
tidad y a todo su modo intrínseco, permanece invariable y sólo varía o se muda
por razón de la privación o de la forma recedente o nuevamente adveniente. Lo
cual parece que lo expresó con estas palabras Damasceno en su P h y s ., c. 3, cuan
do dice de la materia: D e m o d o q u e la q u e o b tie n e la r a z ó n d e su je to , n o só lo
e n cu a n to se re fie r e a e s to , q u e e s p o te n c ia , e s tá d o ta d a d e su sta n c ia , sin o q u e
e stá c o n p riv a c ió n y p e rm a n e ce c o n la fo rm a p r e s e n te e n a c to , y a q u e llo s u y o ,
es decir, la potencia, lo c o n se rv a lib r e d e to d a m u ta c ió n , y d e a q u í s u c e d e q u e
n i p a se a l a c to d e s d e e sto q u e e s p o te n c ia , sin o q u e p e r m a n e c ie n d o e n s u e s ta d o
re c ib a la fo rm a , y re tirá n d o se la fo rm a re ten g a n u e v a m e n te e l p r im e r e sta d o . Pero
es la forma la que adviene a la materia y se retira de ella, y por ello toda muta
ción que se hace en la materia, es por razón de la forma, y de modo semejante
toda unión es ppr la conjunción de la forma con ella. Lo cual, además, puede ex
plicarse con un ejemplo material: pues la base que pone bajo la columna no se
asudpra huiudstcm eobdaimeuxstreum n anceom
io fiiufo
ngremnadea.aEdt id m eao- creonnsdeintam naete
umria emoedtofo serm haaeb;endniam et cm oante
curia
r-
te
nsoaria tu mra nsin
onepcoonssiuenecstio senaeuettindte epllig
e n ideinn reru
tia n m
o n, ssuubisfo tarmt aanru
iomni. aU gnednetisqueatnatudm venatu d isaucamreceens--
lu m a fo rm a , se d e tia m a m a te ria ; e t id e o tita tem oam ntaem quaenet,susuom inqtrin sveacria
um m oel
assoliila
ufprfalerum in
o
nio
teulle
d m
neria
mm
ctuidm e
form n praaetu
tific
aeform
scm
adam
indam m autesriaoem
mateesria mpeinrfe, npeme
teclli-r m d u m in v
udtaentutisr raria
tio m
ndeenpuriv aatio lu m u e
neisnieanutist.föQ rm tu r
adere v -
guenm u s m a te e t s e te c e a u t o d v u o h is
m a ita
m stointatem r sceauestalitamatetem riamq u em
axerc h ere
a b e inefo
t; rgro vPehrb y sis., cd.ixis3,seubviiddeeturmaD te aria
masacit:en,,Utinqttae sua
nseodnuensutsnseucffic cssit.ariuM sindourpaleuxtem m,osdcuilic
seut,nio h nnisc, idsubìecti
u
radonem óbtineat, et quantum ad
quod potentia est allinei substantia prae-
m
aagdoednm um ate pom
ria tiuspro pebrtin
a tu er,requaia
dfo to rm
ta aem ffic qieunatia
m ma ditam esse et curri privatione esse ac for
m c it,
insoubiee st
acctio in fo rm
nise,t id a
ineom ta m q ua m in
aotenriaunaitutemm fo rm
sria
olua li te r- statu martens formam suscipiat ac forma re
mfourt vcedente rursus priorem stamm retineat. At
in to , n a te m e ro
illa refocrm
ed aeesttid
it, queaoeoam dvnis
enitmm u ate
tatioriaqeuaeet afitb
m
maotea eduriad
mire c te e
, esetdeffic ffic
solu iemn d o in m ate ria
uninienedaoinfo rm s p e
aam cia le
ip m
si in m ate ria essttpra tio nneiufo rm anee,m etfosrmim ilite r
m e ie nd o fo rm tio
et unionemvel inhaerentiam.Estque hoc illam.Quodpraetereamateriali esemplode-n e m o m n is u n to e e r c o n c tio ae a d
472 D is p u ta c io n e s m e ta fís ic a s
varía en sí, ni-cambia el lugar o cualquier otro modo por el hecho de que se le
superponga la columna
o se le quite, o varíe, sino que toda la mutación se hace
en la columna que se superpone, de la cual viene toda denominación para la base,
que se dice que sustenta a la columna. Y de modo semejante, en las mutacio
nes' accidentales, cuando, por ejemplo, el leño se calienta, no se hace una doble
mutación en el leño, una en la adhesión del calor y la . otra en la unión del leño
al calor, sino una.solamente, que consiste en la introducción del calor.
14. Añado en segundo lugar que aunque admitiéramos •gratuitamente que
existe en la materia un modo de unión propio, distinto de la unión de la form a,'
sin embargo, no puede atribuírsele que sea la causalidad por la que la materia
causa la forma, porque ni la materia sustenta la forma por tal modo, ni la forma
depende de la materia por aquel modo. La primera parte es clara, porque la ma
teria no sustenta la forma por un modo sino por su propia entidad. La última’
se prueba porque la forma depende de la materia por su inhesión, por lo cual,
si en la materia existe tal modo de unión, más bien será como un efecto conse
cuente de la información, y cuanto es de sí, será de la misma clase, ya dependa
la forma de la materia, o no. Acerca de esta unión de la materia, de nuevo sal
drá la oportunidad de tratar cuando nos ocupemos de la causa formal.
15. Con qué causalidad, constituye la materia el compuesto.— De lo dicho se
concluye, además, que la causalidad de la materia sobre el compuesto no le añade
nada absolutamente a la misma materia fuera de la unión con la forma, y así no
es otra la causalidad del compuesto más que la misma causalidad de la forma o
de la unión, y sólo añade respecto del compuesto que la materia mediante la
unión se exhibe a sí misma para componer intrínsecamente el compuesto; por lo
cual la misma entidad de la materia entra más íntimamente en la causalidad del
compuesto que en la de la forma o de la unión; pero en la realidad no interviene
otra cosa sino la entidad de la materia y la unión o causalidad de la forma.
16. La materia desempeña una doble causalidad distinta.— Se satisface una
objeción.— Por último, se entiende por lo dicho lo que ya antes ha sido insi
nuado, que existen solamente dos cáusalidades de la materia distintas ex natura
ccla
o ram
lu xinapeoteinst:senanm o n bavsisariaqtu uarenseucppom nuitu
ta rt dquusensuneioxnisin,foprom tiu
a s■
tio neeritet,utqueaffnetu ctum aecsotnseex-
lo
qauuctoudm coalu
utmnaaliqeuiem s u p aeliu
rp om n a m
tu odvuem
r l a uefe
xrahtu ocr sdee,ateiuasdm ema te ra
ria tiosniviseenrit,
o n . sD
iveefo q urma aunpioenne-
dntaearenoqm
vuaarieeastu
in upr,ein
tio
seodnitu
rp ba
totar,amuqta
s im , q u uaeatiopdrofitvein
ic itunritscouoms
lunm
te nis- mdea1te5cria
auseaite
. foru rm mali.occurret sennotractando
btiau,scm cuota lutio
mnnaib m .s,Eqtuasim
u nd ilite
o lig rnuinm,avcceid rb eingtarali- salitatem— M a te r ia
c o n stitu â t.
m aE
texriaheiscuirc
qua
lteariucsocm opnocsluitu
ditu
ca u sa lita te c o m p o s itu m
m rncihauil-
unganiin
U
alefait,dhneosio
a d c a lo r e
nnfitecdauloprleisx, m
m , s e d u n a ta
utaratioininunlig
anlte
tu m , q u a e cioonnnoe, nolita
em mninfoorm
te m c
aaded,earetquipesita
o m p o s iti n
im
is i naostenarm
ip
iaeseseparaliaete
m et c a um s
rcauunsio
a lita te am--
sis1t«4.ininA tro
d ddouctio
s e nceuncdaolo , risqu.a’mvis gratis ad-fo tu rm caoem vpeolsitiunioqnuisodsom luamte qria
ueam deddeiareruenspioence-
m uionitte nreisum
ioin udsistin
esscetuin
m m aabtetrib
uria
nio pnro eqpufo
riurm
maem ,coanduih
um i-- scgeoisip
mspaom exm
situ h;ibuetndaedip cosmacpeaonuntita
ensdum m am teinria
trin
em smecae-
lita m s p esr nqo n
ua mp o s
msea illi
te ria c a u
u i
s a t fo
o d
r m sait
m , q s
u a
ia si t i. in
q utim
a m e f o in
rmg re
a ed itu
v er
l u n io s
n a lita
is ; te
in re cota rnpeon
nm eacm manteerqiauepeforrm taalem p em
r oU dluummm suosdteunmtatpfeonr entihuilnioaliu seduin c ateusrv
a enitsfnoisrm
lita iaeen.titas materiae
deriiaanom
te natepreiar.m Prio
o d rm
u p,arssedcopnesrtatsuqaum iaem n a 16.
ti- —
D u p lic i d is tin c la ca u sa lita te fu n g itu r
U ltim oinuina--
ta te m s u s te n ta t fo r m a m . P o s te r io r pro b a tu r te
tu llig
m itu
e s r
t, edxu a dsic tis
tan q
m a te ria .— O b ie c tio n i sa tisfit.
tu u
mo d ess u
s p
e r a
c a e
utia
sa m
lita in
te s
s m
qaum iaateforia rm ,aunpdeer, ssiuainmm inahtearia
esioensetm talispenm doe-t teriaeexnaturarei distinctas, licet ratio nae
Disputación XIII.— Sección IX 473
possint pluses distingui. Causalitas enim ma- materialis per se est causa rei in facto esse
terialis respectu rei in fieri vel in facto esse etiamsi cesset omnis actio, ita ut si, per
ex natura rei distinctae sunt, sicut gene- impossibile, compositum materiale non pen-
ratio ex natura rei distinguitur a forma seu deret ab aliquo agente in fieri vel in con
a re genita, et unitio in fieri ab unione ut servar!, nihilominus haberet materia suam
facta; ostendimus autem causalitatem rei in causalitatem circa tale compositum vel circa
fieri non distingui in re ab ipsa generatone formam eius; est igitur in materia propria
vel unitione; causalitatem vero rei in facto quaedam causalitas, quae non versatur circa
esse similiter non distingui ab unione ut fac actionem vel mutationem neque per illam
ta et formaliter terminante unitionem; ergo fit, sed immediate est circa ipsum esse totius
necesse est huiusmodi causalitates inter se compositi quatenus includit unionem ma-
esse distinctas ex natura rei. Dices posse has teriae cum forma; et ex sectione sequenti
duas causalitates ad unam revocali quia res constabit interdirai esse materiam causam rei
in facto esse non causatur nisi mediante et non productìonis rei; sunt ergo hae cau-
actione ; ergo causalitas tota consistit in ac salitates ex natura rei distinctae. Unaquaeque
tione et generatione ipsa prout est a materia ; vero earum potest comparar! et praecise
reliqua enim omnia potius sunt quid causa concipi in ordine ad res diversas et secun
timi quam causalitates, sicut respectu agen- dum varias habitudines explicari in ordine
tis tota causalitas consistit in actione vel ad formam vel compositum; tota tamen jfià
unitione, et unio in facto esse non est cau distinctio est per rationem seu per concep-
salitas agentis, sed quid causatimi. Respon- tus nostros inadaequatos, ut ex superioribus
detur non esse parem rationem, quia causa constat.
474 Disputaciones metafísicas
SEC C IO N .X
¿Se d a un a c a u s a m a t e r ia l s u s t a n c ia l e n l o s c u e r p o s in c o r r u p t ib l e s ?
1. Hasta aquí sólo hemos explicado la causa material en las sustancias ge-
nerables y corruptibles, en las cuales es más conocida por la continua transmu
tación; ahora queda por ver si se da también este género de causa en los cuerpos
incorruptibles. En esto quedan contenidas muchas cuestiones. Primera, si en los
cielos (pues a éstos nos referimos con el nombre de cuerpos incorruptibles) hay
materia. Segunda, de qué clase es y en qué conviene o difiere respecto de la
materia de las cosas generables. Tercera, cómo ejerce la causalidad material con
aquellos cuerpos; y aunque las dos primeras cuestiones son físicas y suelen .tra
tarse en los libros D e C áelo , con todo, para explicar la tercera, que es propia
de este lugar, es preciso declarar de antemano las otras,
tio invicem sunt; quaecumque 'veto absque soph: non pervenerunt in cognitionem mate
eo quod transmutentur sunt aut non ho- rne nisi per viam transmutationis, sumpta
rum materia non est; et text. 4 eiusdem li proportione a transmutatione artificiali vel
bri ait: Non est necesse, si quid materiam accidentali ad substantialem ; ergo in his
habet localem, edam habere materiam gene- substantiis ubi nullum est vestigium trans
rabilem et corruptibilem, id est, quae sit mutationis substantialis non est necessaria
fundamentum generationis et corruptionis, materia; nec potest esse ullum fundamen
quae apud ipsum idem esse vjdetur quod tum ad earn asserendam. Secundo declara-
materia componens substantiam, ut statini tur amplius haec ratio quia natura nihil fetdt
ostendam. Et eodem sensu subdere videtur, irustra; sed in caelis non est ad ullum finem
text 12, substantias perpétuas aut non habere necessaria haec compositio ex materia; in his
materiam, aut non talem, sed solum quae enim rebus inferioribus, quia futurae erant
secundum locum mobilis est, et lib. DC, continuae generationes et corruptiones, ob
text. 17, ait in rebus perpetuis non esse po- earum contrarietatem necessaria erat materia,
tentiam ad esse simpliciter, sed tantum ad quae esset primum subiectum et fundamen
Ubi: Alioqui (inquit) etiam esset potentia ad tum earum'; at vero cum caeli institueren-
non esse: nam omnis potentia est potentia tur ut essent perpetui, sicut conditi sunt sine
contradictionis. Demum XII Metaph., text. contrarietate, ita etiam sine ilia cotnpositione
10, eamdem sententiam repetens, ait: Quae quae est propria earum rerum, quae sicut
cumque mutantur, materiam habent, sed di- componuntut, ita dissolvi possunt; aptiof
versant, nam et ipsorum sempiternorum enim est simplex entitas ad perpetuitatem,
quaecumque non sunt generabilia, sed latio- quam composita. Tertio, quia si aliquod esset
ne mobilia, attamen non generabilem, sed signum materiae in caelo, maxime quia quan-
unde quo. titatem habet; at hoc non est sufficiens sig
3. Ratio huius sententiae est quia philo- num, quia non répugnât fieri integrant sub-
4 76 Disputaciones metafísicas
stantiam physice simplicem et capacem quan tiam non compostemi ex actu et potenda
titatis; ergo quantitas non est sufficiens sig- physicis et substantialibus et capacem quan
num materiali compositìonis. Nam, si iila titatis, probatur, quia nulla repugnantia in-
substantia est possibilis, faciat illam Deus; volvitur in his terminis vel conditionibus,
ergo tunc extensio quantitatis non esset suf neque fieri potest ulla ratio ob quam tale
ficiens indicium materialis compositìonis in ens non comprehendatur sub latitudine en
tali substantia; ergo neque nunc est in cae- ds creabilis. Dices omnem substantiam esse
lo. Cur enim non dicemus talem esse sub aut formam, aut materiam, aut composition;
stantiam caeli? Etenim, si huiusmodi sub substantia ergo, quae neque est composita,
stantia quanta possibili est, melior est et neque capax materne, erit forma subsistens;
perfecrior si sit simplex quam si composita, ergo intellectualis; ergo incorporea; ergo
caeteris paribus. Rursus ad decorem et per- repugnat esse substantiam simplicem et cor-
fectionem universi pertinebit talis substantia;
poream; unde perinde est dicere substan
sunt enim in universo quaedam substantiae tiam immaterialem et corpoream ac dicere
simplices non quantae, et aliae substantiae
compositae et corporeae; ergo ut in universo substantiam immaterialem et materialem.
Et confirmatur (ac fere in idem redit), nam
sit omnium rerum vel graduimi varietas, op-
omnis substantja vel est potenda, vel actus,
time quadrat ut sit aliqua substantia sim vel composita ex potenda et actu; sed iila
plex quoad compositionem physicam et es-
sentialem, quanta vero et composita ex par- substantìa non esset potenda substantiate
tibus integrantibus ; ergo huiusmodi sunt ac receptlva, alioqui esset materia; neque
illa corpora aeterna quae ex hac parte pro- edam esset composita ex actu et potenda;
pinquius videntur accedere ad modum exis ergo esset actus subsistens; sed huiusmodi
tence substantiarum simplicium. actus non est capax quandtatìs, alioqui oc-
4. Quod vero non repugnet id quod in cluditur via ad probandum angelicas sub-
hac ratione assumitur, scilicet, dari substan- stantias non esse capaces quandtatìs. Sed
Disputación XIII.— Sección X 477
hae rationes non satis videntur ostendere teriae et formae; nulla enim afferrar ratio
repugnantiam; nam prior divisio substantiae ob quam repugnet eamdem substantiam
in materiam, formam et compositum, non completam habere unam compositionem sine
est adaequata substantiae in communi; nam alia.
Aristoteies, cum earn divisionem tradii in 5. Quapropter repugnantia ilia, quo ta
I l de Anima, in prinejp., et VII Metaph., lis substantia esset materialis et imitiate-
text. 7, plane loquitur de forma informante; rialis, solum in vodbus consistere videtur.
sic autem angelica substantia nec est forma, Unde distingui potest ilia vox materialis;
nec materia, nec compositum; dividitur ergo proprie enim significai rem compositam ex
ibi substantia inferior, seu aliquo modo gene materia quae sit pura potentia et forma, et
ration! et corruption! obnoxia. Alioqui, ut di in hoc sensu ilia substantia simplex non es
visio sit adaequata omni substantiae, loco iilius set materialis sed potius immaterialis, sump-
membri, scilicet, substantiae compositae, po- ta hac privativa voce in contraria et propor»
nenda esset completa; omnis enim substan donata significations; sic autem non conver-
tia aut est completa aut incompleta per mo- tentur immateriale et incorporeum , iuxta
dum potentiae, ut materia, aut per modum praedictam sententiam. Quia vero partes in-
actus, ut forma. Substantia vero completa tegrantes ad materialem causam reducuntur
rursus dividends est in compositam ex mate ab Aristotele, ideo latius potest sumi ilia vox,
ria et forma, et simplicem secundum nega- et omnis substantia quae partes habet inte-
tionem talis compositionis ; haec vero ulterius grantes appellar! pDtest et materialis et com
potest subdividi in incorpoream, quae est posita aliquo modo ex materia. Et hoc sen
ita simplex ut compositionem etiam partiura su ilia substantia de qua agimus non dice-
integrantium excludat, et corpoream, quae retur immaterialis, sed materialis; nam im
habeat compositionem ex his partibus sine materiale sumptum in proportionata signifi
compositione ex prindpiis essentialibus ma- cations reciproce dicetur cum incorporeo.
478 D i s p u t a c io n e s m e ta fís ic a s
procam ente con incorpóreo. N i son inusitadas estas significaciones, pues la forma
del leño se dice material aunque no conste de materia, porque es extensa; pero
la forma del hom bre, por razón contraria, es inm aterial. Y la segunda división
del acto y la potencia tam bién adolece de equivocidad; pues si con el nombre
de acto subsistente se entiende la sustancia íntegra, que no necesita otro acto sus
tancial e intrínseco para estar en acto, así concedemos que aquella sustancia
simple de que tratam os será acto subsistente; pero negamos con todo que tal
acto subsistente no pueda ser capaz de cantidad; n i p or ello se cierra el camino
para probar que las sustancias angélicas son incapaces de cantidad; pues ello no
se ha de probar por la com ún razón de acto subsistente en tal significación, sino
por otra parte, a saber, porque son actos más perfectos e indivisibles e inteligen
tes. Por lo cual, si con el nom bre de acto subsistente se entiende una sustancia
tan perfecta que se aparte totalm ente de las condiciones de la materia y de la
composición de partes integrantes, así negamos que tal división sea adecuada, o
que aquella sustancia simple y corpórea sea u n acto subsistente. Y esta es toda
la probabilidad de esta sentencia, según la cual hay que negar que la propia
causa m aterial y sustancial de que tratamos se encuentre en los cuerpos celestes
e incorruptibles, sino sólo de modo reductivo en cuanto que las partes integran
tes, como dije, se reducen a la causa material. Pues- no puede negarse que la sus
tancia corpórea tenga esta composición necesariam ente; pues lo contrario en
vuelve una clara repugnancia.
6. L a segunda sentencia principal es que todos los cuerpos, incluso los in
corruptibles, están compuestos de verdadera y propia m ateria que sea potencia
física sustancial para la form a. Esta es la opinión de Santo Tom ás y de sus
discípulos en I, q. 66, a. 2, y I De Cáelo, lee. 6, y V III Phys., lee. 20; Capréolo,-
In II, dist. 12, q. 1 ; Soncinas, X II Metaph., q. 7 ; lavello, lib. V III, q. 12; Soto,
II Phys., q. 1. L a m antiene tam bién Escoto, en el lugar citado; y Egidio, In II,
Nec sunt inusitatae hae slgnificationes, nam stantiam simplicem et corpoream esse actum
forma Ugni dicitui materialis quamvis ma subsistentem. Atque haec est tota probabi-
teria non constet, quia est extensa; forma litas huius sententiae, iuxta quam negandum
vero hominis contraria ratione immaterialis est propriam causam materialem et substan-
est. Altera vero divisio actus et potentiae tialem de qua agimus reperiri in caelesribus
etiam patitur aequivocationem ; nam, si no vel incorruptibilibus corporibus, sed solum
mine actus subsistentis intelligatur substan reductive quatenus partes integrantes, ut dixi,
tia integra quae non indiget alio actu sub ad materialem causam reducuntur. Negari
stantial! et intrinseco ut actu sit, sic conce- enim non potest quin substantia corporea
dimus illam substantiam simplicem de qua necessario habeat hanc compositionem ; con-
agimus, fore actum subsistentem; negamus trarium enim claram repugnantiam involvit.
tarnen huiusmodi actum subsistentem non
posse esse capacem quantitatls; neque prop- Sccunda D. Thomas sententia
terea occluditur via ad probandum substan-
tias angelicas esse incapaces quantitatis; id 6. Sccunda sententia principalis est om
enim non est probandum ex communi ra nia corpora etiam incorruptibilia componi ex
tione actus subsistentis in ea significatione, vera et propria materia quae sit substantialis
sed aliunde, scilicet, quia sunt actus perfec- potentia physica ad formam. Haec est opi
tiores et indivisibiles er intelligentes. Unde, nio D. Thomae, et discipulomm eius, I,
si nomine actus subsistentis intelligatur sub q. 66, a. 2, et I de Cado, lect. 6, et V ili
stantia ita perfecta ut omnino recedat a con- Phys., lect. 20; Capreol., In II, dist. 12,
ditionibus materiae et a compositione ex q. 1 ; Soncin., XII Metaph., q. 7 ; Iavel.,
partibus integrantibus, sic negamus divisio- lib. VIII, q. 12; Soto, II Phys., q. 1. Tenet
nem illam esse adaequatam, aut illam sub- etiam Scotus, loco cit.; et Aegid., In II,
D i s p u t a c ió n X I I I .— S e c c ió n X 479
tiam materiae, quam illationem posterior naturaliter indissolubilis; inefficax ergo est
sementia evidenter os tend it non esse bonam; illatio quae fit ex incorruptibilitate ad ca-
asm, licet res immaterialis necessario sit in- rentiam materiae.
corruptibilis, non tamen convertitur; atque 8. Caelum ex materia et forma composi
ita, licet in re incorruptibili ut sic non sit tum.—■ Posterior vero sententia ex quanti
necessaria composito ex materia, ad incor- tate molis inferi compositionem ex materia,
ruptibilitatem tamen potest esse necessaria quae consecutio etiam vxdetur incerta ob
propter alias causas non impediente incorrup- argumentum ultimum prioris sententiae.
tibilitate. Quia, licet haec saepe oriatur ex Propter quod non est mihi evidens implica
sitnplicitate rei, interdum tamen potest oriri re contradictionem fieri substantiam simpli-
ex indissolubili nexu tornine et materiae, ut cem et completam quantitatis capacem;
posterior opinio recte dicebat. Neque enim quod si hoc non implicat, enervatur omni-
rationabiliter dici potest repugnare unioni ma- no illa consecutio cum non sit formalis ne
tcriae et formae quod sit indissolubilis ; quae que absolute necessaria. Nihilominus tamen,
est enim haec repugnantia? Non enim om- quantum ex signis et effectibus nos indicare
nis compositio postulai ut dissolvi possit, possumus, verisimilius est caelum esse com
etiam in naturalibus, ut patet in composi- positum ex materia et forma. Primo quidem,
tione ex accidente et subiecto. Si ergo datur quia in ilio sunt omnia accidentia quae ma-
forma accidentalis inseparabilis a subiecto, cur teriam consequuntur excepta corruptibilitate,
non poterit etiam dari forma substantial ut sunt quantitas, quae eiusdem rationis est
inseparabilis a materia? Item compositio ex in omnibus corporibus. Deinde est in caelis
partibus integrantibus potest esse naturaliter rarum et densum, quae per materiam defi-
indivisibilis, ut est in cado ; ergo etiam alia niuntur; est enim densum quod sub parva
compositio ex materia et forma poterit esse quantitate multum habet materiae, ut con-
Disputación X III.— Sección X 481
por el II D e Generatione. Junto con éstos, hay en los cielos algunos accidentes
que parecen ordenados solamente a recibir, como la cantidad, según la cual son
físicamente móviles; otros, en cambio, para la acción, como la luz, y si hay al
gunas otras facultades mediante las cuales influyen; por consiguiente, como es
tas cosas indican la forma, así aquéllas indican la materia. Finalm ente, todos los
cuerpos físicamente móviles son entes naturales, pues por ello quedan compren
didos en el objeto de la filosofía; por lo cual, Aristóteles, en el I D e Cáelo, c, 2,
coloca a los cuerpos celestes entre los entes naturales que constan de naturaleza;
pero de acuerdo con la doctrina del mismo, en el II de la Física, c. 1 y 2, la na
turaleza no es sino la materia o la forma, ni conocemos nosotros otra naturaleza
física; por consiguiente, todos los cuerpos, incluso los incorruptibles, constan
de dicha naturaleza. L a cual razón prueba al menos que esta opinión es más
conforme con la doctrina de Aristóteles. Y qué es lo que hay que responder a
los anteriores testimonios lo veremos en la sección siguiente. Y esta solución que
dará corroborada por las respuestas que siguen.
por causa de las generaciones y corrupciones; pues ésta es una de las propieda
des de esta m ateria, pero no la razón adecuada de m ateria en cuanto tal.
10. A la tercera se responde en prim er lugar que es probable que la canti
dad y la m ateria estén, por su naturaleza, tan adecuadam ente conexionadas que
repugne que la cantidad sea connatural a algún ente que no tenga m ateria; y
esto lo indican más las cosas que experimentamos acerca de los cuerpos, y no
hay ningún fundam ento suficiente para fingir otra clase de entes naturales posi
bles. N i esto repugna a la infinitud de la divina potencia, como es evidente por
sí mism o, porque la infinitud de la divina potencia no inm uta las naturalezas de las
cosas; y aunque pueda obrar sobre ellas, con todo no hace que sea connatural lo
que no es apropiado o conveniente al orden de la naturaleza. Por lo cual, mos
trarem os abajo que, por el contrario, no puede suceder que haya una sustancia
com puesta de m ateria y forma para la que no sea natural tener cantidad; por
consiguiente, ¿por qué debe parecer maravilloso que, por el contrario, repugne
tam bién que se dé una sustancia enteramente completa y cuanta que no esté com
puesta de m ateria y forma como de sus partes? Por tanto, hay que concebir dos
órdenes de sustancias creables p or Dios, a saber: el de las compuestas de m ate
ria y form a y e! de las simples. A todas las prim eras -es com ún esta imperfección de
ser capaces de cantidad; en cambió, todas las sustancias posteriores son tan p er
fectas (tratam os de las sustancias completas) que Ies repugna la cantidad; y por
ello, tales sustancias reciben de Aristóteles el nom bre de separadas y de actos
simples e intelectuales. Pues repugna a las naturalezas de las cosas que estos dos
órdenes se confundan entre sí, y por ello no puede una y la misma cosa tener
im perfección de un orden unida a la perfección de otro.
11. A ñado, además, que aunque admitiéramos esto, a saber, que puede dar
se una sustancia simple e íntegra y sujeta a la mole cuantitativa, no puede atri
buirse convenientem ente al cielo tal modo de sustancia, porque sería muy im
perfecta, puesto que no sería acto perfectísímo, como es evidente, ya que sería
más im perfecto que las sustancias intelectuales, e incluso que muchas sustan-
e t c o r r u p ti o n e s ; e s t e n im h a e c u n a e x p i o - p o s ita e x m a te r ia e t f o r m a ta m q u a m e x s n is
p r i e t a t i b u s h u i u s m a te r ia e , n o n t a m e n a d a c p a r tib u s ? C o n c i p ie n d i e rg o s u n t d u o o r d i-
q u a ta r a tio m a te r ia e u t sic. n e s s u b s t a n t i a r u m a D e o c r e a b iliu m , s c ili
1 0 . A d t e r t i a m r e s p o n d e tu r p r im o p r o b a c e t, c o m p o s ita r u m e x m a te r ia e t f o r m a e t
b ile e s s e q u a n t i t a t e m e t m a te r ia m e x n a t u s im p lic iu m . P r io r ib u s o m n ib u s c o m m u n is e s t
r a s u a ita e s s e a d a c q u a te c o n n e x a s u t r e - h a e c im p e rf e c tio , q u o d s u n t c ap a c e s q u a n ti-
p u g n e t q u a n t i t a t e m e s s e c o n n a tu r a le ! » a lic u i t a t i s ; p o s te r io re s v e r o o m n e s s u b s ta n tia e a d e o
e n ti q u o d m a te r ia m n o n h a b e a t ; h o c e n im p e rfe c ta e s u n t ( a g im u s d e s u b s ta n tiis c o m -
m a g is in d ic a n t e a q u a e d e c o r p o r ib u s e x p e - p le tis ), u t e is q u a n tita s r e p u g n e t ; e t id e o
r i m u r , e t n u l l u m e st p r o r s u s f u n d a m e n tu m ta le s s u b s ta n tia e d i c u n t u r a b A r is to te le s e -
s u ffic ie n s a d f in g e n d u m a liu d g e n u s n a tu r a - p a r a ta e e t a c t u s s im p lic e s ac in te lle c tu a le s .
l iu m e n tiu m p o s s ib iliu m . N c q u e h o c r e p u g - R e p u g n a t a u te m n a tu ris re ru m u t h i d u o
n a t in f in ita ti d iv in a e p o te n tia e , u t p e r se sa o rd in e s in te r se c o n f u n d a n tu r , id e o q u e n o n
tis p a te t, q u ia p o t e n t i a e d iv in a e in f i n ita s n o n p o t e s t u n a e t e a d e m r e s h a b e r e im p e r f e c tio -
i m m u t a t r e r u m n a t u r a s ; e t q u a m v is p o s s it n e m u n iu s o r d in i s c o n iu n c ta m c u m p e r f e c -
s u p r a illa s o p e r a r i , n o n t a m e n f a c i t u t s it tio n e a lte riu s .
c o n n a t u r a le q u o d o r d in i n a t u r a e c o n g r u u m 11. A d d o d e in d e , q u a m v is h o c a d m it-
v e l c o n s e n ta n e u m n o n e s t. U n d e in f e r iu s o s - te r e m u s , s c ilic e t, p o s s e d a ri s u b s ta n tia m s im -
te n d e m u s e c o n v e r s o fie ri n o n p o s s e u t sit p lic e m e t in te g r a n t a c s u b ie c ta m q u a n tita ti
s u b s ta n tia e x m a te r ia e t fo r m a c o m p o s ita , m o lis , n o n p o s s e c o n v e n i e n te r a t t r i b u i c a e lo
c u i n a tu r a le n o n s it h a b e r e q u a n tita te m ; ta le m s u b s ta n tia e m o d u m , q u ia e s s e t v a ld c
q u i d e r g o m i r u m v id e ri d e b e t u t e c o n v e r s o im p e rf e c ta , q u ia n o n e ss e t a c tu s p e r fe c tis s i-
e tia m r e p u g n e t d a ri s u b s ta n tia m o m n in o m u s , u t p e r se c o n s ta t, q u ia e s s e t im p e r f e c -
c o m p l e t a m e t q u a n t a m q u a e n o n s it c o m - t i o r s u b s ta n tiis in te lle c tu a l ib u s , im m o e t m u l-
D i s p u t a c ió n X I I I . ■— S e c c i ó n X I 483
cías compuestas de m ateria y forma, principalm ente el hom bre, y por lo demás
carecería tam bién de acto sustancial, que es el más perfecto entre los actos in
formantes. Por consiguiente, igual que la sustancia creada carente de toda la
herm osura de la form a accidental sería m uy im perfecta, así la sustancia corpórea
carente de la herm osura de la forma sustancial sería m uy im perfecta y cuasi
monstruosa. Y tal vez de aquí se tom a u n argum ento proporcional no desprecia
ble ni de pequeño peso, por decirlo así, pues como no puede darse una sustancia
creada incapaz de accidente, así no puede darse una sustancia corpórea in
capaz de form a sustancial o no constituida por la actualidad de aquélla, si es
íntegra y com pleta; pero si es simple y subsistente bajo la cantidad, no es
íntegra, sino parte potencial necesitada de la actualidad de la forma. Y se con
firma, pues tal sustancia no podría ser activa en ningún género de acción según
toda su integridad; ya que no con acción inm anente por ser algo inanim ado, ni
con acción transeúnte porque esto excede los límites de los agentes naturales,
como son los cuerpos celestes, y así más bien sería de ninguna actividad o efica
cia. Por consiguiente, como los cuerpos celestes no tienen acción más que in d u
ciendo la forma en la m ateria, así tam poco existen sino por la existencia de la
propia forma en la propia materia. Por lo cual, aunque la sim plicidad sea indicio
y argum ento de perfección siendo iguales las restantes cosas, con todo aquella
simplicidad en la sustancia corpórea no sería indicio de perfección, sino más bien
de im perfección; pues no siempre los entes cuanto más simples son, son más
perfectos.
SECCION XI
Si la materia de los cuerpos incorruptibles es de la misma naturaleza
QUE LA MATERIA ELEMENTAL
1. E n este punto hubo una opinión de Avicena que afirma que es la misma
específicamente la materia de todos los cuerpos, tanto de les celestes como de
los terrestres, y tanto de los corruptibles como de los incorruptibles, opinión que
iogis secuti sunt, praesertim Aegidius locis ea reperiri distinctio specifica. Et confirma-
citatis, et in eamdem indinat Scotus et alii. tur quia materia prima est infimum ens
Potest autem haec sententia duobus modis substantiale quod esse potest, et ideo ab Au-
defendi. Primo asserendo caelum esse cor gustino dicitur esse prope nihil; ergo intra
pus corruptibile et elementari naturae, et latitudinem materiae non potest dari spe
hoc modo earn docuit Plato, ut etiam D. cifica distinctio; alias, cum duae res spe-
Thomas infra citandus meminit; et Ne- cie diversae necessario sint inaequalis perfec-
mesius, lib. D e Natura hominis, c. 5, refert tionis, esset una materia essentialiter perfec-
Platonem posuisse caelum ex igne et terra. tior alia atque ita aliqua materia non esset
Secundo, potest illa sententia defendi simul infimum ens nec summe distans a Deo, quod
cum caeli incorrup.tibilitate, et utroque mo repugnat ¡mperfectioni materiae. Nam pura
do a nobis tractabitur, quamvis in praesenti potentia extreme opponitur puro actui, vi-
nos potius supponamus incorruptibilitatem denturque esse quasi dúo extrema totius la-
aliquorum superiorum corporum, et ea in- titudinis substantiarum; unde sicut in puro
corruptibilitate supposita, materialem causam actu non potest esse specifica distinctio, ita
eorum inquiramus. Fundari autem potest nec videtur possibilis in pura potentia.
praedicta opinio partim in naturali ratione, 3. Secunda praedictae opinionis ratio sit,
partim theologica. quia talis distinctio necessaria non est. Si
2. Prima ratio metaphysica est, quia im- quid enim cogeret ad illam introducendam,
possibilis videtur distinctio specifica inter máxime incorruptio caeiorum; sed hoc non.
materias, quia teste Aristotele, VII Metaph., Primo quidem quia, licet caeli nunquam actu
text. 49, actus est qui distinguit, praesertim corrumpantur, non inde fit ab intrínseco esse
specifice et essentialiter; sed quaelibet ma incorruptibiles; fieri enim potest ut, licet
teria est pura potentia; ergo non potest in ex vi suae compositionis substantialis cae-
Disputación X III.— Sección X I 485
sustancial el cielo sea corruptible, con todo de hecho nunca se corrompa, por
que existiendo en su lugar natural y distando de todos los agentes contrarios está
de tal modo dispuesto que puede resistir a todos. O bien, en segundo lugar,
porque aunque el cielo conste de esta materia puede ser naturalmente incorrup
tible intrínsecamente. Porque la sola materia prima no es principio suficiente de
corruptibilidad, si no es también la forma tal que su unión sea separable de la
materia, lo cual suele provenir de dos capítulos, a saber: o porque la forma es
tal que no llene toda la capacidad de la materia, o porque se une a la materia
por medio de disposiciones que tienen contrario, las cuales dos razones se en
cuentran en las formas de Jas cosas generables, pero no en las formas de los
cielos; pues la forma del cielo, a causa de su perfección eminente, contiene vir
tualmente a los inferiores y de este modo por sí llena toda la capacidad de la
materia, y además se une a la materia mediante disposiciones que no tienen con
trario; por lo cual, Aristóteles probó solamente con esto que el cielo es inco
rruptible, porque no tiene contrario. Por consiguiente, la razón se elabora de
este modo; porque para que el cielo sea incorruptible basta con que su unión
con la materia sea naturalmente indisoluble; pero esto puede suceder sin diver
sidad de materia, a causa del modo de información y de las disposiciones; por
consiguiente, por esta causa no es preciso introducir aquella distinción de ma
terias. Esto puede explicarse con un ejemplo teológico; pues la unión de la H u
manidad de Cristo al Verbo es indisoluble, aunque aquella Humanidad de suyo
sea capaz de propia subsistencia y carezca de ella porque la subsistencia del Ver
bo es tal que llena la capacidad de la Humanidad y no tiene contrario; por con
siguiente, así en el caso presente puede entenderse acerca de la información de
la forma del cielo, aun cuando esté en la materia de las cosas generables. Y se
confirma, porque de lo contrario, si a causa de la incorruptibilidad de los cielos
fuese preciso que su materia se distinguiese de la materia inferior, por el mismo
motivo habría gue distinguir la ,materia de cada uno de los cielos de la materia
de los Otros, lo cual parece muy absurdo; y la consecuencia es clara por paridad
de razones.
lùm corruptibile sit, de facto tamen nun- confìcitur ratio ; nam ut caelum sit incorrup
quam corrumpatur, quia in suo loco natu tibile satis est quod unio eius cum materia
rali existens et distans ab omnibus agenti- sit naturaliter indissolubilis; sed hoc esse
bus contrariis, est ita dispositum ut omni potest absque diversitate materiae propter
bus resistere possit. Vel secundo quia, licet modum informationis et dispositionum ; ergo
caelum constet ex hac materia, potest esse propter hanc causam non oportet illam ma-
naturaliter incorruptibile ab intrinseco. Quia teriarum distinctionem introducete. Quod
sola materia prima non est sufficiens prin- potest declarari exemplo theologico; nam
cipium corruptibilitatis, nisi etiam forma ta- unio humanitatis Christi ad Verbum indis
lis sit ut unio eius sit separabilis a materia, solubilis est, quamquam illa humanitas ex se
quod duplici ex capite provenire solet, sci- sit capax propriae subsistentiae et illa ca-
licet, vel quia forma talis est ut non repleat reat, quia subsistentia Verbi talis est ut
totam capacitatem materiae, vel quia unirur
repleat capacitatem humanitatis et contrarium
materiae mediis dispositionibus habentibus
contrarium, quae duae rationes inveniuntur non habeat; sic ergo in praesenti intelligi
in formis rerum generabilium, non autem potest de informatione formae caeli, etiamsi
in formis caelorum; nam forma caeli sit in materia rerum generabilium. Et con-
propter suam eminentem perfectioncm vir- firmatur quia alias, si propter incorruptibi-
tute continet inferiora, et ita per sese litatem caelorum oporteret materiam eorum
replet totam materiae capacitatem et prae- distingui a materia inferiori, eadem ratione
terea1 unitur materiae per dispositiones distinguenda esset materia uniuscuiusque
non habentes contrarium; unde Aristoteles caeli a materia aliorum, quod videtur valde
inde solum probavit caelum esse incorrupti absurdum; sequela autem patet a paritate
bile quia non habet contrarium. Sic ergo rationis.
i Modifica notablemente el sentido la sustitución de la palabra praeterea por propte-
rea, como hacen algunas ediciones. (N. de los EE.)
486 Disputaciones metafísicas
pieni., 11 : Ommpoiens manus tua creavit super aquas. Fuenrnt ergo aquae simul cum
orbem terrarum ex materia invisa; haec ergo terra et caelo, et inter terram et caelum pro-
materia nomine terrae significata est et ex creatae; et cum verisimile non sit aliquod
illa tamquam ex materia constai totus ter- spatium interpositum inter caelum et terram
rarum orbis. manstsse vacuum, constat totum repletum
5. Alii vero, quoniam haec etiam inter- fuisse aquis, quia Scriptura non facit men-
pretatio nominis terrae valde metaphorica tionem alterius corporis tunc procreati quo
est et aliena ab historica narratione, pro repleri posset. Atque ita concluditur cae
prie intelligunt ea voce significati elemen- lum productum esse ex aqua. Cui senten-
tum terrae quod Deus primo die simul cum tia favent verba ilia Petri, II epistol., c. ult.,
caelo empyreo creavit. Addunt tarnen simul Latet hoc volentes, quod caeli erant prius,
cum eis creatam fuisse aquam quae totum et terra de aqua et per aquam consistent
illud Spatium replebat quod inter terram et verbo Dei. Idemque dixisse eumdem Pe-
caelum empyreum interiectum est, ex qua trum cum Simone Mago disputantem refer-
postea Deus omnes caelos et elementum ig- tur in lib. I Recognit. dem entis, circa prin-
nis et aeris creavit; atque ita concludimi, cipium. Denique vox etiam hebraea qua
haec omnia corpora ex eadem materia con caeli Samain appellantur, huic sententiae
stare. Assumptum vero probant ex iUis ver- favet, nam (ut ait Hieron., epist. 83, ad Oc
bis proxime sequentibus: Et tenebrae erant ceanum) iUud nomen ex aquis sumptum est.
super fadem abyssi; abyssus enim est copio Aliqui vero addunt corpus illud quo spa
sa aqua ad cuius fundum non facile pene tium inter terram et caelum replebatur, non
trali potest, ut Basilius declarat super Ge- fuisse proprium elementum aquae, sed
nesim, et Augustinus in Ps. 14. Unde sta aqueam materiam quasi vaporem quemdam
tini subditur: Et Spiritus Domini ferebatur aut nebulam, iuxta illud Ecclesiast., 24. Sic-
488 Disputaciones metafísicas
E c le sia st., 2 4 : C o m o c o n n ie b la te jí to d a la tierra; y aquello de Job. 38: ¿Q u ién
e n c erró e l m a r c o n p u e r ta s c u a n d o s e d e sb o rd a b a c o m o sa lie n d o d e u n v ie n tre ,
c u a n d o le p u s e la n u b e c o m o v e s tid o su y o , y le e n v o lv í c o n la o sc u r id a d c o m o
c o n pa ñ a les d e la in fan cia? Y de esta materia nebulosa dicen que han sido crea*
dos todos los cielos menos el empíreo, y por esto sucede que constan de la mis
ma materia.
6. Y se confirma esta opinión con otra doble sentencia de la Escritura. Una
es que hay verdaderas aguas sobre el firmamento, es decir, sobre la esfera octava
y estrellada, como consta por el mismo G é n e sis, 1: H á g a se e l firm a m e n to en
m e d io d e las ag u a s, y d iv id a u n as aguas d e o tra s, y D io s h iz o e l firm a m e n to y
d iv id ió las agu a s q u e e sta b a n b a jo e l firm a m e n to d e las q u e e sta b a n s o b r e e l fir
m a m e n to ; y en otros lugares de la Escritura se hace mención con frecuencia de
las aguas que existen sobre los cielos, como en los S a lm o s 103 y 148 y en Daniel,
en el C á n tico d e lo s tre s n iñ o s. Por consiguiente, de esta sentencia de la Escri
tura se infiere que el cielo no es de otra materia que el elemento del agua y que
fué formado de agua y que parte de las aguas fué dejada sobre el mismo. La
otra sentencia de la Escritura es que los cielos se habrán de destruir alguna vez
y habrán de ser quemados con el fuego y transformados en una sustancia mejor,
como parece expresamente decir Isaías, c. 51 y 65, y más claramente S. Pedro
en la II C a n ó n ica , c. últ., y se indica en muchos otros lugares. De aquí, pues, se
infiere rectamente que el cielo consta de materia capaz de mutación sustancial,
y que, consiguientemente, tiene.una materia de la misma clase que la materia
de estos seres inferiores.
mentador, en el VIII Metaph., comm. 12, aunque niegue en absoluto que el cielo
tenga materia, con todo, afirma condicionalmente que si la tiene es de clase dis
tinta. Y ésta es, sin duda, la sentencia de Aristóteles en los lugares citados
en favor de la opinión del Comentador en el punto anterior; pues en ellos
niega abiertamente que el cielo tenga una materia tal como la tienen estos
seres inferiores; por lo cual, habiendo dicho en otros lugares que tiene mate
ria, es preciso que diga que ella es de diversa clase. Y esto es lo que afirma
con palabras elocuentes en el X II M etaph., text. 12; y en este sentido se expone
comúnmente lo que dice en el lib. X de la Metafísica, c. 5, de que lo corrupti
ble y lo incorruptible difieren en género; pero esto no es verdad acerca del gé
nero lógico, ya que los cuerpos corruptibles e incorruptibles convienen en el
género de sustancia y de cuerpo, por consiguiente es preciso que se entienda acerca
del género físico, el cual entienden todos que es la materia, la cual se llama así
porque guarda la misma proporción con la forma que el género con la diferencia.
Por ello, en I De Generatione, c. 6, dice más abiertamente que las cosas que
no pueden tener mutuamente acción y pasión no tienen la misma materia. Por
consiguiente, esta opinión es más conforme con la doctrina filosófica; pero para
mostrar absolutamente que es más verdadera, hay que proceder poco a poco de
acuerdo con ios tres fundamentos de la sentencia anterior.
com. 12, licet absolute neget caelum habe eamdem materiam. Est ergo haec sententia
re materiam, sub conditione tarnen ait, si magis consentanea philosophicae doctrinae;
illam habet, earn esse diversae rationis. At- ut vero simpliciter veriorem esse ostendamus
que haee est sine dubio sententia Aristote- paulatina procedendum est, iuxta tria fun
lis Iocis citatis pro opinione Commentatoris damenta prions sententiae.
in superiori puncto; nam in eis plane negat
caelum habere talem materiam qualem ha- Materiarum specifica diversitas non répugnât
bent haec inferiora; unde, cum aliis locis 8. Dico primo nihil repugnare naturis re
dixerit habere materiam, necesse est ut rum quod in substantialibus potentiis et ma-
illam asserat esse diversae rationis. Id quod teriis detur specifica et essentialis diversitas.
disertis fere verbis affirmat, XII Metaph., Probatur primo ostensive ex iis quae in su-
text. 12, et in hoc sensu communiter expo- perioribus dicta sunt de natura materiae pri
nitur, quod lib. X Metaph., c. 5, ait corrup- mae. Ostendjmus enim habere veram essen-
tibile et incorruptibile differre genere; non tiam, realem et substantialem, et in genere
est enim hoc verum de genere Iogico, cum entis habere suam actualitatem entitativam,
corpora corruptibilia et incorruptibilia in ge quamvis incompletam et cum habitudine ad
nere substantiae et corporis conveniant, opor formam; ergo in ilio gradu et modo essen-
tet ergo intelligi de genere physico, quod om- tiae partialis potest esse diversitas et maior
nes materiam esse intelligunt, quae ita appel- et minor essentialis perfectio. Patet conse-
latur quia earn proportionem servat ad for- quentia, quia nec ex parte Dei est impoten-
mam quam genus ad differentiam. Unde I tia, nec ex parte rei est repugnantia. Sicut
de Generat., c. 6, apertius dicit ea quae non enim potentia passiva accidentalis potest esse
possunt mutuo agere et pati non habere diversa specie, quia ad actum specie et ge-
490 Disputaciones metafísicas
que se ordena a un acto diverso en especie y género, del mismo modo pueden
distinguirse las potencias sustanciales. Esto se explica más aún; pues'de las for
mas sustanciales, hay unas que se unen a la materia por la generación del todo,
las cuales de modo vago pueden llamarse formas generables; pero hay- otras for
mas que no pueden hacerse o unirse mediante la generación, sino sólo mediante
la creación o concreación; por consiguiente, si se establece una materia apta para
recibir sólo las formas de la primera clase é incapaz de las otras, será entera
mente de distinta naturaleza que la materia capaz de las formas ingenerables;
y no repugna que tal materia se establezca con tal naturaleza y capacidad;
por consiguiente, no repugna que se hagan materias de diversas naturalezas y
esencias.
9. Cómo hay que entender que el acto distingue.— En segundo lugar, pue
de esto probarse solucionando el fundamento de la primera opinión y todas las
razones con que intentan probar sus defensores que esto es imposible. Pues cuan
do se aduce aquel principio de Aristóteles: El acto es el que distingue, si usa
mos el nombre del acto en toda su extensión, fácilmente responderemos que una
materia se distingue específicamente de otra por la intrínseca diferencia esencial,
que se comporta respecto al género de la materia como acto metafísico; pues ya
hemos mostrado antes que no repugna a la pura potencialidad de la materia en
el género físico estar constituida por potencia y acto metafísicos. ,Y no es. pre
ciso recurír a la analogía de la materia en común respecto de las materias d e .
diversas clases, que establece Cayetano en I, q. 66, a. 2. Pues tal analogía no
se funda en ninguna razón probable, ya que la razón esencial de potencia sus
tancial conviene propisimamente a cualquier materia, y sin ninguna relación de
una a otra. Así, pues, si hablamos del acto metafísico, cualquier materia en sí
tiene un acto intrínseco con el que se distingue de otra, lo cual se prueba ma
nifiestamente por la esencial distinción de la materia y la forma, pues si el acto
es el que distingue, es preciso que la materia en sí tenga un acto por el que se
distinga de la forma. Tanto más cuanto que es muy probable, que se dé un con
cepto común unívoco y genérico para la materia y la forma, evidentemente en el
modo en que puede hallarse el género en las partes, según lo que antes se dijo
nere diversum ordinato, eodem modo pos- alia per intrinsecam differentiam essentia
sunt distingui potentiae <ubstantiales. Quod lem, quae ad genus materiae comparatur ut
declaratur amplius; nam formae substan- actus metaphysicus; iam enim supra osten-
tiales quaedam sunt quae- uniunto mate- dìmus non repugnare purae potentialitati ma
riae per generationem totius, quae lato modo teriae in genere physico constimi ex poten-
did possum formae generabiles; aliae vero tia et actu metaphysicis. Neque enim ne-
sunt formae quae non possunt fieri aut uni- cesse est recurrere ad analogiam materiae
ri per generationem, sed per creationem vel in communi respectu materiarum diversarum
concreationem tantum; ergo si instituatur rationum, quam constituit Caiet., I, q. 66,
materia apta ad redpiendas solas formas prio a. 2. Talis enim analogia nulla probabili ra-
ria generis et incapax aliarum, erit piane di- tione fundatur, cum essentialis ratio poten
versae naturae a materia capaci ingenerabi- tiae substantiafis propriissime conveniat cui-
lium formarum; non autem repugnat ut libet materiae et sine ulla habimdine unius
huiusmodi materia cum tali natura et capaci ad aliam. Itaque, si de actu metaphysico Io-
tate instituatur ; ergo non repugnat fieri ma- quamur, quaeiibet materia in se habet intrin-
terias diversarum naturarum et essentiarum. secum actum quo ab alia distinguatur, quod
9. Actum distinguere, qualiter intelligen- manifeste convincitur ex distinctione essen-
dum.— Secundo potest hoc probari solven- tiali materiae a forma, nam si actus est qui
do fundamentum primae sententiae et om- distinguit, necesse est ut materia in se ha
nes rationes quibus probare conantur eius best actum quo a forma distinguatur. Eo vel
defensores hoc esse impossibile. Cum enim maxime quod valde probabile est dari con-
ex Aristotele adducitur illud principium : ceptum communem univocum et genericum
Actus est qui dislinguit, si nomine actus in ad materiam et form'am, eo scilicet modo
tota sua latitudine utamur, facile responde- quo in partibus potest genus reperiri, iuxta
bimus materiam unam distingui specie ab supra dicta de universalibus; huiusmodi nam-
Disputación XIII.—Sección XI 491
q u e e ss e v id e tu r c o n c e p tu s n a tu r a e , a u t p r i n - m a te r ia e p r im a e n o n r e p u g n a t u n ita s s p e
c ip ii v e l c a u s a e in tr in s e c a e e t e s s e n tia lis , h o c cific a c u m d is tin c tio n e n u m e r i c a ; e r g o n e c
e ig o g e n u s p e r d iff e r e n tia s o p p o s ita s d iv id i- r e p u g n a b it d is tin c tio s p e c ific a c u m i m ita te
t u r ta m q u a m p e r a c t u s ; ita e rg o p o te s t c o m n u m e r ic a . C o n s e q u e n tia i n d e p r o b a t u r q u ia ,
m u n is ra d o m a te r ia e p e r v a ria s d iffe re n tia s s ic u t a c t u s e s t q u i d is tin g u it, ita e d a m a c tu s
d is tin g u i. Q u o d si s it s e n n o d e a c t u p h y - e s t q u i d a t u n ita te m e t q u i c o n s ti tu it s p e c i
s ico s e u re a li, a d h u c d is tìn g u e re p o s s u m u s fic a to n a t u r a m ; p r i u s e n im s e c u n d u m r a -
d e a c tu e n tita tiv o v e l fo rm a li, e t p r io r i m o d o tio n e m e s t c o n s titu e r e q u a m d is tin g u e r e .
n o n o p o r te t u t q u a e lib e t s im p le x e n tita s d i- I t e m , q u ia s ic u t g e n u s c o m p a r a t u r u t p o -
s tin g u a tu r a b a lia d is s im ilis n a tu ra e p e r a liu m te n tia a d d iff e r e n tia m sp ecifican o , i t a sp ec ie s
a c tu m , p r a e te r ip s iu s m e t r e i e n tita te m . Q u ia a d d iff e r e n tia m in d iv id u a le m . A c d e n iq u e
e n tita s sim p le x n o n p o te s t in r e d is tìn g u i a b q u ia e tia m n u m e r ic a d is tin c tio , c u m s it a c -
a lia n is i s e ip s a ; n a m e o d e m d is tin g u itu r q u o tu a lis e t re a lis , d e b e t fie ri p e r a c t u m , u t
e st. L o q u e n d o a u te m d e p o s te r io ri a c t u , sci c o n s ta t e x s u p e r iu s d ic tis d e p r in c ip io i n -
lic e t f o rm a li, sic e tja m illi a ttr ib u ì p o te s t o m - d iv id u a tìo n is . P r im u m v e r o a n te c e d e n s q u o a d
n i s d is tin c tio , q u a te n u s v e l p e r ip s u m , v e l p e r u tr a m q u e p a r te m m a n if e s tim i e s t. N a m
h a b itu d in e m a d i p s u m f i t ; s ic e n im c o m q u o a d p r io r e m , o m n e s f a te n tu r m a te r ia s o n i
p o s itu m d is tin g u itu r p e r fo rm a m u t p e r a c n e s r e r u m g e n e r a b iliu m e ss e e iu s d e m s p e c ie l,
P r im o q u id e m , q u ia s u n t o m n in o s im ile s in
t u m c o n s t i t u e n t e m ; u n a v e r o m a te r ia d i
e s s e n tia , u n d e e t e a m d e m h a b e n t d e fin itio -
s tin g u itu r a b a lia p e r h a b itu d in e m a d d iv e r -
n e m . S e c u n d o , q u ia q u a e l ib e t p o r tì o m a te r ia e
s a m f o r m a m g e n e r a b ile m v e l in g e n e r a b ile m , e s t c a p a r o m n iu m to r m a r u m q u a r t i n i e s t a lia ,
u t d e c la ra v im u s .
n a m q u a e lib e t e s t c o m m u n e s u b ie c tu m h a -
10. Materia generabüium est una positi r u m t r a n s m u ta tio n u m ; e t id e o r e c te d ix it
ve.— E t d e c l a r a tu r a m p liu s c o n c lu sio , q u ia A ris to te le s e a s r e s im a m h a b e r e m a te r ia m
«9 2 Disputaciones metafísicas
tienen una materia aquellas cosas que son transmutables entre sí, lo cual se ha
de entender necesariamente de la unidad específica. Finalmente, antes probamos
ya extensamente que la primera causa material de las cosas generables no puede
ser sino una, evidentemente según la especie, cosa que enseña Aristóteles en todo
el lib. I de la F ísica , principalmente en el text. 69, y el Comentador allí mismo
y en el lib. X II M e ta p h ., comment. 14; y Santo Tomás, en I, q. 66, a. 2. N i se
puede aprobar el modo de hablar de algunos que dicen que la materia de las
cosas generables es una en especie negativamente, no positivamente; pues quie
ren que la unidad positiva específica sea por la forma. Con todo, la distinción
es impropia, pues si hablan de la unidad en sentido formal, toda unidad es ne
gativa; y si se refieren al fundamento de la unidad, éste es tan positivo en mu
chas materias como en muchas formas o compuestos, pues verdaderamente tiene
positiva esencia y positiva semejanza o conveniencia en toda su naturaleza esen
cial. En cuanto a la segunda parte acerca de la distinción numérica, la cosa es
clarísima; pues los cuerpos de dos hombres difieren numéricamente; por con
siguiente, también sus materias, y esta distinción la retienen aun cuando sean
privados de sus formas. Más aún, las materias que están bajo formas específica
mente diversas, aun cuando en cuanto a las disposiciones próximas se diga que
difieren de algún modo específicamente, tal como se toma de Aristóteles, VIII
de la M e ta fís ic a , text. 11, con todo las materias primas en cuanto a sus entida
des sólo son numéricamente diversas, con la cual distinción pueden conservarse
sin ninguna forma actualmente informante. N i importa que toda esta materia
de las cosas generables pueda quedar constituida bajo una forma de la misma
clase y bajo la misma cantidad continua, y así ser una numéricamente, pues esta
unidad o distinción en la materia es tal cual suele ser en las cosas homogéneas,
cuyas partes integrantes, si están actualmente divididas, son también varios in
dividuos absolutamente y actualmente distintos según el número; pero si no
son separados sino continuos, son numéricamente uno en acto y varios en poten
cia. Así consta, por consiguiente, que la unidad y distinción, tanto específica
como genérica o numérica, no están en contradicción con la naturaleza o esencia
de la materia.
praecisas rationes, vel certe conferendo su- 12. Non vero spectat ad hanc infìmam
premam specìem unius 'generis ad supremam materiae perfectionem ut in eius latitudine
alterius. Quamquam vero hoc ita disputar! non possit esse gradus vel maior et minor
possit, nihilominus tamquam probabilius ad- essentialis perfectio, quia non oportet ut illa
mittimus quamlibet materiam esse inferio- perfectio materiae sit omnino indivisibilis
rem qualibet forma, quia est pura potentia essentialiter ; nam, ut declaravi, per varias dif-
ferentias dividi ac contraili, potest. Neque
in genere substantiae, sub quo genere pa-
rum perfectionis participare potest. Item, quoad hoc comparanda est pura potentia
quia alias facile posset quis dicere aliquam cum puro actu, cuius signum manifestum est
materiam esse perfectiorem aliqua substantia quia purus actus essentialiter est unus nu
mero et singularis, non autem pura poten
completa et integra, quia cum ponatur esse
perfectior quam forma et alioqui includati to tia. Ratio autem est quia purus actus in se
constituitur per infinitam perfectionem sim-
tani materiae perfectionem facile fieri potest
pliciter, in se includentem omnem aliam
ut saltern intensive excedat in perfection e perféctionem, cui infinitati et continentiae
aliquam substantiam integram et compositam, repugnat multiplicatio tam essentialis quam
quod verisimile non est. Hoc igitur modo generica, ut postea videbimus. Pura autem
optime explicatur materiam primam esse potentia non constituitur per infinitam
infimum ens, non solum ratione huius in- perfectionem, ut per se. constai, cum sit in-
ferioris materne rerum generabilium, de qua fimae perfectionis; neque etiam constituetur
potissimum locutus est Augustinus cum di per carentiam omnis perfectionis, nec per
xit materiam esse prope nihil, sed etiam rà- inclusionem (ut sic dicam) omnis perfectio
tione totius generis seu totius latitudinis ma nis, nec denique de ratione materiae ut sic
teriae, nam tota pertinet ad infimum gra est quod habeat infimam et indivisibilem
dimi substantialis entis. perfectionem physicam, nam ratio purae po-
Disputación XIII.— Sección X I 495
Segunda aserción
13. Las esferas celestes son todas incorruptibles.— Digo en segundo lugar:
si atendemos a la sola razón es más probable que la materia de los cielos sea de
distinta clase que la materia de las cosas generables. Para probar esta conclusión
suponemos que el cielo es ingenerable e incorruptible. Aunque, como dije, nos
otros en este lugar no tratamos del cielo cuasi materialmente (por decirlo así)
sino formalmente acerca del cuerpo incorruptible. Y es cierto que no repugna
que se dé algún cuerpo incorruptible, de lo cual trata la cuestión propuesta, sea
que aquél se dé de hecho o que no. Por otra parte, tienen los teólogos como ave
riguado acerca de algún cuerpo celeste, al menos del cielo empíreo, que es un
cuerpo incorruptible, como consta por los autores citados anteriormente. Final
mente, aunque acerca de las esferas inferiores piensen muchos que son corrup
tibles, y algunos de los antiguos Padres indiquen esto mismo a veces, y también
los modernos astrólogos crean que lo han demostrado por algunas apariciones de
cometas, con todo para nosotros es más verosímil el parecer de Aristóteles, que
todos aquellos cuerpos hasta el cielo de la luna son por su naturaleza incorrup
tibles, ya sea por la experiencia, porque vemos que los cuerpos corruptibles, sea
en toda su integridad, sea parcialmente, o se corrompen o se alteran recibiendo
impresiones extrañas, o caen a veces desde su estado natural; y en cambio consta
por un experimento antiquísimo que los cielos, tanto según su integridad cuanto
según todas su partes, han permanecido íntegros desde la creación del mundo,
y que son movidos del mismo modo con una uniformidad invariable, ni se
alteran o degeneran de su estado connatural, de la cual experiencia ha surgido
tentiae hoc non postulat, et aliunde id non quo procedit quaestio proposita, sive illud
habet. Sed hic statini occurrebat quaerendum de facto detur, sive non. Rursus de aliquo
quaenam harum materiarum sit minus per corpore cadesti, saltera de empyreo cáelo,
fecta; non enim sunt aequales, ut iam con- theologi pro comperto habent esse corpus
cessimus et ratio specificae distinctionis pos incorruptibile, ut ex auctoribus superius cha
tulare videtur. Kursus quaeri potest aD pos- tis constat. Denique, quamquam de inferiori-
sit fieri alia materia minus perfecta essentia- bus orbibus multi existiment eos esse corrup-
liter quam sit quaelibet materia creata, et tibiles, et nonnulli ex antiquis Patribus id in-
consequenter an in eis materiis possit pro terdum significent et moderni etiam astro-
cedi in infinitum. Sed haec declarabuntur logi ex quibusdam apparitionibus cometarum
commodius sectione sequenti. id se demonstrare existiment, nobis tamen
verisimilior est Aristotelis sententia, illa om
Assertio secunda nia corpora usque ad caelum lunae esse na
13. Caelestes orbes omnes incorruptibi- tura sua incorruptibilia, turn propter expe-
les.— Dico secundo: si solam rationem spec- rientiam, videmus enim corruptibilia corpo
temus, probabilius est materiam caelorum ra, vel secundum se tota, vel secundum par
esse diversae rationis a materia rerum ge- tes, aut corrumpi, aut alterari, peregrinas im-
nerabilium. Ad probandam hanc conclusio- pressiones recipiendo aut a naturali statu in
nem, supponimus caelum esse ingenerabile terdirmi cadere; at vero vetustissimo experi
et incorruptibile. Quamquam, ut dixi, nos hoc mento constat cáelos, tam secundum se
loco non agimus de cáelo quasi materialiter totos quam secundum omnes partes suas,
(ut sic dicam), sed formaliter de corpore in- Íntegros a creatione mundi permansisse et
corruptibili. Est autem certum non repug invariabili uniformitate eodem modo moved,
nare dari aliquod corpus incorruptibile, de nec alterari aut deiici a statu connaturali,
496 Disputaciones metafísicas
el consentim iento com ún de todo el m undo, que juzga q u e el cielo es de suyo per
petuo, como dejó anotado A ristóteles en el libro D e M undo ad Alexandrum y
en el II D e Cáelo, c. 1. Ya tam bién porque esto es m ás conform e con el fin por
el que aquellos cuerpos h a n sido creados, a saber, p ara q u e sean como ciertas cau
sas universales que con su m ovim iento e influjo uniform em ente variable ayuden
a estas cosas inferiores a conservarse m ediante la continua sucesión y generación;
y p ara este fin fue necesario que los cielos fuesen p erp etu o s y se moviesen del
m ism o m odo invariablem ente. Ya finalm ente p orque n o rep u g n a que los cielos
sean creados de naturaleza inco rru p tib le, como consta p o r lo dicho y se verá más
p o r lo que se dirá d esp u és; luego es más verosímil q u e hayan sido creados ta
le s; pues, como dije, esto es m ás conform e con su fin y pertenece más a la per
fección y herm osura del universo, n i en la Sagrada E scritu ra hay nada que esté
en contradicción con esta razón filosófica, com o lo m o straré en la aserción si
guiente. M ás aún, hay m uchas locuciones que favorecen esto, como que se llama
a los cielos firmísimos, II Paralipómenos, 6, y solidísim os, Job, 37, y eternos, es
decir, para lo sucesivo, Salmo 148 y II ad Corinthios, 5.
14. Prueba de la conclusión.— Se refuta la respuesta de algunos.— Por
consiguiente, supuesto esto se p ru eb a la conclusión establecida, porque si el cielo
fuese com puesto de la m ateria de los elem entos, sería de suyo ta n corruptible como
lo son los m ism os elem entos. Se p ru eb a la consecuencia p o rq u e la m ateria del cielo
sería capaz de otras* form as, p o r ejem plo, de la de los elem entos, y carecería de
ellas; p o r consiguiente estaría sujeta a propia privación de tales form as, y por tan
to, en cuanto depende de ella, las apetecería; ahora bien, ésta es toda la raíz de
corruptibilidad de los elem entos; p or consiguiente. R esponden algunos negando
la m ayor, porque la m ateria m ientras está bajo una form a n o es capaz de otra
porque no puede tenerlas a am bas al mismo tiem po, y p o r ello n o tiene pro
piam ente privación n i apetito de otra, porque está con ten ta con la form a que
tiene. Pero esto es inconsistente, pues la capacidad p a ra varias form as no se
ha de entender in sensu composito — como suele llam arse— sino divididam ente;
pues el mism o sujeto ea capaz d e form as contrarias, no p orque pueda recibir
ex qua experientia ortus est communis om Iob, 37, et aeterni, scilicet, in posterum,
nium gentium consensus existimantium cae Ps. 148, et II ad Cor., 5, dicuntur.
lum ex se perperuum esse, ut Aristoteles, 14. Probatio conclusionis.— Quorumdam
lib. de Mundo ad Alexandrum, et II de responsio rejutatur.— Hoc ergo supposito
Caelo, c. 1, adnotavit. Tum etiam quia hoc probatur conclusio posita quia, si caelum
est magis consentaneum fini propter quem esset compositum ex materia elementorum,
corpora ilia creata sunt, nimirum ut sint tam esset ex se corruptibile quam sunt ipsa
quaedam causae universales quae suo moru dementa. Probatur sequela quia materia caeli
et influxu uniformiter variabili adiuvent haec esset capax aliarum formarum, verbi gratta,
omnia inferiora ut per continuam successio- elementorum, et careret illis ; ergo esset sub-
nem et generationem conserventur ; ad hunc iecta propriae privationi talium formarum
autem finem necessarium fuit ut caeli essent et consequenter, quantum est ex se, illas
perpetui et eodem modo invariabili move- appeteret; sed haec est tota radix corrup-
rentur. Tum denique quìa non repugnat tibilitatis elementorum; ergo. Respondent
caelos esse creatos naturae incorruptibilis, ut aliqui negando maiorem, quia materia, dum
ex dictis constat et magis pateDir ex dlcendis, est sub una forma, non est capax alterius
ergo verisimilius est tales creatos esse; nana,
ut dixi, hoc est magis consentaneum fini quia non potest habere utramque simul et
ideo non habet proprie privationem neque
eorum et magis etiam pertinet ad perfee-
tionem et pulchritudinem universi, neque in appetitum alterius, quia ea forma quam ha
Scriptum divina est aliquid quod huic phi- bet contenta est. Sed hoc frivolum est, nam
losophicae rationi repugnet, ut sequenti as- capacitas ad plures formas non est in sensu
sertione ostendam. Immo sunt multae locu- composito Cut aiunt), sed divisim declaranda;
tiones quae illi favent, ut quod caeli firmis- est enim idem subiectum capax contrariarum
simi, II Paralipomenon, 6, et solidissimi, formarum, non quia possit simul utramque
Disputación X III.— Sección X I 497
a ambas simultáneam ente, sino porque de suyo es indiferente para recibir una u
otra, y esto basta para que cuando tiene una esté verdaderam ente privado de
la otra, porque verdaderamente carece de una form a de la que es capaz. D e lo
contrario, ni la m ateria de las cosas generables estaría sujeta a privación, n i en
un sujeto en el que hay forma o cualidad positiva habría nunca privación de
la forma opuesta, cosa que va en contra del común sentir de todos y del modo
de hablar. Finalm ente, la m ateria de las cosas generables no es principio de co
rrupción por otro motivo sino porque es de este modo capaz de otras formas
de que carece, y por tal motivo se dice que las apetece, m etafóricam ente; pues
este apetito no es algo distinto de la natural capacidad, como se declaró en ¡a
prim era Disputación introductoria.
15. O tros responden que la forma del cielo colma la capacidad de la m a
teria a causa de su eminencia y continencia virtual, y por esta razón peculiar la
materia existente bajo tal forma no apetece otras n i es propiam ente capaz de
ellas. Pero esto es tam bién falso, pues la forma del cielo no contiene em inen
tem ente y virtualm ente todas las demás form as; pues no contiene al alma racio
nal, ni a las otras formas de los vivientes más perfectos, ni la form a de u n cielo
contiene eminente o virtualm ente a las form as de los otros cielos, en el supuesto
de que difieran específicamente; Por lo cual, cuando se dice qHe la forma del
cielo colma la capacidad de la materia, puede entenderse intensivam ente, y esto
ni es verdadero ni suficiente, pues el alma racional actúa más perfectam ente
a la materia, y como ella es la más perfecta, ella sola puede decirse que colma
intensivamente la capacidad de la m ateria, y sin embargo la deja tan capaz de
otras que es principio suficiente de corrupción. Puede responderse que el alma
racional excede a la forma del cielo en el grado de forma, pero que es superada
por ella en el modo de informar. N osotros, en cambio, decimos que de este
exceso y modo de informar se infiere suficientemente la diversidad de la ma
teria, y de otro modo no puede explicarse de qué clase es aquel exceso, como
constará más» por lo que sigue: O bien se entiende, por consiguiente, que la
forma del cielo colma la capacidad de la m ateria de modo extensivo, y esto es
imposible si dicha materia es enteram ente de la misma clase y capacidad que
recipere, sed quia de se indifferens est ut falsum, nam forma caeli non continet emi
unam v : a f — svsctpiat, atque hoc saris est nenter ac vèrtute omnes alias formas; non
ut, quando unam habet, vere sit altera priva- enim continet animanti rationalem, neque
tum, quia vere caret- forma cuius est capax. alias formas perfectiorum viventium, ncque
Alias ñeque materia generabilium rerum esset forma unius caeli eminenter aut virtute con
subiecta or'var’oni. ñeque m aliquo subiecto tinet formas aliorum caelorum, supposi»
in ouo est forma vel qualitas positiva, esset quod specie differant. Unde, cum dicitur
unquam privado formae oppositae, quod est forma caeli explere capacitatem materiae, in-
contra communem omnium sensum et lo- telligi potest intensive, et hoc neque est
verum, nec satis est, nam anima rationalis
quendi modum. Denique, materia generabi perfectius actuat materiam et, cum illa sit
lium non alia ratione est principium corrup- perfectissima, illa sola dici potest explere
tionis, nisi quia hoc modo est capax aliarum intensive capacitatem materiae, et nihilomi-
formarum quibus caret, et ea ratione dicitur nus relinquit illam ita capacem aliarum ut
eas apperere, secundum metaphoram; nam sit sufficiens principium corruptionis. Re-
hic appetitus non est aliud a naturali capa sponderi potest animam rationalem excedere
citan, ut in prima disputatione prooemiali formam caeli in gradu formae, excedi tarnen
declaratum est. in modo informandi. Nos vero dicimus ex
P" M:i respondent formam caeli expiare hoc excessu et informandi modo colligi suf-
capacitatem materiae propter suam eminen- ficienter diversitatem materiae et alias expli-
tiam et virtnal-m continentiam, et ob hanc cari non posse qualis sit ille excessus, ut
peculiarem rationem materiam exístentem ex sequentibus magis constabit. Vel ergo
sub tali forma non appetere alias, nec proprie intelligitur forma caeli explere capacitatem
esse capacem illarum. Sed hoc etiam est materiae extensive, et hoc est impossibile si
32
498 Disputaciones metafísicas
nuestra m ateria, ya que de suyo es enteram ente indiferente a todas las formas, cu
yas perfecciones ni contiene form alm ente la forma del cielo n i eminentemente.
Por lo cual no puede suceder que por sí sola y por su modo de informar colme
la capacidad de tal materia.
16. L a otra respuesta es que la capacidad de la m ateria puede considerarse
doblem ente: de u n modo en sí mism a y cuasi rem otam ente; de otro, próxima
m ente y en cuanto que es reductible al acto. Del prim er modo conceden que la ma
teria del cielo es capaz de otras formas, como prueba el argum ento propuesto; y
de m odo sem ejante, que tiene privación y cuasi apetito radical; en cambio, pró
xim am ente niegan que tenga capacidad, porque aquella m ateria está ya de tal
modo hecha, dispuesta y actuada que no es reductible a otro acto, dado que no
es separable de aquel que ahora tiene. Y esto proviene en parte de las dispo
siciones qu e no tienen contrario, parte de la mism a inform ación o modo de in
form ar, que es tal que une inseparablemente tal forma a esta materia. Y la
m ateria es principio de corruptibilidad, no en cuanto se la considera según su
capacidad rem ota, sino en cuanto que próximam ente está dispuesta y modificada.
Esta respuesta es ciertam ente probable, pero no satisface hasta tal punto que no
perm anezca m ás probable la opinión contraria. Prim ero, ciertam ente, porque
para que el agente pueda alterar al paciente ño es preciso que se suponga en él
la disposición positivam ente contraria, sino que- basta con que se suponga la ca
pacidad con la privación, pues estas cosas, unida la form a que el agente intro
duce, son principios suficientes de mutación n atu ral; p or consiguiente, aunque
en el cielo no haya disposiciones directa y positivamente contrarias a las cuali
dades de los elem entos, con todo si en él hay m ateria capaz de tales cualidades
y que carece de ellas, esto es suficiente para que el cielo pueda ser alterado por
parte de los elem entos y recibir impresiones extrañas. Podrá decirse que tiene
el cielo algunas cualidades nobles que repugnan form alm ente y que resisten a
todas estas cualidades inferiores. Pero prim eram ente esto se dice caprichosamen
te y sin pruébas, y además de aíjuella>respuesta se infiere a lo sumo que los cie
los no pueden corrom perse porque no hay virtud en u n agente inferior que
pueda vencer la resistencia del paciente; por consiguiente, si aumentase la vir-
illa materia est eiusdem omnino rationis et est principium corruptibilitatis non prout
capacitatis cum hac nostra materia, quia de consideratur secundum remotam capacita
se est piane indifferens ad omnes formas tem, sed prout est proxime disposita et
quarum perfections nec formaliter continet affecta. Haec quidem responsio est probabi-
forma caeli nec eminenter. Quapropter fieri lis, non tarnen ita satisfacit quin contraria
non potest ut per se sola et per suum in- opinio probabilior relinquatur. Primo qui
formandi modum repleat capacitatem talis dem, quia ut agens possit alterare passum,
materiae. non oportet ut supponat in ilio dispositionem
16. Alia responsio est capacitatem mate positive contrariam, sed satis est ut supponat
riae dupliciter posse considerati : uno modo, capacitatem cum privatione, nam haec, ad-
secundum se et quasi remote; alio modo, iuncta forma quam agens introducit, sunt
proxime et ut est reducibilis ad actum. Priori sufficientia principia naturalis mutationis;
modo concedunt materiam caeli esse capacem ergo, licet in caelo non sint dispositiones
aliarum formarum, ut argumentum factum directe et positive contrariae qualitatibus ele-
probat; et similiter habere privationem et mentorum, si tarnen in eo est materia capax
quasi radicalem appetitum; proxime vero talium qualitatum et carens illis, hoc satis
negant habere capacitatem, quia ¡am illa ma est ut possit caelum ab elementis alterati
teria ita est effecta, disposita et actuata, ut et peregrinas impressiones recipere. Dices
non sit reducibilis ad alium actum, eo quod habere caelum nobiles aliquas qualìtates for
non sit separabilis ab ilio quem nunc habet. maliter répugnantes et resistentes omnibus
Hoc autem provenit partim ex dispositioni- his inferioribus qualitatibus. Sed hoc impri
bus quae non habent contrarium, partim mis dicitur voluntarie et sine probatione, ac
ex ipsamet informatione seu modo informan- deinde ex ilia responsione ad summum ha
di, qui talis est ut inseparabiliter coniungat betur caelos non posse corrumpi, quia non
talem formam huic materiae. Materia autem est in inferiori agente vjrtus quae possit vin-
Disputación XIII.— Sección X I 499
tud activa o se hiciese más fuerte, podría alterar el cielo y disponerlo para la
corrupción.
17. Y finalmente, aunque concediéramos que es posible aquel modo de in
corrupción, con todo no puede negarse que existiría u n modo más fácil y noble,
si el cielo fuese incapaz de formas e im presiones extrañas no por la resistencia
de las cualidades sino por su composición intrínseca y sustancial. Por consi
guiente, como el cielo ha sido hecho de tal modo que perm anezca apartado de
todas esas impresiones y alteraciones y que su m ateria nunca cambie de form a,
es más verosímil que haya sido hecha de suyo incapaz de todas esas formas y cuali
dades, y que por ello, no sólo por lo que se refiere a la form a, sino tam bién p or Ja
materia, sea el cielo de otra clase y orden que todos los cuerpos inferiores. Y si
alguien dice que esta incapacidad de impresiones extrañas corruptoras no ha
de ser atribuida ni a la incapacidad de la m ateria ni a las cualidades resistentes,
sino al modo de inform ar de la form a, en contra de esto está el que si la m ateria
riene la misma capacidad apenas puede entenderse cómo p or el solo modo de
información se convierte el mismo compuesto en incapaz de cualidades inferio
res, mayormente siendo así que la potencia pasiva para recibir estas cualidades
conviene a los cuerpos por razón de la m ateria. Y por esta causa Aristóteles, en
los pasajes citados antes, pensó, con razón, que igual que las cosas que tieDen
transm utación recíproca tienen com ún m ateria, así tam bién, por el contrario, las
cosas que no pueden tener transm utación no tienen m ateria com ún, porque ia
sola diversidad en la forma no puede bastar para ello. Se añade que aunque Ja
forma del cielo tenga tal modo de información que exija p or su naturaleza la
inseparabilidad del sujeto que inform a, con todo p or esto mismo queda sufi
cientemente indicado que la m ateria sujeta a dicha form a debe ser de distinta
clase, porque las potencias se distinguen p o r los actos; pero la forma que in
forma de ese modo es un acto de m uy distinta clase que la form a generable, y
pide en el sujeto condiciones muy diversas, a saber, la inseparabilidad y la plena
saciedad y — por decirlo así— el descanso perpetuo bajo tal acto; p o r consi
guiente, las potencias o materias ordenadas a tales actos son distintas.
ecu; resisteruiam passi; si ergo virtus activa dum information» reddatüi'^îpsum composi
augeretur aut fortior redderetur, posset cae tum incapax inferiorum qualitatum, maxime
lum alterare et ad corruptionem disponere. cum passiva potentia ad recipiendas has qua-
17. Ac denique, licet daremus esse pos- litates conveniat corporibus ratione materiae.
sibilem ilium incorruptionis modum, tamen Et propter hanc causam Aristoteles, locis
negari non potest quin facilior et nobilior supra citatis, mérito existimavit sicut ea quah
modus sit, si caelum non per resistentiam mutuo transmutantur communem habent ma
qualitatum, sed per intrinsecam et substan- teriam, ita etiam e converso quae transmu
tialem compositionem sit incapax peregrina- tan non possunt non habere materiam com
rum impressionum et formarum. Cum ergo munem, quia sola diversitas in forma non
caelum factum sit ut ab his omnibus impres- potest ad id sufficere. Accedit quod, licet
sionibus et alterationibus sit abstractum et forma caeli habeat talem informandi mo
ut materia eius nunquam mutet formam, dum ut natura sua postulet inseparabüitatem
verisimilius est factam esse de se incapacem a subiecto quod informât, tamen per hoc
omnium harum formarum et qualitatum, at- ipsum sufficienter indicatur materiam illi
que adeo non solum quoad formam sed formae subiectam deberc esse diversae ra
etiam quoad materiam esse caelum alterius tionis, quia potentiae distinguuntur per ac
rationis et ordinis ab omnibus inferioribus tus; sed forma illo modo informans est actus
corporibus. Quod si quis dicat hanc incapa- longe diversae rationis a forma generabili,
citatem peregrinarum impressionum corrum- et postulat in subiecto conditiones longe di
pentium non esse tribuendam aut incapacitate versas, nempe inseparabüitatem et plenam
materiae aut qualitatibus resistentibus, sed satietatem, et (ut ita dicam) perpetuam qu!e-
modo informandi formae, contra hoc est quia tem sub tali actu; ergo potentiae seu ma
si materia habet eamdem capacitatem, teriae ordinatae ad huiusmodi actus distinc-
vix potest intelligi quomodo per solum mo- tae sunt.
500 Disputaciones metafísicas
18. Caelestes orbes omnes ingenerabi- set cur caelum ipsum aut sol non possit ex
les.— Ex opposito quot orìantur absurda.— materia sibi applicata generare sibi simile,
Ultimo possimi rationes Don mjnus efficaces quia datur in natura subiectum continens in
sumi ex eo quod caelum est ingeneratale potentia illam formata et carens illa; ergo
naturali generatione; hactenus enim solum illa forma factibilis est per eduedonem de
incorruptibilitatem eius ponderavimus. Si potentia talis subiecti; ergo et in suo esse
ergo materia aeris et solis, verbi grada/ es- et gradu finita est et in, modo quo fieri pot
sent eiusdem ratlonis, esset mine materia est; ergo per Virtutem finitam agentis na
aeris eapax formae solis 'et carens illa et turalis educi potest; cur ergo non est in
appetens illam, non enim est minor ratio de caelo aut in sole talis virtus ad generandum
illa quam de aliis formis quarum est actus. sibi simile? certe non potest ulla rado phi-
Ergo, quantum est ex parte causae materia- Iosophica assignari. Cum ergo caelum sit
lis, caelum revera est generabile ex aere; ingenerabile, forma eius talis est ut nec pos
ergo simpliciter est generabile. Patet conse- sit educi de potentia materiae, neque illi
quentia tum quia haec denominatio maxime uniti per generatìonem; ergo non continetur
sumitur ex parte materiae, tum edam quia in potenda illius materiae quae est subiec
potentiae passivae naturali correspondet po- tum generationis, neq’ue illam respicit aut
tentia activa naturalis, alias superflua esset actuare potest; ergo e contrario materia quae
et odosa talis potentia in rerum natura. Vei subiicitur tali formae natura sua est sub
certe, quamvis de facto non daretur talis vis iectum incapax generationis et conséquen
adiva, non tamen repugnaret dari inua tes est diversae naturae ab alia materia quae
ordinerà agentium naturalium. Atque ita est generationis subiectum. Atque hae ratio
quantum est de se, caelum esset naturaliter nes, quamvis exempli causa de materia caeli
generabile. Quin podus, nulla ratio reddi pos- factae sint, tamen universe et formaliter pro-
Disputación XIII.— Sección X I 501
nunquam tamen dixit incorruptibilia ínter trario crystallinum caelum erit naturaliter
se differre etíam genere physico; non ergo corruptibile et transmutabile in aliud. Patet
differunt in materia. Tándem illa omnia consequentia quia materia» dicitur esse de
corpora, sicut sunt incapacia alterationum se indifferens ad omnes illas formas et per
corrumpentium, ita sunt capacia earum mu- proprias uniuscuiusque dispasitiones deter
tationum quae corruptíonem non afferunt, minar! ad illas; ergo erit tanta repugnantia
ut motus localis et passivae illuminationis; inter dispositiones sicut inter formas; ergo
ergo signum est habere materiam eiusdem per- illas dispositiones poterit materia illa
rationis. praeparari ad abiiciendam unam formano et
23. Materia caelestium orbium inter se recipiendam aliano. Neque ad hanc transmu-
specie diversa.—• At vero Caietanus conce- tationem videtur necessaria contrarietas po
dit sequelam argumenti et docet omnia cor sitiva et perfecta, sed sufficiet propria oppo-
pora incorruptibilia specie diversa habere sitio privativa cum naturali repugnantia et
non solum formas sed etiam materias spe incompossibilitate formarum et propriarum
cie diversas. Et in ea sententia magis con- qualitatum vel dispositionum. Quod si ex
sequenter loquitur, quia rationes factae parte potentiae passivae naturalis hoc tatuiti
eamdem efficacitatem in praesenti habent. veruno est, nulla ratio afferri potest cur po
Nam si materia caeli crystallini, verbi gratia, tentia activa naturali illi potentiae passivae
est eiusdem rationis cum materia caeli em- correspondens sit inopossibilis ; immo nec
pyrei, ergo est naturaliter capax formae eius reddi potest ratio cur de facto non reperia-
et dispositionum omnium quae ad illam re- tur in caelis. Igitur, quod talia corpora sint
quiruntur ; ergo forma caeli empyrei, quan ad invicem impassibilia tali passione quae ad
tum est ex se et ex parte talis subiecti, educi corruptionem vel generationem disponat, pro-
potest de potentia eius; ergo caelum em- venit ex eo quod unumquodque habet pro-
pvreum naturaliter est generabile, et e con- priam materiam ita accommodatam et com-
504 Disputaciones metafísicas
mensurada con su propia forma y con las disposiciones de ella que es entera
mente incapaz de otras; p o r lo cual resulta necesario que las m aterias de estos
cuerpos sean tan diversas específicamente como las formas de los mismos.
¿4. Por ello, aunque sea verdad que todas las m aterias de los cielos con
vienen en esto, que se ordenan a la form a que inseparablem ente las inform a, con
todo esta conveniencia no puede ser en ellas específica sino genérica, y de ella
se infiere la diversidad específica. Pues para que cada m ateria se una insepa
rablem ente a la propia form a es necesario que por la v irtu d de su entidad y
esencia pueda contraer vínculo natural con ella sola; pues si fuese indiferente,
por esto mismo podría abandonar su form a y unirse a otra con la que está ?n
repugnancia. Por consiguiente, decir relación a la form a inseparablem ente infor
m ante no es otra cosa que decir relación determ inante a la propia y única for
m a; y, por el contrario, que la form a inform e inseparablem ente sucede por el
hecho de que dice relación a tal potencia que está contenida en aquel acto, y no
apetece otro porque no es capaz de otro. N i puede entenderse de otro modo
que cada una de las formas del cielo sacie el apetito de la propia materia. Exis
te, por tanto!, en esto una gran desem ejanza entre la m ateria de las cosas co
rruptibles e incorruptibles, pues aquélla dice relación a la form a separable pre
cisamente porque de suyo dice relación indiferentem ente a m uchas formas contra
rías entre sí, por lo cual la m ism a separabilidad de las form as requiere unidad
en la m ateria y una capacidad tal que no sea colm ada totalm ente por una U
otra forma. Pero en cambio la m ateria de cada uno de los cielos dice relación
a la forma inseparable precisam ente porque no dice relación a otra sino a la
suya, y por ello queda saciada con ella, porque no es capaz de otras n i indi
ferente, sino que por la v irtud de su esencia está determ inada a tal forma. N i
Aristóteles puede estar en contra de esta opinión, ya que dijo, en general, que
difieren por la m ateria aquellas cosas que no son transm utables entre sí. Pero
en cuanto a que en el lib. X de la M eta física haya dicho que lo corruptible y
lo incorruptible difieren en género, no im pide que tam bién las mismas cosas
incorruptibles pueda decirse que difieren entre sí por su género físico, si esto
no es otra cosa que diferir p o r la m ateria; pero si con aquella locución se in-
*•
mensuratam propriae formae et dispositiom- alia ratione intelligi potest quod unaquaeque
bus ìllius, ut sit prorsus incapax aliarum; forma caeli satiet appetitum propriae mate-
unde necessario fit tam esse diversas spe riae. Est ergo in hoc magna dissimilitudo
cie materias horum corporum quam formas inter materiam rerun corruptibility et in-
eorumdem. corruptibilium, nam ilia ideo respicit for
24. Quocirca, quamvis verum sit omnes mam separabilem quia ex se indifferenter
materias caelorum in hoc convenire quod respicit plures formas inter se repugnantes,
ordinentur ad formam inseparabiliter in- unde ipsamet separabilitas formarum requi-
formantem, tamen haec convenientia non rit unitatem in materia et talem capacitatem,
potest esse in eis specifica, sed generica, et quae non omnino expleatur una vel alia for
ex illa infertur diversitas specifica. Nam, ut ma. At vero materia uniuscuiusque caeli ideo
unaquaeque materia inseparabiliter coniun- respicit formam inseparabilem quia non re
gatur propriae formae, necesse est ut ex vi spicit aliam nisi suam, et ideo ilia satiatur
suae entitatis et essentiae cum sola illa possit quia non est capax aliarum neque indiffe-
naturale vinculum contrahere; nam, si esset rens, sed ex vi suae essentiae est determi-
inditferens, hoc ipso posset suam formam nata ad talem formam. Neque Aristoteles
dimittcre et alteri repugnanti cohaerere. Igi- huic sententiae repugnare potest, cum ille
tur respicete formam inseparabiliter infor- generatim dixerit ilia differre materia quae
mantem nihil aliud est quam determinate non sunt invicem transmutabilia. Quod vero
respicere propriam et unicam formam; et X Metaph. dixerit corruptibile et incor-
e contrario, quod forma inseparabiliter in ruptibile differre genere, non impedit quo-
forme:, ideo est quia talem respicit poten- minus ipsa etiam incorruptibilia possint dici
tiam quae ilio actu contenta est, neque aliutn inter se genere physico differre, si hoc nihil
appetii, quia alterius non est capax. Neque aliud sit quam differre materia; si vero ilia
Disputación XIII.— Sección X I 505
dica algo más, en este caso con especial razón se dirá que difieren por el gé
nero los cuerpos corruptibles de los incorruptibles más que los incorruptibles
entre sí, a saber, porque aquéllos son de diversos órdenes y éstos, en cambio,
constituyen un solo grado. Asimismo, las materias de los cielos y de los elemen
tos difieren en cierto modo en su género físico, porque una m ateria es sujeto
de generación y toda otra materia es incapaz de generación; y así tam bién hay
mayor semejanza específica y subalterna entre las materias denlos cielos entre sí
que con la materia de éstos (seres) inferiores. Y tal conveniencia basta para que
en algunas mutaciones locales o perfectivas puedan convenir, como es evidente.
Y de este modo ha quedado suficientemente satisfecho el fundam ento de los
otros autores y confirmada nuestra opinión.
25. El cielo empíreo es con mucho incorruptible.— D igo en tercer lug ar:
de las Sagradas Escrituras no puede inferirse que los cielos hayan sido hechos
de la m ateria de los elementos, y, por consiguiente, no hay nada en la Sagrada
Escritura que repugne a la verdad filosófica propuesta. Esta afirmación excede
ciertamente los lím ites de la metafísica, pero con todo no podemos pasarla por
alto, sea por satisfacer los fundam entos de la opinión opuesta, sea tam bién para
que brevem ente tratemos, de la causa material de todo el universo corpóreo y de
su condición, en lo cual no sólo los teólogos sino tam bién los filósofos trab a
jaron desde un principio. Por tanto, prim eram ente, por lo que se refiere al
cielo empíreo, la conclusión está fuera de toda discusión; pues los teólogos
que adm iten ese cielo enseñan que en el prim er mom ento de la creación fue
creado juntam ente con la tierra; y que ello se significa o al menos se com
prende en aquellas palabras: E n el principio creó Dios el cielo. P or lo cual, al
menos en cuanto a este cuerpo, sin ninguna dificultad teológica valen todas las
cosas dichas acerca de la materia del cielo. Por ello enseñan tam bién los teólo
gos que acjuel cielo en el fin del m undo n i h a de ser consum ido por- el fuego
ni renovado, ‘porque siempre es purísim o y clarísimo, como conviene a la sede
♦ ¡ocutione plus indicetur, sic spedali ratione teria elementorum, et consequenter nihil est
dicentur differre genere corruptibilia corpo- in Scriptum sacra quod propositae philoso-
ra ab incorruptibilibus, potius qusm incor- phicae veritati repugnet. Haec assertio ex-
ruptibilia inter se, quia nimirum illa sunt cedit quidem limites metaphysicae ; non
diversorum ordinum, haec vero unum gra- possumus tarnen earn praetermittere, mm
dum constituunt. Item matcriae caelorum et ut satisfaciamus fundamentis oppositae sen-
elementorúm differunt quodammodo genere tentiae, tum etiam ut breviter attingamus
physico, quia una materia est subiectum materialem causam totius universi corporei
generationis, tota vero alia materia est in- et conditionis eius, in quo non solum theo-
capax generationis; .et ita est etiam maior logi, sed etiam philosophi a principio labo-
similitudo specifica et subalterna inter materarunt. Primum ergo, quod attinet ad caelum
rias caelorum inter se quam cum materia empyreum, conclusio est extra controver-
horum inferiorum. Et illa convenientia satis siam; nam theologi qui caelum illud ad-
est ut in aliquibus mutationibus localibus mittunt, in primo momento creationis re
aut perfectivis convenire possint, ut per se rum docent fuisse creatum simul cum terra;
constar Atque ita sufficienter satisfactum estilludque aut significati, aut saltern compre-
fundamentis aljorum et nostra sententia con hendi in verbis illis: In principio creavit
firmata. Deus caelum. Unde, saltern quantum ad
hoc corpus, sine ulla difficultate theologica
Tenia assertio, qua divinae Scripturae testi- procedunt omnia dieta de materia caeli.
moniis satisfit Propter quod etiam theologi docent illud
25. Caelum empyreum longe incorrup- caelum in fine mundi neque esse igne com-
tibile.— Dico tertio: ex divinis Scripturis burendum neque tnnovandum, quia semper
colligi non potest cáelos esse factos ex ma- est purissimum et clarissimum, prout sedem
506 D i s p u t a c io n e s m e ta fís ic a s
b e a t o r u m d e c e t. P h il o s o p h ! v e r o n i h i l d e f a c tu m fu is s e s e c u n d o d ie e t a p p e lla tim i
illiu s c a e li e x is te n tia c o g n o s c e re p o t u e r u n t , caelum; e t s o le m , l u n a m a c s te lla s q u a r ta
q u ia n e c m o tu m h a b e t n e c illu m in a tio n e m d ie fu is s e c r e a t a s ; h o c (in q u a m ) n o n o b s ta t,
a u t m a n if e s ta m in f lu e n tia m q u a p o s s it a m o r- t u m q u ia p ro b a b iliu s e st h a e c n o n fu isse
ta lib u s h u m a n o d is c u r s u in v e s tig a r!. c re a ta s e c u n d o e t q u a r t a d ie q u a n tu m a d
2 6 . Inferiores orbes caelestes simuì cum s u b s ta n tia m , s e d s o lu m quoad quaedam
empyreo ex nihilo creali.— D e a liis a u te m a c c id e n ta lia m u n e r a , u t p a u lo p o s t in d ic a -
b i m u s ; t u m e tia m q u ia illu d f ir m a m e n tu m
c a e lis p r o b a t u r c o n c lu s io , q u ia n u lla ra tio
d e q u o s e c u n d o d ie f it m e n tio , n o n e s t a li-
c o g it u t n o m in e c ae li i n c ita tis v e r b is u n u m
q u o d e x c o r p o r ib u s in c o r r u p tib ilib u s d e q u i-
ta n t u m c o r p u s c a e le s te , illu d q u e s u p r e m u m
b u s l o q u im u r , u t m o x d e c l a r a b ’m u s . V e ris i-
e t c m p y r e u m in te llig a tu r, n a m f r e q u e n s et
m iliu s e rg o e s t n o m in e c a e li c o m p r e h e n d is -
u s i t a t u s m o d u s lo q u e n d i h a b e t u t n o m in e
se M o y s e m o m n e s o rb e s c ae le s te s , e t m a x im e
c a e li s im p lic ite r d ic ti to t u s o r d o c a e le s tiu m
lo c u tu m fu is s e d e c ae lo h o c v is ib ili q u o d
c o r p o r u m c o m p r e h e n d a tu r . Q u i m o s e tia m
h u m a n is o c u lis c o n s p ic itu r ; h o c e n im p r e
e s t f r e q u e n s in S c r ip t u m , e o v e l m a x im e c ip u e e g it in eo o p e r e u t D e u m o s te n d e r e t
q u o d illu d s in g u la re in h e b r a e o p lu r a le e s t, c re a to re m o m n iu m v is ib iliu m , s ic u t a n n o ta -
e c q u o d v o x S a m a in s in g u la r i c a r e a t, e t in v it H ie r o n y m u s , e p . 1 3 9 a d C y p ria n u m .
a lio lo c o i n p lu r a li t r a n s f e r t u r , P s . 1 0 1 : N o n e s t e rg o c r e d e n d u m in c e p is s e M o y s e m
Inilio, tu, Domine, terram jundasti, et ope n a r r a tio n e m s u a m a c r e a tio n e s o liu s c ae li in -
ra manuum tuarum sunt caeli; u b i s ig n if i v is ib ilis ; c o m p r e h e n d it e r g o s u b fila v oce
c a r n e o m n e s c a e lo s s im u l c u m t e r r a fu is s e om nes c a e lo s v is ib ile s , u t i n r e r p r e t a tu r
c o n d ito s . N e c v e ro o b s ta t q u o d p a u lo p o s t e tia m B a s iliu s , h o m il. 2 H e x a m e r o n . I m m o
i n e o d e m c . 1 G e n e s , d i c i t u r f i r m a m e n tu m p r o b a b ile s a tis e s t n o m in e c a e li c o m p r e h e n -
D i s p u t a c ió n X I I I . — S e c c i ó n X I 507
cielo comprendiera todos los cuerpos, hasta el aire inclusive; pues es frecuente
en la E scritura que con el nom bre de cielo se com prenda el aire, Salmo 103:
Extendiendo el cielo como una piel, tú que cubres con las aguas su parte supe
rior. Y con frecuencia en la E scritura se hace m ención de las aves o pájaros del
cielo, es decir, del aire; y en el mismo lugar del Génesis se dice: Y llamó Dios
al firmamento, cielo; el cual firmamento o bien es una parte del aire, o incluye
el aire. Por consiguiente, igual que poco después se dice: Y llamó a la tierra
seca, y sin embargo la llamó con el mismo nom bre al principio (como por an
ticipación), así tam bién puede entenderse cómodam ente acerca del nom bre de
cielo.
27. Y de aquí se infiere además que no hay ningún argum ento de que
el cielo fuese creado del agua, o que todo el espacio desde la superficie de la
tierra hasta el cielo empíreo estuviese lleno de agua, dado que en aquella p ri
mera narración Moisés hace mención solamente del cielo, la tierra y las aguas.
Este argum ento, digo, no es eficaz. En prim er lugar porque se declaró ya que
con el nom bre de cielo abarcó todos los cuerpos superiores hasta el aire. En
segundo lugar tam bién, porque es probable la exposición de m uchos Padres
que con el nom bre de espíritu entienden que se significa el aire, cuando allí
mismo se dice: Y el espíritu del Señor era llevado sobre las aguas, como puede
verse en T eodoreto, q. 8 super Genes., y en otros que refiere Lipóm ano en
Catena Génesis. E n tercer lugar, porque es m uy probable tam bién la exposición
de muchos que piensan que con el nom bre de tierra com prendió Moisés los
cuatro elementos, dispuestos en sus sitios naturales y con el propio orden. Esta
es la opinión de San Basilio y de Beda en el Hexameron; y Damasceno en el
libro II De Pide, c. 5, y la más com ún de los teólogos;, pues igual que con
el nombre de cielo pudo com prender todo el orbe superior, así con el nom bre
de tierra todo el m undo inferior, sobreentendiendo los medios por los extremos.
