Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Diccionario Chanka PDF
Diccionario Chanka PDF
CH
H
Yachakuqkunapa I
K
Simi Qullqa LL
L
M
N
Ch
Ñ
a
sp
ch - ch
ku
ka a.
pa
t a a, uyw
an tap aq i.
am , ra w-s qm e.
n a nt
ru ipa ka ut ge
H
s a k . la
apa quw usp sin ña de - H
t ; i q n
tu a uq r ka os a
- N kllu w
h-
s yw s an ch llit
pa u ta w qu o oh arm
h
w un un ku r- s p ay at
ha ur tq u- ku lo Chachas. (s) Ñutuniraq ruyru rapiyuq sacha. qu
e r aqa
nc q p ñu uch tu do Ha ep a
u i a a llm ren mam
. P ur nt ch ll an Anaq puka kulluyuq sacha; chiri allpakunapi hu a de
s) p ni n qa in rqu y. (r r a qaqc
. ( n ar a u hu rm wiñaq. Huk llaqtakunapiqa chachakuma suti- apo st ). A l niñ ha
la ku w iq ac xte rca in yu llin ot na
al ch ya ap r p rak yu art ch
r am u.
e Ha
uq n u a un am á wan riqsinkutaqmi. Chachacoma c or u
prim napa kuna
a
ch ku chip tak i nt est Pu hi. (s - A
ll wiñ
ud
o.
ch a
ñad ). M sik
A ch - q a. - C in ru
era
o. in- a
u hiw lla rej iw a y ak
i hu ult run v ez. ma n a
c uk ad ch rej - Chachas sachamanta killimsata ruranku. - H nta iva an n a npaq
a mo p llp
H om pa ad - De la chachacoma hacen el carbón. - A chi s ha s la aq pa a h qura
C
u na om qu a
í se rata
piy
.P pa pa uñ
uy.
ku
n
R c utq pa ta Cu ata
- La mb m uy, pa ha
rar kayp ap ra llm
a
ltiv
- em qu ar,
Chaka. (s). Yaku chimpanapaq ruwasqa ñan. i
os tarp tay
. e p nchik
un u rod .
Puente. Chakatay. 1. (r). Pitapas chakatatahina churay. pu sun. uzc
ña ab
d od ien
Cruzar, atravesar.2. (r) Kunkapi imapas em .
- Llumpayta paraptinqa chakantam mayuta aíz
chakatakuptin mana samay atiy. Hiqipay. .
P
chimpana. Atorar, ahogar.
A a
- Cuando hay mucha lluvia, el río debe cruzar-
-
se por el puente. 1. Kaspiwan yarqata chakatay.
- Atraviesa con la madera la acequia.
a lin
al ose
aq erm
ay
ch r.
a
2. Aychawan chakatakurquspa yaqalla wañun.
- Casi muere atragantándose Ha
c
con la carne.
p qu hiy. Ha
an r,
h n (r m
n Es qasll ). Sin yaw aku
u na pi nud aman qa s
tor arn . (s)
ak dor u y ta iqs inw . Uy
w a.
qa y. A n. nt a - C ka ipt an w
su la q h llp
aw in uta
- W kaw akun
aq cha , l us - C ulliw ak a
la a. uq rp an qh wa apa
sa
q h pa ha
um aq ha el iy ta
ua
nd n ka
a sa
ma ayap ñ h atu t
.S m ac scu ap aq ot
en spaq
- L u am
n u u - ha
( r) Su a r H yw tin a g china ak
u sa
y. iy.
t
ik ra
e
uq na-
p ak em
o
ah isc
hu la c arrap . nta . G tun u
Q
a h k ch
ach s a c y. qa s
iri ala
t arr
al imp i nc es h . . us
p
u.
1
res
fr
hin
c
ab
uy
ata pa
q apa an; u
h l n P a . ío h d p yw
as nu
c l c h a ája yu (s) ikm a. e la ta.
A aq w s h iq ac a su a. A
lb
H ro q, .W ,e
s t i. Ha sv
ap
ay ap
a
l i . k a orn
ut h ay mo ) C un
a
ha gon in
an
lla arpin ullu t qrah
c
ud
m
uta ka.
ac
as
ak
un
c n e (s c h k u. u in am q im (s). se -w
Ya or y. si
k a be kc r. Boq ro 2 rpaq wia ka
te
os. Ka eli an
- ra wa an e i a ece 1. . su ll ak lla min m i
Ad H bie (s) Ha q uma pasa
uia aw
- qa ra; . aw s d w
pi man - E akac rto q an qp p - H say napi, ac
an qu nia ch ta pa A
lp h
ája u pis , Da ll . isq a a
- M mka pa ma on
pi oji w uy. istr haaraYaqa
. Ymikhuq. u. s. C n el z
ch
A ñaq Beg
o ra n h a 2
dAchuqalla.
elg ro c (s). qu Aycha
q q a caíd yaq quwi as ta
ka anc a ya um
h u run tiq od
i ay o ñ
nc pu Chakana. (s). Iskay siqiwana.utaq
iskay kaspiwan . Ha ado arp a llh q
ik añusall sallqacha. qa.
o ue ch ha, ku
w ra. ar s c ka
sayaylla, . tuta inpuriykachaq a. uk tos wan
e
tin
- mo
qu nq o Pu na ch n huñusqa. Cruz.A la chu r
tem
a ro tieq kun s la usun tad yan
sayanpa, hukninakin-ranpa) suk sutinqa
R
. a .
(huknin
ha nem ch cha neLlulla
. u
o
s) m ña s wa ge sutinqa
Huk nte unataychukuru. la am
ca
nc
. sq
Ac or . ( ta un q n Ha dis . Aqa ka ul el cu . ha as
- . 1 tu m r. s. yu uru y Ll . ara
Ad )aComadreja.
. u kll qataycha. t iim e
y a e l o r r t s r r . ll
y ar c- Chakatata u ipit . ( ídpau n aup o
u
- ya u ik ui qillqasun. ru a ipi
. (s ruas
ik uk ay ne an nq q -tip rim ). Tip lla a ok ah.u
ch . T ch ma i-kyTracemos a pi i aq qa i-tiptut chu le rim ej kun
A (r) tr m cruz.
una w d por chu.
ay el a ch do lli hu .uT a, i r a
l im
2. ky a i q c ch arylta q a ma ta
hi gó am nec i ku q a e. A
ya mutidn qCoru na
d
c e r t u . . n a.
ll sa k s
ll . o
A a a pa ki hio ha
a;
1. Ya wka am uk an rin ac u yc
kat
ata
- a s . P un a, ar
H ta tas
H mo s) k qa pa
2. e i . ( iku a rm pr
H it n r te. w om
- i o i, c
uw all chi m ra
ch iq i
A kuy u.
A
nt e
i
M ink ra qu
it ñ iti es
w n
S
hu tie
Ac ño,
- i
N
-
T
35
U
Ayakuchu Chanka W
Qichwa Simipi
Y
Ministro de Educación
Javier Sota Nadal
Wakichiq:
Mónica Isela Ramírez Vigo
c Ministerio de Educación - 2005
Derechos Reservados.
Lima - Perú
RIQSICHIKUY
Qillqaqkuna.
INTRODUCCIÓN EN ESPAÑOL
PRESENTACIÓN
Rodolfo Cerrón-Palomino
Especialista en Lenguas Andinas
Qichwa - Qichwa
Achuqalla. (s). Punchawpas tutapas
runamanta pakakuspa uchkun uchkun
puriq purun uywa; quwipa, ratapa, chiw-
chipa yawarninta ñutqunta suquspa kaw-
saq uywa. Huk llaqtakunapiqa unchuchu-
kuwan riqsinkutaqmi. Comadreja.
A
- Runapa chiwchintam achuqalla tukur-
a -a quchkanña.
- La comadreja ya está exterminando
los pollitos de la gente.
- Achanqaray rapichawan achalasun. Achuqcha. (s). Arwi arwi yura ; rakta qa-
- Adornemos con hojitas de begonia. ra ruruyuq; mikunanpa sunqunpi achka
yana muruyuq; qichwa allpakunapi wiñaq
Achikyay. 1. (s). Punchawpa piwi akchin. kawsay. Qaranmantam saqtatapas chupi-
Alba. 2. (r). Tukuy tuta mana puñuy. Ama- tapas uchutapas ruranku. Caigua.
necer.
- Payqa achuqcha uchuchata ruran.
1. Achikyay chayaramunña. - El o ella prepara ají de caigua.
- Ya llegó el amanecer.
2. Hawkallam achikyaniku.
- Hemos amanecido tranquilos.
9
Aka kichki. (s). Wiksapi aka kurpayaptin - Uqa allaqmi risaqku.
mana akakuy atiy. Estreñimiento. - Iremos a escarbar la oca.
- Achka tunasta mikuspaqa manam ham- Allinpay. (r). Awqakuna huñunakuy, allin
kata mikunachu, aka kichkim hapikun. kawsay. Amistar.
- Cuando se come harta tuna, no se debe
consumir cancha, pues puede darnos - Awqanchikwan allinpasun.
estreñimiento. - Amistemos con nuestro enemigo.
Akakllu. (s). Chiqchiniraq tuspasapa Alliq. 1. (s). Ichuqpa huknin. Derecha. 2. (s)
Riqsichiwaqninchik qillqakuna. Derecho.
pisqu. Qaqakunapi, raqchikunapi uch-
kuspa tiyaq pisqu; «akak-akak-akak»
1. Alliq makiwanmi yaqa lliw runakuna
nispa waqaq pisqu. Pito.
mikunchik.
- La mayoría de la gente come con la
- Akaklluhinam qaqata tuquchkanki. mano derecha.
- Estás cavando en el abismo como el pito. 2. Runakunapa alliqninqa yarupasqam.
- Los derechos del hombre son ignorados.
Akatanqa. (s). Tawa rapra, urunquy kaq-
lla, yana uru; aka ukupi kawsaq uru. Es- Allpa. (s). Tarpunapaq chakra; chaypim
carabajo. kawsaykuna wiñan; hinataqmi chaypi
kawsanchik. Tierra.
- Ama akatanqahina akata kurpachiychu.
- No hagas rodar el excremento como - Allpa mana kaptinqa, manayá ima sa-
el escarabajo. chapas wiñanmanchu.
- No crecería ningún árbol si no hubiera
Akay. (r). Raku chunchulmanta uqitinta tierra.
hatun ispay wischuy. Cagar, defecar.
Allqa. (s). Yanawan yuraq llimpi. Blanquinegro.
- Manam wasi punkupiqa akanachu.
- No se debe defecar en la puerta de la - Allqa pachayuqkuna pukllachkanku.
casa. - Los que están vestidos de blanco y ne-
gro están jugando.
Akchi. (s). Tuta kancharichiq, aswan imapas
Allqu. (s). Imapas sinqanwan musyaq uy-
chiwniq rikukuynin. Kanchi. Luz, claridad.
wa; runapa tiyaq masin uywa; chitakuna
michiq, wasi waqaychaq. Perro.
- Tutanqa akchiwanmi mikuna.
- En la noche se debe comer con luz. - Allqutaqa wasi qawananpaqmi uywanku.
- Al perro se le cría para que cuide la
Aklla. (s). Sumaq sipas warmi; inkapa casa.
suñakusqan warmi. Mujer escogida, virgen.
10
Allwina. (s). Qaytukuna parisparislla ar- Amuy. (r). Simipi imapas waqaycharayay.
winapaq tawa istaka takasqa. Urdidera, Retener algo en la boca.
herramienta para la urdimbre.
- Kiru nanaypaqqa kachi yakutam amuna.
- Kay allwinaqa pakikurqusqam. - Para el dolor de muelas es bueno rete-
- Esta urdidera se había roto. ner en la boca agua con sal.
Alwirha. (s). Purutuhina sukuchapi ruruq Anchaq. (s). llipipita qaway. Luciérnaga
yura; ruruntaqa lawapipas, pikantipipas
mikuna. Arvejas. - Anchaq kurum pinchi killa.
- La luciérnaga es un insecto luminoso.
- Alwirqas pikantita yanurukuychik.
- Preparen un picante de arvejas. Anchiy. (r) Unayniq wayrata suquspa aq-
may. Suspirar.
Amachay. 1. (r). Maqanakuq, awqanakuq,
kaminakuq rakiy utaq allinyachiy. Separar, - ¿Imamantam anchinki?
apaciguar, defender. 2. (r). Nina wañuchiy. - ¿Por qué suspiras?
Apagar fuego.
Anka. (s). uqi wasayuq yuraq qasquyuq,
1. Allqu maqanakuqta amachanku. aychallawan kawsaq pisqu. 30manta
- Separan a los perros que se pegan. 40kama pachakcha tatki sayayniyuq.
2. Anacha ninata amachan. Gavilán.
- Anita apaga la candela.
- Suwa ankam chiwchichayta aparqun.
Amani. (s). Wawa qawaq, wiñachiq war- - El gavilán ladrón se llevó a mi pollito.
mi. Nodriza.
11
1. Machu uywakunapa aychanqa anku Apachita. (s). Urqu qasa, chayninta pu-
ankum. riqkunapa ñan chutarikun. Apacheta, abra.
- La carne de animales viejos es muy dura.
2. Ankuy nanawachkan. - Apachitaman chayaspanku puriqkuna
- Me está doliendo el tendón. rumichata churaykunku.
- Llegando al abra los caminates dejan
Anqas. (s). Mana puyuyuq hanaq pacha piedras.
kaqlla llimpi; chirapapa pichqa llimpin.
Azul. Apanqura. (s). Hatun qampu. Tukuy rik-
chaqmi hatun apanqurakunaqa. Ara-
- Anqas waratam llikisqaku. ña grande.
- Habían roto un pantalón azul.
- Wak apanquraqa manam kachukunchu.
Anta. 1. (s). Nina kaqlla qilla; chaywanmi - Esa araña grande no muerde.
makina kuyuchiq kallpanta apachinku,
«electricidad» nisqanpi. Cobre.2. (s). Tumpa Apasankay. (s). Wañuchiq hampiyuq
puyusqa hanaq pacha kaptin, puka qillu hatun qampu; chay kachukuptinqa pun-
ninahina intipa qawakuynin. Celaje. kipakuymi hapikun; ranraranrapin apa-
sankay yachan. Tarántula.
1. Taytayqa anta minapim llamkan.
- Mi padre trabaja en la mina de cobre. - Apasankay kachusuptiykiqa punkipaku-
2. Anta rikukuptinqa, muchuymi kanqa. waqmi.
- Cuando aparece el celaje significa que - Si te mordiera la tarántula puede darte
habrá hambruna. inflamación.
12
- Kalawasa apita hawan simana yanusun.
- La próxima semana vamos a preparar
mazamorra de calabaza.