Principalmente porque — como dicen los filósofos— puesto en la naturaleza uno
de los contrarios, es necesario que exista tam bién el o tro ; por lo cual, hecha
mención de la creación de la tierra, tam bién se entiende creado el fuego, que_ est
*en extremo contrario a ella, p or su posición y ligereza, y en'ellos quedan com pren-
d isse o m n ia c o rp o re a u s q u e a d a e r e m . i n e s t n o m i n e c a e ii c o m p r e h e n d is s e o m n ia C or
c lu s iv e ; est e n im f r e q u e n s i n S c r ip t u m u t p o r a s u p e r io r a u s q u e a d a e r e m . S e c u n d o
n o m in e c a d i c o m p r e h e n d a tu r a e r , P s . 1 0 3 : e d a m , q u ia p r o b a b ilis e s t e x p o s itio m u lto r u m
Extendens caelum sicut pellem, qui tegis P a t r u m q u i n o m in e Spiritus i n te llig u n t a e r e m
aquis superiora eius. E t f r e q u e n t e r in S c r ip s ig n ific a ti, c u m ib id e m d i c i t u r : Et Spiritus
tu m f it m e n tio a v iu m s e u volucrum caeii, Domini ferebatur supra aquas, u t v id e r e li
id e s t a e r i s ; e t in e o d e m lo c o G e n e s is d i - c e t in T h e o d o r e to , q . 8 s u p e r G e n e s ., e t a liis ,
c i t u r : Vocavitque Deus firmamentum cae , q u o s in c a te n a G e n e s is r e f e r t L i p p o m a n u s .
lum; q u o d f ir m a m e n tu m , v e l a e ris p a rs q u a e - T e r t i o , q u ia v a ld e e d a m p r o b a b ilis e s t m u l
t o r u m e x p o s itio , q u i p u t a n t n o m in e te r r a e
d a m e s t, v e l a e r e m in c lu d it. S ic u t e rg o p a u lo
in f e r iu s d i c i t u r : Et vocavit aridam terram, c o m p le x u m e ss e M o y s e m q u a t u o r d e m e n t a
s u is s itib u s n a tu r a lib u s e t p r o p r io o r d in e
e t n ih ilo m in u s e o d e m n o m in e (q u a s i p e r a n
d is p o s it a . Q u a e e s t s e n te n tia B a s id i e t B e d a e
tic ip a tio n e m ) illa m in p r in c ip io a p p e lla v it,
i n H e x a m e r .; e t D a m a s c e n ., lib . IX d e F i d e ,
ita e d a m d e n o m in e c a d i c o m m o d e i n t d l i -
c . 5 , e t c o m m u n io r th e o lo g o r u m ; n a m , sic
gi p o te s t.
u t n o m in e c a d i t o tu m s u p e r io r e m o r b e m ,
2 7 . A tq u e h in c u lte r iu s c o llig itu r n u l l u m i ta te r r a e n o m in e to tu m in f e r i o r e m m u n -
esse a r g u m e n tu m c a e lu m fu is s e c r e a t u m e x dum c o m p r e h e n d e r e p o t u i t , e x e x tre m is
a q u a , a u t to tu m s p a ti u m a s u p e r fic ie te r m e m e d ia s u b in te llig e n d o . P r a e s e r tim q u ia ( u t
u s q u e a d c a e lu m e m p y re u m . p le n u m fu is s e p h ilo s o p h i a iu n t) , p o s ito u n o c o n tr a r io r u m
a q u is , eo q u o d in illa p r im a n a r r a tio n e t a n in r e r u m n a t u r a , n e c e s s e e s t a liu d e d a m e x is-
tu m c a d i , te r r a e e t a q u a r u m M o y s e s m e n - t e r e ; u n d e fa c ta m e n tio n e c r e a tio n is te r r a e ,
tio n e m fe c e rit. H o c ( in q u a m ) a r g u m e n tu m ig n is e tia m llli e x tr e m e c o n tr a r iu s i n s itu e t
efficax n o n e s t. P r im o , q u ia d e c la r a tu m ia m le v ita te c r e a tu s s u b in te llig iu r e t i n eis c o m -
508 Disputaciones metafísicas
didos todos los intermedios; o al menos bajo la tierra y el agua se comprenden
el aire y el fuego, que en las cualidades primeras se oponen por extremo a
ellos. Añado finalmente que si por el hecho de que en aquellas palabras: A l
p rin c ip io creó D io s e l c ie lo y la tierra sólo fue nombrado expresamente el ele
mento tierra, se infiere rectamente que el aire y el fuego no fueron entonces
creados, con igual razón podría colegirse que tampoco el agua fué entonces crea
da porque tampoco esto se cuenta de ella, sino que inmediatamente se agrega:
Y la tierra e sta b a y e r m a y v a c ía , y e sta b a n las tin ie b la s s o b r e la fa z d e l a b ism o ,
etcétera. D e lo cual tomaron algunos herejes ocasión para decir que Dios no
creó aquel abismo de que allí se hace mención, ni aquella tierra invisible y des
ordenada, porque de ellos no se dice que hayan sido creados, sino que eran,
evidentemente antes de que se hiciese la creación. Y decían que con aquellas
palabras se significaba aquel antiguo caos que imaginaron los filósofos y poetas,
o la materia prima que Platón creyó increada, de la cual decían que creó Dios
el cielo y la tierra elemental. Pero esta exposición es herética. E s menester, por
tanto, que bajo el cielo y la tierra entendamos también el agua; por lo cual,
del mismo modo que las palabras inmediatamente siguientes: Y la tie rra e sta b a
y e r m a y v a cía no se entienden de otra tierra más que de aquella que fue creada
en un principio, así el abismo de las aguas de que se hace mención en las mis
mas palabras se entiende creado juntamente con la tierra en el mismo princi
pio; por consiguiente; es preciso que bajo aquellas palabras: A l p r in c ip io creó
D io s e l cielo y la tie rr a se comprenda alguna otra cosa, además de lo que ex
presamente significan las palabras; por consiguiente, en la razón con la que se
comprende el agua se comprenderán también los otros elementos.
28. E x p o sic ió n a d m itid a d e lo s g rie g o s y la tin o s. — Y ciertamente si con el
nombre de délo entendemos que se significa todo cuerpo celeste, hasta el délo
aéreo, con el nombre de tiefra quedan perfectamente significadas la tierra y el
agua, que están unidas de tal forma que componen en cierto modo un solo cuerpo
y el mundo inferior. N i tiene que ver que en aquel principio en que fueron crea
das no estaban dispuestas así ni tenían precisamente la misma posición que tienen
ahora; pues basta con que cuaíido escribió Moisés ya estuviesen constituidas
de tal manera que se hablase de ellas como a manera de una sola cosa. Pero
si con el nombre de cielo sólo se entienden los propios orbes celestes, bajo el
nombre de tierra se comprenderán los restantes elementos por la razón ya dicha.
Así, pues, de ambas maneras se concluye que con el nombre de cielo y tierra
se comprende allí todo el universo que consta de cuerpos simples en cuanto
a la sustancia de éstos, aunque sin el ornato y disposición que tienen ahora.
Y esta es la exposición más admitida de griegos y latinos acerca del G é n e s is ;
ni le desagrada a San Agustín, XI D e C iv ita te , c. 33 y lib. II C o n t. M a x im in .,
c. 3, aun cuando a veces añada algo más, lo cual no se refiere a la presente
disputación.
29. Por lo dicho consta que no puede inferirse ningún argumento de la
historia de la creación del mundo con el que se pruebe que los cielos y los ele
mentos han sido formados de la misma materia; y si de allí no se puede sacar,
no puede sacarse de ningún otro testimonio de la Escritura; una y otra cosa
se hará manifiesta respondiendo al tercer fundamento de la opinión anterior.
Por consiguiente, aquella explicación que con el nombre de tierra entiende la
materia prima y que dice que de ella han sido formados todos los cuerpos
excepto el cielo empíreo, es de San Agustín ciertamente en su primera parte,
pero no en cuanto a la última. Pues aunque con el nombre de tierra entienda
la materia prima, no' se deduce de allí que entendiese que es una y la misma
materia de la que están formados los cuerpos celestes y terrestres, sino sólo
que una y otra han sido creadas de una materia informe. T anto más cuanto
que el mismo San Agustín, en el lib. D e G e n e s, c o n tra M a n ic h ., c. 7, piensa
que con el nombre de cielo y tierra se significa la materia informe de la que
han sido formados los cielos y la tierra, la cual dice que se llama así no por
que era ya esto sino porque podía serlo; luego por la misma razón "puede en
tenderse que pensó San Agustín que precedió alguna diversidad en la misma
materia informe, por causa de la cual ha sido llamada con aquellos nombres
distintos. Pero (por lo que toca a nuestro punto) toda aquella exposición de
San Agystpi^gs muy metafórica y ajena al sentido histórico, él cual debe ser
propio y no apartarse con metáforas, principalmente cuando son oscuras y des
usadas. Por lo cual, una cosa es decir que con el nombre de cielo se.-compren-
s titu ta u t d e eis p e r m o d u m u n iu s lo q u e r e tu r . q u a e n o m in e t e r r a e m a te r ia m p r im a m i n te l-
S i v e r o n o m in e c a e li s o lu m in te Ü ig u n tu r lig it, e t e x e a o m n ia c o r p o r a p r a e te r c a e lu m
p r o p r ii o r b e s c a e le s te s , s u b te r r a e n o m in e c m p y r e u m f o r m a t a d ic it, q u o a d p r i o r e m q u i -
c o m p r e h e n d u n t u r re liq u a e le m e n ts ra tio n e d e m p a rte m e s t A u g u s t in ì, n o n v e r o q u o a d
ia m d ic ta . I t a q u e u tr o q u e m o d o c o n c lu d itu r p o s te r io r e m . Q u a m v is e n im n o m in e te r r a e
n o m in e c a e li e t t e r r a e i b i c o m p r e h e n d ! to - in te llig a t m a te r ia m p r i m a m , n o n in d e f it
tu m U n iv e rs u m e x s im p lic ib u s c o rp o rib u s in te lle x is s e u n a m e s s e e t c a m d e m m a te r ia m
q u o a d e o r u m s u b s ta n tia m c o n s ta n s , s in e o r - e x q u a fo r m a ta s u n t c o r p o r a c a e le s tia e t t e r -
n a tu ta rn e n e t d is p o s itio n e q u a m n u n c h a b e t. r e s tr ia , s e d so lu m q u o d u t r a q u e e x a liq u a
E t h a e c e s t m a g is re c e p t a e x p o sitio G ra e c o - m a te r ia in fo rm i c r e a ta s u n t . E o v e l m a x im e
ru m e t L a tin o r u m su p e r G e n e s im ; n e c d i s - q u o d id e m A u g u s t ., lib . d e G e n e s , c o n t.
p lic e t A u g u s t in o , X I d e C iv it., c. 3 3 , e t lib . M a n ic h ., c . 7 , a r b i t r a t u r n o m in e c a e li e t
I I c o n t. M a x im in ., c . 3 , lic e t a liq u id a m p liu s te r r a e s ig n ific a li m a te r ia m in f o r m e m e x q u a
c a e lu m e t te r r a f o r m a t a s u n t , q u a m d i c i t s ic
in te r d u m a d d a t , q u o d a d p r a e s e n te m d is -
a p p e l la ti n o n q u ia ia m h o c e r a t, s e d q u ia
p u ta tio n e m n o n s p e c ta t.
e s s e p o t e r a i ; e r g o e a d e m r a tio n e in te llig i
2 9 . E x h is c o n s ta t n u llu m p o s s e a r g u p o te s t s e n s is se A u g u s t in u m a liq u a m d iv e r s i-
m e n tu m c o llig i e x h is to r ia c re a tio n is m u n d i, t a t e m in ip s a m a t e r i a i n f o r m i p r a e c e s s is s e ,
q u o s u a d e a tu r c a e lo s e t e le m e n ta e x e a d e m o b q u a m d is tin c tis ü lis n o m i n i b u s a p p e lla ta
m a te r ia fu is s e c o n d i t a ; q u o d s i in d e n o n e s t. S e d ( q u o d a d r e m s p e c ta t) to ta iUa e x
h a b e tu r , e x n u llo a lio S c r ip t u r a e te s tim o n io p o s itio . A u g u s t in i e s t v a ld e m e t a p h o r i c a e t
id c o llig i p o t e s t ; u t r u m q u e a u te m m a n ife s - a lie n a a s e n s u h is to r ic » , q u i e s s e d e b e t p r o -
tiu s f ie t r e s p o n d e n d o a d t e r t i u m f u n d a m e n - p r i u s e t n o n d iv e r te r e a d m e ta p h o r a s , p r a e -
tu m p r io r is s e n te n tia c . E x p o s itio ig itu r illa s e r t i m o b s c u r a s e t in u s ita ta s . U n d e a l i u d e s t
510 D i s p u t a c io n e s m e ta fís ic a s
d e n lo s á n g e le s n o e x c lu y e n d o e l s e n t id o p r o p io d e la p a la b r a s in o a ñ a d ie n d o
q u e lo c o n t e n id o q u e d a a b a r c a d o e n e l c o n t in e n t e , o lo q u e t ie n e lo c a c ió n e n e l
lu g a r , y o tr a c o s a e s d e c ir q u e c o n e l n o m b r e d e c ie lo se sig n ific a la so la n a tu
r a le z a a n g é lic a , c o s a q u e e s in c r e íb le p o r q u e a q u e lla m e tá fo r a e s m u y o sc u r a y
d e s u s a d a , p r in c ip a lm e n t e c u a n d o e n e l m is m o c a p ítu lo s ig n ific a c o n fr e c u e n c ia
e l c u e r p o v i s i b l e ; p e r o m u c h o m á s in c r e íb le e s q u e c o n e l n o m b r e d e c ie lo se
s ig n if iq u e la m a te r ia in fo r m e . Y lo m is m o c a s i o c u r r e c o n e l n o m b r e d e tierra
q u e e n t o d o a q u e l c a p ít u lo s ig n ific a e l e le m e n to tie r r a y é s ta s o la e s su s ig n i
fic a c ió n p r o p ia , la c u a l n o d e b e e x c lu ir s e a u n c u a n d o b a jo a q u e lla a g u a e s té n
c o m p r e n d id o s ta m b ié n o tr o s e le m e n to s , c o m o h e m o s e x p lic a d o . Y é s te e s , c o m o
d ije , e l c o m ú n s e n t id o d e lo s P a d r e s ; m á s to d a v ía . T e r tu lia n o , e n e l lib . Contra
Hermógenes, c . 2 1 , lo a ta c a d u r a m e n te p o r q u e c o n e l n o m b r e d e tierra in te r
p r e ta la m a te r ia in fo r m e . A s im is m o ta m b ié n e n o tr a s p a r te s e l n o m b r e d e
a b is m o y e l n o m b r e d e a g u a s s ig n ific a r ía la m a te r ia in fo r m e , lo c u a l e stá m u y
e n c o n tr a d e la v e r a c id a d y c e r te z a d e la h isto r ia .
3 0 . Se expone un pasaje del c. 11 de la Sabiduría.— ■C o n r e s p e c t o al p a
sa je d e l c . 1 1 d e la Sabiduría, Tu mano creó el orbe de la tierra de materia
invisible, p u e d e r e s p o n d e r s e d e d o s m a n e r a s ; p r im e r o , q u e a q u e lla s p alab ras,
de materia invisible, n o s ig n if iq u e n u n a c a u sa m a te r ia l p r e e x is te n t e e n e l ord en
tem p o ra l a la c r e a c ió n d e l o r b e d e J a tie r r a , s in o s ó lo e n ¿1 o r d e n d e n a tu r a
le z a , d e ta l m a n e r a q u e n o s ig n if iq u e n p r o p ia m e n te la c a u sa m a te r ia l d e la m is
m a c r e a c ió n , s in o d e la s c o s a s c r e a d a s , d e m o d o q u e e l s e n tid o s e a : T u m a n o
creó el orbe d e la tie r r a q u e c o n s ta d e m a te r ia in fo r m e , la c u a l c r e ó t u m ism a
m a n o , d e ta l m a n e r a , q u e f o r m ó d e e lla t o d o e l o r b e . E s ta e x p o s ic ió n e s tá c o n
f o r m e c o n la d o c t r in a d e S a n A g u s t ín , q u e d ic e e n o tr o s lu g a r e s q u e la in fo r
m id a d d e la m a te r ia p r e c e d ió a la c r e a c ió n d e l o s c u e r p o s n o e n t ie m p o sin o
e n n a tu r a le z a , c o m o d e s p u é s v e r e m o s . P e r o d e a c u e r d o c o n e s ta in te r p r e ta c ió n
n o e s p r e c is o q u e a q u e lla p a la b r a , de materia invisible, o informe (c o m o tie n e n
lite r a lm e n t e l o s t e x t o s g r ie g o s ), s ig n if iq u e a lg u n a e s p e c ie ú ltim a d e m a te r ia ,
s in o a b s o lu t a m e n t e la m a te r ia , y a s e a d e u n u n ic o g é n e r o o d e u n a e s p e c ie . E n
s e g u n d o lu g a r , y m á s a la le tr a , s e r e s p o n d e q u e n o h a b la a llí e l S a b io d e la
■♦ ■
dicere nomine caeii comprehcndi angelos, 30. Locus Sapìentiae, 11, exponitur.— Ad
non excludendo proprium sensum vocis sed locum autem Sapìentiae, 11 : Manus tua
addendo contentura comprehendi in conti creavit orbem terrarum ex materia invisa,
nenti, seu locatum in loco, aliud vero est di duobus inodis responderi potest; primo ut
cere nomine caeli significan solam naturam verba ¡Ila ex materia invisa, -ion significent
angelicam, quod est incredibile quia illa me- materialem causam ordine temporis praeexis-
taphora est valde obscura et inusitata, maxi tentem creationi orbis terrarum, sed tantum
me cum eodem capite saepe signifícet visi ordine naturae, ita ut non proprie signifi
bile corpus; multo vero incredibilius est cent materialem causam ipsius creationis,
nomine caeli significar! matenam informerà sed rerum creatarum, ut sensus sit : Manus
Atque idem fere est de nomine terrae, quod tua creavit orbem terrarum constantem ex
in toto ilio capite elementum terrae signifi informi materia quam eadem manus tua
condidit, ut ex ea totum orbem formaret.
cai, et haec sola est propria significano eius,
Quae expositio est consentanea doctrinae
quae cxclud: non debet quamvis sub illa Augustini, qui aliis locis ait informitatein
aqua edam vel alia elementa oomprehendan- materiae non tempore sed natura corporum
tur, ut expEcuimus. Et hic est, ut dixi, creationem praecessisse, ut infra videbimus.
communis sensus Patrum; immo Tertuil., Iuxta banc vero interpretationem, non opor-
lib. cont. Hermogen., c. 21, vehementer in tet ut verbum illud ex materia invisa, seu
illum invehitur eo quod nomine terrae ma- informi (ut ad litteram habent graeca), sig-
teriam informem interpretaremr. Item alias nificet aliquam speciem ultimam materiae,
etiam nomen abyssi et nomen aquarum sed absolute materiam, sive sit unius gene
significare! matenam informem, quod valde ris, sive speciei. Secundo et tnagis ad litte
repugnat certitudini et veritati historiae. ram, respondetur non loqui ibi Sapientem
D i s p u t a c ió n X I I I . — S e c c i ó n XI 511
de prima rerum creatione, quae non ex ma vel ahqua etiam informitate substantiali, quia
teria sed ex nihilo facta est, sed de ornatu, formae mixtorum nondum erant in mate
dispositione ac rerum disrmctione qua hic riali- introductae, et peculiari ratione dici
mundus conditus est, et in eo statu et pul- potjit materia invisa propter tenebras quae
chritudine quam nunc habet, constitutus. erant super faciem abyssi. Potest autem baec
Quamvis enim Vulgata Latina vertat crea expositio declaran ex Paulo, qui ad praedicta
va, non tarnen sumit verbum illud in eo verba Saplentis videtur allusisse cum scrip-
rigore quo significai productionem ex nihi sit ad Haebr., 11: Fide intelligimus optata
lo, sed prout significare etiam solet quam- esse saecula verbo Dei, ubi rette Caietan.
cumque effectionem ; atque ita verbum advertit Paulum Ioqui de opere distinctlonis
Graecum xrtCtu, quod Ibi respondet, fabri et ornatus et ideo non dicere creata esse
cate et condere generatimi significat. Unde omnia, sed optata esse saecula, quia sex die-
per materiam invisam non intelligitur ibi
materia prima (de qua nunquam expressam bus Deus aptavit et dlsposuit hunc mun
mentionem fecit divina Scriptura), sed sig- dum ut ex invisibilibus, id est, ex latentibus
nificantur omnia corpora simplicia ex quibus et inornatis corporibus, turn propter tene
Deus hunc mundum constituit et ornavit, bras, tum quia terra sub aquis delitescebat,
eo modo quo lapides et ligna dici solent visibilio jierent, id est, in eo statu consti-
materia domus, et in universum res quae tuerentur in quo videri possent; et tam sim
supponitur ad actionem vel fabricationem plicia corpora quam mixta, et praesertim
dici solet materia actionis. Dicitur autem animantia, possent hoc visibili mundo fruì.
illa materia informis, non informitate sub 31. Illalio notando.— Praeterea ex dic-
stantial! absolute et simpliciter, sed vel acci tis etiam constat non colligi ex historia Ge
dentali propter carentiam lucis, motus, etc., nesis totum illud spatium quod inter cae-
5 12 Disputaciones metafísicas
el cielo empíreo y la tierra estuviese antes lleno de aguas, de modo que de ellas
fuesen procreados los cielos. En efecto, abismo se dice suficientemente de todo
el elemento de agua que entonces rodeaba a la tierra y que estaba envuelto en
tinieblas; y sobre él estaba el aire y los demás cuerpos celestes. Y aquellas pa
labras de San Pedro: L o s c ie lo s e sta b a n a n tes y la tie rr a a d q u ie re co n sisten cia
d e l a g u a y p o r e l agua , nada importan para esto, ya porque allí no se habla del
cielo etéreo sino del aéreo, ya también porque no es el délo sino la tierra lo
que se dice que adquiría consistenda por la palabra de Dios, del agua y por
el agua, no ciertamente en cuanto a su sustancia, sino en cuanto al estado que
tiene ahora para que sea habitable y pueda ser fructífera, como más amplia
mente expuse en el II tomo de la III parte, disp. LVII, sec. 2. El hecho, final
mente, de que el nombre hebreo con que se designan los délos esté tomado
del agua, no se debe a que el cielo esté constituido de agua, sino a que el cielo
está interpuesto entre las aguas para dividir unas aguas de otras.
32. E l v a p o r acu o so n o f u e la m a te ria ex qua d e lo s c u e r p o s situ a d o s en
tr e é l e m p ír e o y la tierra .— E x p o sic ió n d e u n lu g a r d e l E c le siá stic o . — N i es
más probable la otra sentenda que dice que todas las cosas menos el délo em
píreo y la tierra han sido hechas de vapor acuoso; pues si tal vapor acuoso es
¿go distinto del agua, esto está en contradicdón con la Escritura, que dice que
el agua fué creada sobre la tierra, no el vapor acuoso. Está también en con
tradicción con la razón, porque tal vapor no puede ser sino algún mixto im
perfecto; y es contra la razón decir que los mixtos hayan sido hechos antes
que los cuerpos simples. Por lo cual también está en contradicción con todos los
antiguos expositores, porque no hicieron ninguna m endón de aquel vapor acuo
so creado en el primer instante juntamente con el délo y la tierra. N i los tes
timonios de la Escritura que se aportan para confirmar esto logran nada; por
que lo que la Sabiduría afirma de sí en el E c le siá stico , 2 4: C o m o la n ieb la
c u b r í to d a la tierra , se expone a la letra de dos modos. Primero, de modo que
no se signifique alguna obra peculiar de la divina sabiduría, sino su presencia
y majestad con la que llena toda la tierra, que se explica por la semejanza y
metáfora de la niebla, al modo como en la realidad Dios manifestaba su pre-
d o e th , sqeudiaaib e ion,ontuern
re st seetia
nnm o tionemdicere quod mixta fuerint fac
qste
uia
re Dnoeni vcearb eluo m d,easeqduateerra t pe dricaqitu
urmc,onnosin ta
a ré p u agnnte
â t coom rpnoibraussim a n ptiq
licuiais. eU x npdoesitoribetiaum s,-
qsta uid e m q u o a d su bs ta n tia m sua m , sed q u o a d qpucris
ianauqlla m m e n tio n e m fe c e ru n t illiu s v a
einttu mttife
fru querarnenssuencpohsasbit,etuuttlahatiu bita
s beilis
x p o ssuiti terra creuaeti.i inNperim q u eoin te sstim
tanotiniacum S c crip
adtu
oraeet
ntuiqrIIueextohameqbu.raisIliicsuum
p.,ndoism pe.n57q,usoecct.ae2li.Q noumodindane-- qquuaam eaedffic ìdiucnot;nfirm n amandquum o d aEsscecru
le sniatusrticqi,u2id4-,
ccaaeelu lummincte onrp ditu mm ptusm it seit,xnaoqnuida , eoseedstqquuia ia Sapientia de s,edduic
omnem terram o bit:us modis adlitteram
Sicut nebula text
vid3e2re t a q u a s oasbituam
q u e.st interaquas, ut di- eoxppuosnitu
is p e r.culia
Primre od,ivuin
taneonsaspigiennifìc tiaeetu
, rseadliqeuiuods
.
Vapor aquetis non fuit materia ex qua prra
ram es,enqtia
u a e eptem r asie
imsta sqduinaem
ilitu repelettm oem ta npehmo ra tem
nebulae declaratur, quemadmodumreipsa
probabilior est alia sententia quae— N neiac interdumDeusexhibebat praesentiamsuam
corporum inter empyreum et terram sito-
rum .— Ecclesiastici locus expomtur.
om
Disputación X III.— Sección X I 513
33a.lob, 38:
Edens, et sicut nebula texi omnem terram.
—Aliaautemnbuabeilla tio c u
mccre aurentetuatqunaum in iliapte o in
gperie
re.N ti illa
etecllig
vear-
veetcrb lobi locus elucidatur.
., msoluqm o g b e m ro in
uitaacinom tem endadnie t dcivrein am om nuip am
nadoei- ra uusa;mnacm auemrdcaablig
ari.t,inoQ
psouutu
sitette pienhreobcm
roesutasphqou-i
Quis concludi ostiis mare?
te c onntia
g re g a v q ua mrtioin lo cu m atio
u n nuism m
, q u qm c u b irc
e s a pp e lla o d s itaDeesut,s
pterim o d ie q u a s
i e ru m p e b a t, u t u n iv
rramcircumdaret. Cumvero subditur: qnuoianninodnidcitonIcuucrrit ers am ca u s a te n e b ra ru m e
emcsuom s se p
liilioo tu
inparim it v e
oml q u
inin ia
staanntiduvm el.
dsignificatur pU tceusm qteum
etanm enspid sitt),(h d
olla illu
cenpim atdasre m
nisi quodGenes., 1,nih dicilitualiu
Cum p onercm nubcm vestimentum eius, et
caligine obvolverem,
r: ra e n o n e cta n u o te s quot.-
s ig
Pootepsintaanudteim se cnoarp
fuisali- rioramactearia
ele,stia
neqeuteeleum lluem ntaccoorp nduita
s, efuxerin
E t tenebrae
quisexeolocoansamsumere
erant super faciem abyssi.
33
5 14 Disputaciones metafísicas
34. ¿ H a b ría v e r d a d e ra s a g u a s s o b r e e l firm a m e n to ? — A la otra confirma
ción acerca de las aguas sobre el firmamento, omitiendo muchas cosas que sue
len disputarse acerca de aquella cuestión y que son eruditamente tratadas por
Benito Pererio, lib. I I n G e n e s ., en la obra del segundo día, a mí me agradó
siempre aquella opinión que niega que hubiese sobre los cielos etéreos verda
deras y elementales aguas, porque lo contrario no tiene en la Escritura funda
mento suficiente, quitado el cual consta que aquella sentencia es ajena a toda
razón filosófica. La mayor sólo se muestra ahora declarando el lugar del G én e
s is ; pues consta por la opinión de todos los intérpretes y por el sentido propio
del vocablo ra b ia que el firmamento no significa un solo cuerpo, sino toda esta
expansión del cielo, tanto aéreo como etéreo, acerca del cual en su totalidad se
dijo: E x te n d ie n d o e l c ie lo c o m o u n a p ie l. Y como en aquella expansión hay
varias partes, unas veces se le atribuye algo según la parte suprema, como cuan
do se dice que Dios puso las estrellas en el firmamento del cielo; otras veces, se
gún la parte ínfima, y así se dice que Dios estableció el firmamento, es decir,
esta ínfima región del aire, en medio de las aguas, es decir, de las pluviales
y de las terrestres. Y del mism o modo se añade en el lugar citado: Q u e cu bres
c o n a g u a s u s p a r te s su p e r io r e s , pues las llama superiores respecto de nosotros,
no respecto de los cuerpos supremos, y de estas aguas y del cielo aéreo sin
ninguna dificultad pueden exponerse todos los lugares de la Escritura en los
que se hace mención de las aguas existentes sobre los cielos. Y esta interpre
tación la indica suficientemente-Jeremías, c. 1 0 ,.al decir: Q u ie n h iz o la tierra
e n s u fo rta le z a , p re p a ra e l o r b e e n s u sa b id u ría y c o n su p ru d e n c ia e x tie n d e los
c ie lo s. A s u v o z d a u n a m u ltitu d d e aguas e n e l cielo y e le v a las n ie b la s d e sd e
lo s c o n fin e s d e la tie rr a ; y en el c. 51: D a n d o é l la v o z s e m u ltip lic a n las aguas
Objetan algu
e n e l c ie lo , é l q u e e le v a las n u b e s d e s d e e l e x tr e m o d e la tierra .
nos lo que en el c. 2 del G é n e sis, fundado ya el paraíso, se dice: T o d a v ía n o
h a b ía llo v id o e l S e ñ o r so b r e la tie rra , de lo cual infieren que las aguas pluviales
no pudieron elevarse y dividirse de las inferiores el segundo día. Por lo cual
conceden algunos que el segundo día no fueron elevados los vapores y nubes
tu
etaxterodm ecnla
i ra
in ntedrp
orelotu cum msG enete
nenstia
is;ectoenxstapro tepnrieim terrain in fortitudine
-
praeparat orbem in
sapientia sua, et prudentia sua extendit cáe
neific v o
areunumca b u li
mctaandtu m firm
corp a m en tu m n o n s ig los. A d vocem suam dot muhitudìnem aqua
dQ n iae
m st: v e ro in
Extendens caelum
illa e xp a n
multiplicantur aquae in cáelo, qui levai nu
q u o d c . 2
bes ab extremo terrae.
G en e s., con d itoOb¡iic a miunptaraadliqis uoi,
ecsio ntrib
euvituariaresescuunntdupm arte srte
, am liqsuuidprein teamrd,uum dicitur: undecolligunt pluvialesaquasnon
sicut pellem.
isasedeieie.vP ariropete
trdivqid idabaliq infe ríocrib uesdim sei
m e n to a e li, in se c u um
teminfimam,et sicdicitur Deusposuisse nonfuissesecundadiesublatosvaporeset p a n d u o u i o n c
Disputación XIII.—Sección XII 515
hasta la región media del aire, sino que sólo fué designado el aire para que
dividiese unas aguas de otras. Pero esto no me agrada, ya porque la Escritura
dice que ese día se hizo la división de las aguas, ya también porque excluida'
esta división y elevación de las aguas, aquella designación del aire no es otra
cosa quizás más que una denominación extrínseca. N i veo la fuerza de deduc
ción de dicho argumento; pues no sucede que inmediatamente que los vapores
acuosos suben hasta la región media del aire se dispongan de tal modo que sú
bitamente llueva; mayormente cuando en Job, 26, está escrito: El cual liga las
aguas en sus nubes para que no se precipiten juntamente hacia abajo.
35. De qué dase será la inmutación de todas las cosas en el dia del juicio.—
La última confirmación de aquella sentencia se tomaba de la renovación deF
mundo que sucedería en el día del juicio, en el cual el cielo ha de ser abrasado
según la Escritura, cosa de la que traté largamente en el II tomo, III parte, dis
putación L V m , sec. 2, donde mostré que en el día del juicio no se han de
inmutar los cuerpos celestes según sus sustancias, sino sólo según algunos ac
cidentes pertenecientes a la perfección del estado de gloria, y que el fuego de la
conflagración na subirá más arriba del cielo aéreo; allí propusimos ampliamente
el lugar de San Pedro y otros testimonios de la Escritura, que no es menester
repetir aquí.
S E C C I O N XII
1. Como por lo dicho consta que no se halla nada en la Escritura que con
tradiga a la incorruptibilidad de los cielos ni a su creación de la nada, resulta
codsecuente que la sentencia que afirma que el cielo tiene una materia de di
versa clase que la materia de los seres generables, es más conforme con la doc
trina filosófica y en nada contradice a la católica. Pero puede además pregun
tarse cuál de esas materias es más perfecta; pues no son igual de perfectas
ya que difieren específicamente, como se dijo en lo que precede.
nu&s usque ad mediana regionari! aeris, sed dentia pertinentia ad perîectionem statua
solum fuisse designatimi aerem ut divide gloriae, ignemque coniiagrationis non ascen-
rei aquas ab aquis. Sed non placet, tura surum supra caelum aereum; ubi et locum
quia Scriptum dicit eo die factam esse divi Petri, et alia Scripturae testimonia fuse ex-
sionali aquarum, tum etiam quia, seclusa posuimus, quae hic repetere non est ne-
hac divisione et sublevatione aquarum, illa cesse.
.designado aeris nihil est nisi fortasse ali-
qua denominado extrínseca. Nec video vim SECTIO XII
collectionis illius argument! ; non enim sta
U tra m a teria , c a e l e s t is n k a n
tini ac vapores aquei ascendunt ad mediani
ELEMENTAKIS, PERFECTIOR SIT
regionem aeris ita disponuntur ut subito
pluat; maxime cum Iob, 26, scriptum sit: 1. Cum ex dictis constet nihil in Scrîp-
Qui ligat aquas in nubibus suis, ut non turis reperiri quod caelorum incorruptibilî-
erumpant pariter deorsum. tati et creationj ex nihilo repugnet, canse-
35. Qualis in die iudiciì rerum omnium quens fit eam sententiam quae affirmai cae
irmnutalio.—• Ultima conEncatio illius sen- lum habere materiam diversae rationis a
tentiae sumebatur ex innovatione mundi fu materia generabilium, philosophicae doctti-
tura in die iudicii, in qua caelum combu- nae magis esse consentaneam et catholicae
rendum est iuxta Scripturam, de qua re nihil repugnare. Quaeri vero subinde pot-
disputavi late in II tom., I l l p., disp. LVIII, est quaenam istarum materiarum perfectior
sect. 2, ubi ostendi in die iudicii non esse sit; non enim sunt aeque perfectae, cum
caelestia corpora secundum substantias im- specie différant, ut in superioribus dictum
mutanda, sed solum secundum aliqua acci- est.
516 Disputaciones metafísicas
2. Et quidem, comparando materias cae- materia licet secundum entitatem sit incor
lorum inter se, certum est illam esse per- ruptibilis, tamen secundum unionem mu
fectiorem materiam quae natura sua desti- tarne. lertio, prior materia non est subiecta
natur ad nobiliorem formam recipiendam. privationi; unde nec secundum earn ra-
Probatur, quia illa est poteutia nobilior quae tionem corrumpi potest; posterior vero sem
ad nobiliorem actum natura sua ordinatur; per est subiecta alicui privationi, immo in-
sed quaelibet materia caeli ordinatur ad finitis privationibus secundum quas corrum
suam formam ut ad actum sibi adaequa- pi potest, ut Axistoteles dixit, I Phys. Quarto,
tum; ergo illa est nobilior quae est ad prior materia semper est piene satiata, quia
nobiliorem formam. Neque in hoc occurrit semper est piene actuata; unde aliam for
aliqua probabilis ratio dubitandi. mam non appetit praeter eam quam habet;
3. Difficultas vero est comparando ma quare non habet appetitum per modum de
teriam rerum generabilium ad materiam in- sidera, sed solum per modum amoris et
corruptibilium ut sic, quaenam illarum mi quietis; altera vero appetit et quasi deside
nus perfecta sit. Et ratio dubitandi est quia rar alias formas quas non habet, et ideo et
se habent ut excedens et excessum, nam ma turpis et malefica ab Aristotele, I Phys., text.
teria caeli est determinata ad formam quam- 81, appellatur, et principium corruptionis di-
dam perfectissimam ; materia vero inferio- citur, VII Metaph., text. 22.
rum corporato est indifferens ad formas 4. At vero materia rerum corruptibilium
etiam imperfectissimas. Item materia caeli caelestem superat in hoc, quod simpliciter
est semper ac necessario coniuncta suo ae est capax nobilioris formae quam illa: immo
rai; quo fit ut tam secundum entitatem videtur esse capax nobilissimae formae om
suam quam secundum unionem ad suum nium quae esse possunt, scilicet animae ra-
actum sit omnino incorruptibilis ; alia vero tionalis; sola autem haec excellentia videtur
Disputación XIII.—Sección XII 517
nece más a la absoluta perfección de la materia que todas las demás enum era
das. Pues la perfección de la potencia no ha de ser ponderada por cualquier
acto, sino por el más noble de todos; por consiguiente, aunque la materia de
las cosas generables sea capaz de varias formas, entre las cuales algunas son
más innobles que las formas celestes, con todo, porque en todo aquel orden de
formas hay otras o al menos alguna más noble que todas las formas celestes,
es esto bastante para que dicha materia sea juzgada absolutamente más noble.
Y se confirma porque también la materia de las cosas generables excede por la
amplitud y capacidad de su potencia, la cual contribuye también por sí a la
perfección de la potencia pasiva; como el entendimiento, porque en el género de
potencia cognoscitiva es una potencia perfectísima, puede recibir varias formas;
por consiguiente, si por otro lado se le añade que aquel ámbito de la materia
incluye dentro de sí la forma más noble, tal materia será absolutamente más
noble.
5. La materia celeste es mucho más digna que la inferior.— Sin embar
go, todos los autores que distinguen estas materias juzgan que la celeste es
más noble, e incluso, en genera], esta materia de las cosas generables es te
nida como la ínfima de todas las cosas que pueden existir, aün por la po
tencia absoluta de Dios, dentro del género de sustancia. Así lo piensa Ricardo
en el Quodl. II, q. 5; y Egidio, Quodl. III, q. 5; D urando, In II, dist. 12, q. 1,
y allí mismo Ricardo, q. 2; y se inclina a ella Escoto, q. 2, en los argumentos,
aun cuando permanezca dudoso; lo mismo mantiene Tomás de Argentina, In I,
dist. 44, q. 1, a. 2; el Abulense, In c. 22 Matthaei, q. 222. Y la razón es que
hablando en general, es máxima la imperfección de la potencia pasiva si se
compara con la perfección del acto del mismo género; por consiguiente, entre
las potencias pasivas sustanciales, es la más imperfecta la que de suyo es más pa
siva, y por ello indiferente en grado máximo para recibir cualquier acto, sea
perfecto o imperfecto. Y se confirma y declara de este m odo; pues la materia de
las cosas generables puede conservarse bajo una forma m ínim a; por consiguien
te, es señal de que es de perfección y entidad mínima. Finalmente, la materia
de los cuerpos celestes es incapaz de toda alteración e impresión extraña; por
maioris. momenti, magisque pertinere ad ab- esse nobiliqrem, immo communiter materia
solutam perfectionem materiae quam omnes haec generabiiium reputatur ínfima rerutn
aliae enumeratae. Nam perfcc'do potentiae omnium quae esse possunt, etiam per po
non ex qnocumque, sed ex nobilissimo acuì tentials] D ei absoiutam, intra genus substan
pensanda est; ergo quamvis m at'ria gene- tiae. Quod sentit Richardus, Quodl. II, q.
rabilium sit capax plurium formarum, inter 5; et Aegidius, Quodl. I l l , q. 5; Durand.,
quas quaedam sunt ignobiliores formis cae- In II, dist. 12, q. 1, et ibidem Richard.,
lestibus, tamen, quia in toto ilio ordine for q. 2; et inclinât Scotus, q. 2, ad argumen
marum sunt aliae, vet saltern aliqua nobilior ta, quamvis dubius sit; idem tenet Thomas
omnibus caelestibus formis, hoc satis est ut de Argentina, In I, dist. 44, q. 1, a. 2; Abu-
haec materia absolute nobilior iudicetur. Et lens., in c. 22 Matthaei, q. 222. Et ratio est
corfirmatur quia etiam materia generabi- quia, in genere loquendo, maxima imper-
lium excedit in amplitudine et capacitate fectio est potentiae passivae, si cum perfec-
suae potentiae, quae etiam per se confert tione actus eiusdem generis conferatur; ergo
ad perfectionem potentiae passives; ut in inter potentias passivas substantiales ilia est
te llec ts, quia in genere potentiae cognosci- imperfectissima quae de se est maxime pas-
tivae potentia perfettissima est, plures potest siva, atque adeo maxime indifferens ad re
reciperc formas ; ergo si aliunde adiungatur cipiendum quemlibet actum, sive perfectum,
quod illa amplitudo materiae sub se com- sive imperfectum. Et confirmatur ac decla-
plectitur nobilissimam formam, erit absolute ratur in hune modum; nam materia gene
talis materia nobilior. rabiiium sub minima forma conservan pot
5. Caelestis materia longe praestantior est; ergo signum est il'am esse minimae
inferiori.— Nihilominus omnes auctores qui perfectionis et entitatis. Tandem, materia
distinguunt has materias censent caelestem caelestium corporum est incapax omnis alte-
5 18 Disputaciones metafísicas
consiguiente, es señal de que está constituida en un orden más elevado. Por
lo cual, aunque en las potencias activas la perfección se considera que está en po
der del acto más perfecto, no así en las pasivas, a no ser que las demás cosas sean
iguales; sino que ha de ser considerado su acto propio y adecuado y principal
mente su modo de actuar. En lo cual también excede la materia celeste porque
dice relación a un acto inseparablemente informante, y en cambio la materia
de las cosas corruptibles dice relación a una forma informante separablemente;
y por ello cualquier materia celeste es más perfecta que la materia elemental.
6. ¿Puede haber alguna materia inferior a esta materia Ínfima?— En cuanto
a que por potencia absoluta no pueda crearse ninguna materia inferior a ésta,
no es algo tan manifiesto y cierto; pues si concebimos una materia capaz de la
forma de piedra, por ejemplo, y de tal modo determinada a ella que sea incapaz
de todas las más perfectas, aquélla sin duda sería menos perfecta que la materia
de las cosas generables que ahora existe. Sin embargo, parece más probable la
opinión común porque, como dije, esta materia parece tener una potencialidad
suma y ser casi la nada, como dijo San Agustín. Ni parece posible una materia
capaz de una forma corruptible que no sea de suyo también capaz de las otras, sea
porque todas las formas corruptibles convienen en esta razón de informar sepa
rablemente, la cual es suficiente para constituir una cierta última especie de ma
teria, bajo la cual no puede entenderse la división esencial; sea también porque
por lo mismo que la materia se une a una forma corruptible, está sujeta a priva
ción y es, por consiguiente, capaz de diversas formas y de disposiciones contra
rias ; y por ello tal materia no puede estar determinada a la forma,- ni ser capaz
d e una sin que lo sea también de todas las contrarias, que por sí pueden rechazar
a aquélla del mismo sujeto. Y por ello la materia de las cosas corruptibles no
sólo es menos perfecta que la de las celestes sino también la ínfima de cuantas
pueden existir.
SECCION XIII
N a t u r a le za d e .l a c a u sa lid a d d e l a m a t e r ia d e l o s c u e r p o s in c o r r u p t ib l e s .
materia no puede ser causa material de la efección de sí misma, pues esto es con
tradictorio en todo género de causa, excepto en la final, porque en las otras, causar
supone el ser; por consiguiente, no puede la materia ser causa de la efección del
cielo. Pero en contra de esto está el que cuando se hace el cielo, su forma se
hace dependiente de la materia, pues depende de ella en su ser; por consiguien
te, también en su hacerse; por tanto, la efección de todo el cielo depende de la
materia. Se prueba esta última consecuencia, pues de la misma causa material
depende la efección de todo el compuesto de la que depende la efección de la
forma, principalmente cuando la forma es tal que no se hace sino unida a la ma
teria; ahora bien, la efección de la forma del cielo depende de la materia en el
género de causa material; luego también la efección de todo el compuesto. La
menor es evidente por lo dicho, pues si su forma depende en su ser de la ma
teria, consecuentemente depende su efección de la materia. Asimismo, porque
aquella forma es tal que naturalmente no puede ser hecha sino unida al sujeto.
Por lo cual es hecha por la misma acción por la que se une al sujeto, y se une
por la misma por la que se hace; pero la acción unitiva depende esencialmente
del sujeto al que se hace la unión; por consiguiente. Y la mayor parece también
clara, porque el compuesto no se hace sino por la unión de la forma con la
materia; por consiguiente, si aquella acción depende del sujeto, también la elec
ción del compuesto dependerá del sujeto. Asimismo, no por otra razón es hecho
el compuesto corruptible mediante la acción dependiente de la materia, sino por
que su forma se hace o se une a la materia por la acción dependiente de ella;
pero se mostró que sucede lo mismo en el cuerpo incorruptible; en efecto, su
pongo que la forma de tal cuerpo no es subsistente, sino material y dependiente
de la materia, la cual forma propiamente no se hace, sino que se co-produce con
el compuesto; y por ello, por la misma acción con que se hace y se une aquélla
se hace también el compuesto.
3. Esta dificultad no vale a propósito de la creación del cielo, en cuanto que
tiene como término su materia; pues así consta que no es su causa material, sino
su término. Vale acerca de aquella producción del cielo en cuanto formalmente
tiene como término su forma y la unión de la forma con la materia, y el com
puesto en cuanto resulta de ella, a saber, si dicha acción en cuanto a aquella parte
materiam; sed non potest materia esse causa videtur etiam clara quia compositum non fit
materialis effectionis sui ipsius; hoc enim nisi per unionem formae cum materia; ergo
répugnât in omni genere causae excepta fi si illa actio pendet a subiecto, etiam effectio
nali, quia in aliis causare supponit esse ; ergo compositi pendet a subiecto. Item, non alia
non potest materia esse causa effectionis ratione compositum corruptibile fit per actio
caeli. In contrarium vero est quia cum cae- nem dependentem a materia nisi quia for
lum fit, forma eius fit dependeDter a mate ma eius fit vel unitur materiae per actionem
ria, nam in esse pendet ab illa; ergo et in pendentem ab illa; sed ostensum est idem
fieri ; ergo effectio totius caeli pendet a ma contingere in corpore incorruptibiii ; sup
teria. Prcfcntur haec ultima consequentia; porne enjm formsm talis corporis non esse
nam ab eadem materiali causa pendet effec- subsistentem sed materialem et pendentem
tio totius compositi a qua pendet effectio for a materia, quae forma proprie non fit, sed
mat:, maxime quando talis est forma ut non comproducitur composito; et ideo eadem ac
fiat nisi unita materiae; sed effectio formae tione qua ilia fit et unitur, fit etiam com
cadi pendet in genere causae materialis- a ma positum.
teria; ergo et effectio totius compositi. M i 3. Haec difficultas non procedit de crea-
nor p3tet ex dictis, nam si forma pendet in tione caeli, quatenus ad materiam eius ter-
fieri a materia, ergo effectio eius pendet a minatur; sic enim constat non esse mate
materia. Item quia talis est illa forma ut na- rialem causam eius, sed terminum. Proce
turaliter fieri non possit nisi unita subiecto. dit de illa caeli productions quatenus for
Unde per eamdem actionem fit qua unitur maliter terminatur ad formam eius et ad
subiecto et per eamdem actionem unitur qua unionem formae cum materia, et ad com
fit; sed actio unitiva essentialiter pendet a positum quatenus ex fila resultar, an, vide
subiecto ad quod fit unio ; ergo. Maior autem licet, illa actio quantum ad illam partem
Disputación XIII.—Sección XIII 521
(por expresarlo así) tiene propia causa material; pues los argumentos aducidos
en último lugar parecen persuadir la parte afirmativa. Por lo cual podría alguno
pensar que como el cuerpo incorruptible es compuesto de dos partes, así su efec-
dón es compuesta de dos partes o dependencias pardales, de las cuales una tiene
como término la materia absolutamente, y la otra, en cambio, la forma en cuanto
informante de la materia, y por ello el compuesto como tal. Pues la acción está
propordonada al término con el que se identifica; por consiguiente, como el tér
mino es compuesto, así también la acdón o dependencia. Por tanto, tal acción
por razón de aquella parte suya que tiene como término la materia, no tiene
causa material, como se dijo; pero, en cuanto a la otra parte, parece tenerla, y ello
se prueba suficientemente con los argumentos propuestos. Pero en esta opinión
puede difícilmente explicarse si aquéllas son dos acciones-o una; pues si son dos,
una será la creación de la materia y otra la generadón o educción de la forma
de la potencia de la materia; pero si es una, será como mixta y compuesta de
creación y educción, y no se ve cómo aquellas dos acciones parciales se unen
para componer una sola.
4. Por lo cual puede decirse de otra forma que es una e indivisible aquella
acción por la que esencial y primariamente se produce todo el cuerpo incorrup
tible y se coproducen las partes, la cual acdón no puede tener causa material
j>or provenir enteramente de la nada. Y así sucede que \¡l materia de estos cuer
pos de ningún modo concurre materialmente a su producción. Pero en esta opi
nión es también difícil de creer que la acción que tiene como término una cosa
compuesta sea en sí indivisible. Pues la razón antes aducida parece probar lo
contrario, porque la acción se identifica con el término producido; por consi
guiente, como el término está integrado por partes, así es menester que la acción
íntegra productiva del mismo término surja de las acciones parciales productivas
o co-productivas de las partes del mismo término.
'5 . D e cu á n to s m o d o s p u e d e la acció n se r in d iv is ib le .— Hay que advertir,
por tanto, que una acdón puede decirse indivisible de dos maneras: una, porque
no está'compuesta de partes, como es indivisible la creadón de ún -ángel; y de
(u
cfaacuttassaicm
;ridloeqnaurgar)umhenabtaeatenpim ropriapm os m
te ateririalo
rio lecm o qteuom aodocom
d dupaoeneillan d em
o piartia
u nalem
s.actionesuntan
cpeurse.inU n d e tuporsaseffirm
t qu aianteexm c a pita
g arte
re m s iccuotnvcoinr 4. Quapropter did aliter potest actio
bpuossitapm acrtib
orruu sp,tib ileeffe
ita escttio conme mposeitu
iusmesesexcdoum a-- nperim moilla e m
t p erssseepuro
e nadm u d etutrintodtu
ivrn
isibcile
o m
rp u,sqinua-
ts p a rtiaelib
xudsu,abquiia siupm artibalte
usraseuaddm epaetendriaenta caocrru
tio,petib
noonile pedottescsitotm hpm aro
bnedinre
ucucnatuursaptoetem s,ateqria
uae-
am basnotelum te,m aattetera v ero a d fo rm am , u t in fo r- le
ita m fit u q t uom a te ria o h o ru mo e x
c o n
rp ih
oilo
ru m. A Btq
u qllo
e
tu m u t sic , nrm
te 'am ,eatutqr.ueAcatio
in deoenadimcopm ro ppoosr-i modoconcerat matsrkliter adproducilo»
etio no,atasiceusttte
racgtio term
rmin inuos, ccuom m p qousitu
osideenstific
t, atur;,et nere
ita
em d eorudm
itu .S
iffic edqinuohdacascetio
ile ntentetia rm eintiaata
measdt
seejuuSdpeaprtis endeqnutia . aIlia earte
gorkm actiote,rm rai- rera m
tio cosin
uppraositafam c ta sitvid inetu serinpdro ivbisaib
teiliso.ppN asm
o
n tioa n e
te , n o n h ab e t cau a
s e
ä m dm amte riale m , u t d ic pturom d,ucqt©uia; eaig ctio
o , sid
ic eunttific
te atu
rm inruscucm o a tesrm
ie d tinei-ox
tute mheasbt;erequilla oadm,alte idqraum e svaetis
roppro arte
b a mri rid
a rg eu- partibus, itanecesseest integramactionem
me setrratisdefaxcptisiic.anSdeudm inanhailk cseensteinnttiadudaifeficaile c - ppparo dulib
rtia ctivu asm a c ipsniuibsusteprm
rio ro in
d ictiv
u coenssusrge u ereeom ex-
etio ritnecs,reavtio el um naate;rianaem
, asirasunvteroduagee,nearalterlo
lte ra, io5d,uctivispartiumipsiustermini.
vveelroedeustctio un afo, rm
e aevdelu
rit etipom teixntia
ta m
et acteoria
m peo;sitasi sea—
esse.
ctio E
n e smtigaituliq ruaadnvtedrte
Quoi, passif modis actio indivisibilis
ic nidin
umd ivdisuib
plid
ile te:rpuonso
m
excreationeet eductione, et nonapparet modo, quknonest compositaexpartibus,.
522 Disputaciones metafísicas
este modo no puede decirse indivisible la producción del cielo, como prueba rec
tamente la razón aducida. En otro sentido puede llamarse la acción indivisible
por su naturaleza, porque, aunque conste de partes, con todo no puede ser hecha
más que de modo indivisible o inseparable, ni puede hacerse o permanecer una
parte sin la otra, ni sola por sí misma, sino juntamente con toda la acción. Y de
este modo pienso que es una e indivisible la acción con que se crea el cielo y se
concrean su materia y su forma. Pues sea lo que fuere de la potencia absoluta,
de lo cual trataremos después, con todo en la realidad depende de tal modo la
creación de la materia del délo de la información actual o de la unidón de la
forma, que no puede existir naturalmente aquella efecdón de la materia sin el
consorcio de la otra acdón pardal con que se introduce en ella la forma; ni por
el contrario, aquella introducdón de la forma puede hacerse por sí por modo de
acdón total, sino sólo por modo de una parte componente de la' acdón total jun
tamente con la producdón de la materia. En lo cual difiere la efecdón del cuerpo
incorruptible de la producdón del cuerpo corruptible, pues en el cuerpo corrup
tible la acdón con que se crea la materia puede permanecer la misma, variada
la acdón con que se induce la forma, sea numéricamente, sea también específica
m ente; aun cuando sea preciso que alguna permanezca o suceda; y por el con
trario, la acdón inductiva de la forma puede ser hecha por sí por modo de ac-
rián total, como se hace la. generadcn, tal como después trataremos con más am
plitud al ocupamos de la educdón de la forma.
6. S o lu c ió n d e la d ific u lta d p r o p u e s ta .— Por consiguiente, supuesto esto hay
que responder a la dificultad propuesta didendo que la acdón aquella íntegra e
indivisible absoluta y simplemente no depende de la materia en el género de
causa material, porque para aquella acdón como tal no se presupone ningún
sujeto; sin embargo, hay que confesar que aquella acdón en cuanto a aquella
parte por la que es co-productiva de la forma, depende de la materia como de
sujeto y causa material; pues esto prueba acertadamente el discurso hecho antes.
Pero de ello no se sigue que- aquella acdón en. cuanto a alguna parte -sea gene-
radón o propia educdón de la forma de la potencia del sujeto, pues esta razón
sicoudtoesntonindpivoisteib
m s iÜ
t dsiec;rein
andoivisanibgilis
eli;perotdhuocc ctio o nepctib
rru orpilioris
a c corru
tio q u patib
c ilisatu
re , rcamm a inriacoprp
te o ore
te srt
ilo
m c a e
od,oqduieli, u t re cte p ro
;,plicoetetsctoancstio b a t ra
nxatupratio fa c
suuas,in ta. A lio e
dnivistai- fo a d
rm e m m
ad,uvm a n e re v a ria ta
elsspeecudnedràu;mqnuuam a ctio n e
evru q u a
mo,pvoertein d u c itu
l aettiam
rn b ilìs
e n p o ia
te s t n is i m d ivta
istibeiiite a
rrtib
se u in n
so
e pa ra - s
a e c
liq u una m a n e at v e l s u cc e d m
at; iset e co n tra ut,
rio
iineilreiterpofie tem ri,st snineqeuealiau,nanepcarsDerfiesriesaoulat,m sdeado am ctio
o d u in
m dutoctiv
ta afoarm
lis c aneisp,ote
tio s stutpefitrsegefie
ic n rirapdeor,
e
seia m i c u to ta a ctio ne . A tq u e h o c m otioa uedt6u.cintio franelafodrm usaed.edarabimus trattando de
ntexeria
is
mtim qeutoafoecsrm seatisuniacm
re a eiu a
s.e etminedtivcisoib
lu
Q u id q u id n c
e
ile
re
n im
m
a tus
acm
rit d e e rg o s u p p o s ito , a d d
Solvitw proposita cUjfiadtas
ìffic u lta te m p .—
ro p o s Honc!
ita
prnoetenntia ex anbastu olurata,reqiuoitadin p fra
en d eviidcerebim
a n us,m
o taa- ddic iv eisnib
dile
um m esatbsaoclutioteneem t illa
sim mn inte
lid tegrrannotnetpeinn
te
n oria
n ecfoarm
e eliaaebuatctunaolinin p fosrm
o s itatio
n a nsraslite
tu eururti
e s dqeure
ia aillimaatectio
rianiinugtensic erencuallu usm
aem suabteieria
c tulism,
seriufilasrpeafo ffe clis
tioam atenria
is,eeqcusoin
anvein coilla
nsm ortio al-- sillaupm ponaitu r;nnem ih,iloqm in utu
sm tam ednfa ternndupm em st
dte u c itu
dutaclis
tioafocrm
rtia
rm a ; cetio
n q u e
aeis,possesditspoelurm sepfiee rs
rimo illa
poedrum
intro
in tro
odpuam - qm uaateria c tio
estutcoam spro
uro
u a n
ducctotiveatcfo
bbie aurm
a
ssaam
e a
e,ateperia a rte
ndli;erehoac
totis c o m p tio
o nne n ti u n a m to tale e
mr a c tio nmem sr
i e N n im
e c v re
e rottein dp e fita t d
illa is
m c ua rs
c u
tio nesmu p ra
q u o afadctu a s.
li
afem rìiecffe
um ctiopro indcuocrru
tiapntib
eilis
matecriaorpeo.risInaqpuro odduif
c- qpuria anm t peadrteuem doneem ssefogrm enaeeratío
denepm otenatia ut psurob--
Disputación XIII.—Sección XIV 523
sólo conviene a aquella acción que puede ser hecha por sí y separadamente y por
modo de acción1 total; pero aquella acción parcial ha de ser llamada concreación,
porque por su naturaleza es parte de una acción total, que es la verdadera crea
ción. N i repugna a la concreación como tal depender de un sujeto y causa mate
rial en cuanto a aquella razón o parte según la cual se dice concreación; como
también, en cuanto que es concreación parcial de la materia, depende a su modo
de la forma y de su unión. Esto no es decir otra cosa sino que se da una cierta
creación total que consta de partes material y formal, proporcionadas a las partes
de que consta su término, lo cual es muy verdadero. Y así se ha satisfecho a
todas las razones de duda, y se entenderán mejor todas estas cosas con lo que
se dirá después acerca de la creación y de la educción de la forma sustancial,
donde diré más cosas acerca de esta diñcultad.
S E C C I O N XIV
Si puededarseenlascosasincorpóreasunacausamaterialsustancial.
Sentidodelacomparaciónentrelacantidadyestacausamaterial.
1. Supone esta cuestión que existen entre las sustancias creadas algunas in
corpóreas, es decir, carentes de esta cantidad de masa que tienen los "cuerpos, cosa
que tenemos que probar abajo al tratar de las sustancias separadas. Por consi
guiente, supuesto esto, para explicar en general la causalidad material sobre la
sustancia o para asignarle los términos en que se encierra o designar la propie
dad determinada por la que puede reconocerse, ha parecido necesaria esta cues
tión.
Diversas o p in io n e s
ie
adcuctioti,ninaqm u a e hpaeercsrae tio
a c s soplu
e a m
ratim coentvpeneritm illi
o - sEcno XIV
q u tu
a erae s ts
u va
e rae s
ctreap a
tiors. N uen ciu s
rep to
u ta
g n lis
at caoc
n tio
crcnais
- SAM COMPARETUR
te 2.teIn qmuaatenria
onlenmullinoenrralimrunitatridicaednte ssccaour-
dsisullig
bin
s
efra
ta
nturq
n d
tia e uecrem
l, u a
b
eoliu
d
i n
p
sehtaedceoedm
e
lu ra d e h u
a
ncia
c tio eexfo
n
diffic
dic
urmeane- salita
lta te pQ m
óureaaes,sesnetedndinadinucoobrp oré isodisedainm re
repiepriri.
dicam. est.Priorestutintelligaturdemateriaeiuost--
u s m te llig
524 Disputaciones metafísicas
acerca de una materia de la misma clase que la materia de las cosas corruptibles.
En este sentido mantuvo dicha opinión Avicebrón en el libro Fons V itae, como
refiere y explica Santo Tomás en I, q. 50, a. 2. Pero este sentido puede fácil
mente rechazarse por lo dicho, además de por otros motivos que añadiremos en
seguida. Porque hemos mostrado que los cuerpos celestes, a causa de su inco
rruptibilidad, no pueden constar de esta materia; pero las sustancias incorpóreas
son incorruptibles y están más ajenas a estas alteraciones extrañas que los cuer
pos celestes; por consiguiente.
3. Por tanto, puede también entenderse esta opinión en otro sentido acerca
de una materia de diversa ciase específica que esta materia nuestra, pero de la
misma dase genérica que la materia de las cosas corporales; de tal modo que de
suyo aquella materia que de hecho se dice que está en las cosas incorpóreas sea
capaz de mole corpórea y de cantidad, si la forma la admite. Y en este sentido
se dice que aquella materia es de la misma razón común que la materia de las
cosas corpóreas, aun cuando difiera en estado y actualmente carezca de mole
corpórea por razón de la forma. Esto lo afirmó también Avicebrón en el lugar
dtado. Pero también este sentido es improbable porque a la materia corporal
le es connatural estar bajo la cantidad, y bajo ella o por ella dividirse en partes;
por consiguiente, es imposible que alguna sustancia por su naturaleza conste de
semejante materia carente de mole corpórea. La consecuencia es dara, ya que
dicha materia no puede estar sin cantidad, al menos de modo connatural; y no
puede una sustancia naturalmente constar de materia y no tenerla en estado con
natural, sino prodigioso1y milagroso; ya también porque tal sustanda incorpórea
constaría de una porción o parte de materia distinta, bien sea de toda la materia
de las sustancias corporales, como argumenta Santo Tomás en el lugar citado,
bien sea también de las materias de las otras sustancias incorpóreas, como allí
mismo agrega Cayetano. Y le repugna a esta materia según su razón común di
vidirse en partes si no es por medio de la cantidad.
4. Pero puede, decir alguno que no pertenece a la razón de esta materia to
mada en común tener cantidad, ni exigir positivamente (por decirlo así) aquélla
dem rationis cum materia rerum corrupti- bron, cit. loco. Est autem etiam hic sensus
bilium. Quo sensu tenuit earn opinionem improbabili, quia materiae corporali conna
Avicebron, in lib. Fontis vitae, ut refert et turale est esse sub quantitate et sub illa vcl
declarat D. Thom., I, q. SO, a. 2. Sed hie per illam dividi in panes; ergo impossibile
sensus facile reiidtur ex dictis, praeter ali- est ut alìqua substantia natura sua constct
qua quae mox subiiclemus. Quia ostendi- huiusmodì materia carente mole corporea.
mus corpora caelestia propter suam ineor- Fatet consequentia, tum quia non potest ta
ruptibilitatem non posse constare hac ma ils materia esse sine quantitate, saltern con
teria; sed substantiae incorporeae sunt in- naturali modo; non potest autem aliqua
corruptibiles magisque abstractae ab huius- substantia naturaliter constare ex materia et
modi peregrinis alterationibus quam caeles non habere illam in statu connaturali, sed
tia corpora; ergo. prodigioso et miraculoso; tum etiam quia
3. Alio ergo sensu potest ilia sententia talis substantia incorporea constarsi ex por-
fatelligi de materia alterius rationis speei- tione seu parte materiae distintela, ve] a tota
ficaè ab hac nostra materia; eiusdem tarnen materia substanaarum eorporalium, ut ar-
rationis genericae cum materia rerum cor- gumematur D. Thom., loco cit., vel etiam a
poralium; ita ut de se illa materia quae de matcriis aliarum substantiarum incorporea-
facto esse dicitur in rebus ineorporeis, capa* rum, ut ibidem Caietanus addlt. Kepugnat
sit corporcse molis et quantitatis, si forma autem huic materiae secundum communem
illam adroittat. Et hoc sensu dicitur ilia ma rationem suam dividi in partes nisi media
teria esse eiusdem rationis communis cum quantitate.
materia rerum corporearum, quamvis in sta 4. Sed dicere potest aliquis non esse de
tu diffem et an.ru careat mole corporea ra ratione huius materiae in communi .aumptae
tions forraae, Quod etiam asseruit Avice- habere quantitatem, neque positive (ut ita
Disputación X III.— Sección X IV 5Z3
como una propiedad necesaria para sí, sino sólo comportarse indiferentemen
te para tenerla o no tenerla, según la exigencia de la forma. Pero esto, en
primer lugar, es ajeno a toda razón filosófica, porque nosotros nunca hemos ex
perimentado tal materia más que bajo la cantidad; por tanto, no sólo esta ma
teria es capaz de cantidad por su naturaleza, o puede admitirla si la forma no
se opone, sino que también pide por su naturaleza estar bajo la cantidad; más
aún, apenas puede entenderse sin ella. Y se confirma esto, pues si en la materia
hay capacidad para la cantidad, no puede, naturalmente, carecer de ella por
causa de la forma; pues esto sucedería sobre todo cuando la forma es espiritual,
pero vemos que en el hombre la forma es espiritual y no por ello queda la ma
teria privada de su cantidad. Pero además, argumento a priori de este modo,
pues o bien aquella materia de las sustancias incorpóreas sería indivisible en su
entidad y carente de partes entitativas integrantes de la misma, o bien tendría
partes entitativas, pero penetrándose mutuamente por la carencia de cantidad.
Si se dice lo primero se sigue enteramente que tal materia no sólo no tiene ac
tualmente cantidad, sino que también es enteramente incapaz de ella, porque re
pugna a una cosa indivisible extenderse por medio de la cantidad, como es cono
cido por sí en los mismos términos; por tanto, tal materia no convendrá con la
materia de las sustancias corporales, incluso en este género común de materia
corpórea o capaz de cantidad. Pero si se dice lo segundo, repugna, al menos na
turalmente-, que aquella materia esté separada de la cantidad, ya porque la ma
teria de los., seres corpóreos no pide la cantidad pof otro motivo sino porque es
divisible.en partes; ya también porque ni hay en la naturaleza indicio alguno o
vestigio de tal materia, ni fácilmente, como decía, puede concebirse existente de
aquel modo, sobre todo por su naturaleza.
5. Podría, por tanto, pensarse de otro modo (y sería la tercera formulación)
la composición en la cosa incorpórea de materia totalmente espiritual e indivi
sible, de tal manera que igual que se da la sustancia confpuesta de materia y
forma corpórea y la sustancia compuesta de materia corpórea y forma incorpó
rea, ásí también podría darse una sustancia compuesta de materia y forma in-
dicam) postulare illam ut proprietatem sibi non solum non habere actu quantitatem sed
necessariam, sed solum indifferent«; se ha etiam esse omnino incapacela illius, quia rei
bere ut illam habeat vel non habeat, iuxta indivisibili repugnat per quantitatem exten
exigeatiàm formae. Sed hoc imprimis est di, ut per se notum est ex ipsis terminis;
alienum ab omni ratione philosophica, quh tails ergo materia non conveniet cum mate
nos nunquam experti sumus huiusmodi ma- ria substantiarum corporalium, etiam in hoc
teriam nisi sub quantitate; ergo non solum communi genere materiae corporeae seu ca-
haec materia est capax quantitatis natura pacis quantitatis. Si vero dicatur secundum,
sua, vel potest admittere illam si forma non repugnat (saltern naturaliter) illam matcriam
repugnet, sed etiam natura sua postulat esse esse a quantitate separatum, turn quia ma
sub quantitate, immo vix potest intelligi sine teria corporalium non alia ratione postulat
ilia. Et confirmatur hoc, nam si in materia quantitatem, nisi quia divisjbilis est in par
est capacitas ad quantitatem, non potest na tes; turn etiam quia ncque est in natura in
turaliser ilia carere propter formam; nam dicium aliquod aut vestigium talis materiae;
maxime id accideret quando forma esset spi ncque facile, ut dicebam, concipi potest ilia
ritualist at videmus in homine formam esse modo existens, prsesertim natura sua.
spiritualem et non propterea privari mate-
riam sua quantitate. Sed praeterea argumen S. Posset ergo aliter excogitari (et sit
ter a priori in hunc modum, nam vel ilia tertius dicendi modus) in re incorporea com-
materia substantiarum incorporearum esset positio ex materia prorsus spirituali et indi-
in sua entitate indivisibilis et catena parti- visibili, ita ut, sicut datur suhstantia compo
bus entitativis integrantibus ipsam, vel ha- sita ex materia et forma corporeis et sub-
beret partes entitativas sese tamen pénétran stantia composita ex materia corporea et for
tes propter carentiam quantitatis. Si pri- ma incorporea, ita etiam dari possit substantia
mtun dicatur, plane sequitur talem materiara composita ex materia et forma incorporerà
526 Disputaciones metafísicas
Q u i d e n im r e p u g n a t q u i n d e t u r h u iu s m o d i A v ic er.., I I M e t a p h . , c. 2 . U n d e , lib . Ì V ,
c o m p o s itio in s u b s ta n tia s p iritu a li? A tq u e c . 2 , a it o m n e q u o d h a b e t e ss e p o s t n o n
h à b c X è ftte fltia m p r o b a b ile m r e p u t a r A le x a n esse , h a b e r e m a te r ia m . E x P a tr i b u s v e to
d e r A le c s ., I I , q . 2 0 , m e m b . 2 , in fin e , e t q . A u g u s tin ., lib . I d e M ir a b . s a c ra e S c r ip t u
4 4 , m e m . 2 , u b i d is tin g u it tr ip lic e m m a te - ra e , c. 1, a it D e u m ex .in fo rm i m a te r ia , q u a m
r ia m , s c ilic e t e le m e n ta re m , c a e le s te m e t s p i- p r iu s e x n ih ilo c o n d id it, c u n c t a r u m v is ib iliu m
r i t u a l e m ; e t B c n a v e n t., I n I I , d is t. 3 , a. 1. e t in v is ib iliu m r e r u m , h o c e s t s e n s ib iliu m e t
q . 1 e t s e q .; e t r e v e r a l o q u itu r d e p r o p r ia in s e n s ib iliu m , in te lle c tu a liu m e t in te lle c tu
m a te r ia , u t e st essen tiali's p a r s d is tin c ta r e a - c a r e n tiu m , sp ec ie s m u ltif o r m e s d iv is is s e ; et
l i t e r a f o r m a ; e t id e m te n e t R ic h a r d ., e a d e m X I I C o n fe ss ., c. 2 0 e t 2 1 , i n t e r alias e x p o -
d is t., a . 1, q. 2 ; e t in e a m d e m s e n te n tia m s itio n e s illo r u m v e r b o r u m : In principio
r e f e r t u r A u re o lu s i b i ; e t id e m d o c u it P lo - crcavit Deus caelum et terram, h a n c p o n it,
t i n . , lib . I V E n n e a d ., 2 , c. 5 , u b i a it pro- i d e st, fecit Deus informem materiam cream-
jundum unìuscuiusque rei esse materiam, rae spiritualis et corporalis. D a m a s c e n u s
etiam in mundo intelligibili. I d e m t e n u it e tia m , lib . I I d e F i d e , c. 3 , a it licet quae-
P r o c lu s , in E le m e n ta r io , p ro p o s it. 2 1 0 . C i dam creaturae respectu nostri materia vacare■
t a m i p ro h a c s e n te n tia e x p h ilo s o p h is A ris - dicanlur, tamen quidquid est aliud a Deo,
to te le s , I I M e t a p h ., te x t. 1 2 , u b i a it o m - crassum esse et materia constare. E t B o e tiu s ,
n e q u o d m o v e tu r , h a b e r e m a te ria m ; e t C o m lib . d e U n i t a t e e t U n o , a i t a n g e l u m e ss e
m e n t a t o r , X I I M e ta p h ., te x t. 2 0 , d ic e n s m a u n u m c o n iu n c tio n e m a te r ia e e t f o r m a e ; e t
t e r i a m e s s e c a u s a m p o te n tia e i n r e b u s , in lib . I d e T r i n i t . , c . 3 , a it f o r m a m q u a e e s t
q u i b u s e s t p o te n tia , s c ilic e t p a s s iv a , s ig n ifi- s in e m a te r ia n o n p o s s e e sse s u b ie c tu m a c -
c a n s o m n ia q u a e s tm t a liq u o m o d o in p o c id e n tiu m .
t e n t i a , h a b e r e m a t e r i a m ; q u o d e tia m h a - 6. E x q u ib u s o m n ib u s c o llig it h a e c o p i
b e t V I I I P h y s ., te x t. 15. I d e m q u e h a b e t n io n o n p o s se d a r i s u b s ta n tia m c r e a ta m q u a e
D isputación X l l l . — Sección X I V 52 7
sustancia creada que sea pura forma subsistente, porque no hay ninguna sus
tancia creada que aunque esté en acto por razón de la forma, no esté en potencia
para poder ser y no ser, lo cual le conviene por razón de la materia. Asimismo,
no hay ninguna sustancia creada que no sea capaz de acción, pasión o movimien
to; ahora bien, lo primero le conviene por razón de la forma; por consiguiente,
lo segundo le conviene por razón de la materia, porque no puede la misma po
tencia, según la misma razón simple, ser activa y pasiva, puesto que no puede,
según lo mismo, estar en acto y en potencia. Finalmente, ninguna sustancia crea
da puede ser acto puro; por consiguiente, tampoco pura forma; por tanto, debe
ser algo que conste de materia y forma. Y no es contradictoria esta composición
de una cosa espiritual, puesto que no es contradictorio concebir una entidad sus
tancial indivisible e incoipórea que sea pura potencia en su género y dependa
de algún acto sustancial informativo. Pues del mismo modo que la sustancia es
piritual íntegra está en potencia para las formas accidentales proporcionadas, así
también puede darse una sustancia espiritual parcial que esté en potencia para
una forma sustancial proporcionada. Finalmente, del mismo modo que hay gra
dos en las formas, ¿por qué no puede haberlos también en las materias hasta el
grado espiritual?
7. Esta opinión es, sin duda alguna, falsa; con todo, tiene dos partes. Una
es que la causalidad de la materia es necesaria en toda sustancia creada, por más
que sea incorpórea. Otra es que esta causalidad al menos no le repugna. Por con
siguiente, ya que la primera parte es más fácil de impugnar que la última, hay
que tratar por separado de ella.
R esolución d e la cuestión
sit pura forma subsistens, quia nulla est sub tentia ad substantialem formam proportiona-
stantia creata quae, licet actu sit ratione tam. Denique, sicut in fotmis sunt gradus,
formae, non sit in potentia ut possit esse et cur non etiam possum esse in materias us
non esse, quod convenit illi ratione materiae. que ad gradum spiritualem?
Item, nulla est substantia creata quae noti 7. Haec sententia est sine dubio falsa;
possit agere et pati aut moveri; sed pri- tarnen duas habet partes. Una est, causalita-
mum convenit ratione formae; ergo secun tem materiae esse necessariam in omni sub
dum convenit ratione materiae, quia non pot stantia creata, quantumvis incorpórea. Alia
est eadem potentia secundum eamdem ra- est, hanc causalitatcm saltern non repugna
tionem simplicem esse activa et passiva, quia re illi. Quia ergo prior pars facilius impug
non potest secundum idem esse in actu et natur quam posterior, de ipsa est sigiila->
in potentia. Denique nulla substantia crea tim dicendum.
ta potest esse parus actus; ergo nec pura
forma; ergo esse debet constans ex mate Quaestionis resolutio
ria et forma. Nec vero répugnât haec com
positi« rei spiritualis, quia non répugnât in- 8. Dico ergo primo: non est de ratione
telligere entitatem substantialem indivisibi- substantiae creatae et eompletae ut habeat
lem ac incorpoream quae in suo genere sit causam materialem intrinsecam ex qua com-
pura potentia et pendeat ab altquo actu sub ponatur. Hanc condusionem supponunt om-
stantial! informante. Nam, sicut substantia nes auctores qui docent dari de facto sub-
spiritualis integra est in potentia ad formas stantias creatas non compositas ex materia,
accideDtales proportionates, ita dari potest nimirum angelos. Ita sentiunt fere omnes
substantia spiritualis partialis quan sit in po- scholastic!, In II, dist. 3; et D. Thomas, I,.
528 Disputaciones metafísicas
q. 50, a. 2, et II com. Gent., c. 50 et 51, piex; sed tota haec ratio substantiae
et q. de Spiritualibus creatur., a. 2; Mar- creatae optime salvatur et imeUigitur . abs
sil., In II, q. 2; Henr., Quodl. V, q. 16; que compositions ex materia et forma seu ex
Hervaeus, Quodl., XI, q. 3; et est expressa actu et potentia substantialibus ac realiter
sententia Dionysü, c. 4 de Caelesti Hierarch., distinctis; ergo. Probatur assumptum quia,
et de Divin. nominibus; et sine dubio idem ut substantia non sit omnino simplex, suffi
sentit Damascen., lib. II, c. 3; Aristotel. cit compositio metaphysica, vel ex natura et
ctiam, X II Metaph., c. 6, dare docet intel- supposi«, vel ex esse et essentia, de quibus
iigentias esse abstractas a materia, quamvis infra dicemus, praeter quas etiam est com
in hoc excedere videatur faciens illas puros positio ex genere et differentia; quae suffi
actus, de qua re dicemus infra suo loco. cit etiam ut talis substantia finita esse in-
Nunc probatur ratione assertio posita, quia telligatur; ncque taiis compositio indicai ve-
urque ex ratione substantiae creatae ut sic, ram compositionem ex materia et forma,
rieque ex proprietati'ous vel effectioni- quia non oportet genus et differentiam
bus talis substantiae potest colligi necessitas sunti ex partibus substantiae realiter di
huius compositionis seu causalitatis materia- stinctis, ut in superioribus dictum est.
lis; ergo nulla est talis necessitas. Antece Denique, ut talis substantia dependeat, sa
dens quoad priorem partem patet, quia de tis est quod ex se et ex sua intrinseca es
ratione substantiae ut sic, solum est quod sentia non sit ens actu, sed per efficientiam
sit ens per se subsistens seu natura sua ap- alterius; hoc autem convenire potest sub
tum ad subsistendum. Quod vero talis stantiae, hoc ipso quod aliquam compositio
substantia crcata sit, addit solum depen- nem habet ex esse et essentia, vel ex modo
dentiam ab alio, et consequenter quod ta dependentiae et re quae dependet; ergo ad
lis substantia sit finita et non sit ex rationem substantiae creatae non est neces
se ens necessarium ñeque omnino sim- saria propria compositio ex materia et forma.
Disputación X III.— Sección X IV 529
9. Altera vero pars antecedents probatur ergo nulla est necessitas attribuendi hanc
quia non repugnat eamdem rem esse in actu compositionem omni substantiae creatae.
in genere substantiae e t' esse in potentia ad 10. Anùria rationalis nullam materiam in
1 accidentia, ut sequent disputatione latius cluda.— Et confirmatur ac dedaratur hie
dicturi sumus. E t patet breviter quia re- discursus ex anima rationali separata a ma
spectu diversorum non repugnat actus et po teria; ilia enim est substantia creata depen-
tentia. Immo, hoc ipso quod substanta crea- dens et non omnino simplex et potens ad
ta non habet per seipsam omnem perfectio- intelligendum, volendum et se movendum;
nem, sequitur ut post perfectionem substan- et horum omnium capax est sine composi-
tione ex materia et forma. Unde auctores
tialem sit perfectibilis per accidentia; et hoc contrariae sententiae, coacti hoc exemplo, in
est esse in potentia ad ilia. Deinde, si tabs dicant etiam in anima reperiri hanc composi
substanta sit vivens et maxime intellectualis, tionem ; verumtamen id est valde abenum
per eamdem realem facultatem habere pot non solum a principiis naturabbus, sed etiam
est vim agendi et recipiendi, ut per eam- fidei. Nam vel intelligunt animam, etiam
dem voluntarem potest elicere et recipere dum est in corpore, esse compositam ex ma
actum volendi; et eodeni modo potest se teria et forma sprituabbus; at inde sequitur
movere, non ratione materiae sed ratione animam non esse veram formam corporis,
suae propriae substantiae; ergo haec non turn quia anima per se erit substantia comple
sunt suffidentia indicia compositionis pro ta et integra, utpote ex propria materia sub
priae ex materia et forma, quia non neces- stantial; et propria forma composita; turn
etiam quia non poterit informare corpus per
sario illam requirunt; sed praetor haec nulla suam materiam quia materia non est actus
alia stmt indicia tabs compositionis quae in actuans, sed primum subiectum formae; ne-
omni substantia creata necessario inveniantur; que etiam per suam formam, quia non pot-
34
530 Disputaciones metafísicas
est eadem forma simul informare duas ma- 11. Occurritur obiectioni.— Sed dicet
' terias, neque habere connaturalem et intrin- , aliquis non esse eamdem rationem de ani
secam habjtudinem transcendentalem ad illas. ma rationali et de substantiis completis de
Vel intelligunt animam rationalem, statim quibus nunc agimus; nam ilia cum sit in
ac separatur a corpore, recipere aliquam spi completa et natura sua instituta ad infor-
ritualem materiam cui uniatur et in qua con- mandam materiam, non est mirum quod
servetur; et hocaeque falsum est et erro- tota sit forma et non constet ex materia;
neum. Nam inde fit primo, animam ratio secus vero esse potest in substantiis comple
nalem vere non conservari separatam. Se- tis, quae ita per se subsistunt ut materiam
cundo, sequitur necessarians esse creationem informare non possint. Sed haec differentia
novae materiae ut anima possit extra corpus nil obstat; quin potius, ex co quod anima
manere, quia ilia materia non poterat antea rationalis quamvis sit incompleta substantia,
praeesse; alias oportuisset vel esse sine for quia incorporea est, potest esse per se sub-
ma, vel aliquid aliud corrumpi ut anima ra- sistens sine materia et in sese operari ac se
movere, ex hoc (inquam) inferimus non re
tionalis extra corpus manere posset. Quae pugnare quod demur completae substantiae
omnia sunt absurda. Immo, praeterea sequi incorporeae quae materia non constent et
tur non oportere ut talis anima aliquando in se operari possint ac se movere. Et ratio
redeat ad corpus; nam si iam habet pro- huius consequentiae est quia, sicut in ani
priam et perfectiorem materiam quam infor- ma eadem res potest esse principium effi-
met, cur debet ilia privari ut ad corpus re ciendi et recipiendi motum et actum acciden-
deat? Maxime quia compositum illud ex talem, ita in illis substantiis completis. Et
tali materia et anima, natura sua incorrup- sicut anima separata non indiget materia ad
tibile esset. Igitur nullo modo did potest ra suos actus et motus, ita nec substantia com
tionalem animam constare materia et forma. pleta et incorporea indigebit ¡Ila. Et aliunde
Disputación X III.— Sección X IV 531
non est materia necessaria ad rationem sub nostra anima; igitur talis forma, neque quoad
stantiae completae ut sic, nam Deus est com'-' ♦esse;'neque quoad operari, indigebit materia;
pietà substantia sine materia; neque ex eo ergo non potest natura sua esse actus ma
praecise quod substantia sit creata postulai teriae, sed actus per se subsistens, tamquam
ut complementum eius sit ex compositione substantia completa. Antecedens vero pro
materiae, ut demonstratum est; ergo. batur quia non repugnat dari substantiam
12. Et hinc insurgunt duae aliae rationes creatam pure per
intellectualem; operatio aut cm
egregie confirmantes conclusionem. Una ra inteilectualis se et natura sua indepen
dens est ab omni materia, ut late probatur
tio est D. Thomae, loco citato, quia non re- in III de Anima; et patet breviter, tum ex
pugnat dari substantiam creatam completam, obiecto eius, nam sub se complectitur omne
habentem operationem simplicem indepen- ens quantumvis abstractum a materia; tum
dentem a materia; ergo non repugnat dari ex modo eius, quia ex se abstrahit a tempo
substantiam habentem esse completum abs re ct loco, et ab omni compositione; tum
que materia. Consequentia probatur quia esse denique ex primaria substantia intellectuali
est propter operari, unde est proportionatum quae est Deus, in quo nullum est genus ma
operationi et operatioipsi esse: si ergo sub teriae, et ex infima quae est homo, vel ani-
stantia nullo modo indiget materia ad ope ma rationalis. Nam, licet haec anima sit ac
rationem, neque ad suum esse completum tus corporis, cuius ministerio uti aliquo modo
illa indigebit; eo ve! maxime quod talis ma potest ad suas mentis operationes, tarnen per
teria nihil conferre posset ad esse vel subsis- se ac formaliter non indiget anima rationalis
tere formae ; quia forma, ut supponitur, esset aliqua materia ad intellectuales operationes;
incorporea, ergo independens in esse a quo- unde separata illas exercet sine ulla materia;
libet subiecto et per se subsistens, sicut est si ergo non repugnat dari substantiam crea-
532 Disputaciones metafísicas
ni modo alguno de conocimiento que no sea ejercido mejor por la forma sola;
ni tampoco puede haber actos de la vida vegetativa, siendo como es la sustancia
incorpórea incorruptible; por consiguiente, tal modo de materia es ineptísimo
para cualquier uso de la naturaleza; luego no puede ser connatural a alguna
sustancia; por tanto, es absolutamente imposible, porque la materia, o bien es
una parte de la naturaleza, o no es materia. Igualmente, si es posible una ma
teria, es posible también una forma que sea su acto natural; por consiguien
te, para el compuesto de una y otro será connatural tal causa material; por
tanto, si para ninguna forma o compuesto puede ser connatural semejante ma
teria, tampoco puede existir en absoluto. La razón a priori parece que se ha
de tomar de la nobleza del grado y orden de la sustancia incorpórea, pues
aquel orden de realidades es más actual de lo que lo es toda sustancia corpórea
y extensa; y por ello repugna que se dé en aquel orden una entidad sustancial
por modo de pura potencia que necesite de la forma sustancial, y realmente dis
tinta, para que pueda existir.
cía, como ser ingenerable e incorruptible, ser de suyo informe y de algún modo in
cognoscible, carecer de virtud activa y semejantes. O finalmente sólo por medio
de una metáfora explica la misma capacidad esencial de la materia, como tener
apetito hacia la forma. Pero en cambio la cantidad es una verdadera y real pro
piedad que tiene entidad propia (de lo cual trataremos después en su lugar),
unida necesaria y naturalmente con la entidad de la materia. Y es muy pro
porcionada a ella, pues es aptísima para recibir y padecer, y de suyo no está orde
nada a hacer algo. Pero inmediatamente se ofrecen en este lugar graves cuestio
nes, a saber, si la cantidad es de tal modo una propiedad de la materia que es
coeviterna con ella, y si dimana de ella, o mediante la forma, y si radica en ella
inmediatamente como en su sujeto, o en todo el compuesto; pero estas cues
tiones no son necesarias para la presente disputación, y tendrán un lugar más
apropiado en la siguiente.
16. Una pequeña duda.— Su respuesta.— En esta aserción sólo puede ofre
cerse la duda de, puesto que la cantidad y la materia se infieren mutuamente,
cómo variada la razón de materia no se varía la razón de cantidad; pues dijimos
que la materia de los cuerpos incorruptibles es distinta de la materia de los co
rruptibles; y nadie dirá que las cantidades son de diversas clases. Y si se dice
que la cantidad sigue a la. materia como tal, según su razón genérica, quedará
por averiguar qué propiedad sigue a ésta y cuál a aquella materia en cuanto
que es tal, o cómo a la razón genérica de materia le sigue una propiedad espe
cífica, y sin embargo a las razones específicas de materia no les sigue ninguna
propiedad. Pero a esto hay que decir brevemente que no hay ningún inconve
niente en que dos naturalezas o materias específicamente distintas, en cuanto que
entre sí son de alguna manera semejantes, tengan una propiedad común; pues
ello es frecuente incluso en las formas y sustancias completas. Pues igual que dos
causas' distintas en especie pueden tener un efecto de la misma clase porque
pueden tener una virtud común sea formal o eminente, así dos materias pue
den tenerauna propiedad común a causa de la conveniencia e n . alguna condi
ción de la naturaleza, aunque no convengan absolutamente en toda la esencia.
s e n ti a m , u t e ss e ingenerabilem
et incorrup- t a t i s ; d ix jm u s e n im m a te r ia m in c o r r u p t ib i-
libilem, e sse de se injormem et aliquo modo liu m c o r p o r u m e ss e d is tin c ta m a m a te r ia c o r-
incognoscibilem, carere vi active, e t s im ile s. r u p ti b iliu m ; n e m o a u te m d ic e t q u a n tita te s
V e l d e n iq u e s o lu m p e r m e ta p h o r a m e x p li- e sse d iv e r s a r u m r a tio n u m . Q u o d si d ic a tu r
c a t e a m d e m e s s e n tia le m cap a c ita te m i m a te ria e q u a n tita te m c o n s e q u i m a te r ia m u t sic, se
u t habere appetitum ad formarvi. A t v e ro c u n d u m g e n e r ic a m r a tio n e m s u a m , r e s ta b i t
q u a n tita s e s t v e ra e t re a lis p ro p r ie ta s p r o - i n q u i r e n d u m q u a e p r o p r ie t a s c o n s e q u a tu r
p r i a m h a b e n s e n tita te m (d e q u a in f r a su o h a n c , q u a e v e ro iila m m a te r ia m q u a te n u s ta -
lo c o d ic e m u s ) , n a tu r a l l t e r a c n e c e s s a rio c o n - lis e st, v e l q u o m o d o a d ra tio n e m g e n e r ic a m
iu n c t a m a i m e n tita te m a te ria e . E s t q u e illi m a te ria e s e q u a tu r sp e c ific a p r o p r ie ta s , e t t a
v a ld e p r o p o r tio n a ta , n a m e s t a p tis s im a a d rn e n a d s p ec ifica s ra tio n e s m a te r ia e n u lla
r e c ip ie n d u m e t p a tie n d u m e t e x se n o n e s t p ro p r ie ta s c o n s e q u a tu r . A d h o c v e ro d ic e n -
o r d in a ta a d a liq u id a g e n d u m . S ta tin i v e ro d u m e s t b r e v ite r n u l l u m e sse in c o n v e n ie n s
s e o f f e r tm t h o c lo c o q u a e s tio n e s g ra v e s , s c i q u o d d u a e n a tu r a e s e u m a te r ia e sp e c ie d i-
lic e t, a n q u a n tita s ita s it p ro p r ie ta s m a te ria e s tin c ta e q u a te n u s i n t e r se s u n t a liq u o m o d o
u t s it illi c o a e v a , e t a n a b illa d im a n e t v e l s im ile s, h a b e a n t p r o p r ie t a te m c o m m u n e m ,
m e d ia n te f o r m a , e t a n in illa im m e d ia te s u b - id e n im f r e q u e n s e s t e tia m i n f o r m is e t s u b -
i e c t e t u r v e l i n to to c o m p o s i to ; s e d h a e q u a e s s ta n tiis co m p le tes. N a m s ic u t d u a e c a u s a e
tio n e s n o n s u n t n e c e s sa ria e a d p ra e s e n te m s p e c ie d is tin c ta e p o s s u n t h a b e r e e ffe c tu m
d ìs p u ta tio n e m , e t in s e q u e n t! h a b e b u n t c o m - e iu s d e m ra tio n is , q u ia p o s s u n t h a b e r e v ir -
t r o d i o r e m lo c u m . tu te m c o m m u n e m , v e l f o r m a le m , v e l e m i
16. Dubìolum .— Responsio.— S o lu m p o t n e n te m , ita d u a e m a te r ia e p o s s u n t h a b e r e
e s t in h a c a ss e rtio n e d u b ita ri, si q u a n tita s e t p r o p r ie ta te m c o m m u n e m p r o p te r c o n v e n ie n -
m a te r ia sese c o n s e q u u n tu r , q u o m o d o v a ria ta tia m in a liq u a c o n d itio n e n a tu r a e , q u a m v is
r a tio n e m a te r ia e n o n v a r ia tu r r a tio q u a n t i - n o n c o n v e n ia n t s im p lic ite r in to ta e s s e n tia .
Disputación X III.— Sección X IV 535
Pues todas las materias tienen la extensión y composición de las partes integra
les, y en ella son enteramente semejantes, y según dicha razón les conviene a
ellas la propiedad; pero tienen además el ser potencias para la forma, y de
acuerdo con esta razón difieren por la diversa relación a la forma. Y de acuerdo
con esta razón y distinción especifica, es verdad que una materia no tiene al
guna propiedad accidental peculiar distinta de la cantidad o de las propiedades
de otra materia. Ni esto representa un inconveniente, porque la materia, como
es pura potencia, no necesita otras propiedades o facultades.
S o lu c io n e s a lo s a rg u m e n to s
Omnes enim materiae habent integralium tium quam alia. Commentator autem et Avi
partium extensionem et compositionem, et cenna procedunt in eo errore quod intelli-
in ea sunt omnino similes, et secundum earn gentiae omnes sunt entia necessaria et ae
rationem convenit illis proprietas; habent terna. Ad Augustinum, imprimis opus illud
veto ulterius quod sint potentiae ad formam, de Mirabilibus sacrae Scripturae incerti est
et secundum hanc rationem differunt per di- auctorìs ; deinde D, Thomas, q. unica de
versam habitudinem ad formam. Et secun Spiritualib. creat., a. 1, ad 4, explicat Au
dum hanc specificam rationem et distinc- gustinum non loqui de materia proprie ut est
tionem, verum est non habere unam mate- pars essentiae, nec de informitate substantia-
riam aliquam peculiarem proprietatem acci- li, sed materia ut dicit quameumque sub-
dentalem distinctam a quantitate vel a pro- stantiam vel subiectum accidentaliter infor
prietatibus alterius materiae. Neque hoc est me. Unde per materiam informem in inte
inconveniens, quia materia, cum sit pura llettuali natura nihil aliud intelligit quam
potentia, non indiget aliis proprietatibus velipsam naturam intellectualem nondum illu-
facultatibus. minatam a Verbo. Vel fortasse auctor illius
libri existimavit angelos esse corporeos. At-
Argumentorum soluliones que hoc modo respondet Capreolus, In II,
dist. 3, q. 1, ad alium locum Augustini ex
17. Locus Augustini exponitur.— Damas- libris Confessionum, eam expositionem esse
cenus explicatur.— Boetius exponitur.— Ad iuxta opinionem Platonis, existimantis an
argumenta alterius sententiae respondetur gelos esse corporeos ; praesertim quia Augus
Aristotelem, cum ait omnia quae moventur tinus non approbat, sed refert tantum ifiam
habere materiam, loqui de motu physico, in expositionem. Damascenus autem aperte
quo uca pars mobilis prius pertransit spa- sentit angelos esse immateriales, quamvis
536 Disputaciones metafísicas
R E S U M E N
Dos partes:
I. Existencia y naturaleza de esta causa; accidentes que la exigen (Sec. 1),
II. Realidades que pueden ejercer- esta causalidad (Sec. 2-4).
s ec c i ó N i
SECCIÓN II-
SECCI ÓN III
Supuesto que es la sustancia la causa material de los accidentes, ¿qué sus
tancia es? N o la increada (1). En primer lugar, pueden serlo para los acciden
tes que les sean proporcionados las sustancias simples, las formas subsistentes
y las partes integrales (2-4). Pero la cuestión batallona está en la causalidad de
la materia prima, sobre todo respecto de la cantidad (5). Para algunos la ma
teria no puede ejercer esa causalidad con prioridad a su unión a la forma (6-9).
Para otros la materia es entitativamente suficiente pura dicha causalidad, posi
ción por la que se decide Snárez (10-20), haciendo extensiva su doctrina a las
cualidades y confirmándola con la solución de los argumentos en contra (21-34).
A continuación, debidamente delimitado el problema. (35), desarrolla progresi-
540 Disputaciones metafísicas
SECCIÓN IV
¿Puede un accidente ser causa material de otro? Un accidente puede ser fun
damento y causa material de otro sobrenaturalmente, pero no naturalmente (1);
puede también un accidente tener su inhesión en la sustancia mediante otro (2).
E l problema sigue siendo si un accidente puede ser sujeto o causa material de
otro (3). Expuestas las sentencias negativa (4) y afirmativa (5), se decide por
la última, que prueba con argumentos y ejemplos (5-8), tratando luego algunas
cuestiones conexas (9-13) y acabando con la solución a los argumentos contra
rios (14).
DISPUTACION XIV
SECCION PRIMERA
¿S e da una verdadera c a u sa m a t e r ia l de los a c c id e n t e s ?
D IS P U T A T IO X IV S E C T IO P R IM A
De ca u sa m a t e r ia l i a c c id e n t iu m U trum d etur vera ca u sa m a t e r ia l is
A C C ID E N T IU M
Explicata causalitate m ateriali in prim a 1. D upliciter de accidentibus loqui pos-
radice e t causa illius generis, facile est eam sum us: u n o m odo in abstracto, seu de soia
applicare ad om nia subiecta quae huiusm odi form a accidentali; alio m odo in concreto,
genus cauralitatis exercent circa accidentia; seu de com posito ex tali form a e t subiecto.
n am circa substantiam sola m ateria prim a E t iuxta hanc duplicem considerationem d u
veram ac propriam causalitatem m aterialem pliciter potest quaeri causa m aterialis acci-
h ab et; quia, licet partes integrantes vel dis- dentis, scilicet, vel com ponens ipsum , vel
positioncs solcant ad hoc genus causae re- sustentans ipsum a u t unionem ipsius.
vocari, id solum est p er quam dam reductio-
nem , non per proprietatem . Ig itu r de m ate M a te r ia lis a c c i d e n tiu m c a u s a d a tu r
riali causa accidentium , prim um videbim us 2. P rim o ergo, in genere certum est dari
an sit et qualis et respectu quorum acciden causami m aterialem accidentium . H o c p atet
tium . D einde quibus rebus conveniat. prim o ex A ristotele, X I I M etaph., text. 13,
542 Disputaciones metafísicas
libro XII de la Metafísica, texto 13, donde, al resolver la cuestión que había
propuesto en el lib. DI, texto 15, afirma que los principios de todos los géne
ros son los mismos según proporción; porque —como expone el Comentador—
aunque sea una la potencia para el ser sustancial y otra para el ser accidental,
sin embargo, convienen proporcionalmente en la razón de causa material. Por
eso, esta causalidad se demuestra con el mismo procedimiento y proporción que
la causalidad de la materia prima; más aún, como nos es más asequible, fue
antes conocida, y por proporción con ella llegamos al conocimiento de la ma
teria prima, según vimos más arriba. En efecto, descubrimos por experiencia
que en un mismo sujeto se produce la mutación de un accidente en otro, por
ejemplo, de caliente en frío; y de esto deducimos que existe un sujeto que es
soporte de ambos accidentes, y le llamamos causa material del accidente. Porque
en realidad es causa, puesto que de él depende el accidente; y, en cuanto es
sujeto, no participa de otro género de causalidad, como es de por sí evidente
y quedará aún más claro por lo que se va a dedr. Además,por no tener lugar
esta trasmutadón en todos los accidentes, ha. de añadirse una razón universal,
que se ha de tomar de la naturaleza de la entidad accidental; en efecto, la en
tidad accidental no puede subsistir en sí misma, sino que requiere sujeto en
que sustentarse; y por eso exige una causa material como necesaria por su na
turaleza para que pueda existir. Y esta razón no sólo prueba que puede haber
causa-material de los acddentes, sino también que todos los accidentes exigen
esta causa por su naturaleza necesariamente; puesto que es propio del ser del
accidénte la inhesión, según explicaremos luego en su debido lugar; ahora bien,
en la razón misma de la inhesión queda incluido el sujeto y — consecuentemen
te — la causa material.
3. Diferencia digna de tenerse en cuenta entre la sustancia y el accidente.—
De lo cual se infiere una diferencia entre la sustancia j el accidente, por el he
cho de que' la sustancia, incluso la creada, no exige siempre una caúsa material,
según se demostró antes, y, en cambio, todo accidente la exige. El motivo está
en que la razón de sustancia o de forma creada, en virtud de tal razón precisa
, y cqpaún, no exige la materia, ya que en virtud- de dichas razones no hay con-
ubi, resolvens quaestionem quam lib. I l l , salis, quae ex .natura entitatis accidentali»
text» 15, proposuerat, dicit' omnium gene- sumcnda est; entitas enim accidentalis in se
rum eadem esse principia secundum pro- subsistere non potest, sed indiget subiecto
portionem; nam (ut Commentator exponit), in quo sustentetur; et ideo indiget causa
licet alia sit potenda ad esse substantial« et materiali tamquam necessaria ex natura rei
alia ad esse accidentale, tarnen proportio- ut esse possit. Quae ratio probat non solum
naliter conveniunt in ratione causae materia- dari posse causam materialem accidentium,
Iis. Unde haec causalitas eadem via et pro- sed etiam omnia accidentia natura sua ne
portione demonstratin' qua causalitas mate cessario postulare hanc causam; quia acci
ria« primae; immo, tamquam nobis notior, dentis esse est inesse, ut postea suo loco
prius cognita est, et per proportionem ad declarabimus ; in ipsa autem ratione inhae-
illam ventum est in cognitionem materiae rendi includitur subiectum et consequenter
primae, ut supra vidimus. Experimur enim materiali causa.
in eodem subiecto mutationem fieri ab uno
accidente in aliud, ut a calido in frigidum : 3. Notandum inter substantiam et acci
ex quo intelligimus dari subicctum qued dens discrimen.— Ex quo colligitur diffe
utrique accidenti subest et illud appellamus rentia inter substantiam et accidens, quod
causam materialem accidentis. Nam revera substantia etiam creata non requirit in uni
est causa, quandoquidem ab ilio dependet versum materialem causam, ut supra osten-
accidens; et quatenus subiectum est non sum est, accidens vero omne illam requirit.
participât aliud causalitatis genus, ut per se Et ratio est quia ratio substantiae aut for-
constat, et magis patebit ex dicendis. Dein mae creata« ex hac praecisa et communi
de, quia non in omnibus accidentibus fit ratione non requirit materials, cum ex vi
haec transmutatio, addenda est ratio univer- illarum rationum non repugnet esse rem
Disputación X IV .— Sección I 543
tradicción en que se dé una cosa subsistente y simple, sino que se exige por la
razón peculiar de una sustancia determinada, es decir, de la corpórea, o de
una forma determinada, o sea, de la material. El accidente, empero, por la ra
zón precisa y común de accidente, exige una causa material, por expresar una
entidad hasta tal punto débil, que no es apta por su naturaleza para subsistir,
y necesita, por tanto, de un sujeto que la sustente. De aquí resulta que esta
causalidad material se extiende también a las cosas incorpóreas, porque también
los accidentes espirituales necesitan una causa material, ampliando la palabra
material más allá de los límites de donde se tomó. Pues propiamente y en rigor
se llamó materia a la materia corpórea y de ella se tomó la denominación de
material; de aquí, sin embargo, se extiende a toda causa que tiene un modo
de causación igual o proporcional, aunque sea espiritual e incorpórea según su
entidad; y de esta suerte los accidentes espirituales, por más que en sí sean indi
visibles e incapaces de extensión cuantitativa, tienen, no obstante, causa mate
rial. Es m is : según los principios de la teología divina, también los accidentes
sobrenaturales necesitan una causa material, pues aunque sean entes de un or
den perfectísimo, sin embargo, por el hecho de ser accidentes, necesitan de su
jeto en que se sustenten. Hay que advertir, finalmente, que en esta conclusión
nos referimos a la propia entidad accidental, porque el modo accidental, que
no tiene de suyo entidad propia, sino que se identifica intrínsecamente con
alguna entidad accidental cuyo modo es, no tiene siempre una auténtica causa
material, sino que le basta aquella misma entidad a la que- modifica inmedia
tamente, ya se le una como a sujeto, ya de otro modo, lo cual no puede expli
carse al detalle sin explicar los diversos géneros de estos modos accidentales,
cosa que haremos al desarrollar esta materia. Por eso omito las principales di
ficultades que sé presentaban aquí sobre la relación en cuanto relación y sobre
la acción transeúnte en cuanto tal, y sobre el lugar y otras formas que son
denominaciones extrínsecas, ya que se las tratará con más provecho en sus lu
gares propios.
subsistentem e t sim plicem , sed req u iritü r éx*» siae,* edam -supernaturalla accidentia indi-
pecuüari ratione talis substantiae, nim irum gent m ateriali causa, nam quantum vis sint
corporeae, vel talis form ae, scilicet m ateria- enfia perfettissim i ordinis, tam en, hoc ipso
lis. A t vero accidens. ex praecisa e t com quqd accidentia sunt, indigent subiecto quo
m uni ratione accidentis postulai m aterialem fulciantur. A dvertendum est tam en ultim o,
causam , qu ia dicit entitatem ita dim inutam , in hac conclusione serm onem esse de propria
u t n atu ra sua sit inep ta ad subsistendum , ac entitate accidentali, nam m odus accidentalis
proinde indigentem aliquo subiecto susten q ui ex se non habet propriam entitatem , sed
tante. Q uo fit u t haec causalitas m aterialis intrinsece identificatur alicui accidentali en-
etiam ad incorporaba se extendat, nam etiam titati cuius est m odus, no n sem per habet
spiritualia accidentia indigent m ateriali cau propriam m aterialem causam , sed illi sufficit
sa, extenso nom ine m a te r ia lis ultra id a quo
ipsa entitas, quam proxim e modificat, sive illi
sum ptum est. M ateria enim proprie e t in
coniungatur u t subiecto, sive alio modo, quod
rigore appellata est m ateria corporea et ab ea
denom inano m a te r ia lis sum pta e s t; inde ta in parficulari declarari non potest, nisi ex-
rnen extendiuir ad om nem causam quae ra- plicando varia genera horum m odorum ac-
tionem causandi eam dem seu proportiona cidentalium , quod in discursu huius m ate
lem habet, etiam si secundum entitatem suam r n e praestabim us. E t ideo om itto spéciales
spiritualis sit e t incorporea ; atque hoc m odo difficultates, quae hic occurrebant de rela
accidentia spiritualia, licet in se sint indivi- tione u t relatio est, et de actione transeunte
sibilia et incapacia ex ten sio n s quantitativae, u t sic, e t de loco vel aliis form is extrinsece
nihilom inus causam m aterialem habent. denom inantibus, nam in propriis locis com -
Q uin potius, iuxta p rin cipia divinae theolo- m odius tractabuntur.