- Sapa punchawmi aptisqa makinta qawa- Aqaruway. (s). Tawa raprawan pawayka-
chiwan. chaq uru. Chillikuman (chukllus) rikcha-
- Todo los días me hace ver sus puños. kuq uru. Tinti. Langosta.
Apu. 1. (s). Qapaq urqu. Dios tutelar. 2. (s) - Tarpuytam aqaruway pasaypaqta tu-
Tukuy imayuq qullqisapa runa. Hombre rico, kurqun.
poderoso. - La langosta terminó por completo el
sembrío.
1. Apu Rasuwillkaqa apu Sara Sarawan
rimanakunmi. Aqchi. (s). Anqas - chiqchi wasa puru-
- El dios tutelar Razuhuillca y el Sara yuq, yuraq qusñi qasquyuq purun pisqu;
Sara conversan entre ellos. ñawchi tuspayuq, sillusapa atakayuq, wa-
2. Qinchu Sunchu Aylluqa llumpay apu- ñusqa aychatapas kuruchakunatapas mi-
kunam. kuq pisqu. Ankaman rikchakun. Milano.
- La familia Qinchu Sunchu es muy po-
derosa. - Aqchi waka akapi kuruchakunata mas-
kaspa mikun.
Aqa. (s). Suramanta utaq imamantapas - El milano come buscando los gusanos
upispa rurasqa upyana; timpuchispa que se encuentra en el excremento de
puquchisqa upyana yaku. Chicha. la vaca.
13
- Huk kilu kuchinillapi ¿hayka aqnutaq - Aranwaywanqa asinchikmi.
kan?. - Nos reímos con las canciones jocosas.
- ¿Cuántos gramos hay en un kilo de
cochinilla? Askanku. (s). Kichkay kichkay chukcha-
yuq yunka kuchi kaqlla purun uywa, uchuy
Aqsu. (s). Pampakama wayukuq pacha. uruchakuna mikuq; pipas hapiyta munap-
Hatun waya pacha. Túnica de mujer. tinqa ruyru kichkaman tikrakuq uru. Erizo.
Aqu. (s). Ñutupasqa rumichakuna; ma- Asna. (s). Ima waspipas sinqapa musyas-
yukunapa patanpi utaq hatu - hatun qu- qan. Olor.
chakunapa patanpi llapa ñutu rumicha-
kuna. Arena. - Rusas waytaqa sumaq asnayuqmi.
- La rosa tiene un olor aromático.
- Aquta huñukusun rantikunanchikpaq.
- Reunamos la arena para vender. Asnapa. (s). Mikuy miskichiq tukuy rik-
chaq yuyukuna. Yerbas aromáticas, condi-
Aranwa. (s). Runapa kawsaynin yacha- mentos.
payay; qawakunapaq unanchasqa yacha-
payay. Drama, comedia. - Chay lawaman asnapata hinaykuy.
- Ponle yerbas aromáticas a esa sopa.
- Ayakuchupi ayllupa kawsaynin aran-
wata qawakusun.
- Veamos la comedia sobre la vida de la
familia ayacuchana.
- Allinlla kawsayta munaspaqa sapa pun- Asnaq. (s). Sinqapa musyasqan millay
chaw armakuy. waspi (asna). Maloliente, apestoso.
- Si quieres vivir sano, báñate todos los
días. - Asnaq chakikita mayllikuy.
- Lava tus pies malolientes.
Asiy. (r). Kusisqa chaqcharayay; kusisqa
kaspa imawanpas utaq imamantapas Asnay. (r). Sinqawan millaypas miskipas
waqaqaqay. Reír. waspiykuna musyay. Emanar olor.
14
- Qam miskichata asnanki. Atiy. (r). (s). Imapas qispichiy; imapas
- Tú hueles rico. ipay, sasakuna allinchay. Poder.
Asnu. 1. (s). Mula kaqlla wasi uywa; haw- - Wayrapa atiyninqa manchakuypaqmi.
chityaq uywa. Burro. 2. (s). Mana yachay - El poder del viento causa miedo.
atiq runa. Bruto, poco inteligente.
Atiy-atiy. (s). Llumpay sasa, llumpay llum-
1. Asnu hawchityamuchkan. pay qipisapa. Dificilísimo, sobrecargado.
- El burro está rebuznando.
2. Wak maqtataqa asnu ninkum. - Atiy - atiy qipiyuqmi rirqani.
- A ese muchacho le dicen burro. - Yo he ido sobrecargado.
15
Ayni. (s). Kutichinakuspa llamkapakuy,
yanapakuy. Reciprocidad.
16
CH
ch - ch
1. Chakiy nanawachkan.
- Me está doliendo el pie.
2. Chaki allpapiqa manam kawsay wiñanchu.
- Las semillas no germinan en tierra seca.
17
Champi. (r). qillamanta rurasqa, sacha
utaq imapas takana. Hacha.
18
- Chankakawan miski miskitam apita ru- - Chaqlay chaqlayta yurata sarurqun.
ranku. - Pisó la rama hasta aplanarse.
- La mazamorra preparada con chanca-
ca es mu agradable. Chaqru. (s). Tukuy imakunapas huklla-
wasqa. Chaqwa, chapu. Mezclado.
Chanrara. (s). Hiru chalankamanta rurasqa
mana sunquyuq ruyru; uchkuchantam - Amayá qichwa simita kastillanuwan
chanranyasqan uyarikun. Cascabel. chaqruychu.
- No mezcles la lengua quechua con el
- Karnawal hamuchkanña chanrara ran- castellano.
tikunapaq.
- Ya está llegando el carnaval para com- Charanhu. (s). Uchuy hitaracha, pichqa
prar cascabeles. hiru qaytuyuq, llañuchalla waqaq hitara-
cha. Charango.
Chaqla. (s). Imapas llaspay llaspay taq- Chapa. (s). Llinki aywina. Lavador de ar-
llasqa. Chapla. Aplanado. cilla.
19
- Chapata allichasun. Chikchi. (s). Ruyru ritichakunahina run-
- Arreglemos el lavador de arcilla. tu para. Runtu para. Granizo.
Chatu. (s). Aqa allchanapaq, yaku apa- - ¡Chikchi paralla hapiwaptin, maypiraq
napaq rurasqa uchuy maqmacha. Puyñu. kasaq!
Vasija, cántaro. - Dónde estaré cuando me agarre la gra-
nizada.
- Huk puyñu aqata haywaykamuway.
- Alcánzame un cántaro de chicha.
20
Chiki. (s). Mana allin kananpaq imapas ri- - Mayuta chimpani chaka chakallanta.
kurimuynin. Malagüero (a). - Cruzo los ríos sólo por los puentes.
21
Chiqa. (s). Mana llullachu; chaynapuni. Chisi. (s). Inti wichiykuy pacha. Tarde.
Sullull. Verdad, certeza.
- Chisinkuyta rinqa.
- Chiqam atipan llullataqa. - Irá por la tarde.
- La verdad vence a la mentira.
Chisiyay. 1. (s). Chawpi punchawmanta
Chiqchi. (s) Yana yuraq huñusqa ñutu tutayanankama pacha. Suha. Atardecer.
llimpi. Moteado. 2. (s) Tutaman tikrakuy; tuta chayamuy-
nin. Tutayay. Anochecer.
- Chiqchi turuta rantikurqasayki.
- Te venderé el toro moteado. 1. Chisiyaytam illanqa.
- Viajará al atardecer.
Chiqniy. (r). Pipas mana munay; millakuy- 2. Sara hallmasqaypi yaqalla chisiyarquni.
wan sunqumanta qarquy. Odiar, Aborrecer. - Por cultivar el maíz casi me anochezco.
- Runa masinchiktaqa manam chiqninachu. Chita. (s). Millwasapa, tawa ataka wasi
- No debemos odiar a nuestros semejantes. uywa; llamamantaqa aswan taksa, iskay-
iskaymanta wachaq uywa. Taksa uywa
Chiqullu. (s). Uchkukunapi, kirakunapi
chitacha. Ovino.
tiyaq pisqucha; sumaq takichayuq uchuy
pisqucha. Ruiseñor.
- Chitakunata qinchanman qatiykusun.
- Arreemos las ovejas a su corral.
- Chay runaqa chiqulluhina rimaysapam.
- Ese hombre es hablador como el rui-
Chitqay. (r). Imatapas iskay kimsaman
señor.
rakiy. Pakiy. Partir.
Chirapa. (s). Qanchis llimpiyuq puyu pa-
rapi rikuriq hatun muyu. Arco iris. - ¡Yanukunapaq kulluta chitqay!
- ¡Parte el tronco para cocinar!
- ¡Killapa wawan hatun chirapa, wiqillay-
kita qapiykamuway! Chiwaku. (s). Yanarikuq uqi, qillu tuspa,
- ¡Oh, arco iris, hijo de la luna, exprime purun pisqu; «chiwak, chiwak» nispa wa-
tus lágrimas para mí! qaq pisqu. Chuchiku. Zorzal.
Chiraw. 1. (s). Usyay pacha. Chaki mita. - Chiwakupa qisanpi iskay runtuchakuna
Chiraw pacha. Sequía. 2. (s) Muchuy pacha. kasqa.
Hambruna. - En el nido del zorzal había dos huevitos.
22
Chiya. (s). Pikipa wawachankuna; pikipa - Yunka risqanpim chukchuwan hapichi-
runtusqan yuraqniq uruchakuna. Liendre. kamun.
- Cuando fue a la selva le dio el paludismo.
- Mana umayki chiyallaña kananpaq sapa
punchawcha taqsakuwaq. Chuku (s). Rupaymanta harkachikunapaq
- Para que tu cabeza no esté llena de lien- umaman churakuna pacha. Sombrero.
dres debes lavarte todos los días.
- Chukuytam wischurquni.
Chuchaw. (s). Paqpapa kullun. Maguey. - He perdido mi sombrero.
- Chukulliyta quykamuway.
- Alcánzame mi mantilla de cabeza.
Chukcha. (s) Runapa umanpi wiñaq «mill- Chullunku. (s). Chiriwan rumiyasqa yaku.
wakuna»; wakin uywakunapa, kawsay- Qasa, lasta. Hielo, helada.
kunapipas wiñaq saprakuna. Cabello, pelo.
- Umayki punkiruptinqa, qasawan laqay.
- Wak machuchapa yuraq chukchantam - Cuando se hinche tu cabeza ponte em-
rutusaq. plasto de hielo.
- Voy a cortar el cabello cano de ese an-
ciano. Chulluy. (r). Yaku ukupi nuyurayay; yakupi
imatapas nuyurayachiy. Disolver, remojar.
Chukchu. (s). Yunka chuspi kachukuptin
rupapakuspa katatatay unquy. Paludismo, - Purututa yanukunapaq chulluy.
malaria. - Remoja el frijol para cocinar.
23
Chunka. (s). Isqunman qatiq yupa; qill- - Chuqitam takachkanchik.
qanmi kayna: 10. Diez. - Estamos chankando el metal.
- Chunka punchawpim kay ruranata qis- Chuqllu. (s). Lichiyuqhina llullu sara. Choclo.
pichisun.
- Este trabajo lo terminaremos en diez - Chuqlluta yanukusun kisuyuq mikuna-
días. paq.
- Sancochemos el choclo para comer con
Chuñu. 1. (s). Chulluchispa, sarupaspa queso.
chakichisqa papa. Papa deshidratada. 2. (s)
Uywakunapa utaq urukunapa ñawchi
sinqan. Nariz de animales.
24
Churi. (s). Qari warminta wachachisqan Churiyay. (r). Warmi chichuchiypas wa-
runa. Hijo (a). chachiypas. Procrear, Engendrar.
25
Chuwa. (s). Mati kaqlla mikuy qarakuna. Chuya. (s). Mana qanrayuq, allin aywisqa.
Plato. Limpio.
26
Inchik. (s). Qillu wayta, sutkupi ruruq
kawsay; chaywanmi punchita ruranku.
Maní.
31
Ipay. (r). Pipas llalliy Ganar, vencer. Iru. (s). Rakuniraq tullu, qachqa rapi ichu;
pukyuniqkunapi wiñaq hatun ichu. Paja
- Qillqaypiqa amawtam lliwta ipawanku. brava.
- El profesor nos gana escribiendo a
todos (as). - Wakaqa waylla ichuta mikuchkan.
Ipu. (s). Tumpachallan llañu paracha; - Las vacas están comiendo paja brava.
hawkarikuq llampu paracha.Garúa.
Isanka. (s). Suqusmantapas sipitaman-
- Ipu parachapas nuyukuntaqmi. tapas awasqa churakuna.Canasta.
- La garúa también moja.
- Isankapi tunasta pallasun.
Iray. (r). Siwara, chaqipa, purutu utaq ima - Cojamos tunas en la canasta.
kawsaypas waqtaspa, kawalluwan saru-
chispa kusichuy; kawsaypa tullun rurun-
manta rakiy. Trillar.
32
Isku. (s). Yanusqa rumimanta lluqsiq yu- 2. Ispanamam runa richkan.
raq machka; pirqakuna laqanapaq utaq - La gente va al urinario.
llusinapaq machka. Cal, yeso.
Ispay. 1. (s). Raku chunchullmanta lluq-
- Yachay wasinchikta iskuwan llusirqusun. siq qupa. lluqsiq mana sirwiq qupa. Ori-
- Vamos a tarrajear con yeso nuestra na. 2. (r). Akakuy, yaku ispakuy. Miccionar,
es cuela. orinar.
1. Ispanay nanawachkan.
- Me duele el aparato urinario.
33
Kachi kachi. (s). Qispi raprayuq, aqaru-
way sayay purun uru; pipas chayamu-
nanpaqmi wasipi pawakachan. Tisi tisi.
Libélula.
- Mutita kachukusun.
- Comamos mote.
Kachay. (r). Imatapas rurananpaq kamachiy. Kakichu. (s). Kirupa paqarimunan tullu.
Kaymanta chaymanta huk lawman rinanpaq Quijada.
kamachiy. Mandar, enviar.
- Asnupa kakichun pakirqukusqa.
- Warmata qatuman rinanpaq kachay. - La quijada del burro se había roto.
- Envía para que el niño vaya al mercado.
Kakyay. (r). Waspita tuqyachispa tunqu-
Kacharpariy. (s). Ripuqpaq rurasqa ray- chinta wischuy. Eructar.
mi; takiywan, tusuywan ripuq kachariy. Des-
pedida especial en las fiestas. - Saksaruspam kakyakuykun.
- Al saciarse eructó.
- Tumaspa wasinpim kacharpariy kach-
kan. Kalawasa. (s). Lataykachaspa puruhina
- En la casa de Tomás hay una despe- ruruq kawsay. Lakawiti. Calabaza.
dida.
- Llullu kalawasata chupinkichik.
Kachi. (s). Yakupi chulluq puchqu puch- - Van a preparar sopa de calabaza tierna.
qu puka rumi utaq yuraq rumichakuna.