544 Disputaciones metafísicas
1 Ian d u n ., V i l i M etaph., q. 8.
Disputación X IV .— Sección I 545
señal de mayor perfección en el caso de que las otras circunstancias sean igua
les. Luego no es concebible razón probable alguna para atribuir a los accidentes
tal composición.
5. Todavía se puede añadir que no resulta inteligible qué clase de materia
sea aquella de que intrínsecamente se compone la forma accidental; porque o
es de tal naturaleza que permanezca siempre la misma en número sucesivamente
bajo las diversas formas accidentales, o se transforma siempre o perece junta
mente con la misma forma. Lo primero no puede afirmarse, porque de lo con
trario no sólo lo caliente se convertiría en frío, sino el calor en frialdad, y el
amor en odio, y así en otros casos, lo cual es falso a todas luces. Además, por
que el calor es activo según toda su entidad; por lo tanto, introduce en el su
jeto el calor según toda su entidad en cuanto al grado que introduce; luego
elimina de igual modo en toda su entidad el grado de frialdad opuesto; no
elimina, pues, solamente la parte formal de la material para introducir en ésta
otra parte formal opuesta, sino que elimina én absoluto la forma completa, o el
grado contrario completo para introducir el suyo. Al igual que en una mutación
puramente privativa, por ejemplo, en la cesación de la luz, no perece la parte
formal y permanece la potencial, sino toda la luz en absoluto. Si, pues, la trans
formación del accidente se realiza siempre en la entidad completa de la forma,
consecuentemente la materia de que se concibe que constan los accidentes no
tiene utilidad alguna en orden a las transformaciones de los accidentes, n i ofrece
tampoco utilidad en orden a que éstos informen la sustancia, pues la esencia de
la materia de suyo más bien impide esta información, ya que la materia en
cuanto tal no es acto actualizante, según dijimos antes. N o es útil, además, en
orden a la acción; más aún, puede impedir que la forma sea activa según su
entidad total, puesto que la materia de suyo no es activa; ahora bien, como
muchas formas accidentales son activas según toda su entidad, no constan in
trínsecamente de materia y forma. Finalmente, si el accidente consta de esta
suerte de materia y forma, también la forma del mismo accidente constará de
materia y forma. Y de esta manera se incurrirá en un proceso al infinito; si,
p u es,1hay que detenerse en alguna, como en realidad hay que hacerlo, deten-
fcctionem, sed tunc solum est.signum maio- totum gradum contrarium, ut suum intro-
ris perfectionis, quando caetera sunt paria: ducat. Sicut in mutatione pure privativa, ut,
ergo nulla probabilis ratio cxcogitari potest verbi gratia, in desinone luminis, non perit
ad tribuendum accidentibus hanc composi- pars formalis luminis et manet potentialis,
tionem. sed absolute totum lumen. Si autem trans
5. Adde praeterea intelligi non posse mutado accidentis semper fit in tota enti-
quail's sit ilia materia ex qua intrinsece com- tate formae, ergo ilia materia ex qua fin-
ponatur forma accidentals ; nam vel est talis guntur accidentia constare nihil deservit ad
ut eadcm numero successive sit sub diversis transmutationes accidentium, ñeque etiam
formis accidentalibus, vel semper transmu- deservit ut informent substactiam; nam
tatur seu perit aim ipsa forma. Primum ratio materiae ex se potius impedii infor-
dici non potest, alias non solum ex calido mationem, quia materia ut sic non est actus
fieret fr g ’duts, sed etiam ex calore frigus, actuans, ut supra diximus. Item non deser
et ex amore odium, et sic de aliis, quod est vit ad actionem ; quin potius impedire potest
aperte falsum. Item, quia calor activus est ne forma secundum se totam sit activa, nam
secundum totam entitatem suam; ergo in- materia secundum se non est activa; cum
tcoducit in subiecto calorem secundum to ergo multae formae accidentales sint activae
tam entitatem eius, quantum ad ilium gra- secundum totam suam entitatem, non con
dum qu-m introdveit; c ito expellit oppo- stant intrinsece materia et forma. Tandem
situm gradum frigoris similiter quoad totam si accidens ita constat materia et forma,
entitatem eius; non ergo expellit tantum etiam forma ipsius accidentis constabit ma
part-m fo-tnalem a materiali ut in hanc in teria et forma. Atque ita procedetur in in
troduce aliam partem formalem oppositam, finitum; si ergo in aliqua sistendum est, ut
sed simpliciter expellit totam formam, vel revera est, sistamus in prima, quae sit ip-
35
546 Disputaciones metafísicas
gámonos en la primera y que ésta sea el propio accidente, que no es más que
forma, y del que la materia es el sujeto a quien informa. La primera conse
cuencia es evidente por no haber mayor motivo en pro de una forma que de
otra, ya que ambas son entidades imperfectas e incompletas y formas de otra,
siendo posible concebir en ambas razón genérica y específica; luego hay el mis
mo motivo.
6. De aquí brota con claridad fácilmente la segunda parte de la conclu
sión, porque el compuesto accidental consta intrínsecamente de sujeto y acci
dente, y en esta composición el accidente tiene razón de forma; luego el su
jeto tiene razón de causa material. De donde resulta que respecto del com
puesto debe explicarse esta causalidad en los compuestos accidentales con la
misma proporción con que la explicamos en los sustanciales. Efectivamente, el mis
mo compuesto es efecto de dicha causa, porque consta de ella, y de ella de
pende. Y la razón o principio del causar es la potencia primera, o sea la en
tidad mediante la cual el sujeto recibe el accidente, potencia y entidad de las
que nos ocuparemos e x p ro fe ss o en las secciones siguientes. E n cambio, su cau
salidad en realidad no es otra cosa que la unión de una forma accidental al
sujeto, pues mediante ella surge un único compuesto de sujeto y de accidente.
Nos referimos, pues, al compuesto y a su causalidad como ser constituido, ya
. que de la causalidad en su proceso de producción se hablará inmediatamente.
N i es preciso imaginar en el sujeto del accidente un modo de unión distinto
del accidenté mismo en cuanto unido al sujeto, puesto que, al producirse el
accidente en el sujeto, no son dos los cambios que se producen en el mismo
sujeto: el uno, mediante la información del accidente; el otro, mediante un
modo especial de unión identificado con el mismo sujeto; y por otras razones
antes expuestas, que tienen aquí una eficacia igual o mayor. De esta suerte que
da patente dicha causalidad en su totalidad respecto del compuesto accidental.
7. S e p r e v ie n e un a o b je c ió n .— Se objetará: este compuesto accidental es
un uno p e r a ccid en s; luego respecto de él no puede intervenir una verdadera
causalidad material. De lo contrario, todo compuesto, p e r a c cid en s resultaría dé
u n a ' causalidad semejante; lo cual se manifiesta que es falso, en un montón de
sum acddens, quod est tantum forma cuius iectum,' nam ea mediante fit ut ex subiecto
materia est subiectum quod informât. Pri et accidente unum compositum coalescat.
ma sequela patet, quia non est maior ratio Loquimur enim de composito et causalitate
de una forma quant de alia, quia utraque eius in facto esse; nam de causalitate in fieri
est entitas imperfecta et incompleta et for statini dicetur. Ñeque oportet in subiecto
ma alterius et in utraque concipi potest ratio accidentis fingere distinctum modum unio-
generica et specifica; est ergo eadem ratio. nis praeter ipsum accidens ut unitum sub
6. Et ex his facile patet altera pars con- iecto, quia, cum accidens fit in subiecto, non
clusionis, quia compositum accidentale in- fiunt in ipso subiecto duae mutationes, una
trinsece constat ex subiecto et accidente et per informationem accidentis, alia per pecu-
in ea compositione accidens habet rationem liarem modum unionis identificatum ipsi
formae; ergo subiectum habet rationem ma- subiecto; et propter alias rationes supra
terialis causae. Unde fit causalitatem hanc factas, quae hic eamdem vel maiorem vim
respectu compositi eadem proportione expli- habent. Atque ita patet tota haec causajitas
candam esse in his compositis accidentalibus respectu accidentalis compositi.
qua in substantialibus illam declaravimus. 7. Occurritur obiectioni.— Dices : hoc
Ipsum enim compositum est effectus talis compositum accidentale est unum per ac
causae, cum ex ilia constet et ab illa pen- cidens; ergo respectu illius non potest in
deat. Ratio vero seu principium causandi tercedere vera causalitas materialis. Alias
est prima potentia vel entitas per quam sub omne compositum per accidens consurgeret
iectum recipit accidens, de qua potentia et ex huiusmodi causalitate; quod patet esse
entitate in sequentibus sectionibus ex pro falsum in acervo lapidum, vel etiam in
fesso dicemus. Causalitas vero in rc non est domó, quatenus constat fundamento, parie-
aliud quam unio accidentalis formae ad sub- tibus et tecto. Respondetur ex supra dictis
Disputación XIV.—Sección I 547.
f ie r i. T o t a h a e c a s s e r tio s e q u i t u r e x p r a e c e - e rg o . D e n i q u e h i n c e d a m c o n c l u d itu r p e n
d e n t i b u s a s u f f ic ie n ti d iv is io n e , n a m e x p r i d e r e n o n t a n t u m i n f a c to e s s e , s e d e d a m
m a a s s e r tio n e c x m s ta t a c c id e n tia i n d ig e r e in f ie r i, t u m q u i a f ie r i e s t p r o p o r tio n a tu m
c a u s a m a te r ia li o b d i m i n u t a m e n tita te m i p s i e s s e ; t u m e tia m q u i a a e d o p e r q u a m
q u a m h a b e n t ; e t in s e c u n d a p r o b a tu m e s t a c c id e n s n a t u r a l i t e r f i t e s t e d a m q u o d d a m
e n t i t a t e m a c c id e n ta ie m n o n in d i g e r e h a c c a u a c c id e n s p e n d e n s n e c e s s a r io a s u b ie c to i n
s a u t e x e a in tr in s e c e c o m p o n a t u r ; e r g o u t q u o v e l e x q u o f it. E s t ta m e n . h o c c u m
a b e a s u s t e n t e t u r . I m m o e tia m q u i f ì n g u n t p r o p o r tio n e in te llig e n d u m , n a m q u a e d a m
c a u s a m m a te r ia le m in tr in s e c e c o m p o n e n t e m a c c id e n tia f i u n t p e r p r o p r i a m a c tio n e m , a lia
a c c id c n tia , n o n e x c l u d u n t c a u s a m m a t e r i a - v e ro s o lu m p e r r e s u l t a n t i a m v e l c o n s e c u tio -
le m s u s t e n t a n t e m t o t u m i p s u m a c c id e n s n e m a d e f f e c tio n e m a l i a r u m r e r u m ; u n u m -
c o m p o s .t u m e x in tr in s e c a m a t e r i a e t f o r m a ; q u o d q u e e r g o a c c id e n s e o m o d o q u o fit,
q u o d e s t n o v u m a r g u m c n t u m fa ls o c o n fin g i p e n d e i a b a liq u o s u b ie c to i n f ie r i a t q u e i t a
i!) a m i n t r i n s . c a m c o m p o s i tio n e m a c c id e n tis h a b e t m a te r ia le m c a u s a m s u a e e ffe c d o n is e o
e x m a te ria e t fo rm a . E u r s u s e x e a d s m d i m o d o q u o n a t u r a l i t e r f ie r i p o te s t. Q u id a u -
m i n u t a e t i m p e r f e t t a e n t i t a t e a c c id e n tis c o n t e m s ì t h a e c c a u s a lita s n o n o p o r t e t ite r u m
s t a i p e n d e r e a s u a c a u s a m a te r i a l i n o n s o d e c l a r a r e ; n a m e a d e m o m n in o e s t q u a e in
l u t o in u n io n e , s e d i n e n t i t a t e s u a , q u i a i n s u b s ta n tia l! c a u s a iita te , s e r v a ta p r o p o r d o n e .
s e s u b s is te r e n u i l o m o d o p o t a s i n a t u r a l i t e r . 9. Quàliter materìalis causa de substan-
I t e m , q u i a n o n m in u s p a r .d a t a c c id e n s a s u a t:d i et accidentali dicatur.— Q u a e r e r e v e r o
c a u s a m a te r ia li q u a m f o r m a s u b s ta n tia lis a liq u is p o te s t a n m a te r ia lis c a u s a u n iv o c e
r a a te r ia lis a m a t e r i a ; s e d h a e c p e n d e i n o n d i c a t u r d e illa q u a e e s t s u b s ta n tia e e t d e
• i c n t i m i n u n i o n e , s e d e tia m i n e n t i t a t e ; c a u s a m a te r ia li a c c id e n d s . E t r a t i o d u b ii
Disputación X IV .— Sección II 549
motivo de duda puede ser el que la causa material del accidente o es en sí más
perfecta, o es de igual perfección que la causa material de la sustancia, puesto-
que o es una sustancia íntegra, o es una forma, o es al menos la materia misma;
luego también en la razón de causa material es más perfecta o al menos de
igual perfección, ya que en esta causalidad la causa se da a sí misma y a su
propio ser; luego si es en sí de igual perfección, lo será también en la razón
de causa. Mas en contra de esto está el que el ser que proviene de tal causa
lidad no es ser absoluta, sino relativamente; a saber, un ser accidental. Además,
la producción o generación de un accidente es sólo una producción y genera
ción relativa. Igualmente la unión de la forma accidental con el sujeto es sólo
relativa, como que es accidental; ahora bien, la causalidad material actual con
siste en la unión actual misma o en el unirse en cuanto del sujeto depende;
luego esta causalidad respecto del accidente es meramente relativa. De esta
suerte hay que afirmar que la causa material formalmente en la razón de causa
se predica analógicamente de estas causas y primariamente de la causa sustan
cial, pero que la realidad que causa los accidentes puede ser de igual o mayor
perfección materialmente. Mas esto no basta para que sea más perfecta en la
razón de causa, aunque forme parte por sí misma del todo accidental com
puesto, ya que la razón de causa no se ha de tomar de esto, sino de la cau
salidad actual que manifiesta y del ser formal que de aquí resulta.
SEC CIO N II
Si la s u s t a n c ia en cuanto tal pu ed e s e r ca u sa m a t e r ia l i n m e d ia t a
DE LOS ACCIDENTES
esse potest, quia causa materialis accidentis et principalius de causa substantiae; mafp--
in se vel est perfectior, vel est aeque per- rialiter vero rem quae causât acddentia
fecta causa materiali substantiae, nam vel posse esse vel aeque vel magis perfectam.
est integra substantia, vel forma, vel ad mi Id vero non satis est ut in ratione causae
nimum ipsa materia; ergo etiam in ratione sit perfectior, etiamsi per seipsam intret
causae materialis est vel perfectior, vel sai compositionem totius compositi accidentalis,
tem aeque perfecta, quia in hac causalitate quia non est inde ratio causae sumenda, sed
causa praebet seipsam et suum esse; ergo ex actuali causalitate quam exhibet et ex
si in se est aeque perfecta, etiam erit in formali esse quod inde consurgit.
ratione causae. In contrarium vero est, quia
esse quod résultat ex hac causalitate non est
esse simpliciter, sed secundum quid, nimi- SECTIO II
rum esse accidentale. Item productio vel A n s u b st a n tia u t s ic e s s e p o s s it
generatio accidentis solum est productio et IMMEDIATA CAUSA MATERIALIS ACCIDENTIUM
generano secundum quid. Unio item formae
accidentalis cum subiecto est tantum secun 1. De hac causalitate formaliter sumpta
dum quid, utpote accidentalis; sed actualis nihil aliud nobis dicendum superest; de
causalitas materialis consistit in ipsa actuali fondamento vero talis causalitatis et de po~
unione, vel unitione, quatenus a subiecto tenda per quam causât, nonnulla dicere ne-
pendet; ergo causalitas haec respectu acci cesse est. Cum enim materialis causalitas
dentis est tantum secundum quid. Atque ita consistât in receptione, duo ex parte causae
dicendum est causam materialem formaliter requiruntur; scilicet res quae recipit et po
in ratione causae analogice de his causis did tenti;! per quam recipit, quae possunt vel re
550 Disputaciones metafísicas
tinguirse realmente o por razón. Damos por supuesto, según es evidente por lo
dicho, que la sustancia es como el primer fundamento o la realidad primera que
causa materialmente los accidentes, por ser todo el orden de los accidentes im
perfecto e insuficiente para subsistir en sí mismo; y por esto el primer fun
damento en que se apoyan los accidentes no puede ser un accidente, sino que
debe ser una sustancia. Investigamos, pues, mediante qué potencia la sustancia
causa materialmente los accidentes, si mediante una potencia accidental distinta
de ella realmente o por su naturaleza, o si los causa por sí misma, o sea me
diante una potencia distinta sólo por razón.
4. Mas esta sentencia, por lo que al caso presente se refiere, no puede de
fenderse, si es que por ventura no hay equivoddad en el uso de las palabras.
Afirmo, pues, que la sutancia por si misma sin la adición de cosa alguna real
mente distinta, o de modo alguno distinto por su naturaleza, puede ser causa
material que reciba inmediatamente en sí algún accidente. Se prueba la pri
mera parte, porque si la sustancia recibe, por ejemplo, la cantidad, mediante
una cosa distinta constituida en potencia para recibir la cantidad, pregunto si
p r i n c i p i u m r e c i p i t u r o b d i c t u m te s t im o n iu m m U i e n im r a tio n e p r o b a v im u s s u p r a p o t e n
A r is to te lis , 'c u t a ä d u n t a liu d C o m m e f lta to r is , t i a m m a te r ia è n o n e s s e a c c id e n s , s e d s u b -
V P h y s ., c o m . 9 , potentiam ad unumquod- s t a n t i a m ; e t p r o p o r tio n a li d i s c u r s u c o n c l u d i
que praedicamentum esse in illo genere prae- p o te s t p o te n tia m a d re c ip ie n d a m q u a lita -
dicamenti in quo est actus; e t I d e A n im ., t e m e s s e i n g e n e r e q u a lita tis . E x q u a r a
c o m . 6 , potentiam et actum esse differentias ti o n e a liq u i e x te n d u n t iU u d p r i n c i p i u m a d
quae conlingunt omnibus praedicamentis, e t p o te n tia m a c tiv a m e t r e c e p t i v a t n ; u n d e g e
lo q u i t u r d e p o t e n t i a r e c e p t iv a , n a m t r a c t a t n e ra tin g i n f e r u n t p o te n tia m a d a c t u m a c d -
d e a n im a q u a t e n u s e s t a c t u s e t d e p o te n tia d e n t a l e m e s s e a e d d e n s e t r e f e r r i a d id e m
q u a e U li r e s p o n d e t. E o d e m p r in c ip io u t i t u r gen u s.
D . T h o m a s s a e p e , s i g n a t im I , q . 7 7 , a . 1,
u b i i n q u i t : Cum potentia et actus dwidant Substantia seipsa immediata causa materialis
ens et quodlibet genus etuis, oportet quod accidcntium
ad idem genus referantur potentia et actus; 4. H a e c v e r o s e m e n tis i, q u a n t u m a d r e m
ct ideo si actus non est in genere substan p r a e s e n te m a t tin e t, d e f e n d i n o n p o te s t , n is i
tiae, potentia, quae dicitur ad ilium actum, f o n a s s e i n s e n s u v e r b o r u m a e q u iv o c a tio s it.
non potest esse in genere substantiae, l n D i c o e r g o s u b s ta n tia m p e r s e ip s a m a b s q u e
q u ib u s v e r b is e t p r i n c i p i u m il l u d e t c o n - a d d itio n e a lic u iu s r e i r e a U te r d is t i n c t a e v e l
c lu s io i n t e n t a e t r a t i o c o n c lu s io n ia c o n tin e r i a lic u iu s m o d i e x n a t u r a r e i d iv e r s i p o s s e
v id e n tu r . E s t a u t e m r a tio , q u i a p o te n tia e e s s e c a u s a m m a te r ia le m i m m e d ia te i n s e r e -
s p e c if ic a n tu r p e r a c t u s ; e r g o p o te n t i a a d c i p i e n t e m a liq u o d a c c id e n s . P r o b a t u r p r i o r
r e c ip ie n d a m f o r m a m a c d d e n t a l e m s u m it s p e - p a r s , q u i a s i s u b s ta n tia r e c i p i t q u a n t i t a t e m ,
d e m s u a m a b a c t u a d q u e m o r d i n a t u r ; e rg o v e r b i g r a tia , m e d ia n te a l i q u a r e d i s t i n c t a ,
illa p o te n tia n o n p o t e s t e s s e s u b s ta n tia . S i- q u a e s i t p o te n tia a d r e c ip ie n d a m q u a n t i t à -
552 Disputaciones metafísicas
esa cosa es sustancia o accidente. No puede ser sustancia, no sólo porque de lo
contrario no habría cosa alguna fuera de la sustancia total de la cosa, sino tam
bién porque entonces se admitiría una sustancia receptiva por sí misma del
accidente. Si es accidente, ha de estar —consecuentemente— en algún sujeto
próximo; pregunto, pues, si éste es una potencia accidental realmente distinta
0 es la sustancia misma; si se afirma esto segundo, tenemos lo pretendido. Mas
si se afirma lo primero, volverá a plantearse la pregunta sobre dicho accidente
y así procederemos hasta el infinito, si no nos detenemos en la sustancia misma.
Efectivamente, así tiene que ser, porque aunque la sustancia se pueda unir con
un accidente mediante otro, según luego diremos, no obstante, comparando la
sustancia con la totalidad de la colección de accidentes, no puede unirse con
ella por medio de cosa alguna que no sea o sustancia o accidente; luego es ne
cesario que alguna sustancia y algún accidente se unan inmediatamente, es de
cir, sin que se interponga cosa alguna distinta de ambos extremos. Puede, por
fin, tomarse un argumento a p r io r i del hecho de que el accidente se suma a la
sustancia creada para perfeccionarla y para suplir lo que dicha sustancia no
puede tener por sí misma; luego es necesario que en la entidad de tal sustancia
esté íntimamente entrañada la capacidad de recibir accidentes; luego esta ca
pacidad de la sustancia, receptiva de los accidentes, en cuanto tal, no puede
ser una cosa distinta de la sustancia misma; por tanto, por lo que a esta parte
se refiere, parece evidente la conclusión propuesta. •• •
5. En cuanto a la segunda parte, respecto del modo distinto por su natu
raleza, no tratamos, en primer lugar, del modo actual de unión sobre el que se
habló antes, sino de un modo —por así decirlo— potencial, o sea de una po-
1 encía distinta por su naturaleza de la sustancia como un modo y no como una
cosa completamente diferente. E n este sentido resulta prácticamente aplicable
el razonamiento expuesto; pues también esa potencia modalmente distinta será
un verdadero accidente, porque si fuese una sustancia, sería falso afirmar que
se distingue por su naturaleza de la sustancia total de la cosa; luego está a su
modo por sí misma en la sus^ncia y depende de ésta>en el género de causa
t e m , in t e r r o g o a n illa r e s s i t s u b s t a n t i a v e l a c c id e n s a d i i d t u r s u b s ta n tia e c r e a t a e a d p e r -
a c c id e n s . S u b s t a n t i a e s s e n o n p o t e s t ,, t u r n , f ic ie n d a m i lla m e t s u p p l e n d u m i d q u o d ta ils
q u i a a lia s n o n e s s e t r e s u l t r a t o t a m s u b - s u b s t a n t i a p e r s e ip s a m h a b e r e n o n p o t e s t ;
s t a n t i a m r e i ; t u r n e tia m q u ia ia m p o n e r e - e r g o n e c e s s e e s t u t i n e n t i t a t e ta lis s u b s ta n
t u r s u b s t a n t i a p e r s e ip s a m r e c e p t iv a a c c i tia e i n t i m e in c l u d a t u r c a p a c ita s a d r e c ip ie n -
d e n t s . S i e s t a c c id e n s , e r g o e s t i n a li q u o d a a e d d e n t i a ; e r g o h a e c c a p a c ita s s u b s ta n
s u b ie c to p r o x i m o ; q u a e r o e r g o a n i l l u d s i t tia e q u a e e s t r e c e p t iv a a c c id e n tiu m , u t s ic ,
p o te n tia a c c id e n ta ta re a lite r d is tin c ta , v e l n o n p o t e s t e s s e r e s d is t i n c t a a b ip s a s u b
ip s a m e t s u b s ta n tia ; si h o c p o s te riu s d ic a - s ta n tia ; u n d e q u o a d h a n c p a rte m c o n d u s io
t u r , h a b e m u s i n t e n t u m . S i v e r o d ic a t u r p o s i t a e v id e n s v id e tu r .
p r i u s , d e ilio a c c id e n te i t e r u m r e d i b i t q u a e s S. I n a l te r a v e r o p a r t e , d e m o d o e x n a
tio , e t i t a i n in f i n i t u m p r o c e d e m u s , n is i t u r e r e i d is tin c to , i m p r im is n o n a g im u s d e
i n i o s a s u b s t a n t i a t a n d e m s is ta m u s . E t i ta m o d o u n io n is a c t u a li, d e q u o s u p r a d ic tu m
e s t r e v e r a n e c e s s a r iu m , n a m , l i c e t s u b s t a n e s t, s e d d e m o d o Cut i t a d ic a m ) p o te n tia l) ,
t i a p o s s i t u n i r i a lie n i a c c id e n ti m e d io a lio , s e u d e p o te n tia a li q u a e x n a t u r e r e i d is tin c ta
u t p o s te a d ic e m u s , ta m e n c o m p a r a n d o s u b - a s u b s ta n tia ta m q u a m m o d o e t n o n ta m -
s t a n t i a m a d t o t a m c o lle c tio n e m a c c id e n tiu m , q u a m r e o m n in o d iv e r s a . E t s ic a p p lic a r i
n o n p o t e s t illi u n i r i m e d ia a liq u a r e q u a e f e r e p o t e s t d is c u r s u s f a c t u s ; n a m e tia m ilia
n o n s it a u t s u b s ta n tia a u t a c c id e n s ; e rg o p o t e n t i a m o d a lite r d i s tin c ta e r i t v e r u m a c
n e c e s s e e s t u t a li q u a s u b s t a n t i a e t a liq u o d c id e n s , n a m s i e s s e t s u b s ta n tia , fa ls o d ic e -
a c c id e n s i m m e d ia te u n i a n t u r , i d e s t, n u l l a r e t u r d i s tin c ta e x n a t u r e r e i a t o t a r e i s u b
m e d i a n t e r e d i s t i n c t a a b e x tr e m is 1. R a t i o s t a n t i a ; e r g o p e r s e ip s a m i n e s t s u o m o d o
d e n iq u e a p rio r i e x e o su m i p o te s t, q u o d s u b s ta n tia e e t a b e a p e n d e t i n g e n e r e c a u -
i E n o tr a s e d ic io n e s se a ñ ad e « u n itis » , p a l a b r a q u e n o h a c e m á s q u e c o m p le ta r el
s e n ti d o . ( N . d e lo s E E .)
Disputación XIV.—Sección II 553
material; luego es recibida por ella inmediatamente por la propia entidad sus
tancial. Además, en este caso, la distinción e x n a tu ra r e i, sin adm itir distinción
real, es una ficción, puesto que esta capacidad de recibir —por así decirlo—
el primer accidente de tal suerte es íntima a la sustancia creada, que es inse
parable de ella incluso por la potencia absoluta de Dios; pues por el hecho
mismo de que la sustancia, por ejemplo, del ángel es esencialmente tal, es por
sí misma capaz de la potencia intelectiva; y aunque admitamos que Dios pue
de separar el entendimiento del ángel de su sustancia, comprendemos necesa
riamente que dicha sustancia permanece siempre capaz de entendimiento, y aun
que Dios conserve' dicha sustancia desnuda, es imposible que no permanezca
capaz de su natural potencia intelectiva; del mismo modo vemos que se com
para la sustancia compuesta de materia y forma con la cantidad, por ser capaz
de ella por sí misma y no poder ser privada de esta capacidad, por más que se
separe de dicha sustancia toda realidad o modo que de ella sea separable; luego
se inventa falsamente una distinción real entre tal capacidad y la sustancia.
6. C a y e ta n o h ace u n a lim ita c ió n e n la se n te n c ia o p u e sta a la n u e s tr a .—
R e fu ta c ió n d e la lim ita c ió n d e C a y e ta n o .— Por eso Cayetano, I, q . 54, a. 3,
adhiriéndose en parte a la sentencia citada más arriba, la limita a aquellos ac
cidentes que se adquieren mediante alguna acción o pasión; porque los que son
congènito^ a la sustancia no necesitan de potencia intermedia, sino que la sus
tancia es capaz de ellos por sí misma; y de esta manera evita el proceso al
infinito. La razón de esta distinción y limitación, tomada de él, en la misma I,
q 77, a. 1, es porque la potencia congènita a la sustancia es esencialmente una
potencia principalmente ordenada a recibir el acto; y el que sea acto de la
sustancia lo debe únicamente a la razón común de accidente, y no necesita por
tanto otra potenpia mediante la cual realice su inhesión en la sustancia; en
cambio, los otros accidentes son primaria y esencialmente actos y exigen, por
ello, sus propias potencias, mediante las cuales realizan su inhesión en la sus
tancia. Dé esta doctrina deduzco, sin embargo, en primer lugar, que en virtud'
d e la causalidad material del accidente en cuanto tal no se requiere de suyo
a c d d e n t i s u t s ic p e r s e n o n r e q u i r i p o t e n - n a t u r a l i t e r n o n p o s s i n t s e s e lo c o p e n e t r a r e .
t i a m m e d ia n i, s e d s u b s t a n t i a m p e r s e ip s a m I n d e v e ro c o n s e q u e n te r h a b e t u t s it m e d iu m
e s s e s u f f ic ic n te m a d h a n c c a u s a lita te m . H o c a d r e d p i e n d a q u a e d a m a lia a c c i d e n t i a ; e r g o
p a t e t , q u ia a d r e d p i e n d a ilia a c c id e n tia q u a e n o n s o lu m ilia a c c id e n tia q u a e s u n t p e r s e
s u n t e s s e n tia lite r p o te n tia e r e c e p t i v a e n o n p r i m o i n s t i t u t a u t s i n t p o t e n t i a e r e c e p tiv a e ,
r e q u i r i t u r a lia p o t e n t i a ; q u ia h a e p o te n tia e s e d e tia m a lia q u a e o b q u a m c u m q u e r a tio
n o n a c t u a n t s u b s ta n tia m s e c u n d u m a liq u a m n e m h a b e n t im m e d i a t a m h a b i t u d i n e m a d
s p e e is le m r a tio n e m a c tu s s e d o b c o m m u n e m s u b s ta n tia m , n o n r e q u i r u n t p o t e n t i a m m e
r a tio n e m a c c id e n tis ; e r g o e x v i c a u s a lita tis d ia m u t a b e a r e d p i a n t u r s e u m a te r ia lite r
a c d d e n t i s u t s ic n o n r e q u i r i t u r ta lis p o te n tia , c a u s e n tu r .
s e d s i in a liq u ib u s r e q u i r i t u r , e r i t p r o p t e r
a liq u a s s p é c ia le s ra tio n e s . D e i n d e f a ls o h o c 7. I m m o v e r o a d d o n u l l a m f o r ta s s e r e -
l i m i t a t u r a d e a a c d d e n t i a q u a e p e r se p r im o p e riri p o te n tia m a c d d e n ta le m p u re re c e p ti-
i n s t i t u t a s u n t u t s i n t p o te n tia e r e c e p t i v a e ; v a m r e i p s a d is t i n c t a m a s u b s t a n t i a , u t p o te s t
n a m q u a n tita s n o n r e q u i r i t i n s u b s t a n t i a b re v ite r in d u c tio n e o s te n d i. N a m in s u b s ta n -
p o te n tia m m e d ia m p e r q u a m r e c i p i a t u r , u t tiis c o r p o r e is i n a n im a tis n u l l a e s t p o t e n t i a
p r o b a t u m e s t, q u ia s u b s ta n tia p e r s e ip s a m r e c e p t iv a a c d d e n t i u m p r a e t e r q u a n t i t a t e m ,
e s t c a p a x q u a n tita tis , e t s u p e r f lu u m e s t a c u t p a r t i m o s te n s u m e s t, p a r t i m e x s e q u e n -
p la n e a b s u r d u m a lia m f in g e re p o t e n t i a m t ib u s m a g is c o n s t a b i t ; q u a n t i t a s a u te m , u t
m e d ia m e x n a t u r a r e i d is tin c ta m , e t ta r n e n d ix i, n o n e s t p e r s e p r i m o p o te n tia r e c e p
. q u a n t i t a s n o n e s t p e r se p r im o i n s t i t u t a u t tiv a , s e d e s t f o r m a d a n s s u b s ta n tia e m a te
s it p o te n tia r e c e p tiv a , u t ip s i e tia m f a t e n t u r , r i a l i h a n c c o r p o r e a m m o le m e t e x te n s io n e m ,
a lia s q u a n tita s e s s e n tia lite r e s s e t q u a lité s . r a tio n e c u iu s a p ta e s t lo c u m o c c u p a r e . I n
U n d e q u a n tita s p e r s e p r i m o i n s t i t u t a e s t r e b u s a u t e m v iv e n tib u s u t s ic n o n a g n o s d -
a d e x te n d e n d a s p a r te s s u b s ta n tia e , i t a u t m u s p o t e n t i a s a liq u a s p u r e p a s s iv a s , n a m
D ispu tación X IV .— Sección II 555
pasiva, ya que todas las que convienen a los vivientes en cuanto vivientes, son
activas de algún modo; idéntica consideración puede hacerse en las sustancias
angélicas; luego no es necesario imaginar en la sustancia potencias distintas,
precisamente a causa de la recepción de accidentes, a no ser que haya necesi
dad por otro concepto.
8. D e esto se concluye además que aquella limitación o distinción respecto
de los accidentes congénitos o transformables no es formal, ni verdadera en
todos los casos. Lo primero es evidente, porque si la sustancia es capaz por
sí misma del accidente en cuanto tal, también podrá ser capaz de mutación en
orden a tal accidente, si es que por ventura éste es separable. Y si es insepa
rable, esto sería accidental y algo material respecto de la causalidad de la sus
tancia. L o segundo es manifiesto, porque la cantidad, según la opinión común,
es un accidente que se transforma y adquiere por movimiento propio y, sin
embargo, no exige en la sustancia ima potencia distinta de ella. Además, la
presencia local o el «donde» es un modo accidental que afecta a veces inmedia
tamente a la sustancia misma, según se ve con más claridad en la sustancia es
piritual, siendo —a su manera— verdad en la material, como diremos más aba
jo en su lugar; y, no obstante, este accidente puede adquirirse o perderse por
una mutación propia. Asimismo, si es verdad que la relación de semejanza o
identidad específica.^ algo realmente distinto del sujeto y del fundamento, di
cho accidente no requiere en la sustancia una potencia especial, y, sin embargo,
no es congènito, sino que puede perderse o surgir de nuevo. Queda, pues, afir
mar que, en absoluto, para la causalidad material de la sustancia respecto del
accidente, bien esté en ella a modo de potencia pasiva o activa, bien a modo
d e forma simple o de una disposición, o sea, de la cantidad, o de un accidente
de otro tipo congènito o adventicio, no es en absoluto necesaria, esencialmente
y en virtud de estas razones generales consideradas precisivamente, por parte
de la sustancia una potencia especial realmente distinta de ella.
o m n e s q u a e c o n v c n i u n t v iv e n tib u s u t v iv e n - d e n ta lis q u i in t e r d i r a i a f f ic it im m e d i a t e i p -
t í a s u n t , s u n t a liq u o m o d o a c t i v a e ; q u o d s a m s u b s t a n t i a m , u t c la r iu s p a t e t i n s u b
e tia m i n ■ s u b s l a n t í i s a n g e lic is c o n s id e r a r e s ta n t ia s p ir itu a li, e t e s t s u o m o d o v e r u m
l i c e t ; e r g o p r a e c i s e o b r é c ip ie n d a a c c id e n tia , i n m a te r ia li, u t i n f r a s u o lo c o d i c e m u s ; e t
n o n o p o r t e t f in g e r e i n s u b s ta n tia p o te n tia s ta m e n i l l u d a c c id e n s p o t e s t p e r p r o p r i a m
d is tin c ta s , n i s i a l iu n d e n e c e s s ita s o r i a t u r . m u ta tio n e m a c q u iri e t p e rd i. I te m , si v e ru m
8. E x q u o u l t e r i u s c o n c l u d i t u r illa m li m i - e s t r e la tio n e m s im ilitu d in i s v e l i d e n t i t a t i s
ta tio n e m s e u d i s t i n c t i o n e m d e a c c id e n tib u s s p e c ific a e e s s e a liq u id e x n a t u r a r e i d i s t i n c -
c o n g e n i tis s e u tr a n s m u ta b U ib u s n o n e s s e t u m a s u b ie c to e t f u n d a m e n to , t a l e a c c id e n s
f o r m a l e m ñ e q u e i n u n iv e r s u m v e r a m . P r i - n o n r e q u i r i t i n s u b s t a n t i a s p e c ia le m p o te n
m u m p a te t, q u i a s i s u b s t a n t i a p e r s e ip s a m ti a m , e t t a m e n n o n e s t c o n g e n i tu m , s e d
p o te s t e s s e c a p a x a c c i d e n t i u t s ic , e t i a m a m itti p o te s t v e l d e n o v o re s u lta re . R e s ta t
p o t e r i t e s s e c a p a x m u ta tio n is a d ta le a c c i e r g o u t a b s o lu t e d ic a m u s a d c a u s a l i t a t e m
d e n s , s i f o r ta s s e il l u d s e p a r a b ile s it. Q u o d m a te r ia le m s u b s ta n tia e c ir c a a c c id e n s , s iv e
s i s i t i n s e p a r a b ile , illu d e s t p e r a c c id e n s e t i n e a s i t p e r m o d u m p o t e n t i a e p a s s iv a e a u t
m a te r ia le q u i d r e s p e c t u c a u s a lita tis s u b s t a n a c tiv a e , s iv e p e r m o d u m s im p lic is f o r m a e v e l
tia e . S e c u n d u m p a t e t , q u i a q u a n t i t a s , iu x t a d is p o s it io n is s e u q u a n tita tis a u t a l t e r á i s m o d i
c o m m u n e m s e n te n tia m , e s t a c c id e n s q u o d a c c id e n tis , s iv e c o n g e n i ti s iv e a d v e n t itii, p e r
tr a n s m u ta tu r e t p e r p ro p r iu m m o tu m a c s e e t e x v i h a r u m g e n e r a l iu m r a t i o n u m
q u i r i n g ; e t n ih ilo m i n u s n o n r e q u i r i t i n s u b p r a e c i s e s u m p t a r u m n o n e s s e n e c e s s a r ia m
s ta n t ia p o t e n t i a m a b illa d is tin c ta m . I t e m , e x p a r t e s u b s ta n tia e s p e c ia le m p o t e n t i a m e x
p r a e s e n tia lo c a lis s e u U b i e s t m o d u s a c c i- n a t u r a r e i a b illa d is tin c ta m .
556 Disputaciones metafísicas
género de la acción y, aunque sea verdad que son cualidades y que suponen
una potencia que es cualidad, esto no se debe, sin embargo, a la razón general
dicha, sino a su peculiar causa y naturaleza.
10. Por lo que se refiere a los accidentes de la sustancia corpórea, todos
admiten que entre los accidentes que tienen entidad propia distinta realmente
de la sustancia, el primer accidente de dicha sustancia es la cantidad, la cual
no supone en la sustancia potencia alguna que pertenezca al predicamento de
la cantidad, como prueba a fortiori cuanto hemos dicho hasta ahora. Y la can
tidad misma es el medio o potencia mediante la cual esta potencia recibe las
cualidades corpóreas y otros accidentes semejantes; sin embargo, la cantidad
no es una potencia que pertenezca al predicamento de la cualidad, como es de por
sí evidente. N i puede tampoco concebirse que, por ejemplo, entre la superficie
y la blancura medie o se interponga potencia alguna del género de la cualidad,
mediante la cual la superficie reciba la blancura, cosa que prueban también los
argumentos expuestos hasta ahora, porque esa potencia, si no es en la realidad
distinta de la superficie, no puede ser verdadera cualidad; y el pensar que es
distinta como una realidad o como un modo realmente distinto, por tina parte
es superfiuo y carece de fundamento; por otra, o habrá que proceder hasta el
infinito o, si hay que detenerse en la capacidad intrínseca de la superficie, en
cuanto es por sí misma receptiva de dicha potencia, se afirmará con más ver
dad qué hay que detenerse en la misma capacidad intrínseca de la superficie
en cuanto es por si misma inmediatamente receptiva de la blancura, eliminando
aquella potencia inútil e ininteligible. Consta, pues, de esta suerte que la po
tencia mediante la cual la sustancia recibe el accidente no pertenece siempre
al mismo predicamento que el accidente recibido. Y la razón a prio ri consiste
en que del accidenté y del sujeto no tiene que resultar un uno p e r se, sino p e r
accidens, y no Se requiere, por lo tanto, que dicha potencia y acto pertenezcan
al mismo género; luego tampoco es necesario que tal potencia esté esencial
mente determinada y ordenada a tal acto.
11. Cóm o [ esquivan algunos la fu erza de los argum entos preceden tes.—
Acaso se objete qué con estos , argumentos queda perfectamente probadó que la
praedicamento in quo est accidens receptum, cum ait potentiam et actum revocari ad
non vero probari non collocarl in illo saltern idem genus; alias non bene inde conclude-
reductive, quod solum asserunt auctores ret potentias animae esse res distinctas ab
prioris sententiae; nam, cum accidens dicat anima, quod illis locis intendit; et eodem
intrinsecum ordinem ad subiectum quatenus sensu loquitur Caietanus, qui propterea ad-
est capax ipsius accidentis, necesse est ut hibuit limitationes et distinctiones supra ci~
subiectum secundum earn capacitatem re- tatas. Commentator item in eodem sensu lo-
ducatur ad praedicamentum accidentis. Prop qui videtur cum dicit potentiam et actum
ter hanc evasionem insinuavi superius posse esse differentias oppositas dividentes singula
in hac quaestione esse aequivocationem in praedicamenta.
verbis, nam si solum sit sensus substantiam
vel quantitatem conceptam a nobis sub for- Declaratur axioma: «Actus et potentia sunt
malitate caoacitatis talis accidentis reduci in eodem generen
quodammodo ad praedicamentum illius acci
dentis tamquam auoddam additum per quod 12. Quomodo ergo intelligendum est
definitur tale accidens, sic controversia est
de modo loquendi aut concipiendi nostro;
illud axioma: Actus et potentia sunt in eo
dem genere? Reiidendumne omnino est,
sententiae a nobis positae et resolutioni da-
ne
nam secundum rem nulla vera potentia ad-
ditur media inter substantiam et quantita tae obstare videatur? Respondetur imprimis
tem, vel inter quantitatem et qualitatem, sed axioma illud non recte fundari in Aristote-
solum quaedam denominatio vel conceptio le, X II Metaph.; nam ibi solum assent res
respectiva. Nos autem loquimur de reali et omnium praedicamentorum habere eadera.
vera potentia, de qua loquitur D . Thomas prindpia secundum proportionem seu ana-
Disputación XIV.—Sección II 559
mos principios proporcional o analógicamente, pero no afirma en parte alguna
que todos esos principios se coloquen en el mismo predicamento; más aún, al
poner ejemplos, dice que en los colores el blanco es principio como forma; el
negro, como privación; la superficie, como materia, y que en la iluminación la
luz es la forma; las tinieblas, la privación; el aire, el sujeto; y en la curación,
que la salud es la form a; la enfermedad, la privación, y el cuerpo, la materia;
en los cuales ejemplos jamás señala una potencia que deba ser del mismo pre
dicamento que la form a; así, pues, no afirmó Aristóteles que la materia y la
forma pertenezcan siempre al mismo género, por más que haya afirmado que
las cosas de todos los.géneros pueden de algún modo tener principio formal y
material. Por eso dice allí mismo que las cosas de todos los géneros tienen
causa eficiente o motora, pero no dice u opina que dicha causa pertenezca al
mismo género que la cosa efectuada. N i significa obstáculo la réplica de Son-
ciñas: que la causa eficiente es extrínseca y que por eso no es necesario que sea
del mismo género; y que, en cambio, el principio material es intrínseco y
éste debe ser del mismo género. En efecto, respondo que el principio ma
terial del accidente, si se compara con todo el compuesto, le es intrínseco;
pero que, sin embargo, dicho compuesto, en cuanto tal, no está propiamente
en un solo género, puesto que es uno p e r a c cid en s y consta de elementos de
diversos géneros; mas si se compara con la forma accidental, no es principio
intrínseco de ella, es decir, elemento de su composición intrínseca, sino sólo
a manera de algo añadido o de sujeto, al que se une la forma accidental, y este
principio no es necesariamente del mismo género que la forma en la composi
ción accidental.
13. C ó m o e x p lic a E sc o to d ic h o p rin c ip io .— Q u é e s la p o te n c ia o b je tiv a para-
E s c o to .— Por eso Escoto, In II , dist. 16, q .,1 , responde que este axioma, re
ferido a la potencia receptiva y a su acto, es falso, y aduce contra él las difi
cultades que nosotros hemos insinuado a propósito de la sustancia y del acci
dente, de la superficie y del color, etc. Y enseña igualmente que es falso refe
rido a la potencia activa y a su «acto, pues tiene también dificultades palmarias*
sobre todo en las potencias que obran con acción transeúnte, bien se las com
pare con la acción en cuanto acción, por pertenecer claramente a diversos
predicamentos; bien a la realidad o forma producida, puesto que la potencia
motora según el lugar es una cualidad, y produce, en cambio, el «donde»
o presencia local, y la potencia aumentativa es una cualidad, y, a su vez,
produce cantidad o sustancia. Así, pues, afirma que el tal axioma hay que
entenderlo de la potencia objetiva. Esta interpretación la rechazan muchos, ata
cando despiadadamente esta potencia objetiva. Mas por lo que a esto se re
fiere, es mi opinión que discuten con Escoto un problema de nombre y con
sentido equívoco; porque él no entiende la potencia objetiva como una reali
dad verdadera que exista actualmente en la naturaleza, sentido en el que sólo
es potencia real la activa o la pasiva, como diré luego más ampliamente al tra-
tr j de la esencia de la criatura y explicar la especie de cualidad que constituye
la potencia; sino que Escoto entiende la potencia objetiva como una realidad
en estado posible antes de existir en acto, a la manera que decimos que una
cosa está en potencia antes de que exista; y por ser la realidad, en cuanto po
sible, objeto de la potencia activa, por eso afirma Escoto que está en potencia
objetiva. Y en tal sentido afirma que esta potencia y su acto Son del mismo
género, porque la realidad posible y la realidad en acto son del mismo género;
más aún, podría también decir que son la misma realidad negativamente —como
dicen—, porque no son dos realidades, sino la misma, concebida en diversos
estados. Por lo tanto, la realidad que intenta explicar Escoto con tal interpre
tación es verdad, pero en dicha interpretación no se adapta como es debido a
los autores que habían defendido el axioma antes de Escoto; en efecto, Aris
tóteles, según se desprende de lo dicho, nunca se había expresado en tal sen
tido, ni Averroes, quien dice en el lugar citado que la potencia y el acto son
diferencias opuestas; y al enumerar, al principio del lib. IX de la M e ta físic a , las
diversas acepciones de potencia, jamás hizo mención de tal potencia objetiva.
14. Se debe, pues, afirmar que aquel axioma se entiende comúnmente de
la potencia receptiva o activa. Mas para que sea verdad debe entenderse, en
primer, lugar, de la potencia destinada y ordenada, esencial» y primariamente,
transeunte, sive comparentur ad actionem pòtentiae activae, ideo dicitnr ab Scoto esse
ut aedo est, quia manifeste pertinent ad di in potentia obiectiva. Atque ita dicit hanc
versa praedicamenta; sive ad rem seu for- potentiam et actum esse eiusdem generis,
mam factam, nam potentia secundum locum quia res possibilis et res in actu eiusdem
motiva est qualitas, efficit autem Ubi seu generis sunt; immo dicere etiam posset
praesentiam localem, et potenda augmenta- esse eamdcm rem negative (ut aiunt), quia
tiva est qualitas, agit autem quantitatem aut non sunt duae res, sed eadem in diversis
substantiam. Dicit ergo axioma illud esse statibus concepta. Quocirca res quam Scotus
intelligendum de potentia obiectiva. Quam in ea interpretatione intendit vera est, non
interpretadonem muld reiiciunt, impugnan tarnen recte accommodatur illa interpreta
do acriter hanc potentiam obieedvam. Sed tione auctoribus qui ante Scotum illud axio
quoad hoc existìmo de nomine et aequivoce ma docuerunt; Aristoteles enim, ut ex dic-
hos cum Scoto disputare; nam ille non in- tis patet, nunquam in eo sensu locutus est,
telligit per potentiam obiectivam aliquam ve- nec Averroes, qui loco citato ait potentiam
ram rem quae sit actu in rerum natura, quo et actum esse differentias oppositas; et cum
sensu sola potentia activa vel passiva est po IX Metaphysicae, in principio, varias nu-
tentia realis, ut infra dicam latius trattando meret pòtentiae acceptiones, nunquam fecit
de essentia creaturae et declarando speciem mentionem illius pòtentiae obiectivae.
qualitatis quae est potentia; sed per poten- 14. Dicendum ergo est axioma illud
t'.am obiectivam inteiligit Scotus rem in sta communiter intelligi de propria potentia re
to possibili antequam actu sit, quomodo di- co pii va vel activa. U t autem verum sit, in-
cimus rem esse in potentia antequam sit; telligendum imprimis est de potentia per se
et quia res, ut est possibilis, est obiectum primo instituta et ordinata ad talem actum,
Disputación X IV .— Sección II 561
non vero dc potentia vel capacitate intrin- potius connaturaliter, habet per seipsam 'ta
sece indusa et quasi concomitante aliquam lent vim vel aptitudinem. Sic Deus habet
cntitatem absolutam. Declaratur hoc, nam omnipotentiam agendi; sic etiam creatura
duobus modis intelligi potest quod aliqua intellectualis habet et capacitatem et vim ac-
virtus, tam activa quam receptiva, compa- tivam obedientialem supernaturalium ac-
retur ad actum. Uno modo, quia ex prima- tuum vel donorum; sic denique substantia
ria ratione et essentia sua ordinata est ad materialis est capax quantitatis et quantitas
lalem actum; sic materia est potentia ad ipsa est capax qualitatum. Et in hoc poste
formam, ut supra declaratum est; sic gra- riori genere potentiae vel capacitatis non est
vitai est virtus activa ad efficiendum motum necesse poientiam seu capacitatem et actum
deorsum vel permanentiam in ipsomet loco esse in eodem genere; quia, cum talis po
deorsum; sic denique intellectus est virtus tentia non sit ordinata per se primo ad ac
activa et receptiva intellectionis. Huiusmodi tum, nec sumat ab illo speciem suam, nec
ergo potentia dicitur per se primo instituta componat cum ipso actu unum per se, non
propter actum, et ideo ab illo sumit speciem; est cur talis potentia et actus in eodem ge
et de ilia ad summum potest axioma illud nere collocanda sint. Nec D. Thomas un-
verificari modo statim declarando. Alio vero quam de hoc posteriori genere potentiae, sed
modo potest aliqua entitas habere vim vel de priori locutus est; et de eodem exponen-
capacitatem ad aliquam actionem vel actum, dus est Averroes, si eius dicta defendere
non quia propter ilium primario sit instituta, necesse sit. Nec ratio in contrarium facta
sed quia vel ob eminentiam naturae suae, plus probat; unde per haec sufficienter re-
vel ob naturalem conditionem aut modum sponsum est fundamentis contrariae senten-
esscndi quem habet quasi concomitanter, vel tiae.
36
562 Disputaciones metafísicas
15. Cómo' entienden é l axioma Santo T om ás y e l Com entador. — A fin de
que dicho principio quede perfectamente explicado, es necesario añadir que
puede entenderse de dos maneras el que la potencia de un orden superior y
el acto sean del mismo género. En primer lugar, de suerte que el género se
tome en sentido lato por las razones generales de sustancia y accidente, de ma
nera que la potencia esencialmente ordenada al acto sustancial sea sustancial y
accidental la ordenada a un acto accidental; pero no que sea en rigor necesario
que la potencia y el acto pertenezcan al mismo predicamento del accidénte,' por
más que esto sea verdad en la sustancia, ya que de la sustancia no hay más que
un solo predicamento. Y esta explicación es del agrado de muchos, porque ob
via las dificultades. En cambio, otros piensan que incluso en los accidentes tal
potencia y su acto pertenecen en rigor al mismo predicamento; porque en otro
caso no es verdad en sentido estricto que la potencia y el acto sean del mismo
género. Mas el defender esto con validez universal resulta difícil, sobre todo
en las potencias activas. Por ello puede afirmarse con probabilidad que la po
tencia pasiva accidental —pues de la sustancial ya se habló bastante—, cuando
por su constitución originaria está en virtud de' su esencia ordenada al acto, que
da contenida con su acto en el mismo género y predicamento. Y esta parece
ser la potencia de que habla Santo Tomás y el Comentador en los lugares ci
tados. Mas en las potencias pasivas comprendemos también las potencias del
alma, las cuales, aunque son activas, sin embargo son también pasivas al mismo
tiempo, y consiguen su perfección consumada en' la pasión y recepción o in
formación. Y esta afirmación así explicada puede probarse por inducción en
todas las potencias dichas: puesto que sus hábitos y actos están en rigor en el
mismo género; pues, aunque la acción como acción pertenezca al predicamento
de la acción, sin embargo, como acto vital que tiene ser consumado y perfecto
en su género, tiene su puesto en el predicamento de la cualidad; mas cuando
la potencia se compara con el acto y se afirma que pertenece al mismo género,
no se la ha de comparar con el acto en su realización, sino con el acto perfecto
y consumado;'ya que .a él se ordena esencial y primariamente y de él recibe
su especie. Y en t ¿ sentido no encuentro ejemplo alguno en el que falle esta
tegla. Y cabe dar. una razón, porque, estando la potencia receptiva esencialmente
ordenada al acto, no sólo se le compara como lo imperfecto a lo perfecto en
su género, sino que también en cierto modo parece que forma con su acto un
uno esencial en dicho orden; así se une esencialmente, por ejemplo, la potencia
intelectiva con el acto de intelección, y lo mismo en otros casos, y por esto es
necesario que dicha potencia y su acto estén en el mismo género, para que de
esta suerte guarden entre sí mayor proporción.
16. Mas en las potencias activas, aunque estén esencial y primariamente
Ordenadas a la acción, no parece necesario el que potencia y acto estén en rigor
contenidos bajo el mismo género. En efecto, si entendemos como acto de tal
potencia la acción en cuanto acción, es evidente que potencia y acción perte
necen a diversos predicamentos. Carece en absoluto de importancia lo que al
gunos dicen, que ciertamente la potencia y la acción directa y esencialmente per
tenecen a diversos predicamentos, pero que reductivamente la potencia queda
incluida en el género de la acción y la acción en el género de la potencia, por
tener entre sí una relación trascendental mutua, y el término de una relación
queda reducido al predicamento de lo relacionado. Esto —repito— carece de
importancia, puesto que esta reducción se hace sólo según una denominación
extrínseca, a la que incluye el término en cuanto término; nosotros, empero,
hablamos de inclusión bajo el mismo género atendiendo a su naturaleza y esen
cia propia. Pues en este sentido es preciso que se expresen dichos autores al
decir que la potencia y el acto están bajo el mismo género; de lo contrario,
no se concluirá legítimamente de aquí que la materia, por ejemplo, es intrín
secamente sustancia por ser potencia para la sustancia y que el entendimiento
es cualidad porque es potencia para un acto accidental y vital, etc. Luego la
potencia activa comparada con su acción en cuanto es acción, no se incluye bajo
el mismo género; mas si entendemos como acto de dicha potencia el término
formal de su acción, no es necesario que se incluya en el mismo predicamento,
según demuestra el ejemplo sobre la gravedad antes aducido, el cual cabe adu
cirlo con sentido general respecto de la potencia motora local, sea progresiva,
sea de atracción, sea de expulsión o impulsión, o incluso el impulso mismo,
q u o h a e c re g u la d e fic ia t. R a d o a u te m re d d i se m u tu a m h a b itu d in e m tr a n s c e n d e n ta le m ;
p o te s t, q u ia , q u a n d o p o te n tia r e c e p tiv a p e r te r m in u s a u te m h a b itu d in is r e d u c i t u r a d
s e e s t o rd in a ta a d a c tu m , e t c o m p a r a tu r a d p ra e d ic a m e n tu m te la ti. H o c (in q u a m ) n il
iliu m u t im p e r f e c tu m a d p e r f e c tu m i n s u o re fe rt, q u ia h a e c r e d u c tio s o lu m e s t s e c u n
g e n e r e , e t q u o d a m m o d o p e r s e u n u m v id e tu r d u m e x trin s e c a m d e n o m in a d o n e m q u a m i n -
i n ilio o r d in e c o n s u m e r e c u m s u o a c t u ; u t c lu d it te r m in u s u t te r m in u s e s t ; n o s a u te m
p o te n tia in te lle c tiv a c u m a c t u in te llig e n d i lo q u im u r d e c o llo c a to n e s u b u n o g e n e r e se
p e r se c o n iu n g itu r , e t s ic d e a liis ; e t id e o c u n d u m p r o p r ia m n a tu r a r ti e t e s s e n d a m e iu s .
o p o r te t u t ta lis p o te n tia e t a c tu s s u b e o d e m H o c e n im s e n s u n e c e s s e e s t l o q u a n tu r a u c -
g e n e r e c o llo c e n tu r , u t i t a e d a m i n t e r se m a - to re s c u m d ic u n t p o te n tia m e t a c t u m e s s e
io r e m p ro p o r d o n e m s e rv e n t. s u b e o d e m g e n e r e ; a lia s n o n r e c te i n d e c o n -
16. A t v e ro i n p o te n tiis a c tiv is , e d a m s i c lu d e r e n t m a te ria m , verbi* g r a d a , e s s e i n -
s in t p e r se p r im o o rd in a ta e a d a g e n d u m , n o n trin s e c e s u b s ta n tia te , q u ia e s t p o te n tia a d
v i d e tu r n e c e s s a riu m q u o d p o te n tia e t a c tu s s u b s ta n tia m , e t in te lle c tu m e ss e q u a lita te m
s u b e o d e m g e n e r e i n rig o r e c o n tin e a n tu r . q u ia e s t p o te n tia a d a c tu m a c c id e n ta le m e t
N a m , s i p e r a c t u m h u iu s p o te n d a e in te lli- v ita le m , e tc . P o te n tia e r g o a c riv a c o m p a r a ta
g a m u s a c tio n e m u t a e d o e s t, c o n s ta t p o te n - a d a e d o n e m s u a m , u t a e d o e s t, n o n c o n s ti
d a m e t a e d o n e m a d d iv e rs a p ra e d ic a m e n ta m i t u r s u b e o d e m g e n e r e ; s i a u te m p e r a c
p e r tín e r e . Ñ e q u e u lliu s m o m e n ti e s t q u o d t u m h u iu s p o te n d a e in te llig a m u s te r m in im i
q u id a m a iu n t, p o te n tia m e t a e d o n e m , d ire c te fo r m a le m a c tio n is e iu s , n o n e s t n e c e s s e c o l
q u id e m e t p e r s e , a d d iv e rs a p ra e d ic a m e n ta lo c a ri i n e o d e m p r a e d ic a m e n io , u t p r o b a t
p e r t i n e r e ; ta m e n p e r re d u e d o n e m , e t p o te n e x e m p h u n s u p r a a d d u c t u m d e g r a v ita te ,
tia m c o llo c a ri i n g e n e r e a c tio n is , e t a e d o q u o d i n u n iv e r s u m a d d u c i p o te s t d e p o t e n
n e m i n g e n e r e p o t e n d a e ; q u ia b a b e n t in t e r tia s e c u n d u m lo c u m m o tiv a , s iv e s i t p r ò -
564 Disputaciones metafísicas
del que muchos juzgan que es una cualidad y, sin embargo, no se ordena a
producir una cualidad, sino el movimiento o el «donde». Y se puede dar una
razón, porque la potencia activa, en cuanto tal, no se ordena al acto como lo
imperfecto a lo perfecto, ni para componer con él algo uno p e r se, sino como
causa extrínseca a su efecto; mas puede suceder que la causa activa no sea de
la misma razón o género que el efecto, sino de uno superior, no siendo por
ello necesario que sea incluida con su acto en el mismo predicamento. Aunque
parece necesario que, si el acto más propio de tal potencia es accidental, tam
bién la potencia misma sea accidental, porque la sustancia en cuanto tal no se
ordena esencial y primariamente a un acto accidental; luego dicha potencia
será un accidente, aunque esté incluida bajo un género accidental más noble.
17. Solución d e una objeción .— P unto interesante. — Cabe objetar que a
veces la potencia accidental se ordena esencial y primariamente a la producción
de la sustancia; por ejemplo, la potencia nutritiva y la generativa. En primer
lugar, respondo que aún no hemos abordado ni discutido cómo intervienen los
accidentes en la producción de la sustancia, porque si intervienen únicamente
disponiendo la materia, cesa la dificultad; pero si la producen también inme
diatamente e introducen la forma sustancial, hay que afirmar que no intervienen
en la sustancia, si no es instrumentalmente. Mas no ejercen la acción instrumen
tal a no ser mediante otra previa acción connatural y especialmente propia, que
es siempre accidental, y respecto de ella debe cumplirse el que semejante .po
tencia y acto sean del mismo género, ya que la acción segunda instrumental,,
aunque acaso sea el intento principal de la naturaleza, sin embargo, respecto
de dicha potencia no le es propia ni acomodada hasta el punto de que la na
turaleza de tal potencia o cualidad sea conmensurada por ella. Es más: de aquí
cabe deducir incidentalmente que, fuera de las potencias locomotrices, toda
otra potencia ordenada esencial y primariamente a la acción, se incluye en el
mismo predicamento por su acto propio y el término de su acción: puesto que
tal potencia es siempre una cualidad y no produce nada, si no es mediante al
guna acción previa propia que se ordena a una cualidad, ya que, según dije,
g r e s s i v s , s iv e a t t r a t t i v a , s iv e e s p u l s i v a , a u t R e s p o n d e o p r i m o n o n d u m e s s e e x p lo r a t u m
im p u l s i v a v e l im p u ls u s - ip s e , q u e m m u l t i , ^ e q u e . a n o b is t r a t t a t i m i q u o m o d o a c c id e n
e x is tim a n t e sse q u a lita te m e t ta m e n n o n o r - tia á ttin g a n t p ro d u c tio n è n f s u b s ta n tia e ; n a m
d i n a t u r a d f a c ie n d a m q u a lita te m , s e d m o t u m s i s o lu m a t t i n g u n t d is p o n e n d o m a te r ia m ,
v e l U b i . E t r a t i o r e d d i p o te s t , q u i a p o t e n t i a c e s s a t d i f f i c u l t a s ; s i v e r o im m e d ia te e tia m
a t t i v a u t s ic n o n o r d i n a t u r a d a c t u m u t i m - e f f i c i u n t e t i n t r o d u c u n t f o r m a m s u b s ta n tia -
p e r f e c t u m a d p e r f e c t u m , n c q u e u t c u m ilio le m , d ic e n d u m e s t n o n a t t i n g e r e s u b s ta n -
c o m p o n a t a liq u id p e r s e u n u m , s e d u t c a u s a t i a m n i s i in s tr u m e n t a l i t e r . N o n a t t i n g u n t
a u t e m i n s tr u m e n ta le m a c t io n e m n is i p r a e v ia
e x t r i n s c c a a d e f f e c t u m ; fie r i a u t e m p o t e s t
a lia a c t io n s c o n n a t u r a li e t m a x im e p r o p r ia ,
u t c a u s a a t t i v a n o n s i t e iu s d e m r a tio n is a u t
q u a e s e m p e r e s t a c c id e n ta iis ; e t r e s p e c tu il-
g e n e r is c u m e f f e c tu , s e d e m in c n tio r is , e t
liu s v e r if ìc a n d u m e s t t a l e m p o te n tia m e t a c
id e o n o n e s t n e c e s s e u t i n e o d e m p r a e d i c a -
t u m e s s e e iu s d e m g e n e r is , n a m a lte r a a c tio
m . n t o c u m s u o a c t u c o llo c e tu r . Q u a m q u a m
iu s t r u m e n t a l i s , lic e t f o n a s s e s i t a n a t u r a
n e c e s s a r i u m v i d e a t u r , s i a c tu 3 m a x im e p i o -
p r in c ip a liu s i n t e n t a , r e s p e c t u ta m e n ta lis p o
p r i u s ta lis p o t e n t i a e s it a c c id e n ta iis , e tia m
t e n tia e n o n e s t i t a p r o p r i a e t a c c o m m o d a ta
p o t e n t i a m i p s a m e s s e a c c id e n ta le m , q u i a s u b - u t e i c o m m e n s u r e tu r n a t u r a ta lis p o te n tia e
s ta n r ia u t s ic n o n o r d i n a m i p e r s e p r i m o a d s e u q u a lita tis . I m m o h i n c o b i t e r c o llig e re
a c c id e n ta le m a c tu m ; e r it e rg o ta lis p o te n tia lic e t, e x t r a p o te n tia s lo c o m o tiv a s , o m n e r a
a c e i d e n s , q u a m v is s u b n o b i l i a r i g e n e r e a c a lia m p o te n tia m p e r s e p r i m o o r d in a ta lo a d
c i d e n t « c o llo c e tu r . a g e n d u m c o llo c a ti i n e o d e m p r a e d ic a m e n to
17. O bicctio dissolvitur .— N otabile .— c u m s u o a c t u p r o p r i o s e u te r m i n o a c tio n is
D i c e s i n t e r d i r a i p o t e n t i a m a c c id e n ta le m o r s u a e ; n a m ta lis p o te n tia s e m p e r e s t q u a lita s
d in a r i p e r se p rim o a d p ro d u c e n d a m s u b n ih i l q u e c ffic it n is i p r a e v ia a liq u a p r o p r ia
s t a n t i a t e u t p o te n t i a n u t r i t i v a e t g e n e r a t iv a . a c tio n e te n d e n te a d q u a l i t a t e m , n a m , u t d ix i,
Disputación XIV.—Sección III 565
SECCION III
Q ué s u s t a n c ia pued e ser ca u sa m a t e r ia l de lo s a c c id e n t e s
••rsj
mediante alio, ut sequenti sectione dicemus; autem hae non sunt capaces propriae subsi-
sed respectu coliectionis omnium suorum ac stentiaé, etiam partialis, ut postea dicemus.
cidentium dicimus per se sufficere et non An vero simul cum materia substent acci-
indigere alio adminiculo praeter suam sub- dentibus, paulo post videbimus. Solum pos
stantiam et subsistentiam propriam. set quis dubitare de nonnullis relationibus,
3. S u bstantial forma subsistens suffi- verbi gratia, unionis aut similitudinis, etc.,
cierts materia accidentium.— Hinc secundo quae videntur subiectari in his formis. Ve-
est etiam certum formam subsistentem, rumtamen probabilius est has relationes non
etiamsi sit incompleta substantia et actus cor addere rem distinctam a substantia vel mo-
poris, esse sufficientem causam materialem dis substantialibus formae. Item probabile
aliquorum accidentium quae illi proportiona est entitatem talis formae, ut sustentatam
te sunt. Hoc constat in anima rationali, non suo modo in materia, esse capacem alicuius
solum a corpore separata, sed etiam con- formae aut modi accidentalis, eo modo quo
iuncta; et ratio est eadem fere quae de sub- de ipsis accidentibus in sequenti sectione ex-
stantiis angelicis. Nam quod substantia ani- plicabimus.
mae incompleta sit non impedit quominus 4. Partes integrales, accidentium suffi-
sustentare possit aliqua accidentia, cum per cientia receptiva.— Hiñe etiam obiter con-
se esse possit et a subiecto ipso non pen- stat quid dicendum sit de partibus integra-
deat. Ex quo a contrario sumpto argumento libus substantiae; non est enim dubium
constat, et est etiam certum, formas substan- quin eo modo quo sunt et subsistunt, pos-
tiales, quae naturaliter subsistere non pos sint materialiter concurrere ad esse acciden
sunt, ineptas esse ad causanda materiaiiter tium; nam possunt ilia in se recipere et
accidentia per se solas, quia quod in se non sustentare, ut inductione constar. Et quidem
subsistit non potest aliud sustentare; formae ti partes istae sint actu divisae a toto, et
Disputación X IV .— Sección III 567
partes sólo por relación a él, es evidente que son en realidad verdaderas sus
tancias subsistentes y que pueden por lo mismo sustentar accidentes, según casi
todos juzgan de la sangre. Mas si constituyen un continuo con las otras partes,
no se dice propiamente que subsisten en sí, sino en el todo; y por esta razón
a veces suele denominarse el todo por los accidentes que hay en él, como del
hombre se dice que es «hombre hirsuto»; sin embargo, la causalidad material
íntegra que en tal caso interviene, se ejerce mediante la parte en que tiene la
inhesión el accidente; y persistirá si dicha parte se conserva separada, según
su sustancia total.
m e n d ic e t a f o rm a ; e rg o ex se e s t im p o te n s q u ia fo rm a a c c id e n ta ls c o m p a ra tu r a d s u b
a d su ste n ta n d o a c c id e n tia , n isi p riu s sa lte rn s ta n tia le m u t a c tu s se c u n d u s a d p r im u m ;
n a tu r a c o n iu n g a tu r fo rm a e e t a b illa esse a c tu s a u te m se c u n d u s s e m p e r s u p o n it p r i
r e c ip ia t P ro b a tu r c o n se q u e n tia , tu rn q u ia m um .
esse se c u n d u m q u id , q u o d d a t a ccid en s, s u p -
8. T e r tia r a tio e s t, n a m s i q u o d a c c id e n s
p o n it esse sim p lic ite r, tu m e tia m q u ia n ih il
e s se t i n m a te ria p rim a , m a x im e q u a n tita s ;
p o te s t aliu d su s te n ta re n is i p riu s in se su b
se d h a e c n o n ; erg o . M a io r re c e p ta e s t ab
s is tâ t; n ih il a u te m su b s is tit in se, n is i q u o d
o m n ib u s e t c o n s ta t e x d ic tis i n p rin c ip io .
h a b e t esse a c tú a le e t sim p lic ite r. S e c u n d a
M in o r p r o b a tu r, q u ia q u a n tita s e s t p r o p r ie -
ra tio , q u a D . T h o m a s u titu r , q u ia m a te ria
e s t p o te n tia ad o m n e s a c tu s o rd in e q u o d a m ; ta s su b s ta n tia e c o rp o re a e n e c e s sa rio c o n c o -
e rg o r e s p ic it s u b s ta n tia le m fo rm a n t u t p ri- m ita n s illa m ; n o n p o te s t a u te m e sse p r o -
m u m a c tu m su u m , a d q u e m p e r se p rim o p rie ta s c o n se q u e n s m a te ria m u t sic, s e d f o r-
o r d in a tu r; a c c id e n tia v e ro u t a ctu s se c u n m a m ; e rg o n o n p o te s t re c ip i in m a te ria se
d a rio s c o n sé q u e n te s p rim u m . P ro b a tu r a n te c u n d u m se, se d u t in fo rm a ta fo rm a , s e u in
c ed en s, q u ia n o n p o te s t m a te ria a e q u e p rim o co m p o sito . P ro b a tu r m in o r, q u ia p ro p rie ta s
resp ic e re a c tu s a d e o d iv e rs o s ; alias d iv e rsa s m a n a t a c tiv e a b e s se n tia c u iu s e s t p r o p rie
etia m species a b eis s u m e re t e sse tq u e sim u l t a s ; n o n p o te s t a u te m q u a n tita s m a n a re ab
p o te n tia su b sta n tia lis e t a c c i d e n t a l . C o n se e s se n tia m a te ria e u t sic , q u ia h a e c d im a n a tio
q u e n tia a u te m p ro b a tu r, tu rn q u ia p o te n tia e s t a liq u a ef f id e m ia ; m a te ria a u te m se c u n
su b sta n tia lis p rim a rio d e b e t re sp ic e re s u b d u m se n u lla m e ffic ie n tia m h a b e t, u t co n
sta n tia le m a c tu m , c u m a d iliu m p e r se p r i s ta t e x A risto te le , I d e G e n e r., te x t. 55, e t
m o o rd in e tu r e t a b illo sp e c ie m s u m a t; erg o lib . I I , te x t. 5 3 ; n o n e rg o m a n a t q u a n tita s
iliu m etia m d e b e t p riu s r e d p e r e ; tu rn etia m a m a te ria , se d a s u b s ta n tia c o rp o re a ra tio n e -
570 Disputaciones metafísicas
mentó completo, puesto que las razones metafísicas parecen probar la no re
pugnancia por parte de la materia, o que hay en ella suficiente fundamento
entitativo para soportar materialmente los accidentes; en cambio las razones
físicas demuestran que está más acorde esto con el fin o función a que se or
dena la materia que con los efectos sensibles que experimentamos.
12. Se prueba, pues, en primer lugar, que esta causalidad puede convenir
a la materia por tener la materia su propia entidad actual con su existencia
propia, según se dijo antes, y también su propia subsistencia parcial, como lue
go se demostrará; por consiguiente, por este concepto, tiene entidad suficiente
para sustentar un accidente. La consecuencia es clara, puesto que lo que sub
siste en sí, aunque por otra parte sea una entidad parcial, puede ser soporte
de los accidentes que le sean proporcionados, según poco ha decíamos a pro
pósito del alma racional. Acaso se diga que la materia depende de la forma
en su ser y por este concepto parece de una categoría inferior a la del alma
racional comparada con la materia. Pero esto no es obstáculo, aun admitiendo
tal dependencia, cosa que algunos niegan; porque la dependencia de la materia
respecto de la forma no es como si se tratase de la causa propia y verdadera
de la materia misma, sino de una condición necesaria naturalmente para que
la materia se conserve en su ser; mas este tipo de dependencia que es extrín
seco a la entidad de la materia, es decir, sobreañadido, sin entrar intrínseca
mente en su composición, no puede ser obstáculo para que la entidad de la
materia por sí misma sea suficiente para sustentar los accidentes en el plano
de la causa material; ya que la dependencia de una causa respecto de otra que
le es extrínseca en su ser no puede impedir en nada el que dicha causa sea
suficiente en su género para producir un efecto proporcionado. Y hay un ejem
plo ad hominem muy« bueno y adecuado; en efecto, el compuesto sustancial de
pende de sus disposiciones naturales, puesto que, suprimidas éstas, se destruye;
y esto, sin embargo, no es obstáculo para que el mismo compuesto de por sí
sea causa material de otros accidentes. Y lo que es más aún, también .el com
puesto mismo fes causa material de dichas disposiciones, por más que, por otra
parte, dependa de ellas; ¿qué tiene, pues, de sorprendente el que la materia, a
nancia en que la materia sea al mismo tiempo causa de la cantidad como pro
piedad que le es connatural, y de la forma como acto principal al que se or
dena por naturaleza. Y esto tiene lugar más fácilmente en el caso de que tales
efectos estén subordinados entre sí, como pasa en el caso presente con la can
tidad y la forma, pues la cantidad es una especie de disposición de la materia
en virtud de la cual se convierte en sujeto capaz de la alteración y de las dis
posiciones por las que se hace apta para recibir la forma sustancial. Por eso
todos los autores, incluso los que defienden la primera sentencia, admiten que
la materia es causa material de la forma y de la cantidad, por más que algunos
afirmen que respecto de la forma es causa total en su género, y sólo parcial
respecto de la cantidad, porque la causa total es el compuesto integro. Otros,
en cambio, de acuerdo también con la primera sentencia, conceden que la ma
teria es causa total en su género tanto de la cantidad como de la forma, pero
con este orden: que sea causa de la forma con anterioridad de' naturaleza a
ser causa de la cantidad; no hay, pues, inconveniente en que la misma materia
sea causa material de ambas. Y, por lo que al orden respecta, parece más apro
piado que, aunque según el orden de perfección y de finalidad, la materia re
ciba antes la forma que la cantidad, no obstante, en el orden de la ejecución
y de la generación, reciba primero la cantidad que la forma. En efecto, el or
den de ejecución suele ser inverso al orden de la intención. Y esto debe cum
plirse también en el caso presente, puesto que la materia se prepara y adapta
a la forma mediante la cantidad. Por eso tampoco hay inconveniente en que
la materia sea potencia sustancial; porque igual que la sustancia puede ser ca
paz de accidente, no por una potencia accidental, sino por sí misma, por tener
concomitantemente dicha capacidad en virtud de su propia entidad, de la mis
ma manera la potencia sustancial, que es tal por ordenarse esencial y primaria
mente a la recepción del acto sustancial, puede tener concomitantemente por
sí misma capacidad para recibir una propiedad o disposición accidental acorde
con su naturaleza y acomodada al fin a que está ordenada.
15. Parece, pues, suficientemente demostrado con esto que por parte de
la materia no hay repugnancia ni desproporción alguna en que pueda ser causa
material suficiente de la cantidad. Que esto sea así parece demostrarlo, en pri
mer lugar, el ejemplo del cuerpo humano, en el que doy por supuesto que
no hay otra forma sustancial más que el alma racional, cosa que demostraré, en
general, en la disputación siguiente, y en parte quedó ya demostrado en la an
terior. Doy por supuesto además que el alma del hombre es espiritual y com
pletamente indivisible. De esto, pues, se desprende un argumento: la cantidad
del cuerpo humano no puede estar en él por razón del compuesto íntegro de
materia y forma, luego está únicamente en la materia, puesto que es evidente
que no está únicamente en la forma. Se prueba el antecedente por el hecho
de que el accidente que está en la totalidad del compuesto en virtud de su
unión afecta al mismo tiempo a la forma y a la materia como una sola cosa;
ahora bien, la cantidad no puede en modo alguno afectar al alma racional por
ser ésta espiritual; luego no puede estar en el compuesto humano total, sino
sólo en la materia.
16. L a cantidad no puede ser recibida en ningún espíritu.— Podría acaso
decir alguien que no hay contradicción en que un accidente material afecte con
su unión a una forma inmaterial en cuanto informa la materia, ya que la forma
inmaterial afecta a la materia misma con su unión; ¿por qué, pues, no va a po
der un accidente material afectar a una forma de esta clase? Vemos igualmente
que en la unión del Verbo Encarnado un cuerpo bajo y material tiene como
término de su unión al supremo supuesto inmaterial, cual es el Verbo de Dios;
¿qué tiene, pues, de extraño que la cantidad tenga como término de su unión
al espíritu de grado más inferior en cuanto unido al cuerpo? Sin embargo,
esto no puede sostenerse, porque la cantidad se une con su sujeto como forma
y acto del mismo; luego puede unirse solamente con una cosa que sea capaz
de su efecto formal; ahora bien, el alma racional no es en modo alguno capaz
del efecto formal de la cantidad, ya que no es capaz de extensión cuantitativa,
incluso mientras informa al cuerpo; luego no puede de manera alguna recibir
en sí la cantidad, ni total, ni parcialmente; ni puede tampoco tenerla como
término una'u n ió n cuantitativa, puesto que dicha unión no*es más que una
«información», y la «información» no puede tener por término más que una
titatis. Q uod vero ita sit, im prim is videtur riam ; nam form a im m aterialis attingit sua
convincere exem plum de hum ano corpore, unione ipsam m ateriam ; cur ergo non pot-
in quo suppono n on esse aliam substantia- erit m ateriale accidens attingere huiusm odi
lem form am p raeter rationalem anim am , form am ? Item in unione Verbi incarnati
quod in sequenti disputatione generaliter os- videm us corpus crassum e t m ateriale habere
ten d am , et in praecedenti ex parte probatum unionem terminatami ad suprem um spirituale
est. S uppono deinde anim am hom inis esse suppositum , quale est V erbum D ei; quid
spiritualem et om nino indivlsibilem . H inc ergo m irum quod quantitas term inet unio
ergo concluditur ratio, nam quantitas Im nem suam ad infim um spiritum , u t corpori
m ani corporis non p otest esse in eo ratione unitum ? Sed nihilom inus hoc dici non pot
totius com positi ex m ateria et fo rm a; ergo est, quia quantitas u n itu r subiecto suo u t
est in sola m ateria, n am constat non esse in form a et actus eius, et ideo illi tan tu m rei
sola form a. A ntecedens p robatur, quia acci- u n iri potest quae est capax effectus formalis
dens q u o d est in loto com posito attin g it si eiu s; anim a autem rationalis nullo modo est
m ili sua unione form am et m ateriam per capax effectus form alis quantitatis, quia non
m odum u n iu s; at vero quantitas non potest est capax extensionis quantitativae, etiam
ullo m odo attingere rationalem anim am , cum dum inform ât co rp u s; n o n ergo potest ullo
h aec spiritualis sit; ergo non potest esse in m odo in se suscipere n ec totaliter neque
toto com posito hum ano, sed in sola m ateria. partialiter q u an titatem ; neque etiam potest
16. Q u a n tita s i n n u llo s p ir it a r c c ip i p c t - unio quantitatis ad illam term inari, quia illa
e s t .—- D icetu r fortasse n o n repugnare u t unio non est nisi inform atio; inform atio au
accidens m ateriale attin g at sua unione im - tem term inari non potest nisi ad rem capa-
m aterialem form am u t inform antem m ate- cem effectus formalis. U n d e nulla est prò-
Disputación XIV.-—Sección III 577
cosa capaz de su efecto formal. Luego, según se ve por lo dicho, no hay pro
porción alguna en los ejemplos aducidos.
17. Cabe responder de otra manera: que ciertamente con este argumento
se prueba que la cantidad se recibe inhesivamente sólo en la materia, pero que
no se prueba el que en dicha materia no se dé por supuesta la «información»
de la forma humana que confiere el ser a la materia y constituye el compuesto
del cual se dice que recibe y causa la cantidad, aunque no la reciba esencial
y primariamente y según la totalidad del ser, sino por razón de una de las par
tes. Mas de esta respuesta deduzco, en primer lugar, que la sola materia es el
sujeto en el que se da la inhesión de la cantidad del hombre, y consecuente
mente que es ella sola la causa material de la cantidad; ella es, en efecto, la
causa material a la que tiene por término la unión o inhesión de la forma que
es causada materialmente; mas la unión e inhesión de la cantidad del cuerpo
humano tiene por término la sola materia, según demuestra el argumento ex
puesto y se concede en la respuesta; luego la materia por su entidad es sufi
ciente para causar materialmente la cantidad, pues resulta, consecuentemente,
que en cuanto de ella depende, tiene en todas las cosas la misma suficiencia
y capacidad. Y puede corroborarse y explicarse más esto, porque existiendo en
el hombre materia y alma, hay entre materia y alma una unión sustancial in
mediata; y entre la cantidad y la materia hay también unión inmediata, bien
.que acidental; mas entre la cantidad y el alma no hay unión inmediata alguna
en virtud de la cual se unan entre sí, sino que se unen sólo accidentalmente
en un tercero, a saber, en la materia; luego es la materia sola la que ejerce
la fundón de causa material respecto de la cantidad, ya que dicha causalidad
se ejerce por la unión inmediata de ambas, según se explicó antes.
18. Aunque pudiera parecer que con esto basta para lo que ahora preten
demos, puede, sin embargo, concluirse de aquí ulteriormente que se afirma sin
motivo o fundamento que la unión de la materia al alma tiene prioridad de
naturaleza sobre la unión de la misma materia con la cantidad, prioridad — digo—
en el orden de generación, ya que en el- orden de la perfección y fin es certí
simo; pero, sin embargo, esto nada tiene que ver con la cuestión presente.
no tiene otra hasta tal punto contraria o contradictoria que la expulse del mis
mo sujeto; luego, permaneciendo la misma materia y el mismo compuesto to
tal o parcial en virtud de la unión con la misma alma, no puede variarse la
cantidad. Y al contrario: aunque se separe el alma y sobrevenga otra forma,
puede conservarse la misma cantidad en la materia; luego la unión con la can
tidad disfruta en absoluto de prioridad en el orden de subsistencia, y de esta
suerte la sola materia será la causa material propia de la cantidad. La conse
cuencia está clara por lo que se dijo, ni hay controversia alguna a propósito
de ella. El antecedente puede probarse a pñori por lo dicho, puesto que la
unión con la cantidad no depende del alma o de su «información» en ningún
género de causa; y, por otra parte, el alma puede ser expulsada directamente
de la materia por la introducción de otra forma opuesta y por el cambio de
otras disposiciones que necesariamente exige dicha forma en la materia que
informa; luego no puede aducirse razón alguna para que al separarse el alma
de la materia se separe la cantidad, o se rompa su unión con la materia; pues
una cosa sólo se corrompe ante la cesación de otra cuando depende de ella.
Y aunque pudiera afirmarse que la cantidad depende mediatamente del alma
por cuanto la materia depende de ella, no obstante esta dependencia queda
suficientemente mantenida por la forma siguiente, la cual, al informar y al ac
tuar con su propio ser una materia idéntica numéricamente, constituye término
suficiente para su dependencia de la forma; luego no existe causa alguna por.,
la que, al separarse el alma, se haya de separar la cantidad del cuerpo humano.
Y este argumento tiene el mismo valor probativo para todos los accidentes que
están inherentes en el cuerpo mediante la cantidad y no dependen del alma
eficientemente.
20.. Esto mismo puede probarse a posteriori; porque experimentamos que
en el cadáver del hombre inmediatamente después de su muerte permanecen
los mismos accidentes corporales que había en el hombre vivo, excepción he
cha de aquellas facultades que son propias de los seres vivos, y dependen por
lo mismo eficientemente del alma. Ante esta experiencia suele, responderse co
múnmente que esos accidentes parecen los mismos, pero no lo son, sino que
una quantitas habet aliam contrariant vel ita pitur una res ad desitionem alterius, quan
repugnantcm, ut expellat eam ab eodem do ab illa pendet. Et quamvis dici possit
subiecto; ergo, manente eadem materia et quantitas mediate pendere ab anima quatc-
eodem composito totali vel partiali per unio- tenus materia pendet ab illa, haec tamen dc-
nem ad eamdem animam, non potest quan pendentia sufficienter suppletur per subse-
titas variati. E converso autem, etiamsi ani quentem formam, quae informando et suo
ma recedat et alia forma adveniat, potest proprio esse actuando eamdem numero ma-
eadem quantitas in materia perseverare; teriam, sufficienter terminai dependentiam
ergo unio ad quantitatem est simpliciter prior eius a forma; ergo nulla causa est ob quam,
in subsistendi consequentia, atque ita sola recedente anima, recedat quantitas humani
materia erit propria causa materialis quan- corporis. Quae ratio eodem modo probat de
titatis. Consequentia est clara ex dictis, nec omnibus accidentibus quae insunt corpori
de illa est ulla controversia. Antecedens media quantitate et ab anima effective non
vero a priori probari potest ex dictis, quia pendent
unio ad quantitatem in nullo genere causae 20. A posteriori vero idem probari pot
pendet ab anima vel ab informatione eius est; nani experimtir in cadavere hominis
et aiiunde potest anima directe expelli a statina post mortem eius manere eadem ac
materia per introductionem alterius formae cidentia corporalia quae erant in homine
repugnantis et per mutationem aliarum dis- vivo, exceptis illis facultatibus quae sunt
positionum quas necessario postulat talis for propriae viventium ac propterea effective ab
ma in materia quam informât;, ergo nulla anima pendent.1Ad quam experientiam com-
ratio reddi potest cur, recedente anima a muniter responderi solet illa accidentia vide-
materia, recedat quantitas aut dissolvatur ri eadem, non tamen esse, sed similia in
unio eius cum materia; sclum enim corrum- specie, gradu et modo; numero tamen diver*
580 D i s p u t a c io n e s m e ta fís ic a s
son semejantes en especie, grado y modo, pero num éricam ente diversos. Esta
respuesta podría ciertam ente adm itirse si, por una parte, hubiese una razón
que nos obligase eficazmente a corregir el sentido, y, por otra, pudiese asig
narse una causa suficiente de dichos accidentes; mas aquí no sucede ninguna
de ambas cosas. L o prim ero quedó suficientemente demostrado con el argum ento
metafísico, con el que im plícitam ente rebatim os los fundam entes de la senten
cia opuesta, a los que más abajo daremos satisfacción más cum plida. Y se prueba
lo segundo, porque si los accidentes que están en el cadáver en el instante de
la m uerte son num éricam ente distintos de los que había en el hom bre, será
necesaria alguna causa eficiente que los produzca de nuevo en aquel instante,
ía cual frecuentem ente no existe; luego. Comienzan algunos p o r probar la
m enor respecto de la cantidad, ya que no puede ser producida p o r Otra can
tidad por no ser activa ¡a cantidad; n i tampoco por la cualidad, puesto que la
cantidad es anterior a la cualidad corpórea; no puede, por tanto, ser hecha
por ella; ni tam poco por la form a sustancia!, no sólo porque ésta no es inme
diatam ente activa, sino tam bién porque no hay form a sustancial alguna común
a todas las cosas corpóreas, m ientras c<ue la cantidad es com ún a todas. Queda
aún el que, si la cantidad se produjese de nuevo en la m ateria del cadáver, se
produciría en ella en cuanto con anterioridad de naturaleza es no-cuanta e in
divisible, lo cual im plica repugnancia. M as estas razones no son eficaces; por
que puede responderse que la cantidad es producida o coproducida más bien
por el agente extrínseco al que se debe la inducción de la forma,- pero que
próxim am ente ha sido introducida por la forma misma p o r natural consecuen
cia; en efecto, de este modo no hay inconveniente en que la form a produzca
inm ediatam ente algún accidente del mismo modo que de ia form a del agua di
m ana la intensidad del frío al tornar a su frialdad prim era. Y para esto no sería
necesario que todos los cuerpos tuviesen una forma sustancial común, sino que
podría bastar el que todas las formas conviniesen en la razón com ún de forma
sustancial. Tam poco hay inconveniente en que la cantidad sea coproducida en
un a m ateria y de una m ateria no cuanta con anterioridad de naturaleza; pues
en cualquier hipótesis es necesario adm itir que la cantidad ha sido producida
s a . Q u a e r e s p o n s io a d m i t t i q u id e m p o s s e t, c u m ta m e n q u a n t i t a s o m n ib u s s it c o m m u n is .
s i e t i n te r c e d e r e i r a t i o q u a e n o s e f f ic a c ite r A c c e d it q u o d si q u a n t i t a s d e n o v o f ie r e t in
c o g e r e t a d s e n s u m c o r r ig e n d u m , e t r e d d i m a t e r i a c a d a v e r is , f ie r e t i n ilia u t p r iu s n a
e t i a m p o s s e t s u ffic ie n s c a u s a ta l i u m a c c id c n - t u r a e s t n o n q u a n t a e t in d iv is ib le s , q u o d
titim ; n e u t r u m a u t e m h i c i n t e r v e n i r P r i in v o lv it r e p u g n a n tia m . V e r u m h a e r a tio n e s
m u l a c s te n s u m s a tis e s t r a t i o n e m e ta p h y s ic s n o n s u n t e ffic a c e s ; n a m r e s p o n d e r i p o t e s t
q u a ta c ite e v e r tim u s f u n d a m e n t a c o n tr a r ia e q u a n t i t a t e m p r o d u c i v e l c o m p r o d u c i p o tiu s
s e n te m ia e , q u ib u s d is t i n c t i u s i n f e r i u s s a tis - a b a g e n te e x tr in s e c o i n d u c e n te f o r m a n t, p r o -
f a c 'r m u s . S e c u n d u m a u t e m p r o b a t u r , q u ia x im e v e r o e s s e a b ip s a f o r m a in t r o d u c t a m p e r
s i a c c id e n tia q u a e i n s u n t c a d a v e r i i n i n s t a n t i n a t u r a l e m r e s u l t a n t i a m ; h o c e n im m o d o n o n
m o r t i s s u n t n u m e r o d i s tin c ta a b iis q u a e e s t in c o n v e n ie n s f o r m a m im m e d ia te e f f ic e r e
e r a n t in h o m in e , n e c e s s a r ia e r i t a liq u a c a u s a a liq u o d a c c id e n s , u t a f o r m a a q u a e e m a n a t
e ff ic ie n s q u a e ilia d e n o v o p r o d u c a t i n ilio i n te n s io f r ig o r is c u m se r e d u c i t a d p r is tin a m
i n s t a n t i ; h a e c a u t e m s a e p e n u lla i n t e r v e n i t ; fr ig id ita te m . N e q u e a d h o c e s s e t n e c e s s a -
e rg o . M i n o r im p r im is p r o b a t u r a b a liq u ib u s r i u m u t o m n ia c o r p o r a h a b e r e n t a liq u a m
d e q u a n tita te ip s a , q u i a n o n p o t e s t fie ri a b f o r m a m s u b s ta n tia le m c o m m u n e m , s e d s u f -
a lia q u a n tita te , c u m q u a n t i t a s n o n s i t a c t iv a ; fic e re p o s s e t c o r .v e n ie n tia o m n iu m f o r m a -
ñ e q u e e tia m a q u a lita te , q u i a q u a n t i t a s e s t r u m i n r a tio n e c o m m u n i f o r m a e s u b s ta n tia -
p r i o r q u a lita te c o r p o r e a ; u n d e n o n p o t e s t lis . N c q u e e tia m e s t in c o n v e n ie n s q u o d
a b illa f ie r i ; ñ e q u e e tia m a f o r m a s u b s t a n - q u a n t i t a s c o m p r o d u c a t u r in m a te r ia e t e x
tia li, tu r n q u ia h a e c n o n e s t i m m e d ia te a c m a te r ia p r iu s n a t u r a n o n q u a n t a ; n a m in
tiv a , t u r n e tia m q u i a n u lla e s t f o r m a s u b s t a n - o m n i o p in io n e D e ce sse e s t f a te r i q u a n t i t a t e m
tia lis c o m m u n is o m n ib u s r e b u s c o rp o re is , a liq u a n d o fu is s e p r o d u c t a m v e l c o m p r o d u c -
D i s p u t a c ió n X I V . — S e c c ió n 111 581
o coproducida alguna vez; y sea cual sea el procedimiento con que fue pro
ducida de modo proporcionado a su naturaleza, es necesario que haya sido he
cha en la m ateria y de la m ateria; luego fue hecha de mía m ateria de suyo
no cuanta en acto con anterioridad de naturaleza, pero cuanta en potencia, y
de suyo indivisible cuantitativamente en acto, pero divisible en potencia. E sto,
pues, no implica contradicción, porque esa indivisibilidad cuantitativa no se
la entiende en acto y como si precediera positivamente en la m ateria, sino sólo
de modo negativo, a saber, porque de suyo la m ateria no tiene actualm ente d i
cha divisibilidad, a no ser que se le confiera por medio de la cantidad; tiene,
empero, aptitud, porque tiene una entidad apta para recibir tal forma, para lo
cual es necesario que la materia mism a tenga de suyo cierta divisibilidad enti-
tativa que explicaré luego, al tratar de la cantidad. D el mismo m odo, p or tanto,
podría resultar la cantidad de la forma de cadáver, y producirse de la m ateria
sin contradicción. Respecto, pues, de la cantidad, no puede — según m i opi
nión— probarse eficazmente la proposición considerada, si no se da p or supuesto,
por otra parte, que los agentes naturales no pueden causar nada a no ser en
un sujeto cuantitativam ente extenso y divisible, argum ento de que nos ocupa
remos un poco más abajo.
21. Así, pues, la proposición m enor anteriorm ente propuesta se prueba prin
cipalmente por lo que respecta a las cualidades, las cuales no tienen m uchas
veces causa eficiente que las produzca, si no perm anecen las mismas num éri
cam ente; en efecto, no son producidas como consecuencia natural de la form a
de cadáver, p e r no serle conaturales; más aún, le son ajenas y extrañas; p o r
eso acontece que se pierden rápidam ente, como se echa de ver en el calor y
otras similares. N i son producidas tampoco por un agente extrínseco, porque a
veces no existe agente alguno circunstante o próximo que pueda in fundir u n
calor tan grande o un estado.de tem peratura tal, cual permanece durante algún
tiem po en el cadáver del hom bre, sobre todo cuando se trata de una m uerte
violenta por ahogamiento, degüello, etc.; en este género de m uerte se descubre
con dificultad una causa particular que pueda infundir la forma de cadáver;
y acudim os a< veces a» causas- universales que la produzcan por una razón uni
versal, a saber, para que la materia no se quede sin form a; mas respecto de las
♦ t a r a ; e t q u a c u m q u e r a tio n e fa c ta s i t m o d o e t d iv is ib ili ; d e q u a r a d a n e d ic e m u s p a u l o
c o n s e n ta n e o s u a e n a tu r a e , n e c e s s e e s t fa c ta m in fe riu s .
e s s e i n m a te r ia e t e x m a t e r i a ; e rg o fa c ta e s t 2 1 . I g i t u r m i n o r p r o p o s ilio s u p e r iu s a s
e x m a te r ia u t p r iu s n a t u r a d e se n o n q u a n t a s u m p ta p ra e c ip u e p ro b a tu r d e q u a lita tib u s ,
a c t u , q u a n t a a u t e m in p o te n tia , e t d e se a c t u q u a e s a e p e n o n h a b e n t c a u s a m e f f ic ie n te m a
in d iv is ib ili q u a n tita tiv e , d iv is ib ili, a u t e m in q u a f ia n t, s i e a e d e m n u m e r o n o n m a n e n t i
p o te n tia . H o c e r g o n o n in c lu d it r e p u g n a n - n o n e n im f i u n t p e r n a t u r a l e m r e s u l t a n t i a n r
tia tn , q u ia illa in d iv is ib ilita s q u a n tita tiv a n o n a f o r m a c a d a v e r is , q u i a n o n s u n t c o n n a t u -
i n te llig it u r a c t u e t q u a s i p o s itiv e p r a e c e d e r e ra le s illi, im m o s u n t p e r e g r in a e e t e x tr a n e a e ;
in m a te r ia , s e d s o lu m q u a s i n e g a tiv e , s c ilic e t, u n d e fit u t b re v i te m p o re p a u la tim a m it-
q u ia m a te r ia d e se n o n h a b e t a c t u illa m t a n t u r , u t p a t e t d e c a lo r e e t s im ilib u s . N c
d iv is ib iiita te m , n i s i p e r q u a n t i t a t e m c o n f e - q u e e d a m f i u n t a b e x tr in s e c o a g e n te , q u i a
r a t u r ; h a b e t a u te m a p ti t u d i n e m , q u i a h a b e t m t e r d u m n u ilu m e s t c ir c u m s ta n s a u t p r o x i -
e n tita te m a p t a m a d ta le m f o r m a m r e c ip ie n - m u m ag en s q u o d p o s sit in d u c e re ta n tu m c a -
d a m , a d q u o d n e c e s s e e s t u t ip s a m a te r ia lo r e m a u t ta le t e m p e r a m e n t u m q u a le m a n e t
e x s e h a b e a t q u a m d a m d iv is ib iiita te m e n t i - a liq u o t e m p o r e i n c a d a v e r e h o m in is , m a x im e
ta tiv a m , q u a m in f r a e x p lic a b o t r a t t a n d o d e q u a n d o m o rs e s t v io le n ta p e r s u f f o c a tìo n e m ,
q u a n tita te . A d e u m d e m e r g o m o d u m p o s s e t i u g u la d o n e m , e t c . ; i n q u o g e n e r e m o r t is v ix
q u a n tita s r e s u l t a r e e x f o r m a c a d a v e ris e t i n v e n i t u r c a u s a p a r tic u la r is q u a e p o s s i t f o r
fie r i e x m a te r ia s in e r e p u g n a n tia . D e q u a n m a m c a d a v e ris i n d u c e r e ; e t a d u n i v e r s a l e s
ti t a t e i g i t u r n o n p o te s t , u t e x is tim o , e ffic a - i n t e r d u m c o n fu g im u s q u a e illa m e f f ic ia n t o b
c it e r p r o b a r i a s s u m p t a p r o p o s itio , n is i a liu n r a t i o n e m u n iv e r s a le m , s c ilic e t, n e m a t e r i a
d e s u p o n a tu r a g e n d a n a tu ra lia n ih il p o sse m a n e a t s in e f o r m a ; d e q u a l i t a t i b u s a u t e m
a g e r e n is i in s u b ie c to q u a n t i t a ü v e e x te n s o s im ilib u s , c u m p e r se n e c e s s a r ia e n o n s ì n t
582 D is p u t a c io n e s m e ta fís ic a s
ad introductionem talis formae, cui non sunt Ac denique non solum in homine aut aliis
connaturale!, non est cur a causis univer- animalibus. sed etiam in aliis rebus manent
salibus per se et propria actione fiant; pro- similia accidentia, ut supra ex Aristotele re-
priae autem et particuiares causae saepe nul- ferebamus, etiamsi non sint intrinseca et con-
lae sunt, ut inductione et experientia con naturalia rei genitae, ut possint a forma eius
stat. Nec denique dici potest huiusmodi ca- dimanare; ut, verbi grafia, si ex vapore hú
lorem ct alias qualitates fieri in eo instanti mido et non summe frigido sed habente ali-
ab spiritibus vitalibus qui aliquo tempore qualem calorem, per condensationem fiat
manent, aut ab hvmoribus, praesertim san aqua, non semper fit summe frigida et pura,
guine ; quia imprimis etiam de sanguine et sed retinet eumdem calorem; non tamen est
spiritibus dubium est an eadem anima in- nova causa extrínseca a qua fiat, sed perma
formentur, vel saltern an eorum formae, quae ne! idem calor, quia non potest tam cito
sunt quasi partiales, pendeant ex coniunctio- expelli a forma aquae.
ne ad animam, ita ut statim pereant, illa re 2 2 . E t hinc sumitur etiam optimum ac
cedente; unde multi existimant sanguinem, generale argumentum, quia hae qualitates
statim ac effluit a venis et separatur a re- imensibiles et remissibiles et habentes con-
liquo sanguine qui manet in corpore, mu trarium, si non rnanant ab intrinseca forma,
tare formam substantialem, etiamsi retineat sed per extrinsecam alterationem fiunt, non
aliquo tempore calorem et similia accidentia. fiunt subito in gradu intenso, sed paulatim,
Deinde tempos quo durare possunt huius quia et intrinseca forma et alia corpora cir-
modi spiritus aut humores est brevissimum; cumstantia resistunt; sed videmus has qua
accidentia vero similia diutius permanent. litates manere in instanti mortis in magna
D i s p u t a c ió n X I V . — S e c c i ó n 111 583
cualquier forma que pueda ser inducida por generación; de ambas caracterís
ticas se desprende que la materia tiene de suyo una cantidad coeviterna, y que
no la cambia o adquiere en modo alguno por la generación. De la primera,
por una parte, porque para que la materia pueda sersujeto apto respecto de
un agente corpóreo y extenso, es preciso que ella misma sea concebida previa
mente como corporal y extensa; ya que un agente corpóreo exige como requi
sito previo un paciente extenso y corpóreo y la aplicación local y cuantitativa
del mismo; e incluso, como afirman comúnmente los filósofos, el contacto. N i
es suficiente que en todo el tiempo de la alteración previa a la generación se
realice la alteración en un sujeto cuanto, sino que es necesario que suceda esto
mismo en el instante intrínseco de la generación, en el cual hay una acción
nueva que procede también de un agente corpóreo y cuanto;luego al sujeto
que se presupone para dicha acción se le presupone también corpóreo y cuanto;
luego ni inmediata ni mediatamente se convierte en cuanto por dicha acción;
pues la condición necesaria por parte del sujeto para poder ejercer tal oficio
no puede ser erecto del agente que presupone necesariamente un sujeto ya apta
para que pueda obrar.