Sal.
- Kallanata rantirqamuni.
- Compré una tostadera.
34
Kallapa. (s). Millwa wankinapaq pallqa Kamachiq. Llaqtakunapa, huñukunapa
kaspicha. Callapa, rueca. akllasqan qullana runa; kamachiy chiqap-
chachiq runa. Autoridad.
- Kallapapim millwata wankinku.
- Envuelven la lana en la rueca. - Chay kamachiq suwa suwa kasqa.
- Esa autoridad había sido ladronísima.
Kallchay. (r). Alwirhas, kinwa, kiwicha,
achita pallay. Cosechar alverjas, quinua, Kamachiy. 1. (r). Imatapas ruranapaq ri-
cañigua, kiwicha. may. Ordenar 2. (s). Allin kawsay ñan.
Normas.
- Paykunaqa alwirhas kallchaypim kach-
kanku. 1. Llaqta kamachiq allinta kamachich-
- Ellos está en la cosecha de arvejas. kan.
- La autoridad del pueblo está gober-
Kallma. (s). Sachapa, qurapa chapran- nando bien.
kuna. Rama. 2 . Llaqtapa kamachinanta uyarispaqa
allintam kawsasun.
- Mullipa kallman manam llasanchu. - Si actuamos conforme a las normas del
- Las ramas del molle no pesan. pueblo conviviremos bien.
35
Kaniy. (r). Allqupa hinaspa allquniraq- Kasarakuy. (r). Warmiwan qariwan huklla-
kunapa kachukuynin. Morder. wanakuy; qusakuy, warmikuy. Casarse.
- Chukchuwanmi katatatachkan.
- Está temblando con el paludismo.
Karu. (p). Mana hichpachu, aswan unaypi
chayana. Lejos. Kawa. (s). Patarasqa qaytu. Huñi. Madeja.
36
Kawallu. (s). Tawa ataka, sillanapaq, qipi Kawsariy. (r). Wañuruspa kaqllamanta
apaq kallpaylla puriq wasi uywa. Asnaq. kay pachaman kutimuy. Resucitar.
Wistu. Caballo.
- Huk ayas kawsarirqun.
- Qalallapim kawalluyman sillani. - Dicen que un difunto ha resucitado.
- Monto mi caballo en pelo.
Kawsay. 1. (r). Kay pachapi tiyay. Vivir
2. (s). Tukuy ima mikunakuna. Alimento.
- Kawituqa allichanam.
- El catre está para arreglar.
Kawsu. (s). Allpa ukupi rurukuna allana;
Kawpuy. (r). Raku qaytuta puchka tullupi sachamanta rurasqa ñawchi chuñu alla-
parischaspa kawchuy. Kantiy. Torcer lana. na. Escarbador.
37
Kikinchay. (r). Pitapas riqsichikuynin-
wan, ima siñalninwanpas riqsiy. Identificar.
- Sipasqa kikuchkasqam.
- La muchacha estaba menstruando.
38
Killinchu. (s). Umasapa, kurku tuspa, ay- Kipu. 1. (s). Sapa watasqa muquchu. Nudo
cha mikuq, chiqchirikuq purun pisqu. 2. (s). Yupanapaq qaytupi muquchukuna.
Cernícalo. Quipo, Cifra.
- Kiriy nanawachkan.
- Me duele mi herida.
Kinray. (s). Qatapi, waqtanpaman suni Kirpana. (s). Manka utaq imapas wichqa-
ñan, mana wichaychu. Horizonte, través. na. Tapadera.
Kinwa. (s). Puka sisa, ñutu ruru, achita Kirpay. (r). Ima uchkupas wichqay. Tapar
kaqlla kawsay; lawapi, pikantipi mikuna
ruru. Quinua. - Pirqapa uchkunkunata mituwan kirpay.
- Tapen los huecos de la pared con barro.
- Kinwata tarpukusun.
- Cultivemos la quinua. Kiru. (s). Simipi sarakaqlla tullukuna,
chaywanmi mikuyta kachunchik. Diente.
39
Kisu. (s). Lichimanta lluklluyasqa mikuna.
Kachipa. Queso.
- Kiswartaña yantarqusun.
- Hagamos leña de quishuar.
40
2. Allichananpaq kuchusta apan. Kullu. (s). Sachapa raku kaspin. Tronco.
- Lleva el ángulo para que guarde.
- Wak kulluta yantarqusun.
Kuchuy. (r). kuchilluwan utaq ima kuchu- - Hagamos leña de ese tronco.
nawanpas wituy, kuchpay, chitqay. Cortar.
41
- Tawa kururmi punchuykipaq kanman.
- Cuatro ovillos alcanzan para tu poncho.
42
- He visto un niñito crespo. - Si el perro es muy maltratado tiende a
2 Takipi kuti niptinqa iskay kutim takinki. defenderse.
- Si en la canción dice «kuti» entonarás
dos veces. Kutiy. (r) Maypiña kaspapas kasqanman
hamuy. Volver.
43
L
l-l
Lawsa. (s). Pusuqu suturiq yaku. Baba.
- ¡Lawsaykita pichakuy!
Lakawiti. (s). Kalawasata qaway. - ¡Límpiate la baba!
Lani. (s). Qari qarikaynin. Ulluta qaway. Liqichu. (s). Liqliqata qaway.
Laqu. 1. (s). Mana ñawchiyuq, mana allin Liqliqa. (s). Yana wasa, yuraq qasqu, ur-
kuchuq. Desafilado. 2. (s). Yaku hawapi wi- qukunapi tiyaq pisqu; «liq liq liq» nispa
ñaq qura, qaytu hina yuraq sapiyuq. Alga. waqaq pisqu. Liqichu. Ave centinela.
44
Liwru. (s). Ñawinchanapaq qillqasqa; Luqma. (s). Qumir qarayuq, miski qillu
achka rapipi maytusqa qillqakuna. Kunan machka mikuy ruruyuq sacha. Lúcuma.
punchawkunaqa Qillqa maytuwanñam
riqsinku. Libro, texto. - Wantapiqa sumaqllañam luqma wiñan.
- Hermosas lucumas crecen en la ciudad
- Yachaq masiy qillqa maytuta ñawin- de Huanta.
chaychik.
- Lean el texto Yachaq masiy.
45
Llanki. (s). Chakiman churakuspa puri-
napaq carro llantanmanta rurasqa. Ojota.
ll - ll
- Llakim hapiruwan.
- Me dio una tristeza.
46
- ¡Llaqi llaqita timpurqachiy! Llaqway. (r). Qalluwan lluspiy. Lamer.
- ¡Haz hervir la zarzaparrilla!
- Chitanchik kachita llaqwachkan.
- Nuestras ovejas están lamiendo la sal.
- Llatata allinchasun.
- Arreglemos el lavador de arcilla.
47
- Podríamos tejer muchas mantas y
venderlas.
- Puka llinkiwan ruyruchakunata rura- Lluchka. (s). Mana murkuyuq, liqyay liq-
sun. yay qaqusqa. Mana sayay atina hawa mi-
- Moldeemos bolitas con arcilla roja. tu. Resbaladizo, Liso.
48
- Lluchka qatapi urmaruni. Llunkuy. (r). Pitapas kumuykachaspa
- Me caí en la ladera resbaladiza. lampipayay. Llaqwapayay. Adular.
Llumchuy. (s). Qari churipa warmin. Qa- Llusiy. (r). Mitu, lawa, utaq imawanpas
chun. Nuera. makiwan sumaqlla llutay. Embadurnar,
untar.
- Churiypa warminqa allin sunquyuqmi.
- La esposa de mi hijo es una mujer de - Uyantam wirachawan llusikuchkan.
buen corazón. - Se unta con mucho cuidado su rostro.
49
Machka. (s). Chaki rurukunamanta ku-
tasqa kawsay. Harina de cereal.
1. Machaypim puñurqani.
- He dormido en la cueva.
2. Inti raymipim warmikuna macharqa
musqaku.
- Las mujeres se habían emborrachado
en la fiesta del sol.
50
Manchachi. (s). Imapas ayqichinapaq ra-
tapakunamanta runakaqlla churasqa. Es-
pantapájaros.
- Tanta qunanpaq mamanta mañakun. Manukuy. (s). Qipa punchaw qullqi quna-
- Le pide pan a su mamá. paq imapas rantiy. Endeudarse, fiarse.
- Warmam taytan muchaykunanpaq ma- Manu. (s). Qipa punchaw qullqi hayway-
ñakun. kunapaq ranti wasimanta imapas maña-
- El niño le pide a su padre que le bese. kusqa. Deuda.
51
- Manu mañaqmi hamusqa. - Maqta kaspa llamkaysapa karqa.
- Vino a cobrar la deuda. - Siendo joven fue muy trabajador.
1. Siwarata maqchichkan.
- Está esparciendo la Cebada.
2. ¡Yakuta maqchirqamuy!
- ¡Rocía el agua!
52
Marqay. (r). Iskaynin makiwan wankiy. - Putka mayuta chimpasunchik.
Cargar en brazos. - Cruzaremos el río turbio.
- Masaytam hampichimusaq.
- Haré curar a mi yerno.
Michiy. (r). Uywakunata qiwa qiwapi
Mastay. (r). Pachata, qarata, imatapas qawapayay; hawka kananpaq pitapas
chutariy; puñuna allinchay. Tender. utaq uywatapas waqaychay. Pastear.
Maytu. (s). Qillqasqa patarasqa rapra- Millakuy. (r). Mana munasqa mikuy-
kuna. Libro. kunata qawaspa hukmanyay. Amiy.
Asquearse.
- Maytu qachachakurqun.
- Se ensució el libro. - Llumpayta saksarquspaqa mikuyta mi-
llakurqunñam.
Mayu. (s). Hatun hatun yarqanta puriq ya- - Al hartarse demasiado siente asco por
ku. Río. la comida.
53
Millay. (s). Qaqchu manchachiku. As- 1. Kulli sarata mirachin.
naqllaña; mana sumaqchachu. Horrible, feo. - Está haciendo reproducir maíz morado.
2. Llama mirachichkan.
- Millay uyayuqtam rikurqani. - La llama está procreando.
- Lo vi con una cara horrible.
Miray. (r). Imapas achkayay; hatun wi-
Millpu. (s). Timpuq allpa, mikukuq pukyu. ñayman puririy. Achkayay. Procrear, mul-
Tragadero. tiplicar, desarrollar, aumentar.
Millpuy. (r). Mana allinta kachuspa mikuy- Misi. (s). Llampu chukcha, tipaq sillu, tu-
kuna rakray. Tragar. tan rikuq, «ñaw-ñaw» nispa waqaq, uku-
cha mikuq wasi uywa.Gato.
- ¡Wallpahina millpuchkanki!
- ¡Estás tragando como la gallina! - Misiqa allquwanpas pukllanmi.
- El gato también juega con el perro.
Millwa. (s). Uwihapa llamapa qaspa llam-
pu utkuhina chukcha. Willma, millma.
Lana.
54
Mitay. (s). Wawa aka waranta nuyucha-
kurquptin huk ratapawan churay. Pañal del
bebé.
55
Muqu. 1. (s). Chakipa patarakunan muqu- Muti. (s). Yakupi yanusqa sara. Mote.
chu. Rodilla 2. (s). Huñusqa urqurayaq
allpa. Loma. - Mutita allinta kachukusun llamkanan-
chikpaq.
1. Muquymi chiripi utin. - Comamos bien el mote para trabajar.
- Mi rodilla se adormece en el frío.
2. Muqupi llama mikun.
- La llama come en la loma.
- Muyanchikta qurasunchik.
- Vamos a deshierbar nuestro jardín.
- Muyukunata qillqasun.
Muskiy. (r). Sinqawan musyay, sinqayka- - Tracemos círculos.
chay. Oler, olfatear.
Muyuq wayra. (s). Anchata muyuspa hu-
- Asnaqkunata muskispa imatapas riq- qarikuq wayra. Tutur. Remolino de viento.
sichwan.
- Wanukunata qurastin muyuq wayra riku-
- Oliendo las cosas podemos conocerlas.
rirqamun.
- Levantando basura apareció el remo-
Musquy. (r). Puñuchkaspa muspapakuy;
lino.
puñuypi tukuy ima ruray. Soñar.
Muyuy. (r). Ruyrunpi puritiyay; muyupa
- Qammi musquyniypi ñuqawan takana patanta puriy. Maywiy. Girar, dar vueltas.
kuchkasqanki.
- En mis sueños tú y yo estábamos gol- - Kay rumita muyuchiychik.
peándonos. - Den vueltas a esta piedra.
56
Napakuy. (r). Pitapas rimakuykuy.
Saludar.
Nanay. (r). Unquy musyay. Wirpupa ¡ana- Nuyuchiy. (r). Yakuwan imapas mismi-
náw! niynin. Doler, dolor. chiypas challpuypas. Remojar.
57
Ñaqchay. (r). Chukchata ñaqchawan
allinchay. Peinar.
- ¡Machitita ñawchiy!
- Afila el machete.
58
Ñawsa. (s). Mana rikukuq ñawiyuq. Ciego. 2. Kawrapa ñuñunqa iskay suqunayuqmi.
- La teta de la cabra tiene dos pezones.
- Ñawsa utuluta nakarusun.
- Matemos al gallo ciego. Ñuna. (s). Runapa animun; pipa alman-
pas. Alma, espíritu.
Ñiqi. 1. (s). Qallaykuymanta tukunankama
patachasqa ruraykuna. Orden. 2. (s). Ya- - Wañuq aylluypa ñunanta chisi rikuni.
chay wasipi warmakunapa tarikusqan - Anoche he visto el espíru de mi difunta
yachay. Grado. familia.
1. Iskay ñiqi punchawpi llaqtata risunchik. Ñuti. (s). Sinqapa lawtan. Moco.
- Iremos al pueblo el segundo día de la
semana. - Warmaqa ñutita pichakun.
2. Iskay ñiqipiñam wawayki kachkasqa. - El niño se límpia el moco.
- Tu hijo ya estaba en segundo grado.
Ñutqu. (s). Uma tullupa ukunpi yuraq api.
Seso, cerebro.
Ñuñu. 1. (s) Uywapapas warmipapas wa-
chakuptin ñuñunmanta yuraq yakuhina - Runapa ñutqunqa achkasum.
lluqsimuq. Leche. 2. (s). Aychayuq wira- - El seso del hombre es harto.
yuq pukuchuhina warmipa qasqunmanta
warkurayaq, china uywapa chankan- Ñutu. (s). Uchuylla, pakipasqapas kutas-
manta warkurayaq. Wilay. Teta. qapas. Akapa. Menudo.
59
Pakisqa. (s). Imapas witusqa, chiqtasqa.
Roto, quebrado.