24. Se puede responder que para la acción de un agente corpóreo basta
que se dé por supuesto un sujeto cuanto durante todo el tiempo de la altera
ción precedente, y que el mismo agente infunda en el instante de la generación
una forma de tal naturaleza que la cantidad del sujeto sea una consecuencia
de ella. De acuerdo con esta respuesta, hay que negar que la extensión o con
tacto cuantitativo sea en rigor una condición previa, o que se la preexija con
necesidad para toda acción de un agente natural, sino que puede ser o preexi-
gída o concomitante: en efecto, es condición previa para la acción accidental
y para la alteración, puesto que por la alteración no es producida una forma
de tal naturáleza que tenga como consecuencia la cantidad, sino más bien una
forma que presupone la cantidad; en cambio, se negará que sea una condición
preexigida para la acción sustancial en ese preciso instante, sino que le es con
siguiente en.orden de naturaleza, porque mediante dicha acción es inducida una
forma de tal naturaleza que puede acarrear consigo la cantidad y el que la ma-
cumque formarti quae per generationem in iecti ut possit officium subiecti exercere non
duci possit; ex utraque autem conditione potest fieri ab agente supponente necessario
intelligi potest materiam habere ex se quan- subiectum iam aptum ut agere possit.
titatem coaevam, et non mutare vel aliquo 24. Responderi potest ad actionem cor
modo acquirere illsm per generationem. Ex porei agentis satis esse quod toto tempore
priori quidem, quia ut materia sit aptum alterationis praecedentis supponst subiectum
subiectum respectu agentis corporei et ex- quantum, et in instanti generationis ipsum-
tensi, neccsse est ut ipsa praeintelligatur met agens inducat formam talem ad quam
corporata et extensa, quia agens corporeum consequatur subiecti quantitas. Iuxta quatn
praerequirit passum extensum et corporeum responsionem negandum est extensionem aut
et Jocalem ac quantitativam applicationem contactum quantitativum esse in rigore con-
eius ; immo et contactum, ut philosophi ditionem praeviam aut necessario praerequi-
communiter dicunt. Nec satis est quod in sitam ad omnem actionem agentis naturalis,
toto tempore alterationis praeviae ad gene sed vel praerequisitam vel concomitantem ;
rationem alteratici fiat circa subiectum quan ad actionem enim acddentalem et alteratio-
tum, sed necesse edam est ut idem contin- nem est praerequisita, quia per alterationem
gat in instanti intrinseco generationis in quo non fit talis forma ad quam consequatur
est nova actio procedens etiam ab agente quantitas, sed quae potius quantitatem sup-
corporeo et quanto; ergo subiectum quod ponat; ad actionem autem substantialem
supponitur illi actioni, etiam supponitur cor ncgabitur esse conditionem praerequisitam
poreum et quantum; non ergo fit quantum in illomet instanti, sed consequentem ordine
per illam actionem, nec immediate nec me naturae, quia per illam actionem talis indu-
diate; nam conditio necessaria ex parte sub- citur forma quae possit secum adducere
Disputación X IV .— Sección III 585
teria se convierta en cuerpo. De este modo cabe dar solución al argumento del
Comentador, a saber, que la materia tiene de por sí cantidad en virtud de la
cual se divide en diversas partes, puesto que está ordenada a ser sujeto de di
versas formas, a las que no puede recibir si no es en diversas partes, diversi
dad de partes que no posee a no ser mediante la cantidad. Omitiendo, pues, que
se puede responder que para esto es bastante la distinción entitativa de las
partes que posee la materia de por sí y sin deberla formalmente a la cantidad,
puede afirmarse también que la materia está desde el principio dividida en di
versas partes, por el hecho de haber sido producida con diversas formas y
—consecuentemente— con diversas partes de la cantidad. Se conserva luego en
cada una de las generaciones y corrupciones esta materia como distinta de las
demás durante todo el tiempo de la alteración precedente, debido a la cantidad
que posee bajo la forma de la cosa que se corrompe, y, en cambio, en el ins
tante de la generación, debido a la cantidad que recibe en el mismo instante
mediante la forma de lo engendrado.
25. Mas aunque esta respuesta cumpla con las apariencias, parece, no obs
tante, más filosófico y más acorde con los agentes corporales el que en todas
sus acciones presupongan un sujeto cuanto y divisible y distinto de los demás,
no sólo entitativa, sino también cuantitativamente, y que les esté inmediato o
aplicado con aplicación propia y local, la cual no puede tener lugar si no es
mediante la cantidad. La mejor confirmación de esto está en la segunda con
dición de la materia, que es la indiferencia para diversas formas; así, pues,
cuando es tal de por sí que reciba una forma determinada, se precisa que pre
viamente haya sido adaptada y próximamente dispuesta para dicha forma por
un agente; empero tal acomodación y disposición no se da si no es por dis
posiciones accidentales previas, las curies es necesario que se reciban en la ma
teria, no sólo porque preceden a la forma para la que disponen, sino también
porque una disposición física y natural debe estar próxima e inmediatamente
en el sujeto que dispone y prepara; mas estas disposiciones están en el sujeto
mediante"la cantidad; luego también cantidad está en la misma materia.
quantitatem et corporatipnem materiae. At- 25. Sed licet haec resppnsio apparens sit,
que hoc modo solvi potest argumentum tarnen magis philosophicum magisque con-
Commentatoris, nimirum, materiam habere sentaneum corporalibus agentibus videtur
ex se quantitatem qua in diversas partes di- quod in omni actione sua supponant sub
vidatur, quia ordinata est ut sit subiectum iectum quantum et divisibile et distinction
diversarum formarum, quas non potest nisi ab aliis non solum entitative, sed etiam
in diversis partibus recipere, quam partium quantitative, sibique propinquum seu appli
diversitatem non habet nisi media quanti- catimi propria et locali applicatione, quae
tate. U t enim omittam responderi posse ad non fit nisi media quantitate. Et hoc maxime
hoc satis esse entitativam partium distinctlo- confirmatur ex altera conditione materiae,
quae est indifferentia ad plures formas;
nem quam materia ex se habet, et non for
bum enim ex se talis sit ut determinaiam
maliter per quantitatem, etiam dici potest formam recipiat, oportet ut ab agente prius
materiam a principio divisam esse in varias accommodetur et proxime disponatur ad ta-
partes, quia sub diversis formis, et conse- lem formam; haec autem accommodatio et
quenter sub diversis partibus quantitatis disposino non fit nisi praeviis dispositioni-
condita e st Postea vero in singulis genera- bus accidentalibus, quas necesse est in ma
tionibus et corruptionibus hanc materiam teria recipi, tum quia antecedimi; formam
conservari distinctam ab aliis toro tempore ad quam disponunt, tum edam quia physica
praecedentis alterationis, per quantitatem et naturalis disposino proxime et immediate
quam habet sub forma rei quae corrumpi- esse debet in eo subiecto quod disponit ac
tur; in instanti vero generationis, per quan praeparat; hae autem dispositiones insunt
titatem quam in eodem instanti obtinet me subiecto media quantitate; ergo et quantitas
diante forma geniti. inest eidem materiae.
586 Disputaciones metafísicas
ut octo in genere prindpii attivi vel forma- potest ut talis forma effettive sequatur ex
lis. Quo fit ut calor in suo genere sit prior forma introdotta. Probatur consequentia,
natura quam forma, et ut sic intelligatur quia si dispositio fluit a forma immediate,
praecedere disponendo et coaptando mate et forma ab agente, ergo agens simpiiciter
riato ad formam, quamvis in alio genere sit inchoat actionem suam ab introduction« for
natura posterior, et ut sic intelligatur subse- mae, et non attingit attive dispositionem nisi
qui formera et subiectari in toto composito. per formam; ergo talis dispositio nullo mo
23. Confa har.c veto responsionem mul do determinai agens ad tilem introductio-
ta occurrvrt, quibus (ut existimo) satisfa- nem formai, sed potius mediante forma de-
cere difficile est. Primum non intelligo quo terminatur agens ad talem ultimam dispo-
tando aliqua qualitas sit vere praeparans et sltionem efficiendam. Item, dispositio illa
adaptans subiettum ad formam, et quod ef nullam causalitatem realem habere potest
fective conseqvatur ipsam formam. Dico au nisi quatenus fatta est; fit autem mediante
tant vere praeparans et adaptans; m m si es forma; ergo non potest intelligi ut habens
ser tantum disposino omans et perficiens, causalitatem realem circa ipsammet actio
facile intelligi posset consequens formam et nem qua fit forma. Praeterea, causa disposi
necessaria etiam ad naturalem conservatio- tiva non disponit nisi informando, ut supra
nem formae; hic tamen agimus de dispo- dedaravi; unde, licet respectu termini ad
sitione praeparante, quae déterminât et quasi quem disponit, dicatur reduci ad causam
proxime limitât capacitatem subiecti; et materialem, tamen respectu subiecti quod
consequenter etiam determinar agens ad ta disponit, revera est causa formalis; si ergo
lent formam introducendam; ergo fieri non haec accidentia non informant materiam,
588 Disputaciones metafísicas
las disposiciones para el grado de viviente; y así en los demás. Pero esta res
puesta nunca consiguió agradarme o satisfacerme, no sólo porque esta distin
ción de la forma según diversos grados es una distinción de razón debida a
nuestros conceptos precisos o confusos, y carece, por tanto, de importancia res
pecto de la causalidad real y de la inhesión de los accidentes en la materia o
en el compuesto; sino también porque, aunque hablemos de la forma según el
primer grado de la forma sustancial que confiere el ser corpóreo, en la materia
se introduce una forma determinada y distinta de las demás; pues no es una
forma en común la que se introduce; precede, por consiguiente, la disposición
preparadora de la materia; además, porque la forma que se corrompe no es ex
pulsada antes bajo el grado genérico que bajo el específico; puesto que es im
posible comprender el grado específico sin el genérico por ser éste como el fun
damento de aquél; por eso, si hubiese de intervenir algún orden, habría que
comenzar por los grados inferiores; por consiguiente, tampoco la forma opuesta
es introducida antes según el grado genérico, etc. Finalmente, es falso que el
agente disponga primero la materia para el grado genérico; porque el fuego,
v. gr., no dispone para la forma de elemento, si no es disponiendo para la for
ma de fuego; e igual pasa en otros casos.
31. La disposición corrompida no puede instruraentalmeñte inducir la for
ina de modo físico.— Suele, finalmente, (elaborarse un argumento a propó
sito de la razón de causa eficiente: la disposición última, en efecto, interviene
eficientemente en la educción o introducción de la forma, ya que el accidente
interviene en su producción por virtud de la sustancia; luego no puede la mis
ma disposición dimanar eficientemente de la forma que produce. Responden al
gunos que no es la disposición última, que permanece en el instante de la ge
neración juntamente con la forma, sino que es la que precedió inmediatamente
antes la que interviene eficientemente en la introducción de la forma como
instrumento suyo. Pero esto no es probable, porque lo que no existe no puede
ser instrumento de acción; y ,en dicho instante no..existe ya, tal disposición, se
gún esta sentencia. El hecho de que haya precedido inmediatamente antes no
basta, porque es únicamente una denominación extrínseca; y aunque se dé una
tis, et sic de subsequentibus. Sed haec re- genericum ; nam ignis, verbi gratia, non dis-
sponsio jnihi nunquam piacere aut satisface- ponit ad formam elementi nisi disponendo
re potuit, turn quia illa distinct«) formae se ad formam ignis; et sic de aliis.
cundum diversos gradus est distinctio ra- 31. Corrupta dispo'itio non potest tnstru-
tionis per nostros conceptus praecisos aut mentaliter phyr.ice inducere formam.— Ulti
confusos ; ergo nihil re terre potest ad realem mo solet fieri argumenterai de ratione causae
causalitatem et inhaesionem accidentium in efficientis: nam dispositio ultima effective
materia vel composito ; turn edam quia, attingit eductioaem seu introductionem for
etiamsi Ioquamur de forma secundum pri- mae: nam accidens in virtute substantiae
mum gradirai formae substantialis dantis es ardunit effectionem eius; ergo non potest
se corporeum, introducitur in materiam de
eadem H^nosido effective manare a forma
terminata forma et distincta a reliquis; non
enim introducitur forma m communi; ergo quam efficit. Respondent aliqui non disposi-
antecedit dispositio praeparatis materiam; tionem ultimara, quae manet cum forma in
tum praeterea quia forma quae corrampitur instanti generationis, sed quae immediate ante
non prius expellitur sub gradu generico praecessit, attingere effective introductionem
quam specifico; nam est impossibile intel- formas ut instrumentum eius. Sed hoc im
ligere gradum spedficum sine generico, quia probabile est, quia quod non est non potest
hoc est quasi fundamentum iUius; unde si esse instrumentum agendi; fila autem dis
aliquis ordo deberet intercedere, inchoandrm positio in ilio instanti iam non est, iuxta
essct ab inferioribus gradibus ; ergo nec for hanc sentcntiam. Quod vero proxime prae-
ma opposita introducitur prius secundum cesserit non satis est, quia solum est extrín
gradum genericum, etc. Denique falsum est seca denominado; et licet sit naturalis se
agens prius disponere materiam ad gradum quela inter illam dispositionem et formam,
590 Disputaciones metafísicas
necesse est ut illamet sequela sit ex vi alte- dottrinarli D . Thomae, I, q. 45, a. 5, infra
rius causae efficientis ; nam illa sequela non tractandam; ergo si ignis per calorem quem
est dimanatio formae a dispositions, cum in se habet attmgit formami substantialem
res non dimanet ab eo quod iam non est, in instanti generationis, calor eiusdem ignis
sed est solum necessaria et immediata suc in eodem instanti agit praevia calefactione ;
c e s s i post talem dispositionem, quae suc ergo calor qui recipitur in passo tamquam
c e s s i fundari necessario debet in efficientia ultima dispositio ad formam ignis non ma
aliCuius causae, quae unum efficit immediate nat effettive ab ipsa forma geniti, sed per
post aliud. Melior responsi est nullam dis- propriam actionem fit a calore qui est in
oositionem receptam in passo attingere ef igne generante; alias potius aedo qua edu-
fettive introductinem formae; quando au- citur substantialis forma esset praevia ad
tem dicitur accidens in virtute substantiae emanationsm caloris, qui est ultima dispo
attingere effettive substantiam, non esse in- sitio, qusm e converso. Nec vero dici potest
tri'.igendum de accidente quod redpitur in quod illa ultima dispcsitio simul fiat duobus
passo vel effetto, sed de facultate accidentali modis, scilicet dirette et immediate a calore
quae est in ipso agente, ut verbi gratia, de ignis per actionem praeviam in genere cau
calore qui est in igne, vel de virtute sem ia li sae materials, et rursus a forma ignis ge
quae est in semine. Sed, licet hoc admitta- niti per dimanationem oaturalem, quia non
mus, inde sumitur non leve argumentum; potest naturaliter idem effectus simul fieri
nam instrumentum naturale non attingit su- a pluribus causis et actionibus totalibus ac
periorem actionem principalis agentis nisi per se sufficientibus ; et quia secundum al
praevia propria et connaturali actione, iuxta teram actionem praeviam deberet dispositio
Disputación X IV .— Sección I I I 591
illa fieri in materia, licet per aliam dimana- mae causae determinatin' ad intraducendam
tionem dicatur fieri in composito. hanet numero formam. Quod a simili decia-
32. D e ten ia responsione ferner indi ratur ex accidentali actione, nam lignum de
cium .— Tertia responsio ad principalem ra- se indifferens est ad calorem et frigus; si
tionem et probabilior est in materia nuilam vero applicetur ignis, recipit calorem potius
per se requiri dispositionem praeviam, sed quam frigus, non propter praeviam dispo
solum per accidens ad expellendam formam sitionem, sed propter determinationem et
et dispositiones contrarias. Unde tota alte naturam agentis.
rado quae antecedit instans generations so 33. Haec responsio est quidem apparens;
lum ad hoc ordinatur ut in instanti genera sed videtur parum consentanea communi
tionis materia maneat sine ulla repugnantia doctrinae philosophorum, apud quos recep-
ad recipiendam actionem agentis perfectam; tissima est distinctio materiae in primam et
in materia autem sic relicta agens statim proximam, id est, praeparatam et ultimo
introducit suam formam substantialem abs dispositam ad determinatam formam; et e
que disoositione praevia cum omnibus dis- contrario dicere solent iidem formam unam-
positionibus concomitantibus ipsam. Nec quamque secundum propriam specism non1
enim quia materia ex se est indifferens, ne respicere tantum materiato nudam, sed prae
cessaria illi est ultima dispositi© praevia qua paratam et sibi aeeommodatam per conna-
determinetur ad taleni formam, quia est in turales dispositiones. Unde et anima definì-
differens per universalitatem seu integrant tur quod sit actus corporis physicì, organici,
capacitatemi cuiuscumque formai; agens etc. Deinde non possunt orimes physici
vero ex sua forma determinata! ad introdu- effettua ilio modo commode saivari. Primo,
cendam hanc formam in specie potius quam quia iuxta iilam sententiam agens perfectunr
aliato; et ex circumstantiis vel concursu pri- semper efficeret ex quacumque materia e f-
592 ' Disputaciones metafísicas
'.perfecta semejanza con él en todas las cualidades que le son connaturales; pues
to que si despoja en absoluto previamente la materia y la deja sin oposición al
guna, y comienza por introducir en ella una forma que le sea perfectamente
semejante en la naturaleza especifica, es ineludible que a dicha forma le sigan
necesariamente todas las cualidades y disposiciones que le son connaturales, ya
que no hay nada que le resista formalmente en la materia misma; pero vemos
que no es esto lo que sucede en las generaciones naturales, sino que se generan
sustancialmente muchas cosas con la intromisión de cualidades extrañas debido
a la disposición o impureza de la materia de que se generan. En segundo lugar,
en los agentes equívocos no se puede señalar razón suficiente por la que se
determinen a infundir juna forma sustancial más bien que otra; como, por ejem
plo, al engendrar el sol al oro, si encuentra en el instante de infundir.la forma
de oro una. materia desnuda y de suyo completamente indiferente, no .puede
ser determinado por ella, ni está tampoco determinado por sí mismo, ya que,
de lo contrario, induciría siempre dicha forma en la materia indiferente. .Esta
dificultad se explica también muy bien en la generación del hombre; porque
si se entiende previamente la materia total del cuerpo como desnuda de todas
las disposiciones en el instante de serle infundida e l‘alma racional, es por igual
indiferente, según todas sus partes, para que- el alma las informe de ésta o de
la otra manera, y para que de ella se deriven éstas u otras disposiciones en las
diversas partes de la materia. ¿Qué es, pues, lo que la determina para que en
esta parte concreta se una de este modo más bien que de otro?
34. Sólo veo que se pueda responder que es tal el proceso dé sucesión na
tural de las cosas, que después de una alteración determinada precedente se
sigue una determinada forma o unión de la forma, aunque sea de suyo indife
rente la materia y de mayor excelencia la virtud del agente. Como razón de
esta sucesión necesaria sólo puede darse o el que el agente está determinado
por su naturaleza a. obrar de este tnodo, o el que las cosas mismas están asi
coordinadas de suyo. Pero esta respuesta sólo vale para evitar la dificultad, mas
no para explicar el hecho y dar razón de él. Sobre todo, porque, según esta
sentencia, la alteración total que precede es accidental, ordenada a eliminar los
D iv is ió n d e l p re se n te p ro b le m a en cu atro partes
qacudadeenpsraeecst,editadiu toxlle
tandhaanscolusm enteim ntia
p e m
d im pener pnoronpria d e b eesttepsesersseolu etm noinnpaezrioancecidqeunase;aenrte go
ta
su c cqeusaseiosin untetreilla
xpm artea lte praatio
ssi;nem ergeotoserdqouenet sctaednitidguera n etio
ra ne,niss.edetiaminipsomet in
tio
cin ersdneisa.scutio
m niepm ote nsotnspufofte sietnesssra
icra etio
perdseete;rm nein quae-
tio
strc
alte rn T
ade rtio
h o m, u
in rg
em e,t q u tio
ia ig s
nu p
is e riu
v e l s s o f
la cinta-, In quatuor membra praesens quaestio
dividitur
36. Afirmo, pues, primeramente que por las razones expuestas en el últi
mo lugar se demuestra suficientemente que la materia puede ser y es alguna
vez de hecho el sujeto propio único en el que inhiere la cantidad, por más que
esto no tenga lugar fuera del compuesto sustancial, cosa que suelen afirmar
otros diciendo que la materia es el sujeto de inhesión, aunque el compuesto
total sea el sujeto de denominación, o de otra manera: que el compuesto es*
quien recibe la cantidad, pero que la causa de recibirlo es la materia sola, del
mismo modo que a todo el hombre se le llama intelectual y se afirma que tiene
o recibe el entendimiento, aunque la causa de recibirlo o el sujeto de inhesión
sea el alma sola. Esta conclusión es propia de los autores de la segunda senten
cia y no es contraria a los autores de la primera. Sólo hago la excepción de Du
rando, que hace una brillante exposición del sentido opuesto, por el único mo
tivo de que la materia es pura potencia y de que no puede, por lo mismo,
recibir un acto accidental sin el sustancial. Esta razón prueba únicamente que
el acto sustancial es exigido, o a, lo sumo que es previamente exigido antes del
acto accidental, pero no que el mismo* acto sustancial deba p o r‘ necesidad con
currir materialmente a la recepción del accidente. N i veo cómo pueda Durando
potio
ra risnahleum m acno!;nccoorre ncreeditpro enxim
im e etia
e tm im am neimd am
ia te; cnfeip
caturem.illu Qnuioedffesictu dicm aqtuuriaalia
suinsnctafo
cparm
pcaeaclo
sespeaiurtis,
cnuemg a t m ta amte eria
n a
in dd e re
s c
e ip
q u ie
i nad
m a mm an q
a upa n
a tita
rtic te
ip am re ip oss
a trurem s p voe
nro
sio a n
c im
o n a
v rti
in c e
its se
hu m a n a a
m an ,
imh a
ameci
e(inffeqcutuit)mfofo rm rma are
lecm ip iqupaenrtitas e tisprim
, qouiainpcootem st nceopntioenssisepcaaprtiaaclis
emqpuro a nxtita
imetise,tsim ic u mt esduia
n tealia
t ree-
re pocsipitoie n ratiopnaertiaulite
tis triursqfo urmeapm artisacdim de m
n edleiarate, fo
ta c orm
n v aecesre
in ubsatassnetia
rtiotense.m Hapeocsita ergm o.ratiovidetur
efotrm nih a ilom
le min n usi naoltenricopnafertirrecosum
is upm
o s effeQ
iti. ctuu m
a e 37.
reant im m anentes .—
C ui proxim o subiecto actus inhae
S o lu m p o te st o b lic i d e -
aesadtniepecro
toeb,satutuctmlavra
ariis repm uogdnisanstia
eesst;tqnuaom u
refop e
ciprm
eriu
t ims
erealim
pelic
d d
ate aara
dotum
riaenlite
in asecntib
r nim ms usiliteim
ib r,m
esdeiaetestin qauniensutib
qimuam n usexte
t
ntita
sennstie
i
tetereincfoentdcioentseqam
eprm u
ti;anet,t staam
anntedri
e ern
n
aecrgcoid,esnispid artiae m lite rm rein d in
cipfoit,rm paarirtia litea cc
rnin id
fo rm te ; ec
a- cpoanrtiae s liteer,renipu t
snam e
am d
nim ia aneen;tem alia sNaqm uohm lte
omdoo
tu
in r; im p lic a i a u te e t no re c ip e re stitu t a im a v iv ? o
stucfo ilic rm
e atio
t, v e nletom ta iuxvtaelm
lis p aortia
dum lis .inEfo
t rm
co afirm
n tionisa-, cSeerte d h naoecnovbidieecttioperlocnogrp io ures,msepdosptu erlaaindim isapmu -.
slitetarnrtia
actedse,cla h oractoiprs:onqaum o d reinliqfourm
aeafo n rm
tu r apeasrtia
ub ntaatio m nm em u ,ltipeprtin
ro p etenrteme a rnadcalib usroa msdpeutaAnntim pa;-
o
em s;queaprgnaotita
iuatili ste
i ,raretio
cipn iu
alisntafo n rmaaleem
im tia meffeinctufo m
r te
a b
rtialiter, participabit eumdemef- ritualeset recipi immediateinsolaanima,
ntia
a nsim etia
a ,me t saecntusitiv
s assonsosnendtie
ip istin
n dgiueisres ealite
s p i r
.596 Disputaciones metafísicas
inmediatamente en el alma sola, y a éstos les resulta difícil o deducir la in
mortalidad del alma de sus operaciones, o evitar que se llegue a la misma con
secuencia en las almas de los brutos. Otros afirman que el conocer y el amar
consisten principalmente en la producción de esos actos; y que basta, por lo
•mismo, que el alma influya en ellos actual e inmediatamente, aunque no sea pró
ximamente informada por ellos. Por fin, otros afirman que ciertamente es ne
cesaria la eficiencia y la recepción, pero que es bastante que los actos sean
recibidos en la potencia y en el cuerpo, con el que se une el alma íntima y
formalmente. Y que por eso no se dice con tanta propiedad que el alma ve
como que entiende, sino que es el hombre todo el que primaria y esencialmente
ve, principalmente, por cierto, con el alma, e instrumentalmente con el cuerpo.
Cuál de estas cosas tenga más de verdad se discutirá en su lugar propio.
41. Afirmo en tercer lugar: que es verdad en algún género de causa que
el compuesto sustancial y la unión ds la forma con la materia tienen prioridad
de naturaleza sobre la cantidad y otros accidentes, por más que sean posteriores
en otro género. Este aserto puede probarse, en primer lugar, por la razón ge
neral de que la forma sustancial exige la cantidad en la materia, y de que, por
el contrario, los accidentes tienen cierta dependencia respecto del compuesto y
de la forma; mas toda dependencia implica alguna prioridad de naturaleza;
luego. La mayor es evidente por lo dicho, ya que tiene que haber al menos
una dependencia mediata por cuanto la materia depende del compuesto y de
la forma. El modo concreto de explicar y defender este género de causalidad
es diverso, según los diversos modos en que se atribuye a la forma la causali
dad para con la cantidad. De éstos, el más fácil y el más claro y estrictamente
suficiente es aquel según el cual se afirma que la forma supone la cantidad,
como preparación de la materia, y que su prioridad queda reducida al género
de la causa material; en cambio, de la cantidad se dice que depende de la for
ma sólo mediatamente en. el género de la- causa formal. Por eso, igual que la
materia y la forma dependen entré sí mutuamente, y son anteriores y poste
riores en sus géneros sin contradicción, en la misma relación pueden estar igual
mente la cantidad y la forma sustancial; y por la misma razón, al igual que
la materia, aunque dependa de la forma y se diga posterior a ella bajo dicha
razón, puede, sin embargo, permanecer bajo una forma distinta, lo mismo pro
porcionalmente pasa en la cantidad.
42. U n a c o sa p u e d e s e r a n te rio r p o r n a tu ra leza a o tra q u e le e s p o s te r io r
e n d u ra ció n . — De esto resulta también obviamente comprensible que no hay
contradicción en que una misma cosa sea anterior en duración a otra, y posterior
en naturaleza en algún «género de causa; hablo de una cosa 'que sea idéntica
materialmente (por así decirlo), y no formalmente, en cuanto es efecto de otra;
de esta suerte, pues, la materia de este leño, por ejemplo, es en absoluto ante-
odeetirm o b ite r in
quem co quae est posterior durations.
tellig itu r n o n re p u—g •aErex
n
teom in c o m p o s a
puasrticcaoulasarilitadetisclara fo
nriu u s u -
disetesdseefenpdoetensdt,i aclia m m
e t preomste essreem
rio prio
n a re
tumra dura
in a tiounoegqeunnere
liq m
hiu c
xlita g
tatevme n
arioinsm oadnotita
satettrib v a
uE exndqiufo rm aille
ecafau-- ita ausdaice;am lo)queotrndoenefo adrmem anU reter,maqte utearia
terianlitc
v.hsrum (u
ef-st
scailio q u m . ib u s fe ctu s e s t a lte riu s ; s
ic e im m a
iuxtarqeustem etfo clarmrio ar,dic etituinr srigupopreonesurefficquieanns-, U esgtni,quvaem rbifogrm ratia
a,Uagbnsi,olufuteitperio nim r dcureraatio tanea
Disputación XIV.—Sección IH 60i
rior en duración a la forma de leñó, pues fue creada desde el principio del
mundo y posee el ser desde entonces; mas ahora, en cuanto depende de esta
forma, es posterior a ella por naturaleza. De igual modo, si una luz producida
con anterioridad por un agente luminoso anterior es conservada por otro agente
creado después, esa luz es temporalmente anterior a la causa que la conserva;
pero mientras sea conservada por ella, le es posterior en naturaleza bajo tal ra
zón; y en cuanto le antecedió en el tiempo, no fue efecto de dicha causa: por
eso aquel anteceder temporal está en relación accidental con la causalidad o el
orden de naturaleza que se desarrolla luego; y por eso no hay contradicción
en que una misma cosa, que ahora es posterior por naturaleza, haya precedido
en el tiempo; porque de suyo sólo es necesario que un efecto posterior en na
turaleza, desde el momento que comienza a ser efecto o en cuanto efecto, no
sea temporalmente anterior a su causa, de la que depende mediante un influjo
real, detalle que añado para excluir la causa final. D e este modo, pues, tenemos
que razonar respecto de la cantidad y de la forma sustancial; puede, en efecto,
afirmarse que la cantidad es posterior por naturaleza a la forma sustancial en
cuanto depende de ella del modo antes dicho, y que, sin embargo, es temporal
mente anterior a esta o aquella forma. No tiene, por tanto, fuerza alguna este
raciocinio: el compuesto sustancial es por naturaleza anterior al accidental, y
la form f sustancial anterior a la cantidad; luego la cantidad no inhiere en la
materia; luego, al separarse esta forma, perece esta cantidad. Se niegan, efecti
vamente, ambas ilaciones, puesto que la prioridad de tiempo es compatible con
la posterioridad de naturaleza, y porque lo que es anterior por una razón puede
ser posterior por otra.
43. Y este modo, como dije, es fácil y rigurosamente suficiente; pero pue
de excogitarse otro para explicar este mutuo orden entre la cantidad y la for
ma, a saber, de suerte que la una sea condición necesaria respecto de la otra,
a fin de que pueda la materia recibirlas; porque la materia, si no es extensa,
no puede recibir naturalmente a la forma; fli a la cantidad, si no esfcá term i
nada- por la forma; y por este motivo pueden cantidad y forma estar en de
pendencia mutua bajo diversas razones materiales,. Pqjque, aunque la form% res-
vhaanctera;tioqnu«am d iu v
essit,tnnatue ro a b e
rafupitostea c o n
riucstu s e rv a
;set,talistu r, s
isttecamu
tiels quam quantità?; ergo quantitas non
inheeret maturine; erto recedente hoc for
p o
saacceidre a n
:eentsidtec e s
eohailla o n
te e ffe
mpcaouraslis atentc ccvseslioorc u
pe'ir-
ma, périt te se qusnriras. Negatcr cairn utra
que diario, quia cum posterioritate naturae
nreeamnnoanture se b
rapeugpnor-t e t a d
steaeasmubdesem rJ
cureita
tum m m potest esse prioritas temporis, et quia qitod
,;nqte
eutaperonpuienec;-
una ratione est prius, potest alia esse pos
terais.
ensntmnpatu ra p o
erraoepsooslus terio
m r, te m p o
neceexssqauriu re
m a c e ss iss
epstituetsseeffeecf
43. Atque hic modus est facilis, ut dixi,
et in rigore sufficiens; potest eutem alius
tu
fe s n a tu
ctupsoresepurioqruaste te rio r,
nucsauesffe o c o e
catuqsuaespt,enndoent pseitr
exeogitari ad explienndum hunc mutuuin or
dinerà inter quantitatem et formata, ut, ni-
te
in m u a a , mirura, altera respectu alterius cit condliio
sloaflu xeuxm redaamlem ,qduohdunacddeorguotm finoadle mcpahui- necessaria ut materia àlias posr.it redpere;
tasnortia
phl!nn;dupm essttdeneim quaqnutita teestfo rm apossuteb formant nlsi sit extensa, ncque quantitatem
srio o te
naturasubstantiali forma, quatenusaba ntita d ici nisi sit terminata per formano: atque hac
de causa possimi ad invicem dependere
quantitas et forma sub diversis rationibes
<502 Disputaciones metafísicas
pecto de la materia sea causa formal, sin embargo respecto de la cantidad se
reduce a causa material, de acuerdo con este modo de expresarse, puesto que
es como una disposición de la materia para poder sustentar la cantidad. Ni
hay inconveniente en que las disposiciones de razones diversas guarden entre sí
esta dependencia mutua, no sólo porque se ordenan a efectos formales distintos,
que son necesarios al sujeto por diversos capítulos, sino también principalmente
porque esa mutua subordinación no la poseen entre sí inmediatamente, sino
respecto del sujeto para cuyo ser son necesarios. Pueden valer de ejemplo el
calor y la sequedad del fuego; en efecto, ambas cualidades son disposiciones
necesarias para la conservación del fuego; por eso puede decirse que el calor
es una disposición necesaria para la sequedad y la sequedad para el calor del
fuego, porque esta necesidad no procede de las cualidades mismas en sí con
sideradas, sino en cuanto ambas son necesarias para la conservación de tal su
jeto. No obstante, esta dependencia mutua de la cantidad y de la forma no im
pide el que la cantidad pueda, por una parte, estar inherente en la materia, y
pueda, por otra, permanecer una vez cambiada la forma, por no exigir de suyo
ésta o aquella forma, sino simplemente una forma sustancial. Añado también
que en este tipo de dependencia mutua la misma prioridad de naturaleza es de
clase distinta en ambos extremos; porque en la cantidad tiene lugar por vía
de origen y ejecución y de preparación de la materia; en cambio, en la forma
por vía de perfección, de intención y de cctopleción última de la materia, y
por esta razón se comprende asimismo más fácilmente que puede cambiar la
forma permaneciendo la misma cantidad en la materia. También de esta suerte
podría explicarse esta mutua prioridad por la relación de causa final y material,
según se desprende fácilmente de lo dicho. Muchos, finalmente, la explican por
la relación de causa material y eficiente, porque la cantidad se compara con la
forma materialmente a modo de disposición; en cambio, la forma se compara
con la cantidad eficientemente. Este modo, empero, resulta en sí mismo más
difícil por lo que dije al argüir en favor de la segunda sentencia; no obstante,
resultará más inteligible si no se pone a la cantidad como una disposición pre
paradora, sino sólo como conservadora y estimuladora. Y aun admitido esto,
m
te ateerialib
rn s i: usc.auN s aamfo , lic
rm eatlisfo,rmreaspreescptuectu ta m
m ean npoonssitreqm u anere
irit h a m
n c uvtaeltaillafom rm a,rm
fo qaum ia, speedrabse
qhuuannctita d tisendreidm
ic ucoitu durm,adqum iaatee ria
st le
v em ,tiim
lu d ita in
is solu h teiussm
u ubosdtainm tiautetu®a d fo
e prme n adme n.tiaAdpdrio oritaetiatemm ,
pteonstainreo.m N aetecrneestuin tcpoonsvseitnieqnusanqtita
u o te
d m d spoos qipuseam
is e x ntre
atum rao;enamdinivqersuaanetita
esse ratio
te neisstinv ia utro
o -
ri-
sitio
scerdin Itanansnetudrmiveurs
tu aaru
m mderaptio
e n dneunmtia ha,betu
m anm t inq teiar teriae; informaveroest viapcrfectionis,
u g in is e t e x s e c u tio n is a c p ra e p a ra tio n is m a
rj; d iv e rs is aadpitib
c diveurssossucetffenecctuesssafori!rm aulebie
s scqto ui, in
riateen.tioE nishacetetia
t ultim
m aetiote
ra n rm
e faincailiu
tiosnisintem atei-
llig
tu tuum m prao rdecinipeumeqinuteiarnsoenim ham beedniatteiliu
, m
s e d m reu tu
q u ranptitaossteein mum taariteria
fo.rm A atqm u e mitaanpeonsteseteeatia demm
speec.tuExscum
ria bpieiu
ctimaedssecupiuostesetessin escuanlotreneectesssica-- bdaineecmm cuatu
u saaepfinrioarita
lis setem xpalicte arilisp,eurtheaxbditu
ria ic -
-
cceita
s stea riaigndis is ;ousitio
p traquadeceonnim s e qautio
rv alita
n esmesigtnnise; tiste fpaceile
r hacboitu
nsta d t.eD
in m enciqau useaeam ma ultis
te ria exeptliceaf-
lis
usin
ndoeaedt csaiclocritadteicm i peottessic tcnita
ecsessaadriacadloisre pom fic
ra tuienrtisad, qfourmiaaqm uapnetitar som
m d aute
m riadlite
is p roscitio
om npisa;-
qig unaislita
,qtib uiausilla se c nuencdeusm
sitasse,nsoendqouritu a te sis fo
rnuesxuiptra v ermro amvoedrou s aindqseuaenstita t d te milio
iffic effic
r iero
p ntepr.terHeiea
qsuubeienceti.cesH saaria
ec etastmaedncm onustuerv
a atio
d e neem
p n d eta
n lis qteunatia
tia ed;ixeiritintetarm aergnueinnte dullig
mib pilio
rosr,ecsuindqauasneti n-
qquuaanntita titastisetetfo porm ssitaeinnohnaeim rerepedm iiaqteuria
om e,inuets tatasntu nom npuotnactu onrsuetrvdaisnsposeitio t fopvraenesp.araEnt,s,hsoedc
Disputación XIV.—Sección III 603
no hay obstáculo en que la cantidad esté inherente en la materia y que pueda
permanecer en ella cambiada la forma, por poder dimanar la cantidad de la
forma a la materia y por poder conservarse idéntica a través de varias formas,
según se explicó antes. A mí, empero, me parecen más probables los modos
anteriores y que dan cumplida satisfacción a todas las dificultades.
eictia
h ame paotsito
re m ,atenoria
neobelta
t tqueaom
in minaunsere
quapnotita
ssit, s te
uantrimqquaueaanntita
titastelo m ;geerv
n a onreceeisssauriu
lite n iam tu rvidq eatum
u r
m
aeaudfota taafoin
rm rmam ,aqteuria
iampote
e tstpqeuravnatita
riassmfoarm
naares ecid tim m e raiatio
d te n;auli;nituerg
r aouteunm ituprerem isodpurom xima ce-
eimlacm onenserv anre
, sutmsoudpirapro
exbpalic ature
m evsi-t. fo rmenatalelis
m foxrm
iu ta aecapetacditaantedm opsuaussm i; eeffe
rg ctuinm
o
M ih
dteerntu p rio bilio s batere tnfirm
lilisatu etr,rencaip ituexr in illis pafo rtia lite r.-
sar,tisefátcóete
m .nibusdifficultatibussufficicn- E
effe c
cmo
tuussqunaegnatita tis m inparo nimn e g a
aaratio n
tioe nio rm a lis
alinisinfeet-
quantitatem semper inhaerere re b a tio ne m x im e u n
Probabilius cst
solí materiae pf'ramrtia
a lisnin
tio e hcaoenretra
ntia
ria e;etia
ergm oaeffirm
xopaptio ositarecate f-
tia 4lib
4.usexDic m oateqria
uarto
et :foinrm caomexpteonsitís
s a psro
ubbsata-n-tu corllig n eitu
g ar;do,idqeouiaenaim d aaffirm
dneagtio atio
nenmemresqeuqiri- ui-
bnile
e m ecsutm
hafobermreaq,usacnutita
in teilla
mpim ecm
ueliadia
rcte
mre uncio ip-i tu
d u robauffirm
s ta n atutio
m .m Toádnisdepm o tecsotnafirm
liq u aaturer,sqpuaia rl
ptaam rtia lite r s im
ensopehstanodpupmu l c
ositu um
m m a
,dideóemte ria;
st,nib p ro
eoudsem b a b
m iliu s tic
odno- in ip a re
quiaquarenctita e ffe c tu m
ipitte,quuatnctita q u a
termn tita tis , s c ilic
vceolloqr;uiasere e t,
cfo
iprmv e
ituar
ptiis
hilo mdate rialib e sse
ui,s.qEusia
tinhaheisfoform rm s
u b s ta
iseespxetecniaslis stita
ubtis
stanhtia a lo
lisponsotenriopriartic v e
ip l
aot,eqffe ctunm d qupaont
ra tio
pnaamrticcip ub ita
axnte n d
t nedffe ctu
turmillifoerm ale a
msqeuaarunm ae
titantison; eusttfia iptsaprioo c
recriipimin q.uM m o d
anatita uia
tep;ateerg o n
oquoiaponrte t
oe u n t p a rte
possuntnaturaliterseselocopenetrareprop- alteroexillis duobus modis coniungantur o do io r t, is i
604 Disputaciones metafísicas
modos la cantidad y la cosa que se cuantifica —por así decirlo—, no se unirán
esencial e inmediatamente, sino sólo accidentalmente, en cuanto se unen al mis
mo sujeto; esto, empero, no basta para que una participe del efecto de la otra,
según se echa de ver en el alma racional y en los accidentes; porque aunque
la blancura y la dulzura se unan en el mismo sujeto, la blancura no se hace
dulce, ni la dulzura, blanca. Así, pues, por estas razones parece probable que es
característico del hombre el que la cantidad inhiera en la materia sola, lo cual,
aunque fuese verdad, no estaría en contradicción con lo que hasta ahora hemos
dicho sobre la causalidad de la materia respecto de los accidentes; pues sólo se
afirmó que la materia puede de suyo mediante su sola entidad ejercer esta cau
salidad sin ayuda de la forma —valga la expresión— que colabora en recibir
el accidente; mas ahora añadimos
como probable que el compuesto puede, esen
cial, primaria y adecuadamente, ejercer esta causalidad, de modo inmediato res
pecto de la cantidad, y'mediatamente respecto de los accidentes que están en
la cantidad; se concluye de esto que la materia ejerce esta causalidad a veces
por si sola, a veces juntamente con la forma.
45. En apoyo de la segunda parte de la afirmación, en la que mantene
mos que es más probable lo contrario, se nos ocurre preguntar, de acuerdo con
dicha sentencia, si la cantidad está inmediatamente en algún compuesto mate
rial, de suerte que se una de modo inmediato con- la-materia y forma parcial
mente, o si se' da en la cantidad una sola unión indivisible con la materia y
forma, o si, por el contrario, es una unión compuesta de dos parciales. Porque
el que sea indivisible parece que se prueba porque la cosa que se une es indi
visible, ya que en la cantidad no consideramos, por el momento, la divisibili
dad de partes integrantes, sino la indivisibilidad que tiene en concepto de for
ma, pues comparando con el sujeto la cantidad total y cada una de sus partes,
la misma entidad de la cantidad que se une con la materia se une con la for
ma y viceversa; y en este sentido afirmamos que es indivisible bajo el concep
to de forma; luego la unión es indivisible, por más que sea compuesta la cosa
que sirve de término a esta unión. La consecuencia es evidente, no sólo por
¿1 hecho de que la unión, al ser un modo de la forma que se une, debe serle
is in h o m in seile
e q mua
easiotreum
m in
niovneelmalte
a liis s u
quriu
b s
antita
ta n ratis;-
stiis
quodindivisibileest?Primumveroantece- quianonhabetmaioremveldiversumeffec-
606 Disputaciones metafísicas
pos; por consiguiente, no se da en él una inhesion mayor o de modo distinto.
De lo contrario, finalmente, sería necesario que, cambiada la forma, se cambiase
la unión total de la cantidad con su sujeto, porque, si es indivisible, no puede
disminuir o aumentar o cambiar en una parte y permanecer en otra, sino- que
o debe permanecer toda o cambiar toda; ahora bien, no puede permanecer toda
si es indivisible y si tiene a una forma material por término de un modo pe
culiar e inmediato; porque si la forma que se separa es material, ya se destruye
la unión con ella; mas si la forma que se separa es inmaterial, es necesario que
le suceda una forma material a la que se una especialmente la cantidad, cesa
que no podría hacerse por un aumento de unión, si la unión es indivisible; ten
drá lugar, por tanto, por cambio de la unión total; por consiguiente, cuantas
veces cambie la forma, necesariamente ha de cambiar la unión total de la can
tidad; por consiguiente, también la cantidad, por no poder cambiarse de un
sujeto a otro ni conservarse idéntica, cambiada la inhesión; mas hemos demos
trado como más probable que, cambiada la forma, no cambia necesariamente
la cantidad; luego.
47. La cantidad no se vincula con la materia y la forma con una unión
simple.— Así, pues, por este motivo parece más probable que la cantidad no
se una a la materia y a la forma con una unión única e indivisible. Pues tam
poco es verosímil que la unión de la cantidad con la materia sea en el hombre
de naturaleza distinta que en las demás cosas; porque sobre la unión no pode
mos juzgar, si no es por el término y efecto de la misma; ahora bien, éste es
de la misma naturaleza en la materia del hombre y en la de las demás cosas;
si, pues, dicha unión en el hombre no implica esencial e indivisiblemente rela
ción a dos realidades, tampoco la implicará en las demás cosas. Por tanto, si
en las otras cosas la cantidad se une con las formas de un modo peculiar, esto
se realiza por un aumento de la . unión, a saber, añadiendo una unión especial
o parcial con la forma.
48. La forma sustancial no se une inmediatamente con la cantidad.— D e
aquí deduzco además la prueba de la segunda parte de la conclusión; a saber,
que es más probable también en las cosas materiales que no intervenga una
49. O u é m o d o de exte n sió n tienen las form as in h eren tes en u n sujeto cuan
to .— Se confirma rebatiendo el argum ento en contra; p orque para que la for
ma sustancial sea extensa y cuanta a su modo, no es necesario que tenga a la
cantidad como sujeto, sino que basta que esté inhesivamente en una cosa cuanta
sin estar inhesivam ente en la cantidad misma, sino en una cosa esencial y p ri
mariamente cusntificada por la cantidad, coadaptándose y coextendiéndose con
ella, siendo esto manifiesto en algunas formas o modos accidentales, según tra
taremos en la sección siguiente. Se explica a priori en pocas palabras, si damos
por supuesto que la distinción entitativa de las partes n i en la m ateria ni en
la forma se deriva form alm ente de la cantidad, sino que m ás bien se la supone
en cada entidad como proveniente de su naturaleza intrínseca y de su grado de
perfección, siendo en la m ateria como el prim er fundam ento y aptitud para la
cantidad. Así, pues, a las formas materiales les corresponde p or su naturaleza
el constar de partes entitativas — en lo que se distinguen del alma racional— y
esto no se lo deben a la cantidad, sino a su razón específica y esencial por no
trascender ese grado concreto de perfección y porque pueden educirse de la
potencia de la m ateria de la que dependen en cuanto a su ser y en cuanto a
su producción. Y como consecuencia de esta naturaleza sucede en ellas, que a!
unirse con la m ateria, se coextienden con ella con extensión entitativa — valga
la expresión— , esto es, que se u nen a u n a parte de la m ateria m ediante una
de sus partes, a otra m ediante otra, etc.; m as esta extensión no la poseen for
m alm ente por la cantidad, sino por su entidad. Por eso, si D ios conservase la
sustancia material sin cantidad, la forma y la materia perm anecerían unidas con
la extensión dicha, es decir, con la distinción entitativa de las partes. De aquí
se deriva, además, el que, cuando la m ateria está modificada por la cantidad
y, por razón de ella, sus partes son locativamente im penetrables, la forma m a
terial que se coextiende con tal m ateria participa p o r esto mism o de la condi
ción de la cantidad, no por razón de sí misma, sino por razón del sujeto; por
que, al estar las partes de la form a inseparablemente unidas a las partes de la
m ateria cuanta, es necesario que sean im penetrables entre sí o con otra forma
semejante, igual que lo son las partes de la materia m ism a; no es, p o r tanto,
necesario, por causa del modo d e . ser de estas formas, que la cantidad inhiera
inm ediatam ente en dicha forma como en u n sujeto parcial. Se responde, pues,
en forma al argum ento que el ser cuanto p e r accidens no es efecto formal de
la cantidad, sino sólo el ser cuanto esencial y primariamente, puesto que tam
bién el movimiento y el tiem po son cuantos per accidens por razón del sujeto
o del espacio. Esto quedará más claro al rebatir la segunda confirmación.
50. Así, pues, a la prim era se responde que si se trata del efecto forma!
propio y riguroso de la cantidad, ni en las formas materiales, n i en los acci
dentes tiene tal efecto la cantidad; mas si, con sentido más amplio, se entiende
por efecto de la cantidad cualquier extensión corporal, entonces se niega la
consecuencia. Porque, aunque del hecho de que el alma racional no posee ex
tensión esencial o accidentalmente se deduzca con todo derecho que se une
inm ediatam ente a la cantidad como a un sujeto, esa negación, sin embargo, no
es una razón adecuada, y, por lo mismo, de la afirmación opuesta, por lo que
se refiere a la extensión accidental, no se deduce legítimamente que las formas
materiales tengan con la cantidad la unión antes propuesta.
51. Para responder a la segunda confirmación, comienzo por tom ar de ella
que la cuantificación, p o r así decirlo, de las formas o de las cualidades cor
porales no pertenece al efecto formal de la cantidad, pues a veces este efecto o
característica proviene de la cantidad no como de una forma, sino como de un
sujeto; ahora bien, l a . cantidad no confiere su efecto formal en cuanto ejerce
funciones de sujeto, sino en cuanto es “una forma inherente, porque por el p ri
m er concepto es más bien ella la que recibe el efecto formal al hacerse blan
ca, etc. Así, pues, el que a su modo se cuantifique la blancura inherente a la
cantidad no se debe a la información o causalidad formal de la cantidad, sino
qu e es una característica y denominación que participa de su sujeto con el que
— estando inhesivamente— se coextiende, pues de esto resulta que las partes
de la forma distan entre sí o son im penetrables igual que lo son las partes del
sujeto, D e aquí se llega,' además, a la conclusión de que a los dos m iembros
puestos en el argum ento hay que añadir u n tercero, o mejor, que hay que sub-
dividir el segundo, ya que *uní forma puede extenderse según la 'extensión del'
f o r m a r u m n o i j ^ e s t .n ec e ss e q u a n t i t a t e m ^ i m - 51 . U t a d s e c u n d a m c o n f ir m a tio n e m r e -
m e d ia te in h a e r e r e ta li fo r m a e , u t p a r tia li s p o n d e a m , im p r im is e x e a s u m o q u a n tif ic a -
s u b ie c to . U n d e a d a r g u m e n t u m i n f o r m a t io n e m ( u t ita lo q u a r ) f o r m a r u m v e l q u a l i -
r e s p o n d e t u r e ss e q u a n t u m p e r a c c id e n s n o n t a t u m c o r p o r a liu m n o n p e r t i n e r e a d e ff e c
e s s e e f f e c tu m fo r m a le m q u a n t i t a t i s , s e d s o t u m f o r m a ie n t q u a n tita tis , n a m i n t e r d u m r é
l u m e s s e q u a n t u m p e r se p r i m e , n a m e tia m s u lta t h ic e ffe c tu s s e u c o n d itio e x q u a n t i t a t e ,
m o tu s e t te m p u s s u n t q u a n t a p e r a c c id e n s , n o n u t e x fo r m a , s e d u t e x s u b ie c to ; q u a n -
r a t i o n s s u b ie c ti v e l s p a tii, i d q u e m a g is p a - tita s a u te m n o n d a t s u u m e f f e c tu m f o r m a i e n t
t e b i t e x s o lu tio n e s e c u n d a e c o n firm a tio n is . u t e x e r c e t m e n u s s u b ie c ti, s e d u t e s t f o r m a
5 0 . A d p r im a m e r g o r e s p o n d e t u r , si s it i n h a e r e n s ; n a m p r io r i r a tio n e p o tiu s i p s a
s e r m o d e p r o p r i o e t r ig o r o s o e ffe c tu f o r r e c i p i t fo r m a le m e f f e c tu m , d u m fit a lb a , e tc .
m a l! q u a n tita tis , n e q u e i n fo r m is m a te r ia - I g i t u r , q u o d a lb e d o q u a n t i t a t i i n h a e r e n s , s u o
lib u s n e q u e i n a c c id e n ta lib u s lia b e re q u a n - m o d o q u a n tif ic e tu r n o n e s t p e r in f o r m a tio -
tir a te m h u n c e f f e c tu m ; s i v e r o la tiu s d i c a tu r n e m s e u c a u s a lita te m f o r m a le m q u a n t i t a t i s ,
e f f e c tu s q u a n t i t a t i s q u a e l ib e t e x te n s io c o r - s e d e s t c o n d itio e t d e n o m in a tio q u a m p a r t i
p o r a lis , s ic n e g a t u r c o n s e q u e n tia . N a m , lic e t c ip a i a s u b ie c to s u o , i n q u o in h a e r e n d o , ei
e x e o q u o d a n im a ra tio n a lis n o n h a b e t e x - c o e x t e n d itu r , n a m in d e f it u t p a r te s f o r m a e
te n s i o n e m p e r se v e l p e r a c c id e n s re c te i n - i t a i n t e r se d is te n t v e l im p e n e tr a b ile s s in t,
f e r a t u r n o n u n i r i im m e d ia te q u a n t i t a t i p e r s ic u t p a r te s s u b ie c ti. H i n c e r g o u l t e r i u s d ic i-
m o d u m s u b i e c t i , ta r n e n ilia n e g a tio n o n e s t t u r , illis d u o b u s m e m b r is i n a r g u m e n to p o -
a d a e q u a t a ra tio , e t id e o e x o p p o s ita a f f ir m a - s itis a d d e n d u m e s s e te r t i u m , v e l p o tiu s s e
tio n e , q u a n t u m a d e x te n s io n e m p e r a c c id e n s , c u n d u m s u b d iv id e n d u m e ss e , n a m p o te s t f o r
n o n r e c te i n f e r t u r fo r m a s m a te ria le s h a b e r e m a e x te n d i a d e x te n s io n e m s u b ie c ti, v e l q u ia
p r a e d i c t a m u n io n e m a d q u a n tita te m . r e c i p i t u r in q u a n tita te v e l q u ia r e c i p i t u r i n
39
610 D isp u ta c io n e s m etafísicas
quando vero tale subiectum non manet, !ìt per se primo substantiaiem formam, quia
substantialis corruptio et generatio. Male hoc non impedit quominus quantitatem et
ergo quidam exponunt nullo sensibili ma accidentia recipiat quatenus ad illam dispo-
nente, id est, nulla qualitate vel accidente nunt. At tertium ex V Phys. respondetur
sensibili manente, cum idem Aristoteles ex differentiam inter substantiaiem generatio-
presse addiderit: Nullo sensibili manente ut nem et alios motus accidentales esse quod
subìecto, scilicet integro et completo. In text, materia, ut est subiectum generationis, non
autem 24 non dicit Aristoteles in substan supponitur informata aliqua forma substan
tial corruptione mutari omnia accidentia, tial!; unde tarn adaequatmn quam proprium
sed potius ait, quando in genito et corrupto et principale subiectum generationis est ipsa
manet integra eadem affectio, ut eadem fri- materia ut est in potentia ad esse simplici
giditas vel perspicuitas in aqua et aere ex
ter; at vero ad mutationem accidentalem
illa generato, non esse existimandum frigi-
dum aut perspicuum esse aliquod commune semper supponitur constitutum ens simpli
subiectum, cuius affectiones sint esse aquam citer seu substantiale suppositum, quod ab
aut esse aerem, alioqui (inquit) solum facta solute denominatur subiectum quod seu prin
esset alterano; fit enim alteratio quotiescum- cipale talis mutationis; et eodem sensu di-
que quod transmutatur est passio eius quod citur subiectum mutationis accidental esse
permaner. Atque ita exponit ilium locum ens actu et simpliciter; non est tarnen ne-
D. Thomas. Ex qua expositione potius ha- cesse ut secundum se totum ac per se primo
betur posse fieri transmutationem substan- recipiat talem mutationem, sed potest ipsam
tialem in subiecto quamvis maneat eadem recipere per partem. D ices: in instanti quo
affectio. fit generatio substantialis alteratio praecedit
54. Secundum testimonium, ex I Phys., in sola materia. Respondetur, si sit sermo
nil obstat; fatemur enim materiam respicere de motu alterationis, non praecedere in sola
612 D is p u ta c io n e s m eta física s
teria sola según el sentido que se explicó, sino que precede en la madera, por
ejemplo, o en el agua — si de ella se hace la generación— como en supuesto o
sujeto principal, ya que esto es lo único exigido por el concepto de movimiento
propiamente dicho, por más que esté en la materia como en su sujeto propio
de inhesión, cosa que no está en contradicción con el concepto de movimiento;
mas si se trata de la alteración en cuanto a su término último y momentáneo,
entonces es verdad que, según el orden natural, se realiza en la materia antes
de que sea pensada como informada sustancialmente, pero esa «terminación»,
sin embargo, no es un movimiento propiamente dicho, sino que es un cambio
instantáneo, o, más bien, un ser transformado que sirve de término extrínseco
del movimiento. Añado, además, que sucede accidentalmente el que se verifi
que en la materia primera ese cambio, puesto que está unido a la generación
sustancial y a la corrupción del sujeto anterior, que era afectado por dicho mo
vimiento durante todo el tiempo precedente.
55. El cuarto testimonio — del libro VII de la Metafísica— no ofrece di
ficultad; en efecto, se dice que la materia de suyo carece de cualidad y de can
tidad, igual que se dice que carece de forma; y se dice que es informe no por
que no se «forme», sino porque de suyo y en su entidad no incluye la forma;
se dice, pues, que carece de cualidad, no porque no esté afectada por alguna
•cualidad, sino porque de suyo no tiene ninguna cualidad ni la incluye en su
entidad. Se.objetará: al menos se llamará cuanta por poseer la cántidad por pro
pia naturaleza. Respondo que, en primer lugar, se puede decir que de suyo no
es cuanta, porque en su entidad no incluye la cantidad, aunque la exija; mas
de este modo también, de la sustancia corpórea íntegra podría decirse que no
es cuanta. Puede, pues, decirse que la materia de suyo no es cuanta en otro
sentido, porque no exige ningún límite determinado de cantidad; y por eso de
suyo ni es grande, ni es pequeña, etc. Además, porque, aunque sea el sujeto en
el que inhiere la cantidad, sin embargo, como sólo es supuesto lo que existe
absolutamente, a él solo, por lo mismo, se le aplican absolutamente estas deno
minaciones. No obstantes si atendemos únicamente al problema en sí, no hay
duda de que al igual que se le llama corpórea á la materia, del mismo modo
se le puede también llamar cuanta.
materia secundum sensum praedictum, sed informis, non quia non formetur, sed quia
praecedere in ligno, verbi gratia, aut aqua ex se et in entitate sua nullam includit for-
(si ex ea fit generatio), tamquam in suppo mam; sic igitur dicitur non esse qualis, non
s i » seu subiecto principali, quod solum est quia nulla qualitate afficiatur, sed quia ex
de ratione motus proprie ditti, quamvis sit se nullam habet qualitatem nec in entitate
in materia ut in proprio subiecto inhaesio- sua illam includit. Dices: saltern dicetur
nis, quod non répugnât rationi motus. Si quanta quia ex natura sua habet quantita-
vero sit sermo de alteratione quoad ultimum tem. Respondeo primum did posse ex se
et momentaneum terminum eius, sic veruni non quantam, quia in entitate sua non in
est ordine naturae fieri in materia priusquam cludit quantitatem, quamvis illam postuleti
intell:<"itur substantialiter informata, sed ta-
sed hoc modo etiam substantia corporea in-
men illa terminât» non est motus proprie
dictus, sed mutatio quaedam instantanée, vel tegra posset d id non quanta. Aliter ergo pot
potius quoddam mutatum esse extrìnsece est did materia non quanta de se, quia nul
terminar« motum. Addo etiam, ex accidente lum certum terminum quantitatis postulat;
con tingere ut illa mutatio fiat in materia pri et ideo de se neque est magna, nec parva,
ma, quia coniungitur generationi substan etc. Item, quia licet sit subiectum cui in-
tial! et corruptioni prioria subiecti, quod toto haeret quantitas, quia tamen solum suppo-
tempore praecedenti ilio motu movebatur. situm est id quod simplidter est, ideo illi
55. Quartum testimonium, ex VII Me- soli huiusmodi denominationes simplidter
taph., non habet difficultatem; ita enim di- tribuuntur. Si tamen rem ipsam solum spec-
citur materia ex se neque qualis, neque temus, non est dubium quin, sicut materia
quanta, sicut dicitur informisi dicitur autem dicitur corporea, ita etiam possit did quanta.
D is p u ta c ió n X I V .— S e c c ió n II I 613
faucial antes que a la accidental, esto, sin embargo, no es obstáculo para que
la materia no sólo sea capaz de sustentar accidentes por su propia entidad, sino
también para que bajo otra razón y en otro género de causa se una a ellos con
prioridad de naturaleza. En cuanto al segundo, concedemos que la materia se
ordena primariamente a la forma sustancial, y que, por tanto, se une primera
mente con ella en el orden de la intención o del fin, aunque no en el orden
de la ejecución; pues bajo esta razón se une más bien con prioridad de natura
leza a la forma accidental como medio o disposición para la forma sustancial.
Efectivamente, muchas veces la potencia que se ordena primariamente a algún
acto, en su realización recibe primero uno distinto, con el que se prepara para
el otro, como la vista, que se ordena primariamente a la visión, pero, sin em
bargo, recibe primero la luz, la especie, etc., y —en general— el orden acorde con
la naturaleza es éste: que las cosas que son primeras en la intención sean poste
riores en la ejecución, y viceversa: que las cosas más imperfectas antecedan en
el proceso de originación. Mas lo que alií se dice, que la forma accidental se
compara con la sustancial como el acta segundo con el primero, no es umver
salmente necesario; ya que la cantidad no parece compararse de esta manera,
sino sólo como una disposición connatural de la sustancia por razón de la ma
teria. De igual modo los accidentes extrínsecos, que no proceden de la forma
n i se reciben en ella, no se le comparan corno actos segundos co n 'el primero.
Añado, además, por otra parte, que aunque concedamos de buen grado todo,
lo que se propone en dicho argumento, no se deduce nada contra nuestra sen
tencia; en efecto, hemos demostrado que, aunque admitamos que la forma es
el acto primero de la materia en el orden de la perfección, de la intención y
del origen primero, e incluso en el orden de la causalidad eficiente, sin em
bargo es perfectamente sostsnible y rigurosamente cierto que la cantidad es
recibida en la materia sola como en el sujeto propio de inhesión y causa ma
terial, que es lo que principalmente pretendemos en esté lugar. El que' a su vez,
no obstante esa prioridad d e j a forma, pueda la cantidad permanecer en la ma
teria y existir en ella con prioridad*de tiempo sobre cualquiA otra forma- deter
minada excepto la primera, instituida en composición con la materia, fue —según
q u am accidentali, hoc tam en no n obstat q u o - necessarium ; nam quantitas non videtur hoc
m inus m ateria, e t per suam entitatem sit m odo com paran, sed tan tu m u t connaturalis
capax su stentandi accidentia e t sub alia ra - disposino substantiae ratione m ateriae. E t
tione et in alio genere causae prius natu ra sim iliter accidentia estrinseca, quae non m a-
coniungatur illis. A d secundara concedim us n3nt a form a ñeque in illa recipiuntur, non
m ateriam prim ario respicere substantialem com parantur a d iliaca u t actus secundé ad
form ara, et ideo ordine intentionis seu finis prim um . Addo vero deinde, etiam si gratis
p riu s illi coniungi, n o n tam en ordine exse- derr.us totum quod in ilio argum ento sum i-
cu tio n is; nam potius sub hac ra t ione prius tu r, nihil inferri contra nostram sententiam ;
n atu ra coniungitur accidentali forraae u t ostendim us enim quod, licet adm ittam us
m edio seu disposition! ad forraam substan
form ara esse prim um actum m ateriae ordine
tialem . Saepe c-nim potentia quae prim ario
perfectionis, intentionis et prim ae originis,
o rd in atu r ad aliquem actum , in cxsecutione
p riu s recipit alium q u o ad alterum disponi- atque etiam ordine causalitatis effectivae,
tu r, u t visus p rim ario ordinatur ad visio n ih ilo m ircs oprim e consistit e t est verissi-
nerei, p riu s tam en respicit lum en, speciem, m um quantitatem in sola m ateria recipi u t
etc., et in u niversum est hic ordo natu rae in proprio subiecto inhaesionis e t m ateriali
consentaneus, u t priora intenticne sin t pos causa, quod a nobis hoc loco praecipue in
terio ra exsecutione, e t e converso, u t quae tendi tur. Q uod vero, non obstante ea prio
im perfectiora sunt, via originis antecedant. rirate form ae, possit quantitas m anere in
Q u o d autem ibi d icitur, formane acciden- m ateria e t esse p rio r tem pore in illa quam
talem co m p aran ad substantialem u t actum quaelibet determ inata form a praeter prim am
secundum ad prim um , non est in universum quae cum m ateria concreta est, satis proba-
D i s p u t a c ió n X I V . — S e c c i ó n 111 615
. biliter (ut existim o) est a nobis declaratum certam aliquam proprietatem specificam ;
in secunda assertione. sed satis est quod illi respondeat aliqua com -
58. Tenia .— Ouot titulis inter quanti tnunis seu genérica ratio qualitatis. Sicut ex
tatem et materiam connexio interveniate— com m uni ratione substantiae im m aterialis
K in c facile respondetur ad tertiam rationem , n o n sequitur aliqua form a accidentalis spe-
prim o, gratis concedendo quantitatem con cifica, sed seq u u n tu r inteilcctus e t voluntas
sequi active form am substantialem u t est u t sic. Praeterea, cum hom o constet ex m ate
form a corporeitatis, et negando consequen- ria et form a om nino spirituali, e t nihilom i-
tiam , quia (u t saepe dixi) potest m anare a nus sibi vendicet eam dem quantitatem quam
form a in m ateriam , et p er successionem aliae res m ateriales, signum est postulare
form arum in ea conservari. Secundo ve- illam ratione m ateriae, non ratione form ae.
risim illim um est quantitatem esse proprie- D enique ipsa proportio ínter q u antitatem e t
tatem consequentem m ateriam , seu (quod m ateriam satis indicat quantitatem consequi
idem est) debitam com posito ratione m a- m ateriam ; nam quantitas p er se non est ac
teriae. P rim u m enim com m une fere axio- tiva, sicut nec m ateria. Item , est ap ta ad re -
ma est q uantitatem sequi m ateriam et q u a- cipiendum , vel u t potentia próxim a vel u t
iitatem fo rm am ; hac enim ratione d istri- ratio et condltio bene disponens ad patien-
b u u n t Doctores praedicam enta absoluta et dum e t recipiendum ; est ergo satis verisi-
eorum sufficientiam assignant. D einde per m ile quantitatem esse debitam m ateriae seu
se consentaneum est rationi ut, cum m ateria ratione m ateriae. Q uod etiam confirm ari p ó t
habeat veram ac realem essentiam propriam , ese ex eo quod supra probavim us, nem pe,
iicet partialem , ratione illius habeat aliquam om nem rem habentem m ateriam , habere
p roprietatem ; nec necesse est u t form a ex etiam quantitatem , et e converso. D uobus
com m uni ratione form ae substantialis habeat autem m odis potest intelligi haec naturalis
616 D isp u ta c io n e s m eta física s
m am substantialem m edia quantitate. P rim o fieri eo qued nova quantitas aut nova pars
solum u t disposinone seu conditione neces quantitatis sim pliciter incipiat esse in rerum
saria, et sic conceditur, neque conira hunc natu ra, sed quia una quantitas adiungitur
sensum procedunt rationes et incom m oda alteri, et quae erat aliena fit propria p er
quae ibi p roponuntur. Secundo, tam quam specialem quam dam actionem ad hoc per se
potentia proxhne receptiva form ae substan tenciontem.
t i a l , e t hoc sensu recte im probatur hoc 60. A d q uartum prim o dicitur (appli
consequens in illa confirm atione ; negam us cando distinctionem datata) si m ateriam r e -
tam en id sequi, quia nullam habet necessa- cipere quantitatem m ediante form a intelliga-
riam connexioncm cum doctrina tradita. tu r solum u t conditione necessaria e t p rin
Q uid vero de qualitatibus ccrporeis diccn- cipali term ino suae existentiae, sic concedi
du m sit, videlum us sectione sequenti. Ad posse totam rationem et nihil inferri contra
secundam confirm ationem concedo seque- doctrinam datam , u t facile intuenti p ate b it;
lam , nim irum , qu an titatem esse incorrupti- si vero intelligatur m ediante form a u t p ar
bilcm quoad suam entitatem , licet quoad tial! subiecto et propria causa m ateriali, sic
varios term inos possit incipere et desinerò dicendran est interdum m anifeste hoc re -
e 'se, por divisionem et coniunctionem q u a n -- P’.’gnare, u t in hom ine ; indeque satis proba-
titatis. Quom odo autem ad quantitatem sit biliter collie', non esse id consentaneum n a
p er se m otus, n on potest hie pro rei diffi turai return et causalitati m ateriae ac form ae
coltate c-zaminari; breviter tam en dico, ad in om nibus rebus raturalibus.
productionem qitantitatis non esse p er se 61. Rationes posterioris sententiae, q u a-
m orum , sed ad accretionem ; eam que non tenus pro b an t m ateriam esse proprium sub-
618 D i s p u t a c io n e s m e ta fís ic a s
accidentes que inhieren mediante ella, a mi juicio, no tienen una solución acep
table. Por eso, hasta los tomistas y especialmente Astudillo, I De general., q. 2,
conceden esto incluso en la doctrina de Santo Tomás, mientras no se niegue
que, por una parte, la forma sustancial antecede absolutamente en la materia
con prioridad de naturaleza y que, por otra, la cantidad y los accidentes depen
den por completo de ella. Empero, en cuanto dichas razones se oponen a esta
segunda parte y prueban que en lo que se engendra permanecen los mismos ac
cidentes que había en lo que se corrompe, acaso podrían hallar una solución
probable; mas, puesto que me parece que al menos hacen esto más aceptable,
no hay por qué detenerse en resolverlos.
S E C C IO N IV
Si ü n a c c id e n t e pu ed e ser c a u s a m a t e r ia l p r ó x im a de otro
Diversas sentencias
4. La primera sentencia es que ningún accidente puede ser verdadero su
jeto y causa material de otro accidente. Así lo defiende Gregorio In 11, dist. 12,
q. 2, a. 2; y la atribuye a Aristóteles, lib. IV de la Metafísica, textos 13 y 14,
en que prueba que el accidente no adviene al accidente, a no ser por advenir
ambos a lo mismo, y añade la causa: porque para que un accidente sobrevenga
a otro no hay mayor razón que para lo contrario. Parecen suponer lo mismo los
nominalistas, a los que cité en el tomo III de la III p., disp. LVI, sec. 3, quienes
niegan que las cualidades del pan inhieran en la cantidad, incluso después de
la consagración del pan. Puede incluirse dentro de la misma sentencia a Ca-
préólo, In 1, dist. 3, q. 3, a. 2, ad 2 de Escoto contra la primera conclusión,
donde no explica suficientemente en qué sentido habla de sujeto quo y quod;
ni esto puede quedar del todo claro por los pasajes que aduce de Santo T o
más, según veremos; Gregorio, en cambio, se expresó con más claridad, por
más que no proponga una razón de gran peso; pues el resumen de todo es
que la forma no puede ser el principio del padecer o recibir, ya que de lo con
trario se confunde la función de la forma con el oficio de la materia; ahora
bien, todo accidente es una verdadera forma accidental; luego no puede ser
principio receptivo de un accidente.
• 5. La segunda sentencia es que un accidente puede- ser el sujeto próximo
en que se reciba otro y que puede, por tanto, ejercer respecto de él una- cau-
^salidad material propia. La defiende y explica perfectamente Durando, In 1,
sensu quo causa dispositiva ad materialem nere videntur nominates, qui negant quali-
revocatur; quomodo etiam potest acddens tates panis inhaerere quantitati, etiam post
esse causa materiaiis substantiae; nos autem consecrationem panis, quos citavi III to
agimus de propria causa materiali, in qua mo III part., disp. LVI, sect. 3. In eamdem
proxime insit et recipiatur acddentalis for sententiam referri potest Capreolus, In I,
ma. Unde e contrario dicetur accidens sub- dist. 3, q. 3, a. 2, ad 2 Scoti cont. 1 con-
iectum quod alterius accidentis, si vere illud clusionem, ubi non satis explicat quo sensu
in se recipiat et in se proxime terminet loquatur de subiecto quo et quod; nec ex
unionem et inhaesionem illius, etiamsi non locis D. Thomae quae affert satis id con
sit primum (ut ita dicano) sustentaculum stare potest, ut videbimus; Gregorius vero
utriusque, et in hoc sensu tractatur quaestio clarius locutus est, qui non proferì rationes
praesens. magni ponderis; stimma enim omnium est
quoniam forma non potest esse principium
Varine sentenliae patiendi aut recipiendi, alias confunditur
4. Prima sententia est nullum accidens munus formae c.un officio materiae; sed
esse verum subiectum et materialem causam omne accidens est veta forma acddentalis ;
alterius accidentis. Ita tenet Gregorius, In ergo non potest esse principium receptivum
II, dist. 12, q. 2, a. 2; tribuitque Aristoteli, accidentis.
IV Metaph., text. 13 et 14, ubi probat ac S. Secunda sententia est unum acddens
cidens non accidere accidenti, nisi quia am esse posse proximum subiectum in quo aliud
bo eidem accidunt, et subdit causam, quia redpiatur, et consequcnter posse exeicere
non est maior ratio cur unum accidens al propriam causalitatem matcrialem circa illud.
teri accidat quam e converso. Idem suppo- Hanc tenet et bene dedarat Durandus, In I.
D is p u ta c ió n X I V .— S e c c ió n IV 621
dist. 8, 2 parí., q. 4, n. 15, y la dan por supuesta Santo Tomás y otros auto
res, quienes —según hice constar en el lugar antes citado— afirman que en
la Eucaristía, después de la consagración, las cualidades de pan inhieren en
la cantidad separada, no mediante nueva inhesicn que se les confiera por la
consagración, sino mediante la antigua que poseían en la cantidad, la cual tenía
anteriormente inhesión en la materia como en su sujeto, suprimido el cual,
permanecen otros accidentes fundados sobre la misma cantidad, según enseña
expresamente Santo Tomás, III, q. 77, a. 2, razón 2. Y en la solución a la
segunda dificultad, afirma que un accidente no puede ser por sí sujeto de otro,
porque no existe en sí; mas puede ser sujeto en cuanto está en otro, por poder
un accidente ser recibido en el sujeto mediante otro; y dice en este sentido que
la superficie es el sujeto del color; lo cual no sería verdad en absoluto si el ac
cidente fuese únicamente medio quo, en el sentido anteriormente explicado.
Y en I-II, q. 7, a. 1, ad 3, y en q. 56, a. 1, ad 3, donde repite la misma doc
trina, afirma que un accidente está inkesivamente en otro, cosa que no puede
decirse de la pura disposición. Afirmaciones semejantes tiene In III, dist. 33,
q. 2, a. 4, quaestiunc. 1, y muy bien en la cuestión De Spiriiual. creat, a. 11,
ad 13, y con frecuencia en otros pasajes. Y ésta opino que es la sentencia ver
dadera.
dist. 8, 2 part., q. 4, n. 15, eam que suppo dici de pura disposinone. Sim ilia fere h ab et
rm i« D . T h o m as et alii auctores, qui (ut I n I I I , dist. 33, q. 2, a. 4, quaestiuncula 1,
praedicto loco allegavi) d icunt in Eucharistia e t optim e in quaest. D e Spiritual, creat.,
post consecrationem panis qualitates inhae- a. l i , ad 13, et saepe alias. A tque hanc
rere qu an titati separatae, no n per inhaeren- sententiam censeo esse veram.
tiam novam quae per consecrationem illis
conferatur, sed per antiquam quam habebant Quaestionis resolutio
in quantitate, quae antea inhaerebat in m a 6. U t vero illam probem us e t declarem us
teria u t in subiecto, quo sublato, rem anent am plius, dico p rim o : quam vis non possit
alia accidentia fundata super ipsam quanti- orane accidens in alio accidente proxim e in
tatem , u t expresse docet D . T hom as, I I I , haerere, aliquibus tam en accidentibus id pot
q. 77, a. 2, ratione 2. E t in solutione ad 2, est convenire. P rior pars nota est, quia curo
deciarat unum accidens per se non posse tota collectio accidentium debeat necessario
esse subiectum alterius, quia per se non est; inhaerere substantiae, necesse est u t aliquod
quatenus vero est in alio, posse esse subiec accidens im m ediate substantiae inhaereat;
tum, quia potest unum accidens, mediante non enim potest inter substantiam e t acci
alio, irci pi in subiecto; e t sic ait superficiem dens m edium inveniri, quam vis in te r sub
esse subiectum colons; quod non esset ab stantiam e t aliquod accidens possit aliud
solute verum , si accidens tan tu m esset m e accidens intercedere, quia sicut generalis di
dium quo in p rio ri sensu supra declarato. visto entis in substantiam e t accidens adac
E t I - I I , q. 7, a. 1, ad 3, e t q. 56, a. 1, ad 3, quata est, ita u t in ter m em bra dividentia
ubi eam dem doctrinam repetit, ait unum ac nullum possit cadere m edium , ita in te r p ri-
cidens inhaerere alteri, quod non potest vere m um accidentis subiectum , quod est su b -
622 Disputaciones metafísicas
primer sujeto del accidente, que es la sustancia, y la colección total de acciden
tes, o sea entre la sustancia y su primer accidente, no puede encontrase medio.
Así lo hizo constar debidamente Santo Tomás, I, q. 77, a. 1, ad 5.
7. L o s a c c id e n te s e sp iritu a le s tien en v e r d a d e ra in h esió n e n o tr o s a cciden
tes. — La segunda parte se prueba primeramente por inducción en los acciden
tes corporales; en efecto, todos están en la sustancia mediante la cantidad, como
enseñan todos los filósofos; parece, además, probarse por experiencia, pues la
blancura se extiende en la superficie, y de igual modo el calor, al difundirse
por el cuerpo, se extiende en su cantidad. Se puede responder que de aquí sólo
se infiere que la cantidad es una disposición necesaria en el sujeto para que
puedan estar en él los otros accidentes corpóreos de modo natural, pero no
que la cantidad misma sea el sujeto próximo en el que verdaderamente se dé
la inhesión de tales accidentes. Igual que antes afirmábamos con probabilidad
de la forma sustancial que no se introducía en la materia sin estar convertida
en extensa mediante la cantidad; pero que, una vez supuesta esa disposición,
se une inmediatamente a la entidad de la materia misma y se coextiende con
ella; ¿por qué, pues, no podría afirmarse lo mismo de la blancura, del calor,
etcétera? Se responde que la razón es muy distinta, porque al ser la forma sus
tancial de un orden superior, es desproporcionada para estar inmediatamente
en ,el accidente. Además, no se une mediante un modo accidental, sino-sustan
cial, y debe, por tanto, unirse inmediatamente a la sustancia;- en cambio, la
cualidad corpórea es un accidente y se une mediante un modo accidental, sien
do, por ello, de suyo proporcionada para poder realizar su inmediata inhesión
en el accidente; por consiguiente, cuando la cualidad es tal que suponga esen
cial y necesariamente en la sustancia la cantidad, a fin de ser recibida mediante
ella, es más verosímil que sea inmediamente recibida en ella. Se confirma por
el misterio de la Eucaristía, ya que los accidentes están inhesivamente en -la
cantidad separada, según supongo por la teología; luego son por su naturaleza
aptos para informar la cantidad, puesto que una forma no puede ejercer su arto
formal fuera de un sujeto que fe sea proporcionado; luego antjs d e,la consa
gración esas cualidades estaban en la cantidad, ya que una cualidad informa
naturalmente un sujeto que le sea proporcionado, si está unido con ella. Ade
más, porque se finge sin fundamento una nueva inhesión de nuevo y milagro
samente realizada en dichas cualidades, si, de acuerdo con la naturaleza, resulta
comprensible que precedió y que permaneció siempre. Esta inducción es más
evidente en algunos accidentes, los cuales no son cosas completamente distintas
de los accidentes en que se fundan, sino que son modos de los mismos, como
es, por ejemplo, la figura respecto de la cantidad, y el movimiento y el ¿don
de» o presencia local respecto de la misma, y la relación — si es que es un modo
distinto— respecto de su fundamento. Por lo demás, esto parece certísimo en
los accidentes espirituales —y la misma razón vale para los materiales que les
son proporcionados—, porque, en primer lugar, es necesario que los hábitos
operativos tengan inhesión inmediata en las potencias a cuya ayuda se ordenan;
ya que tales hábitos confieren inclinación y facilidad a estas potencias, mas no
confieren tal facilidad si no es formalmente por sí mismos; luego informan
estas potencias; luego son recibidos en ellas inmediatamente. Y por esta razón
la ciencia se recibe en el entendimiento y las especies impresas en la potencia
cognoscitiva que les es proporcionada, y los teólogos dicen también de la mis
ma suerte que la fe está en el entendimiento y la caridad en la voluntad. Y la
misma razón o mayor hay respecto de los actos vitales, los cuales son esencial
mente actos inmanentes; por eso es necesario que sean recibidos inmediata
mente en el principio •próximo de que proceden.^ La razón a priori de esta parte
se ha de tomar de la subordinación natural de dichos accidentes, la cual inves
tigamos por los efectos mismos e indicios naturales, sin que exista nada de
donde redunde contradicción con la naturaleza del accidente en cuanto tal.
8. Segunda conclusión.— En segundo lugar, afirmo: un accidente puede
ejercer verdaderamente causalidad material respecto de otro que le sea propor
cionado. Esta afirmación se deduce de la anterior, puesto que el sujeto que re
cibe en sí una forma, ejerce respecto de ella una causalidad material propia;
mas un accidente es el sujeto próximo que recibe en sí otro accidente; luego.
Segundo, porque el accidente que se recibe en otro depende de él en su ser
y en su producción, y no 'depende como de causa eficiente, hablando formal *y
precisivamente, en virtud de la recepción, la cual puede a veces en la realidad
subiectum sibi proportionatum, *si ilîi con- cognoscente ipsis proportionsta, et sic etiam
iunctum sit. Item, quia superflue fingitur dicunt theologi fidem esse in iñteliectu et
nova inhaesio, de novo et miraculose facta charitatem in volúntate. Atque eadem vel
in illis qualitatibus, si iuxta rei naturam in- maior ratio est de actibus vitalibus, qui es-
telligi potest et praecessisse et semper per- sentialiter sunt actus immanentes ; unde ne
mansissc. Evidentiorque est haec inductio in cesse est recipi immediate in proximo prin
quibusdam accidentibus quae non sunt res cipio a quo procedunt. Ratio vero a priori
omnino distinctae ab accidentibus in quibus huius partis sumenda est ex subordination
fundantur, sed modi eorum, ut est figura naturali talium acridentium, quam ex ipsis
respectu quantitatis et motus, et Ubi seu effrctibus et naturalibus indiciis investiga-
praesentia localis respectu eiuidem, et rela- mus, et non est unde repugnet naturae ac-
tio (si est modus distinctus) respectu sui cidcntis ut sic.
fundamenti. Praeterea, in spiritualibus acci 8. Secunda conclusio.— Dico secundo:
dentibus (et eadem ratio est de materialibus, unum accidens vere potest exercere causali-
quae illis proportionantur) hoc videtur cer- tatem materialem respectu alterius sibi pro-
tissimum, nam imprimis necesse est habitus portionati. Haec assertio sequitur ex priori,
operativos immediate inhaerere in potentiis nam subiectum recipiens in se formant, pro-
ad quas iuvandas ordinantur; quia hi habi priam causalitatem materialem exercet erga
tus praebent inclinationem et facilitatem his illam; sed unum accidens est proximum
potentiis; sed non praebent hanc facilitatem subiectum recipiens in se aliud accidens;
nisi formaliter per seipsos; ergo informant ergo. Secundo, quia accidens quod in alio
has potentias; ergo in eis proxime recipiun- recipitur pendet ab eo in esse et fieri; et
tur. Atque hac ratione scientia recipitur in non ut ab efficiente, formaliter ac praecise
intellectu, et species impressae in potentia loquendo ex vi receptionis, quae interdum
624 Disputaciones metafísicas
potest reipsa separari ab effectione, u t patet bent entitatem; nam, licet in eis esse pos-
in quantitate, quae n on facit albedinem sit compositio intensionis vel extensionis,
quam in se recip it; unde albedo non pen- haec tamen in ordine ad subiectum compa-
d et ab illa m edia actione, sed m edia unione ratur per modum simplicis entitatis; in ac
et inhaesione; p ertin et ergo illa dependentia cidentibus autem quae sunt modi rerum, in-
ad m aterialem causalitatem . T ertio, accidens terdum reperitur illa compositio; verbi gra
quod alteri inhaeret est form a eius, unde tia, praesentia localis panis non tantum est
actus vitales dicuntur actus secundi poten- in quantitate, sed etiam in substantia panis;
tiarum , quia illas ultim o actuant et infor unde integra illa praesentia composita est
m ant, et albedo denom inat superficiem al
ex praesentia substantiae et praesentia quan-
bana u t inform ans illam ; ergo, e converso,
accidens recipiens aliud exercet m aterialem
titatis. De prioribus ergo accidentibus, quan
causalitatem circa illud. do unum inest substantiae medio alio, aiunt
9. Quaestiuncula tractatur et resolvitur.— materialem causalitatem per solum accidens
Sed quacret aliquis, cum unum accidens proxìme exerceri, et e converso unionem seu
causat aliud m aterialiter, an solum illud pro- inhaerentiam accidentis per se et immediate
xime concurrat ir. eo genere, vel etiam ip- terminari ad solum accidens, ad subiectum
sum subiectum a u t aliquod aliud accidens. vero alterius accidentis non nisi remote et
R espondent aliqui quaedam esse accidentia quasi per accidens; nam, cum tale accidens
simplicia, id est, nec form aliter nec identice sit simplex modus aut simplex entitas, non
com posita ex variis entitatibus, u t est albe potest immediate uniri pluribus rebus : sic
do, visio, etc.; alia vero composita ex variis Ocham, In IV, q. 4, ait accidens simplex
entitatibus, quae compositio nunquam re- non posse esse nisi in subiecto aeque sim-
perietur in accidentibus quae propriam h a- plici.
Disputación XIV.—Sección IV 625
10. Mas cuando un accidente es compuesto del modo que se explicó, está
adecuadamente en el sujeto compuesto; y por eso, aunque según una parte esté
en otro accidente, según otra puede estar inmediatamente en la sustancia; y de
este modo suele decirse que la cantidad discreta está parcialmente en muchos
sujetos, cuestión que trataremos en su lugar. En esta segunda parte no hay
dificultad en la realidad, por más que pudiera plantearse un problema de pa
labra, a ver si a ese accidente se le debe llamar uno o más bien dos, puesto que
en la realidad son distintos hasta tal punto que pueden permanecer el uno sin
el otro. Como — de hecho— se destruyó la presencia de la sustancia de pan y
permaneció la presencia de la cantidad, e igualmente habría podido suceder al
revés. Por eso no hay duda de que aquellas presencias son en realidad diferentes
y de características distintas. Mas si debido a esta unión debe afirmarse que
componen una sola, en nada interesa para el presente problema, y parece cues
tión del modo de expresarse.
11. Mas, por lo que se refiere a la primera parte, la duda es mayor, por
que el principio de que el accidente simple en su entidad no puede ser recibido
inmediata y adecuadamente en un sujeto compuesto, ni es cierto, ni parece ne
cesario. Porque, en primer lugar, muchos piensan de esta suerte respecto de
todos ¡os accidentes corporales, que están esencial, y primariamente en el com
puesto sustancial, al menos cuando. es material por parte' de ambos elementos
— opinión que no implica contradicción, precisamente por esto;' por ser com
puesto el sujeto y simple la forma material— ; por tanto, con la misma razón
podrá estar en un compuesto accidental. Además, a veces un solo e idéntico
accidente o modo accidental está en relación con dos cosas distintas; por ejem
plo, el modo de unión se relaciona con o modifica a la cosa que une y a la cosa
a la que une; luego del mismo modo una sola entidad accidental puede estar
en relación esencial y primaria con dos cosas en cuanto componen un solo su
jeto adecuado; por ejemplo, la materia y la cantidad en cuanto componen este
concreto sujeto cuanto. Finalmente, en esto no se descubre contradicción intrín
seca alguna. Juzgó, pues, que, partiendo d£ esté principió, no se puede deter
minar con valor general, cuando un accidente está en la sustancia mediante otro,
10. At vero, quando accidens est com simplex in entitate sua non possit immediate
positum modo explicato, adacquate est in et adacquate recipi in subiecto composito,
subiecto composito; et ideo, licet secundum neque est certum neque videtur necessa-
unam partem sit in altero accidente, secun rium. Nam imprimis multi ita censent de
dum aliam esse potest immediate in sub omnibus accidentibus corporalibus, quod
stantia; atque ad hunc modum dici solet sint per se primo in composito substantiali,
quantitatem discretam esse in multis sub- saltern quando ex utraque parte est mate
iectis partialiter, de quo suo loco. Atque in riale (quae opinio ex hoc praecise, quod sub-
hac posteriori parte non est in re difficul- iectum sit compositum et forma accidentalis
tas, quamvis esse possit quaestio de nomine, sit simplex, non involvit repugnantiam) ;
an illud sit dicendum unum accidens vel ergo eadem ratione esse poterit in compo
potius duo, cum in re sint ita distincta ut sito accidentali. Item, interdum unum et
possit unum sine alio manere; sicut de facto idem accidens vel acidentalis modus re-
destructa fuit praesentia substantiae panis spicit duas res distinctas, ut modus unionis
et mansit praesentia quantitatis, et potuisset et respicit vel afficit rem quam unit et rem
edam contrario modo fieri. Unde non est cui unit; ergo sitniliter una entitas acciden
dubium quin illae praesentiae sint in re talis potest per se primo respicere duas res
distinctae et diversarum rationum. An vero ut componentes unum adequatum subiec-
propter aliqualem unionem dicendae sint tum, verbi gratia, materiam et quantitatem
componere unam, nil interest ad rem prae- ut componunt hoc subiectum quantum. De-
sentem, et videtur quaestio de modo lo- nique in hoc nulla apparet intrinseca repug-
quendi. nantia. Existimo ergo ex hoc principio non
11. De priori autem parte maior dubita posse generaliter definiri quando unum ac
no est, nam illud principium quod accidens cidens inest substantiae mediante alio, an
40
626 Disputaciones metafísicas
si la sustancia concurre en tal caso sólo remotamente o también próximamente,
ni encuentro otro principio general por el que pueda darse a esto una solución
universal.
12. Por lo cual creo que hay que tener en cuenta la naturaleza de cada
accidente y su efecto formal; porque, si el efecto formal del accidente, por su
especial naturaleza, no requiere el concurso material inmediato de la sustancia,
es más verosímil que la sustancia concurra sólo remotamente, y que inmedia
tamente un accidente sólo tenga su inhesión en otro, y así en absoluto lo afirma
Durando en el lugar antes citado. La razón es porque si la causa próxima es
suficiente, será superfluo añadir otra. Y de este modo opino que la blancura y
cualidades similares inhieren en la cantidad, de suerte que el modo de inhesión
de las mismas tiene a sola la cantidad por término próximo. El mejor indicio
de esto está en que, suprimida la materia y permaneciendo la cantidad, se con
serva la misma inhesión. N i hay ninguna otra señal o indicio que demuestre
que se requiere más para el efecto formal de estos accidentes.
13. Mas si hay algún accidente que en virtud de su modo especial de in
formar exija la inhesión inmediata no sólo en alguna facultad, sino también en
la sustanda misma de la cosa, no habrá contradicción en que así suceda. Hago
espedal hincapié en esto a causa de los actos vitales del entendimiento, por
ejemplo, o de la voluntad, de los que algunos opinan que están en las faculta
des de tal manera que modifican también inmediatamente la-sustancia misma
del alma o del ángel a causa del modo intrínseco de afectar propio del acto
vital; y puesto que hasta tal punto es esencialmente un acto inmanente que
afecta inmediatamente al principio intrínseco total, influyendo inmediatamente
en él, y este principio, como opinan en consecuencia dichos autores, no es. la
sola potencia, sino también la sustancia misma del ángel o del alma. Esta sen
tencia no resulta contradictoria desde el punto de vista de la causalidad ma
terial, mas su verdad debe examinarse en otra parte. Y es probable de igual,
modo lo que opinan algunos en teología: que los hábitos esencialmente infu
sos, igual que concurren activamente al mismo tiempo que las potencias en la
producción de- actos sobrenaturales, de la misma manera concurren también
substantia ibi concurrat solum remóte vel 13. A t vero, si est aliquod accidens* quod
etiam proxime, nec invenio aliud generala ex suo speciali modo informandi requirat
principium ex quo id possit universaliter immediatam inhaerentiam, non solum ad ali
expediri. quant facultatem, sed etiam ad ipsam sub-
12. Quapropter respiciendum censeo ad stantiam rei, non repugnabit ita fieri. Hoc
naturam uniuscuiusque accidentis et ad ef- specialiter adverto propter actus vitales, ver
fectum formalem eius; nam, si effectus for- bi gratia, intellectus aut voluntatis, quos aii-
malis accidentis ob specialem naturam suam qui putant ita esse in facultatibus ut ipsam
non postulat immediatum concursum mate- etiam animae vel angeli substantiam imme
rialem substantiae, verisimiiius est substan diate attingant propter intrinsecum modunt
ciara tantum concurrere remóte, et imme- afficiendi vitalis actus, et quia ita essentia-
diate solum inhaerere unum accidens in alio, liter est actus immanens ut immediate af-
atque ita absolute affirmat Durandus, loco ficiat totum principium intrinsecum, imme
supra citato. Et ratio est quia si illa causa diate in ilium infiuens; hoc autem princi
próxima est sufficiens, superfluum erit aliam pium, ut hi auctores consequenter opinan-
addere. Atque hoc modo existimo albedinem tur, non est sola potentia, sed ipsa etiam
et símiles qualitates inhaerere quantitati ita substantia angeli vel animae. Quae sententia
ut modus inhaerentiae earum in sola quan- ex vi causalitatis materialis non repugnat,
titate proxime terminetur. Cuius signum eius tamen veritas alibi examinanda est. At
optimum est quia, sublata materia et ma- que eodem modo est probabile quod in
nente quantitate, conservatur eadem inhae- theologia aliqui censent, habitus per se in
rentia. Ñeque est aliquod aliud signum vel fusos, sicut simul concurrunt active cum
indicium quod ad effectum formalem horum potentiis ad eliciendos actus supernaturales,
accidentium amplius requiri ostendat. ita etiam concurrere materialiter ad recipien-
Disputación XIV.—Sección IV 627
materialmente en el recibirlos; en efecto, esto —si por otra parte se prueba
como necesario o más acorde naturalmente con dichos actos— no repugna por
el hecho de ser la potencia y el hábito cosas distintas, ya que basta con que se
unan y concurran a manera de una sola facultad total.
R e s p u e s ta a los a rg u m e n to s
dceosssailio
riu sm; haou'ctem naimgis (scioanliu
n a ndraeleprotablib
tu etùu sr.naéc-- apcraceiddaictaatio
lte nosned.oqritu
ri, u ordeaxmbeooinquuondoutenrtio um
tib
eqtuouhdsa)bitunosnsre u npture
gnsat,disetinxcetaoe,qquuoiad% poatteisnetia
s t ccidoneiu
n sngpara ntu
ed r.icaA ritdveero ac cin
id teenrdteu,m n o pnote
o mstnin aco
uniusin unteiagnratuerfaectultacotis
nc.urrent per modum peraccidens,utinauhtacpropositione: quan
tu m est in loco,
apcocsid e n s in
appeiitivum canai;
e ss e a cc ideetnin
ti m hoisdonosunpereriu
intellecttude intelligit,
pusgenxat
1m
Responsia ad argum enta
4e.ntumGregoriinonhabetdifficu— F umn-; accid itoe n;seatccin id e ereodaecm c idseennti,sunonnonmre e pupgenraabcit
re
d a Accidens an accidat accidenti.
propositioenimArisin tote
tellig lta te
lis,enqduaodestutsub- cqid emns,insetedrpro pteharbaeliq ut,em oordeintiaem pmerodsoe
non accidit accidenti,
accidens u
sutioe
perfic iesredsic se
itu retu alba n
an,oent req u m
sicpudgenaareliisq.uA dd
Q u
iecto quod
ern se n s u in
m pDrio
. rihosem
T nasusibsuipinradicdeact.laraD to
ic . ra
i n e m p o n d r o
edtia m pid
osesnetatliAris toate lenm ib,isneodnestia
olu mdaegeare re
te stiaqure
n aeceepstivtafore rm s aecretuspaelte
p cturiuusn,iu q sodsitpapte
u ot
e a c c in h e re tia m c
s in
omcidm ennintaolipeprraaecdcicidaetio
nsndeicqituuarduenuam lio ,aucctidceunm ssaiv
psaatis nima aaccraidtio
en ntaali,li eett ine x qduicatis
libein t psoetect.ntia1
usicusdicituressealbus; huiusmodienim difficuclta larus.mest; nequehieoccurrit nova
DISPUTACION XV
RESUMEN
A seis puntos podemos reducir este tratado sobre la causa formal sustancial:
I. Existencia de las formas (Sec. 1).
II. Su producción (Sec. 2-4}¿-.
III. Naturaleza y causalidad de la forma (Sec. 5-6).
IV. Efectos de la forma (Sec. 7-9).
V. Unidad de forma sustancial (Sec. 10).
VI. La forma metafísica (Sec. 11).
SECCIÓN I
Después de un preámbulo en que precisa el tema, se plantea, mediante ex
posición de' dificultades, el problema de 'la^existencia de la forma (1-4), probán
dola luego con argumentos de raigambre aristotélica (5): por semejanza con el
alma racional (6-7), por los indicios que de ella se descubren en las .cosas (8-15)
y por el análisis de sus causas (16-19). Termina con la solución de los argu
mentos (20).
SECCIÓN II
SECCIÓN III
SECCIÓN IV
s e c c i ó n v
De la naturaleza de la forma como sustancia incompleta y acto (1-2), se de
ducirá todo lo referente a su causalidad (3).
SECCIÓN VI
SECCIÓN VII
SECCIÓN VIH'"'’
SECCIÓN IX
SECCIÓN X
formas acorde con los grados de realidad (16-27), y con los que defienden di
versidad de formas sustanciales en las partes heterogéneas (28-40). Discute a
continuación la permanencia de las formas de los elementos en el mixto (41-52),
para admitir con Aristóteles sólo la permanencia virtual (53-58). Pon fin, admitida
la posibilidad sobrenatural de una doble información sustancial (59-60), con
cluye probando directamente la unidad de forma sustancial (61-69).
SECCIÓN XI
Cierra esta larga disputación con un certero análisis de la forma metafísica,
aplicando las nociones de materia y forma a cualquier composición (1-2). Ex
plicada la esencia de la forma metafísica (3-6), analiza su causalidad y uni
dad (7-11). Hace algo similar con la forma lógica (12-18), para concluir con el
problema del proceso al infinito en los predicados esenciales, cosa que niega, al
igual que Aristóteles (19-28).
DISPUTACION XV
LA CAUSA FORMAL SUSTANCIAL
Dado que las causas material y formal guardan entre sí relación mutua, por
eSo, con el mismo método con que nos hemos ocupado de la materia, vamos-
a tratar primero de la forma sustancial y luego de la accidental, porque los
puntos que podrían hacerse necesarios sobre la forma en común, o han sido
apuntados en la disputación sobre las causas en general, o se explicarán con
más claridad en cada uno de los miembros, cuya conveniencia en dicha razón
común es sólo analógica. Sin embargo, tratando de la forma sustancial, com
pletaremos los puntos que hemos dejado para este momento' sobre la materia
prima, debido a la unión intrínseca que hay entre ella y la forma. Mas hay
que suponer que aquí no se habla de la forma extrínseca, a la que llaman ejem
plar, de la qué trataremos luego, porque en cuanto tal más tiene razón de cau
sa eficiente que de forma. N i tampoco de la forma separada, como suele lla
marse la naturaleza angélica 0 inmaterial, no por su causalidad, sino por su
actualidad o hermosura; sino que tratamos únicamente de ia forma infórmame o
recibida en la materia, por ser ella la que posee propia y especial razón de
causa. Suele, además, dividirse la forma en física y metafísica; la primera es la
que ejerce la verdadera y real causalidad de Ja^Jonnaj teniendo, en consecuencia,,
que hablar principalmente de ella. Pues aunque se la llame forma física, bien
por ser el principal constitutivo de la naturaleza de la cosa, bien por conocér
sela preferentemente mediante»el"movimento físico.y por ser sobre todo objeto
de consideración en la ciencia física, no cae, sin embargo, fuera de la conside
ración metafísica, ya porque la razón de forma es común y abstracta, ya tam-
SECCION PRIMERA
¿Se dan fo r m a s s u s t a n c ia l e s en las c o s a s m a t e r ia l e s ?
a n t a lia u id eius,' vel n ih il. P rim u m d ic i n o n c o rre la tiv a s u n t. N o n n u lli e tia m e p o s te rio -
■potest, alias in fin ita e fo rm a e p ra e e x iste re n t r ib u s p h ilo so p h is, sa lte rn in d e m e n tis , n e g a -
in m a te ria , e t re ip sa n ih il d e n o v o fieret, se d r u n t su b sta n tia te s fo rm as. Tta sig n ificai A le
a p p a re re t. N c q u e e tia m p o te s t d ie i se cu n x a n d e r A p h ro d isa e u s, XXI M e ta p h ., co m . 12,
d u m , tu r n q u ia in ea d e m p a rte m a te ria e n o n q u a m q u a m ib i s o lu m e x e m p li c a u sa e t se
p o te s t esse a liq u id fo rm a e q u in s it to ta fo r c u n d u m p ro o o rtio n e m lo q u i v id e a tu r ; c t
m a , c u m in d iv isib ilis s i t ; tu rn e tia m q u ia , P h ilo p o n u s, I I d e G e n e r., c o m . 7 ; e t p r iu s
e tia m si p a rs fo rm a e p ra e s it e t p a rs in d u c e n - te n u it e a m d e m s e n te n tia m G a le c u s , lib . I
d a s it, h a c c p a rs fiet e x n ih ilo ; n o n e n im d e E le m e n t.; e t a n te a id e m s e n sit E m p e
p o te s t ex p r io ri p a rte f ie r i; r e s ta t e rg o u t d o c le s, q u i m ix to ru m fo rm a s n o n n e g a v it,
d ic a tu r te r tiv m , q u o d ta m e n re p u g n a t e t r e d e le m e n to ru m , u t sig n ific a t A risto te le s,
ex c e d it v im n a tu ra liu m a g e n tiu m . I P h y s., te x t. 51, e t I I P h y s ., te x t. 22.