Pachak. (s). Chunka kuti chunka; qillqan- Palika. (s). Quysu wali, warmipa pachan.
mi kayna: 100. Cien. Falda.
Pachak chaki. (s). Achka achka ataka- Pallay. (r). Kawsaypa rurun makiwan
yuq, kulli lliwqa kaqlla pampa puriq uru- chutay, huñuy, huqariy. Recoger, levantar,
cha. Ciempiés. alzar.
60
Pallaysu. (s). Tuki tuki atakayuq puriq Panaka. (s). Qullana ayllu masi, niraq masi.
palta uru. Cucaracha. Linaje, casta.
Pampa. (s). Misahina chiwniq hatun hatun - Pankachu ruqu warmiwanmi tuparquni.
allpa. Llanura, pampa. - Me encontré con una mujer de sombre-
- Wak pampapi pukllamusun. ro acampanado.
- Vamos a jugar en esa pampa.
Pantachiy. (r). Llullakuspa iñichiy. Pan-
tasqa ñankunaman apay; inkitay, yukay.
Engañar.
- Yupayta pantaruni.
- Me equivoqué en contar.
Pampachay. (r). Pipa huchantapas qun-
qay. Perdonar, olvidar. Paña. (s). ichupa huknin. Alliq. Derecho.
61
Paqarichiy. (r). Imakunapas unanchay.
Yanqamanta rikurichiy. Unanchay. Fundar, Paqla. (s). mana umanpi chukchayuq. Qa-
crear. la uma. Calvo.
62
2. Chuqllupa chukchanmi paqu llimpiyuq. - Chuñu pasita warmakunaman qarayka-
- El pelo del choclo es rubio. pullaway.
- Sírveles chuñu sancochado a los niños.
Para. (s). Quñi wayra chirispa yakuyasqa
hanaq pachamanta wichimuq yaku. Lluvia. Paskay. (r). Watasqa utaq kipusqa kacha-
riy. Desatar.
- Para chayamuptinqa qiwapas wiñanmi.
- Cuando llega la lluvia hasta el pasto - ¡Wakanchikta paskay!
crece. - ¡Desata nuestras vacas!
63
Patay. (r). Hawaspas, sarapas, tirihupas Pichay. (r). Wasipas kanchapas qupan-
tuqyanankama, panchinankama yakupi manta chuyanchay. Pichanawan qupa-
yanuy. Cocer cereales. kuna wischuy. Barrer.
64
Pinqachiy. (r). Pitapas kumuykachachiy,
mana allin kachiy. Avergonzar.
65
Pisi. (p). Aslla. Mana imapas llumpay kap- Puchkay. (r). Puchkawan millwapas utku-
tin. Menos. pas kawpuy. Hilar.
Pisipay. (r). Llumpay llamkasqapas puk- Puchqu. 1. (s). Pasapasqa mikuy; chunya
llasqapas kallpa chinkaynin. Amiy, say- mikuy. Agrio. 2. (s) Kachisapa mikuy. Salado.
kuy. Cansarse.
1. Puchqu pikantiqa yakunayachikunmi.
- Tukuy punchaw llamkasqaymanta pisi- - El picante salado provoca sed.
pasqam kachkani. 2. Llumpaytam puchqurqachisqa mikuyta.
- Estoy cansado por haber trabajado - Lo ha salado demasiado la comida.
todo el día.
Puka. (s). Yawarman rikchakuq llimpi.
Pisqi. (s). Kinwa llinki mikuy. Puré de quinua.
Rojo.
- Pisqi mikuyqa allinmi umapaq.
- El puré de quinua es vitamina para el - Yaw, puka pulliracha, ¿maytataq rich-
cerebro. kanki?
- Oye, pollerita colorada, ¿a dónde vas?
Pisqu. (s). Imaymana rikchaq tuspayuq,
raprayuq uchuy pawaq uywakuna. Pájaro, Pukara. (s). Hatun rumikunawan pirqas-
ave. qa wasi, llaqta amachaqkunapa yachanan
wasi. Fortaleza.
- Pisqukuna siwarata mikuchkan.
- Los pájaros están comiendo la cebada. - Saksaywaman pukarataqa hatunka-
ray rumikunawanmi pirqasqaku.
- La fortaleza de Sacsayhuman está
construida con piedras inmensas.
66
Pukru. (s). Matihina uchkuniraq allpa. Pullu. (s). Qipinapaqpas, wasa aytuna-
Hondonada. paqpas millwamanta rurasqa away. Llik-
llaman rikchakun. Manta para cargar o abri-
- ¡Pukruman wanuta ischumuy! gar la espalda.
- ¡Arroja el guano a la hondonada!
- Llampullam wikuña millwamanta ru-
Pukuna. (s). Suqusmanta rurasqa nina rasqa pullu.
ratachina. Soplador. - La manta hecha de la lana de vicuña
es muy suave.
- ¡Pukunawan ninata pukuy!
- ¡Aviva la candela con el soplador! Pumpu. (s). Imapas ismusqa, mawkayas-
qa kaspa tipikuq, pakikuq. Deteriorado.
Pukuy. (r). Kallpawan simimanta wayra
wischuy. Soplar. - Mayus pumpu kulluta apamusqa.
- Dicen que el río trajo un tronco podrido.
- Wawaqa allinta ninata pukun.
- El niño sopla muy bien la candela.
Punchaw. (s). Akchiq pacha, inti rikurimus-
qanmanta inti pakakunankama pacha.
Pukyu. (s). Allpa ukumanta lluqsimuspan
Punchay. Día.
qucharayaq yaku. Manantial.
Pukyun. (s). Llullu wawapa umanpi llapsa Punchi. (s). Inchikmanta rurasqa upitu;
qara, mana tulluyuq. Fontanela. runtuyuq upitu. Ponche.
Pullira. (s). Warmi wiqawmanta urayman Punchu. (s). Chiri llaqtakunapi qari-
churakunanpaq pacha, walihina pacha. kunapa churakunan pacha. Utkumanta,
Kastillanumanta hamuq simi. Del castellano millwamanta qaripaq awasqa pacha;
Pollera. pulluhina chawpinpi uchkuyuq qaripa
umanta yaykunanpaq. Poncho.
- ¡Mamaykipa pulliranta taqsay!
- ¡Lava la pollera de tu madre! - Punchuta awiluy awapuwachkan.
- Mi abuelo me está tejiendo un poncho.
67
Punku. (s). Pirqapi, wasipi, kanchapi ki- - Purututa tarpumusun.
charayaq uchku, maymanpas runa yay- - Sembremos frijol.
kunan uchku. Puerta, entrada.
- Allquqa puñuchkanmi.
- El perro está durmiendo.
Puriy. (r). Ichiy. kayman chayman ichiy, - ¡ Yachay wasinman wawata apay!
huk llaqtakunaman illay. Caminar, andar. - ¡Lleva al niño a su escuela!
Purutu. (s). Mikuy, arwi arwihina qura, - Mayupa pusuqunchu ñuqaqa karqani
alwirhashina wayuyuq. Frijol. muyu muyurispa chinkarqunaypaq.
68
- ¿Acaso yo soy espuma del río para
desaparecer dando vueltas y vueltas?
Putquy. (s). Iskay makiwan kawsaykuna Puyllu. (s). Llukinapaq rurasqa uchuy
tupusqa. Medida. tantacha. Kispiñu. Panecillo.
69
Q
q-q
70
Qapariy. (r). Kallpachakuspa rimay. Gritar. Qaquy. (r). Makiwan llapchapayaspa llam-
puyachiy. Iskay makiwan qaquspa wiswi
- Runa churinta qaparin. qurquy. Frotar, sobar.
- El hombre le gritonea a su hijo.
- Akuta tanta ruranapaq qaquy.
Qapiy. (r). Kallpawan qapispa imapa
- Soba la masa para hacer el pan.
yakunpas hurquy. Exprimir.
- Qaqapa uchkunpi anka uqllachkan. Qaracha. (s). Siqsiq unquy, runapa qaran-
- En la oquedad de la roca está empo- pi rikurimun uchuy uruchapa kirichas-
llando el gavilàn. qanrayku. Sarna.
71
1. Mikunankupaq qarakamuy. - ¡Uywakuna mikunanpaq qatiy!
- Sirve la comida para que coman. - ¡Arrea a los animales para que coman!
2. Mana riqsisqa runata qarayqa sasam
kasqa. Qatqi. (s). Qallupa musyasqan hayaq ha-
- Servir a una persona desconocida ha- yaq. Puchqu. Amargo.
bìa sido difìcil.
- Wiksa nanaypaqqa qatqi qurachata
Qaraywa. (s). Amaruhina umayuq, tawa upyay.
chaki uru. Sukullukuy, sukulluway. Lagar- - Debes tomar yerbita amarga contra el
to, lagartija. dolor de estómago.
72
- ¡Chitakunata qinchanman qaykuramuy! Qicha. (s). Yakurikuq akakuy unquy. Kur-
- ¡ Arrea las ovejas al corral! sus. Diarrea.
73
Qillay. (s). Qusñi anqasniraq mital. Hierro.
74
- Takinaypaq qinawan yanapawanki. - Qirupi aqata qaray.
- Me acompañarás con tu quena para - Sirve chicha en el quero.
cantar.
Qisa. (s). Pisqukunapa wasichakuynin,
Qinti. (s). Qinchu, luli; chuspi pisqu ninku- chaypi runtunankupaqpas uqllananku-
taqmi. Hatun llañu tuspayuq, waytakuna- paqpas. Qista. Tapa. Nido.
pa miskinwan kawsaq. Waytan waytan
pawaq uchuy pisqu. Picaflor. - Urpiqa qisanpi tiyarqunñam.
- La paloma ya está empollando en su nido.
- Qumirwan anqasniraq llimpiyuqmi
qintiqa kan. Qispi. (s). Chuya yakuhina mana akchi
- El picaflor es de color verde azulado.
qarkakuq, imawanpas takaykachisqaqa
pakiqpuni. Cristal, vidrio.
Qiñwa. (s). qusñi llimpi ñutu rapiyuq sa-
cha, kullunpi achka patarasqa llañu rapi-
- Kuchurqusuptikitaq chay qispi.
kuna laqasqa kan. Qiwña. Arbol nativo del
- No vaya a ser que te corte ese vidrio.
Perú. Queuña.
Qipa. (s.). Llapa ima wasa kayninpi tari- - Piru suyunchik qispichiqmi José de San
kuqkuna. Parte posterior. Martín karqa.
- José de San Martín fue el libertador del
- Ama qipaman qawaychu. Perú.
- No mires hacia atrás.
Qispiy. 1. (r). Hapisqahina tarikuspa sa-
Qista. (s). Tapa. Pisqukunapa wallpaku- sachakuykunamanta lluqsiy. Liberar, zafar.
napa wachanan uqllanan. Qisa. Nido. 2. (r). Wichay waqta puriy. Subir, escalar.
Qiru. (s). Kullumanta rurasqa upyana. Va- - Qiswawan kaspikunata wasi qatanapaq
so incaico de madera. watay.
75
- Amarra los palos con soga de ichu para
techar la casa.
76
Qumalliy. (r). Hukpa rurasqanmanta huk- Quqmay. (r). Sasachakuspa kallpacha-
man willay, huchachay, qaqchapay. Willa- kuy. Qamay. Pujar.
pay. Acusar.
- Mana qipiyta atispa warma quqman.
- Kikinkupura qumallinakunku. - Puja el niño al no poder cargar.
- Entre ellos (as) se acusan.
Qura. (s). Chakra qachachaq qura, kiki-
llanmanta wiñaq qura. Llampu kaspiyuq qi-
Qumir. (s). Llullu quraman rikchakuq llim-
wa, qachu. Hierba, mala hierba.
pi, quyu. Verde.
- Chakraypi qura puraminti wiñarqamun.
- Unkuqa qumir awasqawan rurasqam. - En mi chacra ha crecido mucha mala
- La camisa está hecha de tela verde. hierba.
- Sallqa allpakunapi quqututa qawarqani. Qusa. (s). Warmipa qarin. Warmiwan kus-
- Vi a la torcaza en tierras altoandinas. kachakuq qari. Esposo, marido.
77
- Paniypa qusanqa llamkaq runam. Qutu. (s). Kunkapi papahina aycha. Bocio.
- El esposo de mi hermana es traba-
jador. - Kunkapim qutu rikurimun.
- El bocio sale en la garganta.
Qusi. (s). Hanaq pacha kaqlla llimpi; anqas
tumpa yuraqyaykusqaniraq. Celeste. Quwi. (s). kachkaq uchuy uywa, qurawan
kawsan, siwaman rikchakuq. Cuy.
- Qusi walichatam rantipusqayki.
- Voy a comprarte una pollerita ce- - Miski miskim quwipa aychan.
leste. - La carne del cuy es muy agradable.
- Sansa qusñichkan.
- El carbón está humeando.
78
Rantikuy. (r). Qullqipaq imapas
runaman munachiy; qullqirayku imapas
quy. Vender.
- Ranrallañam chakraqa.
- La chacra es muy pedregosa.
79
Raymi. (s). Hatun ruraykunarayku llaq- Rimay. (r). Hukkunaman allinlla imaman-
tapa kusikuynin, quchuchikuynin. Fiesta. tapas willay. Conversar.
Rikchay. (r). Puñuy tukuy. Despertar. Ritiy. (r). Lasta wichimuynin. Nevar.
80
Chulli. (s). Nuyusqa, chiriwan hapichi- - Llumpaytam rupapakurquni.
kusqa sinqamanta yaku ñuti lluqsiynin. - Me he sofocado demasiado.
Rumasiru, resfrío.
Rupay. (s). Intipa kanchanmanta ninapa
- Chullim hapirquwan chaymi llumpayta kanchanmanta ancha quñi rikuriynin. Calor.
ñuti sutumuwachkan.
- Me resfrié y por eso estoy mocoso. - Llumpaytam rupamuchkan.
- Hace un fuerte calor.
Rumi. (s). Anaqyasqa allpa. Piedra.
Ruqu. (s). chirimanta intimanta uma har-
- ¡Chakramanta rumikunata wischuy!
kanapaq sumiru. Chuku. Sombrero.
- ¡Bota las piedras de la chacra!
Rupapakuy. (r). Rupaypi purisqa samay Rutuna. (s). Qurakuna kuchunapaq hiru-
chinkachikuy. Sofocarse. manta rurasqa llamkana. Hoz, segadora.
81
- ¡Rutunata haywamuway! qa kuchunawan chaki mikuykuna huñuy.
- ¡Alcánzame la hoz! Cortar.
82
- Para engordar al chancho le dan de
comer azufre.
Salli. (s). Pakikuqlla qamya asnayniyuq Sansa. (s). Pukay pukay llimpihina rawraq
qillu rumihina. Azufre. killinsa rawraq yanta. Brasa.
83
- Aquella piedra por ser porosa es li-
viana.