4. Vcteres philosophi formas substantia
tes nesdvere.— I n h a c q u a e s tio n e a n tiq u i Quaestionis resolutio
p h ilo so p h i fere o m n es ig n o r a ru n t fo rm a s 5. D ic e n d u m v e ro e s t o m n e s re s n a tu -
s u b s ta n tia te s, u t c o n s ta t e x h is q u a e s u p r a ra le s se u c o rp o re a s c o n s ta re fo rm a s u b s ta n
re tu lim u s d e e o ru m o p in io n ib u s c irc a m a - tia l! (p ra e te r m a te ria m ) ta m q u a m p rin c ip io
te ria m p rim a m v el p r im u m su b ie c tu m tra n s - in trin s e c o e t ca u sa fo rm a li. H a e c e s t s e n te n -
m u ta tio n u m n a tu r a liu m ; c u m e n im e x is t!- tia A risto te lis in n u m e ris in lo cis, q u i sa e p e
m a v e rin t iilu d su b ie c tu m e sse c o m p le tu m r e p re h e n d it v ete re s p h ilo so p h o s q u o d , fe re
e n s a c tu , n o n p o tu e r u n t su b s ta n tia le m fo r- p ra e te rm is sa su b sta n tia l! fo rm a , o m n e m r a -
m a m a g n o s c e re ; n a m fo rm a su b stan tiates e t q u isitio n e m c irc a m a te ria m a d h ib u e rin t, u t
m a te r ia p r im a q u a e s it p u r a p o te n tia q u a s i c o n s ta t e x fo to lib . I P h y s., e t lib . I I , c . 1 ,
636___________ D isp u ta c io n e s m eta física s
la forma es una naturaleza más perfecta que la materia. Tiene esto mismo en
el lib. I De partibus animal., c. 1, y en lib. VII de la Metafísica, c. 4, y en el
libro XII, c. 2, donde llama a la forma oigo concreto, porque completa la sus
tancia, la cual es algo concreto; y allí mismo, principalmente en el lib. VII de
la Metafísica, llama a la forma lo que algo es; y da por razón que ella misma
constituye y distingue las esencias de las cosas. Además, en el lib. II De Ani
ma, c. 1, divide la sustancia en materia, forma y compuesto, llamando a la
forma ¿vislá/eiav, nombre del que Fonseca escribe muchas cosas eruditamente
en el lib. I Metaph., al fin; sin embargo, los escritores enseñan comúnmente
que la palabra «entelequia» es más general y que comprende más cosas que la
forma sustancial; pues propiamente significa perfección o el acto perfectivo de
una cosa. Mas suele atribuirse por antonomasia a la forma sustancial por ser
el acto principal y la perfección máxima de una cosa sustancial. Suele también
Aristóteles llamar a la forma sustancial con otros nombres, de que daremos cons
tancia más abajo al explicar su causalidad. Mas no fue Aristóteles quien des
cubrió esta verdad, pues antes que él admitió la forma sustancial Platón, según
se desprende del Timeo, donde llama a las formas verdaderas imágenes de las
cosas existentes, es decir, participaciones de las ideas, siendo así que él no ad
mite ideas más que de las sustancias. Y se cree que antes de Platón algunos
de los filósofos llegaron a conocer las formas sustanciales, como se ve por Aris-
tótelés, lib. I De partibus animalL, c. 1, y en otros pasajes antes citados. Ahora
bien, hasta tal punto está aceptado este dogma en filosofía, que no es posible
negarlo sin gran ignorancia; y está tan acorde con la verdad de la fe cristiana
que su certeza recibe de esto no poco incremento; por eso me es grato comen
zar la demostración de esta verdad por un principio cierto por fe y evidente por
luz natural.
p ro b atu r, nam anim a rationalis substantia ra lib u s g e n e ra b ü ib u s e t c o rru p tib ilib u s , nana
est et non accidens, u t patet, quia q g jr.se* h a e su n t q u o a d h a n c p a rte m e iu s d e m o r d i-
m an et separata a corpore, cum sit im m or ñ is c u m h o m in é , e t in te r eas p o te s t e sse
tali! ; est ergo per se subsistens e t inde- tra n s m u ta d o e t v ic issitu d o ; in d e ta rn e n fa -
pendens a subiecto; n o n est ergo accidens, cile c o n c lu d e tu r a fo rtio ri id e m esse d ic e n -
sed substantia. R ursus illa anim a est vera d u m d e in c o rrru p tib ilib u s c o rp o rib u s , Sup
p o sita se n te n tia q u a m s u p ra tra c ta v im u s d e
form a corporis, u t docet fides e t est etiam
m a te ria e o ru m . H o m in is erg o co m p o sitio ex
evidens lum ine n atu rali; non enim potest
m a te ria e t fo rm a su b sta n tia li o ste n d it esse
esse substantia assistens au t extrinsece m o-
in re b u s n a tu ra lib u s q u o d d a m su b ie c tu m
vens corpus, alias n o n vivificarci illud, ne-
s u b s ta n tia le n a tu r a su a a p tu m u t in fo rm e tu r
que ex praesentia et coniunctione eius es- a c tu a liq u o s u b s ta n tia li; erg o ta le su b ie c tu m
sentialiter p enderent opera vitae; nec deni- im p e rfe c tu m e t in c o m p le tu m e s t in g e n e re
que esset ipse hom o qui intelligeret, sed s u b s ta n tia e ; p e tit erg o se m p e r esse su b ali
quaedam alia substantia illi assistens. C on q u o a c tu su b sta n tia li. H o c a u te m su b ie c tu m
stat ergo hom o corpore u t m ateria et anim a n o n e s t p ro p riu m h o m in is, se d in aliis e tia m
rationali u t fo rm a; est ergo haec anim a re b u s n a tu ra lib u s re p e ritu r, u t p e r se n o -
substantialis fo rm a; nam , u t infra decla- tu m e s t; u n d e e t a d g e n e ra tio n e m h o m in is
rabim us, nom ine substantialis form ae nihil su p p o n im r, e t a d n u tritio n e m , e t p o st eius
aliud significatur q u am substantia quaedam c o rru p tio n e m m a n e t; ergo re s o m n es n a tu
partialis quae ita potest u n iri m ateriae u t ra le s q u a e illo su b ie c to se u m a te ria c o n s ta n t,
cu m illa com ponat substantiam integrami ac c o n s ta n t e tia m su b s ta n tia li fo rm a a c tu a n te et
p er se unam , qualis est hom o. p e rfic ie n te su b ie c tu m illud. P ra e te re a , ex e a -
7. P rim a vero consequentia p robatur, d e m h o m in is c o m p o sitio n e c o llig itu r a g g re -
supponendo serm onem esse de rebus n atu - g a tio n e m p lu r iu m fa c u lta tu m vel fo rm a ru m
638 Disputaciones metafísicas
cidentes y operaciones de los entes naturales, los cuales indicios denuncian que
bajo ellos está latente una forma sustancial. El primero se descubre incluso en
los elementos; porque si, por ejemplo, el agua se calienta y luego se le retira
la causa agente, vuelve a su primitiva frigidez debido a una fuerza intrínseca,
según consta por experiencia; luego es señal de que hay en el agua algún prin
cipio más íntimo del que emana de nuevo la intensidad del frío, una vez remo
vidos los impedimentos extrínsecos; ahora bien, dicho principio sólo puede
ser la forma sustancial; luego. Se prueba la primera consecuencia, porque no
puede haber agente extrínseco alguno de tal reducción, bien porque si dicha
reducción procediese de un agente extrínseco, no sería esencial y necesaria, sino
accidental, según se presentase fortuitamente el agente extrínseco; bien, asi
mismo, porque, analizando los principios extrínsecos que se presentan común
mente, no hay ninguno de quien pueda provenir esa acción, ya que, inmedia
tamente sólo suele aparecer como tal el aire ambiente, el cual o no está natu
ralmente tan frío como el agua, o suele quedar accidentalmente tan cálido como
el agua misma; por eso también él, en cuanto puede, se reduce a su primtivo
estado; y, a su vez, remotamente sólo intervienen las causas celestes y univer
sales, que no están de suyo determinadas a semejante acción, como es manifiesto.
9. Refutación de las diversas causas de tal reducción.— Se prueba, a su
vez, el segundo antecedente, a saber, que no puede pensarse ninguna otra cau
sa intrínseca de dicha acción fuera de la forma misma del agua, porque, ¿cuál
va .a., ser? Afirman algunos que' en ciertas partes del agtla permanece siempre
frío intenso, y que, debido a la influencia de esas partes, se enfrían las otras
que se han calentado, cosa que juzga probable Cayetano, I, q. 54, a. 3 ; y se
le atribuye a Averroes, II De Anima, com. 1. Pero esto carece de fundamento
y está en contra de la experiencia; pues percibimos con el sentido que toda el
agua derramada en un vaso está muy caliente, sea cual sea la parte en que se
la toque; y si algunas partes estuvieran tan frías, o se las percibiría por el sen
tido, o por lo menos en alguna parte del agua templarían la sensación de ca
lor; mas no sucede ninguna de ambas cosas. Está, además, contra la razón fí
sica, porque toda el agua en todas sus partes- está uniformemente de doble ma-
ñera aplicada al fuego que obra naturalmente; luego en todas sus partes recibe
la influencia uniformemente del mismo modo; pues, ¿qué hay que pudiera im
pedir esa acción o interrumpirla de tal manera que se realizase en unas partes
y en otras no? Además, o esas partes de que se afirma que retienen el frío pue
den calentarse, o no; si no pueden, tampoco podrán —en' consecuencia— co
rromperse; mas si pueden calentarse, consecuentemente, dado que toda el agua
está suficientemente aplicada al fuego, también ellas se calentarán, o puede con
certeza darse un estado en el que tal potencia se reduzca al acto, y una vez
puesto éste, todavía — removido el agente contrario— esa agua se volverá a su
frialdad primitiva, mientras no se llegue a la corrupción del agua.
10. Responden otros que esa acción no procede de principio alguno dis
tinto de la frialdad; porque siempre permanece la frialdad en algún grado, y
ella misma, tan pronto como no es impedida, retorna a su primitivo estado. En
efecto, en la frialdad misma pueden distinguirse dos cosas, a saber: la esencia
y el modo de intensidad; y la esencia permanece siempre íntegra, por más que
la intensidad se disminuya; por eso el modo de intensidad puede dimanar de
la esencia misma. Mas esta respuesta también es falsa. En primer lugar, porque
de una cualidad remisa no puede proceder un grado más intenso; de lo con
trario, también el aire se convertiría en sumamente cálido, y así pasaría con to
das las otras cosas. Segundo, porque acontece muchas veces que en el agua hay
m ás' grados de calor que de frío; por consiguiente, incluso separado el agente
extrínseco, la frialdad no podría vencer el calor intenso, porque no sería ayu
dada por el sujeto de modo alguno, por ser la materia sola indiferente de suyo
para ambos accidentes. Tercero, porque, en otro caso, el frío y el calor en gra
dos bajos no podrían permanecer nunca invariables en el mismo sujeto, sino
que una de las cualidades expulsaría siempre a la otra, perfeccionándose hasta
la última intensidad, porque por parte del sujeto —si se tratase sólo d e la ma
teria prima— no habría impedimento alguno, y damos por supuesto que se han
suprimido todos los otros impedimentos extrínsecos.
11, ..JEpJos elementos ninguna cualidad contiene virtualmente a las prime-
iras.— Finalmente, responden otros que sin duda es necesario otro principio
1 Ia v e l., V i l i M e ta p h ., q . 9 .
4t
642 Disputaciones metafísicas
et manere intra latitudinem mutationis ac- aliquo principio interno talium rerum. Quod
cidentalis, intérdum vero habere coniunctam non potest esse materia prima seu illud
maiorem reí mutaticnem. Hace autem nen primum subiectum quod manet sub omni
potest esse alia nisi quia ipsum substantiale transmutations, quia respectu illius nullum
compositum dissolvitur, recedente forma est accidens inseparabile ex his quae pos
substantial!; danffir ergo substantiate for simi per alterationem acquili vel amitti.
mas. Probatur ultima subsumptio, quia si Ncque etiam illud principium potest esse
teta substantia rei semper maneret aeque aliquod accidens, si sit sermo de primo et
integra, quantumcumque procederei altera- radicali principio; nam, licet unum acci
tio, ipsa de se semper haberet eamdem ha- dens sit inseparabile respectu alterius, Ut
bitudinem ad accidentia; ergo vel semper raritas respectu caloris, vel albedo respec
post quamcumque alterationem maneret tu talis temperamenti primarum qualitatum,
quieta sub quibuscumque accidentibus, illud tamen temperamentum est inseparabile
quantum esset ex se et remoto contrario ab alia priori forma naturae suae relicta;
agente, vel certe remotis eisdem agentibus sistendum ergo necessario est in aliqua for
semper rediret ad eadem accidentia. ma quae sit prima respectu accidentium
inseparabilium ; fila ergo est forma substan-
13. Et confirmatur haec ratio, nam vi
tialis et non accidentalis, cum constituât
dimus quaedam accidentia esse ita insepa- propriam essentiam cui proprietates acciden
rabilia ab aliquibus subiectìs ut si illa au- tales connaturaliter et inseparabiliter insunt.
ferantur vel nimium diminuantur, omnímo 14. Subordinano proprietatum inter se
da transmutado fiat in subiectis, ita ut non indicium formas substantialis.— Tandem
possint per intrinsecam vim ad nristinum formari potest ex hoc indicio alia ratio, quia
statum redire; ergo illa inseparabilitas pro in uno ente naturali multae proprietates
venir ex connexione talium accidentium cum coniunguntur, quae interdum ita sum intet
644 D is p u ta c io n e s m eta física s
Ex hac creo conservatione temperamenti,^, nij qum tamo conatu; ergo est signum illas.
ex contrariis quaíitatibus constante, prae- facilitates esse subordinates eidem formae,
dse sumpfa, non iníertur forma substantia- quae per eas principaliter operatur; nam
lis. Infertur tarnen optime ex eo quod in si nuliam Subordinationen! inter se Itabe-
huiusmedi temperamento non selum per- rent neque cum aliquo communi principio,
mittuntur (ut ita dicam) qualitates manere quaclibet earum haberet suam operationem
in co gradu, sed edam in eo ita connectun- independenter ab alia, neque esset ulla ratio
tur et ita illum requirunt ut si altera earum cur conatus unius impediret constant alte-
extrínsecos ve! augeatur ve! minuantr, re rins magis qvam si cssent in diversis sub-
moto extrínseco spente, statim ad priorem iectis; at vero ex subordinations ad earn-
proportionem tentperamentuin redeat, quod dem formant redditur optima ratio, quia
maxime cernitur in anioudibus ; hoc ergo est com ilia sit finitae virtutis, dum intense ap
signum evidens esse tale temperamentum plicator ad unarn operationem, distrahitur
eliomis fonone in qua illae qualitates con- ab altera, et tanto conatu potest uni in
nectuntur. Hoc autem signum coincidit cum cumbent ut ibi exhauriatur eius virtus. An
ilio de reductione rei ad naturalem statuiti. tecedens dedaratur ab aliqmbus in rebus
15. Quod res unum intense agtns in seu agentibus naturalibus, quae dum inten
ediontm actione remittaiur, signum substan- se agunt ad vincendum contrarium sese non
tialis formae,— Ultimo confirmatur haec ra possunt omnino tueri quin aliqua ex parte
tio alio indicio sumpto ex actione quarura- vincantur vel patiantur a contrario. Verum-
dam rerum naturalium; experimur cnlm tarnen haec experientia de repassione agen-
rem aliquant habentem piures operandi fa- tium naturalk.ni non provenit ex subordi-
cultates, dum intense per unam operatur, natione plurium facultatum ad unam for-
impediri ne per aiiam operari possit, aut mam, sed ex eo quod res non est semper
646 D is p u ta c io n e s metafísicas
sino de que las cosas no siempre son tan poderosas para resistir como para
obrar. Por eso también un hierro al rojo vivo, mientras calienta el agua, sufre
influencia de ella, por más que la forma de hierro en nada absolutamente con
tribuya a dicha acción; más aún, en este caso no intervienen acciones de dis
tintas facultades, sino la acción de una sola cualidad, concretamente del calor,
y una pasión que le es contraria hasta cierto punto, y que proviene del hecho
de que el calor no es tan potente para resistir como para obrar. Por eso en las
cosas inanimadas me resulta difícil creer que pueda registrarse experiencia al
guna por la que se pruebe dicho antecedente, porque en las acciones acciden
tales que no se deben a la vida no parece intervenir inmediatamente concurso
alguno de la forma sustancial por razón del cual la acción de una facultad
disminuya en virtud del esfuerzo de otra.Empero en los vivientes, y princi
palmente en nosotros mismos, experimentamos manifiestamente semejante efec
to ; a veces, efectivamente, el pensamiento interno atento impide que ni siquie
ra veamos las cosas presentes; es más, la reflexión prolongada suele incluso
impedir la acción de la parte nutritiva. N i tiene nada que ver el que a alguno
.se íe ocurra decir que esto proviene del concurso de los espíritus vitales, los
cuales son necesarios para las operaciones de estas facultades, y que, al con
centrarse en una, abandonan otra; bien porque este mismo concurso de los
espíritus vitales más en provecho de una facultad que de otra es señal de que.
hay una sola forma que s*e sirve de los mismos espíritus y facultades para dos
acciones, de lo contrario no habría razón ninguna de que los espíritus se con
centrasen más en una facultad que en otra; bien, igualmente, porque la opera
ción intelectual no se hace mediante los espíritus y, sin embargo, el esfuerzo y
atención dedicado a ella impide las acciones inferiores. N i cabe atribuir esto
a la cooperación de la fantasía, la cual exige el concurso de los espíritus, ya que
la atención intelectual, sobre todo si es intensa y acerca de temas de orden su
perior, atenúa mucho incluso la actividad misma de la fantasía; por consi
guiente, no se debe a los espíritus, sino a la ocupación, de la misma alma en
alguna operación.
dice perfección; luego, si no está en contradicción con él unirse con un ser ac
cidental, ¿por qué va a ser contradictorio que se una con una entidad sustan
cial? También, finalmente, porque siendo en absoluto la perfección el fin de
toda entidad sustancial, parece implicar mayor repugnancia respecto de la razón
de potencialidad que respecto de la razón de actualidad; mas lo primero no es
contradictorio, según se echa de ver en la materia prima; luego tampoco lo será
lo segundo. Y de aquí brota un nuevo argumento; en efecto, la potencia y el
acto están en relación de proporcionalidad dentro de cualquier género; ahora
oien, no hay repugnancia en que exista en las cosas naturales una potencia sus
tancial que sea en el género de la sustancia ente incompleto e imperfecto, se
gún se demostró antes y se manifiesta en la composición del hombre; luego no
habrá repugnancia en que se dé un acto proporcionado a esta potencia, por el
que pueda ser actualizada en cualquier cosa natural, y existir y conservarse
de un modo que le sea connatural.
17. Demostración por la causa material y eficiente.— Y de aquí brota fá
cilmente como conclusión un argumento tomado de la causa material; en efec
to, por ser la materia potencia sustancia!, contiene en su género y como en po
tencia receptiva todo acto que le sea proporcionado; luego tiene poder para
causarlo en su género, si no. hay repugnancia por otro concepto; luego la forma
sustancial material tiene por esta parte causa suficiente para poder existir. A su
vez, surge también como conclusión el argumento derivado de la causa eficien
te; puesto que, si se trata de la causa primera, no puede faltarle poder median
te el que pueda producir en el universo formas sustanciales actualizadoras de
la materia, ya dependiente, ya independientemente de ella, según los diversos'
grados y perfecciones de dichas formas, supuesta la no repugnancia de ellas.
Luego, al ser necesarias en la realidad tales formas, por esta causa han sido
producidas. Mas si se trata de la causa próxima, se verá luego cuál es la que
puede intervenir respecto de cada forma. Baste decir por ahora que no puede
faltar dicha causa* siendo .tal efecto necesario para la constitución de. las cosas
naturales; por eso, si a veces en las causas creadas falta este poder, a la causa-
virtus deficiat, ad causàlitatem primae cau psrfectum ens, non potesi in illa sola con
sae spcctat ut munus etiam causae proxi- sistere integra uniuscuiusqne rei essentia.
mas supleat, quod, per se loquéndo, solum Deinde, quia materia, quatenus est primum
facit in anima rationali quantum ad effec- subiectum, est una et eadem in omnibus
tionem eius; aliis enim formis, ex modo rebus naturalibus; ergo non potest in sola
quo fiunt, non répugnât fieri ab agentibus illa consistere earum essentia, alioqui omnia
creatis, cum fiant cum concursu materiae, esscni cuius cssentiae solumque accidenta-
ut statim explicabimus. An vero in talibus liter differrent, quod repugnat amplitudini et
agentibus sit suffidens virtus, dicemus trat pulchritudini totius universi, quac ex spe
tando de causa efficienti. cierum varictate maxime consurgit. Quod
significati videtur Genes., 1, in iliis verbis:
18. Pracciputis index formae finis ipsius Facientem semen iuxta genus suum, vel, se
est.— Ivi tur praecipua ratio sumenda est ex cundum specicm suam. Et saepe fit ilia re-
fine formae substantialis, qui est constituer« petitio, iuxta species suas et in genere suo,
et compiere essentiam cntis naturalis, qui et tandem concluditur: Vidit Deus cuncta
finis seu effectus est absolute necessarius quac fecerat, et erm i valde bona, quia ni-
in rerum natura; alioqui nihil esset in re mirum totius universi completa bonitas ex
bus corporeis in sua substantiali natura com- illa varietate consurgit. Quam etiam variae
pletum et perfeetum; neque esset multitudo rerum virtutes et operationes et mutuae ge-
et varietas specierum substantialium, in qua nerationes et corruptiones satis ostendunt,
maxime consistât huius universi corporei ut declaratum est. Aliquid ergo praeter ma-
mirabilis disposino et pulcnritudo. Ad hunc teriam est ipsi addendum quo essentia unius-
ergo finem est omnino necessaria substan cuiusque rei compleatur; cum autem ma
t i a l forma, quia cum materia sit valde im- teria sit potentia, id quod ei additut ad.
650 Disputaciones metafísicas
lo que se le añada para completar la esencia será acto, puesto que la potencia
implica ordenación esencial al acto.
19. Mas el acto que se une a la materia para completar la esencia de una
cosa no puede ser un acto accidental. En primer lugar, porque de un acto y una
potencia de diversos órdenes no se completa una esencia que sea verdadera y
esencialmente una; y la esencia de una cosa natural debe ser verdadera y esen
cialmente una; de lo contrario, no sería una sustancia; segundo, porque, por
ser la materia 'una potencia sustancial, no se completa mediante un acto ac
cidental; luego no puede formar juntamente con él la esencia completa de una
cosa natural. Tercero, porque si ese acto es accidental, pregunto a quién le ad
viene. Porque o le adviene al compuesto de dicho acto y potencia en cuanto
tal, y esto es contradictorio, porque no puede advenirle por constar intrínseca
mente dicho compuesto de esa forma; del mismo modo que la blancura no es
accidente de lo blanco en cuanto es blanco, sino de un sujeto blanco. O le so
breviene a la materia o sujeto sustancial, y en este caso pregunto de nuevo
por qué se dice que le sobreviene. Pues o es porque la materia puede existir
con dicho acto, o también sin él; y esto no basta, ya que en otra hipótesis el
alma racional sería también un accidente del cuerpo; por tanto, esto puede ser
común tanto al acto sustancial como al accidental. O porque 'dicha forma de
pende de la materia en su ser, y tampoco esto basta, porque también las par
tes de la sustancia pueden depender de las otras partes, y la materia misma de
pende, a su modo, de la forma; pues hay diversos modos de dependencia, y no
está en contradicción con una sustancia incompleta el que dependa de un su
jeto del mismo orden. O, finalmente, se le llama accidente, porque en su ser
posee una entidad tan imperfecta y diminuta, que es de orden inferior a todo
el ámbito de la sustancia. Mas esto se afirma gratuitamente y sin fundamento;
pues ¿por dónde consta que el acto de la materia al que ella misma se ordena
esencial y primariamente; y que con _ella completa la esencia de una cosa natu
ral, sea una entidad tan diminuta e incompleta? Contradice, finalmente, al fin
de dicha forma, porque, según dije,, de un sujeto sustancial y con forma acci
dental no puede resultar compuesta una única esencia sustancial, sobre todo
complendam essentiam erit actus, quia po materia esse cum tali actu, et etiam sine ilio.
tentia dicit essentialem ordinem ad actum. Et hoc non est satis, alias etiam anima ra-
19. Non potet autem ille actus qui ad tionalis esset accidens corporis ; hoc ergo
complendam rei essentiam adiungitur ma- commune esse potest tarn substantiali actui ■
teriae esse actus accidentalis. Primo quidem quam accidentali. Vel est quia talis forma
quia ex actu et potentia diversorum ordinum pendet a materia in suo esse, et hoc etiam
non completur essentia vere ac per se una; non est satis, quia etiam partes substantiae
essentia autem rei naturalis et substantialis possunt pendere ab aliis partibus, et ma
esse debet vere ac per se una; alias non teria ipsa pendet suo modo a forma; sunt
esset una substantia. Secundo, quia cum ma itàque varii modi dependentiae, et non re
teria sit substantialis potentia, non expletur pugnat incompletae alicui substantiae quod
per actum accidentalem ; ergo cum ilio non pendeat a subiecto eiusdem ordinis. Vel de-
■potest compiere veram essentiam rei natu- nique dicitur accidens quia in suo esse ha-
■xalis. Tertio, quia si talis actus est acciden bet entitatem ita imperfectam et diminutam
ut sit inferioris ordinis quam tota latitudo
talis, interrogo cuinam accidat. Aut enim substantiae. Et hoc imprimis est gratis et
accidit composito ex ilio actu et potentia, sine fundamento dictum; unde enim con
ut tale est, et hoc repugnat, quia cum com stat ilium actum materiae, ad quem ipsa per
positum illud intrinsece constet ex tali for se primo ordinatur quique cum ipsa com
ma, non potest ei accidere; quomodo etiam piei essentiam rei naturalis, esse tam dimi
■albedo non est accidens albi, ut album est, nutam et incompletam entitatem? Deinde
sed subiecti albi. Aut accidit materiae seu repugnat fini talis formae, quia, ut dixi, non
•subiecto substantiali, et sic interrogo rursus potest ex subiecto substantiali et forma ac
-cur dicatur ei accidere. Vel enim quia potest cidentali componi una essentia substantialis,
Disputación X V .— Sección 11 651
SECCION n
t CÓMO PUEDE LA FORMA SUSTANCIAL HACERSE EN LA MATERIA Y DE LA MATERIA?
maxime cum forma sit quae dat ultimum nare esse formam dependentem a subiecto
graduiti et complementum essentiae. Prop et esse substantialem, ut paulo ante dictum
ter quod merito dixit Aristot, I Phys., c. 6, est; quomodo autem différât haec depen-
substantial non componi ex non substan- denda ab inhaerenda acddends, dicemus
tiis; constat autem res naturales earumque disputatione sequentL In tertio vero argu
essentias substantiates esse ac per se unas; mento petitur specialis dificultas, quam
est ergo certissimum dogma philosophicum oportet sequenti secdone tractare, .
de substantialibus formis.
Solvuntur argumenta SECTIO II
20. Ex rationibus dubitando in principio QUOMODO POSSIT FORMA SUBSTANTIALIS
positis, duae primae ex dictis solutae relin- FIERI IN MATERIA ET EX MATERIA
quuntur. Ad primam enim negatur deesse
in rebus naturalibus sufficientia indicia et 1. Difficultatis ratio.— Ratio dubitandi
effectus, per quae sufficienter diveniri pos- tacta est in praecedenti secdone; nam for
sit id cognitionem formatimi substantialium, ma substantialis est res distincts a materia;
negaturque subinde aut acdones omnes aut vel ergo illa res est aliquid ante genera-
transmutationes saivari posse sine formis tionem, vel nihil; si est aliquid, ergo est
substantialibus. Ad secundam, negatur re forma substantialis antequam fiat; nam illa
pugnare quod aliqua forma sit subsistens et res est indivisibilis et essentialiter est forma
informane, vel in diversis statibus vel edam substantialis; non ergo potest illa res esse
in eodem, ut latius declarabimus.infra trac- aliquid ante generadonem quin sit substan
tando de subsistentia. Negatur edam repug- tialis forma; hoc autem est impossibile, tum
652 Disputaciones metafísicas
quia alias nulla esset substantiate generano; tiqui philosophi negarunt formas substantia
tum etiam quia alias essent simul in materia tes, et omnia fieri per solam accidentium
formae repugnantes. Si vero eligatur altera mutationem existimarunt. Quorum sententia
pars, nimirum formam ante generationem improbata iam est ex demonstratione sub
nihil esse, sequitur formam ex nihilo fieri, stantiate formae et generations ac corrup
quod repugnat philosophorum axiomati : tions; nunc vero addimus eos non solvisse
Ex nihilo nihil fit. Nec satisfatte qui respon difficultatem negando substantiales formas
dent formam non fieri, scd compositum; nisi etiam accidentales negent, quae vere et
compositum autem fieri ex materia, et ideo realiter de novo fiant, et consequentcr dicant
nihil esse quod ex nihilo fiat; hoc (inquam) nullam esse in rebus mutationem msi for-
non satisfacit, quia magis consist« in verbis tasse localem, sed videri res transmutan
et modo loquendi quam in re: nam forma qwa quae apparebant occultantur, et quae
revcra antea non erat et postea est; ergo
facta est. Item, quia compositum non fit occultae erant apparent, quod quam sit ab
surdum, perspicuum est. Assumptum patet,
nisi quatenus ex materia et forma compo-
nitur; non autem componitur nisi ex enti- quia de forma accidentali potest eadem dif-
bus factis. Item, quia, cum totum corrum- ficultas obiici; nam etiam ilia forma, cum
pitur, forma vere desinit esse transitane in est, habet suam realitatem et entitatem. Aut
nihilum; ram quae antea erat aliquid, post ergo ilia, antequam fiat, erat afiquid, vcl
ea est nihil; ergo cum totum incipit esse, nihil. Si aliquid, ergo non fit; si mhil, ergo
forma etiam £t. fit ex nihilo. Unde Anaxagoras, ut supra
2. Reiicitur placitum tmtiquonmt philo vidimus, omnes formas rerum concedebat
sophorum.— Propter hanc difficultatem an- actu esse in atomis, ex quarum concursa
Disputación X V .— Sección II 653
resultan compuestas todas las cosas; mas esta opinión quedó suficientemente
refutada en las páginas anteriores.
vario omnia componebat; sed illud placitum quae est subiectum formarum, esse habitum
satis est in superioribus refutatum. confusum earumdem formarum, hune autem
habitum déclarât nil esse aliud quam po-
Prim a opimo propom tur et varìis m odìs tentiam habituaient qua materia claudit in
explicatin' se formas; significat autem ilium habitum
3. A lbertus M agnus ab hoc sententia confusum esse aliquid distinctum a natura
eru ilu r.— Omissis ergo antiquis philosophis, materiae, ratione cuius forma dicitur praeexis-
inter posteriores sunt de hac re variae sen- tere in materia: N ec intendo (inquit) dicere
tentiae. Prima est omnes formas actu esse quod form ae pars sit ab intus et pars ab
in materia, non quidem integras et perfectas, extra, sed tota est ab intus et tota est ab
quia vident hoc e medio toìlere veram rerum extra. Quod declarans, significat formant esse
generationem et corruptionem et involvere ab intus, id est, praeexistere in materia se
manifestati) repugnantiam, cum formae ip- cundum esse essentiae, et ideo ait agens non
sae inter se pugnantes sint, et cum eadem agere ad producendam essentiam form ae,
ratio sit de accidentalibus, quae interdum sed ad esse formae; et hoc sensu dixerat
•sunt proprie contrariae. Sed dicunt esse for form am totam esse ab extra, id est fieri ab
mas actu in materia secundum quasdam in- efficienti quantum ad esse existentiae. Quae
choationes earum. Hanc opinionem Soto, omnia licet obscurissime dicta sint, possunt
I Phys., q. 7, tribuit Alberto, ibid., tract. ad rectum sensum trahi, si per esse essentiae
I l l , c. 3; Soncinas vero VII Metaph., solum intelligamus esse in potentia, quod
q. 28, negat Albertum esse huius sententiae. non fit ab agente naturali, sed supponitur
E t revera Albertus solum ait in materia, in materia. Unde idem Albertus, V Metaph.,
654 Disputaciones metafísicas
taph., tratado II, c. 12, afirma que toda la forma procede de dentro, según el
ser potencial, y de fuera, según el ser actual; también en el lib. V III Phys., c. 4,
a la potencia para la forma la llama incoación de la forma. Con toda razón,
pues, entendemos por hábito confuso la potencialidad misma de la materia, a
la que el mismo Alberto llama potencia habitual. Unicamente parece establecer
distinción entre la potencia de la materia y la materia, cuestión que se refiere
a un problema antes tratado, y admitiría una explicación bastante probable
entendiéndola de la distinción de razón y no de la real, ya que allí mismo dis
tingue de igual modo en el género la naturaleza del género y la potencia que
contiene las diferencias.
4. Durando, ln II, dist. 18, q. 2, cita otra sentencia que afirmaba en la
materia ciertas posibilidades de las formas, las cuales, al producirse las formas,
no se conservan, sino que se transforman en ellas; y de esta suerte deja a salvo
el que las formas no se producen de la nada, sino de esas posibilidades. Mas
Durando no cita ningún autor de esta sentencia, y por eso no podemos delimi
tar con certeza su sentido; sin embargo, apenas resulta creíble que dichos au
tores hayan interpretado esa posibilidad como una verdadera realidad distinta
de la materia y la forma, sino únicamente como la esencia posible de la forma,
que es lo que otros dicen «en potencia objetiva», aunque si esto es lo único
que pretendió esta opinión, #no añadió nada especial con que explicar que la
forma no se crea; puesto que también las cosas que se crean se originan desde
esta posibilidad. Propone, finalmente, Soto otra opinión de Auiéolo, ln II,
dist. 18, de que la forma preexiste en la materia según una parte, a partir de
la cual es perfeccionada por la acción del agente, y por eso no es hecha de la
nada; mas esta opinión ni Capréolo la aduce como de Auréolo, ni pude encon
trarla en otro autor.
5. Así, pues, sea cual sea el sentido con que se afirma que en la ma
teria precede una realidad distinta de la materia misma, de suerte que de ella
se produzca la forma, es improbable y no aporta utilidad alguna para desen
trañar la- dificultad en que nos- encontramos. Lo primero está claro, porque no
puede comprenderse cuál o qué clase de entidad sea ésa; porque o es sustancia
o accidente; esto segundo ni lo afirman dichos autores, ni puede afirmarse, yg
tract. II, c. 12, ait totam formam esse ab tamen credi potest illos auctores per earn
intra secundum esse potentiale et ab extra possibilitatem inteilexisse rem aliquant veram
secundum esse actuale; in V III etiam Phys., distinctam a materia et a forma, sed solam
C. 4, potentiam ad formam vocat inchoatio- essentiam formae possibilem, quam alii vo-
nem formae. Recte igitur per ilium habitum cant in potentia obiectiva; quamquam si
confusum intelligimus ipsam potentialitatem hoc tantum voluit haec opinio, nihil pecu
matcriae, quam ipsemet Albcrtus vocat ha- liare attnlit quo esplicarci formam non crea-
bitualem potestatem. Solum videtur distin- ri; nam etiam res quae creantur Hunt ex
guere potentiam materiae a materia, quod huiusmodi possibility. Refert tandem Soto
ad aliam quaestionem supra tractatam spec- aliam opinionem Aureoli, In II, dist. 18,
tat, et posset satis probabiliter exponi de quod forma praeest in materia secundum
distinctione rationis et non rei; nam ibidem partem, ex qua perficitur per actionem agen-
eodem modo distinguit in gencre naturam tis, et ideo non fit ex nihilo; earn vero opi
generis a potestate qua differentias continet. nionem nec Capreolus refert ex Aureolo ne-
4. Alia sententia refertur a Durando, In que apud alium auctorem invenire pomi.
II, dist. 18, a. 2, quae pombat in materia 5. Ouocumque igitur sensu asseratur
quasdam possibilitates formarum, quae non praecedere in materia rem aliquam distinc
manent quando producuntur formae, sed in tam ab ipsa materia ut ex ilia producatur
eas convertuntnr: atque ita salvabat non forma, est improbabilis nihilque deservit ad
fieri formas ex nihilo, sed ex illis possibili- enodandam difficultatcm in qua versamur.
tatibus. Non refert autem Durandus aliquem Primum patet, quia intelligi nan potest quae
auctorem huius sententiae, et ideo non pos- sit vel qualis illa entitas, quia vcl est sub
sumus sensum illius certo affirmare; vix stantia vel accidens; hoc posterius non di-
Disputación XV.—Sección II 655
citur ab illis auctoribus, nec dici potest, turn inquiro quomodo ex illa re fiat forma in
quia accidens non est intrìnseca inchoatio esse perfecto, an per intensicnem, an per
forma- substantial^, sed ad summum esse transmutationem unius in aliud. Nec praeter
potest dispositio, tum etiam quia propter ac hos modos potest alius excogitari; nam in
cidens praeexistens non vitatur quin tota rea- priori modo manet prior entitas, quae erat
litas forma» fiat ex nihilo ipsius, quia acci imperfecta, remota imperfectione per aliquid
dens non est aliquid ipsius formae. Si vero quod ei superadditur; in posteriori autem
dicatur secundum, inquiretur rursus an ilia modo tollitur ilia imperfecta entitas et ei
substantia sit materia, vel forma, vel com- succedit perfecta, sive per conversionem
positum; non potest esse compositum, ut unius in siiam, sive quacumque alia ratione;
per se notum est; non materia, quia suppo- includnnt ergo illi duo modi immedistam
nimr esse res distincta ab illa; nec forma, contradictionem; unde non potest excogitari
quia haec incipit esse per generationem. alius qui ad alterum eorum non rsducatnr.
Dicetur fonasse esse forma in esse imper Primus autem modus nullam habet verisi-
fetto. Sed contra hoc urgetur ulterhis, sup militudinem. Primo, quia forma substantial
ponendo esse sermoncm de esse actuali, quo non est intensibilis et remissibilis, ut infra
res est vera entitas actualis extra causas suas ; ostendam. Secundo, quia alias praeexisterent
nam esset valde frivolum loqui de esse pos actu in materia omnes formae substantiates
sibili tantum, quia secundum illud esse non quae ex ilia educi possunt, in gradu auidem
ponitur in materia aliqua vera res distincta remisso, tamen secundum aliquant veram et
ab illa quae sit extra nihil et sit forma in actualem entitatem, et ita essent simul in
esse imperfetto. materia infinitae entitates actuates, nam for
6. Loquendo igitur de huiusmodi re ha- mae in infinitum multlplicari possunt. Hoc
bente verum esse attuale, licet imperfectum, autem est plane absurdum, tum propter'
656 Disputaciones metafísicas
de entidades, ya también porque la materia de suyo no tiene este tipo de
formas congénitas, las cuales vienen a ser como si emanasen de su propia
entidad; ni existe agente alguno por el que hayan sido producidas, ni se de
ben a la materia misma, de suerte que pensemos que Dios las infundió o creó
juntamente con ella. Tercero, porque, aun admitidas estas imperfectas entida
des, persiste la misma dificultad: cómo se produce ese grado o parte de entidad
que se añade a lo que le precedió: porque comienza en absoluto a existir, sien
do así que antes no era nada, puesto que en las formas que son objeto de in
tensificación, el segundo grado no se hace propiamente del primero, si no es por
ventura como de término a quo; y de este modo el segundo grado se hace más
bien de la remisión o limitación del primero —que consiste en la privación de
un grado ulterior— que de la misma entidad positiva del primer grado; por
consiguiente, el que suponga un grado no evita que el segundo con anteriori
dad sea nada, hasta que reciba el ser mediante la acción del agente; por con
siguiente, respecto de ese grado persiste la misma dificultad: cómo no es pro
ducido de la nada. Finalmente, según esta sentencia, se suprime la verdadera
generación y corrupción sustancial, pues se reducirá únicamente a una inten
sificación o remisión de formas.
7. Tampoco faltan razones de igual eficacia contra el segundo modo; en
efecto, como, .consecuencia de él se sigue primeramente que hay qde suponer
en la materia infinitas entidades; pues no puede pensarse que una sola e idéntica
entidad sea incoación de todas las formas; porque si, al producirse una forma,
se elimina y destruye su incoación, conservándose las otras, y el mismo proceso
puede tener lugar a su vez y respectivamente en todas, es forzoso que todas
esas entidades sean distintas entre sí. Segundo, porque si la forma perfecta
se produce de la incoada por cambio o transformación, se hace sólo — conse
cuentemente— una de otra como de término a quo; luego se produce la entidad
completa de la forma, la cual antes era actualmente nada; pues no puede de
cirse, a causa de la incoación preexistente, que haya existido previamente en
acto, puesto qué l ó n realidades- distintas, de las añiles perece la una cuando *
'Comienza la otra; por tanto, esa entidad imperfecta es inútil para que la forma
n o ^ a producida de la nada; porque tampoco esa incoación es algo, es dedr,
infinitatem entitatum, turn etiam quia ma litur vera generatilo et corruptio substantia-
teria ex se non habet congenitas huiusmodi lis, quia solum erit quaedam intensio vel re-
formas quasi dimanantes a propria entitate; missio formarum.
neque est aliquod agens a quo factae sint; 7. Nec desunt rationes aeque efficaces
ncque sunt ipsi materiae debitae, ut finga- contra posteriorem modum; primo enim ex
mus Deum illas infudisse aut concreavisse. ilio sequitur supponi in materia infinitas en-
Tertio, quia etiam positis illis imperfectis titates; nec enim potest fingi una et eadem
quae sit inchoatio omnium formarum; nam
entitatibus, restat eadem difficultas, quomo-
si quando fit una forma tollitur et destrui-
do fìat ille gradus vel pars entitatis quae ad- tur inchoatio eius, manentibus aliis, et ita
«ditur praecedenti : quia omnino incipit esse, in omnibus vicissim et mutuo fieri potest,
cum antea nihil esset; nam in formis quae necesse est omnes illas entitates esse inter
intenduntur secundus gradus non fit proprie se distinctas. Secundo, quia si forma per
ex primo, nisi fonasse ut ex termino a quo; fetta fit ex inchoata per transmutationem vel
quo modo potius fit posterior gradus ex re convcrsionem, ergo tantum fit una ex alia
missione vel limitatione prioris, quae est tamquam ex termino a quo; ergo fit tota
privatio ulterioris gradus, quam ex ipsamet entitas formae, quae antea nihil erat actu;
entitate positiva prioris gradus; ergo quod nam propter praeexistentem inchoationem
unus gradus supponatur non tollit quin se non potest dici actu praefuisse, cum sint
cundus antea sit nihil donee per actionem res distinctae, quarum una périt quando alia
agentis recipiat esse; ergo de ilio gradu re incipit; ergo impertinens est illa entitas im
stat eadem difficultas,- quomodo non fiat ex perfetta ut forma non fiat ex nihilo; nam
nihilo. Tandem iuxta illam sententiam tol- etiam illa inchoatio non est aliquid, id est
Disputación X V .— Sección II 657
una parte o un grado de la forma que se produce. Y si es necesario o si basta
la relación a un término positivo a quo para que una cosa no se haga de la
nada, tampoco para esto es necesaria tal incoación, puesto que basta una forma
contraria u opuesta, que es expulsada siempre que otra se introduce, ya que la
generación de una es la corrupción de otra. Puede inquirirse, en tercer lugar,
si la entidad imperfecta que se elimina y la forma perfecta que se introduce
son de la misma especie esencial, o de distinta. Porque, si son distintas, cada
una es —en consecuencia— perfecta en su especie; y si una elimina a la otra,
serán opuestas entre sí; luego el admitir tales incoaciones no conduce más
que a multiplicar las formas en la materia sin utilidad; porque para que del
término opuesto se produzca una forma, basta una forma contraria o incom
patible, la cual se da siempre por supuesta. Mas si esas entidades son de la mis
ma especie, ninguna razón puede darse de por qué una elimina a otra, o de
por qué se produce una en el sujeto en que preexistía actualmente otra.
8, Qué diferencia estableció Aristóteles entre las materias de los diversos ob
jetos artificiales.— Se podrá poner como objeción al mismo Aristóteles, que
dice en el lib. VII de la Metafísica, texto 29, que en la materia existe una parte
de la cosa que se va a hacer, y hace consistir la diferencia entre los objetos ar
tificiales y naturales en esto, en que en los artificiales sólo se supone una ma
teria apta para obedecer al artífice, mientras que en. los naturales existe en la
materia algo de la forma que se va a introducir. Y se confirma porque* en otro
caso, no sería tanto generación natural de una sustancia completa, cuanto pro
ducción de una cosa artificial en su materia. Se responde que Aristóteles a la
aptitud misma de la materia para la forma la llama parte de la cosa que ha de
ser hecha. Así lo explican Santo Tomás y Alejandro de Hales, y podría inter
pretarse de una parte que no fuera de la forma misma, sino de todo el com
puesto. Empero, el sentido propio es que Aristóteles no . fiama parte a la mate
ria misma, sino a cierta virtud activa que a veces está unida a la materia y
coopera a la generación o producción de la cosa. En efecto^ plantea^ allí Aristó
teles la duda de por qué las cosas que S6 hacen por procedimiento artificial, a
aliqua pars vel aliquis grádus eius formae obiicìes Aristotelem, VII Metaph., text. 29,
quae fit. Quod si habitudo ad terminum a dicentem in materia esse aliquam partem rei
quo positivum est necessaria vel sufficit ut faciendae, et constituentem in hoc differen
res non fiat ex nihilo, etiara ad hoc non est tiam inter artificialia et naturalia, quod in
necessaria illa inchoatio, quia sufficit forma artificiaiibus solum supponitur materia apta
contraria seu repugnans, quae semper ex- obedire artifici, in naturalibus vero est in
pellitur quando alia introducitur, quia ge materia aliquid formae introducendae. Et
nerano unius est corruptio alterius. Tertio confirmatur, quia alias non magis esset na-
inquirí potest an illa entitas imperfecta quae turalis generatio substantiae completae quam
abücitur, et forma perfecta quae introduci effectio rei artificialis in sua materia. Re-
tur, sint eiusdem speciei essentialis, vel d¡- spondetur Aristotelem ipsam aptitudinem
stinctae. Nam si sunt distinctae, ergo una- materiae ad formam vocare partem rei effi-
quaeque est perfecta in sua specie; et si ciendae. Ita exponunt D. Thomas et Alexan
una abiicit aliam, erunt inter se repugnan der Alensis, et posset intelligi de parte non
tes ; ergo ponere illas ir.choationes nihil ipsius formae, sed totius compositi. Proprius
aliud est quam multiplicare formas in ma vero sensus est Aristotelem non vocare par
teria sine utilitate; nam ut una forma fiat
ex termino repugnante, sufficit una forma tem ipsam materiam, sed virtutem aliquam
contraria vel incompossibilis, quae semper activam, quae interdum est coniuncta mate
supponitur. Si vero illae entitates sunt eius riae, et cooperatur ad rei generaticnem vel
dem speciei, nulla potest reddi ratio cur effectionem. Dubitai enim ibi Aristoteles cur
una abiiciat aliam aut cur una fiat in sub- ea quae ab arte fiunt interdum fiant etiam
iecto in quo actu praeexistebat alia. casu et absque arte, ut sanitas, interdum
8. Quam differentiam inter artejactorum vero non contingat fieri sine arte, ut do-
diversorum materias posuerit Aristot.-— Sed mus; et respondet rationem esse quia in-
42
658 Disputaciones metafísicas
veces se producen también casualmente y sin intervención de medio artificial,
como la salud, y, en cambio, sucede a veces que no se hacen sin que intervenga
un medio artificial, una casa, por ejemplo; y responde que la razón está en que
a veces en la materia, a partir de la pual o sobre la cual opera el arte, precede
una parte que puede ser el principio del movimiento u operación sobre dicha
materia, tal como precede en la salud el calor animal, que acontece que es ex
citado y ayudado por otros medios ai margen de los artificiales y aun sin ellos,
y en virtud de cierto proceso casual produce la salud. A veces, en cambio, en
la materia propia del arte no existe parte alguna activa, como, pea: ejemplo, en
las piedras y en la madera, y por eso con ellas no puede hacerse una casa sin
intervención del arte. No habla, pues, Aristóteles de la incoación de formas,
como hicieron notar muy bien Santo Tomás y Escota; sino de la capacidad que
hay a veces en la materia para incoar la acción. Y esta misma es la explicación
qué dieron el Comentador y Alejandro de Afrodisia, Por eso es falso y está en
absoluto fuera de la letra de Aristóteles el que ahí se establezca diferencia en
tre las cosas artificiales y las naturales; pues se establece únicamente la de las
artificiales entre sí, y allí, en el texto 31, más bien da a entender Aristóteles,
como hizo notar Santo Tomás, que lo mismo acontece en las cosas naturales;
porque a veces el sujeto paciente del que se genera una cosa natural está sólo
en potencia pasiva, y entonces no puede generarse de él nada a no ser por un
agente natural extrínseco; a veces, empero, tiene unida una virtud activa se
minal, que es como uná parfe de él, como se echa de ver en el semen o en el
granó de trigo, y ¿n estos casos acontece que el efecto se produce sin otro
agente extrínseco. A la confirmación se responde que la generación es natura!
por parte de la potencia pasiva natural y, consecuentemente, también por parte
de la potencia, activa natural, correlativa de la pasiva; mas para las cosas arti
ficiales en, cuanto tales más que potencia pasiva natural hay potencia obedien
cial, a la cual no responde potencia activa natural, sino racional o ideal, punto
que explicaremos un poco después.
terdum in materia ex qua vel circa quam ars rem interdum passum ex quo generato res
operatur, praecedit aliqua pars quae potest naturalis est in soia potenda passiva, et tune
esse principium movendi seu operandi circa non poteet ex filo generari aliquid nisi ab
iliam maceriam, ut in sanitate praecedit ca extrínseco agente naturali; interdum vero
ler animal is. quern cord i :;.t aliurde ¡a- habet adiunctam virtutem seminalem acti-
citari aut iuvari praeter artem, atque ita sine vam, quae est quasi pars eius, ut patet in
illa et casti qvodsm efficere sanitatem. Ali- semine aut in grano tritici, et tune contingit
quando vero in materia artis nulla est pars fieri effectum absque alio extrínseco agente.
scriva, ut in lap'dibus et lignin, et ideo non Ad confirmationem responderur generatio-
potest ex eis effici dooms sine arte. Non nem erse naturai:m ex parte potentino passi
loquitur ergo Aristoteles de ir.choatione for- var naturalis, et consequenter edam ex par
tnarum, ut recti notarunt D . Thojn. et Sco te potentiae activas naturalis, quae passiva«
t o , sed de virtu te quae interdum est in respòndet; ad artificiada vero ut sic non
materia ad inchoandum actionem. Et hanc tam esse potentiam pessivam naturalem
edam expositionsm tradidcnmt Commen quam obedientialem, cui non respòndet pa
tator et Alexander Aphrod. Unde falsum teada activa naturalis, sed rationslis . seu
est et omnino praeter litteram Aristotelìs idsalis, quod paulo inferma declarabimus.
quod ibi constituatur differentia inter arti-
fìcialia et natvralia; tantum enim constitui- Non onmes jortnac substanciales creantur
tur inter artifìcialia inter se, et potius ibi, 9. Plato et Avicenna ab errore vendican
text. 31, significai Aristoteles idem contin ti;r.— Secunda sentendo fuit aUorum qui,
gere in naturalìbus, ut D . Thomas notavit; superati difficultate tacta, dixerunt omnes
Disputación X V .— Sección 11 659
formas sustanciales se producían por Creación. Cita esta opinión San A lberto,
ín 11, dist. 18, a. 12, y se la atribuyen algunos a Platón en el Fedón por haber
dicho que las formas son inducidas en la m ateria por las ideas separadas, y a
Avicena, I S u ffic ., c. 10, y en el lib. IX de su M etafísica, c. 4, quien afirmó que
estas mismas formas eran inducidas por una inteligencia separada, de la que
afirmaba que era la décima después de las nueve que rigen a ios nueve cuerpos
celestes, y que gobernaba al m undo sublunar. M as ambos filósofos, aunque acaso
hayan incurrido en error respecto del principio efectivo de las formas sustan
ciales — áel que nos ocuparemos luego a propósito de la causa eficiente— , sin
em bargo, no está claro que hayan errado respecto del modo de producir estas
form as; n i Aristóteles atacó a Platón por este capítulo, sino por haber hecho
intervenir sin motivo las ideas separadas, siendo así que estas realidades pueden
ser engendradas por otras que les sean semeja rites. Y este argum ento cobra ma
yor eficacia contra Avicena; porque Platón acaso no puso las ideas fuera de la
mente divina, y afirmó que las form as eran introducidas p o r ellas, entendién
dolas como un principio universal, coa lo que no excluye los agentes próxim os;
Avicena, en cambio, incurrió sin d u d a 'e n error al atribuir a las inteligencias
superiores la creación de las inferiores, y a la inteligencia más baja la introduc
ción de las formas sustanciales; no está claro, sin embargo, que haya afirmado
que todas las formas inferiores se producen p or creación. Por eso piensa Son-
cinaj, lib. V II M eta p h ., q. 29, que probablem ente puede defenderse su* opinión;
y de este asunto trataremos luego en el lugar aludido, sobre la causa enciente, y
otra vez después al ocupamos de las inteligencias creadas. M as de quienquiera
que haya sido esa opinión, tomada universalmente, es im probable; pues res
pecto del alma racional es la verdadera y católica; mas respecto dé las otras
es falsa, porque, de lo contrario, todas las formas sustanciales serían subsis
tentes e ’independientes de la materia en su producción y — consecuentemente—
tam bién en su ser, lo cual es completam ente absurdo, ya que, en otro caso,
todas las almas de los brutos serían inm ortales. L a consecuencia está clara, por
q ue la creación no sólo és de cosas subsistentes, sino q u e 'n o depende de causa. -
m aterial, según luego diremos. En segundo lugar, contra esta opinión cobra
formas substantiate fieri per creationem. sali principio, quod agcntia próxima nota
Quam opinioaem refert Albertus, In II, excludit; Avicenna vero erravit quidem tri-
dist. 18, a. 12, et aliqui earn tribuunt Pia- buens intelligentiis superioribus creationem
toni in Phaedone, eo quod dixerit formas inferiorum, et infimae introductionc-m for
induci in materinm ab ideis separatis, et marum substantialium : non tamen consta:
Avicennas, I Sufficient., c. 10, et IX suae ipsum dixisse omnes inferiores formas fieri
Metaph., c. 4, qui dixit easdem formas in per creationem. Unde Soncin., VII Metaph.,
duci ab intelligentia separata, quam deci- g. 29, arbitratur eius opinionem probabiiiter
mam post novem quae praesunt novera cor- posse defendi ; de quo dicemus loco citato de
poribus caelestibus esse dicebat, et praeesse causa efficienti, et iterum inferius tractando
mrnido sublunari. Sed hi duo philosophy li de inteliigentfis creatis. Cuiuscumque vero
cet fonasse erraverint circa principium ef- fuerit illa opimo, universaliter intellecta im-
fectivum substontialium formarum (de quo probabilis est; de anima namque rationaii
postea circa efficientem causam dicturi su- vera est et carbólica, de aliis vero est falsa,
mus), tamen quod erraverint circa modum quia alias omnes formàe substantiales essent
efficiendi has formas non constat; neque
subsistentes et independentes a matera in
Aristoteles hoc titolo Platonem impugnai,
sed quod separatas ideas sine causa intro- fieri, et consequenter etiam in esse, quod
duxerit, cum huiusmodi res possint a sibi est ahsurdissimum, alias omnes animae bru-
similibus generari. Quae ratio magis urget torum essent immortales. Sequela patet, quia
contra Avicennam; nam Plato fonasse noti creano et est rerum subsistentium et non
posuit ideas extra mentem divinam, et ab pendet a materiali causa, ut infra dicemus.
illis dixit introduci formas, ut ab univer- Secundo urget contra hanc opinionem ratio
660 Disputaciones metafísicas
fuerza la razón que se insinuó antes, porque si las formas sustanciales se crean
por la razón expuesta, es necesario que se creen también las accidentales,
porque también la forma accidental se hace de su propia nada y no preexistente
actualmente en el sujeto ni según toda su entidad ni según parte. Y si esto se
concede, se deduce ulteriormente que del mismo modo que la inducción de las
formas sustanciales no se debe a agentes naturales, por ese motivo, igualmente
tampoco se deberá la producción de las accidentales. Y de esta suerte se sigue
finalmente que los agentes naturales no obran nada en absoluto, cosa que de
mostraremos luego que es completamente absurda.
Solución de la cuestión
10. Afirmación primera relativa al alma racional.— Así, pues, la sentencia
verdadera, que es la de la escuela peripatética, es que entre las formas sustan
ciales algunas son espirituales y sustanciales e independientes de la materia, por
más que la informen verdaderamente; y que otras, en cambio, son materiales
y que tienen su inhesión en la materia de tal suerte que dependen de ella en su
ser y en su producción. A la primera clase pertenecen sólo las almas humanas
— pues únicamente tratamos de las formas informantes—, y respecto de ellas
hay que admitir el consecuente a que se llegó por deducción en la dificultad
expuesta, es decir, que se hacen de la-nada por verdadera creación, punto que
se demostrará con más amplitud en su lugar propio. Por ahora baste decir que
esto es consecuencia necesaria del principio sentado, dando por supuesto que
las almas no preexisten antes de su unión con el cuerpo, lo cual es cierto por fe
y por el principio de que son verdaderas formas del cuerpo. Más aún, aunque
preexistiesen, no podrían existir a no ser por creación, puesto que no son entes
necesarios de suyo y que tengan ser en virtud de su propia quididad, según de-,
mostraremos luego con sentido universal, parte en la disputación sobre la causa
eficiente, parte al demostrar que sólo existe un ente increado. Mas si el alma
racional no posee existencia si no es por la causación eficiente de otro y se pien
sa ,que existe con-anterioridad al cuerpo, es hasta cierto punto más claro-y evi
dente que posee el ser por creación, puesto que fue hecha de la nada y sin con-
supra insinuata, quia si formae substantiatesdeant. Prioris ordinis sunt solae animae hu-
creantur propter dictam causam, etiam ac manae (agimus enim tantum de formis in-
formantibus), et de illis concedendum est
cidentales creari necesse est, quia etiam for
consequens illatum in difficultate tacta, ni-
ma accldentalis fit ex nihilo sui et non prae-
existit actu in subiecto, ñeque secundum se mirum fieri ex nihilo per veram creationem,
totam nrque secundum partem. Quod si hoc quod in proprio loco latius est ostenden-
concedatur, sequitur ulterius quod, sicut in-dum; nunc satis sit dicere id necessario
.troductio formarum substantialium ob earn consequi ex principio posito, supposito quod
causam non est ab agentibus naturalibus, hae animae non praeexistunt antequam cor-
ita ñeque effectio accidentalium. Atque ita poribus uniantur, quod certum est ex fide
tandem sequitur agentia naturalia nihil om- et ex ilio principio quod sunt verae formae
nino agere, quod absurdissimum esse infra corporis. Immo, licet praeexisterent, non pos-
sent nisi per creationem existere, quia non
ost- ndemus. sunt entia necessaria ex se et ex sua quid-
Resolutio quaestionis ditate habcntia esse, ut universe demonstra-
bimus infra, partim in disputatane de cau
10. Prior assordo de anima rationáli.— sa efficienti, partim demonstrando unum
Vera igitur et peripatetica sententia est in tantum esse ens increatum. Si autem ratio-
ter formas substantiates quasdam esse spi nalis anima non habet esse nisi per effi-
rituales, et substantiates, et independentes cientiam alterius, et fingitur esse ante cor
a materia, quamvis eam vere informent ; pus, quodammcdo clarius et evidentius est
alias vero esse materiales itaque materne habere esse per creationem, quia facta est
inhaerentes ut ab ea in esse et fieri pen- ex nihilo et absque concursu subiecti vel
Disputación X V .— Sección 11 661
curso del sujeto o causa material. Digo, empero, que es más claro hasta cierto
punto, porque ahora, m ientras se espera la disposición del cuerpo para que sea
producida el alma, puede parecer que no se trata de creación con tanta pro
piedad, puesto que se produce con cierto concurso de la materia. N o obstante,
es verdadera creación, porque por parte del cuerpo no es un concurso esencial
y en el género de la causa material para el ser mismo o producción del alm a
racional, sino que es a m anera de una ocasión que exige la creación de aquel
alma, sin la cual ocasión ni al alma se le debería el que fuese hecha, n i su
causa se determ inaría a la producción de la misma. Y el hecho de que el cuer
po o materia no influya esencialmente en la producción o en el ser del alma
se desprende de que el alma racional, separada del cuerpo, conserva su ser;
no depende, por tanto, de u n sujeto que le sustente en el ser; tampoco, con
siguientemente, en el p roducirse; porque la producción de una cosa es tal cual
es su ser; luego, en sentido contrario, el sujeto mismo o m ateria no posee esen
cialmente influjo en el ser o producción de dicha alm a; puesto que ambas co
sas — la dependencia del efecto y el influjo de la causa— son correlativas, o m e
jor, son lo mismo.
11. Hay que delimitar el axioma «de la nada nada se produces).— P o r lo
cual, aquel principio de que de la nada nada se hace, entendido universalm ente,
dq toda causa y de todo efecto, es falso y contra la razón natural, seg ú n .se pa
tentiza en este mismo ejemplo del alma racional y tam bién con el ejemplo de
la m ateria prim a, según se insinuó antes, y aún aduciremos m ás ejemplos en
las páginas siguientes. M as entendido de la capacidad de u n agente finito y na
tural, es verdad. Por eso, por lo que a esta forma se refiere, hay que conceder
que en los agentes próximos naturales no hay poder para producirla, sino que
el agente próximo dispone la materia, y que la inteligencia separada produce
la forma, mas no ciertam ente una inteligencia creada, según ,pensó Avicena, ni
una idea separada y existente fuera de D ios, sino Dios mismo, del que demos
trarem os luego que es el ú n ico ,h ac ed o r de todas las cosas que se ^ p ro d u cen .
por creación. * •
12. La m ateria prima es potencia natural para el alma racional.— Se ob
jetará que de esto resulta que la m ateria prima.^Q. está en potencia-natural para
causae materialis. Dico autem esse quodam- 11. Ex nihilo nihil jit, axioma limilan-
modo clarius, quia nunc, dum expectatur dum.— Quocirca principium illud, ex nihilo
disposino corporis ut anima fiat, videri pot nihil fit, universe intellectual de omni causa
est non esse tam propria creado, quia fit et de omni effectu, falsum est et centra ra-
cum aliquaU concursu materiae. Nihilcmi- tionem naturalem, ut hoc ipso exemplo ani
nus tamen est vera creano, quia ex parte mae rationalis ostenditur, et exemplo edam
corporis non est concursus per se et in ge materiae primae, ut supra tactum est, et
nere causae materialis in ipsum esse ve!
plura in sequentibus afferemus. Intellectual
fieri anima® rational!*, sed est voluti quae-
dam occasio exigens creationem illius ani- autem de virtute agentis finiti et naturalis,
mae, sine qua occasione nec ipsi animae verum est. Unde quoad hanc formam, con
dcbetur ut fiat, nec causa eius ad illius cedendola est non esse in proximis agenti-
effectionem determinaretur. Quod autem cor bus naturalibus virtutem ad efficiendam il-
pus seti materia non influat per se in fieri lam, sed proximum agens disponere mate-
vel esse animae, constat ex eo quod anima riam, inteiligentiam vero separatala efficere
rationalis, separata a corpore, rednet smina formam, non quidem inteiligendam creatam,
esse; ergo non pendei a subiecto sustentante ut putavit Avicenna, nec ideam separatam
in suo esse; ergo ñeque in fieri, quia tale et extra Deum existentem, sed Deum ipsum,
est fieri rei quale est esse; ergo et e con
verso subiectum ipsum seu materia non ha- quern solum, esse effectorem rerum omnium
bet per se influxum in esse aut fieri tails quae per creadonem fiunt, infra ostendemus.
animae; nam haec duo correlativa sunt, vel 12. Materia prima naturalis potentia est
potius idem, dependentia effectus et influ- ad rationalem ammani.— Dices hinc fieri ma-
xus causae. teriam primam non esse in potentia naturali
662 Disputaciones metajísicas
cibir la forma. Así, pues, la materia está en potencia natural para recibir el
alma racional; sin embargo, no la contiene en potencia, puesto que no puede
causarla; y por eso el alma racional no se educe de la potencia de la materia;
porque nada se educe a no ser de donde se contiene, y porque la educción
denota causalidad de la materia en la forma, según diremos luego.
13. Todas las formas sustanciales, excepto la racional, se hacen de un su
jeto previamente supuesto.— Segundo, respecto de todas las otras formas sus
tancíales hay que afirmar que propiamente no se hacen de la nada, sino que se
educen de la potencia de una materia previamente supuesta; por tanto, en la
producción de estas formas nada se realiza contra aquel axioma: de la nada
nada se hace, con tal que se lo entienda rectamente. Esta afirmación se toma
de Aristóteles, lib. I de la Física, en todo 63, y del lib. VII de la Metafísica, y
asimismo de otros autores, a los que citaré en seguida. Y se explica brevemen
te, puesto que ser hecho de la nada expresa dos cosas: la una es ser hecho ab
soluta y simplemente; otra es que esa producción sea de la nada. L o primero
se dice propiamente de una cosa subsistente, porque la producción pertenece
a aquello mismo a que pertenece la existencia; y esto tiene lugar propiamente
en lo que es subsistente y posee la existencia; porque lo que inhiere en otro,
más* bien existe en curuto existe el otro. F ot esta parte, pues, las formas sus
tanciales materiales no se hacen de la nada, puesto que propiamente no se hacen.
Y ésta es la razón que da Santo Tomás, I, q. 45, a. 8, y q. 90, a. 2, y quedará
más explicada coa ¡o que. se va a decir. Entendiendo, pues, el hacerse con esta
propiedad y rigor, en esté caso ser hecho de la nada es ser hecho según su to
talidad; es déóa, sin que Se presuponga ninguna parte de que se haga. Por
este motivo, al ser hechas de nuevo les cosas naturales,' no son hechas de la
nada, poique se hacen de una materia qué se presupone y de la que se com
ponen, y de esta suerte na son hechas según su totalidad, sino según una parte
de ellas. En cambio, las formas de esias cosas, aunque reciban realmente toda
?q entidad de nuevo, la cual no poseían antes, sin embargo, puesto, que ellas
mismas no son hechas, según se dijo, por eso mismo tampoco son hechas dé
la nada. No obstante, debido a que si se toma la palabra ser hecho en un s?n-
ria ergo est in potentia naturali ad rad o - proprie dicitur de re subsistenti, quia eius
naiem animam recipiendam, non tam en fi est fieri cuius est esse; id autem proprie
larli in potentia sua continet, cuna n o n pos est quod subsistit et habet esse; nam quod
si: causare illam ; ideoque .mima ratìonalia alteri adiacet, potius est quo aliud e s t Ex
non edueitur ex. potentia materiaa, quia nihil l ac ergo parte, farmae substantiales Blate
educhili nisi undi continetur, et quia educ- ri aies non fiunt ex tubilo, quia proprie non
tio indica: causalitatem materia« h i formo, fiunt. Atque hanc rarionem reddit D. T h o
vi: ìam dicemus. mas, I, q. 45, a. 8, et q. 90, a. 2, et ex
13. Fa-mas substantiates omr.es, rttdonali dicendis magis explicabitur. Sumendo ergo
exccpta, ex rubicelo predicente fiunt.— Sc- ipsum fieri in hac proprietate et rigore, sic
cundo, de omnibus aliis formis substantia- fieri ex nihilo est fieri secundum se totuna,
libus dicendum est non fieri proprie ex ni- id est nulla sui parte praesupposita ex qua
hilo, sed ex potentia praeiacentis mzterìae fiat Et hac ratione res naturales dum de
educi; ideoque in effectione harum forma- novo fiunt, non fiunt ex nihilo, quia fiunt
rum nihil fieri contra illud axicma: ex ni- ex praesupposita materia ex qua componun-
hilo nihil fit, si recte intelligatur. Haec as- tur, et ita non fiunt secundum se totae, sed
sertio sumitur ex Aristo t, I Phys., per to- secundum aliquid sui. Formae autem harum
tum, et lib. VII Metaph-, et ex aliis aucto- rerum, quamvis revera totam suam entita-
ribus, quos statim referam. Et declaratur tem de novo accipiant, quam antea non ha-
breviter; nam fieri ex nitido duo dicit: bebant, quia vero ipsae non fiunt, ut dic-
unum est fieri absolute et simpliciter; aliud tum est, ideo neque ex nihilo fiunL Atta-
est quod talis effectio sit ex nihilo. Primum men, quia latiori modo sumendo verbum
664_____________ Disputaciones metafísicas
tido más amplio, no puede negarse que la forma haya sido hecha en el mismo
grado en que ahora existe y antes no existía, según prueba también el motivo
de duda planteado al principio de la sección, por ello hay que añadir que,
tomado ser hecho con esta amplitud, el ser hecho de la nada no sólo niega la
relación a una causa material que entre en la composición intrínseca de aquello
que se hace, sino también la relación de una causa material que sea esencial
mente causa y sustente la forma que se hace, o que se hace conjuntamente. En
efecto, hemos dicho antes que la materia no sólo es causa del compuesto, sino
también de la forma que depende de ella; luego para afirmar que una cosa
es hecha de la nada, hay que negar ambos modos de causalidad, y en este mismo
sentido hay que tomar dicho axioma para que sea verdadero: de la nada nada
se hace, a saber, por la potencia de un agente natural finito nada se hace, a no
ser que se presuponga previamente un sujeto que concurra esencialmente tanto
al compuesto como a la forma, si es que ambas cosas son hechas a su modo
por el mismo agente. De esto, pues, se concluye legítimamente que las formas
sustanciales materiales no se hacen de la nada, porque se hacen de la materia,
la cual concurre esencialmente en su género e influye en el ser y en la produc
ción de dichas formas, porque del mismo modo que no pueden existir si no
están inherentes en la materia por la que son sustentadas en su ser, igualmente
no pueden ser .hechas si la misma materia no sirve de soporte a la producción
y penetración de las mismas. Y ‘ésta es la diferencia propia y esencial entre la
producción de la nada y la producción de algo, debido a la cual, como luego
diremos, el primer modo de causar supera la potencia finita de los agentes na
turales, mas no el segundo.
14. Se explica de varios modos en qué consiste la educción de la potencia de
la materia.— Primero. —De lo dicho, se desprende también que de estas formas •
se afirma con propiedad que no son creadas, sino educidas de la potencia de la
materia, y queda claro en qué consiste ser educida de la potencia de la materia:
muchos se esfuerzan en explicar esto, tanto en el lib. I do la Física como en el VII
de 4a Metafísica. Mas* santo Tomás, explica brevemente ambas cosas en I, q. 90,
a. 2, ad 2 ; porque al no ser dichas formas hechas de la nada, no se crean, puesto
que secreteado , es ser hecho, de la nada. Mas. estando dichas formas contenidas*
riae contineantur, et per actionem agcntis habitudo materialis causae; agens vero pro
quasi extra illam potentiam fiant, non quod prie dicitur per virtutem suam educere ef
extra materlam existant eiusque potentiam fectum de potentia in actum.
non actuent et illi adhaercant, sed quod, 15. Sccundo.— Aliter etiam explicari so-
cum antea tantum continerentur in potentia let quid sit edud formam de potentia ma
et in causa, postea sunt actu et extra cau teriae, nimirum, quod sit fieri in materia
sant, et ita ex esse potential! material, in cum dependentia ab illa in esse et fieri,
qua continebantur, in actum educuntur vir- quod convenit omnibus formis substantiali-
tute agentis, concurrente eadem materia. D i bus, excepta rational!. Quae explicatio sells
ces: ergo eadem ratione dicentur res educi verbis differì a praecedenti; nam (ut su
de potentia agentis, quia etiam in ea conti pra dicebam) materiam continere in po
nebantur virtute et potestate, et ex hoc esse tentia sua, causalitatem seu vim causandi
in potentia educuntur in actum per actio importai ex parte materiae in suo genere;
nem ipsius agentis. Respondetur absolute formam ergo trahi aut fieri extra poten
negando sequelam, quia ilia verba in omni tiam materiae in qua continetur, nihil aliud
proprietate significant habitudinem causae est quam fieri actu in materia, concorrente
materialis et non efficientis. Itaque, tarn ef- materia ipsa in suo genere per potentiam
ficiens quam materia potest d id continere suam ad fieri et esse tabs formae; sed hoc
effectum, diverso tamen modo; nam agens ipsum est fieri formam cum dependentia
continet eminenter seu virtualiter, materia materiae in fieri et in esse; solumque est
vero solum in potentia receptiva seu pas- diversus modus explicandi per habitudinem
siva; cum ergo didtur forma edud de po effectus ad causam, vel e contrario per ha
tentia materiae, peculiariter denotatur haec bitudinem causae ad effectum. Alia item ex-
666 Disputaciones metafísicas
plicatio occurrit, quae, licet rem diversam ergo eductio formae de potentia materiae
a praeccdentibus non cantineat, tarnen earn c prime per iilam actionem declaratur.
tnagis declarat et apta est ad nonnullas dif-
ficultates insurgentes explicandas. Formam Coronaria ex praeccdenti rcsolutictte
orgo educi de potentia materiae est fieri ea- 16. Rationidis anima non educitur de po-
dem actione qua fit compositum ex materia t'ntia materiae.— Atque hinc primo intel-
praeccdenti quae per iilam actionem non fit; ligitur amplius quod supra dicebamus, for-
quam expositionem videtur intendisse divus ruam rationalem non educi de potentia ma-
Thomas cum dixit formam non creari, set! fr.riae, quia nec continetur in potentia illius,
educi, quia non est ipsa quae per se pro- v t extra ipsam educator, neque fit aut existit
ducitur, sed compositum, forma veto coni- dependenter a materia, neque fit eadem ac
producitur ex praeiacente materia. St indue- tione qua fit compositum, seu qua ipsa uni-
done constat ita fieri in omnibus formis tur materiae; prim enim, saltern natura, in
quae educuntur ex potentia materiae. Ratio se fit et accipit esse suum independens a
materia, et postea alia actione unitur qua
yero reddi potest, quia eductio in hoc con- totum compositum generatur.
sistit quod sit actio vel mutatio per se et 17. Pormaene caelestes educantut de po
sSsentialiter pendens a materia; per banc tentia materiae.— Secundo expeditur ex dic-
autem actionem simul forma fit et unitur tis alia difficultas quae hie occurrebat de
materiae; ideoque per eamdem fit per se formis caelestibus, an, scilicet, dici possint
primo compositum et comproducitur tabs ec’.uctae de potentia materiae; nam insta
forma, fitque actu extra potentiam materiae, priores interpretationes videbatur Ita esse
Disputación X V .— Sección III 667
anteriores, así parece que había que afirmarlo, ya que dichas formas dependen
de la materia en su ser y en su producción; por tanto, se educen de su poten
cia; porque si dependen en su producción y en su ser, consecuentemente son
causadas por la materia; luego están contenidas en su potencia; luego, al ser
actualmente producidas, se educen de su potencia. N i basta con responder que
esas formas no son hechas sino coproducidas juntamente con los compuestos,
porque tampoco se hacen las formas de las cosas generables, sino que son he
chas juntamente con, y, sin embargo, se dice que se educen debido a dicha
dependencia y a que están contenidas. Empero hay que afirmar, de acuerdo con
la opinión común, que esas formas no son verdaderamente educidas, porque
donde no hay generación de todo el compuesto, tampoco puede haber educción
de la forma. Y la razón a priori es porque, según antes se indicó, hay una sola
acción en la que el cielo es producido totalmente en sí mismo, haciéndose no
sólo la forma, sino también la materia, y esta acción es una creación íntegra y
perfecta del todo y una creación conjunta de materia y fc-rma, y, por tanto, en
este caso, no hay educción de la potencia de la materia. Así, pues, cuando se
dice que sá educe la forma que depende de la materia en su producción y en su
ser, se entiende que se trata del caso en que la propia producción y acción, que
presupone de tal manera la mat: ia que ésta no es producida en ella, tiende a
la forma, misma o al ser formal que se comunica mediante ella. Del misino modo,
cuando se dice q'ue la fprma se educe de la potencia de la materia porque estaba
contenida en su potencia, se da por supuesta una materia que existía en potencia
para la forma antes de poseerla en acto; mas la materia del cielo, por más que
sea potencia para su .forma, exige por su naturaleza no estar en potencia para
ella, ya que este estar en potencia incluye privación.
SECCION m
St E S NECESARIO QUE EN LA EDUCCIÓN DE LA FORMA SUSTANCIAL LA MATERIA
TENGA PREEXISTENCIA TEMPORAL
?.ftirmandum ; nani iliac formae pendent in pendei in fieri et esse a materia, inteiligitur
neri et esse a sua materia; ergo educuntur quando ad ipsam formam vel ad formale
de potentia ifiius; nam si pendent in fieri esse quod per iilam communicatur tendit
et in esse, ergo causantur a materia; ergo proprium fieri et propria actio, quae ita ma
continentur in potentia eius; ergo, cum acni teriale praesupponit ut per earn materia non
Sunt, educuntur ex potentia eius. N ec satis fiat. S t similiter, cum dicitur educi forma
est respcndere ilias formas non fieri, sed -de potentia materiae quia in potentia eius
confieri cum compositis, quia etiam formas continebatur, supponiti» materia prius exi-
rerum generabilium non fiunt, sed confiunt, stens in potentia ad formam quam iilam
et nihilominus dicuntur educi propter dic- rctu habect ; materia autem cauli, licet sit
tam dependentiam et contiuentiam. Dicen- potentia ad suam formam, postulai ex na
dum vero est cum communi ser.tentia ilias tura sua ut non sit in potentia ad iilam, quia
formas vere non educi, quia ubi non est hoc esse ia potentia includit privationem.
totius compositi generano, nec potest esse
formae eductio. Ratio autem a priori est SECTIO III
quia, ut supra tactum est, unica est actio A n i n e d u c t io n e su b s t a n t ia l is fo r m a e
qua caelum secundum se totum produciti», OPORTEAT MATERIA TEMPORE ANTECEDAT
et non solum forma, sed etiam materia fit,
quae actio est integra et perfecta creatio to 1. Haec difficultas nasciti» ex p rece
nus et concreatio materiae et formae, et denti resolutione, eiusque cognitio est ne
ideo ibi non est eductio de potentia mate cessaria ad comprehendendam amplius hu-
riae. Cum ergo dicitur forma educi quae ii;smodi fonnae originem seu educcionem
668 Disputaciones metafísicas
tad se plantea con toda claridad en las formas de los elementos bajo las que
fue creada la materia de las cosas generables al ser producida por primera vez;
y respecto de ellas se cuestiona si fueron educidas de la potencia de la materia.
Algunos creen que se debe juzgar lo mismo respecto de estas formas y de las
formas celestes, porque tampoco entonces fueron engendrados los elementos,
sino creados; luego sus formas no fueron educidas, sino concreadas. Además,
por no haber estado nunca la materia en potencia para dichas formas, ya que
siempre estuvo en acto bajo ellas; luego no han sido educidas, puesto que, se
gún decíamos, la educción, entendiendo la palabra con propiedad, expresa rela
ción a un sujeto que estaba anteriormente en potencia. Igualmente, en el prin
cipio, con la misma acción con que fue creada la tierra fueron concreadas jun
tamente la materia y su forma; luego en ese caso no hay educción. En tercer
lugar, al ser creado un ángel o un alma, sus potencias fio se educen de la capa
cidad del sujeto, porque son concreadas; luego mucho menos habría que decir
que se educen las formas sustanciales que son concreadas con cualquier materia.
Cuarto, al ser creado el ángel, no se educe la subsistencia o personalidad de
la potencia de la naturaleza, aunque sea concreada; luego del mismo modo, etc.
Y de esta suerte parece que con tales razones se llega a la conclusión de que para
la educción se requiere que la materia anteceda temporalmente a la forma.
2. Por otra parte, parece ser completamente distinta la razón aplicada a las
formas de los elementos y-a .las de los cuerpos celestes; en efecto, éstas son de
tal naturaleza que exigen esencialmente ser producidas con la misma acción cea
que es producida la materia; en cambio, aquéllas de ninguna manera, sino que
más bien suponen una materia creada por una acción propia y distinta, siendo
inducidas en ella mediante otra acción, incluso en el estado primero de los mis
mos elementos; luego la acción por la que se induce la forma no puede ser
más que una verdadera educción. Se prueba el antecedente, porque la acción por
la que fue creada la materia de los elementos es de tal naturaleza que persevera
idéntica hasta ahora, conservando esa misma materia; en cambio, ía acción que
tuvo por término la forma o el compuesto ha cesado al corromperse dicho com-
ptfestoy luego es señal efe "que ambas acciones son realmente distintas. Ni pue
de decirse que se trata de acciones parciales que integran una única acción; de
t - •■ • '■ - -
Explicaturque optime difficultas in formis tentia aut personalitas de potentia naturae,
elementorum, sub quibus haec materia ge- licet concreetur; ergo simüiter, etc. Atque
nerabilium creata est cum primum fuit pro ita his rationibus videtur concludi ad educ-
ducta, de quibus quaeritur an fuerint educ- tionem necessarium esse ut materia tempore
tae de potentia materiae. Quibusdam enim antecedat förmam.
videtur idem esse iudidum de his formis 2. Aliunde autem videtur esse valde dis-
et de formis caelestibus, quia etiam demen par ratio de formis elementorum ac corpo-
ta tunc non fuere genita, sed creata; ergo rum caelestium; nam hae tales sunt ut
formae eorum non fuere eductae, sed con- natura sua postuient fieri eadem actione qua
creatae. Item, quia materia nunquam fuit fit materia, illae vero minime, sed potius
in potentia ad illas formas, quia semper supponunt materiam creatam per propriam
fuit actu sub illis; ergo non fuerunt educ et distinctam actionem, et per aliam in eam
tae, quia, ut dicebamus, eductio ex proprio- inducuntur, etiam in prima ipsorum condi-
tate verbi dicit habitudinem ad subiectum tione; ergo illa actio qua indudtur forma
quod prius erat in potencia. Item, in ilio non potest esse nisi vera eductio. Antece
initio per eamdem actionem qua fuit creata dens probatur, nam actio ilia qua creata
terra fuerunt simul concreatae materia et fuit materia elementaris talis est ut usque
forma eius; ergo ibi non est eductio. Ter nunc eadem perseveret conservando ipsam
tio, cum creatur angelus vel anima, non materiam; actio vero terminata ad formam
educuntur potentiae eius ex capacitate sub- vel compositum cessavit quando illud com
iecti, quia concreantur; ergo multo minus positum corruptum fuit; ergo signum est
dicentur educi formae substantiales, quae illas actiones esse ex natura rei diversas..
concreantur cum qualibet materia. Quarto, Nec dici potest illas fuisse actiones partiales
cum creatur angelus, non educitur subsis- componentes unam; alias dicendum esset
.Disputación X V .— Sección III 669
lo contrario, habría que afirmar que también ahora se compone una sola acción
con la conservación de la materia y la educción de la forma o generación. Por
que si ha sido una sola acción compuesta aquella por la que fue creada esta
parte de la tierra y luego se corrompe esta tierra concreta y se convierte en
hierba, la acción cesa por lo que respecta a la parte, debido a la que se con
servaba la forma de tierra en dicha materia, y en lugar de ella sucede otra,
porque se induce la forma de hierba en la misma materia; en cambio, la ac
ción que tenía por término la entidad de la materia permanece siempre idén
tica; luego si se trata de una acción de suyo parcial y que componga una
sola acción completa con la acción inductiva o conservativa de la primera
forma, compondrá por la misma razón una sola acción con aquella por la que
se induce una segunda forma que sucede a la primera. Se prueba la conse
cuencia, porque la razón, proporción, unión y aptitud que hay entre estas op
ciones es completamente idéntica a la que hay entre aquéllas; además, por
que, en otro caso, la acción conservadora de la materia sería de suyo parcial
y apta para componer una sola acción total, y, sin embargo, ahora siempre per
manecería incompleta y sin la composición debida. El consecuente también pa
rece absolutamente falso, porque la acción por la qüe se produce la materia
es una verdadera creación, y es, perseverando la misma, aquella por la que se
conserva; mas de creación y generación no se compone una acción única; lue
go se trata de dos acciones y no de dos partes de la misma acción; luego tam
bién en el primer estado de las cosas tomaron parte estas dos acciones distintas
entre sí, por más que estuvieran unidas en el tiempo. Así, pues, de acuerdo con
este razonamiento, se concluye claramente que para una verdadera educción no
es necesario que la materia anteceda en el tiempo; pues de aquellas dos accio
nes, la que es posterior por naturaleza tiene verdadera razón de educción, pues
depende esencialmente de la materia, la cual no se produce por ella, sino que
se la supone creada. Y se confirma, porque si pensamos que Dios comenzó por
producir aquella materia informe y después de algún tiempo le. infundió la for
ma, nadie negaría que se trató de una verdadera educción; ahora bien, aunque
• . " '*• -•* «
etiam nunc cbmjjöni unam actionem ex con petuo maneret incompleta et sine débita
servations materiae et eductione formae seu compositione. Consequens etiam videtur
generations. Nam si fuit una actio compo- plane, fajsunu .qjjja. actio qua fit materia est
sita qua fuit creata haec pars terrae et post- vera creatîo, et eadèm perseverans *est qua
ea haec terra corrumpitur et convertitur conservatur; ex creatione autem et genera
in herbam, cessat actio quantum ad illam tions non componitur una actio; sunt ergo
partem per quam conservatur forma terrae iilae duae actiones et non duae partes eius-
in ilia materia, et loco illius succedit alia, d:m actionis; ergo etiam in prima rerum
quia i icducitur forma herbae in eamdem conditione iEtervenerunt hae actiones distinc-
ma tenant; actio vero terminata ad entitatem tae inter se, quamvis tempore coniunctae.
materiae semper manet eadem; ergo si ilia Iuxta hunc ergo discursum plane concludi-
de se est partialis et componit unam actio tur ad veram eductionem necessarium non
nem completam cum actione inductiva vel esse ut materia tempore antecedat; nam ex
conservativa primae formae, eadem ratione illis duabus actionibus, ilia quae posterior
componit unam actionem cum ilia per quam natura est habet veram rationem eductionis;
indudtur secunda forma quae priori succe nam pendet essentialiter a materia, quae per
dit. Probatur consequentia, quia est omnino illam non fit, sed creata supponitur. Et con-
eadem ratio, proportio, coniunctio et aptitudo firmatur, n a m si fingamus Deum produxisse
inter has actiones, sicut inter illas; mm etiam illam m a t e r i a m prius informem et post ali-
quia alias actio ilia conservativa materiae es quod tempus in earn induxisse formam, ne
set de se partialis et apta ad componendam mo negaret earn fuisse veram eductionem;
unam totalem actionem, et tarnen nunc per- sed, licet haec posterior actio in eodem in-
J La sustitución de «quia» por «qua» de otras ediciones creemos que hace variar poco
el sentido. (N. de los EE.)
670 Disputaciones metafísicas
stanti ccniungatur priori, est eiusdem ra- ex tunc totum caclum acdperet esse, quae
tionis ; ergo est vera eductio. in re esset vera et totalis crearlo, quamvis
3. Dices : simili argumento probaretur forte non sic denomir.aretur propter praeexi
formarti caeli educi de potentia materiae, stentem materiam. Quod si quis contendat
quia si Deus prius tempore creasset illam (quod est probabile) Deum conservare illam
materiam sine forma, et postea in eam in- materiam per eamdem actionem qua antes
duceret formam, iam tunc educeret illam de cam consc-rvabat, et inducere formam caeli
potentia materiae. Respondetur negando se- per aliam totalcm actionem omnino disdne-
quelam, et ad probaticnem negator assump- tam, in eo casu (si possibles est) falcbimur
tum, quia etiam tane non posset dici caclum illam posteriorem actionem esse eductionem
factum oer generationem, et conscquenter formar cadi, et conscquenter caelum esse
nec forma eius fatta per eductionem, quia
actio illa ex natura sua non supponit ma generabile miraculoso ac extraordinario mo
do; negamus tamen formam cadi ex natura
teriam factam; quod vero in ilio casu mi
racoloso illam supponat, est per accidens et sua per talem actionem fieri, sicut fit forma
non mutat naturam actionis. Et fonasse illa elementi; caelum autem nunc factum est
actio qua fieret vel conservaretur materia modo suae naturae proportionate, et ideo
sine forma vel sub alia forma distincta non non est similis ccnsecutio. Illam vero diffe-
esset elusdem rationis cum ea qua fit sub rentiam inter caelum et elementum colligi-
propria forma. Et ideo in praedicto casu, mus ex incorruptibilitate unius et corrupti-
quando induceretur forma caeli in materiam bllitate alteráis ; nam quando materia et for
praeexistentem. cessaret prior actio qua con- ma sunt inseparabiles natura sua, postulant
servabatur nuda, et inciperet nova actio qua fieri per unam actionem ex se indivisibilem,
Disputación X V . — Sección III 671-
vel ómnìnò vel saltern ex natura rei. Quan lent tempore antecedere quasi per accident
do vero materia ex se est separabilis a qua- propter inefficaciam agrntts; at si Deus in
libet forma divisive, sub eadem materia pos uno instanti transmutat aquam in vinum,
simi variari actiones inductivae formarum, illae dispositìones non praeccdunt tempo
et ideo actio per quam talis materia fit et re, et nihilominus illa vera generano est et
conservatur distincta est et natura sua prae- vera eductio. Dispositio autem ultima nun-
supponitur ad quameumque actionem induc- quam antecedit tempore introductìonem for
tivam formae. mae; eo autem modo quo in generations
4. Instantiae satisfit.— Sed dicet rursus naturali antecedit ordine naturae, antecessit
aiiquis, esto haec vera sint, nihilominus pri- etiam in prima eiementorum creatione. Nam
ir:m formam concreatam huic inferiori ma- revera illa unio formae ad materiam quae
tcriae non posse dici eductam de potentia tunc facta est, fuit facta cum eadem dipen
materiae, quia non antecessit tempore ma denti?. ab ultima dispositione quam nunc ha-
teria ilia ut existens in potentia ad talem bet in quocumque elemento; ergo cum ea
formam; neque enim satis est quod ordine dem causalitate ex parte dispositionis; ergo
naturae anteerdat; nam etiam materia caeli cum eodem ordine naturae, nam hic ex cau
ordine naturae antecedi! suam formam in salitate sumitur. De ipsa vero materia prima,
genere causae materialis. Immo addunt ali- hoc est quod contendimus, nimirum, ut for
qui ad eductionem formae necessarium esse ma educatur de potentia eius non videri ne
ut dispositìones etiam in materia antecedant, cessarium materiam antecedere ordine tem-
quod in creatione eiementorum dici non poris sub privatione, sed satis esse quod an-
potest. Sed hoc de dispositionibus videtur tecedat ordine naturae; quo modo constat
impertinens; nam dispositìones remotae so- fuisse priorem creationem materiae elemen-
672 Disputaciones metafísicas
m a; puesto que, como dijimos, se trató de dos acciones hasta tal punto subor
dinadas, que la inducción de la forma presupone necesariamente la creación de
la materia, de la que depende como de causa absolutamente necesaria.
5. D ife r e n c ia e n tre la m a te ria d e l d é l o y la d e los e le m e n to s p o r lo q u e se
re fie r e a l c o n c u rso p a ra la p r o d u c d ó n d e su s fo rm a s .— La suficiencia de este
modo de antecesión cabe confirmarla de muchos modos. En primer lugar, a
p r io r i por lo dicho; pues basta con ella para que la inducción de la forma sea
una acción de la misma naturaleza que aquella que seria posterior en duración,
si Dios crease primero la materia sin forma y luego la informase; pues la sola
interrupción temporal no basta para introducir variación esencial en las accio
nes; luego esa misma antecesión de naturaleza basta para la educción de la
forma. E n segundo lugar, con un ejemplo; porque si en el mismo instante en
que es creado el aire, es iluminado por el sol, esa luz se educe de la potencia
del aire, pues doy por supuesto que cualquier otra clase de iluminación se pro
duce por educción, punto que luego demostraré; mas el aire en este caso sólo
antecedería a la inducción de la luz en orden de naturaleza, como es evidente;
luego. La mayor es clara, puesto que esa iluminación es una acción verda
dera y es esencialmente distinta de la creación. En tercer lugar, por la diferencia
entre la materia del cielo y la materia de un elemento por lo que se refiere a la
antecesión respecto de la forma; en efecto, hay que señalar una doble diferen
cia en estrecha relación con este problema. La primera es que la materia del
cielo tampoco en. el orden de naturaleza antecede absolutamente a la introduc
ción de la forma propia, puesto que está en' necesaria conexión con ella, de
suerte que sin ella no puede ser creada de un modo natural; en cambio, la
materia del fuego precede absolutamente en orden de naturaleza por no tener
conexión intrínseca con la forma del fuego, sino por poder ser creada bajo otras
distintas. La segunda diferencia, que explica la precedente, consiste en que la
materia del fuego de tal manera es anterior, que en virtud de la acción por la
que es creada podría existir con privación de la forma de fuego. De esta suerte,
no sólo de la materia, sino de la materia en cuanto es potencia, se dice que tiene
■prioridad de naturaleza, no por tener realmente con interioridad una privación
adjímta, sino porque,'*en*virtu<J de la' acción por la que es creada, no está, libré
torturi ffiiüctiörie formae ; nam illae fuerunr troductionem luminis, ut constat; ergo. Ma-
duae actiones, ut dedaravimus, ita subor- ior patet, quia illa illuminano est propria
dinatae, ut inductio formae essentialiter sup et per se actio distincta a creatione. Tertio,
pormi creationem materiae, a qua pendet ut ex differentia inter materiam cadi et ma
a causa omnino necessaria. teriam elementi quoad antecessionem ad for
5. Discrimen inter materiam caeli et ele mant; est enim duplex differentia notanda
mentarem quoad concursum ad effectionem et quae maxime ad rem pertinct. Prior est
suarvm formarum.— Quod autem haec an- quod materia caeli edam ordine naturae non
tecessio suffidat potest multis modis con- antecedit simpliciter introductionem propriac
firmari. Primo a priori ex dictis; nam illa formae, quia habet cum illa necessariam
satis est ut ea inductio formae sit aedo connexionem, ita ut sine illa modo conna
eiusdem rationis cum ea quae posterior es turali creari non possit; materia autem ignis
set duratione, si Deus prius materiam sine simpliciter antecedit ordine naturae, quia
forma crearet et postea eam informaret. non habet intrinsecam connexionem cum
Nam sola temporis interruprio non sufficit forma ignis, sed posset sub aliis creari. Pos
variare actiones essentialiter; ergo eadem terior differentia, quae praecedentem deda-
antecessio naturae suffidt ad eductionem rat, est quod materia ignis ita est prior ut
formae. Secundo a simili, quia si eodem in ex vi actionis per quam creatur posset esse
stand quo aer creatur, illuminetur _a sole, sub privadone formae ignis. Et hoc modo
lumen illud educitur de potentia aeris; sup- non solum materia, sed materia ut in po-
pono enim alias illuminationes fieri per tenda, dicitur esse prior natura, non quia
eductionem, quod infra ostendam; sed aer in re prius habeat privadonem annexam,
tunc solum ordine naturae antecederei in- sed quia ex vi actionis per quam creatur,
D is p u ta c ió n X V .— S e c c ió n III 673
de privación, sino que se precisa otra acción distinta en la que se realice la
información, acción que puede tener auténtico carácter de educción; en cam
bio, la materia del cielo recibe la forma en la misma acción con que es creada
e informada, y aunque, según la razón propia de causa, se le llame anterior por
naturaleza, sin embargo, en cuanto existente en potencia e investida en cierto
modo de privación, no se le llama de manera alguna anterior por naturaleza;
no teniendo, por lo tanto, la prioridad de naturaleza que debe darse necesa
riamente para la educción de la forma. Juzgo, por esto, lo más probable que
sean completamente distintas las características de la información primera de la
materia de las cosas generables y la de las celestes.
S o lu c ió n d e la c u e stió n
non caret privatione, sed necessaria est alia omnino nihilo, mundi autem speciem de
actio qua informetur, quae potest habere ve- informi materia factam esse, quamquam ibi
ram rationem eductionis ; materia autem Augustinus indifferenter loquatur de caelis
cadi eadem actione qua creatur, informatur, et dementis. Neque est cur hoc mirarti vi-
et. licet secundum propriam rationem cau deatur, quandoquidem in conscrvatione ignis
sando dicatur prior natura, tamen, ut exi- vel alterius rei similis duae actiones inter-
stens in potentia et aliquo modo sub priva veniunt, ut satis declarat illa rado quod una
tione, nullo modo dicitur natura prior, et cessante, alia perseverai. Sed iuxta doctri-
ideo no habet earn prioritatem naturae quae nam D . Thomae, conservatio, per se lo-
ad cductionem formae necessaria existit. quendo, est eadem actio cum producdone;
Quamobrem probabilissimum existimo esse ergo. Immo, in conservatione hominis tres
longe disparem rationem de prima informa- interveniunt actiones, scilicet, conservatio
tione materiae rerum generabilium et cae- materiae, et conservatio animae, et conser
Iestium. vano unionis seu totius, quas esse distinctas
inde recte colligitur quod hac cessante aliae
Resolutio quaesticmis duae manent, et inde edam recte fit argu
6. In hac re verum imprimis censeo in mentum easdem tres actiones in producdone
creatione rei corruptibilis, sive elementi sive hominis intervenire; ergo idem est propor-
altcrius cuiusvis, intervenire duas illas ac- tionaliter in aliis.
tiones supra dedaratas. Quod indicavit Hen- 7. Deinde verum edam censeo acdonem
ricus, Quodl. I, q. 10, citans Augustin., illam per quam materia generabilium in
X III Confes., c. 33, dicentem materiam de formatur in primo instand suae creation«,
43
674 Disputaciones metafísicas.
de la misma naturaleza que la acción por la que sería informada por el mismo
agente Dios, aunque hubiera precedido temporalmente la creación de la mate
ria. Está en apoyo de esto el argumento de que el espacio intermedio de tiempo
o la simultaneidad no tiene relación con la variación esencial de las acciones.
Además, porque esas acciones convienen en su término formal o total, y en los
principios o causas de que dependen; luego no existe razón ninguna para dis
tinguirlas esencialmente. De esto se concluye también que la acción con que esta
materia recibe la forma, incluso en el primer instante en que es creada, no es,
hablando en rigor, una creación, si dicha acción se considera precisivamente.
Se prueba, porque si esa acción se produjese en un tiempo posterior, no sería
una creación, según el parecer de todos; luego tampoco lo es realizada entonces,
puesto que es de la misma naturaleza. Y la razón a p r io r i está en que esa ac
ción tiene por base una materia presupuesta en orden de naturaleza. N i hay
obstáculo en que se afirme absolutamente que la tierra fue creada en el prin
cipio, ya porque también de los arbustos y animales se dice que fueron crea
dos, aunque sea cierto que las formas de esas cosas no fueron infundidas me
diante una creación rigurosa; ya igualmente porque a la tierra se le llama crea
da no por causa de esa unión precisivamente considerada, sino por cuanto está
unida a la acción por la que fue creada la materia de la tierra; en efecto, por
haber 'sido hechas las dos acciones al mismo tiempo y como si se tratase de
una sola, debido a ellas se llama a la tierra creada. Por eso, aunque esté dicho
en la misma frase que D io s c re ó é l c ie lo y la tie rra , no es preciso que sea idén
tico el modo de creación o de acción que interviene en la producción de cada
uno, a no ser respecto de lo que es común a ambos, concretamente, el ser he
chas de la nada; empero, en cuanto a lo demás, cada cosa es creada según el
modo y capacidad de su naturaleza.
8. De aquí deduzco, en úlljmo lugar, que queda reducido a una cuestión
de palabras el problema de si tiene lugar la educción de la forma de la potencia
de la materia, aunque la materia no preceda por duración, si¡jo.. ^ólo por natu
raleza ó, lo que es igual, si la primera' producción de la forma de % tierra se
ha de calificar como educción de la potencia de la materia; porque si con el
esse eiusdem rationis cum actione qua in- certum sit formas harum rerum non esse
formaretur ab eodem agente Deo, eciamsi introductas per rigorosam creacicnem; turn
creano materne tempore praecessisset. Hoc etiam quia terra dicitur creata, non propter
persuader ilia ratio quod temporis intersti- illam unionem praecise sumptam, sed ut
tium vel concomitamia nihil refert ad va- coniunctam actioni qua creata est materia
riandas essentialiter actiones. Item, quia illae terrae; nam quia illae duae actiones factae
actiones conveniunt in formali termino vel sunt simul ac per modum unius, ab eis di
totali et in prindpiis vel causis a quibus citur creata terra. Unde, quamvis eodem
pendent; ergo nulla est ratio distinguendi verbo dicatur creavit Deus caelum et terrean,
illas essentialiter. Ex quo ulterius conclu non oportet ut modus creationis seu actionis
ditur illam actionem qua informatur haec quae in utriusque productione intervenit sit
materia, etiam in primo instanti quo creatur, idem, nisi quantum ad id quod utrique com
non esse creationem, in rigore loquendo et mune est, nimirum fieri ex nihilo; quoad
praecise illam actionem considerando. Pro- reliqua vero unumquodque creatur iuxta
batur, quia si ilia actio posteriori tempore modum et capacitatelo naturae suae.
fieret, non esset creatio ex omnium senten- 8. Atque hinc ultimo elido solum de
tia; ergo neque tunc facta, quia est eius nomine manere quaestionem an eductio
dem rationis. Et ratio a priori est quia ilia formae ex materia locum habeat, etiamsi
actio est ex materia ordine naturae praesup- materia duratione non antecedat, sed natura
posita. Neque obstat quod terra absolute di- tantum, seu (quod idem est) an illa prima
catur in principio creata, turn quia etiam effectio formae terrae dicenda sit eductio de
Virgulta et ammalia dicuntur creata, quamvÌ9 potentia materiae; nam si nomine eductio-
Disputación XV.—Sección III 675
nombre de educción se significa únicamente la razón positiva de tal acción, me
diante la cual se produce la forma con dependencia de la materia en su pro
ducción y en su ser, materia que no se crea por dicha acción, sino que se la
supone ya creada, entonces es realmente una educción, según demuestra el ra
zonamiento expuesto. Pero si con el nombre de educción, además de dicha ra
zón positiva y real, se connota una negación o denominación extrínseca, a sa
ber, el que el sujeto mismo no sea producido juntamente con tal acción, por
más que sea creado mediante otra acción, en este caso no se le podrá llamar
educción, como es de por sí evidente, sino que se le llama concreación en d
sentido que vamos a explicar en seguida. Y parece ciertamente que el nombre
de e d u c c ió n se toma con más frecuencia en esta segunda acepción, debiendo,
por tanto, seguir a la mayoría en el modo de expresarse, y ponerse de acuerdo con
la minoría en el modo de entender y explicar el problema mismo. En confor
midad con este modo de hablar, es fácil reducir a acuerdo y hasta conceder los
argumentos propuestos en favor de la primera sentencia; no obstante, para que
no dé la impresión de atentar contra la posición que hemos explicado, será
conveniente exponer las soluciones de los mismos.