- Mitu manka.
- Olla de barro.
Sapa. (p). Imapas rakinapaq rimay. Cada. Saywa. 1. (s). Huñunasqa rumi. Qurpa.
Hito. 2. (s). Karu munay. Esperanza.
- Sapa punchawmi imallapas rurana.
- Cada día debemos hacer algo. 1. Apachitakunapi achkam saywakuna.
- En las abras hay muchos hitos.
Sapalla. (s). Huklla imatapas ruraq. Solo. 2. Saywachalláy rumi chayllapim kanki
kutimunaykama.
- Sapallan urpi pawan. - Hito de piedra, espero encontrarte
- Vuela la paloma solitaria. igual a mi retorno.
Sapi. (r). Sacha allpaman hapipakusqan
Siki. (s). Runapa qipa wiqaw urayninpi
hatun suytu llañu kaspikuna, kaynintam
chankawan tinkuq sinchi aycha. Tiyana,
sacha kawsananpaq mikuyninta suqun.
qipa. Posadera.
Raíz.
- Wak rumiqa sapsa kaspa mana lla- - Manam puriyta atinchu siki patantam
sayniyuq. takakurqun.
84
- No puede caminar porque se ha gol- - Altusman siqay.
peado la cadera. - Sube al segundo piso.
Sillu. (s). Rukanapa anaq qatan. Uña. Siqi. (s). Runakuna, uywakuna, imakuna-
pas sinrillapi kaq. Sinrichakuy. Fila, línea,
- Misipahinam pisqukunapa sillunqa. dibujo.
- Las uñas de las aves son como las ga-
rras del gato. - Siqipi runakuna sayanku.
- Los hombres se paran en fila.
Simi. (s). Runakunapa uywakunapa uyan-
pi mikunanpaq uchku. Chaypim kiru qalla- Siqiy. (r). Siqi ruray. Trazar una línea,
rikun. Boca. dibujar.
- Kaspikunatam sinrichkani.
- Estoy ordenando los palos.
85
Siratu. (s). Allinyasqa kiri. Cicatriz. Sisi. (s). Huñunasqa allpa ukupi yachaq
llamkaysapa uru. Añayllu, kuki, chaku.
- Siratu uya runam. Hormiga.
- Es un hombre con la cara cicatrizada.
- Sisim wampukuchkan chaki paqpa
Siray. (r). Iskay ratapakunata awaykunata sikinpi.
ima qaytuwan hukllaway. Coser. - Hay muchísima hormiga debajo de la
cabuya seca.
- Llikisqa waraytam sirarqusaq.
- Coseré mis pantalones rotos. Siwara. (s). Uchku kipusqakunawanhina
rakisqa kaspi. Waytan rurun parwapi, ti-
rihuhina ruru. Cebada.
- Suchuyarqunmi awiluy.
- Se ha vuelto paralítico mi abuelo.
86
Suchuy. (r). Kasqanmanta asukuy, an- - Munapayay hapirquptin warmi sullurqun.
chukuy, sapaqchakuy. Retirarse. - La mujer abortó por sus antojos.
- Wakapa sullun hatunmi kasqa. Supi. (s). Wiksapi rikuriq asnaq wayra. Pedo.
- El feto de la vaca era grande.
- Asnu llumpayta qipispam supita kachay-
Sulluy. (r). Warmipas china uywapas wa- kun.
ñusqa wawatapas uywatapas wachakuy. - El burro cargado demasiado arroja
Abortar. pedos.
87
Suqru. (s). Qaramantaraq, hiwimanta- Suti. (s). Llapa imapa riqsiynin. Nombre.
raq, pachamantaraq chakiman churaku-
na. Llanki. Calzado. - Kay uywapa sutinqa kuchim.
- El nombre de este animal es chancho.
- Suqruy matiwachkan.
- Mis zapatos me están apretando. Sutinchay. (r). Llapa imapa imayna kas-
qanmanhina willakuy. Describir.
Suqus. (s). Tirihupa turuqsunhina tullu-
yuq hatun yura. Carrizo, caña hueca. - Llaqtaykita sutinchay.
- Describe tu pueblo.
- Suqusmanta pallanata ruranku.
- Hacen del carrizo rocogedora de tuna. Sutuy. (r). Yaku sullahina wichiy. Gotear.
Suqutu. (s). Chuqllupapas sarapapas - Yakuqa sutuchkan.
luqsun. Panqa. Panca de maíz. - Está goteando el agua.
- Humintanapaq suqututa hurqusun. Suwa. (s). Hukpa imankunata pakakus-
- Vamos a sacar pancas parahacer palla apaq runa. Ladrón.
humitas.
- Suwam kunan tuta uywata aparqun.
Suquy. (r). Simita sipuyachispa yakuta-
- El ladrón se llevó el animal esta noche.
pas pusuqutapas upuy. Sorber.
Suway. (r). Pakakuspa hukpa imanpas
- Uywanchikkunaqa yakutam suquch-
apay, qichuy. Robar.
kanku.
- Nuestros animales están sorbiendo el
- Misi tuta aychata suwan.
agua.
- El gato roba la carne de noche.
Suri. (s). Wayrahina kallpaq mana pawaq
hatun pisqu. Avestruz, ñandú. Suyapakuy. (r). Kikinchikpa kallpanchik-
pi hapipakuspa suyay. Tener esperanza.
- Suriqa sumaq sumaq puruyuqmi.
- El ñandú tiene plumas muy hermosas. - Paqarin mincha allinruna kaytam suya-
pakuni.
- Tengo la esperanza de ser un hombre
Surqan. (s). Qapsan. Qasqu ukupi iskay
bueno en el futuro.
qapsa aycha, wayra kasqanmanhina wi-
ñaqpas chintiqpas. Kaypim yawar chuya-
Suyay. (r). Pitapas rimanakusqamanhina
chakun. Pulmones.
maypipas waqaychay. Esperar.
- Llumpay chiri surqanman yaykurqup-
- ¡Chayllapi suyanki!
tinqa runaqa unqunmi.
- ¡Espera ahí!
- Si se enfrían demasiado los pulmones
las personas se enferman.
Suysuna. 1. (s). Ñutuy ñutuy uchkuyuq pa-
cha awasqaman rikchakuq. Kutasqakuna-
pa pusun rakinapaq rurasqa. Rurunmanta
ñutun akllanapaq rurasqa. Arniru. Cernidor.
2. (s) Yakupa qunchun rakinapaq rurasqa.
Chumay. Colador.
88
- Machkapa pusunta suysunku.
- Ciernen el afrecho de la machca.
89
- Uchuy allqutam uywani.
- Crío un perro pequeño.
90
Taqllakuy. (r). Kusikuymanta makita tuq-
yachispa tinkupayachiy. Aplaudir.
91
Taruka. (s). Kawrahina uywa achka waq- - Wasiypa punkunqa iskay tatkin sayaynin.
rayuq. Purunpi kawsan. Qusñiniraq llim- - La puerta de mi casa mide dos metros
piyuq. Luwichu. Venado. de alto.
- Taytanchiktaqa kuyapayanam.
- Debemos querer a nuestros padres.
- Manka tasnuchkan.
- La olla está rebalsando.
92
Tikayay. (r). Chiriwan ritimanpas qasa-
manpas yakupa tikrakuynin. Congelar.
- Champata tikrasunchik.
- Vamos a voltear la grama.
Tipana. (s). Pacha hapichinapaq awhahina
Timpuy. (r). Ninawan quñichisqa luqyas- hatun umayuq qillay. Imperdible, prendedor.
tin waspistin yaku kuyuynin. Hervir.
- Pulluykita hapichiy tipanawan.
- Yaku timpuchkanñam. - Asegura con el imperdible tu mantita.
- Ya está hirviendo el agua.
Tipiy. (r). Sara luqsunmanta (panqan-
Tintin. (s). Arwi arwihina sacha, miku- manta) hurquy. Despancar.
napaq suytu ruruyuq. Qillu mikuyniyuq
yana muruyuq ruru. Tumbo. - Hunta killapi sarata tipimusun.
- En la noche de luna despancaremos el
- Qatqiniraqmi tintinpa mikuyninqa. maíz.
- Es medio agrio el fruto del tumbo.
Tipllay. (r). Silluwan mikunakunapa qa-
ran qurquy. Siplay. Tiqpay. Pelar.
93
Tisay. (r). Millwa puchkanapaq qachan- - Para matar al chancho punzan su co-
kunapas tampankunapas hurquy. Escar- razón.
menar.
Tuku. (s). Pakpakamanta aswan hatun,
- Achka millwatam tisachkan. tiksu ñawi, umasapa, tutan pawaq, aycha
- Está escarmenando harta lana. mikuq chiki pisqu. Búho.
Tisi tisi. (s). Qispi raprayuq, aqaruway - Tuku warakaypim paykuna purichkanku.
sayay purun uru; pipas chayamunanpaq- - Ellos caminan hondeando búhos.
mi wasipi pawakachan. Kachi kachi. Li-
bélula.
94
- Yuraq warata yanaman tullpuna. Tunquri. (s). Qapsanman wayra apaykuq
- Hay que teñir de negro el pantalón chunchullhina tuquru.
blanco. Tráquea.
95
Tusuy. 1. (r). Ima takitapas uyarispa su-
maqllata uku kuyuchiy. Bailar. 2. (s). Hu-
ñupi qawakunapaqhina warmi qari sumaq
kuyunan.
- Wisllapaqmi turpachkani.
- Estoy tallando para hacer cucharón.
- Kay turuqa kimsa watayuqñam. Tuta. (s). Inti siqaymanta inti lluqsimu-
- Este toro ya tiene tres años. nankama pacha. Mana akchiyuq pacha.
Chisi. Noche.
Tuspa. (s). Purun pisqukunapa, uywas-
qa hatun pisqukunapa simin. Chuspa. - Kunan tutaqa manam killa kanchu.
Pico. - Esta noche no hay luna.
96
- Paranayamuptin tutur wayra rikurimun. - Tuyu wichikaykamuptinqa wayquqa
- Aparece un remolino de viento cuando mikuykunatam apakun.
está por llover. - Cuando llega la tormenta la avenida se
lleva la sementera.
Tuya. (s). Sumaq takiq yanawan qillu llim-
piyuq pisqu. Calandria.
Tuyuy. 1. (r). Wampu purichinapaq tuyu-
- Chiwakuwan tuyaqa chiqninakunmi. kuna kuyuchiy. Remar. 2. (r). Makita cha-
- La calandria y el zorzal se odian. kita kuyuchispa yakupi tuytuspa ñawpaq-
man riy. waytay. Nadar.
Tuytuy. (r). Yakupa hawanpi uku takya-
chiy. Flotar. 1. Yunkapi yachaqkunaqa allintam tu-
yunku.
- Unay unaytam tuytun.
- Los que viven en la selva reman muy
- Flota por un tiempo prolongado.
bien.
Tuyu. (s). Luku para. Wayrantin wakrintin 2. Runaqa allintam tuyun mayupi.
para. Tormenta. - La gente nada bien en el río.
97
Uchuy. (s). Imapas taksalla. Pequeño.
98
- Wawapa ulluchanmi llillirqun. Umiña. (s). Chaniyuq sumaq rumi. Piedra
- El pene del bebé se ha escaldado. preciosa.
Ulluku. (s). Papa kaqlla qawchi aycha - Qumir qispi umiñata maskachkani.
kawsay. Papa lisa. Olluco. - Estoy buscando una esmeralda.
Umayuq. (s). Yuyaysapa runa. Yuyayniyuq, Unquq. 1. (s). Mana allin ukuyuq runa. En-
allin umayuq runa. Yachaq. Inteligente. fermo. 2. (s). Wiksayuq warmi. Chichu
warmi. Embarazada.
- Uywamantaqa runaqa umayuqmi.
- A diferencia de los animales el hombre 1. Warmachaqa unquchkanmi.
es inteligente. - El niño está enfermo.
99
2. Kimsa killatañam unquchkan.
- Ya son tres meses que está embara-
zada.
Upyay. (r). Siminta yaku millpuy. Beber, Uqiti. (s). Sikipa uchkun. Raku chun-
chullpa sikipi tukuynin. Ano.
tomar.
- Akayta tukuruspaqa allintam uqitita
- Hatun punchawkunapi runakuna upyanku.
pichakuna.
- La gente bebe en los días festivos.
- Después de defecar debe limpiarse
bien el ano.
Uqa. (s). Suytu papahina machkay mach-
kay miski mikuy. Allpa ukunpi ruruq. Ru- Uqullu. (s). Kayrapa runtunmanta paqa-
paypi masasqaqa aswan miskiyarqun. riq uruchakuna. Renacuajo.
Oca.
- Pukyupi uqulluchakunata riqsimusun.
- Uqata tarpuna papatahinam. - Vamos a estudiar los renacuajos en el
- La oca se siembra igual que la papa. puquial.
100
Urqu. (s). Hanayman huqarikusqa all-
pantin qaqa. Cerro.
- Urpiqa llampu sunquyuq hawka yacha- - Manam wasiman usqu misiqa yayku-
kuqmi. munmanchu.
- La paloma en un ave tranquilo y bon- - El gato montés no podría entrar a la
dadoso. casa.
101
- Utqayllaman mikuy yanukunapaq ya-
kuta apamusaq.
- Para cocinar la comida traeré rápido
agua.
- Tayta mamay wañuptinmi ususqayta u- Uwiha. (s). Karnirupa chinan. Quralla mikuq
suni. millwasapa uchuy uywa. Ovino, oveja.
- Por la muerte de mis padres sufro
mucho. - Uwihapa aychanqa manam llumpay
miskichu.
Utku. (s). Yuraq millwahina ruruyuq sa- - La carne de la oveja no es muy agra-
cha. Chunka pichqayuqmanta iskaychun- dable.
kakaman yana muhuyuq. Algodón.
102
Uya. (s). Umapa rakin, kaypin ñawi, sinqa, - Wallpa uytuta mikunam.
urku, simi tarikun. Cara. - Se debe comer el buche de la gallina.
- Machuyasqa uyapa qaran sipuyanñam. Uywa. (s). Runawan kuska yachaq huñu-
- Cuando envejecemos la piel de la cara nasqa uywakuna. Animal, ganado.
comienza a arrugarse.
- Kanchantin uywatam runa suwarqun.
Uyariy. (r). Runapa rimasqan uywapa pis- - El ratero robó todo el corral de ganado.
qupa waqasqan rinriwan hapiy. Ima luq-
yaypas musyay. Oir.
103
Wakamayu. (s). Hatun luruhina qillu qu-
mir anqas llimpiyuq sumaq puruyuq pisqu.
Papagayo.
Wachu. (s). Sukahina huñunasqa allpa Wakcha. 1. (s) Mana tayta mamayuq runa.
mikuy tarpunapaq. Waru waru ninkutaq- Huérfano. 2. (s). Mana imayuq runa. pobre.
mi. Camellón.
- Qayna watakuna achkam wakcha wawa-
- Para quchaptin mana mikuy ismunan- kuna rikurirqa.
paq wachuta ruranku. - Los años anteriores aparecieron mu-
- Costruyen camellones para que no se chos niños huérfanos.
pudra la comida cuando la lluvia se - Wasinkuta wayqu aparquptin llaqta
empoza. wakchayarqun.
- Debido a la avalancha el pueblo quedó
pobre.
104
Wallwaku. (s). Rikrapa waqtapa chaw-
pinpi kaq uchku. Rikrapa urayninpi uchku.
Axila.
105
- Pusullu pusulluhinam wanti runapa ispa- Waqana. (s). Waqsallu. Uchuy chakiyuq,
kunanpi rikurimun. rikranpi wasanpi yana puruyuq, qasqun-
- Las enfermedades venéreas aparecen piñataq yuraq puruyuq. Allpapiqa sasata
en forma de úlceras en los genitales purin yakupiñataq allinta wampun. Pája-
de las personas. ro bobo.
106
Waqra. (s). Mikuynin kutipaq uywaku- - Waraquqa manam llumpaytachu wiñan.
napa umanpi hatun raku kichkahina saya- - El huaraco no crece muy alto.
rayaq tullu. Cuernos, asta.
107
Wasa. (s). Kunkamanta wiqawkama qas- - Asnuta watarqusqaku.
qupa qipanpi tarikuq aycha. Espalda. - Amarraron al burro.
108
- Ñawpa runakunaqa waranta wayita-
mantam siraqku.
- Los hombres antiguos cosían sus pan-
talones de bayeta.
109
Waytay. (r). Makita chakita aywispa yaku Wikuña. (s). Mikuynin kutipaq ñuñuq
hawanta kuyuy. Tuyuy. Nadar. uywa. Llamaman rikchakuq uywa, sallqa
chiri allpakunapi yachaq. Vicuña.
- Allintam mayupi warmakuna waytanku.
- Los niños nadan bien en el río. - Wikuñapa millwanqa sinchi chaninyuqmi.
- La lana de la vicuña tiene mucho valor.
Waywacha. (s). Wiskachaman rikcha-
kuq uywa, yunka sachakunapi yachaq
uywa. Ardilla.
- Wichayman riy.
- Camina hacia arriba.
110
- Mamankaqllañam willkan. Wiñariy. 1. (r). Hatunyay. Crecer de una
- Su nieto es parecido a su madre. vez. 2. (r). Wakchamanta lluqsiy. Puturiy.
Progresar.
Willu. (s). Kutu maki, mana makiyuq runa.
1. Wawakuna chaylla wiñanku.
Manco. - Los niños (as) crecen pronto.
2. Llaqtaypi ayllukunaqa wiñarichkan-
- Yurisqanmantam willu masiyqa. kuñam.
- Desde su nacimiento es manco mi - Las familias de mi pueblo ya progresan.
amigo.
Wiñay. (r). Runapapas uywapapas sa-
chapapas hatunyaynin. Crecer.
Winara. (s). Llapa imapa sayaynin, llapa
imapa hatun kaynin. Volumen. - Wawakuna wiñanku.
- Los niños crecen.
- Siwara muhutaqa winarapim tupunchik.
- La semilla de la cebada tiene volumen. Wiqaw. (s). Runapa ukunpa chawpin mu-
yuriq, sikipa hanayninpi kaq, puputi mu-
Winku. (s). Yaku tupuna, winku yaykuq yuriq. Cintura.
wutilla. Litro.
- Warmiqa llañu wiqawniyuq.
- La mujer tiene una cintura delgada.
- Kimsa winkutam sapa punchaw waka-
manta lichita chawan. Wiqi. (s). Ñawimanta sutumuq puchqu
- Todos los días ordeña tres litros de yaku. Lágrima, llanto.
leche.
- Ima llakipas nanaypas rikurimuptin ña-
Winti. (s). Uyaman ñitisqahina sinqa. winchikmanta wiqi sutumuyta qallay-
kun.
Ñato (a).
- Cuando tenemos alguna tristeza o dolor
comienza a gotear lágrima de nuestros
- Winti sinqa warmicham chayamun. ojos.
- Llegó una mujer ñata.
Wiqru. (s). Qumir puru, «wiq - wiq - wiq»
Wiñapu. (s). Qurakunapa chawpinpi allpa nispa takiq kurku tuspa pisqu. Luru, kalla.
akunpi pampaspa sapichakunankama Loro.
wiñachisqa sara. Jora para chicha.
- Michka saraykita wiqru tukurusqa.
- Los loros acabaron con el maíz de la
- Wiñapumanta miski aqatam ruranku. primera campaña.
- Se prepara chicha rica de la jora de
maíz.
111
Wira. (s). Yuraq llikahina aychapa hawanpi
laqasqa, rupaywan chulluq. Sebo, grasa.
Wischuy. (r). Imapas wischuypas wika- Wisqan. (s). Wiksamanta sunqu rakiq lla-
paypas. Botar, arrojar, perder. ñu awayhina anku aycha. Diafragma.
Wiskacha. (s). Kunihu sayayniyuq qura - Wistu asnuyqa manam puriyta atinchu.
kutkuq uywa, chunyaq chiri ranra ranra- - Mi burro cojo no puede caminar.
kunapi kawsanku. Vizcacha.
Wituy. (r). Imapas quruy. Mochar, talar.
- Wiskachapa aychanqa miskikullanmi.
- La carne de la vizcacha es muy agra- - Llapa sarata witurusqankichik.
dable. - Ustedes mocharon el maizal.
112
Yaku. (s). Mana asnaq, mana hapiy ati-
na, qispihina chuya. Unu. Agua.
113
Yapay. (r). Kasqanman chullatapas ach- Yawar. (s). Imaymana kallpachachiq-
katapas huñuy. Sumar o adicionar. kunata apastin sirkakunapi kallpaq puka
yaku. Sangre.
- Iskay tantatawan yapaykun.
- Le agregó dos panes más. - Yawarnin tukurquptin wañurqun.
- Al terminársele la sangre, murió.
Yarayma. (s). Harawipapas takipapas
Yawri. (s). Hatun raku awha wayaqakuna
rakiynin. Estrofa.
siranapaq. Aguja grande.
- Yarqay punchawkuna.
- Llegan los días de hambre.
114
Yumay. (r). Churiyakuy, kawsay rikurichiy. Yura. (s). Sapinwan allpaman hapipakus-
Engendrar, procrear. qa imaymana sacha. Planta.
115
Yuyay. 1. (s).Yachaykunapa ñutqu taqin.
Memoria. 2. (r). Ñawpa punchawkuna ru-
rasqanchikmanta, yachasqanchikman-
ta mana qunqay. Recordar.
116
Castellano - quechua
A
a-a
Abeja Urunquy.
Abeja. Wanquyru.
Abor
Abortartar
tar.. Sulluy.
Abr
Abra a Qasa.
Abrir la boca. Hanllariy.
Abrir
Abrir.. Kichay.
Ab uelo
uelo..
Abuelo Machu.
Acampanado
Acampanado.. Pankachu.
Acar
Acarrrearear.. Astay.
Ac hiote
Achiote Achuwiti.
Ac hita, quihuic
Achita, quihuicha. ha. Kiwicha.
Acné Muchi.
Aconsejar
Aconsejar,, orientar
orientar.. Hamutay.
Acor
Acorrralar
alar,, ar
arrrear los animales al cor corrral Qaykuy.
Acusar
Acusar.. Qumalliy.
Acusar
Acusar.. Willapay.
Adivinanza. Watuchi.
Adornar Achalay.
Adular
Adular.. Llunkuy.
Af ilar
ilar..
Afilar Ñawchiy.
Afuer
Afuera. a. Hawa.
Ag
Agacac har
achar
harse se
se,, subestimar
subestimarse se Kumuy.
Ag
Agarar
arrrar
ar,, tomar con las manos manos.. Hapiy.
Ag onizante
onizante..
Agonizante Wañunayaq.
Ag
Agrradecimiento
adecimiento,, g grratitud. Añaychay.
Ag rio
rio..
Agrio Puchqu.
Aguja g grrande
ande.. Yawri.
Ají. Uchu.
Ala bar
bar,, v
Alabar ener
vener
enerarar
ar,, ador
adorarar
ar,, honrar
ar..
honrar Yupaychay.
Alacrán. Atuq atuq.
Alas
Alas.. Rapra.
Alba. Achikyay.
Alcanzar
Alcanzar.. Hayway.
Ale
Aleg grar se
se..
arse Kusikuy.
Ale
Aleg gría Kusiy.
Alg odón
Algodón Utku.
Alimento
Alimento.. Kawsay.
Alma, espíritu. Ñuna.
Almohada. Sawna.
Alpaca. Paqu.
Alumno
Alumno.. Yachakuq.
119
Amanecer Paqariy.
Amanecer Achikyay.
Amar
Amarg go. Qatqi.
Amarillo
Amarillo.. Qillu.
Amistar Allinpay.
Ampolla. Pusullu.
Anciana. Mamaku.
Anciana. Paya.
Andenería. Pata pata.
Anemia. Upichu.
Anillo
Anillo.. Siwi.
Animal macmacho ho
ho.. Urqu
Animal, g anado
anado..
ganado Uywa.
Ano
Ano.. Uqiti.
Anoc hecer
hecer..
Anochecer Chisiyay
Antes de a yer
ay er.. Qayninpa punchaw.
Antes
Antes.. Ñawpaq.
Antes
Antes.. Qayna.
An udar
udar..
Anudar Kipuy
Año
Año.. Wata.
Apacheta, abra. Apachita.
Apa
Apag gar fue
fueg go. Amachay.
Aparato urinario Ispana.
Aplanado
Aplanado.. Chaqla.
Aplastar con los dedos Llapiy.
Aplaudir
Aplaudir.. Taqllakuy.
Apu. Nob
Noble le
le,, distinguido
distinguido.. Wiraqucha.
Ar ado
ado..
Arado Taklla.
Araña g
Araña grrande
ande.. Apanqura.
Arbol na tiv
nativ o del P
tivo erú.
Perú. Qiñwa.
Árbol. Sacha.
Arcilla. Llinki.
Arco iris
Arco iris.. Chirapa.
Ardilla. Waywacha.
Ar dor
dor..
Ardor Rawray.
Arena. Aqu.
Ar ete
ete..
Arete Tulumpi.
Armadillo
Armadillo.. Kirkinchu.
Ar
Arrrastr ar
astrar
arse se
se,, rreeptar
ptar.. Aysakuy.
Ar
Arrrear
ear.. Qatiy.
Ar
Arrreglar
lar,, embellecer
embellecer.. Sumaqchay.
Arriba. Hanay.
Arriba. Wichay.
Ar
Arrrodillar
odillarse se
se.. Qunqurikuy.
Arvejas Alwirha
Asado
Asado.. Kanka.
Asamblea. Rimanakuy.
Asf ixia, ahog
Asfixia, ahogo o. Muki.
Asf ixiar
ixiar..
Asfixiar Mukiy.
Asiento
Asiento.. Tiyana
Asper
Aspero o. Charpa.
Asquearse Millakuy.
120
Astilla Qillpa.
Asustarse Manchay.
Atado
Atado,, b ulto
ulto,, quipe
bulto quipe.. Qipi.
Atado
Atado.. Chuqu, maytu.
Atar
Atar,, amar
amarrrar
ar.. Watay.
Atar decer
decer..
Atardecer Chisiyay
Autoridad. Kamachiq.
Ave centinela. Liqliqa.
Aver
erg gonzar
onzar.. Pinqachiy.
Avestruz, ñandú. Suri.
Avisar
visar.. Willay.
Avispa. Apaychakcha.
Axila. Wallwaku.
Ay er
er..
Ayer Qayna punchaw.
Ayudar
Ayudar,, cola bor
colabor ar
ar..
borar Yanapay.
Azadón. Rawkana.
Azufr
Azufre e. Salli.
Azul. Anqas.
B
b-b
Baba. Lawsa.
Bailar
Bailar.. Tusuy.
Bajar alg
algoo. Uraykachiy.
Bandera. Unancha.
Bañar
Bañarse se..
se Armakuy.
Barba. Sunka.
Bar
Barrranco
anco.. Wayqu
Bar
Barrrer
er.. Pichay.
Bar rig
Barrig
riga,a, estómago.
estómag Wiksa
Bar
Barrro. Mitu
Bastón. Tawna
Basura. Qupa.
Batán. Maray.
Bayeta. Wayita.
Bebé. Wawa.
Be ber
ber,, tomar
Beber tomar.. Upyay.
Begonia. Achanqaray.
Beriberi. Kaqu.
Ber
Berrro. Uqururu.
Besar
Besar.. Muchay.
Biz co
co..
Bizco Lirqu.
Blanco
Blanco.. Yuraq.
121
Blanquine
Blanquineg gro. Allqa.
Boca. Simi.
Bocio
Bocio.. Qutu.
Boleador
Boleadora, a, Lax
Laxo o, fflacido
lacido
lacido.. Liwi.
Bolsa tejida. Wayaqa.
Bombo
Bombo.. Hatun tinya.
Boquia bier
Boquiabier to
to,, distr
bierto aído
aído..
distraído Hakachu.
Bosque
Bosque.. Sacha sacha.
Bosta. Karka
Boste
Bostezarzar
zar,, boste
bostez zo. Hanllapakuy.
Botar
Botar,, ar
arrrojar
ojar,, per der
der..
perder Wischuy.
Brasa. Sansa.
Brillo
Brillo,, brillante
brillante.. Llipipi.
Brotar el sembrío
Brotar sembrío.. Salir Lluqsiy.
Brotar
otar..
Brotar Iklliy
Bruto
uto,, poco intelig
Bruto ente
ente..
inteligente Asnu
Buc
Buchehe
he.. Uytu.
Búho
Búho.. Tuku.
Bur
Burrro Asnu
C
c-c
Ca ballo
ballo..
Caballo Kawallu.
Cabello
bello,, pelo
Cabello pelo.. Chukcha.
Cabeza. Uma.
Cabuya. Paqpa.
Cacto Waraqu
Cada. Sapa.
Cadáv
Cadáver er,, m
er uer
muer to
to..
uerto Aya.
Cadera. Siki pata.
Ca
Caggar
ar,, def ecar
ecar..
defecar Akay.
Caigua. Achuqcha.
Cal, y eso
eso..
yeso Isku.
Calabaza Lakawiti.
Calabaza. Kalawasa.
Calandria Tuya.
Calcular
Calcular.. Tantiyay.
Caliente
Caliente.. Quñi.
Callapa Kallapa.
Callo
Callo.. Taqri.
Callo
Callo.. Chullpi.