S o lu c io n e s d e lo s a rg u m e n to s
sentido, se afirma que se concrea aquello que es hecho juntamente con la cosa
que es creada, aunque no sea hecho con la misma acción; así, por ejemplo, se
dice que la gracia fue concreada con los ángeles y se dice igualmente que la
forma de la tierra fue concreada con la materia, y lo concreado así puede ha
cerse mediante una acción que sea en realidad de la misma naturaleza que la
educción, por más que no le sea aplicado este nombre debido a la simultanei
dad de la creación del sujeto. De aquí brota también con evidencia la solución
del cuarto argumento, tomado de la concreación de las potencias en la sustancia
del alma o del ángel. En este último argumento se presenta una especial difi
cultad, que cabría tratar aquí en cuarto lugar, sobre la educción de la forma
sustancial de la potencia del sujeto; sin embargo, puesto que vamos a dedicar
a la forma accidental la disputación siguiente, allí expondremos más oportuna
mente esta dificultad.
10. Si los modos sustanciales se educen de la potencia de la materia.— A su
vez, el quinto argumento plantea otra dificultad a propósito de los modos sus
tanciales, a saber: si se puede decir que se educen de la potencia del sujeto,
como, por ejemplo, la subsistencia de la potencia o capacidad de la naturaleza,
cuyo término es; y éste mismo es el caso del modo de unión de la forma res
pecto de la potencia de la forma misma o del sujeto; y aun respecto de la ge
neración sustancial cabe preguntar si se educe de la potencia de la materia. De
todos estos casos hay que decir, en- resumen, que en ellos se da una especie
de modo o participación de la educción, pero que, .sin embargo, no les conviene
con la misma propiedad que a la forma sustancial; en efecto, la subsistencia no
se hace mediante una verdadera acción; además, propiamente no informa, y
— en consecuencia— no se compara con la naturaleza como con su sujeto y cau
sa material propia, razón por la cual, desde este punto de vista, no se dice con
propiedad que se educe; en cambio, imita a la educción en esto, en que en su
ser y en su producción —sean cuales seaft— depende en absoluto de la natu
raleza, a la que sirve esencialmente de término y a la que actualiza a su manera,
según explicaremos más ampliamente luego al tratar de la subsistencia. Igual
mente, por lo que a la.. generación, sustancial se refiere, noi tanto, es hecha ella,
cuanto es el proceso mediante el cual es producida la sustancia; *por eso no
tanto se educe cuanto que es la educción misma; no obstante, al igual que se
citur concreari 'quod simul fit cum re "quae tentia seu capacitate naturae quam termi
creatur, quamvis non eadem actione fiat, ut nât; et idem est de modo unionis formae
dici tur gratia concreata cum angelis, et sic respectu potentiae ipsius formae vel sub
etiam dicitur forma terrae concreata mate- iecti; immo et de generatione ipsa substan
riae, et quod sic concreatur potest fieri per tial! quaeri potest an educatur de potentia
actionem quae in re sit eiusdem rationis cum materiae. De quibus omnibus breviter di-
eductions, quamvis propter concomitantiam cendum est in illis esse quemdam modum
creationis subiecti eo nomine non appelletur. vel participationem eductionis, non tamen
Et hinc etiam patet solutio ad quartana ra- ita proprie illis convenire sicut formae sub
tionem, quae sumebatur ex concreatione po- stantial!; subsistentia enim non fit per pro-
tentiarum in substantia animae vel angeli. priam actionem, et praeterea non proprie
IVtitor vero in ilia ultima ratione speciali; informât, et consequenter non comparatur
difficultas. quae hie poterat quarto loco trac- ad naturam ut ad subiectum et propriam
tari, de eductione formae accidentalis de po- materialem causant, quare ex hac parte non
tentia subiecti; tamen, quia de forma ac dicitur proprie educi; in hoc autem imita-
cidentali sequentem disputationem institu- tur eductionem, quod in suo esse et fieri,
turi sumus, ibi commodius difficultatem qualecumque illud sit, omnino pendet a na
hanc explicabimus. tura quam per se terminât et suo modo
10. Substantiates modi an educantur ex actuat, ut latius declarabimus infra tractando
potentia materiae.— Quinta vero ratio petit de subsistentia. Generano item substantia-
difficultatem aliato de modis substantialibus, lis non tam fit quam est via per quam fit
an, scilicet, dicendi sint educi de potentia substantia; unde non tam educitur quam
subiecti, ut, verb; gratia, subsistentia de po- est ipsa eductio; eo tamen modo quo ipsa
Disputación XV-— Sección III 677,
resulta que este modo del alma racional, por más que sea espiritual en su en
tidad, participa, sin embargo, de las características de una cosa material, ya por
que depende en absoluto de la materia, ya porque —a su manera— se coex
tiende con ella, aunque por parte del alma no tenga extensión. Así, pues, por
este motivo, puede dicho modo educirse de la potencia de la materia, aunque
no se eduzca de sola ella, adecuada y primariamente, puesto que se educe tam
bién de la potencia del alma misma, a la que esencial y primariamente modifica
y une con la materia.
SECCION IV
Si la form a se produ ce p r o p ia m e n t e al e d u c ir s e de i .a m a t e r ia
animas rationales, licet in sua entitate spi- actionem solam formam per se primo fieri,
ritualis sit, conditiones tarnen participet rei quod repugnat Aristot., VII Metaph., text.
materialis, quia et a materia omnino pendet 26 et 27, et lib. VIII, text. 4. Sequela patet,
et illi suo modo coextenditur, quamvis ex quia per illam actionem sola forma secun
parte animae extensionem non habeat. Prop dum se totam educitur de non esse ad esse,
ter hanc ergo causam potest ille modus totem autem non fit nisi quatenus coalescit
educi de potentia materiae, quamvis non ex partibus iam factis; ergo forma est quae
adacquate neque primario ex sola ilia; nam fit, et prius et proprius. Prius quidem, quia,
educitur etiam de potentia ipsiusmct ani- ut totum ex partibus componatur, oportet
mae, quam per se primo afficit et unit ma ut partes supponantur habentes esse. Pro
teriae. prius vero, quia id quod secundum suam
entitatem educitur de non esse ad esse pro
SECTIO IV prius fit quam quod solum componitur ex
iam existentibus.
A n fo rm a , dtjm e x m a te r ia e d u c it u r ,
2. In hac re prior sententia admittit,
PER SE FIAT
quod ratio facta probare videtur, formam
I. Haec difficultas oritur ex superiori- proprie ac per se fieri; ita sumitur ex Al
bus et ad eas magis explicandas conferì. berto, II de Anlm., tract. I, c. 1 et 3, ubi
Nam, cum dictum sit eductionem esse ac ait quod inter haec tria, materiam, formam
tionem qua ita fit forma in materia depen- et compositum, forma proprie et primo est
denter ab illa ut per earn actionem non fiat ens, quod etiam late defendit Zimara,
ipsa materia, inde segui videtur per talem Theorem. 20. Alii distinguunt duas actio-
Disputación X V .— Sección IV 679
Solución de la cuestión
3. Sin embargo, ambas sentencias son falsas. De la segunda hablaremos
ampliamente luego al explicar los diversos modos de causación de la causa efi
ciente. Por ahora baste proponer contra ella un argumento que se deduce fácil
mente de lo que llevamos dicho hasta aquí: en efecto, las formas materiales
—ya que de ellas solas tratamos— no existen ni siquiera según, la entidad que
les corresponde sin el concurso material del sujeto; ahora bien, el sujeto no
influye en la forma, a no ser en cuanto ésta se le une, según se desprende de
lo que dijimos antes a propósito de la causa material; luego esa forma no pue
de producirse mediante una acción que no sea unitiva de la forma al sujeto;
no cabe, por tanto, en este caso distinguir dos acciones según la realidad, sino
sólo según la razón, o según nuestros conceptos inadecuados, o, a lo más, según
las diversas partes que se unen entre sí esencialmente, como explicaremos en el
lugar citado. •
4. Doffle término de la acción.— La primera sentencia está en contradic
ción con los lugares citados de Aristóteles, a quien sigue el Comentador en los
mismos pasajes, y en el lib. XII Metaph., com. 12 y 18, y Santo Tomás en los
mismos pasajes y en I, q. 45, a. 4 y 8, donde en la solución al primer argu
mento añade que las formas no se producen esencialmente, sino sólo acciden
talmente; lo cual se ha de entender con sentido recto, tomando la palabra acci
dentalmente con amplitud, de suerte que equivalga a juntamente con otro; pues
'é s más propio decir que la forma se genera conjuntamente, según da a entender
el mismo Santo Tomás en ese a. 4, y en q. 65, a. 4. Defiende expresamente
*estt> mismo Eseoto, VII Metapft., q. 10; Antonio Andrés, q. 9 ; Zimara, theo-
rem. 100; Soncinas, VII Metaph., q. 23. La razón es porque *él hacerse corres
ponde esencial y primariamente a quien corresponde la existencia, puesto que
• • •
nes, etiam in effectione formarum materia- tum; non possunt ergo ibi duae actiones
lium. Unanij qua fit forma; aliam, qua uni- secundum rem distingui, sed solum secun
tur; et da priori concedunt per se primo dum rationem vel inadaequatos conceptus,
terminari ad formam, licet posterior termi- vel ad summum secundum partes quae es-
netur primario ad compositum. Haec opinio sentialiter inter se coniunctae sint, ut dicto
sumitur ex Durando, In II, dist. 1, q. 4, loco declarabimus.
ad ultimum. 4. Duplex actionis terminus.— Prior
vero sententia repugnat revera Aristoteli ci-
Quaestionis resolutio tatis locis, quem scquuntur Commentator,
3. Utraque tamen sententia falsa est. Et eisdem locis, et XII Metaph., com. 12 et
de hac quidem posteriori dicemus late infra, 18, et D . Thom., ibid., et I, q. 45, a. 4
explicando varios modos causandi efficientis et 8, ubi solutione ad 1 addit formas non
causae. Nunc sufficiat contra illam ratio, fieri per se, sed per accidens tantum, quod
quae ex hactenus dictis facile colligi potest; est sano modo intelligendum, late utendo
nam forraae materiales (de his enim tan- verbo per accidens prout idem est quod
tum est sermo) non sunt etiam quoad en- cum alio; proprius vero dicitur forma haec
titatem suam sine concursu materiali sub- congenerari, ut idem D . Thomas significat
iecti; sed subiectum non infiuit in for- in ilio a. 4, et q. 65, a. 4. Idem tenet expres-
mam nisi quatenus sibi unitur, ut constat se Scot., VII Metaph., q. 10; Anton. Andr.,
ex dictis supra de materiali causa; ergo non q. 9 ; Zimar., Theorem. 100; Soncin., VII
potest talis forma fieri per aliquam actio Metaph., q. 23. Ratio autem est quia eius
nem quae non sit unitiva formae ad subiec- est per se primo fieri cuius est esse, cum
680 Disputaciones metafísicas
el hacerse tiene por fin la existencia; ahora bien, propiamente existe lo que sub
siste; luego esto es lo que propiamente se produce; mas no son las formas las
que subsisten, sino los seres que de ellas se componen; luego son los compues
tos el término principal y propio de la acción. Se confirma, pues la acción,
según damos por supuesto, es una sola; luego también el término adecuado es
único; mas éste no puede ser la forma, puesto que lo que se produce realmente
es el compuesto, que no es una forma; luego. Por razón de mayor claridad
suele distinguirse u n doble término, el u t q u o d y el u t q u o ; es decir, aquel
que se hace absolutamente y aquel con que se hace. Así, pues, el compuesto
es el té r m in o q u i o el u t q u o d , pues es lo que esencial y primariamente se hace;
en efecto, es lo que preferentemente se pretende con la generación, y constituye
el término último de la generación, lo cual es evidente por semejanza en los
seres artificiales; en efecto, la casa es lo que esencial y primariamente se edi
fica, etc. En cambio, el té r m in o q u o es la forma, ya que se produce en orden
a la constitución del compuesto. Por eso, como la palabra e d u c ir propiamente
sólo indica relación a este término q u o , sólo de la forma se dice propia y ab
solutamente que se educe de la potencia de la materia, mas no del compuesto;
en cambio, la palabra g e n e ra rse o h acerse manifiesta principalmente relación con
lo que existe o se hace, y por eso absolutamente se dice de la forma y no
de la materia.
5. Al argumento, en contra se responde negando la consecuencia, porque^
refiriéndose al orden del tiempo, la forína no se hace antes que el compuesto,
n i viceversa. En cambio, refiriéndose al orden de naturaleza, no sólo se hace
antes el compuesto, sino que en rigor sólo él se hace mediante esta acción,
mientras que la forma únicamente es coproducida. Y aunque concedamos que
en algún género de causa la forma se educe con prioridad de naturaleza, en una
especie de orden de ejecución, sin embargo no se entiende una acción como
absolutamente terminada, ni como hecho aquello que esencial y primariamente
se pretende, hasta que exista todo el compuesto. Y carece de importancia el
que se dé por supuesta una parte del compuesto y no de la^forma, puesto que
es'’preciso .distinguir cuatro ■■•géneros -de acciones; pues hay una acción que es
meramente productiva y no unitiva, que tiene siempre por término una cosa
fieri tendat ad esse; sed id proprie est qùod non autem compositum; verbum autem ge
subsistit, ergo id proprie fit; sed hae for- nerati aut fieri dicit habitudinem princi-
mae non subsistunt, sed composita ex ip- palem ad id quod est vel quod fit, et ideo
sis; ergo ad composita proprie et princi- simpliciter dicitur de forma et non de ma
paliter terminatur actio. Confirmatur, nam teria.
actio est una, ut supponimus; ergo et ter 5. Ad argumentum in contrarium respon-
minus adaequatus est unus; sed hic non detur negando sequelam, quia, loquendo de
potest esse forma, quia compositum revera ordine tempcris, non prius fit forma quam
fit, et non est forma; ergo. Maioris autem compositum, ncque e converso. Loquendo
claritatis grada distingui solet duplex ter autem de ordine naturae, compositum non
minus, scilicet, ut quod et ut quo, seu qui solum prius fit, sed etiam absolute illud
absolute fit vel quo aliud fit. Compositum solum fit per hanc actionem; forma vero
ergo est terminus qui seu ut quod, quia solum confit. Et quamvis demus in aliquo
illud per se primo fit; nam illud maxime genere causae formam prius natura edud
intenditur per generationem et in id ulti quasi ordine exsecutionis, absolute tarnen
mate terminatur generatio, et a simili patet non intelligitur terminata actio nec factum
in artificialibus ; nam domus est quae per id quod per se primo intenditur, donee sit
se primo aedificatur, etc. Terminus autem totum compositum. Nec refert quod aliqua
quo est forma, quia fit ut per earn compo pars compositi supponatur, et non formae;
situm constitua tur. Unde, quia verbum edaci oportet enim quatuor genera actionum di
proprie tantum indicat habitudinem ad hunc stinguere: quaedam enim est actio produc-
terminimi quo, ideo proprie ac simplicjter tiva tantum et non unitiva, et haec semper
dicitur forma edud de potentia materiae, terminatur ad rem simplicem, et ideo ex se
Disputación XV.—Sección IV 681
simple, pudiendo, por tanto, tener por térm ino una entidad parcial, si por
su naturaleza es apta para ser producida de este m odo; de este tipo es la crea
ción del alma racional, y lo mismo hay que decir, a m i juicio, de la creación de
la materia prima. E n cambio, hay otra acción meramente unitiva y no produc
tiva de los componentes; por ejemplo, la generación del hombre, y ésta tiene,
sin discusión, el compuesto como térm ino q u o d , y la unión como término q u o .
Existe, además, otra acción en tal grado productiva de u n compuesto, que al
mismo tiempo es unitiva y produce conjuntamente todos los componentes; tal
es la creación del cielo, de la que es evidente que tiene por térm ino esencial
y primario al compuesto, y a la materia y forma por concomitancia. Finalmente,
hay otra acción que es al mismo tiempo unitiva y productiva de una de las
partes componentes por presuponerse la otra, y de esta clase es la acción educ-
tiva de que ahora tratamos, no siendo esencial, por tanto, que su término ade
cuado sea producido de nuevo hasta tal punto que no se presuponga parte
alguna suya.
6. 'D e aquí deducimos, de paso, que esta sentencia no sólo es verdadera
en las formas sustanciales, sino también en las accidentales, por más que Escoto
antes, Antonio Andrés y otros se hayan pronunciado en sentido contrario por el
hecho de que del accidente y del sujeto resulta un uno p e r a c c id e n s , cosa que
no parece posible mediante una acción y causalidad esencial. Empero, la sen
tencia propuesta es verdadera, pues Aristóteles habla umversalmente y trae-
ejemplos sobre todo de accidentes. Y, por fin, defiende esto mismo expresa
mente y en concreto en el texto 32 respecto de las formas accidentales. E n
efecto — como dice allí— , la razón es la misma, porque con mucho mayor mo
tivo no son propiamente los accidentes los q u e , se hacen, a no ser en cuanto
unidos al sujeto y brotando de él. N i hace al caso que sean entes p e r a c c id e n s,
ya que tienen una composición real, verdadera y física, implicada de suyo en
dicha acción; por consiguiente, mediante ella se hace esencial y primariamente
el compuesto accidental, puesto que también la acción misma es accidental.
terminati potest ad-'entitatem partialem, si 6. Atque hinc obiter colligitur hanc sen-
nata sit hoc modo produci; et talis est tentiam non solum in substantialibus for-
creatio animae rationalis, atque idem est de mis, sed etiam^ijj acsidentalibus veram .es-
creatione materne primae, u t opinor. Alia se, etiamsi Scotus supra, Anton. Andr. et
est actio unitiva tantum et non productiva alii oppostami signiheent, eo quod ex ac
componentium, ut est generatio hominis, et cidente et subiecto fiat unum per accidens,
haec sine controversia terminatur tantum ad quod non videtur posse fieri per actionem
compositum ut quod et ad unionem ut quo. et causalitatem per se. Sed sententia propo-
Rursus, est alia actio ita productiva alicuius sita vera est, nam Aristoteles universaliter
compositi ut simul sit unitiva et comproduc- loquitur, et maxime adhibet exempla in ac-
tiva omnium componentium; et huiusmodi cidentibus. A c tandem in text. 32, expresse
est creatio caeli, quam constat per se primo et in particuiari hoc docet de formis acci-
terminar! ad compositum, concomitanter dentalibus. Kam (ut ibidem ait) ratio eadem
vero ad materiam et formant. Alia denique est, quia multa magis accidentia non per se
est actio simul unitiva et comproductiva fìunt, sed ut unita subiecfis et ex illis. N ec
alterius partis components ex praesupposi- refert quod sint enfia per accidens, nam
tione alterius; et huiusmodi est actio educ realem et veram ac physicam composifio-
ava de qua nunc agimus, et ideo non est nem habent, quam per se includit illa ac
de eius ratione ut ipsius adaequatus termi tio; et ideo per illam fit per se primo com
nus ita fìat de novo ut nulla eius pars prae- positum accidentale, nam et actio ipsa ac—
supponatur esse. cidentalis est.
•682 Disputaciones metafísicas
SECCION V
C u á l e s l a n a t u r a l e z a p r o p ia d e l a f o r m a s u s t a n c ia l
y s u c a u s a l id a d p r o p ia e n s u o r d e n
intelligi debet, et solum dicam us formarti rationalis, etiam si a corpore separata sit. E t
esse actum corporis physici, reliquam p ar hinc consequenter h abet u t cum m ateria
tem auferendo quae anim am secernit a for- com ponat essentiam entis naturalis, quod est
mis hlanim atorum . Possum us autem p er cor substantia com posita; e t ideo A rist., I I
pus physicum intelligere, vel m ateriam ip- Phys., c. 3, ait formant esse essentiae seu
sam, quatenus est altera pars com positi n a- qv.idditatis rationem, id est, quae com positi
turalis, quae, u t form a inform etur, sem per naturalis essentiam com plet e t ab aliis es-
supponim i' ordine n atu rae in suo genere sentialiter ac quidditative earn distinguit.
causae quantitate et aliquibus proxim is dis- 3. A tque hinc explicata etiam est cau-
positionibur, affecta, et ea ratione corpus salitas form ae; nam quia form a essentialiter
physicum appellari potest. Vel etiam pos- est actus, ideo includit intrinscce hab itu d i
sum us per corpus physicum ens ipsum na nem transcendentalem ad id cuius est actus,
turale intelligere quod ex m ateria et form a e t ad actuationem quam in illud exercet;
constat, cuius actus dicitur form a tam quam ideoque vix potest ratio form ae, nisi p er
constituens illu d ; quom odo etiam Aristote- habitudinem ad eius causalitatem , declarari.
les definivit esse actum vivcntis seu quo I n q ua possum us quatuor illa considerare
v iv im i s. U tram q u e igitur habitudinem in quae in om ni causa spectam us, scilicet, for
dicta parte nostra» descriptionis explicui- m ale principium causandi, conditionem ne-
m u s; nam form a substantialis ita est sub
cessariam ad causandum , causationem ipsam
stantia incom pleta u t sit actus m ateriae, ac
tus (inquam ) vel actu inform ans vel n atura et effectum qui causatur, quae om nia sigil
sua institutus ad inform andam m ateriam , larm i explicanda sunt, sicut in m ateria fe-
nam verba (u t aiunt) in definitionibus dicunt cim us, licet, suppositis quae ibi dixim us,
sptitudinem , et ita com prehenditur anim a brevius hic expediri possint.
684 Disputaciones metafísica)
SECCION VI
N aturaleza de la c a u s a c ió n d e la fo r m a
misma de causar; mas, de acuerdo coa esta opinión, la existencia no puede dis
tinguirse así, puesto que la forma causa por su entidad actual, ya que es inin
teligible que cause actualmente a no ser en cuanto pasee su entidad actual y
fuera de las causas; por consiguiente, en cuanto posee existencia. Esta opinión
exige una mayor demostración; porque del mismo modo que la actualidad de
la forma no es una condición distinta de la razón de causar o de actuar, tam
poco lo es la existencia, que está íntimamente entrañada en la actualidad mis
ma. Y por lo que se refiere a la necesidad de existencia de la forma como algo
previo a su causalidad, hay que decir que no es necesario que le anteceda en
el orden de la duración, ya que este género de anterioridad nada tiene que ver
con esto; es más, ni es posible naturalmente, puesto que a la forma no se le
debe la existencia hasta que u n sujeto inmediatamente apto la exija, puesto el
cual, una vez que la forma existe, lo informa naturalmente. Además, tampoco
es necesario que la existencia de la forma de tal manera sea algo previo en el
orden de la naturaleza, que tenga que pensarse en algún signo o momento en
el que exista y no informe, porque ni se precisa esto para la prioridad de na
turaleza, ni es inteligible en las formas que dependen de la materia, según se
desprende de lo dicho en la sección precedente. La anterioridad de naturaleza
en algún.género de causalidad puede tener lugar y hasta ser necesaria, puesto
que la causalidad de la forma depende de su entidad y existencia; por eso es
necesario que entre la existencia y la causalidad de la forma se dé un orden de
naturaleza del que se derive una prioridad —según dicen— a quo, no in quo.
Sobre estas prioridades se tratarán muchos puntos en las páginas siguientes.
4. Intima contigüidad de la forma con la materia.— Como segunda condi
ción necesaria puede señalarse la presencia o contigüidad íntima de la entidad
de la forma con la entidad de la materia; esta condición se asigna con toda
verdad y es necesaria hasta tal punto, que sin ella ni por potencia absoluta de
Dios puede la forma producir su efecto formal. ¿Pues quién es capaz de en
tender que una forma sustancial locativamente distante del cuerpo va a com
poner una sustancia con unidad per se? Así, pues, esta composición se realiza
• mediante una unión. íntima,- la cual, aunque no consiste en la presencia «local,,
sino en algo distinto de ella, sin embargo, la exige necesariamente. Y esto puede
sandi; existentia autem Son potest sic di materia pendent intelligi potest, ut ex d io
stingui iuxta illam opinionem, quia forma tis sectione praecedenti constat. Antecessio-
causât per suam entitatem actualem, quia autem naturae secundum aliquod genus cau-
non potest intelligi actu causare nisi ut ha- salitatis intervenire potest et necessaria est;
bens entitatem suam actualem et extra cau nam causalitas formae ab eius entitate et
sas; ergo ut habens existentiam. Atque haec existentia pendet; unde necesse est ut inter
opinio magis probanda est; quia sicut ac- existentiam et causalitatem formae sit ordo-
tualitas formae non est conditio distincta a naturae ex quo sumitur prioritas (ut aiunt)
ratione causandi seu actuandi, ita ncque a quo, non in quo. D e quibus prioritatibus
existentia, quae intime includitur in ipsa plura in sequentibus.
actualitate. An vero necesse sit existentiam 4. Intima propinquitas formae ad mate-
formae esse praeviam ad causalitatem eius, Ham.— Altera conditio necessaria assignari
dicendum est non esse necessarium ut sit potest praesentia seu intima propinquitas
praevia ordine durationis, quia talis ante- entitatis formae cum entitate materiae; quae
cessio est impertinens ; immo naturaliter non conditio est verissime assignata adeoque ne
est possibilis, quia formae non debetur esse cessaria ut sine illa, etiam de potentia Dei
donee illam postulet subiectum proxime ap- absoluta, non possit forma suum effectum
tum, quo posito, forma, simul ac est, natu formalem praestare. Quis enim intelligat
raliter illud informât. Kursus, neque necesse formam substantialem loco distantem a cor-
est existentiam formae ita esse praeviam or pore componere substantiam per se imam?
dine naturae ut intelligatur aliquod signum Haec ergo compositio per intimam unionem
vel momentum in quo existât et non infor- fit, quae non est quidem localis praesentia,
met, quia neque hoc est necessarium ad sed aliquid distinctum ab ilia, necessaria
prioritatem naturae neque in formis quae a tamen illam requirit Quod ex dictis supra
Disputación X V .— Sección VI 687
quid esse in rerum natura-distinctum ex na * fortiori probat Se matèria ; compositum au-
tura rei ab entitate formae. Probatur, quia tem est ultimus effectus huius causalitatis,
sicut agere aliquid est in rerum natura, ita ut statim dicetur; non est ergo causatio
■et informare, quia vere est realiter ac phy- ipsa. Item, compositum includit entitatem
sice causare. Rursus illud, quidquid est, est materiae et formae; causalitas autem formae
in re ipsa separabile a forma; nam in ani praecise sumpta non potest haec omnia in
ma rationali de facto separatur et in quali- cludere. Praeterea, posita unione et praeciso
bet forma substantiali separari posset per quocumque alio, praeter ea quae dicta sunt,
potentiam Dei absolutam; nam potest extra forma necessario exercet suam causalitatem;
materiam conservati, sicut conservata est positis autem omnibus aliis et ablata unio
quantitas ; est enim eadem vel maior ratio ; ne, impossibile est formam exercere suam
ergo distinguitur ex natura rei ab illa. causalitatem; ergo signum est in unione
7. Unio formae ad materiam est formae consistere talem causalitatem. Maior patet,
causalitas.— Notandum inter causalitatcm quia si forma unitur materiae, necessario
efficiends et formae discrìmen.— Deinde di- communicat illi seipsam per seipsam, id est,
cendum est hanc causalitatem nihil aliud
esse posse praeter actualem unionem formae non efficiendo aliam similem sed suammet
ad materiam. Probatur primo a sufficienti perfectionem et entitatem illi communican-
enumeratione, quia neque est materia, ne- do et hoc modo illam actuando. Et inde
que forma, neque compositum; ergo est etiam necessario consurgit substantialis na
dieta unio; nam praeter haec nihil aliud tura composita per se una; sed in hoc con-
exeogitari potest; et antecedens quoad om- sistit tota causalitas formae totusque effec
ncs partes est per se evidens. Nam de for tus eius, qui, ablata unione, permanere non
ma iam probatum est; et eadem ratio a potest, ut per se notum est; ergo. Unde in
Disputación X V .— Sección VI 689
■»so conviene advertir en esto una diferencia entre la unión, en la que hemos
dicho que consiste la causalidad de la forma, y la acción, de la que diremos
luego que es la causalidad del agente; porque la acción de tal manera es la
causalidad del agente, que el agente, en cuanto es agente, permanece en abso
luto fuera de su efecto; porque aunque se le comunique mediante la acción,
no lo hace, sin embargo, entregándose a sí mismo por sí mismo al efecto, sino
confiriéndole una entidad semejante; en cambio, la unión de tal manera es la
causalidad de la forma, que mediante ella se entrega a sí misma a la materia
o al compuesto; se trata, en efecto, de una causa intrínseca que causa por sí
misma. Y en este sentido puede afirmarse también que la causalidad de la for
ma comprende en sí la entidad de la forma, es decir, que esta causalidad es la
forma misma, no considerada absolutamente, sino en cuanto unida. Mas con
este modo de hablar se confunde la causa con la causalidad, y la razón de cau
sar cuasi en acto primero con la causación, que es como el acto segundo, di
ciéndose, por ello, más formalmente y con mayor precisión que esta causali
dad consiste en la unión misma.
8. Una pequeña duda.— Surge, empero, una dificultad, puesto que esta
unión se realiza de dos modos en las diversas formas sustanciales. En efecto, en
algunas es pura unión, es decir, sin inhesión o dependencia por parte de la
forma, por ejemplo, en las almas racionales; en cambio, en otras se da una
unión que es al mismo tiempo dependencia y una especie de inhesión de la
forma en la materia. Así, pues, la primera unión no puede ser la causalidad for
mal del alma racional, por originarse de ella por vía de eficiencia, y la causa
lidad eficiente es muy distinta de la formal. El antecedente es manifiesto, por
que por el hecho de ser creada el alma por Dios en u n cuerpo dispuesto, in
mediatamente ella misma, como por impulso natural, se une a la materia pro
duciendo la unión; en efecto, estando dotada el alma de inclinación natural a
esta unión, y teniendo en contigüidad al propio sujeto perfectible por ella
misma, no hay razón para que, como por natural gravitación, no pueda'unirse
al cuerpo, según opinó Enrique, Quodl. XI, q. 14; y Auréolo, citado por Ca-
jwréolo, In IV , dist. 43, q. 2 ; lo juzga probable allí Ricardo, a. 3,. q. -2.« T am
poco la segunda clase''cié unión puede ser la causalidad formal por lo que res-
hoc est notanda differentia inter unionem, diversis formis suBStSnüaîibus. In quibus- *
quam diximus esse causalitatem formae, et dam enim est pura unio, id est, sine inhae-
actionem, quam postea dicemus esse causa sione vel dependentia formae, ut in anima-
litatem efficientis, quod actio ita est causa- bus rationalibus ; in aliis vero est unio quae
litas agentis ut agens, quatenus agens est, simul est dependentia et quasi inhaesio for
omnino maneat extra effettuili; quia, licet mae in materia. Prior ergo unio non potest
per actionem communicet se, non tamen esse causalitas formalis rationalis animae,
seipsum per seipsum dando effectui, sed quia est ab ea effective; Causalitas autem
similem aliquam entitatem ei conferendo; effettiva longe diversa est a formali Ante-
unio vero ita est causalitas formae ut ea cedens patet, quia hoc ipso quod anima
mediante seipsam praebeat vcl materiae vel creatur a Deo in corpore disposito, statini
composito; est enim causa intrinseca per ipsa quasi naturali impetu sese unit mate
seipsam causans. Quo sensu dici etiam pos riae efficiendo unionem; nam, cum anima
set causalitatem formae compietti in se en naturaliter sit propensa ad illam unionem
titatem formae, seu hanc causalitatem esse et habeat applicatimi proprium subiectum.
ipsam formam, non absolute sumptam, sed perfettibile ab ipsa, non est cur non possit
unitam. Sed in hoc loquendi modo confun-
ipsa quasi naturali pondéré sese corpori co
ditur causa cum causalitate et ratio causandi
quasi in actu primo cum causatione, quae pulare, ut sensit Henric., Quodl. X I, q. 14;
esc quasi actus secundus, et ideo formalius et Aureol., apud Capreol., In IV, dìst. 43,
et magis praecise dicitur haec causalitas in q. 2; et probabile existimat ibi Richard.,
ipsa unione consistere. a. 3, q. 2. Posterior item unio non potest
8. Dubiclum.— Sed occurrit difficultas, esse causalitas formalis respectu aliarum for
r.am haec unio duplici modo contingit in matimi, quia illae formae per ipsam unio-
44
690 Disputaciones metafísicas
pecta a las otras formas, puesto que esas formas son causadas por la materia
mediante la unión misma y dependen de ella en su ser; por consiguiente, no
pueden las mismas formas ser causas de esa unión; luego la unión no puede
ser la causalidad de semejante forma; en efecto, la causalidad se origina de la
causa a quien pertenece la causalidad, al igual que la acción se origina del agen
te» y» por eso, presupone la existencia de dicha causa. N i es comprensible que
u n a misma realidad o modo sea la razón o como el proceso para que sea causada
la forma y para que la forma ejerza su causalidad mediante él. Y se confirma, por
que decíamos antes, en la aisp. XII, sec. 1, que la forma no puede ser la causa
forma! de la generación, puesto que es producida y educida del no ser al ser
mediante la generación; luego, por el mismo motivo, no puede ser causa de la
unión y — consecuentemente— tampoco la unión puede ser su causalidad. La
consecuencia es evidente, tanto por la paridad de razón, como también porque
la generación misma parece ser lo mismo que la unión, puesto que se dijo que
estas formas son hechas y se unen en una misma acción.
9. Si, dispuesto el cuerpo, el alma racional se le une intimamente.— A la
primera parte se responde que la sentencia de Enrique, de que allí se hace men
ción, es bastante dudosa, como puede verse en Escoto, In TV, dist. 43, q. 3,
a. 3; y en Capréolo allí mismo, q. 2, a. 3. Porque acaso la unión del alma
racional y del cuerpo se realice, o bien por obra del mismo generante debido
a la fuerza del semen y de las disposiciones, o bien, si a él se le debe sólo dis
positivamente, eficientemente será producida sólo por Dios, por el cual es crea
da el alma. Empero el que la unión sea producida por el alma misma no se
demuestra con argumento alguno suficiente; en efecto, aunque la forma sea
por su naturaleza apta para unirse, y esté —en consecuencia— naturalmente
inclinada a la unión, no se sigue de esto que tenga poder para unirse, ya qué
se trata de aptitudes o poderes diversos, de los que el uno no se infiere necesa
riamente del otro; es lo mismo que pasa también con la materia, que es apta
para unirse y en su género está indinada a la unión, y, sin embargo, no es
capaz de unirse. Del mismo modo, pues, que la potencia receptiva y la ten-
* dencra radicada'en ella son de naturaleza distinta de la potencia activa'y ele s u
inclinación, igualmente la potencia (llamémosla así) o aptitud formal y la in
clinación que en ella.se funda son de naturaleza distinta de la potencia activa;
èst ulla sufficiens ratio cur ex 31a inferatur, quasi via seu ratio qua mediante forma cau
maxime cum in omnibus aliis formis pro- sai totum compositum; et quatenus est a
babilius videatur unicnem non esse effective materia, sit ratio qua mediante forma ma
a forma. Secundo, etiamsi ilia sententia ad- teriata in suo esse a materia pendet. Est
mittatur, neganda est consecutio; nam enim illa unio nexus utriusque, scilicet, ma
etiamsi unio ad corpus sufiicienter dispo teriae et formae, et ideo quando talis est
sition effective manet ab anima rationali, unio ut etiam sit inhaerentia, simul esse pot-
nihilominus esse potest formale vinculum est et via (ut ita dicam) materiae ad formato
quo anima coniungitur materiae ut actus po et formae ad materiam. Nec refert quod cau-
tentine. Nihilque répugnât quod eadem unio salitas formae debet esse a forma, et ideo
sit ab anima in duplici genere causae, ef- supponete debet eam esse priorem ordine
fectivae scilicet et formalis, vel quod sit ef- naturae; nam, ut supra attigimus, haec prio-
fectus animae, ut efficiens, et quod sit ratio ritas non est in quo, sed a quo; non repug-
causar.di formaliter totum compositum; nul nat autem quod eadem unio et sit a forma
la enim repugnantia in his diversis habitu- ut informante materiam, et sit talis nexus
dinibus involvitur.
10. Unio quae est caustditas jormae ab formae cum materia, ut ilio mediante forma
hoc et a materia causatur.— Unionis varice sustentetur a materia. Atque Ita eademmet
acceptiones.— Ad posteriorem partem re- unio quatenus est a forma est medium seu
spondetur eamdem unionem causati et a ratio qua mediante forma actuat materiam
forma et a materia et ab efficiente, ab uno- et componit compositum, et hoc modo di-
quoque in suo genere causae, quia ab om citur esse causalitas formae; quatenus vero
nibus illis pendet ; ideoque non repugnare per illam forma materiae adhaeret et susten-
ut eadem unio, quatenus est a forma, sit tatur ab illa, est dependentia eiusdem for-
692 Disputaciones metafísicas
de la materia. Es, en efecto, tan íntima la conexión entre esta clase de forma y la
unión, que por diversas razones se hallan en mutua dependencia. A la confir
mación se responde que a veces se toma la unión por la acción, que —para
evitar equívocos— suele llamarse «unición»; a veces, en cambio, con mayor
propiedad, se la toma por el modo mismo de unión o de permanente inhesión
entre la materia y la forma en el ser constituido, y algunas veces se la toma
incluso también por la relación consiguiente, tal como consta más ampliamente
en ID, q. 2, a. 8. Así, pues, cuando decimos que la unión es la causalidad de
la forma, no se trata, como es de por sí evidente, de la relación, puesto que si
ésta se toma como algo distinto de los demás elementos, o no es nada, o es algo
posterior a ella. Ni se trata tampoco de la acción, a la que se refiere la con
firmación referida; en efecto, admitimos que la forma, sobre todo la que se
educe de la potencia de la materia, no es propiamente causa formal de la acción
por la que se educe, según demostramos en el lugar citado, puesto que es su
término; de donde esa acción se compara de algún modo activamente con la for
ma misma, y no puede —en consecuencia— ser verdadera y propiamente cau
sada por ella. Tratamos, pues, del modo de unión, cuyas características son com
pletamente distintas, porque no se compara activamente con la forma, sino que
es como el nexo formal entre ella y la materia, y puede, por lo mismo, tener
dependencia de ambas, según se explicó.
11. Mas aquí surge inmediatamente uña dificultad: por qué este modo de
unión se atribuye a la forma más bien que» a la materia. . Mas a esto ya se dio
satisfacción en la disp. XIII, sec. 6. Y aquí no se ofrece nada que añadir.
SECCION VI I
C uál e s e l e f e c t o d e la c à u sa fo rm a l
1. Dos son únicamente los efectos que pueden atribuirse a la forma, a sa
b er: el compuesto y la materia; pues por lo que respecta a la^generación y a
la «unición», ya se dijo que no podían' ser propiamente efecto de ella.,Y en
cuanto a la unión misma, una vez constituida, es evidente por lo dicho que no
mae a materia. Est enim tam intrínseca con- ratur ad ipsam formam, et ideo non potest
nexio inter huiusmodi formam et unionem, vere ac proprie causari ab ipsa forma. Lo-
ut diversis rationibus mutuo inter se pen- quimur ergo de modo unionis, de quo est
deant. Ad confirmationem respondetur unio- longe diversa ratio, quia non comparatur
nem interdum accipi pro actione, quae ad attive ad formam, sed est quasi formalis
tollendam aequivocationem soler dici unitio; nexus inter ipsam et materiam, et ideo pot
interdum vero ac magis proprie sumi pro est habere dependentiam ab utraque, ut de-
ipso modo unionis vel inhaerentiae perma- daratum est.
nentis in facto esse inter materiam et for II. Hic vero occurrebat statim difficul-
mam, et aiiquando sumi etiam pro relatione tas, cur hic modus unionis magis attribuatur
conseauenti, ut latius annotatur in III, q. 2, formae quam materia«. Sed huic satisfactum
a. 8. Cum ergo dicimus unionem esse cau- est disp. XIII, sett. 6. Neque hic aliquid
saiitatem formae, non est sermo de relatio addendum occurrit.
ne, ut per se notum est; nam haec si su-
matur ut aliquid distinctum ab aliis, vel SECTIO VII
nihil est vel quid posterius est. Ñeque etiam Quis SIT EFFECTÜS CAUSAE FORMALIS
est sermo de actione, de qua procedit dieta
confirmado; fatemur enim formam, prae- 1. Duo tantum effectus sunt qui formae
sertim illam quae educitur de potentia ma- attribuì possunt, scilicet, compositum et ma
teriae, non esse proprie causam formalem teria; nam de generatione vel unitione iaro
illius actionis per quam educitur, ut citato d:ctum est non posse esse proprie effectum
loco ostendimus, quia est terminus eius, eius. De unione vero ipsa in facto esse, con-
unde illa actio aliquo modo attive compa- stat ex dictis non posse dici proprie effec-
Disputación X V .— Sección V il 693
puede propiamente llamársele efecto, si no es por ventura del mismo modo que
la acción se llama efecto del agente, en cuanto de él proviene, aunque deba lla
mársele con más propiedad vía para el efecto.
aliqua denominatone quasi extrinseca; nam aliquid distinctum ab extremis .simul sump-
hic conceptus vel nullus est vel non est tis et unitit ; ex materia autem et forma
conceptus alicuius efíectus realis, sed deno- fit unum per se, quod oportet esse aliquid
minationis quam intellectus confingere pot- praeter illa tria, etiam simul sumpta, ut
est ex concomitantia vel habitudine ad for possit esse magis unum. Sed haec responsio
malo ut praesentem; sed per matcriam in faknm doctrinam supponit; impossibile est
formatalo intelligimus materiato ut intrin- eniin substantiam compositam in re aliquid
sece affectam forma; includi! ergo materia includere praeter illa tria simul sumpta.
ut informata, et materiam ipsam, et formam, Quod infra ostendam, disputando de essen
et unionem. Sed compositum haec tria in tia substantiae materialis. Ncque in eo con
c lu d i et nihil aliud; ergo haec non sunt in sistere potest differentia inter ens per se
re distincta; ergo non sunt duo effectus, et per accidens, sed in hoc quod ipsamet
sed unus diversimode a nobis conceptus et unio et extrema unionis omnia sunt eiusdem
decraratus. ordinis in ente per se uno, non vero in ente
4. Et confirmatur ac explicatur a simili; per accidens. Unde etiam fit ut in ente per
nam in forma accidentali non est aliud in se uno, unio sit intimior et orta ex maiori
formare subiectum et componere cum ilio proportione unibilium inter se. Quod vero
compositum accidentale; ut in albedine deal- in hoc solum et non in alio sita sit differen
bare nivem et constituere hoc album ut sic, tia demenstrari potest, quia tam ens per se
idem sunt; ergo idem est proportionaliter unum, prout nunc de ilio agimus, quam ens
in forma substantiali. Respondent esse dis unum per accidens non est unum imitate
paran rationem, quia ex subiecto et albe simplicitatis, sed imitate compositionis seu
dine fit unum per accidens, quod non est unionis ; ergo maior unitas ends per se com-
Disputación X V .— Sección VII 695
positi consist« in nobiliori unione et maiori praecipuam causalitatem formae esse consti-
proportione unibilium et non in additione tuere idem compositum, non utcumque, nam
tertiae entitatis intelligibiiis, quae, si sit sim hoc absolute dictum commune est materiae,
plex et ipsa sola praecise sumpta dicatur sed ut perficientis et complentis essentiam;
esse per se una, non erit una compositions, materia enim inchoat iilam, forma vero com-
et ita non erit compositum illud quod per plet. Cum vero additur formam prius natura
formam constituitur. Si vero illud tertium armare materiam quam constimere composi
sit unum intrinsece includens materiam et tum, negatur assumptum, quia illa non sunt
formam et unionem earum, nihil his adiun- duo, sed unum in re, unde non est inter
gere oportet ut illud sit per se unum; immo ea causalitas et consequenter nec ordo na
inde potius minueretur haec unitas, nam turae, sed ad summum potest esse ordo ra-
plura aggregarentur in eo composito sine tionis secundum conceptus inadaequatos.
ulla necessitate. Retinet ergo ratio facta vim Neque obstat quod forma essentialiter sit
suam, quod si in accidentali forma attuari actus materiae, nam aeque essentialiter est
subiectum et constitui accidentale composi pars compositi; immo, si inter haec facienda
tum, verbi gratia, album, idem sunt in re, esset comparano, essentialius est pars com
etiam in substantiali forma attuari mate
riam et compositum constimi idem sunt. positi quam actus materiae, quia forma non
Neque unitas per se hoc impedit, sed maiori est propter materiam, sed propter compo
ratione id postulat. situm; re tarnen vera haec non sunt duo
5. Ad rationem ergo in contrarium, con- in ipsa forma, sed unum fundans duas rela-
cedenda est sequela, nimirum, essentiam sub- tiones. Ex quo potius retorquemr argumen
stantialem compositam esse primarium effec- tum; nam, sicut forma una'et eadem apti-
tum formae in suo genere, et consequenter tudine est pars compositi et actus materiae,
696 Disputaciones metafisica?
poàitum esse ir.aloris nobilitatis quam sit includens suo modo esse; nam fili per se
materia vel forma, et refertur Alexander in primo debetur ut primae radici ipsius esse;
èamdem sententiam. Quam edam tenet Sim quae per illud étiam'*^ÌXistif, quamvis de-
plicius, in I Phys., text. 70, et II Phys.. cominatio existendi simpliciter " tribuatur
text. 4. composito propter modum subsistendi. Pro-
7. Ratio vero est quia compositum in- batur ergo antecedens, quia compositum
cludit quidquid est perfectionis in forma, includit perfectìonem formae et praete-
et addit aliquid; ergo est perfectius. Ante rea includit perfectionem materne. Respon-
cedens prabatur ab aliquibus *, quia com det Zimara a materia nullam sumi per
positum includit esse, quod non indudit fectionem, sed omnem potius imperfectio-
forma. Sed haec ratio nullius momenti est; nem. Fallitur tarnen, quia, ut supra os-
nam vel existentia distinguitur in re ab es tensum est, materia habet veram realitatem
sentia actuali vel non; si non distinguitur, et essentiam partialem; unde necesse est ut
sicut essentia composita includit suum adae- habeat aliquam perfectionem in latitudine
quatum esse, ita forma suum proprium es entis, et maiorem quam actidentia. Item
se; si vero distinguitur, primum ratio illa subsistentia perfectio est; hanc autem ha
non habet locum in homine quia esse prius bet substantia materialis maxime ratione
convenit animae quam homini. Deinde, ut materiae. Item materia secum affert suum
recte fiat comparano, debet fieri inter es- partiale esse, quae omnia constabunt infra,
sentiam fcrmae et essentiam compositi prac latius trattando de subsistentia et existentia.
tise, et sic non procedit illa ratio; vel si Et hoc sensu applicata prior ratio est effi-
fiat comparatio formae ad compositum ut cax; nam compositum habet esse comple
includit esse, edam forma sumi debet ut timi, esse autem formae est incompletum.
E x p o s ic ió n d e u n p a s a je d e l lib . V i l d e la M e ta f ís ic a d e A r is tó te le s
entidad, sino sólo prioridad; por eso Iavella en este lugar, q. 4, afirma que la
comparación entre la forma y la materia se hace en prioridad y perfección, mien
tras que entre la forma y el compuesto se hace sólo en prioridad. Esto, empero,
está en contra de la explicación de todos, ya que por el modo de concluir y argu
mentar de que se vale el Filósofo, consta que omitió esta partícula en el conse
cuente, o por causa de la brevedad —ya que se la comprende como implícita vir
tualmente en el antecedente—, o que la prioridad de perfección está, sin duda, in
cluida en la prioridad. La segunda explicación es que la forma tiene prioridad y
es más perfecta, no absoluta sino relativamente, de suerte que el Filósofo venga a
concluir virtualmente: la forma tiene prioridad y es más perfecta que la materia
por ser ella acto y ésta potencia; luego la forma es también más perfecta y tiene
prioridad sobre el compuesto, al menos en un punto, a saber: por ser la forma
acto simple y no incluir potencialidad, mientras que el compuesto incluye la
potencialidad de la materia. Así Santo Tomás y el Hálense en ese pasaje, y
Soncinas en VII Metaph,, q. 28. Mas esta explicación tropieza con dos obstácu
los: c! uno es que por ser demasiado relativo el punto de vista no debería
Aristóteles haber afirmado y concluido esto de modo absoluto, sobre todo una
vez planteada la comparación con carácter absoluto en el antecedente, ya que
la forma es simplemente más perfecta que la materia. El otro es que tampo
co, desde un punto de vista relativo, parece el compuesto menos perfecto que
. la. forma.: ya que el incluir la potencialidad de la materia no es una imperfec •
ción en el compuesto por comparación con la forma informante, sino sólo por
comparación con la sustancia inmaterial completa. Del mismo modo que el ser
una cosa más simple no es siempre una perfección mayor, incluso relativamente,
cuando esa realidad está destinada a formar parte de la composición de algo ab
solutamente más perfecto.
9. Por tanto, opino que Aristóteles no otorga allí en modo alguno la pre
ferencia a la forma sobre el compuesto, sino que o no establece comparación
alguna'entre ellos, o da más bien la preferencia al compuesto sobre la forma,
que es lo que hizo notar Simplicio en el pasaje citado, y se desprende de la ver
sión dá Argirópulo, en la que consta ísí:«Si- lat forma tiene prioridad sobre la
materia y tiene más entidad, también aquello que consta dé ambas tendrá prio-
. ■ -*
sit prior; ét ideo Iavellus ibi, q. 4, dicit secundum quid non debuisset Aristoteles
comparationem inter formam et materiam simpliciter id affirmare et colligere, prae-
fieri in prioritate et perfectione, inter for serdm cum in antecedente absoluta sit com
mam autem et compositum in prioritate parano, quia forma simpliciter est perfec
tantum. Sed hoc est praeter expositionem tior materia. Aliud est quod etiam secun
omnium ; nam ex modo colligendi et ar dum quid non videtur compositum minus
guenti! quo utitur Philosophus constai aut periectum quam forma: nam includere po
brevitatis causa fuisse in consequenti ornvs- tentialitatem materiae non est imperfectio in
sam iilam particulam, quae ex virtute an- composito comparatione formae informantis,
tecedentis inteliigebatur, vel certe sub pric- sed solum comparatione substantiae comple-
ritate comprehensam esse prioritatem per- tae immaterialis. Sicut rem esse simplicio-
fectionis. Seconda expositio est formam esse rem non est semper maior perfectio, etiam
priorem et perfectiorem non simpliciter, sed secundum quid, quando talis res ordinatur
secondimi quid, ita ut Philosophus virtute ad componendum unum aliquid simpliciter
sic coìliuat : forma est prior et perfectior ma perfectius.
teria, quia illa est actus, haec potentia; ergo 9. Quocirca existimo Aristotelem nullo
forma est edam perfectior et prior quam modo ibi praeferre formam composito, sed
compositum, saltem secundum aliauid, sci-
iicet, quia forma est actus simplex non in- vel nullam inter ea facere comparationem
cludens potentialitatem; compositum autem vel potius praeferre compositum formae,
includit potentialitatem materiae. Ita D. quod notavit Simplicius, citato loco, et con
Thomas et Alensis ibi; et Soncin., VII stat ex versione Argyropoli, quae sic habet:
Metaph., q. 28. Duo vero obstant huic ex- Si forma prior materia est, et magis ens,
positioni: unum est quod propter excessum illud quoque quod ex ambobus est, prius-
700 D isp u ta c io n e s m eta física s
ridad por la misma razón. Por eso la versión antigua indujo a error a los expo
sitores, porque en lugar del nominativo lo mismo, tiene el ablativo que lo mis
mo. Y por lo que se refiere al contexto, esta lección está también más de acuer
do con la intención de Aristóteles, puesto que lo que principalmente pretende
es demostrar contra los antiguos que la materia no es sustancia en el máximo
grado, sino que es menos perfecta que las demás. Por eso después, en el tex
to 8 , cita a los antiguos, que decian que la materia es sustancia en máximo
grado; mas él defiende que es imposible, y concluye: por lo cual la forma y lo
que de ambas resulta parece ser más sustancia que la materia. De ahí que, al
concluir en la primera comparación que el compuesto tiene prioridad por la
misma razón, formal e inmediatamente sólo parece comparar al compuesto con
Ja materia, pero virtualmente le otorga también la preferencia sobre la forma,
al concluir así: la forma tiene prioridad sobre la materia; luego también el
compuesto por la misma razón — repito—, a saber, por incluir la forma misma;
y, consecuentemente, también tiene prioridad en perfección y excelencia sobre la
forma misma, por compararse con ella como el todo con la parte.
10. N o toda causa es más excelente que su efecto.— A la objeción pro
puesta al principio se responde negando en absoluto la mayor; en efecto, no
es preciso que toda causa sea más excelente que su efecto, sino que únicamente
es necesario en la causa eficiente y final; mas no en la material, como admiten
todos, ni tampoco en la formal casi por el mismo motivo, a saber, porque estas
causas intrínsecas de tal manera son causas, que son también partes, y ninguna
de suyo da al efecto toda la entidad y perfección de éste, sino que io constituye con
firiéndole lo que tiene de entidad; empero él, por ser resultado de muchos ele
mentos, sale más perfecto que cada uno de ellos. Puede, por tanto, añadirse tam
bién que el efecto no supera la causa según aquello que recibe de ella, mientras
que puede superarla según lo que tiene de otra causa. De esto nos ocuparemos
más ampliamente luego, en la disp. XXVI, sec. i.
cric ofyea,indetti rationem. Unde antiqua ver- qtienter est etiam prius perfections* ,et nobi
sio decepit expositcres, quia loco hominaffti litate ipsa fórma, cum ad ittam ut to turn
ipsum habet ablativum ipso. Et quod ad ad partem comparetur.
contextual attinet, haec etiam lectio est magis 10. Non omnis causa nobilior efjectu.—
consentanea mtentioni^fietotclis; nam prae-v -Ad obiectìonem 'autem 'in principio positam
cipue intendit contra antiquos ostendere ma- respondetur negando simpliciter maiorem:
teriam non esse maxime substantiam, sed non enim est necesse omnem causam esse
esse minus perfectam caeteris. Unde postea, nobiliorem effectu, sed solum in aliqua cau
in text. 8, refert antiquos dicentes materiam sa efficienti et finali; non vero in materiali,
esse maxime substantiam; ipse vero docet ut omnes fatentur, ñeque etiam in formali,
esse impossibile, et condudit: propter quod fere propter eamdem causam, quia, nimirum,
forma et quod ex ambobus substantia 'tide- bae causae intrinsecae ita sunt causae ut sint
tur esse magis quam materia. Unde in priori etiam partes, et neutra per se dat effectui
comparatione, cum concludit compositum totam entitatem aut perfectionem eius, sed
esse uri us ob eamdem rationem, formaliter constituit ilium dando ipsi id quod habet
quidem et immediate solum videtur compa entitatis; ille vero, quia consurgit ex multis,
ra« compositum ad materiam, virtute tamen evadit perfectior singulis. Unde addi etiam
etiam illud praefert formae, dum sic colli- potest effectum non superare causam secun
git: forma est prior materia; ergo etiam dum id quod ab ea recipit; posse autem su
compositum, eadem (inquam) ratione, scili perare secundum id quod habet ab alia cau
cet, quia includit ipsam formarti; et conse- sa. De quo latius infra, disp. XXVI, sect. 1.,
Disputación X V .— Sección V ili 701
S E C C I O N VIII
Si la form a s u s t a n c ia l es verdadera ca u sa de la m a t e r ia
y LÁ MATERIA ES EFECTO DE ELLA
Exposición de opiniones
2. Respecto de esta cuestión son diversos los pareceres, según el diverso
modo de sentir a propósito del ser de la materia. En efecto, los que creen que
ía materia no posee por sí entidad alguna existencial dicen que la forma es con
propiedad causa de la materia, porque es causa de una cosa aquello que le con
fiere la existencia. Esta parece ser la opinión de Santo Tomás, I, q. 6 6 , a. 1,
y en el D e potentia, q. 4, a. 1; y la defienden todos los tomistas: Capréolo,
In II, dist. 13, q. 1; Cayetano, In D e ente et essentia, c. 5, en la q. 9 ; el Fe-
rrariense, en lib. III cent. G e n i., c. 4 ; Soncinas y Iavello, lib. VIII Metaph., jq. 1.
Lo mismo mantuvo Durando, In 11, dist. 12, q. 2, y Argentina, q. 1. Y el modo
de explicar esta causalidad formal, según la opinión que distingue reajmentg
la" existencia de la esencia 'actual de la criatura, tiene que* ser aquí que la enti
dad parcial de la esencia de la materia es de suyo incapaz de existencia hasta
que sea informada por la forma sustancial; y que la forma m k m » se; une a la
ipsa vero forma secundum suam entitatem 3. Unde iuxta principia huius sententiae,
essentiae per se primo unifur materne et anima rationalis in Christo homine habet
cum illa componit unam essentiam integrato; proprium et primarium effectum formalem;
atque hic est primarius effectus formalis ilio enim privari non potest si actu informal.
formae. Ex quo ulterius sequitur quod for et tarnen iuxta hanc opinionem non habet
ma communicet esse existcntiae quod secum propriam existentiam creatam; ergo solum
affert per se primo composito et per par- potest forma dare formaliter existentiam se
ticipationem materiae, sive illud esse manet cundario, quia, videlicet, ipsa est vel con-
active a forma seu per resultantiam, sive stituit proprium susceptivum existentiae sub-
solum formaliter, quod in hoc solo consis stantialis, vel (quod in idem fere redit) quia
tere potest quod tali formae vel rei infor-
essentiae completae per formam intrinsece
matae per illam naturali necessitate debea-
tur tale esse, etiamsi a sola causa extrínseca debetur esse substantiate, et non alteri. Sic
conferatur a qua fit forma. Et hanc expli- autem declarata lutee sententia probatur pri
cationem indicavit Caietanus, dicto loco, nec mo quia materia est pura potentia; ergo
viftetur posse convenientius exponi in prin- ex se non habet actum, sed a forma; ergo
cipiis illius sententiae; nam si existcntia est cum existentia sit actus quidam, non potest,
entitas distincta a forma, non potest ipsum materiae convenire nisi per formam. Secun
esse existentiae esse primus effertus formae, do, quia existentia est posterior actus, si
sed esse essentiae, quod distinction est;
comparetur ad essentiam; ergo supponit es
nam primus effectus formae est essentialis
rei, quia forma ut forma est de essentia rei; sentialem actum; hie autem actus est for
at vero existentia est extra essentiam iuxta ma. Tertio, quia esse substantiate est esse
hanc opinionem; non ergo pertinet ad pri- completum ac perfectum; ergo per se non
mum effectum formaient. debetur nisi naturae completae et formali;
D is p u ta c ió n X V .— S e c c ió n V III 703
es a una naturaleza completa y formal; luego se debe sólo a la forma o por
razón de la forma.
4. Mas añade Durando que, aunque se diga que la existencia no se distin
gue realmente de la esencia, sin embargo hay que afirmar que la forma es la
causa formal de la existencia actual de la materia; porque aunque la esencia sea
su propia existencia, hay que entender esto con proporción; en efecto, la esen
cia en potencia será la existencia en potencia, y la esencia actual será la exis
tencia actual; por consiguiente, sólo la forma será la existencia actual en cuanto
esté formalmente en la materia. De esta opinión explicada de ambos modos se
sigue que la materia depende naturalmente de la forma en toda su entidad, de
suerte que no puede permanecer sin ella, puesto que no puede permanecer sin
existencia; mas no posee la existencia si no es recibida de la forma y por la
forma, de la que depende la existencia misma; luego. De donde resulta que,
cambiada la forma, la materia cambia de existencia, aunque la esencia de la
materia se conserve idéntica bajo las diversas formas y existencias. Si esta de
pendencia es tan grande que, sin la forma, ni por Dios puede ser suplida, lo
explicaremos en la sección siguiente.
5. L a segunda opinión, absolutamente contraria, es que la forma no con
fiere la existencia a la materia, ni es causa propia de ella. Así lo defiende En
rique, Quodl. I, q. 14; en apoyo de esta sentencia se cita a Avicena, lib. VI
de ..la Metafísica; lo mismo-mantiene Escoto, In II, dist. 12, q. 2, hacia el fin;
y Gregorio en ese pasaje q. l,'a .- 2 , al primer argumento de Auréolo, y en q. 2,
a. 3. El fundamento consiste en que la materia tiene su propia existencia, que
no recibe formalmente de causa alguna, puesto que es una existencia simple y
parcial, distinta de la existencia que da la forma, y la tiene recibida eficiente
mente de Dios solo, siendo, por eso, en el orden de naturaleza, la materia ab
soluta y simplemente un supuesto previo para la forma; luego esa existencia
no es causada de manera alguna por la forma, sino que la forma la completa
y activa.'
6 . Quiénes afirman que la materia puede existir sin la forma y modalidad
de su asterias— Y si, atacando esta senteñcia, se ljega a la conclusión-de que la
materia puede existir sin la forma, puesto que la forma no es causa de ella,
ergo.tantum debeiur formae vel ratiorie for- 5. Secunda opinio omnino contraria est
mae. formam non dare esse materiae usque esse
4. Addit vero Durandua etiamsi dicatur propriam causam eius. Ita tenet Henricus,
existentia non distingui in re ab essentia, Quodl. I, q. 14; et in earn sententiam d -
nihilom'nus asserendum esse formam esse tatur Avicen., lib. VI Metaph.; et eamdem
causam formalem existentiae actualis mate- tenet Scotus, In II, dist. 12, q. 2, in fine;
riae; nam, licet essentia sit sua existentia,
et Gregorius ibi, q. 1, a. 2, ad 1 Aureoli,
id tarnen intelligi debet cum proportione;
nam essentia in potentia erit existentia in et q. 2, a. 3. Fundamentum est quia mate
poterria, et essentia actualis erit existentia ria habet suum proprium esse, quod for-
actualis; ergo sola forma erit actualis exis maliter a nulla causa redpit, cum sit esse
tentia. qua formaliter sit in materia. Atque simplex et partiale ac condistinctum ab es
ex hac opinione utrovis modo explicata se- se ouod dat forma, sed habet illud effective
quitur materiam naturaliter pendere a forma a solo Deo et secundum illud esse suppo-
in tota sua entitate, ita ut non possit sine nitur materia formae absolute et simplidter
ilia manere, quia non potest manere sine ordine naturae; ergo nullo modo illud esse
existentia; sed non habet existentiam nisi a causatur a forma, sed completur vel actua-
forma et per formam a qua ipsa existentia tur per formam.
pendet: ergo. Quo etiam fit ut, mutata for 6. Qui asserant, et quomodo, materiam
ma, mutet materia existentiam, quamvis sub sine forma esse posse naturaliter.— Quod si
diversis formis et existentiis eadem essentia
materiae conservetur. An vero tanta sit haec contra hanc sententiam inferas materiam na
dependentia ut a Deo suppleri non possit turaliter posse esse sine forma, quandoqui-
line forma, dicemus sectione sequenti. dem forma non est causa eius, quidam re-
704 D i s p u t a c io n e s m e ta fís ic a s
tu spronsdenensistsceonM ceadrsèil.,
hd0*In'ffeII,quÉqa.m,qau.o2d, vdid e- ■
utem *mq.at H
3,- ae.n1ric
, euts,q,Q 1u3o,dal.. 1I,, eqt.p4ro ,ib bim
abm ileoeetxisvti-est
aria ssm evera i
retia in p rin c ip
ruli,megtenpeorastbiliuio c re
m a s se
9,
D
sdinetem e um m
upllausfoillaa
rm - ru
a saeltem
pariu q
ratiou an tu m
uunoiu ad
starnfoermho c
afu q u
eisssin o d
eininC i
tro fa c
dutota
ctiosinene
sfourm bsta n
as1s2e,. Q uo1deettia2m a liq u o
pelatcevtidG abrrieali,liquInanII, m s ; q
gqu.la2re, aedtp4ra.eA dtetrnavtu n
raleScsoetu entits ninatuQ h ris
uoledl.esII,se
pMd is t.
laacnuicishsaeeoAq .
n,gcu.stin ;
ot,7lib .etIlib de.G e tueIInesC d
,ocnofenstrao pvio
utaletntain, qim uam lib e ro
etetmaoliorteruhm om innisim ra
,apnra esm e,rtim
c
.mun8d.i,Siexaisutim s tem 5 ide D ,
e u s fe c X
it in c re atio s
n .
e, p a te t In IV , od ist. 1 1, q . 3 . a H i ta tiu
rn e n n unt
o
ninatuprarin scipreio
rum e x,paqonusditio
iaum
,nuistesA tungounstin
G e n e sis
esusseapnraneote
, D e us tu ta
n
ri dfoicrm
c c u m
unatain
fo bsaolu
rm
eote,casseudm
c o rp o re ita inaeneqfo
stis rerm
u a m
maaiptesspria
ecpm
i ifoicnasuin
net.et
nuotnauescttoorpenra a tura
tu seu.tN m eira
q uceuloabrum h a opife
c o p x,iosneed A
in n aliituravelero, vdeisltin
s ecctio
u n ndeum utupanrtictur:uladreicm iturveelnsinei
m vida -tu
te ria rm dissesceunntire
d u m Hecnoric
m musunseum pracu,rsduum mnaait cseucnudnudm u m unpivrivers
a ale
ta m m co nnadtu
itioranm e ; anqounaeestem
m nm
a
tu ra e n o n
neonnerafittiouanlte p o
iurius se e x
s sre.iSiceorg p o lia ri
rruopfie o m n i
tioriqpuoin fo rm a, q
secqourruu
atu ia tu ra
r pcuenusm le a sc
eesm e n d e re
t huonciveiili; ta rn
natu e n
ra a d re
leraes.eS p le
cuicnd(inn d
um um prova -
tiog naetusra lite rpsain egm enaeteraria
tioe,nenaalte s s e t
riulite
s,rqum p
ana- re io
mpautegria n et cseocnusnerv rs
duama lis n
pin a
rivtu
ata m n,atu q
railia u iu
mpnori-n n t)
tu m
ninerem tosrte t
inefoe x rte tu ra r n
; aa t v e ro e x ri
d ebs
ccidisIII,se versalisidfierinonpotest,quiasirepeugunnait
v e tu ito e ofo
rd rm
in ea n s
a i
tu ra
Crmhrisa.tiQte uondetdeM faars
cto
iliuitas,aIn
D is p u ta c ió n X V . — S e c c ió n V i l i 705
?i repugna que exista el vacío en un espacio loca!, con mucha más razón suce
derá en la capacidad y potencia de la materia. Finalmente, otros afirman que,
incluso según el carácter particular de su naturaleza, la materia no puede exis
tir sin forma, aunque la forma no sea causa propia de ella, a no ser que se
llame causa a toda condición necesaria para existir. Y este modo de expresarse
parece estar más cerca de la verdad.
S o lu c ió n d e la cuestión
7. Afirmo, pues, en primer lugar: la forma no es para la materia la causa
propia que le confiera formalmente la existencia propia por la que existe la ma
teria. Se prueba, porque la forma no da a la materia la entidad parcial esencial
que posee en sí, según se demostró antes, y que conserva bajo cada una de
las formas; mas esa entidad incluye su existencia particular distinta de cual
quier existencia que proceda formalmente de la forma; luego. La mayor es
evidente, no sólo porque esa entidad, en cuanto a la existencia propia parcial
de la esencia, es simple y distinta de la forma, sino también porque se la pre
supone para la forma, y, respecto de esa existencia, permanece invariable bajo
cualquier forma; por esta razón incluso los autores de la primera sentencia
dicen que la forma constituye con la materia una esencia completa, pero que no
le confiere a la materia su propio ser esencial, sino que más bien lo supone;
luego la forma no puede ser la causa formal propia e intrínseca de la existencia
de la materia. Digo propia e intrínseca, porque extrínsecamente puede admitirse que
a modo de término, esta existencia de la materia se toma de la forma, ya que
la esencia de la materia consiste en la aptitud para la forma, por más que no se
trata de una relación a la forma en cuanto actualmente informante, sino en cuan
to tiene aptitud para informar. Por eso la materia conservaría la misma especi
ficación, aunque existiese sin forma. Se prueba la menor, porque el ser real de
la esencia, si es actual, es decir, si está fuera de su causa eficiente, es intrínsecamen
te el ser de la existencia, según se probará ampliamente luego al tratar de la* exis
tencia y de la esencia; ahora bien, la materia en cuanto presupuesta para la forma,
dinaricavpaaccuítaumte e idt plo o canlitiaspm
te atió
a te,'ria
"m eilito
. A lii mtá
agnis tia
fo epa;artia
rm tu le,eetia
m stm sim
q upialexsueptpoconnitu disrtinad ctafor-a
doenm
cria d dicnuem
itio nt seutia a e mnastu ecrauendnuom n ppaortic
ss e ula m re
a m
te- m
s u abm q,ueatcuin
m vqauria
e tarm
fo maan;"eut^ndqeugeatia dm iliuaducto esreses,
pero messceaussin axiseeteiufo
sd,rm ais,ilic etnisform anditio
nonnseit- pcurim m aemasetenria
tentia neam
uilli aiunetssfoenprm
tia amccoom
m npstitu
leetaeerli,re
cm scdspauria
ria
s da d
ic ee
n di p n
ro u
p
nm
in qc
u aoum
iu ssa vdidiccaotu
etu rr. a Ed t h
v ic
e- ns o
e nn tiav e
le ro m daa re
te ria e , s
qu
u uom d ro
po p
tiu riu
s m s u e
pss
p o n s-
it;
ritatemaccedere. eprg
ro oprianonetpointetrinst sfoecrma ailliu
essseefossrm e amlisatecria
ausea.
Quacstionis resaludo D icsoecaeute
trin p m
e r mpro
o dpuria
m etrm
te inintrin
i seiccia,poqteuia
d s t heoxc-
priu7
riam. D ic o e rg
cauessasemaqte o p
riaemrim o :
,adteanria fo rm
siiliexfo a n o n
rmalite e s t pro
rbpatu
ror- em ssaeteria
maetecria esisstituinin
i aapfo rm ain,equaia esrm
senam tia,
p u o is tit. P ro sefo drm hicanretesmo n
pe,ctusesdnoanptitu titu d
estdaindefo d fo
quiaefo
ltm n rm
íita am
te noenssednatia t le m mateqria uaemilla in ms e phaartia
b e - in
r, sp e c ific atio m a n e ret in m a te . rm
ria U
, neadtia
m em uetadacetu
s i e m
sia-
uóm t snnibpurasofo stcrmnsisum ; e
ses t,
d q u
illaa m q
e nu e
titares tin
in e ctlusu
d b
it seesstesin e fo rm a . M ino r a u te m p ro b a tu r, q u
saubam p artic u la re m l e xis te n tia m d istin c ta m e x tra recaaleusaemssensutiaam e, esifficattu
ie n atelem,sit,intrinidseesct,e
fo rm om a ;nieregxois.te
M natia
io r pproavteet,nietunm teqfourm ia ailla
liteerna etrasttta esnsdeoexdiseteenstia
s ee,etuteslasetentiain;frasedprom baate
bitu
ria r,
titasmateriae, quoadpropriumesseessen- ut supponitur formae secundumproprium
que1elLaconecdeicp.todeseB p.recC isoaiosain lgooem nás.ve(N z.ddee«lopasrtic E.u)larem» pone «partialem»; con Io
45
706 Disputaciones metafísicas
según su propio ser de esencia parcial, posee un ser actual en cuanto se dis
tingue del ser potencial objetivo, puesto que sin dicho ser no puede servir de
sujeto real y verdadero del cambio y de la form a; luego. Y se confirma y ex
plica, pues Dios conserva la materia bajo todas las formas que luego se suceden
con la misma acción con que la creó y conservó bajo la prim era forma; por
consiguiente, esa acción divina tiene por término cierto ser de la materia que
permanece idéntico bajo todas las formas; en efecto, la creación y conservación
correspondiente han de tener por término alguna entidad, y no puede una ac
ción permanecer la misma si el término no es el m ism o; luego ese ser no es
conferido formalmente por la forma, ya que el ser que da la forma varí.a al
variar la form a; mas ese ser en cuestión es el ser de la existencia, puesto que
es un ser temporal y actual fuera de la causa eficiente; luego.
8 . Por eso Durando no se expresa lógicamente cuando dice que, aunque
la existencia no se distinga de la esencia, la materia recibe la existencia de la
forma informante. Y se enreda en equívocos al decir que la materia sólo tiene
esencia en potencia, y que, por tanto, de suyo sólo posee existencia en potencia;
porque la materia tiene en sí en potencia la esencia' de la forma o del com
puesto; mas la esencia de la materia no la tiene en potencia, sino en acto,
por el hecho mismo de haber sido creada; pues una cosa es que la materia
sea esencialmente potencia y otra que sea únicamente una esencia en potencia.
Lo prim ero es, efectivamente, verdad en absoluto, incluso respecto dé la mate
ria que existe en acto, ya que con ello no se quiere decir más que e! que la
materia es esencialmente sujeto, o sea potencia receptiva. M ientras que lo se
gundo es falso de la materia creada en acto, incluso pensada como algo previo
a la forma; porque, aunque la esencia de la materia de suyo, es decir, sin la
la causa eficiente, sólo exista en potencia — cosa común a toda esencia crea
da—, sin embargo, mediante su creación, se convierte en esencia en acto, bien
que parcial y potencial subjetivamente; luego, en cuanto tal, posee su ser pro
porcionado de existencia; luego no procede formalmente de la forma. Mas
respecto de este, punto, es decir, de la. existencia de la materia, se expondrán
más ideas posteriormente.
esse essentiae partialis, habct esse actuale, essentÌ2m in potentia, et ideo ex se solum
prout distinguitur ab esse potentiali obiec- habere esse in potentia; nam materia secun
dvo, quia sine huiusmodi esse non posset dum se habet in potentia cssentiam formas
esse veruni ac reale subiectum transmuta- vel compositi; essentiam autem materiae
tionis et formas; ergo. Et confirmatur ac non habet in potentia, sed in actu, hoc ipsa
declaratur; nam Deus, eadem actione qua quod creata est; aliud est enim materiam
creavit ac conservavit materiam sub prima esse essentiallter potentiam, aliud esse tan
forma, conservât 31am sub omnibus formis, tum essentia in potentia. Primum namque
quae poctea succedimi ; ergo illa actio Dei est in universum verum, etiam de materia
terminator ad aliquod esse materiae quod actu existente, quia in eo nihil aliud signi-
manet idem sub omnibus formis; nam crea ficatur quam materiam esse essentialiter sub
no et conservano 3ii respondens terminatur iectum vel potentiam recepiivam. Secundum
ad aliquod esse, et non potest actio perma vero falsum est de materia actu creata, etiam
nere eadem nisi terminus sit idem; ergo prout praeintelligitur formae; nam, I:cet es
illud esse non datur formalitcr a forma, sentia materiae ex se, id est, remota effi-
nam esse qued dat forma variatur variata cientia, solum sit in potentia, quod com
forma; illud autem esse est esse existentiae,
quia est esse temporale et actuale extra cau mune est omni essentìae creatae, tarnen per
sant efficicntem ; ergo. suam crcationem fit essentia in actu, licet
8. Quocirca Durandus non loquitur con- partialis et potentialis subiective; ergo ut sic
sequenter dum ait, etiavnsi esse non distin- habet suum esse existentiae proportiona-
guatur ab essentia, materiam habere esse tum ; illud ergo non manat formalitcr a
a forma informante. In aequivoco autem forma. Sed de hoc puncto, id est, de exis-
laborat cum ait materiam tantum habere tentia materiae, plura inferius.
D i s p u t a c ió n X V . — S e c c i ó n V I H 707
lic n nature per. se_non imendat corruptio- et tamen manet sine phantasia et non
nem, sed generationem, fieri tamen potest * censetur esse otiosus, etiamsi tunc pro eo
n t res corrumpatur prius quam altera ge- statu non exerceat suam operationem. Ani-
nerari possit. Quare quod Aristoteles dixit, ma etiam rationalis indiget consortio cor
nempe: generatio unius est corruptio: alte- poris ad exercendam camalitatem formalem,
riuSj fortasse non convertitur, vel inteHigen- non vero ad existendum, et sic de aliis; sic
dum erit per se loquendo, licet ex accidente, ergo materia poterit indigere consortio for-
possit deficere. mae ad exhibendam causalitatem materialem,
II. Alia ratio fieri solet, quia quod non etiamsi ad existendum earn non requirat. Et
est aptrum per se operari sine alio, neque ratio est quia causalitas dicit relationem vel
etiam est aptum per se esse sine illo; ma habitudinem transcendentalem, et ideo pos-
teria nvtem natura sua nihil operari potest tulare potest consortium alterius; res au-
sine forma; ergo natura sua indiget forma tem a qua est causalitas potest esse magis
ut existât, nec potest esse sine ilia. Sed in- absoluta, et non actu, sed gptitudine tan-
terrogo an sit serxno de operatione proprie tum, societatem alterius postulare.
sunrota, quae dicit habitudinem ad princi- 12. Ex quo etiam infirma videtur alia
pium efficiens; et hoc modo non est ad communis ratio, quae maxima a priori esse
rem; nam materia nec sub forma nec abs censetur, nimirum, quod materia est pura
que forma potest habere aliquam opera- potentia, et ideo ab actu formae natura sua
tionem. Vel operatio sumitur late pro qua-
cumque causalitate; et sic falsa est assump- pendere debet. Quod enim dicitur pura po
tio ; saepe enim indiget una res consor- tentia non excludit actualem entitatem ip-
tio alterius ad causanduin et non ad exis- sius materiae, sed dicit solum talem esse
tendiim. ut intellectus agens indiget con illam entitatem ut essentialiter sit potentia
sortio phantasies ad abstrahendas species, et ad munus recipiendi et sustentandi for-
D i s p u t a c ió n X V . — S e c c i ó n V i l i 709
mam omnino instituta; non est autem de illa non succederei, s28*riatiSraIiter cuna sua'
ratione potentiae, generatim loquersdo, ut entitate et existentia fuisse permansuram.
semper sit sub actu suo; unde ergo osten- Nihilominus recedendum non est ab antiqua
ditur hoc esse de ratione huius potentiae? et communi sententia, quam his modis es
nam, e x 1eo quod sit potentia substantialis, plicare et confirmare possumus. Primo, non
id colligi non potest, ciirn inde potius ha- est verisimile materiam hanc inferiarem esse
beatur esse potentiam subsistentem, quamvis magis independentem a forma rei genera-
partialiter et incomplete, et ideo posse per bilis indefinite sumpta quam sit unaquaeque
se existere, etiamsi causalitatem suam actu materia caeli a propria forma, cum sit illa
non exerceat, sicut manet rationalis anima, minus perfecta; sed unaquaeque materia
quia subsistens est, licet actu non informet. caeli pendet naturaliter a sua forma; erga
13. Ratio probans materiam naturaliter Secundo, non est verisimile materiam hanc
sine forma esse non posse.— Difficile ergo magis pendere a formis accidentalibus quam.
videtur rationem reddere quae convincat a substantiali, cum per se primo ac princi-
hanc naturalem dependentiam materiae a paliter illam respiciat; sed ita pendet mate
forma, propter quod hoc tempore multis, ria haec ab accidentali forma ut naturaliter
praesertim in Italia, placet materiam qui- esse non possit sine omni illa, ut est evidens,
dem nunquam separari a forma propter ne- saltelli de quandtate.
cessarium ordinem agendum saturalium, 14. Augustinus tandem asservii materiam
turn inferiorum, turn caelestium, quae sem nulla duratione reali informem praecessis-
per introducunt unam formam recedente alia, se.— Tertio, physica coniectura optima est
non vero propter intrinsecam dependentiam quod haec materia ad hoc est insdtuta ut
materiae, quam dicunt non fore in nihilum semper sit sub aliqua substantiali forma et
redigendam si, ablata una forma, altera In ab eis nunquam separetur; ergo signum est
710 D i s p u t a c io n e s m e ta fís ic a s
creada con tales características que exige por su naturaleza la unión de la forma
para poder existir. El antecedente es claro por inducción, ya que la materia
fue desde el principio de su creación constituida bajo formas. La sentencia
opuesta no es verosímil, pues la Escritura no dice que Dios en un principio
creó la materia, sino el cielo y la tierra, palabras de las que se demostró antes
que no pueden hacerse equivalentes a la materia. Y aunque parezca que San
Agustín, a veces, tuvo sus dudas sobre este punto, sin embargo, en el lib. XII
de las C o n fesio n es, c. 17 y 29, refuta la primera opinión y concluye que la
materia antecedió a su información no temporalmente, sino sólo por natura
leza; por eso en el lib. X III de las C onfesiones, c. 33, concluye así: S ien d o una
cosa la m ateria d el cielo y de la tierra y otra d istin ta su configuración visible,
hiciste la m ateria de la nada absoluta, m ientras q u e esta configuración visib le la
hiciste de la m ateria in fo rm e ; sin em bargo, hiciste am bas cosas a la v e s, d e
¡verle q u e la form a siguiese a la m ateria sin n in g u n a in terru p ció n d e tiem po. Lo
mismo tiene ea el lib. I D e G en es, ad litter., c. 19. y en el lib. IV, c. 22 y si
guientes, y en el lib. I D e C ivita te D e i, c. 7. Y después de esa primera crea
ción jamás la materia careció de toda forma; y de tal suerte han sido dispues
tas por el autor de la naturaleza las causas naturales, que jamás puede una
forma abandonar la materia sin que sea infundida otra. En efecto, el axioma
de Aristóteles en el lib. I D e G en era t., text. 18 — la generación d e u n a cosa es
' corrupción dé otra —, es verdad en general, sin que pueda ser verdad afirmar de la
generación que la sigue siempre la corrupción, si no es verdad también que a
la corrupción de una cosa acompaña siempre una generación, porque si se co
rrompiese algo sin que se produjese ninguna generación, podría luego de la
misma materia generarse algo sin nueva corrupción. Pues siendo verdad que no
existe en la materia forma alguna de corporeidad o genérica, según se demos
tró antes y volveremos a demostrar luego, es necesario que a una forma suceda
siempre otra forma en la materia, a no. ser que queramos afirmar que de hecho
la materia permanece muchas veces sin forma alguna sustancial con solas las
formas accidentales,. Mas esto es absurdo y paradójico en filosofía. • . .
’ 15. Fue hecha, pues, esta materia para -estarSiempre con la forma; Mego*
es verosímil que haya sido hecha con tal disposición que necesite la forma para
inprincipioquacsreavsosceesm neaostent.ria
pEom ss,qeusadem
edvm ateAria
caelwn
edaepm gesneeqra
¿¡terms,
uatio
tuunrneiucvoserru
rupm tiope,esrsneissqeiqueuotia
dm sem agpdeenrceoraar-d
egxupsotin
et terram;
niussuin pra
teC o ste
rdounm ns u m
vs.id t
eca.tu1r7inetho2c9,dupbrio isitare
ssmu
e, fieru
tiore tio
;tngaemn em sinoaliq s
uoid e mcoerru m peem a
rem tu r
tuarteeria t npuolla
ta rn
onpoin e n
io n X
e mII re p rofe
s
b
a t ,et c o n c lu d it m a te ria m s e t a liq n
u e
idra g e ,
n p
e ras te
ri a sin x e e a
n do v a co rru p tio n s.
e
sfeisssnse.,tefomrm poatio
re,nesm edsnuaatu
c. 33, ita concludit: m ra
; u tandnetum X antre
III C oens- C fo urm
suste
maqnvtecvoerp
penrio rib
ruom re sittisinvem
ìta
uss, noescteensssauriu
mm l agteeria
estesettuin n e ric
fe
nuaU m
riu
a,m u
seretiatessine
m
C uri aliud sii
cadi et terrae m ateria, aliud spades, r.ia- om a e d foem
rm va s u c c é d â t in m a te riat , sen m
is p
i d ic fo
e r
re
teriem qv-idem de omnino nihilo, mundi au-
lem sp e d a ti de informi materia, smini ta vsin
dime ufosrm daeufa lla ctosubssataepnetial!macnuem resm o ateria
lis a c cm i-
rnen ulrumque fecisti ut materiam forma
hlibab.etIV lib . I d e Ge
nulla morae intercapedine sequeretur.
n es , a d litte r., c . 1 Id
9 , eme t desesnetatlib in usp.hiloQsuoopdhiaa.bsurdumet paradoxum
ta te , c .,7c..P2o2stetillasem quevnero tibupsrim , etam IdcereC a ivi- pe1tu5o. sitEsstubergfo
tio orm faac;taehrg aeocvm e aristeim
riaileutepster
nemnunquammateriacaruit omni forma; talemesse factamut forma indigeat ad
Disputación X F .— Sección VHI 711
m
adisdapqoexusitio
paeelle
suncdcaem ditapliaerm s,eqnuoaneera o btndeecfe escstu
ariam sarm
fo tisadnetm n onnsetra
o xptuem
rim sit;
u r n niam
is e x seuffe
bsctatib
ntia
u s levm e-l
n 's v e l o rg a
rec1e6d.it? Nequeestsinailequodafferebaturdetu n is
a tio n is n e c e s sa ria e a c c id e n
svaequiformtib u s
evid; sa e p e a
enpteorstoreste u te m n ulh
nsdsautmjnptro is e s t e ffe
dnusc,ticuntem c
ausnciveners sualis aquaneatu adrareepvleita ndtum v a c u u m ; n a n i n
m o o rte h o m a
in e
is ; et id e oce S c o tu s erio
t a lii n e g a in-nt
pterfe cta m unneita tesita
mteem t inate gvrita
acute umm pnro
uin ivpeetersri ib
faaitenin
antro
turmrduam cianneore
vam m afoterm
ria amnt,sinqueam foqrmuaam ,,,qpunoea
etia p ro p ter
e,atietenntison. Q c e s
puro ptevrerocom c
m tio
m n is
oria
dum e t flu
atlicquuiu n - n
si in
secoJm t fo
usnaim nt c o rp o
noosrtenovnelaclia re ita tis
ra v e l m r x
tionneeinctro tio
onvdmn is ciim us
pvariv o d a te e sse a s o rru p tio u c n o
reit.cpin
uoasscem t
deussbeita
ntipfoarm
e tu m ti aac, sdiisnpih
sitmoredcvem onilo
i
ptunm
m
a d incuesnecra
, ra
queodunsiv
ontiosenrvem
atis
a- vsin
am
eli.st tio e fo
fo rm
rm
naibsuitsceirc
aan;tnetisiitaquia
uffe
lum v
cuosmm
aelia
id m
itte
surminateria
ren.eSveidh is m p aronebrea-t
d,enlicteertdvee-
lu
Ig mitu t in co m a tu e rs a r u n x e c tib id n o
m
d acteurria
is rs
uenivceorsnsaelis
iu n s u p rvoannra
p e oretio
. Fdanete
ullaofarctoeto
sttem
n
aliahnuisnci m
u n q u a m
maoncstra
u s u i oacnsri,eim nih
nta
p e eilo
nrfeumc
min
tio nnuaitu
sris
m
adeoreru
a te ria
esm
e ,
t illu
u tetudnfina
Eixtoet
nru
im i
ro
in a n
date e
eria re m
coellig a te ria
euream m s in
hoecollepro e s ub s ta
venneire n tia li fo
exxistim rm a ,
indoigesnatia e t o m
pthilo niu m
sospuhooru ferem a n tiq u
conadsenillao ru m
sumtacm et re c
qcuoarre e n tio
mrec,ertu m
m
esseprobatam;antecedensautemdubitoan adphilosophicamrationemfundandam. l-
m , q c tio m e tis e In ge n e re on n u
D is p u ta c ió n X V .— S e c c ió n V i l i 713
Qualis sit dependemia materiae a forma nam forma subStSndañs vel eius unió ad
materiam, atque adeo totum compositum,
17. D uplex dependentiae modus .— A r-
pendei hoc modo ab aliquibus formis ac-
gumenta probantia materiam a forma solum
cidentalibus tamquam a dispositicnibus ne-
u t conditione dependere.— Sed explicandum
cessariis via conservationis, ut aiunt, non
superest qualis sit haec dependentia; duo-
quia sint propriae et directas causae talis
bus enim modis potest intelligi, scilicet, vel conservationis, sed quia sunt dispositiones
tamquam a propria causa vel tamquam a ita connaturales ut sint edam necessariae;
conditione ita necessaria ut absque ilia non ergo maiori radane potest materia habere
debeatur esse tali rei, quos duos modos de- talem dependentiam a forma tamquam a
pend-ntiae explicui late, in I tomo III par
necessaria disposidone et primaria. Item hoc
tis, disp. VIII, sect. 1, et ilios videtur signi- modo pendei materia a quantitate; ergo et
ficare Fonseca, V Metaph., c. 2, q. 3, sect. 1,
potest ¡tendere a forma. Deinde hic modus
dum ait intelligi posse materiam pendere
est sufficiens ad salvandum omnia quae di-
a forma vel tamquam a vera causa vel tam
cuntur de dependentia materiae a forma, et
quam a quodam concomitante; et sect. 3
omnes radones factae non amplius probant.
videtur de eisdem facere mentionem, dum Est etlam modus facilis et clams ; nam iux—
ait accidentia conservare substantiam, non ta ilium facile conciliantur duae conclusio
a priori, sed a posteriori. Dubitari ergo pot nes positae. Recte edam intelligitur quo-
est quo ex his modis pendeat materia a modo vicissim pendeat forma a materia et
forma. Et quidem, quod sit tantum depen materia a forma: una enim dicetur pendere
dentia a posteriori et a conditione neces a priori et altera a posteriori; una tamquam
saria, videtur probabiliter persuader! Primo, a vera causa, et alia ut a condiuone con
quia hie modus dependentiae possibilis est; comitante.
714 D isp u ta c io n e s m eta física s
18. En cambio, según el otro modo, resulta difícil comprender esta mutua
dependencia; pues debiendo la materia suponerse en absoluto para la forma, a
fin de que pueda ésta ser educida de la potencia de aquélla, apenas se compren
de cómo puede la materia depender a priori de la forma. Y se explica más y
aumenta la dificultad por el hecho de que la materia es producida por verda
dera creación y conservada mediante esa misma acción permanente; luego en
su producción no depende de la forma como de causa verdadera, puesto que
ninguna causa creada puede concurrir naturalmente a la creación. Algunos res
ponden que esto es verdad respecto de la causa eficiente, pero no de los otros
géneros de causas, porque la criatura no puede ser causa eficiente de la crea
ción, pero puede ser causa final, como es de por sí evidente; y por la misma
razón puede ser causa formal e incluso material; pues cuando se crea el todo,
las partes concurren a su ser y producción en el género de la causa material.
Mas, dejando a un lado la causa final, cuya causalidad tiene características pe
culiares debido a que no se ejercita mediante una moción real y propia distinta
de la acción de la causa eficiente, y no exige, por tanto, en la realidad previa
mente un ser real que ejecute tal causalidad, por lo que se refiere a la causa
material, su concurso parece estar en contradicción directa con la creación, en
cuanto creación propia y verdadera; lo cual se evidencia fácilmente por lo di
cho antes sobre la educción de la forma de la potencia de la materia y se de
mostrará luego con más amplitud en la disputación propia sobre la creación.
M e refiero a la creación entendiéndola’ propiamente como creación; porque si
sé la entiende como concreación,, puede tener dependencia de una causa mate
rial, tal como se declaró antes al tratar de la materia del cielo, ya que la coa-
creación en cuanto tal presupone la creación en orden de naturaleza y puede
por lo mismo tener alguna dependencia. Por el mismo motivo, pues, la crea
ción en cuanto tal no puede tener dependencia de una causa formal, puesto
que la causa formal supone la material, aunque la concreación sí puede tener
dependencia de una forma, según se explicó antes en el lugar citado. Ahora
bien, la materia de las cosas gencrables se crea verdadera y propiamente y no
se concrea propiamente, es’decir, no se produce .es-4a única e idéntica acción* en
18. A t vero iu x ta alium m odum difficile p ria® m otionem distinctam ab actione cano
in telíigitur haec m u tu a dep en d en tia; nam sas efficìentis, e t ideo n o n praerequirit reale
c;;m m ateria sim pliciter supponatur form ae esse in r e quae talem causalitatem exercet,
u t haec esa illius potentia educi possit, v is de causa m ateriali vide tu r ^ concursus eius
inteílígitur quomodo a p rio ri possit m ateria d ire tte repugnare cum creatione, u t e st pro
a form a dependere. E t explicatur am plius p ria et vera creatio ; q u o d facile p atet ex
augeturque d ific u lta s ex eo quod m ateria dìctis su p ra d e eductione form ae de poten
fit per v etara Creationem et p e r eam dem ac tia. m aterias, e t latius ostendetur in fra in-
tionem perm an en tem eonservatur : ergo non p ro p rià disputatione d e creatione. L o q u o r
autem de creatione, u t proprie « c a rio e s t;
p en d ct in suo fieri a form a u t a vera causa,
nam sub ra tio n s concreationis potest habere
quia ad creationem nulla causa creata con-
depcndéntìsm a causa m ateriali, u t su p ra
c u rrere potest natu raliter. R espondent ali-
declaratum e st tra tta n d o de m ateria caeli,
q u l hoc esse verum d é causa efficienti, no n
quia concteatio u t sic ordine naturae sup
vero de aliis generibus cau saru m ; n a m crea p o n i creationem , e t ideo potest habere ali
tu ra n o n potest esse causa efficiens crcatio- quant dependentiam . E adem ergo ratione
n is ; potest tarnen esse causa finalis, u t per creatio u t sic non p otest habere d ep rn d en -
se co n stat; et eadem ra t ione p otest esse tiam a causa form ali, a u ia causa form alis
causa form alis, im m o e t m aterialis; nam supponit m aterialem , licet concreata) possit
c u m creato r to tu m , p artes co n cu rru n t ad habere dependentiam a form a, u t supra loco
esse e t fieri illius in genere causae m a citato declaratum est. A t vero m ateria reru m
terialis. Sed, om issa causa finali, cuius generabilium vere ac proprie creatur, e t non
causalitas h ab et pcculiarem rationem , prop- concréatur proprie, id est, n o n p roducitur
terea q u o d n o n e st p e r realem ac pro p e r u n am e t eam dem actionem qu a creatur
D is p u ta c ió n X V .— S e c c ió n V IH 715
el mismo motivo que mediante dicha acción se coproduce siempre una nueva
materia. En consecuencia, la creación o conservación' de la materia no depende
de la educción de la forma como de causa propia o de una acción que le sea
esencial i luego mucho menos podrá depender de la forma como de causa ver
dadera, por ser la forma en cualquier género de causa posterior a la acción me
diante la cual se educe de la potencia de la materia; luego — en resumen—
tampoco la materia misma puede depender de la forma como de causa esencial,
sino sólo como de causa o condición concomitante y que dispone debidamente
y actualiza la materia misma.
20. Argumentos que inducen a creer que la materia depende de la forma
como de causa propia.— No faltan, empero, argumentos por los que parece
llegarse a la persuasión de que la materia puede depender de la forma como de
causa propia que — mediante su información—* la incorpora a su ser. Sobre
todo porque la forma sustancial material depende de la materia como de causa
propia y esencial en su género; luego la materia, a su vez, depende de la for
ma como de verdadera causa, puesto que, aunque no la sustente como sujeto,
puede abrazarla como acto. Porque igual que el acto propio de la causa eficiente
contiene el efecto en su ser debido a su causalidad, del mismo modo el acto
informativo puede abrazar a su sujeto en el ser de un modo proporcionado;
luego ésta es la relación en que se encuentra la forma sustancial con la materia.
Se prueba la consecuencia, en primer lugar, porque la forma material es más
perfecta y actual que la materia; por consiguiente, depende más esencialmente
la materia de la forma que la forma de la materia. Segundo, porque no hay
contradicción en esta clase de vínculo mutuo entre la materia y la forma, como
entre causas que son recíprocamente entre sí causas esenciales. Esto es evi
dente, tanto por la razón general de que en los diversos géneros de causas no
repugna la prioridad mutua, como también porque parece que en el cielo existe
esta mutua conexión entre la materia y la forma; ya que, según se dijo antes,
están en dependencia mutua y esencial tanto en sil producción'como en su ser,
de suerte que la concreación de la una depende esencialmente de la concreaciÓD
d e'Iá otra, y yiceversa. Y .de este-ejemplo se puede tomar un terce» argumento;
en efecto, la materia del cielo depende de su forma determinada como de causa
- *
com produci sémper'TJbvam m ateriam . Ig itu r’ effectivus ten et effectum in esse per suam
creatio vel conservatio m ateriae n o n pendei causalitatem , ita actus inform ativus potest.
ab eductione form ae tam quam a propria m odo sibi proportionato continere suum
causa vel actione p er se ; ergo m ulto m inus subiectum in esse; ergo ita com paratur for
p o test pendere a form a tam quam a vera m a substantialis ad m ateriam . Probatur con-
causa, cura form a sit in om ni genere cau- sequentia prim o, quia form a m aterialis est
sae posterior actione p er quam educitur de perfectior et actualior quam m ateria; ergo
p o ten tia m ateriae; ergo de prim o ad u lti magis per se pendet m ateria a form a quam
m u m , nec m ateria ipsa potest pendere a form a a m ateria. Secundo, quia non re -
form a u t a causa p er se, sed solum u t a pugnat huiusm odi m utuus nexus inter m a
causa vel conditione concom itante e t bene teriam e t forinam tam quam inter causas
d isponente ac a ttu a n te ipsam m ateriam . quae m utuo e t vicissim sunt sibi p e r se
20. Rationes suadentes materiam a for causae. Q uod patet turn illa generali ratione
ma pendere ut a propria causa.— N o n de- quod in diversis generibus causarum non
su n t tarnen argum enta quibus suaderi vi- repugnat m u tu a p rioritas, tu m edam quia
d eatu r m ateriam posse dependere a form a in caelo videtur esse haec m utua connexio
u t a p ro p ria causa quae per inform ationem
inter m ateriam et form am ; nam et in fieri
suam continet illam in esse. E t praesertim
quia form a substantialis m aterialis pender e t in esse m utuo e t per se pendent, u t su
a m ateria u t a p ropria et per se causa in p ra dictum est, ita u t concreatio unius per
suo g en ere; ergo e t e contrario m ateria se pendeat a concreatione alterius, et e con
p en d ei a form a tam q u am a vera causa, quia, verso. E x quo exem plo potest sum i tern a
licet n on su stentet illam u t sublectum , potest ratio, quia m ateria caeli pendet a sua de
u t actus continere illam. N am , sicut actus term inata form a, u t a causa per se; ergo et
Disputación X V .— Sección IX 717
esencial; luego también la materia de estos seres inferiores dependerá del mis
mo modo de la forma generable, aunque sea indeterminada. La consecuencia es
clara, porque la materia del.cielo es más perfecta; luego si ella depende, mu
cho más lo hará la otra.
2 1 . Enjuiciamiento del problema y de las razones aducidas por ambas par
tes.— Estos argumentos son, sin duda, probables, pudiendo de esta suerte de
fenderse por lo dicho ambas posiciones con probabilidad; sin embargo, a mí
—a decir verdad— la primera me resulta más comprensible y fácil, y si se pe
san con atención los argumentos propuestos, los de la segunda se refutan con
harta facilidad. Es tarea que encargo al lector, por ser cuestión fácil, puesto
que después, al explicar cómo las causas pueden ser causas recíprocamente, se
explicará exhaustivamente qué clase de prioridad mutua puede darse entre dos
cosas y cuál no puede darse, dependiendo de la comprensión de esto en gran
parte la solución que ahora se adopte.
S E C C IO N IX
cidente tiene menos entidad y actualidad que la forma sustancial. Por eso. todcs
los doctores que se citarán en seguida están de acuerdo en esto respecto de la
forma sustancial, aunque disientan respecto de la materia.
siguiente, repugna que la materia exista sin acto, porque de lo contrario, esta
ría al mismo tiempo en acto y sin acto; mas el acto de la materia es la form a;
luego repugna que exista sin forma. En tercer lugar, aunque la materia tenga
cierta existencia parcial, la tiene con dependencia de la forma en el género de
la causa formal; mas Dios no puede suplir por sí el efecto de la causa form al;
luego. E n cuarto lugar, suele proponerse este argumento: si la materia se con
servase sin la forma, existiría en la naturaleza algún individuo que estaría en el
género de la sustancia y no estaría en especie alguna; en efecto, la materia es
taría en el género de cuerpo, por ejemplo, y no pertenecería a especie alguna
del mismo. En quinto lugar, todo ser accidental procede de la forma accidental
y, por lo mismo, nada puede ser tal sin ella; luego todo ser sustancial procede
de la forma sustancial y no puede existir sin ella; mas la materia no posee ser
alguno sustancial; luego no puede existir sin la forma sustancial. Suelen multi
plicarse otros argumentos, pero no aportan ninguna nueva dificultad, por lo
cual creo que es inútil detenerse en ellos.
bargo, Dios puede hacer que permanezca en el accidente solo o separado, y con
mayor razón podría conservar el ser sustancial en la sola forma sustancial ma
terial; luego también podría en la sola esencia de la .materia poner el acto de
la existencia, porque, a pesar de ser la materia potencia para la forma, no obs
tante, en realidad es una esencia parcial sustancial; luego en cuanto es una esen
cia podrá ser actuada por la existencia, puesto que la existencia es un acto de
la esencia. N i existe argumento alguno que pruebe que ese orden entre la forana
sustancial y el acto de la existencia, o que la dependencia de la existencia res
pecto de la forma es hasta tal punto esencial, que no pueda cambiarse o su
plirse por D ios; la forma, en efecto, no es causa de la existencia, de tal suerte
que forme composición intrínseca con ella, ya que se da por supuesto que son
entidades simples distintas; y esa causalidad de la forma que no se realiza por
composición intrínseca, sino por dimanación o por otro procedimiento semejan
te, puede ser suplida por Dios, como demostraré en seguida.