Calor Rupay.
Calv
Calvoo. Paqla.
Calzado
Calzado.. Suqru.
122
Camarón. Yukra.
Camellón. Wachu.
Caminar
Caminar,, andar
andar.. Puriy.
Camino
Camino,, vía. Ñan.
Camisa Unku.
Camote
Camote.. Apichu.
Canal, acequia Yarqa.
Canasta. Isanka.
Canc
Cancha,ha, tostado
tostado.. Hamka.
Cansar
Cansarse se
se.. Pisipay
Cantar
Cantar.. Takiy.
Canto g grracioso
acioso,, b ur
bur lón
urlón
y caricaturesco; fábula. Aranway.
Canto quejumbr
quejumbroso oso
oso,, yar
yaraví.
ara Harawi, yarawi.
Cantuta. Qantu.
Caña de maíz Wiru.
Cañihua. Qañiwa.
Cara. Uya.
Caracol. Churu.
Carbón. Killimsa.
Car
Carggar en br az
braz os
os..
azos Marqay.
Carne
Carne.. Aycha.
Car riz
Carriz
rizoo, caña hueca. Suqus.
Casa. Wasi.
Casar
Casarse se
se.. Kasarakuy.
Cascabel. Chanrara.
Cascada, caída de agua Paqcha. Catarata.
Cascajo
Cascajo.. Ranra
Cáscara Qara.
Catarata. Paqcha.
Ca tar
tarrro, g
Catar ripe
ripe..
gripe Chulli.
Ca tr
Catr
tree. Kawitu.
Caverna, cueva Machay.
Caya, oca deshidratada. Kaya.
Cazar
Cazar.. Chakuy.
Cebolla. Siwulla.
Celaje
Celaje.. Anta.
Celeste
Celeste.. Qusi.
Ceniza. Uchpa.
Cerca. Kaylla
Cer do
do,, c
Cerdo hanc
chanc
hancho ho
ho.. Kuchi.
Cer eal cr
Cereal udo molido
crudo molido.. Aqallpa
Cernícalo
Cernícalo.. Killinchu.
Cernidor
Cernidor.. Colador
Colador.. Suysuna.
Cernir
Cernir,, colar
colar.. Suysuy.
Cer
Cerrrar
ar.. Wichqay.
Cer
Cerrro Urqu
Césped. Champa.
Chachacoma Chachas.
Chacr
Chacra a de cultiv
cultivo o. Chakra.
Chamiza. Chapra.
Chancaca. Chankaka.
Char ang
Charang
ango o. Charanhu.
123
Chicha. Aqa
Chochoca. Chuchuqa.
Choc
Choclo lo
lo.. Chuqllu.
Chuño b lanco
lanco..
blanco Muraya.
Chuño,, tunta.
Chuño Tunta
Chupe de c huño
huño..
chuño Chayru.
Cicatriz. Siratu.
Cie
Cieggo. Ñawsa.
Cielo
Cielo,, ffirmamento
irmamento
irmamento.. Hanay pacha.
Ciempiés
Ciempiés.. Pachak chaki.
Cien. Pachak.
Cigarra. Qisqis.
Cilindr
Cilindro o, rrecipiente
ecipiente
ecipiente.. Tuquru
Cintura. Wiqaw.
Cír culo
culo..
Círculo Muyu.
Claridad. Akchi.
Clarif icar
icar..
Clarificar Chuyayachiy.
Cobar
Cobarde de
de,, tímido
tímido.. Llaklla
Cobr
Cobre e. Anta
Cocer cer eales
eales..
cereales Patay.
Cocido Chayasqa.
Cocido a vapor Pasi.
Cocinar
Cocinar.. Yanuy.
Codo
Codo,, ángulo
ángulo.. Kuchus.
Codorniz. Yutu.
Cojo
Cojo.. Wistu.
Cola, rabo Chupa.
Collar
Collar.. Wallqa.
Color
Color,, pintur
pintura. a. Llimpi.
Columpio
Columpio.. Wayllunku.
Comadreja. Achuqalla.
Combustible Yanta
Comida, comer comer.. Mikuy.
Compr
Comprar ar
ar.. Rantiy.
Comunidad, familia Ayllu.
Cóndor Kuntur.
Cong elar
elar,, solidif
Congelar icar
solidificar se
se..
icarse Tikayay
Cong
Congrregar arsese
se,, rreunir
eunir
eunirsese
se.. Huñunakuy.
Conjuntivitis
Conjuntivitis.. Wilkachuqa.
Cono Chuqu.
Conocer
Conocer.. Riqsiy.
Conocimiento
Conocimiento,, sa ber
ber..
saber Yachay.
Conta
Contagiargiar
giar.. Ratay.
Contaminación, suciedad. Qillichay.
Contaminar Qilliy.
Contar
Contar.. Yupay.
Con
Conv ver sar
ersarsar.. Rimay.
Corazón. Sunqu.
Cordel. Watu.
Cordillera, puna. Sallqa.
Corneter
Cornetero o. Waqra puku.
Cor ona de fflor
Corona lor es
es..
lores Pillu.
Cor
Corrrerer.. Paway.
Cor tar pa
Cortar papapa en tajadas
tajadas.. Ikay
124
Cor tar
tar..
Cortar Kuchuy.
Cosec
Cosecharhar alv er
alver jas
jas,, quin
erjas ua,
quinua,
cañigua, kiwicha. Kallchay.
Cosec
Cosecharhar tubér culos
culos..
tubérculos Allay
Coser
Coser.. Siray.
Costa. Chala.
Crecer de una v
Crecer ve ez. Pr og
ogrreso
Prog eso.. Wiñariy.
Crecer
ecer,, desar
Crecer desarrrollar
ollarsese
se.. Puturiy
Cr ecer
ecer..
Crecer Wiñay.
Cr eer
eer..
Creer Iñiy.
Cr espo
espo..
Crespo Kuti
Cría. Uña.
Criar g anado
anado..
ganado Uyway.
Cristal, vidrio
vidrio.. Qispi.
Criticar
Criticar.. Pinqay.
Cr udo
udo..
Crudo Chawa
Cruz. Chakana.
Cr uzar
uzar,, a
Cruzar tr
atr
traavesar
esar.. Chakatay.
Cr uzar
uzar..
Cruzar Chimpay.
Cubo
Cubo.. Machina.
Cucaracha. Pallaysu.
Cuc har
Cuchar
haron on de mader
madera. a. Wislla.
Cuello
Cuello,, pescue
pescuez zo. Kunka.
Cuento
Cuento,, nar narrración. Willakuy.
Cuernos
Cuernos,, asta. Waqra.
Cuer
Cueroo. Qara
Cuidar
Cuidar,, guar dar
dar..
guardar Waqaychay.
Culebra Machaqway.
Culpar
Culpar,, imputar
imputar.. Tumpay
Cultivar
ar,, a
Cultivar por
apor car por primer
porcar primeraav ez.
ve Hallmay.
Cuña. Chillpa.
Cur ander
Curander
andero o. Hampikuq.
Cur ar
ar..
Curar Hampiy
Cuy Quwi.
Cuy mac
macho ho
ho.. Kututu.
D
d-d
Dar palmadas
palmadas.. Taqllay.
Decir
Decir.. Niy.
Declamar
lamar,, cantar
Declamar cantar.. Harawiy.
Dedo
Dedo.. Rukana.
125
Delante
Delante.. Ñawpaq.
Delg
Delgadoado
ado.. Llañu.
Dentr
Dentro o. Uku.
Der
Derecec
echoho
ho.. Alliq.
Der
Derecec
echoho
ho.. Paña
Desaf ilado
ilado,, alg
Desafilado alga.a. Laqu.
Desatar Paskay.
Describir
Describir.. Sutinchay.
Desgrana. Iskuy.
Deshierbar
Deshierbar.. Quray.
Desor denar
denar,, amasar
Desordenar amasar.. Chapuy.
Despancar
Despancar.. Tipiy .
Despedida especial en las ffiestas iestas
iestas.. Kacharpariy.
Despertar Rikchay.
Deteriorado Pumpu.
Deuda. Manu.
De
Devvolv
olverer se un ffa
erse avor m utuamente
utuamente..
mutuamente Kutichinakuy.
Día. Punchaw.
Diafragma. Wisqan
Dialog
Dialogar ar
ar.. Rimanakuy.
Diarrea. Qicha.
Diente
Diente.. Kiru.
Diez. Chunka
Dif icilísimo
icilísimo,, sobr
Dificilísimo ecar
sobrecar gado
ecargado.. Atiy-atiy
Dios tutelar Apu.
Dirig ente
ente..
Dirigente Umalliq.
Disolv
Disolver er
er,, rremojar
emojar
emojar.. Chulluy.
Dob
Doblarlar
lar.. Pataray
Doler
Doler,, dolor
dolor.. Nanay.
Donar
Donar,, rre egalar
alar.. Llukiy.
Dormir
Dormir.. Puñuy.
Drama, comedia. Aranwa.
Dulce
Dulce,, miel. Miski.
E
e-e
Elástico duro.
duro Anku
Emanar olor
olor.. Asnay
Embadurnar
Embadurnar,, untar
untar.. Llusiy.
Embarazada. Unquq.
Embor
Emborrrac har
harse
achar se
se.. Machay.
Emplastar
Emplastar.. Qipichay.
Empujar
Empujar.. Tanqay.
126
En v ano
ano,, inútil.
vano Yanqa.
Enano Umutu.
Endeudar
Endeudarse se
se,, ffiar
iar se
se..
iarse Manukuy.
Enemig
Enemigo o, adadv ver sario
sario..
ersario Awqa.
Enf ermedad. Enf
Enfermedad. ermar
Enfermar
ermarsese
se.. Unquy.
Enfermedad venérea. Wanti.
Enf ermo
ermo..
Enfermo Unquq.
Eng añar
añar..
Engañar Pantachiy, yukay
Eng endr
Engendr
endrar ar
ar,, pr ocr
procr ear
ear..
ocrear Yumay.
Enjua
Enjuag garar.. Aywiy.
Enojado
Enojado,, molesto
molesto.. Piña.
Ensar
Ensartartar
tar,, intr oducir
oducir..
introducir Ustuchiy.
Enter
Enterrrarar.. Pampay.
Entonar triunf
triunfos os
os.. Haylliy
Entr ar
ar..
Entrar Yaykuy.
Envolver masa con hojas Pintuy.
En
Envvolv
olverer
er,, v endar
endar..
vendar Wankiy.
Epoca, tiempo
tiempo.. Mita.
Equiv ocar
Equivocar
ocarse se
se,, er
errrar
ar.. Pantay.
Eriaz
Eriazo o. Purun.
Eriz
Erizoo. Askanku
Eructar
uctar..
Eructar Kakyay.
Escaldadura. Llilli.
Esca par
par,, huir
Escapar huir.. Ayqiy.
Esca par
par,, huir
Escapar huir.. Lluptiy.
Escar
Escara abajo
bajo.. Akatanqa.
Escarbador
Escarbador.. Kawsu.
Escarbar Allay
Escarmenar
Escarmenar.. Tisay.
Escocer
Escocer,, dar come comezón. zón. Siqsiy.
Escoger Akllay
Escr oto
oto..
Escroto Luqsu.
Escribir
Escribir.. Qillqay.
Escudo
Escudo.. Pullkanqa.
Escuela. Yachay wasi.
Esfera. Ruyru.
Esf orzar
orzar,, ffotalecer
Esforzar otalecer
otalecer.. Kallpachay.
Espalda. Wasa.
Espanta
Espantapájarpájar
pájaros os
os.. Manchachi.
Esparcir cereales Maqchiy.
Espar
Esparcircir
cir.. Wakay.
Espejo
Espejo.. Lirpu.
Esperanza. Saywa.
Esper
Esperar ar
ar.. Suyay.
Espina. Kichka.
Esposo
Esposo,, marido Qusa.
Espuma. Pusuqu.
Esquilar
Esquilar,, cor tar
cortartar.. Rutuy.
Estaño
Estaño.. Yuraq titi.
Este Kay
Estera. Istira
Estiér col de o
Estiércol vinos
vinos,, ca
ovinos br
cabras y camélidos
bras camélidos.. Taqya.
127
Estiércol extraído de corral,
abono
bono,, desper dicio
dicio..
desperdicio Wanu.
Estorn udar
udar..
Estornudar Hachiy.
Estrecho Kichki.
Estrella. Quyllur.
Estreñido
eñido..
Estreñido Aka kichki.
Estrof
Estrof a.
ofa. Yarayma.
Excr
Excr emento
emento..
cremento Aka.
Exprimir Qapiy.
Extr
Extraaviar
viar.. Chinkay.
F
f-f
Falda. Palika.
Feto
eto,, a bor
abor to
to..
borto Sullu
Fiambr
iambre e. Quqaw.
Fiesta. Raymi.
Fila, línea, dib ujo
ujo..
dibujo Siqi.
Flamenco
lamenco.. Pariwana.
Flauta de madera. Tarqa.
Flauta. Pinkuyllu.
Flecha. Wachi.
Flor de maíz Parwa.
Flor
lor.. Sisa.
Flor
lor.. Wayta
Flotar
lotar.. Tuytuy.
Fogón. Tullpa
Fontanela. Pukyun.
For tale
ortale za.
taleza. Pukara.
Freír
eír.. Tiqtiy
Frente
ente.. Mati.
Frente
ente.. Urku
Frijol. Purutu.
Frío
río.. Chiri.
Frotar
otar,, sobar
sobar.. Qaquy.
Fruto de un cactus
cactus.. Sankayu, wanachu.
Fruto
uto.. Ruru.
Fuerza. Kallpa.
Fundar
Fundar,, cr ear
ear..
crear Paqarichiy.
128
G
g-g
Gallina. Wallpa.
Gallinaz
Gallinazo o. Ullatu.
Gallo
Gallo.. Utulu.
Ganar
Ganar,, v encer
encer..
vencer Ipay.
Ganso andino
andino.. Wallata.
Garrapata. Amaku.
Gar
Garrrote
ote,, por
porrra. Maqana.
Garúa. Ipu.
Garza. Waqar.
Gaseoso
Gaseoso,, v aho
aho..
vaho Wapsi.
Ga to montés
Gato montés.. Usqu misi.
Ga to
to..
Gato Misi.
Gavilán. Anka.
Gaviota. Qiwlla.
Gente
Gente,, per sona.
persona. Runa.
Girar
ar,, dar vueltas
Girar vueltas.. Muyuy.
Golondrina. Wayanay.
Golpear
Golpear,, pe peg gar Maqay.
Gorrión. Pichiwsa.
Gotear
Gotear.. Sutuy.
Gr amo
amo..
Gramo Aqnu.
Grande
ande,, alto
Grande Hatun.
Grasa congelada. Tikayasqa.
Grillo
Grillo.. Chilliku.