4. N i cabe decir que la materia que existe por el acto realmente distinto de
existencia ya posee la forma, puesto que todo acto es forma. En efecto, según
esta sentencia, este principio es falso, aun respecto d d acto actuante; los par
tidarios de dicha sentencia ponen en solo el supuesto sustandal la forma sus
tancial y el acto de la existencia realmente distinto, y no admiten dos formas
sustanciales; luego la existencia sustancia^ no es forma sustandal. Por eso di
cen también que la existencia de .la humanidad creada puede ser suplida por la
existencia increada del Verbo, por no ser lá existencia -una forma; luego si la
materia fuese conservada con u n acto de existenda realmente distinto de su
esencia sin otra forma, se conservaría verdaderamente sin forma, y de esta suer
te existiría en acto sin acto informativo, mas no sin acto terminativo. Se añade
a esto que algunos de los autores que ponen la existenda como realmente dis
tinta de la esenda conceden que Dios puede conservar la esencia sin la exis
te n d a en la naturaleza y fuera de las causas. Y aunque defiendan con esto una
contradicción, sin embargo, supuesto su falso principio, parecen hablar conse
cuentemente. ¿Por qué, pues, no van a admitir también que la esencia de la
materia puedo conservarse en la "naturaleza y fuera de las cauSas .sin un acto
' h
n atu ra e t ex tra causas sine acni existentiae existit. N ulla enim m aior repugnantia affer
distincto ? N a m u t res sit in re ru m n a tu ra r i p otest in existentia partial i*materiae, q u an t
et ex tra causas, sufficit secundum ipsos' es in partiali existentia form ae vel accidentali
se essen tiae; m ateria autem ex se e t p er existentia quantitatis. N am que haec existen
se ipsam form aliter aliquod esse essentiae tia partialis m ateriae n o n m an at intrinsece
h abet, quam vis partiale ac dim inutum . a form a, sed solum n atu ralitcr pen d et ab
5. Germana a priorique conclusioms pro- ilia, vel tam quam a conditions seu actuali
batio.— S ed haec velini ad hom inem ex disposinone n atu raliter debita, vel ad sum -
alienis p rin d p iis p ro ced im i; ex propriis au m u m u t a causa inform ante e t p er infor-
tem ratio a p rio ri huius sem entine est q u ia m ationem suam p e r se concurrente e t iu-
m ateria, sicut h ab et suam partialem e n tita- vante ad esse m ateriae; h ie autem m odus
tem essentiae, ita e t existentiae; existentia dependentiae facile p o test a D eo suppleri
enim substantiae ita com posita est sicut es sine repugnantia. E t de p rio ri quidem , qui
sentia substantiae, et ideo sine u lla im pli nobis probabilior visus est, res est etera,
catio n s vel repugnantia potest D eus sicut qu ia ille m odus dependentiae est valde ex-
form am sine m ateria, ita e t m atcriam sine trinsecus e t a posteriori, e t solum consistit
form a conservare. Q uia, licet pro p riu m sus- in hoc, quod re i in tali statu constitutae
ceptivum (u t ita loquam ur) com pletae et
vel carenti tali disposinone vel actu no n
integrae existentiae sit com pleta n a tu ra vel
substantiate suppositum , tarnen pars n a tu debetur naturaliter esse. P o test autem D eus
rae sen n atu ra partialis capax est partialis conferre esse, etiam p raeter naturale d ebi-
existentiae sibi proportionatae, in q u a potest tu m seu p raeter o rdinem naturalem , e t ita
p e r divinam p otentiam p a rtialiter sola sub potest conservare form am in m ateria sine
s is te d , sicut q uantitas in sua proportionata naturali dispositione e t am m ani in corpore
existentia p e r divinam potentiam separata sine n atu rali o rg a n iz a tio n .
46
722 D is p u ta c io n e s m eta física s
rivo seu existentiae e t in potentia ad actum si D eus crearet su bstantiam anim ae sin e
form alem , in qùò n ulla est repugnantia aut potentia intellectiva, p e r eafndem actionem
difficultas, cum potentia receptiva necessa illam crearet, e t m iraculum solum esset im
rio in clu d at aliquam entitatem e t actualita- pediré naturalem dim anationem facu ltan ; ab
tem entitativam , u t su p ra declaratum est. essentia; im m o de facto anim a C h risti ea
7. Deus sine forma maleriam conserva- dem actione creata est sine p ro p ria subsi-
turus quid novi debeat praestare.— Atque stentia ac aliae crean tu r, solum que in illa
hinc o b iter intelligitur p e r q uam actionem im pedita fu it actio vel dim anado propriäe
possit D eus m ateriam sine form a conservare, subsistentiae. E t proportional! m odo lo q u en -
a u t q u id novi oporteat ipsum exhibere u t d u m est, si D eus velit conservare sine for
illam conserve!. D iversim ode enim loquen- m a m ateriam quae iam est sub illa ; n am
dum e st iuxta diverses m odos dependentiae expeliendo unam form am et non concurren-
m a te rn e a form a supra tactos. Si enim m a do ad introductionem alterius solum esset
teria solum pen d et a form a u t ab actu seu necessarium D eu m continuare illam m et ac
disposinone consequent!, nulla nova actio
tionem qu a nunc conservat m ateriam , q u ia
necessaria est ex p arte D ei ad conservan-
dam m ateriam sine fo rm a; sed si a princi p er illam sufficienter conservaret entitatem
pio crearet m ateriam solam sine form a, ac m ateriae in re ru m n a tu ra et extra causa?;
tio eadem om nino esset cum illa qu a D eus m iraculum que solum in eo esset p o situ m
actu creavit m ateriam sub form is, solum que quod D eus c o n d n u aret actionem conservad-
constitisset m iraculum vel praeternaturale vam m ateriae in eo sta tu in quo ills no n
opus in hoc quod D eus faceret illam actio deberetur esse e t sine illis condidonibus
nem sine concom itantia alterius p er quam quae ad naturalem m od um existendt neces-
induceret form am in talem m ateriam . S icut sariae sunt.
724 Disputaciones metafísicas
8. A t v e r o .s i m a tg r ia .-pendet a f o r m a u t , illa m f o r e a c t i o n e m . p e r m o d u m a b s o lu ta e
a p r o p r i a c a u s a p e r se in f l u e n te a d e ss e il- ■ e t o m n in o in d e p e n d e n tis c r e a tio n is , d is tin -
lin s , s ic n e c e s s a r iu m e r i t D e u m a lio g e n e re g u iq u e a b a c tio n e q u a n u n c c o n s e r v a tu r m a
e f f ic ie n tia e e t a c tio n is s u p p le r e illa m c a u s a - te r ia , q u i a h a e c e s t p e r m o d u m c o n c r e a tio -
l i t a t e m f o r m a e ; q u i a s i fila c a u s a lita s f o r - n i s ; q u o d q u id e m i n m a te r ia c a e le s ri, si
m a e p e r se n e c e s s a r ia e s t p r a e t e r c o n r a iu - c o n s e r v a n d a e s s e t s in e f o r m a , fa c ile in te lli-
n e m in f lu x u m q u o D e u s n u n c c o n s e r v â t g i p o t e s t ; i n h a c v e ro m a te r ia g e n e r a b iliu m
m a te r ia m , n o n p o te r it c u m h o c s o lo c o m d if f ic iliu s i d e s t, n a m a c tio p e r q u a m fit
m u n i in f lu x u D e i m a te r ia c o n s e r v a r i s in e re v e ra e s t a b s o lu ta c r e a t io , u t i n s u p e r io r i-
c a u s a lita te f o r m a e n is i h u iu s n é c e s s ita s alio b u s e s t d e c l a r a tu m , e t id e o p r i o r d ic e n d i
g e n e r e c a u s a lita tis s u p p le a tu r . S ìc u t, q u a n d o m o d u s q u o a d h a n c m a te r ia m s e m p e r v id e tu r
D e u s c o n s e r v â t q u a n t i t a t e m s in e m a te r ia li v e ris im ilio r .
c o n c u r s u s u b ie c ti, n e c e s s a r iu m e s t u t s p e
c ia li e ffic ie n tia s u p p l é â t c o n c u r s u m iliu m Satisjil rationibus prioris sententiae
s u b ie c ti, s in e q u o q u a n tita s n a t u r a l i t e r e ss e
n o n p o s s e t, e t id e o d ic im u s lo n g e d iv e rs a 9. R a t io n e s c o n tr a r r n e s e n te n tia e o m n e s
r a t i o n e c o n s e r v a r e D e u m q u a n t i t a t e m s in e fe re s o lu ta e s u n t e x d ic tis . A d p r im a m e n im
s u b ie c to a b e a q u a illa m in s u b ie c to c o n - ia m r e s p o n s u m e s t e t ia ls u m s u m e r e , n e m -
s e r v a b a t, u t la te tr a c ta v i I I I to m o I I I p a r p e o m n e m e x is te n tia m e ss e a f o r m a u t a b
tis . S ic i g itu r n e c e s s a r iu m e sse t in p r a e - in tr in s e c a e t q u a s i e s s e n tia li c a u s a ( e s t e n im
s e n t i , s e r v a ta p r o p o r tio n e . Q u a e n a m v e ro id v e r u m d e e x is te n tia c o m p le ta s u b s ta n tia l! ,
• e s s e t illa n o v a a c tio q u a m D e u s a d h ib e r e t n o n v e r o d e q u a c u m q u e p a r tia li) , e t fila tio -
a d m a te r ia m c o n s e r v a n d a m s in e f o r m a , n o n n e m n o n e s s e n e c e s s a r ia m , q u ia , e s to in t e r
e s t f a c ile a d e x p lic a n d u m ; d ic im u s a u te m c e d e r « file n a tu r a lis o r d o i n t e r f o r m a t a e t
Disputación X V .— Sección IX 725
riese ese orden natural entre la forma y la existencia, no resultaría de ahí que
fuese inmutable por la omnipotencia de Dios. Al segundo responden Escoto y
otros que se incurre en equivocación con los términos de potencia y acto; en
efecto, se llama a la materia pura potencia subjetiva, y si es puramente tal, car
rece de acto informante; mas cuando se dice que toda realidad existente está
en acto se entiende del acto entitativo, que no está en oposición con la potencia
subjetiva, sino únicamente con la objetiva. Iavello y otros piensan que esta res
puesta queda expresamente rebatida impugnando la potencia objetiva; mas no
hay por qué encerrarse en el término «potencia objetiva», acerca de la cual la
controversia acaso sea meramente de palabra, como el mismo Iavello confiesa
y hemos de tratar más abajo; sino que debemos fijarnos en la realidad signi
ficada, que es una cosa en su ser posible, bien se le llame posible por parte
de la potencia objetiva, bien por parte de la potencia activa del agente, pues
esto, por el momento, no interesa. Ahora bien, a la realidad posible así consi
derada se opone la realidad en acto, y en este sentido es verdad que una cosa
existente debe estar en acto; mas este estar en acto no se opone a la pura po
tencia subjetiva. Y si a la materia ya creada se le llama pura potencia en este
sentido, estamos en un falso supuesto. Respecto del tercero ya se explicó su
ficientemente cómo puede Dios suplir la dependencia natural que respecto de
la forma tiene la materia en su existencia parcial.
10. L a m ateria reclam a una especie sustancial propia y estable. — Al cuarto
se responde que el argumento no tiene más valor para la materia sin forma que
para la materia informada. En efecto, la materia no tiene una especie sustancial
y esencial distinta por el hecho de estar bajo una forma, bajo ésta o bajo la otra.
Y. digo sustancial y esencial porque tratamos de la materia prima y no de la
materia próxima, la cual incluye las formas o disposiciones accidentales, por
razón de las cuales se dice a veces que difiere específicamente; pero en este
caso no se trata *de diversidad en la diferencia sustancial de la materia, siñó en
los accidentes. Así, pues, la forma no confiérela diferencia específica a la ma-
terfa, sino al compuesto. P o r . eso, al igual que la materia permanece- riuméricá-
mente idéntica bajo diversas formas, también permanece idéntica especíñcamen-
e x is te n tia m , n o n in d e f i e r e t e s s e i m m u t a b i - Q u o d si in h o c s e n s u m a te r ia ia m c r e a ta
le m p e r o m n ip o te n tia m D e i. A d s e c u n d u n i d i c a t u r p u r a p o t e n t i a , f a ls a e s t a s s u m p t i a .
r e s p o n d a n S c o tu s e t a llí c o m m u t i a e q u i v o - A d t e r t i u m s a tis i a m d c d a r a t u m e s t q u o - ,
c a tio n e r n i n n o m in e p o te n tia c e t a c t u s ; n a m m o d o p o s s it D e u s s u p p l e r e d e p e n d e n tia m .
m a te r ia d i c i t u r p u r a p o t e n t i a s u b i e t t i v a , n a t u r a l e m q u a m h a b e t m a t e r i a i n s u a e x is -
q u a e s i i n s u a p u n t a t e s it, c a r e b i t a c n i i n t e n t i a p a r tia li a f o r m a .
fo rm a n te ; c u m y e ro d ic itu r o m n e m re m 10. Materia siibsianiidcm propriam sta•
e x is t e n te m e s s e i n a c t u , i n t e l l i g i t u r d e a c n i biletnque speciem sibi adscribit.— A d q u a r -
e n tita tiv o , q u o d n o n o p p o n i t u r p o te n tia e t u m r e s p o n d e t u r n o n m a g is p r o c e d e r e a r g u
s u b ie c tiv a e , s e d o b ie c tiv a e t a n t u m . Q u a m m e n t u m illu d i n m a t e r i a s in e f o r m a q u a m
r e s p o n s io n e m I a v e liu s e t a lii p u t a n t s a tis in m a te ria fo rm a ta . M a te ria e n im n o n h a b e t
e x d u d i im p u g n a n d o p o t c n t i a m o b i e c t i v a m : a lia m s p e c ie m s u b s t a n t i a l e m e t e s s e n t i a l e m
sed n o n e s t q u o d h a crea m u s in voce p o s ib i, p r o p t e r e a q u o d s i t s u b f o r m a v e l
te n tia e o b ie c tiv a e , d e q u a f o n a s s e e s t c o n s u b h a c v e l illa f o r m a . D ic o a u t e m s u b
tr o v e r s ia d e n o m in e , u t e tia m I a v e liu s f a - s ta n t ia le m e t e s s e n tia le m , q u i a a g im u s d e
te tu r e t in fe rìu s tra c ta n d u m e s t ; se d a tte n m a te ria p rim a , n o n d e m a te ria p ro x im a ,.
d e r e d e b e m u s a d r e m s ig n if ic a ta lo , q u a e e s t q u a e in c lu d i! f o r m a s s e u d is p o s it io n e s a c -
r e s i n e s s e p o s s ib ili, s iv e d i c a t u r p o s s i b i l i c id e n r a le s , r a t i o n e q u a r u m d ic itu r in te r -
a p o te n tia o b ic c tiv a s iv e a p o t e n t i a a c t iv a d u m s p e c ie d i f f e r r e ; s e d illa r e v e r a n o n e s t
a g e n t i s ; n u n c e n im m i r e f e r t . R e i a u t e m d iv e r s ita s i n s u b s t a n t i a l i d i f f e r e n z a m a t e r n e ,
p o s s ib ili s ic s u m p ta e o p p o n i t u r r e s i n a c t u , s e d i n a c c id e n tib u s . F o r m a i g i t u r n o n d a t
e t h o c s e n s u e s t v e r u m r e m e x is t e n te m d e d if f e r e n t ia m s p e c ific a n e m a te r ia e , s e d c o m
b e re e sse in a c tu ; h o c a u te m e sse i n a c tu p o s ito . U n d e , s ic u t e a d e m m a t e r i a n u m e r o
n o n o p p o n i t u r p u r a e p o t e n t i a e s u b ie c tiv a e . m a n e t s u b d iv e rs is f o r m is , i t a e t e a d e m s p e -
726 Disputaciones metafísicas
S E C C I O N X
Si a cada s u s t a n c ia co rrespo n d e sola m ente una ca u sa form al
¡ ¿ a je m v e l m u l t i t u d i n e m i n e o d e m e ffe c tu p o s s i n t e s s e p a r tia le s e t in te r ; ,s e i t n i r i a d
v e l c o m p o s i to e x p ó n e r e , u t h i n c s im u l c o n - c o m p o n e n d a m u n a m s u b s ta n tia m , e t q u a n ta
s te t a n i n t r a h o c g e n u s c a u s a e s i t a liq u a p o s s i t e s s e ilia u n i o , a n , s c ilic e t, p e r v e r a m
s u b o r d in a r lo v e l d e p e n d e n t » c ä u s a r u m r e - c o n tin u a tio n e m m a th e m a t i c a m v e l p e r m i -
s p e c tu e iu s d e m e f f e c tu s . D u o b u s a u t e m m o - n o re m a liq u a m c o n i u n c t i o n e m p h y s ic a m ,
d is in te llig i p o t e s t i n u n a s u b s t a n t i a e ss e h a e c o m n ia n o n p e r t i n e n t a d p r a e s e n t e m
p lu r e s f o r m a s , s c ilic e t, v e l i n d iv e r s is p a r - m a te r ia m , s e d a d s c ie n tia m d e a n i m a ; n a n a
tib u s m a te r ia e v e l i n e a d e m m a t e r i a . D e illa o m n ia p o tis s i m u m q u a e r i s o le n t p r o p t e r
p r io r i m o d o h i e n o n d i s p u t a m u s , q u i a , e ts i p a r te s h e te r o g e n e a s v i v e n t i u m , e t m a x im e
i n d iv e rs is p a r t i b u s m a te r ia e d e n t u t d iv e rs a e p r o p t e r s a n g u in e r ò e t a lio s h u m o r e s e x i s t e n -
f o r m a e , ta r n e n u n a q u a e q u e e a r u m u n u m te s i n a n im a li, d e q u i b u s n o n n u l l a a t t i g i
ta n tu m h a b e t e ffe c tu a l p ro p r iu m in s u a m a I to m o I I I p a r t i s , d is p . X V , s e c t. 5 , 6
te r ia . Q u o d s i e x o m n ib u s illis s u b s ta n tiis e t 7.
u n a c o m p o n itu r ta m q u a m e x p a rtib u s in - 2. Q u a e s tio e r g o p r a e s e n s v e r s a t u r d e
t e g r a n tib u s ip s a m , n e c e s s e e s t u t fo r m a e c a u s a fo r m a l i r e s p e c t u e i u s d e m o m n in o m a
illa “ n o n s i n t to ta le s , s e d p a r tia le s , u n a m te r ia e , a n , s c ilic e t, i n u n a m a t e r i a t a n t u m
to ta le m f o r m a m in te g r a n te s . A tq u e i t a e a e s s e p o s s i t u n a f o r m a s u b s ta n tia lis , i n q u a
m u l t i t u d e p a r t i u m n o n i m p e d i e t q u o m in u s q u a e s tio n e p lu r e s i n v o l v u n t u r p r o v a r i e t a t e
u n i u s e f f e c tu s to ta lis u n a d e t u r a d a c q u a ta c p i n i o n u m q u a e b r e v i t e r a ttin g e n d a e s u n t .
c a u s a fo r m a lis . E t q u i d e m s i h u i u s m o d i p a r T r i b u s a u t e m m o d is e x e o g i ta r i p o s s u n t p l u
tia le s f o r m a e s i n t e iu s d e m r a tio n is , n o n e s t r e s fo r m a e i n e a d e m m a t e r i a ; u n o m o d o ,
d u b i u m q u i n p o s s in t in m a te r ia lib u s fo r m is c u m s u b o r d in a tio n e p e r s e e t e s s e n tia h , p e r
p r o d iv e r s ita te p a r t i u m m a te r ia e m u i t i p i i c a r i m o d u m fo r m a e s u p e r io r is e t in f e r io r ìs , q u a
e t u n iti a d c o m p o n e n d a m u n a m s u b s ta n - r t a n p r i o r , lic e t r e s p e c t u m a te r ia e s i t a c t u s ,
tia m . A n v e r o f o r m a e d i v e r s a r u m r a t i o n u m r e s p e c tu t a m e n u l t e r i o r i f o r m a e c o m p a r e t u r
728 D ispu tacion es m etafísicas
de una forma ulterior. Segundo, con una subordinación que no sea esencial,
sino a modo de disposición para la forma que es el fin primordial. Tercero, de
modo meramente accidental, sin subordinación alguna entre ellas. A estos tres
capítulos se reducen todas las opiniones que existen o pueden existir en esta
materia; y en cada una de ellas hay variedad de sentencias.
3. Al primer capítulo pertenece, efectivamente, la opinión antes tratada en
la disp. X III sobre la forma de corporeidad, como esencialmente necesaria para
Ja introducción de las últimas formas, opinión que no será necesario exponer
y rebatir aquí de nuevo.
p e r m o d e m p o te n tia e . S e c u n d o , c u m s u b q . 8; e t P a u l u s V e n e t., V I I M e t a p h . V e -
o r d i n a t i o n s n o n q u i d e m e s s e n tia l!, s e d p e r r u m t a m e n h a e c s e n te n tia a n tiq u a ta ia m e s t
m o d u m d is p o s it io n is a d f o r m a m p r in c i p a l i - e t u t o m n i n o im p r o b a b ili s r e i e t t a : n a m
t e r i n t e n t a n t . T e r t i o , m e r e p e r a c c id e n s e t p r a e t e r r a d o n e s g e n e r a le s q u a s in f e r i u s e f -
s in e u U o o r d in e i n t e r se. E t a d h a e c t r i a fic ie m u s p r o i m ita te f o r m a e , h a e c r a t i o c o n -
c a p i t a r e v o c a n t u r o m n e s o p in io n e s q u a e i n v i n d t f a ls ita tis illa m o p in io n e m , q u o d m u l -
h a c m a te ria s u n t v e l e sse p o s s u n t; e t in t ip lic e t f o r m a s s in e f u n d a m e n to e t n e c e s s i
s in g u lis e s t s e n t e n t i a r u m v a r ie ta s . t a t e , n a m i n s u p e r io r ib u s o s te n s u m e s t u n i -
3 . N a m a d p r i m u m c a p u t s p e c t a t o p in io v e rs a lia n o n d i s t i n g u i r e a l i t e r a p a r t ic u la r i-
s u p r a t r a c t a ta , d is p . X I I I , d e f o r m a c o r p o - b u s , n e c g e n e r a a b s p e c ie b u s ; e r g o , c u m
r e i t a t i s p e r s e n e c e s s a r ia a d in t r o d u c t i o n e m h a e c p r a e d i c a t a m u l t í p i i c e n t u r s o lu m p e r
u ltim a tu m fo rm a ru m , q u a n t h ic ite r u m r e a b s tr a c tio n e m e t p r a c d s i o n e m n o s tr i i n t e l -
f e r r e e t i m p u g n a r e n o n o p o r te b it. le c tu s , v a n u m e s t e x is tim a r e lilis c o r r e s p o n
d e r á i n r e f o r m a s r e a l i t e r d is tin c ta s . A lio q u i
Reiicitur opinio de muUiplicatione formarum e tia m i n s u b s ta n tiis s e p a r a d s e t i n f o r m is
iuxta praedicata esscntialia a c d d e n t a l i b u s m u ltíp l ic a n d a e e s s e n t f o r m a e
4 . I b i d e m e s t e tia m t r a t t a t a e t c u r s im im r e a lite r d i s t ì n t t a e e t i n t e r s e s u b o r d in a ta e
p u g n a ta o p in io q u a e a ffirm â t fo rm a s s u b i u x t a m u l t i t u d i n e m p r a e d ic a to r u m e s s e n d a -
s t a n t i a t e s r e a l i t e r m u ltip l ic a r i i n c o m p o s i to l i u m q u a e i n h is e d a m r e b u s n o s t r a r a d o
iu x ta m u ltitu d in e m p ra e d ic a to ru m e ss e n tia - d is tin g u ir . I m m o e d a m m a te r ia s o p o r t e r e t
l i u m , q u a e r e f c r t u r e x A v ic e b r o n , i n lib . r e a l i t e r d i s t i n g u i e t m u l d p l i c a r i i n s u b s ta n -
F o n d s v ita e : eam q u e te n u it Io a n n e s d e d i s m a te r ia lib u s , q u i a a b illis s u m i p o s s u n t
G a n d a v o , I I M e t a p h ., q . 10 , e t I d e A n im a , p r a e d ic a ta d iv e r s a e s s e n ria lia , u t e s s e r e m
Disputación X V .— Sección X 729
mún a los cuerpos celestes y a los inferiores, y el ser una realidad generable o
algo semejante. Finalmente, estos predicados que pueden abstraerse son muchí
simos, según las diversas conveniencias de las cosas; luego es imposible que se
multipliquen realmente las formas según su número. Dejo a u n lado los otros
argumentos que hemos propuesto antes en la disp. XIII, sec. 3.
5. Q u e a las partes d e la definición deben correspon der las partes d e la
realidad .— Q u é orden d e inferencia guardan los p redicados esenciales y las for
mas sustanciales.— Se podrá objetar que Aristóteles, en el lib. VII de la Aíe-
tafisica, c. 10, afirma que a las partes de la definición corresponden las partes
de la realidad; mas las partes de la definición son el género y la diferencia;
luego a estas partes corresponden partes realmente distintas en lo definido, las
cuales no son la materia sola y la forma, puesto que, por ejemplo, animal no
significa la materia sola, sino el compuesto de materia y alma sensitiva. Asi
mismo, el propio Aristóteles, en el lib. II de la M etafísica , c. 2, prueba que no
se da el proceso al infinito en las causas formales, porque no se da en los pre
dicados quiditativos. Además, porque las propiedades que convienen según es
tos predicados son distintas en la realidad misma, como, por ejemplo, el sentir,
entender, moverse, etc.; luego también lo son las formas de que se toman tales
predicados. Al primer testimonio de Aristóteles se responde que, o no habla de
cualquier definición en general, sino de la que se propone de un modo físico
mediante las partes físicas, como cuando se dice que el hombre es un. ser com
puesto de alma y cuerpo, o, si habla universalmente, no es necesario que se
entienda de partes distintas en la realidad, sino de partes distintas real o racio
nalmente, según se toma de Santo Tomás en ese pasaje, y más claramente de
Alejandro de Hales, quien a las partes las llama reales o .d e razón. Al otro tes
timonio se responde, a su vez, que de la negación de muchos o infinitos predi
cados esenciales se infiere rectamente la negación de muchas o infinitas for
mas, puesto que de cada forma puede derivarse al menos un predicado qui-
ditativo; si, pues, los predicados quiditativos no son infinitos, tampoco podrán
ser infinitas las formas. Por el contrario, de una jnultitud de predicados quidita
tivos no puede inferirse una . m ultitud de formas, porqOe de una misma forma
f o r m a p o s s u n t p l u r a p r a e d i c a t a s u m í iu x ta d u s e iu s , q u i a n o b is s a e p e d i s t i n g u u n t u r
v a r ia s c o n v e n ie n tía s a c d i f í e r e n t i a s q u a s h a - p e r o r d in e m a d ip s a s f a c u lta te s v e l a c t io n e s ,
b e t c u m a liis fo r m is . Q u a r e n o n e s t s im ile q u a m v is i n r e g r a d u s i p s i n o n s i n t d is t i n c t i
q u o d e x A r is to te le a d d u c i t u r . i n s u b s ta n tia lib u s f o r m is , d e q u a r e s a tis
6. H i n c a u te m o p tim e i n f e r t u r q u o d , s ic - d i c t u m e s t t r a t t a n d o d e u n iv e r s a lib u s .
u£ e x u n i t a t e fo r m a e n o n c o llig itu r p r a e d i
c a ta q u id d ita tiv a n o n e sse p lu ra , s e d u n u m Opimo Scoti de forma corporeitatis reiicitur
t a n t u m , i t a e tia m n o n c o llig itu r illa n o n e s s e
in f i n ita a u t n o n p o s s e e s s e i n e is p r o c e s s u m 7. T e r t i o , a d h o c c a p u t s p e c ta t o p im o
i n in f i n itu m , q u i a s t a n t e u n i t a t e f o r m a e p o s S c o ti e t H e n r i c i s u p r a ta c ta , d is p . X I I I , q u i
s u n t h a e c p r a e d ic a ta m u l t i p l i c a r i ; a n v e r o p o m m t e tia m f o r m a m c o r p o r e ita tis a u t m ix -
a liu n d e s i t t e r m i n u s in h is p r a e d ic a tis , e t t i u t p e r s e n e c e s s a r ia m i n t e r m a t e r i a t o e t
q u o m o d o i d p r o b a v e r i t A ris tó te le s , d ic e m u s f o r m a s q u a s d a m s u b s ta n tia le s , q u a m v is n o n
s c c tio n e s e q u e n ti. A d u l t i m u m r e s p o n d e t u r e o d e m m o d o ; S c o tu s e n i m p u t a t in te r c e d e r e
n e g a n d o c o n s e q u e n tia m , n a m s i c u t a b e a - i n t e r m a te r ia to e t o m n e m a n im a to , n o n v e r o
d c m c a u s a p lu r e s e f f e c tu s , i t a a b e a d e m f o r i n t e r m a t e r i a t o e t f o r m a s in a n i m a t o r u m ;
m a d iv e r s a e f a c ú lta le s o r i r i p o s s u n t , u t e x - H e n r i c u s v e r o s o lu to i n h o m in e illa m f o r
p e r i c n t i a n o t u m e s t, n a m i n t e r d u m c o n v e - m a m r e q u i r i t . F u n d a m e n t u m S c o ti, s i a
n i u n t p lu r e s f a c u lta te s e id e m r e i , n o n s o lu m p r i o r i e x p lic e tu r , f u is s e v i d e t u r q u i a a n im a
s e c u n d u m e a m d e m f o r m a t o p h y s ic a m , s e d e s t f o r m a tr a n s c e n d e n s c o m m u n e m g r a d u r n
e tia m s e c u n d u m e a m d e m d iffe re n tia m sp e c o r p o r is e t r e q u i r i t i n m a te r ia d is p o s it io n e m
c if ic a to , u t h o m in i in te lle c tu s , v o l u n t a s , r ¡ - e t v a r ie ta te m q u a m d a m o r g a n o r u m , q u a m
s i b i h t a s ; a liq u a n d o v e r o o r i u n t u r h a e f a c u l a lia e f o r m a e n o n r e q u i r u n t ; e r g o a n i m a u t
t a te s a b e a d e m f o r m a s e c u n d u m v a r io s g r a - s ic n o n d a t e s s e c o r p o r is s e d p r a e s u p p o n i t -
D is p u ta c ió n ' X V . — S e c ció n X 731
. • .
i l i u d p e r a ! ia m f o t m a m , r a tio n e c u i u s s u p - s e n ti a m ' s u b s t a n t i a e ; e r g o i n c l u d i t s p e c ia le m
p o s i t u r m a t e r i a c a p a x o r g a n iz a tio n is e t d is f o r m a m s u b s t a n t i a l e m d i s t ì n c t a m a b a n im a .
p o s i n o m i n e c e s s a r ia e a d a n i m a m ; i n r e b u s S e c u n d o a c p r i n c i p a l i t e r m o t u s e s t S c o tu s
a u t e m i n a n im a tis c e s s â t h a e c n é c e s s ita s . E t a r g u m e n to a p o s te r io r i, q u i a i n m o n e a n i -
c o n S rm a ri h o c p o te s t e x c o m m u n i m o d o lo - m a lis r e c e d i t a n i m a e t n o n s t a t i m i n t r o d u
q u e n d i ; d ic im u s e n im v iv o n s c o n s ta r e c o r c i t u r n o v a f o r m a ; n o n e s t a u t e m d ic e n d u m
p o r e e t a n im a , n o n ta r n e n d ic im u s a q u a m m a n e r e m a te r ia m s in e f o r m a ; e r g o d ic e n
v e l a e r e i n c o n s ta r e e x c o r p o r e e t t a l i f o r m a , d u m e s t m a n e r e s u b f o r m a c o r p o r e ita tis ,
s e d e x m a t e r i a e t ta l i f o r m a ; e r g o s ig n u m q u a e p r a c e r a t i n a n im a li. M a i o r p r o b a t u r ,
e s t c o r p u s , q u o d i n v iv e n tib u s d i c i t u r e s s e q u i a , s i i n t r o d u c e r e t u r f o r m a , illa e s s e t d i
a l te r a p a r s c o m p o s i ti, p r a e t e r m a t e r i a m i n v e r s a p r ò d iv e r s ita te d i s p o s it io n u m ; v i d e -
c lu d e r e q u a t r .d a m s u b s ta n tia le m fo rm a n t m u s a u te m n o n ita esse, s e d in m o n e h o -
in te r m e d ia n ! i n t e r m a t e r i a m e t a n im a n t. D e m in is id e m c a d a v e r m a n e r e s iv e e x r e -
q u o c o r p o r e o p tim e i n te llig it u r d e fìn itio ilia d u n d a n t i a c a lo ris s iv e f r ig o r is m o r i a t u r . A c -
a n i m a e : e s t a c t u s c o r p o r is p h y s ic i, o r g a n ic i, c e d i t e tia m s a e p e n u l l u m e s s e a g e n s a q u o
p o te n tia v i t a m h a b e n t is . N a m c u m i l i u d c o r ta lis f o r m a e d u c a t u r . T e r t i o , u t i t u r S c o tu s
p u s q u o d c o n d i s t i n g u i t u r a b a n im a s it p a r s a r g u m e n to th e o lo g ic o , q u o d m a x im e m o v it
p h y s ic a , n o n i n c l u d i t a n im a m ip s a m , e tia m H e n r i c u m ; n a m d ic i n o n p o t e s t c o r p u s h o -
u t d a n t e m s u p e r io r e m g r a d u m , q u i a a lia s m in is m o r t u i s e m p e r e s s e s p e c ie a u t n u m e r o
n o n e s s e t e x e is c o m p o s itio p h y s ic a , s e d d is tin c tu m a c o rp o re v iv e n tis ; e rg o n e c e sse
m e t a p h y s i c a ; n e c e tia m d i c i t so lan o m a te e s t fa te ti m a n e re e a m d e m n u m e ro fo rm a m
r i a m a u t n u d a m , q u i a h o c m o d o c o m m u n is c o r p o r is s in e n o v a f o r m a , q u i a v a r i a t a f o r
e st o m n ib u s re b u s n a tu ra lib u s , a u t c u m m a , v a ria tile i n d iv id u im i, i m m o e t s p e c ie ? .
a c c id e n tib u s , q u i a h a e c n o n p e r t i n e n t a d e s - A n te c e d e n s p a te t, q u i a a lia s n o n f u i s s e t i n
732 Disputaciones meiajísicas
s e p u lc h r o i d e m n u m e r o c o r p u s , q u o d f u i t i n te g r a c o r r u p t i o d o n e e ta n t a f ia t t r a n s m it-
i n C h r i s t o v iv e n te . E t si h o s tia f u is s e t a n te ta t i o in m a t e r i a u t e tia m f o r m a c o r p o r e ita tis
C h r i s t i m o r t e m c o n s e c r a ta e t s e r v a t a i n t r i a b iic ia tu r . S e d h a e c e a d e m d is tin c tio i n t e -
d u o , n o n m a n s i s s e t in e a id e m c o r p u s n u g r a e vei d im id ia ta e c o r r u p ti o n is s u b s t a n t i a -
m e ro , q u a e v id e n tu r esse c o n tra d ic ta S a n c Hs e s t a lie n a a d o c tr in a A r is to te lis , q u i g e -
to r u m . n e r a tio n e m e t c o r r u p ti o n e m s u b s ta n tia le m
8. Roborantur duo A ristotdis principia s e m p e r d e f in it e s s e in c e p tio n e m e t d e s in o -
quae destruunlur posita forma corporeita- n e m s im p lic ite r to tiu s s u b s ta n tia e . E t p r a e
tis.— H a e c v e r o o p in io e tia m m u i t i p l i c a t te r e a s e q u i t u r t e r tio m a n e r e d e f a c to i n r e
f o r m a s s in e s u f f ic ie n ti f u n d a m e n t o , e t im r u m n a t u r a i n d i v i d u u m g e n e r is d e p r a e d i-
p u g n a t i p o t e s t e is d e m r a t i o n i b u s q u i b u s d i e c a m e n to s u b s ta n tia e s u b n u lla s p e c ie c o r
t a d i s p . X I I I c o n t r a A v ic e n . u s i s u m u s . E t p o r is c o n s ti tu tu m , q u o d n o n e s t m in u s im
p r a e t e r e a s u p p o n i t S c o tu s i n s u a s e n te n tia p o s s ib ile q u a m in te llig e r e a liq u o d a n im a i in
d u o q u a e A r is to te li r e p u g n a n t . U n u m e s t r e r u m n a t u r a n u lliu s s p e c ie i a n im a liu m .
i n t e r d u m fie ri c o r r u p t i o n e m s u b s ta n tia le m 9. R e s p o n d e r i p o t e s t e x S c o to illu d c o m
s in e s u b s e q u e n t! g e n e r a t io n e , c o n t r a A ris t., p o s itu m e x m a t e r i a e t illa f o r m a c o r p o r e i
I d e G e n e r ., c. 3 . S e c u n d u m e s t f ie r i c o r r u p t a tis n o n e s s e i n d i v i d u u m c o n te n tim i s u b
t i o n e m s u b s ta n tia le m m a n e n te c o m p l e t a s u b g e n e r e c o r p o r is d e p r a e d ic a m e n to s u b s t a n
s t a n t i a s e n s ib ili c o m p o s i ta e x m a t e r i a e t f o r tia e , u t p u t a v i t A v ic e n n a ; n a m i llu d i n d i
m a , c o n t r a e u m d e r n P h il o s o p h u m , I d e G e v id u u m e s s e d e b e t s u b s ta n tia c o m p le ta r e i p -
n e r ., c . 4 . A d q u a e r e s p o n d e n t s c o tis ta c s a in c lu d e n s a liq u a m sp ecificam i f o r m a m
A r i s t o t e l e m lo q u i q u a n d o f it i n t e g r a c o r r u p - q u a m c o n f u s e d ic it c o r p u s d e p r a e d ic a m e n to '
t i o ; q u a n d o a u t e m m o r i t u r a n im a l, n o n fit s u b s ta n tia e , e t id e o i n r e c to p r a e d ic a tu r d e
Disputación X V .— Sección X 733
in f e r i o r ib u s ; i l l u d a u te m c o r p u s c o n s ta n s e x t u r g e n e r a e t s p e c ie s , i m p o s s i b ile e s t e s s e
m a te r ia e t s o la f o r m a c o r p o r e ita tis e s t t a n s u b g e n e r e q u i n s it in a liq q g . ..specie e iu s ,
t u m in c o m p le ta s u b s t a n t i a e t p a r t i a l i s ; n a t n s ic u t s u p r a d ic e b a m u s m a te r ia m , e tia m -c o n -
e s t p a ro c u iu s d a m c o m p o s iti s u b s ta n tia lis . s e r v a ta m d e p o te n t i a D e i a b s o lu ta s in e f o r
U n d e , s ic u t m a te r ia , q u i a e s t p a r s , p o t e s t m a , n o n p o s s e n o n e s s e i n a liq u a u l t i m a
e s s e r e d u c tiv e s u b g e n e r e c o r p o r is e t n o n s p e c ie m a te r ia e . I t a e r g o f o r m a illa q u a e
s u b a liq u a s p e c ie , i t a c o r p u s illu d q u o d e s t c o n s ti m it i llu d c o r p u s s e u c a d a v e r n o n p o t
p a r s c o m p o s iti. e s t e ss e s u b c o m m u n i g e n e r e f o r m a e s u b
10. S e d h a e c r e s p o n s io n o n s a tis fa c it, s ta n tia lis q u i n s it i n a liq u a u l t i m a s p e c ie
p r im o , q u ia u t a liq u o d in d i v i d u u m c o n t i - s u b s ta n tia lis f o r m a e ; e r g o c o m p o s i tu m e x
n e a t u r d i r e t t e s u b a liq u a s p e c ie , s a tis e s t ta li f o r m a e t m a t e r i a e r i t e tia m i n a l i q u a
q u o d c o n tin e a t a c t u t o t a m e s s e n tia m a c t u a - u ltim a s p e c ie s u b s ta n tia e c o m p o s i ta e ; e r g o
le m illiu s s p e c ie i, n e c o p u s e s t q u o d c o n ti- n o n t a n t u m r e d u c tiv e in g e n e r e c o r p o r is . E t
tte a t a c t u q u i d q u i d s p e c ie s c o n tin e t i n p o - h a e c ra tio , u t s u p r a d ic e b a m , c o n v in c it e d a m
te n tia , u t p e r s e n o t u m e s t ; c o r p u s a u te m i llu d c o m p o s i tu m n o n e s s e a m p liu s a c t u a b ile
d e p r a e d ic a m e n to s u b s ta n tia e e s t s p e c ie s s u b p e r u l t e r i o r e m d if f e r e n t ia m s u b s ta n tia le m ,
a lte r n a c o n te n ta s u b g e n e r e s u b s ta n tia e , d e n c q u e p e r f o r m a m a q u a ta lis d i f f e r e n t i a
c u iu s a t t u a l i r a tio n e s o lu m e s t u t s i t s u b - s u m a t u r , e t id e o n o n e s s e p a r t e m n e c p o -
s ta n t ia c o m p o s i ta e x m a te r ia e t f o r m a s u b te n tia m p e r se o r d i n a t a m a d u lt e r i o r e m a c
s ta n tia l! v e l u t s i t s u b s t a n t i a p e r s e e x is te n s t u m s u b s ta n tia le m , s e d e s s e c o m p le ta t a s u b -
e t c a p a x q u a n t i t a t i s ; s e d to ta h a e c r a t i o s ta t ia m i n a c t u u l t i m o c o n s t i t u t a m ; n u lla
a c tu a lis c o n v e n i t illi i n d i v i d u o ; e rg o . S e e n im s u b s t a n t i a e s t ita c o m p le ta i n a c t u n is i
c o n d o , q u ia , lic e t p a r s s u b s ta n tia e r e d u c tiv e q u ia h a b e t a liq u a m f o r m a m s u b s ta n tia le m
p o s s it e s s e s u b g e n e r e e t n o n s u b s p e c ie , t a - c o n s t i t u t a m i n a liq u a s p e c ie u l t i m a ta lis f o r
m e n , s i d i r e t t e e t p r o p o r t i o n a t e illi a s s ig n e n - m ae.
734 Disputaciones metafísicas
teña del cadáver es suficiente para expulsar esta forma. Ninguna habrá, por
cierto, que pueda asignarse razonablemente, si no es, por ventura, la resolución
en los primeros elementos simples; porque esa forma parece estar indiferente
para todas las otras disposiciones que resultan de la combinación de los ele-
mentos, ya que se dice que permanece en la madera, en el hueso y en la carne,
etcétera. Y si se admite este consecuente, con dificultad podrá señalarse una
diferencia razonable de por qué tal forma no existe en la materia con forma
de oro o de otro mixto homogéneo, etc. Por eso, si hubiera de admitirse la
forma de corporeidad, se expresaría mas consecuentemente quien la pusiese con
Avicena en todos los entes naturales, que no poniéndola en algunos, como ha
cen otros. Estos argumentos bastan también contra la opinión de Enrique, pues
to que lo que se dijo de los vivientes en general puede aplicarse fácilmente al
hombre solo.
13. S e re s ta fu e r z a a lo s a rg u m e n to s e n p r o d e la in tr o d u c c ió n d e la f o r m a
¿le c o r p o re id a d .— Se suma el que los argumentos de que se dejaron llevar es
tos autores para introducir dicha forma son muy débiles. Al primero se res
ponde que, aunque el alma sea una forma superior a las formas de los seres
inanimados y exija en la materia organización de miembros, no por eso es ne
cesaria la forma de corporeidad; pues ella basta de por sí para actuar inmedia
tamente la materia y paja conservarla en el ser, o para ser el término de su de
pendencia, y basta también, consecuentemente, para que el compuesto de tal
materia y forma sea capüz de las tres- dimensiones, que es en lo que consiste
un cuerpo del predicamento de la sustancia; basta, finalmente, para que dicha
forma exija en las diversas partes de la materia diversas disposiciones acciden
tales, mediante las que se completan los diversos órganos, bien porque el alma
misma, si es divisible, tiene varias partes de naturalezas parciales diversas, a
las que dichas disposiciones responden, bien porque, si es indivisible el alma,
contiene virtualmente toda esa variedad en su entidad eminente y perfecta. En
lo referente' á si esas disposiciones accidentales preceden en la materia con or
den de naturalza, o se siguen en absoluto de} rima en cuanto a su grado pró
ximo y último,' 'milita ' la misma razón en pro dé las disposiciones heterogéneas
..J a
" J tiffic ia t a d e x p c l l e n d à r r i h a n c f o r m a m . N u lla ' r io r fo rm a q u a m fo rm a e in a n im a to ru m e t
c e r te p o t e r ì t r a t i o n a b i l i t e r a s s ig n a r i, n is i f o r - r e q u i r a t i n m a t e r i a o r g a n iz a tio n e m m e m -
ta s s e r e s o lu tio i n p r i m a s i m p l i d a d e m e n t a ; , b r o r u m , n o n p r o p t e r e a e s s e n e c e s s a r ia m c o r
n a m a d o m n e s a lia s d is p o s it io n e s q u a e c o n - p o r e ita tis f o r m a m ; n a m p e r s e s u f f ic it a d
s u r g u n t e x m ix tio n e e le m e n t o r u m v i d e tu r e s a c tu a n d a m im m e d ia te m a te ria m e t c o n s e r-
s e in d if f e r e n s ta lis f o r m a , c u m d i c a t u r m a - v a n d a m illa m i n e s s e s e u te r m i n a n d a m d e -
n e r e in tig n o , 03se e t c a r n e , e tc . Q u o d s i h o c p e n d e n t ìa m illiu s , e t c o n s e q u e n t e r s a tis e t i a m
c o n s e q u c n s a d m i t t a t u r , v ix p o t e r i t a s s ig n a r i e s t u t c o m p o s i tu m e x ta l i m a te r ia e t f o r m a
r a tio n a b ilis d if f e r e n t ia , c u r ta lis f o r m a n o n s i t c a p a x t r i n a e d im e n s io n ìs , q u o d e s t e s s e
s i t i n m a t e r i a c u m f o r m a a u r i v e l a lte r iu s c o rp u s d e p ra e d ic a m e n to s u b s ta n tia e ; s u f
m ix ti h o m o g e n e i, e tc . U n d e s i p o n e n d a e s s e t f i c it d e n i q c e u t t a lis f o r m a r e q u i r a t i n d i -
f o r m a c o r p o r e ita tis , m a g is c o n s e q u e n te r lo - v e r s is p a r t ì b u s m a t e r i a e d iv e r s a s d is p o s it io
q u e r e t u r q u i e a m p o n e r e t i n o m n ib u s e n t i - n e s a c c id e n ta le s , p e r q u a s d iv e r s a o r g a n a
b u s n a t u r a i i b u s c u m A v ic e n n a q u a m i n q u i - c o m p le n tu r , s iv e q u i a a n i m a ip s a , s i d i v i s i -
b u s d a m , u t a lii f a c iu n t. A t q u e h a e r a tio n e s b ilis s it, v a ria s h a b e t p a r t e s d i v e r s a r u m r a -
s u f f ic i u n t e tia m c o n t r a o p in io n e m H c n r i c i ; tio n u m p a r tia liu m , q u i b u s illa e d is p o s it io n e s
n a m q u a e d i c t a s u n t d e v iv e n tib u s i n c o m r e s p o n d e n t ; s iv e q u i a , s i a n i m a s it in d i v i -
m u n i, a p p l i c a l i fa c ile p o s s u m a d s o lu m h o s ib ilis , i n s u a e m i n e n t i e t p e r f e c ta e n t i t a t e
m in e m . t o t a m illa m v a r i c t a t e m v i r t u t e c o n tin e t. A n
13. Enervantur argumenta pro corporci- v e r o d is p o s itio n e s illa e a c c id e n ta le s p r a e c e -
taiis forma mdttcta .— A c c e d it r a tio n e s q u i - d a n t in m a te ria o rd in e n a tu ra e v e l o m n in o
b u s h i a u c to r e s m o t i s u m a d i n tr o d u c e n d a m c o n s e q u a n tu r a n i m a m q u o a d g r a d u m p r o -
illa m f o r m a m v a ld e d e b ile s e s s e . A d p r i m a m x im u m e t u l t i m u m , e a d e m r a t i o e s t d e d i s -
e n im r e s p o n d e t u r , q u a m v is a n i m a s i t s u p e - p o s itio n ib u s h e te r o g e n e is q u a e d e h o m o g e -
736 Disputaciones metafísicas
que de las homogéneas; por tanto, no h 2 y motivo por esta razón para introdu
cir una forma particular en los vivientes, sino que en esto hay que razonar de
acuerdo con lo dicho en la disputación anterior sobre la cantidad y los acci
dentes en la materia prima.
14. E n q u é sen tid o se d ice q u e el vivien te está co n stitu id o de alma y cuer
p o . — Respecto de la confirmación por lo que atañe a nuestro asunto, cuando
se dice que c! viviente consta de cuerpo y alma, si por cuerpo se entiende una.
parte física, nada incluye esencialmente fuera de la materia, puesto que, pres
cindida la forma de corporeidad, ninguna otra realidad esencial puede perma
necer en el cuerpo en cuanto es una parte física, según prueba debidamente
el argumento allí expuesto. Por eso Aristóteles, en el lib. VII de la M etafísica,
texto 39, dice: es m a n ifiesto q u e el alm a es, sin duda, la prim era sustancia; el
cuerpo es la m ateria, y e l h o m b re o el anim al, lo q u e resulta d e ambas. Y aunque
en tal materia se requieran las disposiciones orgánicas como disposiciones últi
mas y como condiciones necesarias, sin embargo, no pertenecen a la composición
sustancial y, por consiguiente, tampoco están esencialmente incluidas en una
parte física esencial. No obstante, nada hay que nos obligue a entender por el
nombre de cuerpo una parte física en su puridad como es la materia, sino en
cuanto está bajo un determinado grado metaíísico de la forma, o —lo que es
igual— en cuanto expresa el compuesto de materia y alma, por ejemplo, no
en cuanto alma, sino en cuanto confiere el grado de corporeidad; pues para
explicar la naturaleza propia del alma y del grado, singular de_ perfección que
añade sobre el grado común de cuerpo, distinguimos de modo peculiar en los
vivientes el alma del cuerpo, y significamos el cuerpo a modo de una parte fí
sica, no porque la forma incluida en él sea como una parte física comparada
con el alma, sino porque se la concibe y prescinde del mismo modo que si fuese
una forma distinta. De esta materia podrían decirse muchas cosas que omito,
porque las dejé escritas en el tomo III de la III parte, disp. L I, sec. 4.
15. E n la m u e rte de cualquier vivie n te es in tro d u cid a la j o m a d e ,c a d á v e r
en la m ateria .— D e q u é especie es y por q u é agente es producida. — Al segun
do se responde que es falso el supuesto, aceptado; en efecto, en la muerte del
hombre y de cuaíquiér animal se introduce la forma de cadáver para, que la
ncaeuiss;am et pidaertic
onuelacre esm senfo onrm easrtit*proin]Atroer.dubcaentec craom gatpaurte tm nom puhin
ydesaicm
caomrp,oqris
uuaeminete tllig
sta m aayte
mria us,psued-
in
eqsutaniu v ivexn tib
ta ud s,
ie ta s ed s u p
p heilo
rio s
ri o p hda
is npduu m
ta tio in
n e h o
d c
e um t
a s
e tast
e usu b
(q uqo do id e m g ra
e sd
t) d iceit p
c ho m s ic
p oositu
fomr-
14.titateet ac— cidentibusinmateriaprima. etexnum s ate
a nria
im aeteasnt,im sead, vqeurb
a ingurastiad,atnognraqduuam
te -
acdorpreom
anima constimi.
attin et, cu mAddcicoitu
Vivens quo sensu dicatur corpore et
nfirm r v atio
ive nnsem c o,nqsutaored pcoriarpm oreraitatio
tisn;em adanim decalae raentdsainm g u elanreim m pgro
ra-
in te reenedtaaneim
liig s t,a,nih si.ipleerssceonrptia usliteprarsinpclu hydseicrea ndeummgpra erfe
d ucm tiocnoisrpqourisem, d adtin
is ditguuim ltra
u s cpoemcu m u--
lia
prareete rtism
,oarp
ntcih
riailm a,tliueqdsutiape,sasrsseencptia
lusleapfoorm coar- rite
teustatrem nreific
inamvuiv squecia
notib
rpfouurm
sspaenrim aom apcaortis rporephye-t
nppeorore
b
ita
ain
t a c
rg u mo re
e n u
tu m ib i fa c tu h
m ys
. ic
U an,d e A c
riste-
ssig
pic
ha
y s ,
icn
a o cno m p a ra ta a a
d in
an
m e
imoa
duinm
m ,clu
s esd a situiapaita
q rs
qtout..it)VIIMetsph., text.39:
Manifestum (in- dcoisntincipc itu.rDaecqpuraaere
ta scinp ditu
lu ra rdaiectspioesssseentt,foqrm u aa
e
est quod anima quidem substantia pri
m a, corpus vero materia; homo vero, vel
E t q u a m v is in om
tis,itto
d is,pq.uLiaI,esaecst.crip 4 siinIII tomoIII par
.
tan liaemautetria
animai, quod ex ambobus.
ic d is reoqsitio
p uirannesturultim dispaoesitio co nnedsitioonrgcas-- 15. In cuiusvis viventis morte forma ca-
cqteourmeponseitio
cesnsaerìa
m es,ubtasta rnnetia nlenm on; eptecrtin and- dumrespondetur essefalsum—
nseenqptuaerte
oin
daveris introducitur in materiam .— Cuius
sit spcciei et a quo agente fiat.
aussA udqm spetu
cum n;
physicaessentiali. Nihiltarnenestquodnos malis formacadaverisintroducitur nemai--
n ec e s s e n tia lite r in c lu d u n tu r n am in m o rte h o m inis e t cu iu sc m u e a n
D is p u ta c ió n X V .— S e c c ió n X ■ 737
materia no permanezca sin forma. Sobre esta forma, sobre su unidad o distin
ción y sobre la causa eficiente de la misma, no es éste el lugar de hablar y, ade
más, tiene poco que ver con el problema que nos ocupa. Así, pues, es probable
que en vivientes específicamente diversos la forma de cadáver que se introduce
en lugar del alma sea específicamente distinta, según nos consta de las plantas
y también de los animales. Respecto de si a la misma clase de vivientes sucede
una forma de la misma especie, ambas cosas pueden defenderse con probabili
dad, como disputa Cayetano contra Escoto en I, q. 76, a. 4. Por lo que atañe
a la causa eficiente, hay que afirmar que es producida por alguna combinación
próxima con el concurso de alguna causa universal, igual que hay que afir
mar, en general, de las cosas que se generan accidentalmente por putrefac
ción. Al tercero hay que responder que el cuerpo muerto es específicamente
diverso, y, en consecuencia, también numéricamente distinto en cuanto a la
forma sustancial. Ni tiene que ver lo que se aduce con motivo del cuerpo de
Cristo, pues de él se dice que es o sensiblemente el mismo numéricamente muer
to y vivo, debido a la identidad de la materia, cantidad y accidentes sensibles,
o el mismo supositalmente a causa de la identidad de supuesto. De este tema
traté en el lugar citado del III tomo y con más amplitud en el tomo II, dispu
tación XXXVIII, sec. 3, donde expliqué también si la forma de cadáver que es
tuvo los tres días en el cuerpo de Cristo ha estado unida hipostáticamente al
Verbo. Este punto lo tocó también Enrique en el lugar arriba citado. No hay,
pues, necesidad, por causa de algunas expresiones teológicas que pueden tener
fácil sentido, de inventar en el hombre una nueva forma sin fundamento filo
sófico, y, lo que es más, en contra de la verdadera naturaleza de la composición
sustancial y esencial, según se demostró ya en parte y lo demostraremos más
ampliamente en lo que sigue. Una razón física especial que puede derivarse en
el hombre del hecho de que su alma es espiritual se tratará en el punto si
guiente.
m
oIiu rdultip
in a licsa,riqufoorm
ta t ausnstubgsratadnutia
s s terestuprnerssta etu surab-- dteum umesaurnbord o pin
inaio
nonem etddisetintriu
ctiom. Taennim enatruaum
uaunte am e t eteaiud exmtasunbusm taenrutiampagrticraduipinaonts.quiSuanbt qduisetin rn ctio
s e nueituPrhilo
q Ia npd,.unI.,dce. A d enim
A n aim
, tea ,xqt..9112;;
ria lium m qusactuilic
, oret,grain duasnim suabtosta
ru nmtiaru c omrp m
o ruatem -, Q etuP o aruum lusfuV n ednaemtuesn,tainhSoucm lo.cdoenA o nnimre afe
,cra.m 5.,
vReugrseta u s biliu
e nm
tia, nasetunra sibliailiuqm u a e deatmraptio a naliu
rtic ip amn .t qreuniadisfere a liocru
oinm cido uin
p ntiocnuibm ushistacqtauaseunint. refe-
uuvnneguaem fo solu
rm a,m e t ghraaedcum su ,nettcoinrpoeisrata in natu
n immata es;t pec1u7lia . risS n oelu
c emss insphluoriu
ita minm eanvim ideatu rurmin , vaelnid
s
utrib ndueta d nutia
a b u vefó
s rormdisuocsonsptitu articu niptuarn;tagm ramdaulia
s, m tern
in i dpuroarup m,s.obUnduaasespt,raqeucia
ria ipuraastiocnaaulis
sasahnoi-
htaorn cesm ,ohdoom inteesgrequdaetucolar.rataQm
in uam n o nsenintevnetia
n iom; m
m ax;m
a esetqupeerfe d cte
ìs ta n sspairitu
b alsperfe
im etctio indnivs ism
ibailis
tei--
n a uc to re s q u i d o c u e ru n t es s e in h o - rise
ö- dneecnetu ; et
rariaid e o
posasiiqeim ex tre
m m
erma ta m
diaatequcaonmd ista n tia n o n v
iuendgiai;nteesutneiargno-
sdm eisin
qcueuersntrè
te
um
salonqim
r fa cmu aansturer,alite
tuin
m adm n ercedssisetinecsta
plegcutaunntu t
rtrè
su,tsitoC
; sn,am tu om
uat tu
qrte s
r.niAtq s ueneric u a fo
haiecsuraptio pecctaulia rite rnafam veatnoim pia
ra
in tio n s in h o
bnruetisipsadsuaasnim e
etia mis tin
drisstin t o p o n io aH
gséupearera;nt,etopqoura dareessecorporeum; ergonecpotest essset
ra tio n lis , c u m s itrain tra
c o rp ota
ree,
a, n o n p o te
ra
te tio a s in te e ni fo rm at ceosrp ore ita tisa.vE tetaeativ
deamara tiosnenesitiv
nona
ratdquoum
ghis ofo
drm graadeum c o rpetia
o ra mlis andim
is aegauacnot;mm
tin n uam
ue- fo p ormte s se fo rm e g u t
aliaratio nibduisstin eacdtio
emnisesdtanpro popte ortio
st n.isN iegqra teria lealite
sert;cnoarru mphtib uiuile
sm so;deirg
foorm paro epste
unrthm aeac
Disputación X F .—Sección X 739
por estas razones, pues, se requiere en el hombre, además del alma, alguna for
ma material, ya sea una, ya múltiple.
18. Los maniqueos defendían dos almas.— La otra causa es que en el hom
bre existen operaciones contrarias, porque la carne ambiciona contra el espíritu
y el espíritu contra la carne; y las operaciones contrarías no pueden proceder
del mismo principio, sino de principios contrarios. Ockam, que defiende tal
sentencia, se vale de este argumento en el Quodl. II, q. 10; y en la 11 añade
también que estas almas se distinguen de la forma de corporeidad, al mismo
tiempo qüe establece también diferencia entre esta forma y el alma sensitiva en
los brutos; en cambio, niega que el alma sensitiva y la vegetativa sean distin
tas, en lo que por cierto no se expresa consecuentemente, n i explica tampoco
si el alma se distingue de la forma de corporeidad en las plantas. También los
maniqueos afirmaban que había dos almas en el hombre: una espiritual, infun
dida por el Dios bueno, y otra animal, que le es contraria, procedente del espí
ritu contrario, es decir, del Dios malo que ellos imaginaban, tal como hizo
constar San Agustín en el lib. D e duabus animábus contra Manichseos, y
en el lib. X D e Genes, ad litt., c. 13, y en el lib. D e vera religione, c. 9 ;. y
de que muchos doctores católicos siguieron esta opinión sobre las dos almas,
espiritual y sensible, en el hombre, nos da testimonio San Jerónim o en la epís
tola 150 a Hedibio, q. 12, explicando el pasaje por el que ellos se dejaron
influir, I ad Thessal., 5 : santifíqueos el Dios de paz, para que todo vuestra
espíritu y vuestra alma y cuerpo se conserve sin merecer■reprensión hasta el ad
venimiento de Nuestro Señor Jesucristo. A este testimonio unían aquel de Da
niel, 3 : bendecid al Señor, espíritus y almas de los justos. Esto mismo lo sos
tuvo Filón en el lib. Quod deterius potiori insidietur.
19. Refutación de la sentencia aducida con sus explicaciones.— Esta sen
tencia, empero, no sólo es poco probable por raciocinio filosófico, sino que tam
bién es poco seguya dentro de nuestra fe en cuanto a aquella parte en que afir
ma en el hombre varias almas. Y por lo que se refiere al argumento general
de distinguir diversas formas sustanciales por los grados de las cosas, queda
’debidamente refutado a posterion por el hecho d e’que dé ese principio se 6t-
re
lis qupin ra tu
e rrina’nhim
te om ain
m e, saiv
liqeuailla
"forms itaum naatesria
iv e- cc.on1tra
3 , M
et alib
nic.hadeeosV ,eerat X re G
lig ioenn.e,acd. litte9 ; r.,et
mu1ltip 8 . lex.Duos animas ponebant Manichaei spelu n renstiaDm
te octo d eresducaabthuoslicaonsim saebcuuto
s sineshsoem hinanec,
A
ra lte
tio ra
n e scacuosnatraeria
stcq,uniaam incarohom inesunt ope- sp5iritu
concupiscit ad- 1
.—
0 a aliHeetdibse,,nsqu.ali,12,tetra
d stactu
ta rnsHlo iecr.,umepqisut.o
versus spiritum, et Spiritus adversus carnem; illim ovebantur,os,autdT hessal,, 5: Deusvester
naboneopdoesm sunptrinacuip teio
mpcro ondtra ria e o p e ra tio n e s cis sanctijicet u
I
Spiritus
par
:uiBenedicite,
testimoniospìritus coniungetebaarnmae nt illudiustorum, Daniel.,
tum Domini nostri lesu Christi servetur.
cfaocrp itoreeita
tiatis
m,deisttiiig in ubiruhtis
as eatianimm asdisatinfocrm
ta m a 3Damino. Id em
ru m it.ta D le
e m a form
riim a avm
ero absenansitiv
imaaseetnvsitiv eg eatativ
eoa- de1te9riu . otio riteinnsuiditieadducta
s pImpróbatur P
tuhr.ilo, insentendo
libroQuod
nseeqguaetnetessrelodqisutin c tas .
itugi;uatu In q
nerquaenim uo
etiacme rte n
dfoecrmo n c o n - suis explicatìonìbus.—
laaratcoarn nboabnilissoìu m in pehdilo H ae o
sopinhicnaosra ve ro
tiofid s
neeim en te n tla
cum
pruroin-
in p la n tis d is tin a a e
s t, s ed a m tra pa
apbsoosre
neo
itabtis
re Dane
.tM
o es asneicahnaim
in d ita m
eiase,tiaum
, alia m n aduasspiritu
mve ro
inhaolem
a nim m
a
inea tu
le m h
a o
d
tam,inqeuapnluturem
illam ra s
tio
aadnim
n e m
eaarsn. pEatrtequm
g en e ra lem id qem
d
uaqpuoannittuIn
is tin g u e n m
di
eslcilio
conettraD ria m , e t a c o n tra rio p rin c ip io , m a lo p lu re s form a s su b s ta n tia te s e x g ra d ib us re
ut retuliteoA ,uqguuesm t.,illi
lib.fin degebD aunt,ab.pro Afenim
ctaamb., ruqum od, aexpilio
osterio prinricip exioeoseqreucitu terim nepcró esbsaatu
riar
’40 Disputaciones metafísicas
gue que son necesarias en el hombre almas realmente distintas, lo cual está en
contra de la sana doctrina. Además, todas las razones- con que hemos probado
que el alma no se distingue de la forma de cuerpo en los vivientes, demues
tran a fortiori que la adición de un nuevo grado no basta para establecer la
distinción real de formas.
20. Más aún, las razones propuestas contra la primera sentencia, por las
que se demostró que las formas no se distinguen realmente a causa de los di
versos predicados quiditativos subordinados entre sí, prueban lo mismo, aunque
un predicado añada al otro algún grado nuevo, pues cuando esos dos grados
se unen en una sola e idéntica realidad, el uno se compara con el otro como la
diferencia específica con la genérica, y así resulta constituida de ambos una sola
especie sustancial, igual que de un universal y un particular; luego, en rea
lidad, no se distinguen esos grados o diferencias en cuanto unidos en dicha es
pecie; luego tampoco se distinguen realmente en tal sustancia las formas que
son los principios de dichos grados o diferencias. Se explica esto, finalmente,
aplicando proporcionalmente la razón antes expuesta, porque si, por ejemplo,
e n el caballo hay un alma vegetativa, es necesario que esté contraída por alguna
diferencia específica, ya que el alma vegetativa en cuanto tal sólo expresa una
razón genérica, la cual se distingue mediante diversas especies, como es de
sobra evidente en los árboles y en las plantas; ahora bien, no puede haber
en el caballo un alma individual y real constituida bajo el género de alma ve
getativa sin que al mismo tiempo esté en alguna especie de dicho género; luego
es menester que esté contraída y constituida por alguna diferencia específica.
Por tanto, o esa diferencia está contenida dentro del grado propio de lo vege
tativo, igual que permanece la diferencia de un árbol, por ejemplo el peral,
dentro del ámbito del grado vegetativo; o se trata de la diferencia propia que
eleva a esa alma al grado sensitivo. Lo primero no puede afirmarse, porque, de
lo contrario, esa alma, en cuanto tal, constituiría una especie última e ínfima
d e realidad vegetal, la cual no sería capaz de una diferencia superior y* con
secuentemente, tampoco de un alma superior. Ni ese grado se comparará con
el siguiente como él género con la especié,* sino'que sé opondrían como, dos
qesusoedinesthoam sin
a eaadnoim
n c asareaalie
trin litenim
r i.disD tinecintadse, afancim tam a ,vengaem ta tiv sia,in n e c eeqssueo,esvteurbtipegrraatia liq,uaemst
ostinmngeusira in tiovniveesntib
quuibsusanpim roabm avim a ufosrm noancodri aspneim cific
a vaetagetadiffe
tiv areunttiasicmsoslu itm codnictrait tta
ra , nnaem
tio m
p
gstin o ris , a fo rtio ri p ro b a n t a d d itio
radguusenndoans.sufficereadformasrealiter di- ctisiessim n e m n o v i g e n e ric a
, uutminm , q aurba e
o d
ribis
u tin
s eg u
t itu
p larn p e
tis r evsat ria
e s
v s
id p
ene-
2 0 . Im m o ra tio ne s fa c ta e c o n tra p rim am in d iv id u a ;etnorenalispote a n sim
t aaute c omn s essetain
titu s u beqgueo
sgeunitere ntiam,rqfo
cparotabaqnuat,lite
iddetia
itam
uibuassopste
tivrm
asiinute rosnpesteusm
r rubdeoiv
sters
rd
noanpdre
in a ta ,
istin
id demi pnspeeerrecie
a
anilliu
liq
imasevgeegneeta
u am s p e c ristiv
ific a;m aeergeot nnoencesssuebeasliq
d iffe re n tia m s it tounuat
c
aglte ri nov u m g rad u nu,m
m n a mpraqeudaicnadtu o milliaddduaoi trac o ntta
tine etu
trcoin nstra titugtara.dA u utip
m ergsuom illavegdeiffe
ta reunm
tiv tia,
uspnraeudcsific
uscoinmpuanraatoert aedadeam liu mreucotniu d ngurenntutia
iffe r, vsic e rbutidgiffera re,ntia
tia p spem
iri, cific
a n eatcin uiu
trasdalam tituarb
d oerism
in ,
uqnuaamsueabxsta adntiagelisneric
s paem
c ie,setcoita n s exituurtrotaqm
titu ue- gele ravdaunssvilla egm etativ a n i;avm
im elaedstgiprasdaum metsdeiffe
n s renum
itiv tia.
re
re n noenudtisuctin
tia
nivgeursuanlituretillipartic
o n iu nc ta e in ta gra
li sp
udla
e
ri;seuergdoiffein P
ucsie ; e rg o n e c m
in
rim
auuatm
fim m sicdsic
pceoicnniesotitu
m
nepre otetsut,ltim
re i v e g
quaia
e ta
aqliauasm
nboilis , q u
illa
adeam aneit
nsoen-
fo rm ae,
vtaelil dsuiffe q u a e
renntia su
tia.ruQn
m t p
,orerin c ip
atalite ia
rem ta liu
disdtin m gra d u u m e
untoturrapin qcoum
glaura s s e t c ap a
enptearrarentu x u lte
eqrueilleulterio ris riod iffe re
rissadanimn tia e e t c o
asee;qunenetenqum e
b sta u d n d e c
plicandocumproportione rationemsupra utgenusadspeciem,sedopponerenturtam- g ra d u s u b
D is p u ta c ió n X V . — S e c ció n X 741
la
in teCdoem d.ara
a .v2im , utsdinispI.to
e X m
V .II,Illsecpt.artis
4 . ,Sqa.ep6e, ppin o quoita
rd n e seint cpoenrfe
v cntio
e ie ndeacnintitam
n dus,tusoedreinsppecrotu-
cvcoelerprousip , snaom aninim
s.;iasqt,ui12s:piritu e as,piritu
proustapabpseollalutu ter,vuivtificE ca-t reacptuesritu
fo rtam
etrpin ote
te nrtiam
sseetmqauioarmectum
ea,teqria
peqrfe
uamepero
catio t
rm
panoim
rdoam
qufaom
su;ffic
in te im
rA
iem
m
nos
a-
evtc s im m o rta lis
Et spiritus redit ad Dominum
ocatur,nempeMatthaei, 10: Nolite timere quaitaeqtiaum a libi an,
im a te ria suimqfin gafo
turmue lia
r amavte r
riaanimm a rc i.
iaamexintefo liora
eos qui occidu.nl corpus animam autem non m a c u c e l n s
possunt occidere. E t d e C h ris to D o m in o
,dide ensio
tatamautetriauli,niaatudrhuilli;
ceritquaianim quaeosim padropeoxrtio na--
,
las inteligencias separadas. Así, pues, para que el alma racional sea verdadera
forma del cuerpo, es menester que ella misma no sea solamente el principio de
las intelecciones, sino que lo sea también de las operaciones que se ejercen
mediante el cuerpo; por consiguiente, lo ha de ser preferentemente de las ope
raciones sensitivas, que son las que están más cerca de las acciones propias del
entender. Hasta tal punto es esto necesario, que han llegado algunos a dudar
si el alma racional en cuanto intelectiva era forma del cuerpo. Empero no exis
te razón de su duda, ya que el alma racional es por esencia forma del cuerpo,
según su totalidad y según todos sus grados, los cuales, aunque sean objeto de
nuestra precisión mental, sin embargo se identifican en el alma. Por eso, aun
que no dimanen de la esencia de esta alma potencias intelectivas que puedan ser
recibidas en el cuerpo, con todo las mismas potencias sensitivas, e incluso las
vegetativas, se originan con una perfección peculiar exclusiva deí alma racional
y proporcionada para estar al servicio de las acciones de la mente. Esto cons
tituye también un argumento de que el alma sensitiva es la misma que la ra
cional en el hombre.
26. E n q u é sen tid o el alm a racional es form a d e corporeidad. — Con esto
se llega a comprender también en qué sentido el alma racional, a pesar de ser
incorpórea, puede ser forma de corporeidad; en efecto, el que sea acto o for
ma de corporeidad no es lo mismo que el que sea corpórea o extensa, sino que
es una forma que juntamente con la materia constituye una sola' sustancia com
puesta capaz de cantidad. Por eso, tal como dije en la disp. XIII, el ser forma
de corporeidad es absolutamente lo mismo que ser forma sustancial de la ma
teria, pues precisamente porque es acto sustancial de la materia resulta cons
tituida de ambas una sustancia íntegra material y corpórea. Por tanto, puesto
que el alma racional, a pesar de ser indivisible, es verdadera forma sustancial
del cuerpo, posee cuanto es necesario para ser forma de corporeidad. Esto nos
lleva asimismo a la conclusión de que puede contener suficientemente también los
grados intermedios, concretamente el vegetativo y el sensitivo, ’ de suerte que
pueda comunicarlos ■formalmente al compuesto, ya que no puede contener los
grados extremos sin contener estos intermedios. Sin embargo, es frecuente de
cir que el alma racional contiene estos grados virtual y eminentemente. Esto,
empero, no les parece suficiente a otros para la causalidad formal, aunque sea
bastante para la eficiente. Y así, sin duda, lo que hay que afirmar es que, igual
que el concepto de forma de corporeidad no exige formalmente que sea corpó
rea, del mismo modo al concepto de alma vegetativa y sensitiva no pertenece
el que sean materiales y extensas, sino el que sean principio formal del vegetar
y del sentir y el que constituyan formalmente un viviente según estos grados
determinados de vida, cosa que verdadera y formalmente posee el alma racio
nal; mas se dice que los contiene eminentemente por comparación con las for
mas de dichos grados que no trascienden la perfección propia de ellos, ya que
ella contiene sus perfecciones de un modo más elevado. En consecuencia, ha
blando en general, hay que negar que pertenezca al concepto de forma vegeta
tiva o sensitiva el ser corruptible o educida de la potencia de la materia, sino
que lo que habría que añadir sería que esto pertenece al concepto de alma ex
clusivamente vegetativa o exclusivamente sensitiva; y en el hombre no existe
forma alguna que sea únicamente vegetativa o sensitiva; por tanto, en el hom
bre no hay forma ninguna educida de la potencia de la materia. N i esto cons
tituye obstáculo, como objetan algunos, para la generación natural del hombre,
ya que para ella no es menester que la forma se produzca por educción; de
lo -contrario, aunque en el hombre hubiese un alma sensitiva educida de la po
tencia de la materia, no sería un hombre el que se engendraba, sino que sería
el animal irracional constituido por tal alma. Así, pues, para la generación na
tural basta con que la unión del alma con el cuerpo se realice de un modo na
tural mediante la disposición y acción natural.
27. Las operaciones contrarias en el hombre.— Al último argumento de
Ockam se - responde, en primer lugar, que la diversidad u oposición de opera
ciones denuncia diversidad de facultades próximas, pero no de formas, tal como
antes se dijo. Se afirma, además, que la existencia de operaciones contrarias en
el hombre puede entenderse de dos maneras, a saber: o en simultaneidad o en
diversos' tiempos. Esto segundo no sólocpucde acaecer en la misma alma, sino
también en la misma potencia, como es de por sí evidente; en cambio, lo pri-
nonrieetasttev:enruam
tra m ,qin u tenlle
a d ctu
o v om lu dta
n esperotparia p pe ons- ceessdeenntia
ctitu tem lis,cqoum opdosin ito , ilio
et puratraedqic
ueatafoarm saingeust
sdim u nutlinmoovbeienctutarsauffe b cdtib
iv uesrsiscorantra
tio riis
n ib,ustene-t lis tia forrm
lite istedressuemppra
in taedqicuaidndtuitar,tivuet ehtom esinseenm-
pm
desivterseffic
oedxa,malte
oatiurasdciceaallig itu
moriu
r h
dos; ensatm,inseiffic
o s a p p e titu s
affe
inaxeca,tu
d eesm
xunaqiu
nuios efo
s
ssrm
e c
eaaenim
u n d a essael,vniatem
m
tc
d,is.,tin
qucotade.pA
fo rm a q
iatnevereropuiugxnta
u a e e s t d is
areht,ansci
ptaonstia
itioe
tu m ri, n am m o tu s u n iu s re ta rd at m o - a d a lia m n o n es t d e e s s e n tia su b s
sciiliuasuateeltemriuin
tetpro
s,tesri sseit acliq
m potiufin on
sgfit.endA
useontia
tq
mondtoure te
uerehsaefocrm
prquugen,anfas;- ctaolem
deasprim s podsisita
o- ess2e9n.tia,sD p esitio
o exnm e
eduacsauasuaetem sateacria cid enttaaleliasnfoorm
e
aliqoupoinm n sau,nsticduet
ondeoscinxvtrin sioecaqeu.ae
csta apnite m o d
tialesineademmateria. i p lu s u b adnahoecstseqcuuaneduin mscoalis io
putvpiveertin e
euresvpid n eitntuinr.
De panibus heterogeneis et earum formis s
U inagsulis palertib usspedcisiesim ilatin n
ribcta tib
uss,sin o
gupla n
senfoters
2
iitarm8 .
teasfosrm S e c
asru u
m nd u s
elesssemm o d u s o p
paonteesret, in in an
conetin d i
gem d
erem e p lu ra-m
dauteas dadistin p a rtia
inctetagraanbt fos rm aibm dis
,sqillis
uaeepsatrtia dis
unlib o n
aures.alite r
fo u b ta n tia a d to n iu o
domunuat etPaulusVenetus, inSum.deAnim.,c. 5;;
te n e t A n s mA n
n d u
r., V II M e ta ph ., q . 1Ita
7
eria
s t
dfoisrm
vim
elpeinrfeceatadem
poasingoenepric e t pccam
rtepailliu
raaepeatrasnpsecific ra
maate;nintusr, aqduanalia
am eotesntom naugt trib N'puhiusC ,oImm deenG etonri,erai.,eoteqxut.od78V ;IetPhsyole t
q u
nadifferentiainter huhcmodumet prae- com.59,dicitcor,caput, ethuiusmodi par- ta s.,
Disputación XV.—Sección X 747
ip>b fo.rm im a i
adtoetiuhsiseptartib diffe s
rreinin fourm o n
isaliq
prou-i hsaibbileh u
enm tibuetscin um
dxivteisnibu t
ile m q uate
nim aem v
,Siaudtedpiv u s
i--
riis
qc.uo3,dhA E t
risin toetemlespriu u
ait,svIIivedreseG te llig n t
enepralat.ntaaen,im ai.st, interio o e
ribeurassspitartib serm sa m
oh,ete m
faroa
cile ria .
ceoisnceesdsiedpiv o s
oteer-st
apnraim o
aip m
Uus,etasunndtem v ita
vitainhhoisminpisartib .R p o d iv
atiosunenst sinasaprbaorte snfo rm u s
asetheeiutesdroegm g e
enra n
eatio
s;nnisam repvaers
ra
e c q u ia u s re o n e ilia
cddoisivnpetra
ositio
rs ria
aru i,nese,ra
ro tntio
oabnseoisludm
n u m .emE
divsuers
rg o nhtaaeb,oepsneetra
dtioetianem
e tia m s fofru rmc ae, eqtcu.;aeseusnttin
tu ta m fro
enndpeartia etleqsuailla eeestfoin r-
fo rm a s p a rtitle s d iv e rsa ru m ra tio n u m . Ite m , m a e e t a p tae u t in te r se u n ia n tu r e t c o n
qdeumianpaatursra¿rtietero c agrneisneaauatbsocsississa, erettin ta emteenam in- tin
g ra unetnfo turmr, aem t td idetiuos.coQ mupaopnroupnte trufa nalsm u m inetest
caanpoanrtia
m malisn.etTfocrm rtio a,toq tiu
u ia s;haeergopam rte for- fin
asnedtiffe geforerm
hiteisru aisliampa form
rtia lib aum s to
ettaolem mn e ssupilla
erasdpdaita m
rte s-
ru n t sp e c ie ; id e o e n im p a rte s h e te ro g en ea e m in fo rm a n te m ; a d q u id e n im e s t h u
ruscuntdinissfo im ilaareto
rm stiu dics;uneturg r;odsiffe
edrunnotnindiffe fo - iu
r o stem
s nodditu
i r? formQ au,idaquutidqeunoim indeic s tioinpto rotobabiliet
mis30p.artiaH libauesc.verosentcntiameritoreiiciturin elist osmin
pisegraufo
lisnpeas,rtib
tio s a uivsa,tuqruasnutufficmieandteracccuid m enstia
ou-
arubm o,m n ib
quilla
osmu s q
infrau i n
re e g an
fesra t
m p lu ra
,IIetM lita te
septaecpiam fo rm a -
liteqr.a1g6it. (q um opdosid rm
em is p a
esillisrtia
t) cupm lib us in te r
soulas. fo se
rm u n itis , s e
atereinateginra-
cEetntra Ia v e llu , V h .,
praeterrationes generalesquaeprobant quiroaniliaformatotalisindivisibilissitvel c o ita e x a rtib P ra e
748 Disputaciones metafísicas-
m abio is ib
r dloucbuita ndiinratio v id ri
,mpqouasitio
erenvera soinluism
lo q u
ciposnatranititu c o
illur,dqpuroseq c e d u n t arg u m e n ta q u ib a m
u s hqau ae
m t v is e m
n im d e co
a n im a bu s p e h
rfe ocmto ru m ;
in se e s t e iu sd oem
modraotio , sncisilic
, eret,qfo
u rm
ira ta,inqudaie panoim n o ata
liurnm e n seitssenopnronbualla b cosnntro
iliu u vem
lla rsiafo,rm suapm -
vsitio
ersisns,partib m a xuim
sedivceursm asneotncositntratoria ta sindisspino m le ate.ria
m D le
u omb usesesenim verem o adcispproopterie
st d iniddivfoisrm ibi-a
gteuslis, q upaaertibin usr,sseedsunsetcoum
te ndnuinmo sdim
iveilerssa.sIte pam in d iv is ib ilis : u n o m o d
r, expartibus, tarnenvel separari naturalite o , q u ia, lic e t c o n stert
quoum
tib s oddivoers haabseaatctio ilianefo
s ;rm n am
a insidiv h oecrsistribpuaar- nnoonnppoossssuunnt,t ita utsin epafo
ra rm
ri isutcsaeepleasratibtaues,covne-l
tu
ddivrersdiva eersdisispdoisspitioositio
n s naibcucid
s,eneta rgleossuafficd eieanrnt speurvn enr.tur,Etsehdocstafo
tu timrtasascedm ivoidduontu
s u r,ntcoinrru d m
iv -
i
aiv
cceidrseita
ntatelem seatia ctio
mnsuin m t;, ceurgmosaucptio nesum
erflu ipseaset staibrnileensainndim ivaiseibpilita
erfescto nih ruilmreanfeim rtaliu
adm re;m hadeec
Disputación X V .— Sección X 749
ver con el problema de que tratamos, ya que para ello basta con que el alma
misma conste de partes heterogéneas y que resulte, en cuanto es un todo, de la
unión inseparable de ellas mismas, de suerte que sea superfluo el inventar otras
formas parciales distintas en cada una de las partes, según lo prueba el argu
mento expuesto más arriba; ya que su valor es igual, bien se trate de una forma
divisible, bien de una indivisible en el sentido dicho, como es de por sí evi
dente. En otro sentido, pues, se dice con propiedad y rigor de una forma que
es indivisible porque no consta de partes ningunas, y esta forma es menester
que esté toda en el todo y toda en cada una de sus partes, y en este sentido
opinamos que sólo es indivisible el alma racional, aunque los argumentos que se
propondrán a propósito de ella son aplicables a cualquier otra forma, si es que
alguno juzga que es indivisible.
32. E n las partes heterogéneas d e l cuerpo hum ano e x iste una sola fo rm a .—
Y el que dicha forma no exija en las partes heterogéneas de su cuerpo orgánico
diversas formas parciales, se prueba, en primer lugar, por la eminencia y per
fección de tal forma, la cual, siendo en sí un acto indivisible, mira esencial y
primariamente como a su receptáculo adecuado al todo que consta de dichas par
tes parcialmente dispuestas de diverso modo, a fin de que de ellas resulte una
disposición íntegra acorde con la perfección de dicha forma; por consiguiente
también en dicho compuesto son superfiuas esas formas parciales. La consecuen
cia es evidente, ya porque esa misma forma indivisible es suficiente para actúa--
lizar con plenitud y perfección cualquier parte de la materia, por diversa que
sea su disposición; ya también porque las formas parciales no evitan el que esa
misma forma indivisible mire todas esas partes diversamente dispuestas como
componentes de su receptáculo adecuado; ni evitan que esa misma forma sea el
principio radical y principal de todas las acciones ejercidas mediante los diversos
miembros, puesto que en este género ella es también principio suficiente de las
mismas; luego son superfiuas las formas parciales.
33. En segundo lugar, porque es contradictorio que una forma sustancial
sea disposición próxima y permanente para otra forma sustancial. Ciertamente
que una form a'puede ser disposición jpmota y transeúnte, por así decirlo; efec
tivamente, la forma de la sangre en este sentido es disposición y como camino
qanuimaaagim c o usste
n , tqueia x p saartib
tisuessthqete uorodgeip n esisameett illis ceptivpuam rtib,utostudm iv eillu
rs imdocdoensdtaisnpsoseitis
xom p nartia
ibus-
uienxt. ssein
uapru
geum
rv ain
lis cpasnaeertib
puamrabsiliituanliaiosnepatortia
u s c o n fin g e re ,
talecsonfo
u t ra
surm
tio
rgaat,s lite
s u - onrm
cetia senuintneexaepiserfe
ta ta li c o m
cocntio
p o s
sunrg
ito iasta
tlis
u n
Intefo
t s
grarmdaise;poesrg
up erflu ae ta
itioo
lerns
p
siv e riu
eiiìas fa c
fotarm p ro b
asedniva t; n a
is,ibuilis m a eq u e
sritsesivneotu p ro
inm c e d it, fo rm
diveissi-t. qaduiaacip a e p a
saandinrtiale s . P a
divpisleibnilis te t co
foprm n s eq ue n tia,
acetestqsuuaffic tu
ienest
bA ilis
lioprie in d
ergoetm ic to s
odorigdoicu itu t
rufope rm allisindiv isrtib
ibilis psitaartesm tu illiu am
sm atem e e t e rfe
riaeq,uiaetiailla
msei fovarm m lib
rieaedisppaor-
p ro
cfooto nsta t,toqtauam in re
minneqcueasslib , q ia
eeetsptaerte n u
t,toetatm p a
esm u s
seodino tia lesareit; tu rn
nosnpicto e tia
lluonm tneqsuillainsippsaartesindviv isibdilis
sinodlaivm e t anile
im am rauatio nqauleammra extioistim h
amo c fo
uusaeesdsee spuosscita rm stivuutmc;om ia t pqouneento tellu
snsutuqm aeqeuaadtueism
adiliaarie -
illa is
fie ib m ; q m
nstipqousissintexaispptim n e
licaavrieritadeqsuseam s qcudm qisuie ofom rm e p
am sitacptio n e
rinncuip iuqm rapdic ale u in
etvapria
rinmcipem m
ale
ablia m
ile32m , in iv n iu m u a e er ilia
..
In partibus humani corporis hetero
geneis unica forma .— Q uodusergsuoitaclis fo
bsurafficeie
r su3n3t.illaeS
xenrc s epnrin
tucr;ipin
foerm iu m queoaru
adeop,artia
gemne;reergilia
o s etia
u
les.repugnat unamfor-p em
rflu easet
m
oprg a n o n
anoiceixdiv re q u ira t
ersinaesntia in
partia p a rtib
lepserfefocrm anse, ta
pro o rp
bafoo ris
tur-r xm am c
suebtstapnetiau n leanm q u ia
etessmedaisdpaolia
sitio nesm ptaro -
rim e m e t tio lis im a m rm e n m ub s n
m peare,sequpaerim , coum resinpicsit,esuittinaddiv aeisqib
uailis
tum acstu uss-, etia ssleem disfoporm am.rePm
sitio ootetasteqtuidtraenmsieunnsa(ufotrm sica
750 Disputaciones metafisica!
dicamj ; sic . enim forma sanguinis es't* dis- praeter animant sunt huiusmodi formae, ex
positio et quasi via ad formam carnis, re omnibus illis formis partialibus consurget
mota tarnen et transiens, quia non manent una integra forma distincta ab anima ra
simul, sed ex sanguine fit caro ut ex tran tional!; nam, sicut omnes partes materiae
seunte materia. Similiter forma embrionis sunt inter se unitae et componunt unum
est disposino ad formam hominis, et eodem integrum corpus, ita omnes iliae formae par
sensu accipiendum est quod ex Aristotele tiales erunt inter se unitae, sicut partes ma
supra 'referebamus, nempe hominem prius teriae quas informant; component ergo
vivere vita plantae, post vita animalis, etc.; unam integrara formam in suo proprio ge
in hoc enim significavit processimi genera- nere et specie constituían! ; ergo non potest
tionis ab imperfecto ad perfectum per varias esse disposino ad aliam formam totalem eir.s-
dispositiones, donee ad introductionem ui- dem materiae.
timae formae perveniatur; semper tarnen 34. Ex quo argumentor tertio, nam vel
imperfectior forma recedit adveniente per illa forma composita ex partialibus est ani
fection. Quod vero una forma substantialis ma vegetativa, aut sensitiva, vel est forma
sit dispositio ultima ad aliam, simul perma inanimati. Hoc posterius dici non potest
nens cum illa, fieri nullo modo potest; quia consequenter, alias non deservirent hae for
unaquaeque forma substantialis dat esse mae partiales ad propria muñera vitaba sin-
simpliciter et constituit essentiam comple gulorum membrorum, cum tarnen propter
tan! in genere substantiae; ergo non potcst hanc potissimum causam poni dicantur. Et
una forma esse talis dispositio ad aliam. Nec praeterea contra huiusmodi formam proce
refert si quis dicat hoc esse verum de for- dura omnia quae supra dicta sunt de forma
mis totaiibus, non autem de partialibus, nam mixtionis aut corporeitatis. Et simili modo,
si in omnibus partibus corporis immani si talis forma dicatur esse anima, contra
Disputación X V .— Sección X 751
eficacia todos los argumentos aducidos antes en contra de los que afirman dos
o tres almas en el hombre. Y poco tiene que ver que alguno se esfuerce en decir
que de estas formas parciales no se llega a la composición de una sola, puesto
que entonces el argumento valdrá igual aplicado a cada una de las formas par
dales considerada en sí misma, por ejemplo la de carne o la de hueso; puesto
que en realidad en esta consideradón cada una de esas formas sólo es pardal por
el nombre, ya que no es parte verdadera de forma alguna total; por consiguiente
será en sí una especie de forma íntegra, pudiendo plantearse respecto de ella
la pregunta de si es un alma o no, teniendo aplicadón entonces el argumento
propuesto.
35. Puede cuestionarse de igual manera si estas formas parciales., o la forma
íntegra compuesta de ellas permanecen en el cuerpo o perecen al separarse el alma
racional. Si se afirma lo primero, comienza por seguirse con bastante lógica
que dicho cuerpo permanece vivo cuando se separa el alma radonal, puesto que,
como dije, esas formas, o la que de ellas resulta, deben constituir un alma, pues
en otro caso de nada servirían para las operaciones vitales. Se sigue asimismo
que la materia amputada y la unida con el cuerpo humano son unívocamente
carne, o hueso, etc., lo cual está en contra de lo que dice Aristóteles en el líb.
VII de la Metafísica, text. 56, y con más daridad en el líb. I D e generat. animal.,
c. 19, y en el lib. I D e Anima, c. 1. Pero si tales formas parciales se separan
en su totalidad cuando se ’separa el alma radonal, en primer lugar no hay
indido o necesidad alguna de- andar imaginándolas, y además se siguen de aquí
todos los inconvenientes teológicos que citábamos antes, a saber, que en la
muerte de Cristo el Verbo pierde alguna forma sustancial, o que ésta permanece
separada juntamente con el alma racional.
36. En qué sentido afirmó Platón la pluralidad de formas en el hmnbre; su
refutación.— Se puede añadir que Aristóteles en el lib. I D e Anima, text. 91 y
siguientes, ataca ex professo la opinión de Platón, quien ponía varias almas en
las diversas parte -del cuerpo. El caso -viene a ser el mismo que el de ía multitud
de formas parciales. Es verdad que Platón afirmó únicamente diversas almas
como parciales en jas*diversas pactes, sin afirmar luego una. íntegra en el todo;
mas este modo de establecer pluralidad 'de almas no tiene que ver con la pre
sente disputación, ya que en- realidad, según él, no se trata de afirmar diversas
e a rn positionem ptocedunt omnia supra ad- est centra Arist., VII Metaph., text. 56, et
ducta in eos qui ponunt in homine duas clarius I de Generat. animai., c. 19, et I de
vel tres animas. Ncque refert si quis con- Anim., c. I. Si vero tales formae partiales
tendat ex illis partialibus non componi unam, omnes recedunt, recedente anima, primum
nam tunc de unaquaque forma partiali per absque ullo indicio vel necessitate fingun-
se sumpta, ut carnis aut ossis, eadem ratio tur. Et deinde sequuntur inconvenientia
procedei; quia-revera in hac consideratione theologica quae supra inferebamus, scilicet
unaquaeque forma illarum solo nomine di- in Christi morte aliquam substantialem for
citur partialis, cum non sit vera pars alicuius mami dimissam esse a Verbo vel manere
totalis formae; in se ergo erit quaedam for separatam simul curri anima rationali.
ma integra, de qua interrogari poterit an sit 36. Plato quomedo plurcs formas in ho
anima necne, et procedet ratio facta. mine posuerit, refutaturqne.— Adde Aristo-
35. Et similiter poterit inquiri an hae telem, I de Anima, text. 91 et sequentibus,
formae partiales seu integra ex illis compo ex professo impugnare opinionem Platonis,
sita maneat in corpore, recedente anima ra- ponentis plures animas in diversis partibus
tionali, vel pereat. Si primum dicatur, se- corporis. Est autem eadem ratio de multis
quitur primo satis consequenter manere cor
pus illud vivum, recedente rationali anima; formis partialibus. Veruna est solum posuis-
nam (ut dixi) formae iilae, aut quae ex illis sc Platonem diversas animas quasi partiales
consurgit, anima esse debet, alias nihil de- in diversis partibus, non vero deinde unara
serviret ad operationes vitae. Item, seauitur integrata in toto; sed hic modus ponendi
partem abscissam et coniunctam corpori hu- plures non pertinet ad praescntem disputa-
mano esse univoce carnem aut os, etc., quod tionem, quia revera iuxta illum non ponun-
752 Disputaciones metafísicas
sdgeisednseim
saastis
ila
peasrte
re s tqsduicodudiffe
n atucrre
cidpenro
r
sta
peliciediffe
p te r d
surabsnta
iv e rs
nutia
t,ita ndm
te
l!e uadsufo
I S
mrm
u ffic
m aannntt.e,m
ie
anix
C
tti.quH
. 1 0
am
; oectuC autotem
sminttedniseptoA
m e n t., I
sitio
dveicGennee.s,
bsdeeisonptib
osuitio
in s
teorg
naunmim.aN
raipnsicasaspins iheilo
artex tem
srmn in
sa us,sin
aannim p rovbivabeniliu
aseseqauliq
tibsuscehna-- nteexrat.l.,67c..Qduei dM
aeudaiv ers aas- m asidseuobsataffirm
ntiate
ixtio
iffe
sm re n
eleanm
nt,e,naem t III
erentoinrum file dpeonitCafo
intodivinisté
elor,
ibgilerass,
p
io a rte
re s
mhdoiv eors ita teaem foqueaom t
sitin e inteiprsapm arte m ssfom e
r- illa t
etspefo rferm
cta ât
sessusebsin tate
ntia e iite m ix
r;shetierevm ero pile
utast,
m a e
sptaarte m g en
ntias, qesusaeeareliqe , id q u e e t u b a s n s ib ile is sib
tia lita s. In fo rm cateuaamauptepdm
eiv
llahebrsuitu
m
itartesm
a n apehcain
ifbicte
e atrsphpaaer-s- eptroidp ertio
o oanitem manseurearuinmmixqto u a rem
lita tuismsa.s,Piuuxtatat
epia lem deiffic ultara tetio
mnequdoism oodsoitioinnfo rmedtivhear-s im enim p erfehcata
ssfourm t sainstevleelumtienm toerud meaindte
ia eorqeusase
a
saim rte s, t p ro p
. aS.edhaecrespertinet npro u m titépte
sreqtuosdubfosta nstia leasPfo rm aes,inpeT rfe cataeos;,
doscdie enutianm iatudreillisanim quatelita te rta
sgvraodcuaanittula s e
r,titu la to
idedoinqeu,eseim n ita nutu im
rqquuaam -
D e form is elem entorum , an m aneant in lita
psic s
osseuxm in in tem ndisseqture m itti, c u
qipuhaum n d m
oIpindio nGem
4 0 . S e c um ixto
n d a se n te n tia , p e rtin e n s e tia m p
neter.,XItexM o s ita
t.eta11p8h,.,edtisV u n tu
III r N
M e ta p hs,
., d ispe. IV e-,
aCdom hmoecntasto ecris
undeutm are c a
liorufom p u t, e s t
,qasuiedleicm A v ic
uenntto e n
inruomn a
m e ,
rem.48. Multi etiapm . uelt.; Z im ara,eaT hdeeom
nnib u s m ix tis m a n e rm
onenimvideturcredipossequodinalium sententiamsecuti sunt, ut viderelicetapud ; x m e d ic is m
Disputación X V .— Sección X 755
T
tra hcot.m.I,deq.G 1a;rvoet, in pra Seuem
s . meG
rtim daicleinn.,.,lib
in .III, la tu emeesssesenttsm u ixsta
b ta en,tiaelite
t cronm seixqtu
ueranteñreqnueceetos--
Methaodd.,fince.m
ra 2, et lib. deSubstaenm tianuatu tunst ppseeetrrpsm eeructuosaenmnuenxaaucem ;,nuqenmudia
evfaeplcaile
rtesdisnsoip narc esnsetunrt
eCsali,tpre
Aoul.reoel.t,G In;reegII,tor.exdistht.eo1lo5g,isutidib iresefecru n e m . N e c e s s a ria tio
e rg o es t a lialo c
fo ale
rm ma pm rooptio
ria -
V a 4riis
1. autemmodisintelligipotesthaceopi.—itc
Varìis modis expticatur sementiti mix ru ti,mdinivfra ersaconatraform A uisreoelulem meonstote run dm e , uust.
m
nm eoa.ntPrim in od,ivqeursoisdfo p arm
rticaueliselcm m etenria
a toru e m m mua-- A
in fo trm haocmeixtia ti me t efostrm ima peole
ssm ìbeile
n .P
ti d rim
iv e o,asqureia-'
rs
nstiseere
sim is.m
in Eix
tto hochum iu osdm oodpiosfo uitrm Aasv,iceetnnfo aramsa qom
nes- te
uiru itta nmt draistio ponsitio e s ngeesneeratleinsccoom nptra
osspiblu ileras,ütau-t
illa
q u svnopoiu
i
it ufolarm
anrtícp o s setaem
s assaqlvum a
ixin
ere titein
su rbsfoserm
ta n uanre
tia leire
m ,omalio
m ix - n peam rte,sfo
is h
rm
amb e
aru
ix a ti,ntm .raSeesceurtim
pid e m te
nda,inqure
m p e ra m
iabucusm
e n tum hopom mongaee-s-
rim
tio
ppaerticrnesmeu,lis
nos,tu
edmsaoplupm a re pt.erSiniugxutalapeoseitio
nim neem x ut ru
,iilis q u ma m quinalita u ntuam p ,anrte
ullamapteote riaset ram tio
ix ti resditdifoorb
re n tu r, ia seictuqtum a atita
n teriate;eterg foorm eatdloisctin
o ,gnuoen- em tiaam ignpisro,cein d it ainliareabquusaeh,ete etcro.geQ n ueisae; ra n tio
am
eiunxim tap p
o oss se
itio n
n t
e mloc o d p
ic ee n e
re tra
n tunr ; emrg
iso ces o lu
ri, m s p
ic eurt q
c u
o na e
s iib
ta t eet t pm a rs
ix ta h e
e te
s t.roTg é
en e
rtio a , e
q xu iah osmi o
ing en
p e
a is
r-
aqguraaem
te tavninenut;m,ndounm tainmesnuissinsguublasta articinu- tib
enptiis saeusfoerm odaeemem lem odeontodru ispmo,sitissignm uam neensttddiviaenr-a'
756 Disputaciones metafísicas
parte una disposición para la forma del mixto, puesto que en una parte seme
jante puede existir juntamente con la forma contraria del mixto sustancial; luego
también podrá existir con la misma o con mayor facilidad, por más que en
dicha parte de la materia no exista forma alguna de elemento, siempre que exista
allí una mezcla armónica proporcionada de cualidades primarias, cosa que no
puede depender tampoco de la forma de tal elemento concreto, ya que de ella
se afirma que existe juntamente con otra forma contraria en una parte distinta
y semejante. De aquí se llega también a la conclusión de que tal forma es inútil
para cualquier acción y conservación de la parte del mixto en la que se dice que
existe; por consiguiente no se puede llegar a deducir por ningún efecto o señal
natural que las form |s de los elementos permanezcan de este modo en el mixto.
42. Hay otro modo de entender esta sentencia, a saber, que todas las formas
de los elementos informan simultáneamente cualquier parte de la materia del
mixto, y que luego sobreviene la forma del mixto, la cual informa también toda
la materia. Mas este modo contiene tal cantidad de absurdos que parece que
por eso mismo nadie lo afirmó; porque, en primer lugar, se sigue que las
formas opuestas formalmente están al mismo tiempo con su ser íntegro y per
fecto en la misma parte de la materia, ya que las formas de los elementos se
oponen formalmente entre sí; puesto que, si las disposiciones de los mismos son
formalmente contrarias, ¿cómo no lo van a ser las formas mismas? De lo con
trario, ¿de qué modo se podrá ' engendrar un elemento de otro? o ¿por qué la
generación de uno va a ser la corrupción de otro, si sus formas no son opuestas
en la materia? En segundo lugar, si estas formas no tienen disposiciones propias
en un grado que les sea propio y, consecuentemente, tampoco poseen acciones
propias, en nada pueden contribuir a la forma del mixto; por consiguiente no son
disposiciones para ella. Más aún, es imposible que mía misma forma exija en
una misma parte de la materia disposiciones absolutamente repugnantes y en
su ser perfecto, por ejemplo el calor- en. sumo grado y el frío en sumo grado;
y las formas sustanciales de agua y de fuego no tienen entre sí un grado menor
d e oposición," sobre todo cuando están« etv su ser perfecto. E n tercer lugar, .se
enfrentan especialmente con esta sentencia los argumentos generales quei'suelen
fo
apdarm artirmainmtam
fo liixpti,artequnaonndoeqssueiddeism poin sitiosim
nem ili npaum
g n apnrim
te s osimseuqlueitu s srefoin rme aadsem formp a alitem
rte rare te --
sta rte
n eslsem
tia pixote stecrg
ti; um o aceoqnutra
e ria
b e n fo
e rma uatsm ube ria
en einelesum
im oenestoserumintefo gro
rm aelite
tperrfe in ctetor;sfo e rm
p u age
liuria
te seessneulla potefo rit,rmaetiaem lemsieinn titaelixisptaat,rtedum m narm
a-- fo ntialitenarm ,pusginadnistepos,sitio
re q u nm
o esodeooru ip m
s a e sfounrt
mtu om doprim ibiarusitmteqm u aplità
eratu mrnen,tuqm uo d proe d paomrtiopnena- mentumgenerabitur exalio? Aut cur glee-
m ae n o n e ru n t? A lio qu i, q u a lite r u n u m e
dinerealia nonpaprteotessimt ailifodrm icaatutarlisesseelecm uemnti,focrmum a nearaenoeoru
m unm iusnoeritn scuonrru
t ptio
re p u g anite
a nriu
te ss,insim foar
cfoorm ntra a ria.esE
m sexim qupoertin etiaem
n te conaddudoitu
m m nrem taleamc te
h ria
ab e?ntSpero cupnria
dos, dsisiphousitioiusm n osdiinfogrm
e ra adeunsib oni
tio
ti,effenin
em q eat ecsosnesedrv
u icaitu
tior;nem a tq illiu
u e sdepoartis
a e x m
nu ix
llo pnro
e p,rio
s n ,iletcocnofe
ih nsrre
equpenote s srunntecadpro fo prmriaasmam ctioix
m a sctueleam utensto
igru
nomnam tuaranelirecollig
h o ci pm ososdeofoin r ti;
Im m eorg
, oim npoonssib suilentedsistpqousoitio d neeasdeam dfo illarmm a .
mix 4 2to.. Aliomodopotest intelligi illasen-pneosstuolem tninin oere
adpeum g n paanrte
te s me tateinriaeessdeisppeorfe sitio
c to
tenrutia
to m , qsuim
odulscin ilic
fo erm
t oem n tneqsuafom rm
lib aeefepleam rteenm earuum
frig s , auttvseuro
; mm n unmm
o cin
alo u rem
s re p egtnsaunm
u t m
in utem r-
m
m a
ixte rn
ti. ine m
form ix ti,
anm et
soedtiad ein d
mtotoe s u p
tacomerv e n
illa ia
m t fo
m rm
ard a
tea- mse s u
seartim b sta n tiate
incosnutra s fo rm
oeshsaenpcerfe a e a q u a e
cteton.tiaTme t ig
ertio n is ,
,ufam p ra e
ceiunntat
ria m E t h ic u s t n tin e t ab s u
ut eadecausaanemineassertusvideatur; generaliafierisolitacontrapluralitatemfor- x im e se n a rg
Disputación XV.—Sección X 757
hacerse contra la pluralidad de formas, por establecer en una misma parte de la
materia diversas formas especificas suficientes de por sí para constituir u n su
puesto que posea su propio ser absolutamente, y que requieren disposiciones
muy contrarias; en efecto, la forma de tierra exige la máxima densidad; en cam
bio la forma de fuego la máxima rarefacción; ésta reclama un calor intenso,
mientras que la forma de agua, un intenso frío. ¿De qué modo, pues, se podrá
conseguir que tales formas en su integridad y perfección informen simultánea
mente lai misma parte de la materia?
43. L as form as d e los elem en tos son sustanciales en grado p erfectisim o .—
Puede, en tercer lugar, entenderse esta sentencia tal como la explicó el Comen
tador, a saber, que todas las formas de los elementos están en toda la materia
del mixto y en todas sus partes, pero quebrantadas — como él dice— y en un
grado remiso, y que luego la materia total, modificada y dispuesta así con estas
formas, recibe la información de la forma del mixto. Lo primero que suele ata
carse en esta sentencia es lo que el Comentador da por supuesto, a saber, que
las formas de los elementos no son perfectamente sustanciales, sino que son algo
intermedio entre las accidentales y las sustanciales. Contra esto argumenta Santo
Tomás en el lib. I D e gen erat., test. 84, debido a que es imposible que se dé
un medio entre la sustancia y el accidente, ya porque no se da medio entre con
tradictorias, y la sustancia y el accidente se distinguen por contradicción inme
diata; ya también porque el medio tiene que estar entre extremos de un mismo
' género, y la. sustancia y el accidente pertenecen a géneros diversos. Podemos-
añadir, además, que la forma sustancial del fuego y la de cualquier elemento
es de por sí suficiente para actualizar la materia, de suerte que la constituya o
conserve en el ser, y también para constituir con ella un solo supuesto, el cual sea
sustancia en sentido propio y unívoco; por consiguiente, esa forma es sustan
cial con tanta propiedad y univocidad como lo pueda ser cualquier otra. Esto
mismo'es lo que quedó confirmado antes cuando demostramos que existían las
formas sustanciales. s
44. L a intensificación en las form as sustanciales resulta contradictoria. — Y
si por ventura el Comentador no niega esto, sino que las llama intermedias sólo
por él hedió de que*poseen la míniftia perfección entre las formas sustanciales,
pam lu are
rusm,'foqrm uiaaspospneitcific
inaesadpeem r pearte
s s u maietenria
fic te e a8rg
s 4 , uqmu eiantaim n«poD ss.ibTile
hom e sats,daI-ridem -Ge daiu
nem rifin tete
xt;r
ppdoro -pcoriunsm ntueesnsedusm
siceiopnoesstuvlaald im
eare pslic
upite
porsitio
puagm e t nreqhuaire
nadnetenssita; te
bennstessuduism
fomrm aatefo nim subdsictato
tra
aduiatetam
ntia
ria mneotnacdcid
cctonatra ccid entioa enrs,m
tu
sndeismtin
tuernd iuqm
gurnunetu
uia
,
rm
in
s u te
b
peqruia srtacnotia
imm
n
mec-
tem rra t m x im ; r m d ic , tu tia
ssio ioannigfrig cnaisloure
ram rita
, tefomrm m
a axvim
s;graqeuieetrgpoerfefiecta e roama;quhaaee,cin
riepoete stdeum in
t ta
te
te nn dsuiubm sta netiast in a utetermexetret amc aideeniussdseum
c n t gdeivneersriso,-
fo
tem rmam eate inria
te e sim ili in fo rm e n t? am palers ruemle
mamntegnestinueberu
sstam
s en.ptia
Dle
e r
ein
m
s e
deigandisdere
su ffic icenttepmocsusiu
a
um
dscauucsmtu
fo
qausre-
43. .—Tertiomodoinfelligi pot dtuaâm
Elementorum
substantiates
formae perfettissime
t sme u atec oria
n m
se , eita
rv t, euttadillacomn sin
titu eesnsdeum concsutim
eesxtpohsaueit,csneenm tepnetia
, qpuro
o du t oC
m onme sm e
fon ta
rm to
a r
e e
e alern
fila
u n iv u
on
c eu m s u s
b u
s ptapno situ
tia ; m ergq u
o od
ta s
lisit p
fo ro
rm pa rie ta et
rn
o m m ennib
tourusm p a srtib
intuin s eto
iu ta
s , mfra
re atecriata e m taixm tienet(uint qpuroapecrie u m qeuteuanlia ivo.ceEtsu h obcstaipnstia
u m l ceosntfirm sicao-t
in
m qate
uit)riaesticinaffe gracdtaueretm d isisspoo,sita
et dfilis
eindfo erm tota is tu
m m
a s eustbsstaunptia
s ra,tecsu.mostenderemusdati for
psinurim
form o eim
tuprugfonrm a ri asm o ixtti.quIn
le od qC uoamsm tiar 44.—QuodsifonasseCommentatorhoc
eenntetanto tension
Formis substantialibus répugnât in
más perfecta que las propiedades y acciones de los elementos. En cambio, las
mismas propiedades y facultades de los mixtos denuncian con evidencia formas
sustanciales propias de naturaleza más elevada que las formas de los elementos.
49. De aquí se sigue también, si se retuerce el argumento, la conclusión
de que esas formas de los elementos unidas simultáneamente en la misma ma
teria y como supeditadas a la forma del mixto, son superfluas, aun concediendo
que por un imposible no hubiese contradicción por otro concepto, puesto que
para el ser de la materia, y para el ser sustancial del compuesto, y para toda
acción física que de dicho compuesto nos resulta cognoscible por experiencia,
basta la forma de mixto juntamente con las facultades que de ella dimanan y
con la debida proporción de las cualidades primarias, mediante la cual se ob
tiene la disposición de la materia, y aunque esta proporción no sea una cuali
dad simple que contenga virtualmente las cualidades primarias, según pensó
Avicena, sino que resulte formalmente compuesta de las primarias en su ser
remiso, según defiende la sentencia común y verdadera que se expone amplia
mente en el lib. I D e g e n e r a t., con todo no exige que existan formalmente allí
las formas sustanciales de los elementos, sino que basta la forma del mixto, la
cual posee esta proporción armónica como connatural y tiene fuerza y eficacia
para conservarla o recuperarla, siempre que se obvien los impedimentos extrín
secos.
50. Por lo que a esto atañe, se dice con toda razón que los elementos
permanecen virtualmente en la forma sustancial del mixto en cuanto a sus for
mas sustanciales, y formalmente en cuanto a las accidentales, por más que éstas
no permanezcan íntegras, sino atenuadas. Esto lo hizo notar bien Escoto, I n II ,
dist. 15, a quien siguen Gabriel y Gregorio en el mismo pasaje; Egidio, lib. II
D e g e n e ra l., y otros, siendo atacados sin razón por Cayetano, I, q. 76, a. 4, al
fin;, pues no está en contradicción con la doctrina de Santo Tomás; en efecto,
no negó esto en parte alguna, sino que más bien lo da a entender en el mismo
sentido que lo hemos «explicado nosotros, en el opúsculo 33. N i hay en esto
dificultad alguna, puesto que no se afirma que la forma del mixto contenga
las formas de los elementos en eljgénero de la causa formal, o según la totalidad
de su perfección contenida eminentemente, que es lo que parece que pensó
vseecn5uie 1
nndtia
.
um m E
quuatmddeacm
,x h is la
erg
paturtic
ra
o m
s a
ipeastlo
tis t.
co
nemetcon- m
n clu ditu r n o nsineocdetole1m phro
e
cesssditispG
uniu
tis fo rm
aletio
uata
s
n.,nisn,aille
su b s ta n
m,nuotnavgidnim
tia tes , se d otascunits
sequm
in iixeto xm p luixretlosneform eleam e ensutobru
s m
ta n qte
tia uosd, qsuiniat tu p ram e s pnrim
e te masaqttinualita
e t,tesn.obU ndne,onquocodntra
is addre ic m
it,i,
fo
fo rm
rm a e
aliteA e le m e n to ru
r,risstóedtelevsirtu m n o
tettain n
ntu m a n e n t in
m,oqsuteanedeasm m ix to s e d p o
t,senc-t ca.liq2u,aenttulibtiu s fa
em ve t. V
lloadeprin id e iliu
Sucbipsio m lib
ta,ntetnalib . I
tura M
l,Vfaeth o d
cult.,
te
cPohm n tia
m u n ite r re c ep, ta,u u t p fra
a tet ex A lex a n d ra , P la c it. H lu
ip p o c r. . III de
eettilo eqo.pdoe5nm o,DD . iv
T .hoT mhao,mI,a,qin . 7 I,dae. 4G
6 , eander.;4, tote52l.,. qui,Obiectio. I d e — G Sneedraot,biid
e c.un1t0,nodbeisfinA it ris-
cG isre,gIn II,dedP isot.ten12t.,, pa.ra7e,seertim
t aliisCapscréhoolo
lasti-
c t m ixtionsum
unio; c m quergodositelemiscibilium
m e n ta m is cenm tu;r,atq
alleratorum
noune
o r., lo
trauocdtl.deIV,Pluqra e . títj e t
lit.11;foS Srm co t, q .
.,cinq.,. X 1 ;
15;M H e
A rv a e
egpido , c
., ita o rru m p
inibilia u n tu
totonillo r, s ed
coarrualte ra n tu
pitemspai;epequre r ta n tu
peiit A risrutom t
Q
qd.e27fo ,rmetislib.sX . II,stanqtia o
. 6lib n
8.usEstele aum teem e ta
sru
erm h .,
o; in m is c
tentrie(in o n c
rit,qunit)oninposasdem m istiocenri; o d
nnaom s i a lte
qreudaepiunonn-
nnaihm arecfe u b
cidrtenatadlepsraefoserm alite rqum asntio nto
ennt,em m
s.edUnid tu s u r.3,Sdeecfin unitdoeleidm eem ix
A e m n
risestoset.,idVexM etaph.,
dm il
easphilo sbosptahnitia nte
quteisn,egcaoru m netqin a e
ete
lermednix
tiseru c
fonrt resolutio n tu m
quid fit, ita ut insit et in quod ultimo fit
quo alt-
elementatnanereformaliterinmixto,ethoc ixto,nonerg
s u n s u en m ;
suontseileem leemnetan,tanenqouneem tiaanmenm tixin-
Disputación XV.—Sección X 763
en ellos, lo cual es falso y está en contra de la experiencia; pues cuando se
quema un madero nos damos cuenta por experiencia que salen de él humo, va
por de agua, cenizas y fuego. N i basta con decir que todas estas cosas están
contenidas en el madero virtualmente o en potencia, ya que de lo contrario
también se podría decir que el agua es mixta, compuesta al menos de aire y
de agua, ya porque posee en sí cierta cualidad propia del aire, ya también por
que, al calentarse el agua, se exhala de ella vapor aéreo. Se confirma, porque
de la continencia virtual sólo se deduce que los elementos se pueden generar
del mixto; mas esto no basta, pues también el mixto puede generarse de cual
quier elemento, e igualmente un elemento de otro. Por eso ¿fice Aristóteles en
el lib. V D e cáelo, c. 3, que en la madera y en la carne están contenidos los
elementos, ya que son separados de ellas manifiestamente; mientras que, por
el contrario, la carne y la madera no están contenidas en el fuego, puesto que
no pueden ser separadas de él. Así, pues, una cosa es ser separado y otra ser
engendrado; por tanto, la separación exige la continencia formal. En tercer
lugar, Aristóteles en el lib. I D e cáelo, c. 7, afirma que el mixto se mueve con
el movimiento del elemento predominante; luego permanece en él. En cuarto
lugar, en el lib. III D e cáelo, text. 67, y en el lib. II D e p a rtib . anim ., c. 1,
y en el IV M e te o r., c. 12, afirma que los elementos son la materia del mixto.
53. Según la opinión d e A ristó teles, los elem entos sólo perm anecen vir
tualm ente en e l m ix to !— S e explica la clefinición d e m ezcla. — .Se responde que
Aristóteles en el lib. III D e cáelo, c . 3 , afirma bajo disyunción que el elemento
permanece en el mixto en potencia o en acto; pues dice que todavía está en
litigio de cuál de los dos modos tiene lugar; mas el problema que deja sin
resolver en ese pasaje lo resuelve en el lib. I D e generat., c. 10, al afirmar ex
presamente que los elementos que son recibidos en una mezcla existen en cierto
modo, y en cierto modo no existen; porque —dice— no existen actualmente,
mas permanecen virtualmente o en potencia, haciendo consistir precisamente en
esto la diferencia entre la mezcla y otras mutaciones; y en el lib. n D e partí-
b u s cn im alium , c. 1, dice que la primera composición de los cuerpos es aque
lla q u e b ro ta -co m o resultado d e las sustancias originales, a las qu e algunos, lla
m an elem entos; m e refiero a la tierra, a l agua, ál aire y al fu ego, aunque acaso
tu entam co pnotra
terliexinpeillarie n resm
tia olv; í,naqm u,odqueasntdfaolslig um - tu
m m
a n etraointuilio ele.m enutiartop,raelib
Q doraIIIinandtis e ;Caeergloo,
ailio quraepuromcom h
dlre
bm
u uritu
.U o re r,m,exeptecrim
Ngencosvairtu tiste iñ
estaduic
urers,etetfuig
e m
epreoteilla n uem m
o,m
, eext te IV
nia- ria5m
xt.M 6e7te,or.,et cII. 1d2e, aPitartib
d e .eanntaime.,ssce.m
m
tnixti.Arìstotelis sentenzia, tantum virtute
1,atee-t
cqounitin e
eetia ri in t n tia a lio 3.
ataeterem tqumaaqmuaaqù,umatum
a
dicqere
e ris u
,
turinmsix
ia
tu m e tiae tah,absaelte
m q u iat m
q
qu
u a
a
eli-x finitio
n d e C ae mixtionis,—
marient dementa in rnixto
lo , c. 3 , s
u b Rd e
iss p
.—
iu o
nn
c d
tioe tu
neraA s ris
se toret.,eIli
Eluàdatur de
re le;
dpoor.aqE uat ccaolenàSt,xm eaxtuhar;latunram exilla eexxcm a e re
oix
ntin u s v
eenle a
tia irnm e n
hoceeanmtu mim in e
,igins se p ote n
qr;uit,quutro tia a u
mnoedm t ac tu
oseauhteam in m ix to
beat,quaadm
vm irtu
enm a li
tapgoetes olu m
nestrari; se q u
atutmitu r p o s
hocexnqounolib se satis to
eeslet,mnenam ilio lo b itu
coc.in1d0e,ddsaum a e s
reexliqtio
uitsseresaoitlviteaIqdueaeGéin
egtia eris
neto m
rateri,l.,etIliunudm ix eleáem e,ntu e t
m3,exaitalioin.U to
ngdneo m n é râ t.,
ixotio nem m m
reocnipoiu p re
netusrseq;uondaam mm otu
do(inessqeuit)et
A
em tancife
arnsetedseem e C lo
engtaantucr;ontin c.
ecri,ontraquiavearobciU U q
is nm u d a m o d
oannesnut,nt,etvin irtueten aountestitu
mitseduiffe ac
poretenstia
tate re
tie g re e a r o c m in
asebgrare
eogeatsneH gnguam
g,rea liundnnoognnenpceoorasnsri;tin
unet.rierg A in
lìuig
o dsenegesre
,tqerg
g a
uiao dteerPm
d o a ixtiounsem
rtib a n etaliu
im alia
positionemcorporumdicit eamessequae m scm
, . uI,tatio
p neasm
rim ; ectom II-
re
Aris quto irittel.,form
I adleem Cáceolo ntin
, ce.ntia 7,mm . oTveernriom , ixait- dementa
ex pnmordiis conficitur iis, quae nonnulli
appellant; terram dico, aqutsm, ae-
764 Disputaciones metafísicas
sería m ejor d ecir q u e resultan d e las virtualidades d e estos elem entos; ya que la
hu m edad, la sequ edad, e l calor y la frialdad son la m ateria de los cuerpos com
pu estos. Por tanto queda bastante claro lo que se refiere a la sentencia de Aris
tóteles. Así, pues, cuando, dice Aristóteles que la mezcla es la unión de ele
mentos miscibles alterados, les llama alterados más bien que corrom pidos pata
dar a entender que no perecen en absoluto, sino que se conservan virtualmenie
y en cuanto a las cualidades. Y Aristóteles no negó en aquel capítulo que los
elementos que se mezclan en una verdadera mezcla lleguen a la corrupción:
ni pudo negarlo tampoco, puesto que, al introducirse en virtud de la mezcla
una nueva forma sustancial propia del mixto, es menester que se realice la co
rrupción sustancial de los elementos miscibles, ya que la generación de una cosa
es siempre la corrupción de otra. Afirmó, sin embargo, que no perecen en
absoluto, debido a que se conservan virtualmente.
54. E xplicación d e la descripción d e l elem ento. — A lo segundo se puede
responder, en primer lugar, que aquella definición de elemento no conviene a
los cuerpos simples a los que comúnmente se da el nombre de elementos, sino
a los primeros principios de que se compone una cosa natural. En favor de esta
opinión está Averroes en el Iib. V M e ta p h ., com. 4, cuando afirma que la ma
teria prima es elemento con propiedad, mientras que los cuerpos simples no
lo son más que según la opinión de los hombres; pues los antiguos filósofos
por no haber conocido ninguna otra materia más que • estos cuerpos simples,
por eso les llamaron elementos. Y en este sentido Aristóteles, en el íib. II D e
partibu s an im a liu m , c. 1, no les llama absolutamente elementos sino a los que
algunos llam an elem en tos; y del mismo modo se expresa en el lib II D e gene-
rat., c. 1, y en otros pasajes. Esto puede confirmarse por aquella expresión de
la definición de elemento, a saber, que son aquello d e lo q u e prim ariam ente se
com pone algo. Mas estos cuerpos no son aquellos de los que primariamente
resulta algo compuesto, puesto que ellos mismos están compuestos de otros an
teriores. También dice Aristóteles e n -tl mismo pasaje que el elemento debe ser
algo indivisible, y estos cuerpos no son indivisibles, como es evidente. En con
sonancia to d esta sentencia, s e . responde, fácilmente al argumento qtfe no hay
inconveniente ¿n que aquella expresión de la definición de* elemento, a saber,
msnta ixntio
tia nlisem m inti,trondeucceastu
ix s e renstovfie ariform c o apstio
rru ub-- cm oennfirm
ti, sacriiliceext,illa
e ss epidarric idadefinirionisde
ra enmo ^ suunbiu
, stasntias e lem
m p ermeissctibciliu
o mp,tio
rru quiaaltegriuenes. quibusprimoaliquidcom
componitur. A t h ae c c o rppooranitucr,oncusm
ex quo primo aliquid
untipesxa
D
tuix te itmta a m
ne ennt. nonomninoperire, quiavir stointetleesx, aibliis id e pmrio
, rib
a ituselecm om e ptu
n osm ita.dIte
eb m
e re A eris
s se
ec5nu4en.m
stio dum Elementi descriptio explicatur.—
re s p o n d ed p o te st, p rim o , de fini-Adqsuunidt in inddivivisisib
ibilia
ile;, uhtaecconasutatet.mEtcoiu rpxotarahnaonn
c
que permanezca, no convenga con propiedad a estos cuerpos, puesto que no son
propiamente elementos. En segundo lugar, para que no parezca que nos que
damos apegados únicamente a las palabras, admitimos que el nombre y la de
finición de elemento conviene con propiedad a estos cuerpos; es más, Santo
Tomás, en el lib. V M etaph., lee. 4, quiere que éstos sean elementos con más
propiedad que la materia y la forma, pues quiere que al concepto de elemento
pertenezca el estar directa y propiamente en una especie determinada. Empero
yo no veo la razón de que este pertenezca a la propiedad de dieba palabra
y de que no baste que el elemento sea algo parcial o incompleto dentro de su
especie. Por tanto, elemento, según el valor de la palabra latina, parece que es
lo mismo que principio de alguna cosa, el cual es en su orden lo primero en
la composición y lo último en la resolución, perteneciendo también por eso al
concepto de elemento el ser indivisible, no en absoluto y de todos los modos,
sino dentro de su orden y de su ámbito. Del mismo modo no pertenece al
concepto de elemento el conservarse siempre formalmente, ni siquiera siempre
sólo virtualmente, sino del modo que se acomode a su composición. En este
sentido, pues, son cuatro los elementos que participan verdaderamente de la na
turaleza del elemento, puesto que en el género de composición mediante el cual
puede un cuerpo resultar compuesto de muchos cuerpos, ellos son los primeros,
por no constar de otros cuerpos y por constar de ellos los demás. Son igual
mente simples e indivisibles, por no ser resolubles en varios cuerpos. 'Final
mente, se conservan también según el modo que es necesario para el género
de composición que se realiza mediante una mezcla. Y así Aristóteles, en el
lib. ID D e cáelo, c. 3, pone expresamente bajo disyunción en la descripción del
elemento el que permanece en potencia o en acto.
55. El nombre de elemento conviene con propiedad a la materia prima.—
A 'veces se atribuye también a la forma.— Por tanto, no hay obstáculo en que
la materia prima sea,anterior a estos cuerpos y en que se halle o permanezca
formalmente en su compuesto; efectivamente, de aquí sólo se sigue que tam
bién a la materia se le pueda llamar verdadera y «propiamente elemento, aun
que sea por una? razón distinta#y acaso anterior, en cuanto la materia es an
terior en la composición y es más simple, como lo hizo notar Santo Tomás,
lib.« III De cáelo, lee. 8, donde parece que se retracta de la opinión- que había
psuronptrie p ro cporie
nvedneirem e hnista.cS oerpcuonrib
du,s,nequin
o iavnoocne
menti, quia in eo genere compositionis quo
ta
cfionnrp tuom rib umhsaepreroreprievidceoanm veum nr,ireadnmo.mittim
ehnoumest.,dheisV
unum corpus potest ex multis corporibus
conflari, illa sunt prima, quia non Constant
M itio n e
entataphq.,ule e le
ct.m m en
4,ate ti;
vurlaltm im o
illaveplrofo D
priu T
sam
ex aliis corporibus, et ex illis Constant re-
es.seNdaem
liqua. Et similiter sunt simplida et indivi-
m e
vetultpro deprie a m
ratioin neaeliqlem enstipeecsiese. uQ rm sibilia, quia non sunt in plura corpora re-
tusoitddtaire ceten
solubilia. Denique etiam insunt eo modo
npoertin
nveid eoetcnuornadsuffic u a
proiaprie tate m illiu m
qui necessarius est ad illud genus compo
sessveocinis III
sitionis quae fit per mixtionem. Et ita ArÌ3-
a
suaqusepeerie t penartia lelavtin t e le
eleinidceom m en tu m
mpvlcidtuem
toteles, de Cado, c. 3, expresse ponit
rqeussidsoe. 55.
sub disiunctione in descriptione elementi,
ileo,rdnin
one inprim a s it
indseitssoelu
ummprio
anem atateinriam
suoetiacommpvoere
sitoa;cpnrò
am
seim
tti la tituite
d inr e. E t sim ilite r d e d
ratio n eu o
e le m e n prie dic i pofit
sse e lem entu m , alia ta m en ra
sm eomepsterutvirtu insteit ntaonntusm em , pseerdfom rmo daolitear,cconmec- tio
prionereint focnm
oaspsoesitio
prionri,eeqtuasim
tenpulic
sio
mr,ateuria
t neos-t
tuodradtoem seunata
ecvoem repopsaitio
rticnipi.anSticratioigitunermqeulea-- ta revtra
itcD
ta.reThvoidm
eatus,rIIIsendteentia
Cam do,quleacm
t. 8in, ubV i
766 Disputaciones metafísicas
M ta ehta.,php.ote
p s tnuqe.ra9t,, cuirc tnaotatevxitt.S4onA cris
in.to
,V t., Mq eui shitocceonnim servm aboile
d o seopnara
n p otutem st aobmndeem c oemnptaoto s ;
i
eptiassm
oris etot.,dlib
ic.ilibX
e.leII,meIIqn.tu2M m7,, aedt ita1, aedadm itnfoorm m anaei tu
in E tm pnasriaitture
rarastio
lenree,sonlvoininesm teanmte
ecria
eusmm
seeeqrotufo
odderm m aix
m.
T A h o m ., cit. lo X
c o. N a m e
,ta
licp h
e .,
t n ocm. e 4
n ; e leemt e D
n .
ti tu
ta me x q uib uoslu b
foile
n asinse e a
m d ix tu mn fu it, se d ms e
a n
tis
ria prali,ecip u uepavteidteeaxturcotrib
t m m uuinipurins ucipe tioexm p te- edsutm
aro quaocdcidinet,sim s i ilia
c a u reaesolv
s e atuier;nteqsuodsinin
ffic t teacr--
prietateilliutasmpenartic , la utiu
laselodqefin
u e itio
n d on,isadquam- cluotio
ex quo mm n om
e datafaecieentdapm ro;pin
s a qepueaevearo dneoanmitaresfit, o-
ccfoitu
um rqaulito
etupm artecm paeote
xnteinedxitusr,uissicpuatrtibetia sm tadnmi- seeledmm ix tu m toetusem coninvete rtitu rm.inQuaoliq uoad,
fit aliquid,
corporibus mixtis saepe esse plures sub- sua simplici natura. Cum vero per calefac-
stantias accidentaliter permixtas per poros tionem vapor humidus exhalatur ab aqua,
vel per divisionem et interpositionem par non resolvitur aqua in aerem; nam ille va
tium, quae substantiae postea per actionem por non est aer, sed quoddam mixtum im-
alicuius agentis non tarn generantur de novo perfectum ; quando vero contingit aquam
quam secernuntur, ut fit in concoctione vini transmutan in aerem, non est resolutio in
et in corruptione sanguinis extra venas, et miscibilia, sed quaedam generado et corrup-
fortasse ita etiam accidit in illa actione ignis tio. Unde longe aliter sunt elementa in
in lignum, quamvis accidere etiam possit mixto quam unum eiementum in alio; nam
ut non eaedem substantiae quae ibi erant, hoc est verum solum in potentia passiva;
secernantur, sed aliae quae ex illis facile iilud vero non tantum hoc modo, sed etiam
generantur iuxta diversas earum dispositio- virtute et participadone quadam potentiae
nes. Haec autem substantiarum permixtio actìvae; hoc enim modo intelligendus est
non refert ad rem de qua agimus, quia, Aristoteles cum ait dementa esse in mixto
licet ibi sint plures formae, sunt tarnen in actu vel potentia. Et hinc etiam patet solu-
diversis materiis et diversa composita con- do ad tertium testimonium. Nam, ut mix
ficiunt, quamvis Iocaliter coniuncta. tum moveatur motu dementi praedominan-
58. Qualiter mixtum moveatur ab ele- tis, sans est quod in virtute iilud contineat
mento praedominante.— Nec denique hinc plusque de qualitatibus eius participet quam
sequitur quod in eo argumento inferebatur, alterius. Denique elementa dicuntur materia
unum eiementum resolvi in aliud aut con- mixti transiens formaliter, virtute autem ma-
stare ex alio; nam, licet aqua conveniat nens. Unde idem Aristoteles, II de Gene
cum aere in humiditate, non tarnen habet rat., c. 5, negat elementa esse materiam
illam participatam ab aere, sed ex se et ex rerum naturalium: Nam si aer (inquit) re-
768 Disputaciones metafísicas
conservase el aire, no tendría lugar una generación, sino una alteración. Es
evidente, pues, que, debido al hecho de que una forma actúa como disposición
para otra, no sucede nunca el que se den unidas muchas formas sustanciales
en la misma materia.
maneret, non generally sedt akeratio foret..- autem naturalilgs, quia.de potentia absoluta
Constat igitur, propter dispositionem unius non existimo implicare contradictionem, sive
formae ad aliam, non contingere unquam ilia materia in diversis locis cum diversis
plurcs substantiales formas in eadem materia formis ponatur, quod fieri posse alibi osten-
coniungi. d il; sive in eodem loco utramque formam
habeat; unitas enim loci non addit spee
An duae formae non subordinatae possint cialem repugnantiam. Secundo, quia ex illis
simul eamdem materiam informare_ formis simul existentibus in eadem mate
ria, revera non componeretur una essentia
59. Potest divinitus materia informari neque una substantia, quia neque una for
duabus formis.— Supererat dicendum de ma esset de essentia compositi ex materia
tertio modo fingendi duas formas substan et alia forma, neque e converso. Unde, si
tiales in eadem materia sine ulla habitudine fingamus unam esse formam auri et aliam
inter se aut respectu alicuius tertiae formae ligni, neque lignum esset aurum neque au-
ad quam disponant, sed per solam conco- rum lignum, quia formae essentialiter di-
mitantiam accidentalem, ut se habent albedo versae non praedicantur de se invicem, etiam
et dulcedo in eodem subiecto. Sed in hoc in concreto, nisi ratione eiusdem suppositi
modo impugnando immorari non est ne- in quo conveniant; illae autem formae non
cesse; primo, quia nullam invenio in hac convenirent in eodem supposito, sed tantum
re opinionem; nullus enim philosophus in eadem materia, cum qua sicut diversas
(quod ego sciam) hactenus dixit posse hoc naturas, ita et diversa composita conficerent;
modo et naturaliter duas formas substantia secludo alia miracula. Unde, licet materia
les simul informare eamdem materiam. Dico posset did informata forma ligni et auri,
netpnuim
sgim
naunltiainofobrm quaaremtatalelem sfom rmacteaceerianmon; dsuisbtinqcutisacufo m rm
qquuisea,emeaudltitu
emdra in tio
eaencaecrupm ossin etin esfi
se
ccuom mpom nualtis u
t essfon a
enrm e t e a d
tiaiss,entia em m m sa
pteeria
cie su
d is tin ss
c iv
ta es n itu
fin m
itu m , qm u ia
u ltip lic a ris tm
p o t
ss p
u e
n r
t; n e id
c e
p n
o s
te sin
t in
in a
im m o n a tu ra lite r a c c idoit,nqeusiat inipcsoanvecsntiein ns-, iaa s rsigrenpari,ugneatnstiaic d in
e qtrib
u ocuusmqquueam n u inero
m du.oH buosc
dqiffe
u a mrecnusmqaudeqaucatum a crium p qte
o uest.foQ rm
u oadmveero t peear areupteum g n aettfin peirestein essttitu
vatio
ldenam bsauterd um
ria e , , seict
dsaesmespsoertion tia sm cautem riadeivseimrs ulfocorm
is m p,onm
is atultisdivedr-e ceanrru impetio ssneetsin . eUpntadeadhorecruipm su ge,neqra
m uotio
d ngeesnee-t
cpaoutesisntiarem puagtenria
atenasutuffic risiere n rurm
te e.stParim
c tuoa,taqpueiar ra s a tio
tis udneciulasrantatu m ra
a lite
te riartaesetscseorrun aptutio
ra alterriuins,
lite
unamformametdependendaeiussufficien- capacelaplurimaformarum.
49
770 Disputaciones metafísicas
61. Queda, pues, que la sentencia más verdadera es la que afirma que de
una sola sustancia compuesta no hay más que una causa formal sola, y que en
un solo compuesto natural sólo se da una forma sustancial única. La defienden
Santo Tomás, I, q. 76, a. 4, y Cayetano y todos los tomistas en ese pasaje;
con toda amplitud Capréolo, In II, dist. 15; el Ferrariense, I I cont. G e n t.,
c. 58; Soncinas, VIII M eta p h ., q. 7. La mantiene igualmente Gregorio, In II,
dist. 17, q. 2 ; Egidio, II D e anim a, q. 6, y en el tratado D e pluralitate form a-
ru m ; la trata también ampliamente Herveo en el tratado D e pluralitate form a-
ru m ; Marsilio, lib. I D e generat., q. 6. De Aristóteles, en cambio, no poseemos
nada expreso respecto de este punto, aunque tal sentencia se deduce con claridad
de sus principios; en efecto, nunca atribuye al compuesto natural más que una
forma, y este es el sentido en el que señala como los tres principios de una
cosa natural a la materia, a la privación y a la forma; por esta razón, pues,
dice que siempre que se genera una cosa se corrompe otra, y viceversa. Afirma,
además, que la forma sustancial es el acto propio, esencial e inmediato de la
materia, siendo ésta la razón de que resulte de ellos u n ser con la máxima uni
dad p e r se, según se ve por el lib. II D e anima, texto. 7, y por el lib. VII de
la M etafísica, text. 49.
62. Los argumentos es fácil tomarlos de lo dicho en la refutación de las
otras opiniones. El primero está tomado de la suficiente enumeración de las
partes, puesto que en la materia no puede haber muchas formas esencialmente
subordinadas como acto y potencia, ni ordenadas como disposición y forma, ni
tampoco por simple concomitancia sin ningún orden entre si; ahora bien, no
es excogitable ningún modo fuera de éstos; luego no pueden concurrir al mis
mo efecto de modo alguno muchas causas formales.
63. El segundo argumento está tomado de la suficiencia de cualquier for
ma sustancial; puesto que cualquier forma' sustancial tiene por necesidad tal
naturaleza, que se basta por sí sola para constituir un solo supuesto sust^nqjal
qúe sea completo dentro de alguna especie última de sustancia; por consiguien
te, no sólo no requiere otra forma que actúe como concausa en dicho efecto,
65. Con esto se llega obviamente a la solución del problema que suele
plantearse a propósito de la causa formal, a saber, si en este género de causa
puede darse proceso al infinito. Porque, si nos referimos a la causa formal física
propia, es evidente por lo dicho que no hay lugar alguno para este problema;
en efecto, esto sólo puede plantearse cuando son muchas las causas que pueden
concurrir af mismo_ efecto; porque donde la causa es una sola, ¿qué dase de
proceso puede haber? AÍas se demostró que la causa formal no puede ser más
que una sola; por consiguiente en esta causa no tiene lugar el problema del
proceso hasta el infinito. Además, este proceso suele darse o entre causas por
sí y esencialmente subordinadas, o entre causas subordinadas acddentalmente,
y se demostró que no hay formas sustanciales subordinadas de por sí. Por eso
los que las distinguen siguiendo el orden de los predicados esenciales pueden
tropezar en esto con alguna dificultad, pues acaso no repugne el que se dé el
proceso al infinito en estos predicados? según trataremos en la sección siguien
te; mas dentro de nuestra sentencia esto nada tiene que ver, puesto quernuestra
.opinión es que estos predicados, sea cual sea. el número en que se multipliquen,'
effe
fo rm catursu,m utesib t im
o dnein
duoxima usna; aergcoonpstitu
lie luratio
litàn?e S anit, sdcailicri ept,roin
c e hsuuiu
s s sin
modinifin geitu
nere m .caN usaame,polos--
ninadtuicraiuem .Ñ a equeaem
d esatssine re to
n taam
d n;atunaramasliqu buoord qcounensta dot edxedpic rotisprianucllu aum sadfo a rmalolicupm
ri hyhsicuic
a,
dein s t adinodicpra iu emd,icautotrudm ix imesusscn;tiaidliue m
o q u nudllu
e ix mit qquuaaensdtioo npi;lureidsceanuim s a e saodluem u m pdoemtesteffequctu
aem ri
A
fo ris
rm to
a t., IIcondtin
m eeA renim p ., te
rio re xst., 3q1u,iapoqsuteario
e redma t csoa,ncquurre is repro oocsessusunst;ensasempuobte iset?stuO nic
s ancsuaum
te
dM iffe
u rendtiaom
ltitu e ultim
tia m aam
c , nduam
tio t,etia fam
c u sutu
lta pem riorea ust. anuisteim u n eicsatm ca;useargm o fo
inrm h aalecm c a nuosannpoonssehaebsseet
ovrg
e ruanm orupm o , snore
tiu nqusoirit
lum m anxoimneesfo trm inadeiciu
u nm i-, lo D cin
e um d e , quhaieestiop ro cdeessupsroecsessesusoin le t in
aufin
t itu
in mr.
te
nta inete
d
m
raic a
.nV
tioi isic
e t
isetsitu
re q
drru
opdtio
cuoirit; eniq
e rgnoisuenih
esaeilm
udseum
es t
cceusnsita
qu o
iotegm
d d
e- caauutsainsteprersubseordein
u -
taetasssenptiae r lite
a c rcidseunbso;rdoinste
atans
bqite
u e m
m uosneim e am
ffe c cam
tu usanma tu fo
ra rm
le m alesmu adereu.nuN
ffic m c - sedusissmetinapgueute
rumn
esstubm
steiu x ta
illainsatasus.bsU
oordrd in e m p
tanndtiae,tesqufo
ra e d ic a to ruimrm
illa
e
ass
sti-
qneuseoccocnutra h an c v erita te m
rrunt, quibussatisfacerenecessesit. re no va e o b iec tic i sc n tia liu m
popsusgunnat;rcdaam , no n nih il d iffic
fopnroacsesessin u lta tis
hisinprainefin in h
dicituo
atisc p a
nount
Non diari processum in infinitum in causis a ttin gesm utesnstiari
ecm tionidesneih u m
quilenre ti;feiu m ,
xtaquniaosetra m
6 5 .
inrmalibus ex dictis conchiditur
A tq u e e x h is o b ite r re so lv itu r illa v
time roa m oe sn h a e c p ra ed ic ata , in q urt,
o c u m q u e x
n is
u
quaestioquaedecausaformalimoverisolet, meromultiplicentur, nonsolumnonrequi-
Disputación X V .— Sección X 773■
no sólo no exigen formas distintas subordinadas de por sí, sino que también es
imposible que respecto del mismo compuesto dichos predicados estén tomados
más que de una sola e idéntica forma, de suerte que no sólo en virtud de la
naturaleza, sino también por potencia absoluta, es imposible que se den causas
formales subordinadas de por sí de este modo, ya que no puede existir una
forma sustancial que no esté constituida en alguna especie última de tal forma,
y que no incluya, consecuentemente, de modo esencial todos los grados supe
riores de tales formas. Ni tiene que ver que Aristóteles, lib. II de la Metafísica,
c. 2, haya probado la no existencia del proceso al infinito en estas formas pre
cisamente por no darse proceso al infinito en los predicados quiditativos, por
que, aunque de tal negación se siga con todo derecho ésta, sin embargo, de lá
afirmación opuesta no se sigue la opuesta afirmación, según se dijo antes. Ade
más, en este género tampoco existen causas accidentales subordinadas, ya que
se demostró también que muchas formas, incluso de un modo completamente
accidental, no pueden concurrir simultáneamente a la información de la misma
materia. Y si dice alguno que es posible el proceso al infinito en las formas
contenidas en el mismo género o especie, y llama a éstas causas formales subor
dinadas accidentalmente, es necesario que tenga en cuenta que no se trata de
causas de un solo e idéntico efecto, sino que cada una tiene su efecto distinto;',
y cuando se jJIántee el problema de la subordinación de . las causas, hay que en
tenderla respecto: de un solo e idéntico efecto, de lo contrario no se trata de una
subordinación, sino de una multiplicación de cosas o de efectos. Por eso, aunque
por potencia absoluta de Dios se multiplicaran accidentalmente las formas en
la misma materia, no se trataría en este caso de una subordinación de causas,
puesto que, según- dije, no constituirían un sólo e idéntico éfecto, sino distin
to ^ y no tendrían además entre sj subordinación alguna, sino que se m ultipli-,
carian de un modo puramente accidental. Por consiguiente, en este género de
causa no existe ningún proceso de- causas ni hasta el infinito, n i dentro de un
número finito. ’
rere formas- distinctas pet4 le subordinates, per accidens, ad informandam eamdem ma-
verum etiam non posse talia praedicata re- teriam. Quod si quis dicat posse dari pro
spectu eiusdem composite sumi nisi ab una cessum in infinitum in formis sub eodcm
et eadem forma, ita ut non solum ex natura genere vel specie contente, et eas vocel cau
rei, sed etiam de potentia absoluta non pos- sas formales per accidens subordinates, ad-
sint dari causae formates hoc modo per se vertat necesse est illas non esse causas unius
subordinatae, quia non potest dari substan et eiusdem effectus, sed unamquamque
tiate forma quae non sit in aliqua ultima suum habere distinctum effectum; cum au-
specie talis formae constitute, et consequen- tem investigatin' subordinate causarum, re
ter quae non essentialiter includat omnes spectai unius et eiusdem effectus intelligen-
superiores gradus talium formarum. Neque da est, alioqui non est subordinate, sed
refert quod Aristoteles, II Metaph., c. 2, multiplícate rerum seu effectuum. Unde
ex eo probet non dari processum in infi etiamsi per potentiam Dei absolutam in ea
nitum in his formis, quod non detur pro dem materia multipiicarentur per accidens
cessus in infinitum in praedicatis quiddita- formae, non esset ibi subordinate causarum,
tivis, quia, licet, ex ilia negatione optime quia, ut supra dixi, non constituèrent unum
inferatur haec negatio, non tamen ex op et eumdem effectum, sed diversos, et prae-
posite affirmatione opposite affirmatio, ut terea nullum haberent inter se ordinem, sed
supra dictum est. Rursus, neque in hoc ge- omnino per accidens multipiicarentur. In
nere dantur causae per accidens subordina hoc ergo genere causae nullus est processus
tae, quia etiam est ostensum non posse plu- causarum, neque in infinitum neque in ali-
res formas simul concurrere, etiam omnino quo numero finito.
774 Disputaciones metafísicas
informado ñeque res esset constituía in certa facta de formis substantialibus, quod in eis
sliqua et determinata specie ; ergo inter illa necesse est dare ^rimani et ultimam, alias
duo extrema non posset intercedere infinita neque inchoaretur neque consummaretur
multimdo formarum, quia unicuique neces dispositio ; inter illa autem extrema non pot
sario debet esse aliqua immediata quae com- est esse multitudo infinita. Neque est si
paretur ut próxima potentia et actus. Omitto mile quod afferri potest de infinids punctis
alias radones quas Aristoteles facit citato contends inter duo extrema, quia puncta
loco, quia res est clarior quam ut probatione solum sunt infinita in potentia, id est, con-
indigeat. stituentia cum pardbus unam finitam quan-
68. Quod si loquamur de materia pró dtatem continuant, formarum autem multi
xima ratione dispositionum accidentalium, tudo esset actu infinita. Item, quia unum
eaedem rationes probant in illis dispositio- punctum non est immediatum alteri, et ita
nibus non posse procedi in infinitum, quia non possunt numerari omnia puncta media
si inter se non sint subordinatae, sed con-
comitanter se habentes, ut quatuor primae inter duo extrema1; una autem forma, sive
qualitates, in eis non potest dari talis pro substantialis sive accidentalis, si comparatur
cessus, solum quia non possunt simul esse ad aliam ut potentia ad actum, necessario
qualitates actu infinitae in multitudine, et debet earn proxime respicere; nullo ergo
multo minus potest finita forma illas postu modo esse potest processus in infinitum
lare; si vero dispositiones sunt inter se inter materiam et formam.
subordinatae ut actus et potentia próxima, 69. Procedunt autem rationes factae de
sicut quantitas et qualitas, procedit ratioi materia permanente, ex qua fit res, ita ut
i Ia v e ll., I M e t a p h ., q . 6.
776 Disputaciones metafísicas
insit illi; Aristoteles autem, dicto loco II genere contenta, licet de possibili fieri pos-
Metaph., etiam de causa materiali transeun- sit altera, vel perfectior omnibus factis vel
te loquitur cum negat dari processum in imperfectior omnibus. Alii dicunt experien-
infinitum in causis materialibus, quia si c-x tia constare non procedi in infinitum in ge-
aqua generatur terra et ex terra herba, et neratione unius speciei ex alia, sed semper
ex herba quippiam aliud, non proceditur fieri reditum ad eamdem speciem: de qua
in infinitum, sed fit circulus. Verumtamen, experientia valde dubito an sit nobis evi-
sive hie processus detur sive non, nihil dens; nam multa virtute caelorum et con-
refert ad causalitatem, quia ille processus est cursu elementorum generantur fortasse de
mere per accidens, et ideo causalitati nihil novo, quae nos latent. Adde D . Thomam,
obstaret quod in infinitum tenderet. Quod si III, q. 10, a. 3, dicere in potentia creaturae
non tendit, solum est quia non dantur infi- contineri infinita. Et loquitur de rebus sub-
nitae species rerum generabilium neque pro stantialibus; nam de his dixerat non videre
cessus in infinitum in generationibus talium animam Christi infinita in actu. Unde ex-
specierum, sed semper fit circulus et reditus plicando ibi ilium locum, diximus posse in-
ad eamdem speciem. Quod aliqui putant
necessario consequi ex eo quod quaelibet ex teliigi tam de infinitis speciebus quam de
his speciebus dicit limitatam perfectionem. infinitis individuis. Si ergo in potentia crea
Sed hoc nullum argumentum est, quia sal turae continentur infinitae species mixtorum,
tern divina virtute non repugnat species non repugnabit in infinitum procedi in ge
mixtorum in infinitum multiplicari, etiamsi nerationibus earum. Et fortasse Aristoteles
quaelibet species finita sit et de facto sem dicto loco non repugnat; solum enim pro
per detur summa et infima species sub illo bat hunc processum non esse necessarium
Disputación X V .— Sección X I 777
S E C C I O N XI
N aturaleza d e l a f o r m a m e t a f í s i c a ; m a t e r ia q u e l e c o m p e t e y c a u s a l id a d
QUE EJERCE
1. E n cualquier com posición hay un elem ento qu e se com porta com o m ale
tería y un elem ento qu e se com porta com o form a. — Puesto que la división de
la forma en física y metafísica es muy corriente, y todo lo que hemos dicho
hasta ahora conviene a la forma física, parece tarea propia del metafísico decir
también algo sobre la'form a metafísica, problema que «podrá queda; fácilmente
"resuelto, supuesto íó que ya* hemos tratado, ya que a ésta, se le llama forma sólo
por analogía y en virtud de cierta metáfora. Así, pues, por lo dicho antes hay
que advertir que, además- de la composición física de materia y forma, hay otra
que la imita; mas como de suyo abstrae de la verdadera materia, se le llama
composición metafísica. Por lo que atañe a la cuestión presente, esta composi
ción es doble: una. de naturaleza y supuesto, otra de género -y diferencia, de
jando a un lado la que resulta de existencia y esencia, por ser bastante oscura
ypfcrque, en cuanto se refiere al problema que nos ocupa, no se da en ella ra
zón alguna especial de forma, según se echará de ver por lo que diremos. Ade
más;-en-toda- composición,' a fin desque resulte un solo ente de-m uchos ele
mentos, hay que considerar qué algo debe ser pensado siempre como materia
-ad rerum causalitatem, quia«generatici unius tio formae in physicam et metaphysicam val-
est corruptio alterius, et in hoc facile fit de communis est, et quae hactenus diximus
reflexio secundum speciem, licet non fiat omnia in physicam formam conveniunt, vi
secundum individuimi. Nihilominus tamen detur metaphysici negotii esse nonnulla
probabilius videtur, naturaliter loquendo, etiam de metaphysica forma dicere, quae,
esse statum in generationibus rerum secun suppositis quae diximus, breviter poterunt
dum speciem, quia virtutes causarum natu- expediri, quia haec solum per analogiam et
ralium finirne sunt et modi seu aspectus et quasi metaphoram quamdam forma nomi
concursus quibus applicantur determinati nator. Est igitur advertendum ex dictis in
sum et finiti; et ideo, licet in absoluta po- superioribus, praeter compositionem physi
tentia creaturae contineantur infinita, si in cam ex materia et forma, esse aliam quae
rebus et causis creatis fiant omnes condi
illam imitator; ex se tamen abstrahit a vera
tio n s et mixtiones quae absolute fieri pos
sum, tamen de facto secundum ordinerà materia, et ideo metaphysica nominator. Est
universi tantum fieri possunt finitis modis, autem haec duplex, quantum ad praesens
et ideo etiam verisimilius est in hoc pro- spectat, altera ex natura et supposito, altera
cessu dati statum ac terminimi. ex genere et differentia; omino eam quae
est ex esse et essentia, quia obscuribr est
SECTIO X I et, quantum ad praesens attinet, non inter-
Q u i d srr f o r m a m e t a p h y s ic a , e t q u a e m a venit in ea specialis aliqua ratio formae, ut
t e r ia u l i r e s p o n d e a t , q u a m q u e c a u s a l i ex dicendis constabit. Deinde est conside-
t a t e m HABEAT randum in omni compositions, ut ex multis
1. In quavis compositions aliquid ut ma unum consurgere intelligatur, ahquid sem
teria, et àliquid ut forma.— Quoniam distinc- per considerari ut materiata et aliquid ut
778 Disputaciones metafísicas
formam, turn quia compositio ex materia et neis, ubi inter partes non potest distingui
forma est prima compositio realis et maxi illa diversa habitudo propter earum simili-
me propria ac per se, et ideo per quamdam tudinem et uniformitatem, omnes partes di-
analogiam ad illam omnis alia compositio cuntur esse materia totius, compositum au
declaratur; turn etiam quia materia est quid tem comparari ut forma ad singulas partes.
informe et imperfectum et inchoatio quae- In quibus omnibus non intercedit specialis
dam et quasi fundamentum naturae; forma causalitas, sed sola unio cum analogia et
vero est quasi pulchritudo et perfectio ac proportione ad materiam et formam.
consummatio naturae; in omni autem com- 2. Ex his ergo intelligitur formam me-
positione est aliquid quasi potentiate, quod taphysicam in genere vocari quae in com
est fundamentum et inchoatio rei, et aliquid positione metaphysica constituit essentia-
quod est terminus vel consummatio rei, et liter rem ipam, vel complet aut actuat
ideo semper aliquid consideratur ut materia cssentiam rei; nec potest aliter describi
et aliquid ut forma. Quod adeo verum est haec forma ita in communi sumpta. Est au
ut etiam in compositione ex partibus inte- tem discrimen inter duas compositiones me-
grantibus, quae maxime materialis esse vi- taphysicas supra dictas, quod prior, scilicet,
detur, semper una pars consideretur ut ma
teria et altera ut forma, quod clarius ap- ex natura et supposi» est compositio rei fin
parebit in rebus heterogeneis, ut in homine creaturis loquimur), id est, ex iis quae in
caput est veluti forma aliarum partium; et re ipsa aliquo modo actu distinguuntur, ut
in artificialibus tectum, verbi gratia, est sunt natura et subsistentia, de quibus dif
quasi forma aedificii; iuxta quam analogiam fuse infra tractabimus; posterior vero est
distinguunt etiam theologi materias et for compositio rationis, quia eius extrema in re
mas sacramentorum. Et in rebus homoge- non distinguuntur actu, sed ratione tantum,
Disputación X V .— Sección X I 779
que se distinguen sólo por razón, según se hizo ver anteriormente. Existe to
davía otra diferencia; que en la primera composición uno de los extremos es
la esencia total de la realidad, mientras que el otro no dice relación intrínseca
a la esencia, sino que es el término o modo de la esencia; en cambio en la
otra composición ambos extremos son esenciales y ninguno de ellos expresa
explícita o actualmente la esencia total de la realidad, por más que pueda in
cluirla toda confusamente. Resulta de aquí que a la primera suele llamársele
también forma total, real y metafísica con toda propiedad, mientras que la
segunda es más bien una forma según la consideración de la mente, y por eso
no sólo puede llamársele metafísica, sino también lógica.
ut in superioribus visum est. Est etiam alia causalitatem formae, sed quia rem essen-
differentia, quod in priori compositione tialiter constituit per seipsam. Declaro et
unum extremum est tota essentia rei, aliud probo singula; nam in homine, verbi gra
vero non spectat intrinsece ad essentiam, sed. tia, haec forma totius dicitur esse huma-
est terminus aut modus essentiae; in alia nitas, quae cum ex materia et forma ho
Vero compositione utrumque extremum est minis constet, totam essentiam hominis di
essentiale et neutrum dicit totam essentiam cit; id enim quod homo addit humani-
rei expliciter seu actualiter, licet confuse to
tati non est de essentia hominis, ut infra
tam ilìam includere possit. Unde fit ut prior dicemus trattando de subsistcntia et in mys-
dici etiam soleat forma totalis, realis ac proterio Incarnationis breviter patet; nam in
prissime metaphysica; posterior vero ma- Christo est tota essentia hominis, quam-
gis est forma secundum rationem, et ideo vis non sit humana subsistentia creata.
non tantum metaphysica, sed etiam logica
appellati potest. Praeterea, haec forma totius non tantum in
rebus materialibus, sed etiam in spirituali-
Formae metaphysicae essentia ostenditur bus reperitur; immo non solum in rebus
3. Forma metaphysica est tota rei essen creatis, sed etiam in Deo ipso a nobis con-
tia.— Dicendum est ergo primo formarti sideratur; concipimus enim Deitatem ut
proprie metaphysicam, quae est forma to- formam essentialiter constituentem Deum et
ttus, nihil aliud esse quam totam rei sub quodlibet Suppositum divinum, quatenus hic
stan tial essentiam, quam etiam integrami Deus est; quamquam illi sit proprium in
naturam rei appellamus, quae non dicitur re ipsa non distingui ab eo de cuius essen
forma eo quod specialiter exerceat propriam tia est; in quo deficit ab ea ratione formae
780 Disputaciones metafísicas
la esencia en las cosas creadas, ya que ésta no reclama absolutamente perfec
ción, sino que incluye imperfección; luego esta forma en las cosas inmateriales
no puede ser más que su esencia. En las cosas materiales, empero, esta forma
del todo se distingue de la forma física y parcial, según se evidencia por el uso
común de estas voces y por la distinción misma de la forma física respecto de
la metafísica; mas no se diferencia a no ser porque la forma del todo expresa
la naturaleza total compuesta de materia y forma, mientras que la forma física
sólo expresa la parte formal; luego la forma metafísica incluso en estas cosas
expresa la esencia total de las mismas; porque, según demostraremos luego en
la disputación sobre la sustancia material, también la materia pertenece a la
esencia de esta sustancia, y así la naturaleza compuesta de materia y forma es
la esencia total de la misma. De esta manera queda clara la primera parte de
la conclusión.
4. La forma metafísica es designada con el nombre de naturaleza.— En
primer lugar, consta por el uso que a esta forma metafísica suele con toda pro
piedad llamársela con el nombre de naturaleza; en efecto, en este sentido atri
buimos también a Dios la naturaleza divina, la angélica a las inteligencias, a los
hombres la humana, y así en las demás cosas. Además, éste es el modo de dis
tinguir la naturaleza del supuesto, bien realmente, como pasa en las sustancias
creadas, bien sólo por'razóh, como acaéce en la divina; y de este modo de
cimos que en Dios no es la naturaleza la que genera sino el supuesto, y que
el Verbo divino es el que asumió la naturaleza, y no la persona humana. Asi
mismo, cada cosa debe a su naturaleza el ser tal y el distinguirse esencialmente
de las otras; por consiguiente la naturaleza de una cosa sustancial es adecua
damente —por así decirlo— la misma forma total, por la que es esencialmente
tal. Finalmente, la naturaleza, según opinión común, dice relación a la opera
ción y éste es el único punto en que áfe diferencia de la esencia, ya que el
nombre de la esencia está tomado de la relación al ser, mientras que el, nombre
dé naturaleza está tomado de la relación a . las, operaciones; en efecto, se le
dio el nombre de naturaleza como si hiciera nacer alguna cosa; por eso se
dice que la naturaleza* no está ociosa y que es artífice de realidades, y q u e .
quam essentia habet in rebus creatis, quia appellari, constat primo ex usu; sic enim
illa non pertinet ad perfectionem simpliciter, tribuimus etiam Deo naturam divinam, in-
sed imperfectionem indudit; ergo haec for telligentiis angelicam, hominibus humanam,
ma in rebus immaterialibus nihil aliud esse et sic de caeteris rebus. Deinde hoc modo
potest quam earum essentia. In materialibus distinguimus naturam a supposito, vel ex
autem differt haec forma totius a forma natura rei, ut in substantiis creatis, vel ra
physica et partiali, ut constat ex communi tions tantum, ut in divina; atque hoc modo
usu harum vocum, et ex ipsa distinctione dicimus naturam in Deo non generare, sed
formae physicae a metaphysica; non differt suppositum, et Verbum divinum assumpsis-
autem nisi quia forma totius dicit totam se naturam, non personam humanam. Item,
naturam compositam ex materia et forma, unaquaeque res per suam naturam habet
forma autem physica solum dicit partem quod tabs sit et quod essentialiter distingua-
formalem; ergo haec forma metaphysica tur ab aliis; ergo natura rei substantial
etiam in his rebus dicit totam essentiam adaequate (ut ita dicam) est ipsa totalis
earum. Quia, ut infra ostendemus in dis- forma qua talis est essentialiter. Denique
putatione de substantia materiali, etiam ma natura, ut communiter censetur, didt ordi-
teria est de essentia huius substantiae, et ita nem ad operationem, in quo solum differt
natura composita ex materia et forma est ab essentia quod essentiae nomen sumptum
tota essentia eius ; atque ita patet prima pars est ex ordine ad esse, nomen autem naturae
conclusionis. sumptum est ex ordine ad operationem;
4. Forma metaphysica naturae nomine natura enim dieta est quasi aliquid nasci
insignitur.— Quod vero haec forma meta faciat; unde dicitur natura non esse otiosa
physica soleat naturae nomine propriissime et esse rerum opifex, et nihi} facere frus-
Disputación X V .— Sección X I 781
no hace nada en vano, etc. Por eso dicen también los teólogos que las fa
cultades y las operaciones se multiplican una vez multiplicadas las natura
lezas. Y el principio adecuado y principal de las operaciones en cada cosa es
su propia esencia, lo cual es manifiesto en las cosas inmateriales; mas en las
cosas materiales parece que el principio del operar es la forma, ya que es el
principio formal y activo; sin embargo, como también la materia concurre de
algún modo en su género, sobre todo a los movimientos o actos naturales e
intrínsecos, por ello mismo dije que el principio primero adecuado y radical
es la esencia de cada cosa; por consiguiente, la esencia misma y la forma del
todo es lo mismo que la naturaleza de cada cosa.
5. Etimología del nombre «naturaleza» y varios significados del mismo.—
Ya sé que Aristóteles, en el lib. V de la Metafísica, c. 4, señala diversas signi
ficaciones de este nombre naturaleza, poniendo en el último lugar de ellas aque
lla por la que se indica la sustancia o esencia de la cosa, la cual dice que es
consecuencia de la aplicación traslaticia de otra significación, por la que la
naturaleza significa la forma, que es el término de la generación. En el lib. II
de la Física, c. 1, reduce el concepto de naturaleza únicamente al primer prin
cipio intrínseco del movimento, soliendo, por ello, darse el nombre de ente
natural sólo a las sustancias materiales. Mas opino que esto debe entenderse
de la palabra naturaleza en cuanto a su imposición, pero no en cuanto a la
realidad significada, que estas dos cosas suelen ser muy distintas ten estos
nombres análogos* según hizo notar con razón Santo Tomás, I, q. 13, a. 6. Así,
pues, por lo que atañe a la imposición de la palabra, es verosímil que este vo
cablo haya significado primitivamente otras cosas que allí enumera Aristóteles,
como, por ejemplo, la generación natural y sobre todo el origen o nacimiento
de los vivientes; pues se le llama naturaleza por algo así como si fuese a nacer,
y de aquí pudo originarse la derivación de la palabra para significar los princi
pios intrínsecos de la realidad engendrada, a saber, la materia y la forma. O,
como'^lice SantcrTomás,' I, q. 29, a . 'l , ad 4, por derivarse el nacimiento de
los vivientes de un principio intrínseco, por ello mismo se aplicó esta palabra
p arí sigaificai'*el primer principio, intrínseco del movimiento, - constituido por.
tra, etc. Unde etiam theologi¿ dicunt fa mam, quae est terminus generationis. Et in
cilitates et operationes multiplican muítipli- II Phys., c. 1, rationem iiaturae ad solum
catis naturis. Primum autem et adaequatum primum principium intrinsecum motus
principium principale operationum in una- coarctat, et inde solet ens naturale de solis
quaque re est essentia eius; quod in rebus substantiis materialibus dici. Existimo ta
immaterialibus manifestum est; in rebus au men haec esse intelligenda de hac voce na
tem materialibus videtur esse forma prin tura quantum ad eius impositionem, non
cipium operandi, quod est principium fór vero quantum ad rem significatami haec
male et activum; tamen, quia materia in enim vaide distincta esse solent in his no-
suo genere aliquo etiam modo concurrir, minibus . analogis, ut recte notavi! D. Tho
praesertim ad naturales et intrínsecos mo mas, I, q. 13, a. 6. Quantum ergo ad vocis
nis vel actus, ideo dixi adaequatum princi impositionem, verisimile est Itane vocem
pium primum et radicale esse uniuscuiusque prius significasse alia quae Aristoteles ibi
rei essentiam; ergo ipsamet essentia et for numerai, ut, verbi grafia, generationem na
ma totius idem est quod uniuscuiusque rei turalem et praesertim ortum seu nativitatem
natura. viventium; dicitur enim natura quasi nasci
5. Etymologia nominis «natura» et varia tura, et inde derivari potuit vox ad signi-
significata illius.— Scio Aristot., V Metaph., ficanda intrinseca principia rei genitae, sci-
c. 4, varias assignare significationes huius licet, matcriam et formam. Vel, ut D. Tho
nominis natura et inter eas ultimo loco po mas ait, I, q. 29, a. 1, ad 4, quia nativitas
neré earn qua significat rei substantiam vel viventium est a principio intrinseco, ideo
essentiam, quam dicit esse translationem ab derivata est haec vox ad significandum pri
alia significatione qua natura significat for- mum principium intrinsecum motus, quod
est materia et forma. Et quia per formam contra aut praeter naturam. Quapropter in
completur essentia rei, tandem derivata est accidentibus, ut infra videbitur, non habet
ilia vox ad significandam rei essentiam. Et proprie locum haec ratio formae totalis de
quia antiqui philosophi qui disputabant de qua nunc agimus (loquor secundum rem,
natura non cognoscebant alias substantias quidquid sit de possibili modo concipiendi
nisi materiales, ideo iilis solis tribuebant nostro); et ratio est quia accidens est for
naturam et inde peculiariter obtinuerunt ma quasi partialis et physica, unde in se
nomen entium naturalium. est natura incompleta et adeo imperfecta ut
6. At vero, si rem significatam specte- non faciat unum per se, sed per accidens
mus et de hac voce metaphysice potius cum suo subiecto; et inde fit ut ex utroque
quam physice loquamur, haec vox absolute non resultet una integra natura et forma to-
et principaliter significat essentiam simpli tius, sicut ex materia et forma substantiali.
citer et integrant uniuscuiusque rei, prout 7. Art forma metaphysica aliquant cau-
per modum formae totalis significatur. Et sàlìtatem exerceat.— Ultima denique pars
in rebus immaterialibus simplex est; in ma- conclusionis facile potest ex omnibus dictis
terialibus autem est composita ex materia probari, nam imprimis, cum hacc forma to-
et forma, quia nec materia nec forma est
integra rei natura, sed partialis; integra vero tius in rebus materialibus includat ipsam
rei natura est composita ex utraque; et ideo materiam primam, non potest propriam cau-
merito forma totalis metaphysice dicitur. Ac salitatem formalem exercere, quae consistit
cidentia vero, sicut non habent essentiam in actuando aliquo subiecto. Item in rebus
simpliciter, ita nec naturam nisi cum ad immaterialibus, cum tota essentia sit sim
dito, scilicet naturam accidentalem, et pro- plex et abstrahens ab omni receptivo, non
prius dicuntur esse secundum naturam, vel potest dici forma propter propriam causa-
Disputación X V .— Sección X I 783
propia. Y, si es legítimo valerse de argumentos teológicos, la humanidad de
Cristo es forma metafísica de este hombre concreto Cristo, y, sin embargo,
no .es verdadera forma del Verbo divino, que ejerza sobre él una verdadera
causalidad por razón de la cual se pueda decir que constituye formalmente
este hombre concreto. El argumento puede aplicarse a cualquier naturaleza
respecto del propio sujeto; en efecto, o la naturaleza se compara con la sub
sistencia misma, o se compara con el compuesto de naturaleza y subsistencia.
Respecto de la subsistencia, la naturaleza no tiene causalidad formal, sino más
bien una causalidad cuasi material (prescindo de la activa, de que me ocuparé
luego), puesto que la subsistencia propia no se compara con la naturaleza como
su sujeto, sino como su término. De aquí resulta que la subsistencia es más
bien en cierto modo acto de la naturaleza que lo contrario. También, por ser
la subsistencia un modo de la naturaleza y por modificarla y actuarla, conse
cuentemente, de alguna manera; por tanto, según esta relación, la naturaleza
no ejerce causalidad de forma. Por eso los teólogos en el misterio citado de la
Encamación dicen que no sólo la humanidad no se compara con el Verbo como
forma, sino que es más bien el Verbo el que actúa como forma, en cuanto de
algún modo perfecciona y actualiza la humanidad, por más que no tenga lugar
allí ninguna propia y verdadera causalidad.
8. . De aquí resulta además que tampoco respecto del compuesto total o
del supuesto sé llama a la naturaleza íntegra forma total por causa-de alguna
verdadera y propia causalidad formal, ya que nunca tiene lugar esta causalidad
respecto del compuesto, a no ser que primaria e inmediatamente se ejerza sobre
algún sujeto, siendo el compuesto un resultado de él y de la forma. Por con
siguiente, si la naturaleza total no ejerce causalidad - formal sobre uno de los
extremos de esta composición, tampoco podrá ejercerla sobre todo el compuesto.
Queda, pues, que a la naturaleza integra se le llame forma sólo por ser la qui
didad total, la razón o esencia intrínsecamente constitutiva del supuesto ¿n un
género o especie determinada. Esta constitución no se obtiene mediante una cau
salidad distinta en algún modo de la naturaleza misma, sino que se obtiene me
diante la actualidad'intrínseca y la entidad de la misma'naturaleza total. V ésta
es también la razón de que se le llame forma metafísica y no física.
litatem formalem. Et, si ex theologia argu- tius Verbum se habere ut formam quatenus
mentari licet, humanitas Christi est forma aliquo modo perfidt et actuat humanitatem,
metaphysica huius hominis Christi et tarnen quamvis nulla propria ac vera causalitas ibi
non est vera forma Verbi divini, habens intercedat.
veram causalitatem in ilium, ratione cuius S. Atque hinc ulterius fit, etiam respectu
dicatur formaliter constituere hunc hominem. totius compositi seu suppositi, naturam in
Et extendi potest argumentum ad quamlibet tegrant non vocari formam totalem, propter
naturam respectu propri: suppositi; nam vel veram ac propriam causalitatem formae;
comparatur natura ad subsistentiam ipsam quia nunquam est haec causalitas respectu
vel ad compositum ex natura et subsistentia. compositi, nisi primo et immediate exer-
Respectu subsistence natura non habet cau ceatur circa aliquod subiectum, ex quo et
salitatem formalem, sed potius quasi mate forma compositum resultai. Si ergo natura
rialem (omino activam, de qua postea), quia totalis non exercet causalitatem formalem
subsistentia propria non comparatur ad na circa aliud extremum huius compositionis,
turam ut subiectum eius, sed ut terminus nec circa totum compositum potest illam
ipsius. Unde potius subsistentia est aliquo exercere. Restat igitur ut natura integra di
modo actus naturae quam e converso. Item, catur forma solum quia est tota quidditas,
quia subsistentia est modus naturae, unde ratio seu essentia intrinsece constituens sup-
affidi et aliqualiter actuat illam; secundum positum in tali genere vel spede. Quae con-
hanc ergo comparationem non exercet na stitutio non est per causalitatem ab ipsamet
tura causalitatem formae. Unde in dicto natura aliquo modo distinctam, sed est per
exemplo de mysterio Incamationis dicunt intrinsecam actualitatem et entitatem ipsius-
theologi humanitatem non solum non com naturae totalis. Et propter hoc etiam didtur
parar! ad Verbum ut formam eius, sed po haec forma metaphysica et non physica.
.784 Disputaciones metafísicas
9. Incidentalmente nos lleva también esto a comprender que a esta -forma
no le corresponde ninguna materia propia, puesto que, según se dijo, no se le
llama forma porque informe sujeto alguno; mas, hablando en términos gene
rales, el supuesto es lo único que corresponde a esta naturaleza como esencial
mente constituido por ella misma. Empero en las cosas materiales la naturaleza
íntegra, en cuanto forma total, puede compararse con las naturalezas parciales
de que está compuesta; porque, aunque una de ellas sea la forma, sin embargo,
desde el momento que tanto la materia como la forma son parte incompleta
y de por sí imperfecta, pueden compararse como materia respecto de la natu
raleza total compuesta, comparándose ésta, en cuanto es algo total y completp,
como forma respecto de las partes; pues, según testimonio de Aristóteles, lib. II
de la F ísica, text. 31, el todo se comporta como forma respecto de las partes,
por más que allí se refiera preferentemente al todo integral respecto de sus
partes.
10. E n cada uno d e los com pu estos se da una sola form a m etafísica .—
Se comprende, finalmente, por lo dicho que esta forma sólo puede ser una
para una misma cosa; es evidente, ya que expresa la naturaleza total de una
cosa, y ésta en cada cosa no puede ser más que una. N i tiene importancia el
que según esta razón puedan distinguirse en la misma realidad la forma espe
cifica del todo, y la forma genérica, por ejemplo la humanidad, la animali
dad, etc.; pues, tomada's estas cosas respecto de la misma realidad, no son real
mente muchas formas sino una sola e idéntica concebida de diversas maneras;
y en cuanto se la concibe como muchas según nuestra razón, tampoco se la
toma según la razón respecto de una sola realidad sino de muchas; en efecto,
la animalidad no es la forma total del hombre, sino del animal en cuanto tal;
de esta suerte, con la debida proporción, la forma del todo sólo puede ser una
respecto de la misma realidad.
• 11. S e sale al paso d e una duda. —» Sólo puede plantearse alguna duda
respecto de la conclusión propuesta; en efecto, si la forma total es la fprma
d e l supuesto, n o sólo-incluye' los principios esenciales, sino también , los princi
pios individuantes, los cuales no pertenecen a la esencia de la cosa, puesto que
la forma total y la natq^aleza íntegra de Pedro no es únicamente la humanidad,
fo 9.aeUnnduellam
rm edapm ro p oria
bite
m rmin a teria
te llig
m iturersphounic uenxam dicdresspheacntucfo e rm
iu s daemm ;tanptu
a m
te t, eqsuseiapdoicssite
fo derm re,aqeouiaq,uoudtindfo icturm me t easliq
t,unoodnsuabpie peclla
tu tu;r to
m n otanm poreteistnaetu s sram
e n ;ihuaneac.aN
is ute
ec mrein fe rtunqauored
sseitu
d,msicogrreenespraotim
n d e tlohquuicamunr,atusraolu e m ta m suqpupaom - sdeecm undfourmmarato tìodnuesmspdeisctinificgauietpogsesninetricina,euot-
ebsussenvria e litem
ro racteoria
nstitu
lib u tu
s mp o pesrt nipastu
te amra . in Integrera hsuum maanntu itars,resapneim c alita
tu e s,sdeem
iu tc,.;nonnam su nstiinhaerec
ctuora mspaeraxri,quuibtufo
sform
crmoam ptota
ota lis
nimtue,r;na,dnqaupm
ard,nalicleestnaal pdlu ere re
cossnfo
ceerm
putsna;ed,uem
stedquuanteanuesteillaadem cosnudcm
ivipeitu
rsim
rreuo-t
te
m ra earu m sit a , a te u s ta m p lu s c ra d o n e m , n o n itu r
cpoaam tepria
ra le
ri ta
u
queatm
t m a ex
te
fosrm
ria e a
aimepsetrfequcta
d to ta m
ae,dapm
n a tuo te
ra
psatrscoin
m c o m
m
ra
-
spdeoctu
to ta n
lis emun;iuasn,im
h o m in is
seadlita
, s e
plu
d s a
riu
ne n
im
mim, endoanmessetcufo
alis u t sic ;
ndrm
atq
um
u a
e
pcoom sitap m
le , eitchoam
tim ecpara tam tu quaadmpaqrte
r uidsto ta tuqm
m u amet ta itan,tusm erveastat repsro p pcotu
e rtioeniue,sdfoem rm
. a todus una
fo
stepxrm a; ptoartiu
et.ctu tum m e,nteim s te seA hrisabto etteulet,fo II rm Pahyres.,- estII.dubitarealiquiscircaconclusioSnoelu
Ocurritur dubitationi.—
m m po p-ot
stupr.ectu31s,uaqru uammvpisartiu ibim depotúdto ssim inutemgraloliqurea-- psita o sam i,;nnoanmtafonrm tu mato intaclu
lisd,itsieesssetnfo
tiarmliaapsrin
up
10.
Metaphysicae
cqip
u iae,nosendsuendtam
a d e epsrin
se nctia
ipiarei,indqiv u idufo
ia anrm
tiaa,
compositís singulae .—Tandeminteüigitur totaliset naturaintegraPetri nonest tan-
formae in singulis
Disputación XV.—Sección XI 785
sino esta humanidad; luego es falso que esta forma sólo incluya la esencia total
de la cosa. Se sigue, además, que en esta forma no queda incluida la existencia,
puesto que tampoco ella pertenece a la esencia. Mas el consiguiente aparece
como falso; porque, si no incluye la existencia, ¿cómo la constituye realmente?
A esto hay que responder que esta forma ha de tomarse con proporción res
pecto de aquello que resulta constituido por ella, y que en este sentido expresa
siempre su naturaleza íntegra y sola y su esencia. Porque, si se la compara con
la especie común considerada precisivamente, incluirá únicamente los principios
específicos esenciales, y entonces la humanidad expresa la forma total de hom
bre. Mas si se la compara con un individuo determinado, en este caso incluye
los principios esenciales individuales y particulares, los cuales, aunque hablando
en absoluto no pertenezcan a la esencia de la cosa, por estar implicada en esta
palabra cierta precisión de la mente, no obstante pertenecen a la esencia del
individuo en cuanto es individuo, según se explicó antes al tratar del principio
de individuación. Algo parecido hay que decir de la existencia; en efecto, aun
que ésta no pertenezca en absoluto a la esencia de una cosa creada o creable,
pertenece, sin embargo, a su esencia en cuanto es existente, o en cuanto está
constituida en la condición de entidad actual; y por eso, aunque esta forma
no incluya más que la esencia de la cosa, no obstante, para constituirla actual
mente incluye la existencia, no sólo en cuanto es una condición necesaria ex
trínseca. o concomitante, -sino también en cuanto es intrínsecamente constitutiva
dé* la entidad actúál de la naturaleza misma, mediante la cual constituye formal
mente una sustancia determinada o un individuo sustancial.
tualsm
fto u Imm
m e satnihlaasn,csefo d-hrm aaem c hsuom lu amnitainsc;luderg e reo n o n s i t a b s o lu t e d e e s s e n tiS * r e i c r e a t a e s e u
ctaalumdinreeoxniiseetesssntetia
ntia
mm .D hnadecain.dfoC
erm sae,quqituueianrshnaaoeunc-
c re a b ilis , e s t ta m e n d e e s s e n d a e iu s u t e x is -
in
etedm m d e e in
ss e o n s e qu
te n tis s e u u t c o n s t t o t a e i n r a t i o n e e n tita -
d s a c t u a l i s ; e t id e o , lic e t h a e c f o r m a n o n
nvria , q
eroessdeicecnudm um lite
epstortio hanncefo rm acm sil-
u-
a c t u a lit e r c o n s t i t u â t , i n d u d i t e x is te n tia m ,
n o n t a n t u m u t n e c e s s a r ia m c o n d i t i o n e r s e x -
m
liu e n d a m p ro re s p e tu t r i n s e c a m a u t c o n c o m ita n t e m , s e d e d a m u t
eiu su,neN ra n
am t e m
siedcsoemspuam n a
reptutarma,d_inscplue s ip s iu s n a tu r a e , p e r q u a m f o r m a l i t e r e o n s t i -
t u i t t a le m s u b s ta n tia m v e l s u b s t a n t i a t e i n -
ddeitròtancotum m
mdpidrin m p
cfoiprm ra
iaam essetontadalelia shpoem cifinicisa.,S eit
d iv id u u m .
re
vdid tu r,
ueaslias edtapre ard d it
caublasria ,tequlo s s
aeq,uelic tia lia
eot,nqouniasinin t
s e c u n d u m r a t i o n e m ( q u a e lo g ic a e d a m a p
p e lla t u r ) p r a e d p u e d i d s o le t d e d if f e r e n t ia
e s en
htisac, svuoncettainrndeundto i, o lu
reqsusaeenddaam n
pdra deidcisuiioU m in
eInn
c s s e n tia li; ta m e n s e c u n d u m a liq u e m r e s p e c -
t u r n a t t r i b u i t u r e d a m g e n e r i,’ a t q u e e d a m ,
ta
dicnednodudm stdeexistediv nda;atio nanm , licet,ilite haec
t a n t u m , e t p r o p o r tio n a iis m a t e r i a f ili c o r
r e s p o n d « . T o t a h a e c a s s e r tio e s t d a t i s s i m a
e t c o n s ta t e x c o m m u n i u s u i o q u e n d i , s u p »
50
786 Disputaciones metafísicas
hablar, si damos por supuesto lo que sobre este tema se ha dicho antes al tra
tar de los universales, donde hemos explicado cómo se comparan entre sí el
género y la diferencia y de dónde están tomados. Entre otras cosas afirmamos
allí con Aristóteles, lib. VII de la M e ta fís ic a , text. 42 y 43, que del género y de
la diferencia resultaba un uno p e r s e por compararse inmediatamente entre sí
como potencia y acto del mismo género en mutua subordinación esencial; y
decía en ese pasaje Santo Tomás, lee. 12, partíc. 5, que el género y la diferen
cia no se comparaban como potencia y acto realmente distintos, sino porque
expresaban la misma esencia como determinable o por modo de determinación
de la misma. Se comprende por esto que la diferencia imita a la forma en su
condición de actuar, de ser término y de distinguir, siendo por lo mismo a ella
a quien primariamente conviene este concepto de forma metafísica, mientras que
el género tiene en relación con ella la razón de materia, por ser algo potencial
actualizable e indiferente para muchas cosas, mientras no se lo piense como
contraído y determinado por la diferencia; de donde resulta también que la
diferencia es de suyo más perfecta que el género, porque dentro de un mismo
género es más perfecto aquello que se comporta como acto que lo que se com
porta como potencia. Por eso dijimos también en el pasaje citado que la dife
rencia se toma de un principio más noble; por tanto, también en esto existe
proporción entre la forma y la diferencia, consistente en que igual que la for
ma es m%s perfecta que la materia, también la diferencia lo es más que el género.
A su vez, igual*que la materia y la forma se distinguen en la realidad, de
suerte que la una no sea la otra ni la incluya esencialmente, del mismomodo
también el género y la diferencia se diversifican en sus conceptos, según los
cuales se distinguen de tal manera, que ni la diferencia se incluye actualmente
en el concepto del género, ni el género en el concepto de la diferencia, ya que,
de lo contrario, ni tendría lugar una composición metafísica propia, n i estarían
propiamente en relación de acto y potencia, ya que al concepto de éstos per
tenece la no inclusión m utua; esto.es lo que enseñó Aristóteles en el lib. VII
de la M e ta fís ic a , en el pasaje antes citado, y en el lib. III, texto. 10, y en el
lib. VI de los T ó p ico s-, c. 3. „ • *
13. Acaece también por esto que, al'igual*'que"'a lá materia no le conviene
esencialmente y po r necesidad el estar bajo ésta o aquella forma determinada,
sino tiene m ateria o es m aterial ; por tanto, serán falsas expresiones como és
tas: el h om bre es animal, y otras semejantes. Esta objeción se plantea única
mente para declarar la segunda parte de la conclusión, en la que decíamos que
se suele llamar forma metafísica tanto al género respecto de las especies
como a la definición respecto de lo definido. Así, pues, la distinción que suele
usarse es que el género (y lo mismo acontece proporcionalmente con la dife
rencia) puede considerarse de un doble modo: o precisivamente en cuanto ex
presa un grado determinado y está como limitado por sí mismo a él. y en este
sentido es una parte y, en cuanto tal, tampoco se predica del todo, porque ten
dría este sentido: que el hombre, por ejemplo, es animal considerado de una
manera precisiva sin adiciones y abstractamente, o sea que no es más que ani
ma!, sentido que es completamente falso. Bajo esta consideración el género
se compara con la diferencia como materia, y, al contrario, la diferencia se com
para con el género como forma. Este es el sentido en que nos hemos expresado
hasta ahora; de acuerdo con ese mismo sentido se concede a la objeción todo
lo que en ella se propone, a saber, que el género y la diferencia son partes
y que, como tales, no son predicables; y Aristóteles no sólo los llama partes,
sino también elementos, sobre todo a las diferencias y géneros supremos en
atención a la simplicidad de los mismos y a que en ellos termina la ultima
resolución en metafísica, como se ve por el lib. II de lo s .A nalíticos Segundosf
c. 14. Mas de otro modo se considera al género como un todo, al que se* ca
lifica de potencial o confuso por expresar confusamente la quididad total de la
especie, y de este modo se predica con toda razón de la especie o de lo de
finido, puesto que ya no se predica como una parte, sino como el todo, y éste
suele ser el sentido ordinario de tal locución; en efecto, cuando se dice: e l
hom bre es animal, no queda excluido nada de lo que pertenece al hombre, sina
que se afirma que el mismo supuesto que constituye al hombre es también
animal; o que el hombre es animal por la misma forma y'*esencia por' la
que es hombre, cosas ambas que spn ..verdad. Así, pues, del género en cuanto
puede predicarse* de la especi como algo suprior a la misma^y ’‘q’iíe '1a con-’
tiene en cierto modo se afirma que posee de alguna manera la razón de forma
intiofenrio
em ra fo
, raum
q a enreusspseucptuerio
te eiuribs;usetsuebciic oniuvners tu or ta s pahyssuicbasm
ic ta n etiatlisphynsoicnam m ,uqltip uolicdafoturm r ainphcjr-'oc
eqtia
t em adqam uodra amtiom o
noem d o
mpam in atuse
teria s u stin
ep.ecE e n t,
tssuim h a b
iliform e n t d
veal aguete e n t
m c o m
fo p
tm o s
aemito , u
mureltip t s
licu p ra d ix im u
asrisunptoetessset;pnluaras ; h a
m, eette
m a lo ri
ad17in.dividA ra tio n e c ra
uatq,uheaehcocvesroensuut mr s ie
atetellig t
riao. Aristote-dquiffe n era eiu
revnistiatos d
etasm imilite i po
r;esseim m o ceotntin deefin itio ,
le m ,dV M etanpish.,recv.o2c,atcuam in
uatra m qufoerm a m
paar- esexpplicoaterest,vuidteactu re i
r,stanih ilo mn tia m
inPuossm re
ultipc.lex7,eeste t
te
letem
mllig e fin
; neanm itio
,m quapnutu m d
andfogerm c u s am
nuaslitesrpeucta t,paid lib .tioIl,aucte .m 8edtiffeo n12re t e
,netia x I
t eIIfadceilisAnimte r., .t,, cq.u7ia.
inestt,vseero du
dutottatodtuem to n o
quoo,dqduaia
mto estat,m t
utesesxepnlic rs
um i. foP arm atv
erphuytsicqaueaerelib alite rcodnisstin e
câtatepitas ccotam -
A
deetcdlaerailio t eptropproriis fin
pria id ra tio eedsticaiptusiu siddeoefintia p a
itir erutm ra n
concsoum m m aitio
tamesspscecie e t m titu
sreutbsretaanlis e rfe
tiaee,tetpheya-- m
s im e p ra r, fo is- spicroap,rieet id p o s
eopere d
psuegunnana.tA e b e
intevaedro em seucbsfotarmntiaa
nnm oeasnessim
tia m
itilecosmm eotaspitahy.sA
p
loqcuuatio nm
ictq
audeicIta
eseetxptra
i pofatecsile
licnasre
t, qeusatm
,tioqunaeecsoonlu o vm
m m e tap h y a
s c
ic a , rne m p e d iffe re ntia ,h an e c fa caitb
in
tim a n a lo g ia d a la s is re a
aelia le m
dsiffe co m
retio p
ntia o sitio n em
nis;ippoetersm n e c
eanutisd is tin
pram g u itu r
eecnissionnoesm
Í8i..
Discrimen inter metaphysicam for-
.— S o lu m s u p ere s t b re v e t
tra aeba mtradc
e m nreemm v a riis tm o dte
ism p ra e s d n d e
re
m am et physicam
dubium
tanda
expreednie
diffe tianduinm
no-
te,rqhuaondcofo ritu
rm ram exme- erat apbrastra edhiceareta, geetnid eoeptotedsiffe
eris t inrenetiaadeem copnlu ci-
Disputación XV.—Sección XI 791
por eso la multitud de diferencias esenciales no es obstáculo para la unidad y
composición esencial de género y diferencia.
ptiaere;m
liuqunaorenm
ubltitu
o s tatduonditaiffe
tireetntia
cru
omm
peitio
o
sssenn-! pexarteconreceipin tib u usnanoesttriseadceum m sauliq
bsta u ntiafo,nsdead
o
perseexgenereet differentia. mm oesndto
isestpinrafuere
sncd;in dseeerendtuenmtosaubtsptra
osshuemre u,setininfinitis
ret
Detume processus in infinitum in praedi- b u a m id a n ob is fìa
1 9 . E x
catis essentialibus
h o c v e ro d is c rim in e o ritu r sta
p
dro
in p
e steqru v
a a
s ria
u ns a c o
re n
s vhe n
abie
ent tia
cus m e ta d
liisis
,sim
in ilitu
q u i--
ctin e sisudmiffic
in ulta
in s;itu
fin nam min seqhuisitucraudsaisrifoporm ssealib
prou - btuur.sE
s cotnm veanxieim netiisurgheaetdaiffic bstraultactio
s nseisufu
, n ndsapne-
a
paeracem d ate
ic a rialib
tis
sttiucsonetra q uuidsdita
metiv taisph.yC
Arisavtoitt.,nIIonM
sicoisns,eqhuoecnsesat,utein m
estasephd.,aric.p1ro,cuebsi in
ccie
ie ss nfaocntasta,nstu
inufin e dmadcom o mpnaerestuprosasdibile
itumet infinitis modismultiplicari
alias,sqsupaee
ro
sqim x is
iesinuntingfintim itu m in prep o
artib u,squdaemfinitio po s s nt.
nisr-, ne afferriAliquot rationes quae pro conclusio
m u a e
isedipicsaisto;ruemn u
t ids e t d iffe
eobaetxnengeagtio n tia
atio nmein fin in
ito fo
ru m N
20.
nfeitoc runm
tio e s cra
ontio
cenpetuudm is,tinqcutai,s,licneotndic auagnetnpteinr- pesriu t psrim
nisuimq;ueiargom naegcisessaecceesdti!daarideidtia m qusoud
re eptaedrfe
hparie ctio
iffe re ntia
n em e . sSuenctunin dafinraitatio
e , eestia
t,m quiapros-i epxrepm e um
rie n tiaa,liqduisocdurregnenduos.peD r ein
o mdeniaidprapaete d t
i-
in fin tees. qSueadere
ita adspoilla
n sebcitu
d onrseqeuxundtu ifferreeru
n nt ucatm
tia imenmtae,dia
ettepsraigencific
ipuaei sinubssta ubnstia
tanm tiac,om qupalee,
geronepric atieest srepecdific acntaosn, suetmppearletcoin nseqhuisi ta ctei,stesutnivsueprsrealiu
musmregspeencutu s; snuubllu m erunim
ppra
lis,
eedrie
ic
tc a
.;tiss :
ed sa tis
istin
e s se u t ip
substantia, spiritualis, Gabrie
s ae e tia m p ro -
p o
cnougs,itaqnu;am squupapm onolicaeutteem ss et
sta
engsennuosn, neihnssileogm
tia
be-
plerie ta te s s ec u nd u m u n iv e rsa le s v e l s p ec ia - sta re t, n a m illu d e s s e t su p re m u m ; e t ita
ins2s1rau.tio nesribpurospeotia
perio rtiom
Vera ratio conclusionis
natatectucom rreesspt.ondeant, ut hnailbeim
.— T ertia ralu tio
mupsedqieut,odsiinqteunisdim
n e m d e b ere fie ri c o
u
unste
sq
.nA
u e dtq
a
atuehaita
d p n
ra ce d
eretiasom
ic a ta-
tio
epsrim t edatarim masxuim p em
re puro
m babgilis
e n u sesqtuoqduiasitneqcuesassei ru tranni,scesnisdteenretiatu,rqinuiaa,liq quuaomvuisltim ido.eE sstetravtio e
ure ntiaasfo
ltim paerm
tecific
riaahueiutsincfim
a ; e rg o e
ompaosqitio
tia m fo uaneaisesin
rm
eitt dqiffe
te uaesi tia
rm
edsattuqruaialiqin
es se n tia a,opm
ulis rim
se
nib
c uanudssuemurebmq
uin
u
sim
a m
veal csounbvsetannietiis
asbsvtra hsiupporent-
d
dqueteia e rm n ec e s sa rio
inahtois. M s u nt in
aeiodricaptis
robaqtun u m ero
rdaitabtiv fin ito
Aisristo teme t
le me s t
unm v e l p
getiorae d
nunse. M ica tu
in m tra
oieriauultim ns
tem ce n d e n e l
p,roqbuaiaturnoenxpiposta
ia
pesr uetnuam in p ra u id se c o stitu spe c ae
liu dpelu strapriusesexate lion,deid
nS;esst,edunniv onerseas-t uesltim
t eassespeuclla iecreosnstitu quaíae;naolia nssitnoninhaabliq ereuat
Disputación XV.—Sección XI 793
adspliis
eterm
encsie d intearm
e tam in
sipdeerbeat.liqNaetisssensptiaecm
uaem ie,bunse;eudltim
disiffe re ntia
iversaam
m a
uanltimu te am
aem
b dm
lo
icoadta
m u m pearctusesseutbpoordtein
inpusosnsuonntsin uboin rdfin n atae,infinuita
tia
inaitutam seumin
naslin
div in eanih
t, pei-r
earsri,isli-
cdoiffe tim
re n tia u ltim a s c
it ds im p pu to
le x naunn cco a le sh
c a
e n cs sn e
i is
q u is d ic e re t do ri p lu ra g e nu
e ltip
ra lic
s u p re m u;t
a
uDext sm igvnltis
ific,aqssuearu v metiir
id singP uolarp
ehcyoriu
mm s,uninesc.sindt,e vveelnire adpclu onresstitud tionre
iffe emn tia usltim
in aerssepencic
te o i csuonb-
n
le siffe
eptra ,4,IreeTt
notiapic
lib
;.,etc.n3o,neptalib
. II P o s te r.,
rum
c ..1V 4
faIvT
; h
etopA
o c icnris
e .,imto
c.tea3d oxpim
rd
licin atasv,eeltunhuasmpeotssid
aum
ri; s iv e re m o tu m ,
eein
p om
s se
in
g efin
sn
imuitu
s
u, l
m
s iv
c oemuplti
n roiti-
tra
e se n s n ih il re fe rt, q u ia siste nd u m n e c e s
ssnoenx pte lu rib ure
spduiffe rennttiisne,cqsuin aetin notenrosm nsin oord ini-
ahsais
crio
tuaadnetu str,inlicdeiffe
t rennatiis
fo s s e qduuaaeepevrelalia tre n- nquata
r se
e;phuilo g n
t,sovperbe isgcraotia , haitu
nim apleiue u b
xratatioannatile
vsuebnoiardnin t;coantis
nsutitu enednaim
npcro musltim o
cevditideratutiolu mamdsepedciffe
fa ctase. P
iem
rim recnotiis e
aqauuia eint paliis
serm oprta h o
len,tu n tra
qur;aeetinsuhbosm rin r
ecpoonsvseentiuim nt,
te m c o n s e q u en tia r p e r n o ta , s e a ra ta n tia
in
smuistentrdeaxntrein m aita
fin prim m uem d ia e,tsuicltim
ut suump nodnepfo
ra osr-- m ueadeiasin
qaliis tedaiv liqiduiibpuesrsvuiv b eta
s nsntiis
etpceorncvoerp n iuonret,um in ,
hie22p.dro ixcimeduit.s; ratioenimibi facta aeque dcirc etuurlueusp,tarainnteturr.ipE
etevticaiscstus
im
xsqduiffe
a oeretianm
entam tia scosnitseqquuid
ustuiosucbosm ptia
arenim
iavm i
tur
—Obiectiones contra praedictam ratio-
S e d h a e c ra tio d u o b u s m o d is e n e r umtedpiaote n tia s; m ta n
nentj
vatipotest; primodicendoquod,licetprae- tedividatur inviventemet nonvi-
794 Disputaciones metafísicas
te, podrá, a su vez, la sustanda viviente dividirse en corpórea e incorpórea; y
si, por el contrario, la sustancia se divide en corpórea e incorpórea, la corpórea
se dividirá en viviente y no viviente. Y si no hay inconveniente en esto por
tratarse de reflexiones del entendimiento, tampoco será absurda por el mismo
motivo aquella multiplicación de los predicados hasta el infinito. Cabe posibi
lidad de una segunda evasiva, porque, aunque se dé un género supremo y una
Infima diferencia, no hay contradicdón en que mediante el entendimiento pue
dan prescindirse o distinguirse entre ellos multitud de predicados intermedios
hasta el infinito, igual que se dan infinitas partes o puntos entre los puntos
extremos de una línea; en efecto, igual que éstos son infinitos en potencia, pue
de también de aquellos predicados, tal como existen en la realidad, decirse que
son muchos únicamente en potencia, ya que en la realidad no son muchos en
acto, si no se los distingue por el entendimiento; y por eso, aunque el enten
dimiento pueda distinguir más y más hasta el infinito, no se sigue que sean
infinitos en la realidad, sino en potencia. Resulta también de aquí que los pre
dicados que nosotros distinguimos actualmente son siempre finitos, ya porque
nosotros no podemos formar de las cosas más que conceptos finitos; ya tam
bién porque las semejanzas y diferencias de cualquier especie con las otras
que han sido producidas existen en un número limitado y determinado, por
más que acaso puedan multiplicarse hasta el infinito respecto de las cosas po
sibles. Y ésta sería la manera como podría interpretarse a Aristóteles en la cues
tión de las diferencias o predicados esenciales que se abstraen de hecho o pue
den ser abstraídos mediante el discurso o el conocimiento humano.
23. S olución .— S e explica la afirm ación d e A ristóteles. — Sin embargo pien
so que el argumento propuesto es eficaz y que no puede suceder bajo ningún
concepto que se multipliquen los predicados hasta el infinito. Y en primer lu
gar, comienzo por sentar que respecto de cada cosa se da un único género o
predicado supremo y una sola diferencia última. L a primera parte ha quedado
suficientemente probada bien por la razón, bien por el uso o experiencia; por
lo que se refiere a la posterior, se han planteado duda^ ppr parte de algunos,
aunque a mí me parece igualmente -cierta. En primer lugar, poique la diferencia
lig p a H Csiuffperoisptfortio
rte intenrateses,cosem d muonm icnainnotes,cosniddB i- t N à t n u n a d if f e r e n t ia s u b a l t e r n a n o n i n d u d i t
re
m nintia
a ta additpacrte
ti! ertu
m mpegrfe radcutio
m n ac, qeuxasiqudaeru
is tem
r e x h a c p a r t e d i s tin c tio ill o r u m , e tia m s i s i t
s e c u n d u m r a tio n e m , n o n p o t e s t p r o c e d e r e
tis
gruram dfin
uscita inetenrosnenpoonsscuonm tm disuntin
ic ganute
isn,isexi finq u iti
o
re n tia , s iv e g e n e r ic a s iv e s p e c ific a , in d iv is i
b ilis e s t, e s tq u e t a l i t e r in d iv is ib ilis u t a u -
in
gQ eufin itapinete
natia rferctiosenneom ncsoeumm qurunaeicnttita
antia te met areui.- luadm eo7,.scin umtQ inuhte
arbitusead,oinqpuepsaom acetu.s et potentiae
sita
sstin gre
u a ,c s
i i
tu s
r e m
o m e l
n ecso n dc ip
iffeiaren ntu
tia e q ra
u a tio
e n
ine d
esi
m o2 d is a n o b o
iscirc
d ivid a n e *
, vnisonidtaem m e gnensuesmvpaeriis
r
e n
ateungtiutia
erim re i fu n d a ri
nonsivpeotepnot,ssib p o s
siviliusim
ere i, e a
s;pecptu ru m
reillan u m e
rusmeenximru s
is- re div id
natia itu r p e r
s qeutibuidseopro p ro p ria s
xriimealiqet im m
counatra ed ia ta s d iffe
hituproteesttauc-t
csuennvteqnuitam autqudaiffe rtsseabpoosm m nnib e r
us, tarnquae dacutu tu tu r;
aesedtiffe re nntia e.Ufie
intteinresxeem n d
cpolo o
mppaore ntu,rlicuett
e e s u t. p o te tia
rpli-riorsubstantia dividi possitepter sito et
ocebn2ietu
6c.tio, nEatm
r d iffe re
indqeuaectia
n tia e , uetmm
s ufaeecsile
qiv rautio
b o
enxeclum
rd in
ditu
a ueltip
ta sin t se m p e r
incorpoream, viventem
prio r d iv is io e s
t
corpoream
im m e d
non viventem,
ia ta e t p ró
in te
nscuilic r
meero s e siv
fin e
ito n o n ,
pproeprfen o n
tecrtio p o
dictanomss u n t e s se n is
capuosteascti;eqtia i in
uiam xim
, eqnutitaa ; c u
asiteexrei,intriniu s s ig nu m e
scecviseropsrin st q u
cip o d illa
iisrinetord su m itu r
abinsoeluatad
m t,
enntecodm fin
ivm ita
iduinic
inanptelusre n
snisquiassoilupm arteinsin temresroe opproera tioesntem ha e
;reebtusidceoorpdoiffe u m iture nsetia vrivecnotis ,
n o , nu pdaura u t in re is, m p e m
fin
ncoensito
vqe.unPaiuro
enbtaadebsiliu ssauetessm
useniua liq u o emnetia
stediffe
o d o cin ontere ntiatio
stitu
r se
snoem
su m
b - re p aeinriaeco:turp
utore
r e
acutu
tiam
m
s.eEttnqounam
in re b us
uvtispoilla
in c o
tentia
rp o ré
adregnratia
disiffe
, tasm enn
oprd in a ta s u t p ote n tia m et a c tu m ; a lias no n re p e ritu
quue- vtiaiveninsc,oid r lo n ge
rpoerest,aveivd iv e rs o m o
stit(urattioitanedtod o, q
ictiuu
am ia su b ta
ossm
etia entestunvuem risim pile
er in sehcoocnsctitu om emreitti
.N ceirc s)sto ubtaslite
tan-r
798 D ispu tacion es m etafísicas
total, mientras que la corpórea por razón de una parte; y éste parece que es
el modo especial en que se la toma cuando se establece como diferencia de
cuerpo. Y aunque concedamos que puede haber una diferencia común de vi
viente que abstraiga de los dos modos dichos, de aquí puede suceder a lo más
que algunos géneros que no están en subaltemación tengan una diferencia co
mún, cosa que acaso no constituye un inconveniente, pues asi lo juzgó Aristóte
les en el lib. VI de los T ó p ic o s , de lo cual nos ocuparemos en otra parte.
28. O tr o a rg u m e n to cíe A r is tó te le s en fa v o r d e la co n c lu sió n .— Queda, pues,
de esta forma suficientemente explicado y confirmado el tercer argumento, re
cibiendo también del raciocinio anterior corroboración el primero. A su vez, el
segundo, si no se lo aplica a las propiedades en rigor en cuanto expresan las
facultades operativas o alguna otra realidad distinta de la sustancia, sino que se
aplica a cualquier modo de ser o de operar, puede defenderse, puesto que nos
otros distinguimos estos géneros y diferencias preferentemente en orden a al
guna propiedad de este tipo. Añade, por fin, Aristóteles otro argumento, a sa
ber, porque si se diese proceso al infinito en estas diferencias, jamás podríamos
llegar a conocer o definir con bastante distinción una cosa, puesto que el co
nocimiento o definición absolutamente distinta comienza por el género supremo
y llega mediante la adición de todas las diferencias hasta la última, lo cual no
podría realizarse si fuesen éstas infinitas. Esto acaece sobre todo en el conoci
miento humano, que avanza paso a paso de una cosa a otra, del mismo modo
que es imposible llegar hasta el infinito a través de una enumeración sucesiva,"
según consta por el lib. III de la F ísic a , c. 7, y es harto evidente de por sí.
tia eecia
sdpiffe suliae,mcoodrp o ore
su ainviero
v idceatu
tiornecupm uor pdooteesst,senqduiiavhelaeocpegra
artispo;nqitu e nnedraiin
e tedllig
t iffeare
tunr,tiadeefemnadi
d a ri reconmtiamcuonrp
emorisd.iffe
Etreqnutia
am visvdivem
l!! e
n utisspòabssse- xaim
liqeuadm isdpnrogupurientutarteamnobhis uiu psem roodrd
i. inU emltimado
tra
stim
um hem nutem mfitabaliqillisuadgueonbeuras nm oondiss,ubina dernaad- àqdudiaitsiA
ltc rishtoistelediffe
in s areliantiis
mra estio
s e nepm
t ro,censseum spin
e,
qeruifoindpocfositana hsaebere
s n o ndiffe
e sre
t nin
tiacmon vceonm
ie m
n su;nemita, in
d fin
istm itu
e m,congunncqsucaim
te a n podsesfin
t« etiti,
resqauniaobcisognsaitio tis
qu2o8.aliaosn.sult«Aristoteles; VIlib.Topic»d*. spdsre um
iffe
doefin
refieg
ntiaeitiò
n e
momre Q
, metninpoerdisadtin
ie
poesrvseetnitsiilla
ctio
c ta•nin e
mcipoitm
usqeueessaedntuinltim
aniusum
am
-'
;
lis
m .
— S ic ’
ilìtu r s a tis d e d a ra ta
Alia pro conclusione ratio Arìstoie-
et co n firm a ta
e-, Qqu o
um d
odanm ri .n
aqxuim n p
ephaaublaetimt locpurom fin its
initaebogunnitiò e ;"
nade
dsiicanto
netdteisncuiaisuratio
ontedseopptoeprariero b;uertapcrim
taitib cip
utsaliq
a_eStiaecm
it.
inurig un
otrealia
edxapvra
, um tdreicme ro fiu
unat aplia a,
m,nqsiriuom a e
ocdcoesim peosnsuibmile c e d
ensdtoir, uin fin a
itu m
substantiadistinctam,seddequolibet mo exIIIPhys.,c.7,etsatisestpersenotum.t
fa c ilita n d au an ertra su s iv e ra t c o n sta
IN D IC E D E LAS D IS P U T A C IO N E S C O N T E N ID A S
E N E S T E TOM O I I
Pass.