Gritar
Gritar.. Qapariy.
Grueso en objetos laminados
Grueso laminados.. Rakta.
Gr ueso
ueso..
Grueso Raku.
Grupo de cosas
Grupo cosas.. Huñusqa.
Gr upo
Grupo
upo. . Huñu.
Guanaco
Guanaco.. Wanaku.
Guiar
Guiar.. Pusay.
Guiñar los ojos con cólera. Qimchiy.
Guiso picante Llatan.
Gusano
Gusano.. Kuru.
Gusano
Gusano.. Uru.
129
H
h-h
Ha bas sancoc
Habas hadas
hadas..
sancochadas Puspu.
bas
bas..
Habas
Ha Hawas.
Hacer adivinanza Watuchiy.
Hacer quesillo en fforma orma de ter
terrrones
ones.. Kurpay.
Hacer
Hacer.. Ruray.
Hacha. Champi.
Halcón. Waman.
Hambr
Hambre e. Yarqay.
Hambruna Muchuy.
Hambruna. Chiraw.
Harina de cereal Machka.
Heces
Heces,, Aka
Helada. Qasa.
Herida, úlcera, llaga. Kiri.
Hermana de la m ujer
ujer..
mujer Ñaña.
Hermana del varón. Pani.
Hermano de la m ujer
ujer..
mujer Turi
Hermano del varón. Wawqi.
Hermosear Achalay
Hermoso Sumaq.
Herramienta de labranza. Churuna.
Her
Herrramienta par paraa la ur dimbr
urdimbre.
dimbre Allwina
Her vir
vir..
Hervir Timpuy.
Hielo
Hielo,, helada. Chullunku.
Hierba, mala hierba. Qura.
Hierba, pasto
pasto.. Qiwa.
Hier
Hierrro. Qillay.
Híg ado
ado..
Hígado Kichpan.
Hija del padr
padre e. Ususi.
Hijo Churi.
Hijo menor
menor.. Sullka.
Hilar
Hilar.. Puchkay.
Hilo Qaytu.
Himno
Himno,, canto triunf al.
triunfal. Haylli.
Hinc hado
hado..
Hinchado Punkisqa.
Hito
Hito.. Saywa.
Hombr
Hombre e rico
rico,, poder oso
oso..
poderoso Apu.
Hombr
Hombre e. Qari.
Hombr
Hombro o. Rikra.
Hondonada. Pukru sqa.
Horiz onte
onte,, tr
Horizonte avés
tra vés.. Kinray.
Hormiga. Sisi.
130
Horqueta.
Horqueta. Tanka.
Horrib
Horrib le
le,, ffeo
rible eo
eo.. Millay.
Hoy, ahor
Hoy ahora. a. Kunan, kanan.
Hoz, segadora. Rutuna.
Huaca
Huacatata
tayy silv estr
silvestr e.
estre Chikchimpay.
Huella Yupi.
Huérf ano
ano..
Huérfano Wakcha.
Hue
Huevvo. Runtu.
Humear
Humear.. Qusñiy.
Humita. Huminta.
I
i-i
Identificar Kikinchay.
Ima ginar
Imaginar se
se..
ginarse Rikchapakuy.
Imper dib
Imperdib le
le,, pr
dible endedor
endedor..
prendedor Tipana
Inca Inka.
Insípido
Insípido.. Qamya.
Insultar Kamiy.
Intelig ente
ente..
Inteligente Umayuq.
Ir
Ir.. Riy.
Isaño
Isaño.. Maswa.
Izquierda. Lluqi, ichuq.
J
j-j
Jaguar Uturunku.
Jardin. Muya.
Jilguer
Jilguero o. Chinqu.
Jora para chicha Wiñapu.
Jor oba, jor
Joroba, obado
obado..
jorobado Kurku.
Joven varón. Maqta.
Jug ar
ar..
Jugar Pukllay.
Juzg ar
ar,, hacer justicia.
Juzgar Paqtachay.
131
L
l-l
La bios
bios..
Labios Wirpa.
La br
Labr
brarar
ar.. Llaqllay.
Ladera, pendiente Qata.
Ladera. Waqta.
Ladr
Ladrarar
ar,, rre
epr ender
ender..
prender Anyay.
Ladrón. Suwa.
La
Laggar to
to,, la
arto laggar tija.
artija. Qaraywa.
La
Laggar to
to,, la
arto laggar tija.
artija. Sukullukuy.
La
Laggo, la guna, estanque
laguna, estanque.. Qucha.
Lág rima, llanto
Lágrima, llanto.. Wiqi.
Lamer
Lamer.. Llaqway.
Lana. Millwa.
Langosta. Aqaruway
Lanzar
Lanzar.. Chamqay.
Lápiz, la picer
lapicer
picero o. Qillqana.
Lar
Larg g o. Suni.
Laring
Laringe e. Tunquchi.
Lavador de arcilla. Llata.
Lavador de arcilla. Chapa.
Lavarse la cara Upakuy.
Leche cuajada. Llukllu.
Lec
Lechehe
he.. Ñuñu.
Lec huza, moc
Lechuza, huelo
huelo..
mochuelo Pakpaka.
Leer
Leer.. Ñawinchay.
Lejos
Lejos.. Karu.
Lengua quechua. Qichwa.
Lengua. Qallu.
Leña Yanta
Letra. Qillqa.
Libélula. Kachi kachi.
Libélula. Tisi tisi.
Liber
Liberarar
ar,, zaf ar
ar..
zafar Qispiy.
Libertad. Paqtachi.
Liber tador
tador..
Libertador Qispichiq.
Libr
Libroo, te xto
xto..
texto Liwru.
Libr
Libroo. Qillqasqa maytu.
Liendr
Liendre e. Chiya.
Límite
Límite,, linder
lindero o. Qayllan.
Limpiar
Limpiar,, pulir Kituy.
Limpio
Limpio.. Chuya.
Linaje
Linaje,, casta. Panaka.
Litro.
Litro Winku.
132
Liviano
Liviano.. Sampa.
Llama Llama.
Llamar
Llamar,, in vocar
inv Qayakuy.
Llanura, pampa. Pampa.
Llenar
Llenar.. Huntay.
Llevar con la mano
Llev mano.. Aysay.
Lle
Llevvar
ar.. Apay
Llor ar
ar..
Llorar Waqay.
Lluvia. Para
Loma. Muqu.
Lombriz. Lliwqa.
Lor
Loroo. Wiqru.
Luciérnaga. Pinchikilla.
Lucuma Luqma.
Luna Killa.
Luxación. Muqa
Luz Akchi.
M
m-m
Madeja. Kawa.
Madr
Madre e. Mama.
Madur
Madurarar
ar,, madur ación.
maduración. Puquy.
Ma gue
Mague
guey y. Chuchaw.
Maíz. Sara.
Mala güer
Malagüer
güero o Chiki.
Maloliente
Maloliente,, a pestoso..
pestoso
apestoso Asnaq
Manantial. Pukyu.
Manco
Manco.. Willu.
Mandar
Mandar,, en viar
viar..
enviar Kachay.
Maní. Inchik.
Manta para cargar o abrigar la espalda. Pullu.
Manta. Lliklla.
Mantilla de la cabeza. Chukulli
Mañana, día siguiente
siguiente.. Paqarin.
Mar eo
eo..
Mareo Uma muyu.
Mariposa nocturna. Taparaku.
Mariposa. Pillpintu.
Mate
te,, v
Mate asija
vasija Mati.
Mayor Kuraq.
Mazamorra. Api.
Mediano
Mediano.. Taksaniraqlla.
Medida Putquy.
133
Menos
Menos.. Pisi.
Menstr
Menstruaruar
uar.. Kikuy.
Mentir
Mentira.a. Llulla.
Men udo
udo..
Menudo Ñutu.
Mer cado
cado,, plaza.
Mercado Qatu.
Mes
Mes.. Killa.
Metal. Chuqi.
Meter
Meter,, ec har dentr
echar dentro o de algo.
algo Hinay.
Metr
Metro o. Tatki
Me
Mezzclado
lado.. Chaqru.
Miccionar
Miccionar.. Ispay.
Mil. Waranqa.
Milano
Milano,, dominico
dominico.. Aqchi.
Mir ar
ar,, obser
Mirar observ v ar
ar.. Qaway.
Mitad, medio
medio,, centr
centro o. Chawpi.
Moc har
har,, talar
Mochar talar.. Wituy.
Moco
Moco.. Ñuti.
Moler
Moler.. Kutay.
Molestar
Molestarse se
se.. Piñakuy.
Molido Kuta.
Mono
Mono.. Chipi.
Monter
Montera. a. Muntira.
Mor ado
ado..
Morado Kulli.
Mor ado
ado..
Morado Sani.
Mor der
Morder ,masticar
der,masticar Kachuy.
Mor der
der..
Morder Kaniy.
Morir
Morir.. Wañuy.
Mor ter
Morter
tero o, moledor
moledor.. Tunaw
Mosca. Chuspi.
Moscón c hupador de sang
chupador sangrre. Tankayllu.
Mote
Mote.. Muti.
Moteado
Moteado.. Chiqchi.
Muc hac
Muchac ha.
hacha. Pasña.
Mudo
Mudo,, sor dom
sordom udo
udo..
domudo Amu
Mujer escogida Aklla
Mujer jo ven.
jov Sipas.
Mujer
Mujer,, esposa. Warmi.
Mur ciéla
Murciéla
ciélag go. Masu.
Mur
Muro o Pata, pirqa.
N
n-n
Nacer
Nacer,, brotar
otar..
brotar Paqariy.
Nadar
Nadar.. Waytay, tuytuy.
134
Naríz Sinqa.
Nariz de animales
animales.. Chuñu.
Ne
Neggro. Yana.
Nevada. Lasta
Nevada. Riti.
Ne
Nevvar
ar.. Ritiy.
Nido
Nido.. Qista.
Nido
Nido.. Qisa.
Nieto
Nieto.. Willka.
Niño
Niño.. Irqi.
Nobleza, autoridad local Qullana.
Noc he
he..
Noche Tuta
Nodriza. Amani
Nombr
Nombre e. Suti.
Nube
Nube.. Puyu.
Nuca. Muchu.
Nudo Kipu
Nuera. Llumchuy
Ñato Winti.
O
o-o
Obedecer
Obedecer.. Kasukuy.
Objeto hecho de arcilla. Sañu.
Oca. Uqa.
Ocioso
Ocioso,, fflojo
lojo
lojo.. Qilla.
Odiar
Odiar,, a bor
borrrecer
abor ecer.. Chiqniy.
Ofr enda, ofr
Ofrenda, endar
endar..
ofrendar Haywakuy.
Oir
Oir.. Uyariy.
Ojos
Ojos.. Ñawi.
Ojota. Siquy.
Ojota. Llanki.
Oler
Oler,, olf atear
olfa tear.. Muskiy.
Olla. Manka.
Olor
Olor.. Asna
Omb
Omblig ligo.
ligo Pupu.
Orden, g
Orden, grrado
ado.. Ñiqi.
Ordenar
denar,, normas
Ordenar normas.. Kamachiy.
Or denar
denar..
Ordenar Sinriy.
Oreja, oído
Oreja, oído.. Rinri.
Órg
Órg ano g enital ffemenino
genital emenino
emenino.. Raka.
Orilla Pata
Orina. Ispay.
135
Oro.
Oro Quri.
Or tig
Ortig a.
tiga. Itaña.
Oso
Oso.. Ukuku.
Ovillar
Ovillar.. Kururay.
Ovillo
Ovillo.. Kurur.
Ovino Chita.
Ovino
Ovino,, o veja.
ov Uwiha.
P
p-p
Pac hamanca.
achamanca. Watya.
Padr
adre e. Tayta
Paja br
bra ava. Ichu.
Paja br
bra ava. Iru.
Paja. Ischu.
Pájar
Pájaro bobo..
o bobo Waqana
Pájar
Pájaro o car pinter
carpinter
pinteroo Hakachu.
Pájar
Pájaro o, a ve.
av Pisqu.
Pálido (a) Aya.
Palo Kaspi.
Paloma. Urpi.
Palta. Palta.
Paludismo
aludismo,, malaria. Chukchu.
Pan. Tanta.
Panca de maíz Suqutu.
Panecillo
anecillo.. Kispiñu.
Panecillo
anecillo.. Puyllu.
Pantalón. Wara.
Pañal del be bé.
bebé. Mitay.
Papa deshidr
deshidra atada. Chuñu.
Papa lisa. Olluco Ulluku.
Papa
pag gayo. Wakamayu.
Papa
pay ya. Papaya.
Papel. Página. Rapi.
Paralítico
alítico..
aralítico Suchu.
Pared.
ared. Pirqa
Parir
arir,, dar a luz. Wachakuy.
Parpadear
padear..
arpadear Qimchiy.
Par te baja.
arte Uray.
Par te posterior
arte posterior.. Qipa.
Par tir
tir..
artir Chitqay.
Paso lar go.
larg Chankay.
Paso
aso.. Tatki
Pastear
astear.. Michiy.
136
Patada, punta pié.
puntapié. Hayta.
Patear
tear.. Haytay.
Pati, árbol que quebr br adino
adino..
bradino Pati.
Pecado
ecado.. Hucha.
Pecar
ecar.. Huchakuy.
Pec
echoho
ho.. Qasqu.
Pedir
edir.. Mañay.
Pedir
edir.. Uyllay.
Pedo
edo.. Supi.
Pedr
edre egal. Ranra ranra.
Peinar
einar.. Ñaqchay.
Peine
eine.. Ñaqcha.
Pelar
elar.. Tipllay
Pelliz car
car..
ellizcar Chiptiy.
Pelota. Haytana.
Pene
ene.. Lani.
Pene
ene.. Ullu.
Penetr
enetrar ar
ar,, deslizar
deslizarse se
se.. Ustuy.
Pequeño
equeño.. Taksa.
Pequeño
equeño.. Uchuy.
Per diz.
erdiz. Yutu, pisaq.
Per donar
donar,, olvidar
erdonar Pampachay.
Per
errro Allqu.
Pesado
esado.. Llasaq.
Pesar
esar.. Llasay.
Pescar
escar.. Challway
Pestañas
estañas.. Qichipra.
Petrif icado
icado..
etrificado Rumiyasqa.
Pez. Challwa
Piar
Piar.. Chilakyay.
Picaf lor
lor..
Picaflor Qinti.
Picar
Picar.. Hayay.
Pico
Pico.. Churuna.
Pico
Pico.. Tuspa.
Picotear una y otra vez. Tuspapayay.
Picotear
Picotear.. Tuspay.
Pie
Pie.. Chaki.
Piedra caliza. Llampu, isku rumi.
Piedra preciosa. Umiña.
Piedra. Rumi.
Piel. Qara
Pierna, m uslo
uslo..
muslo Chanka.
Pintar
Pintar,, color ear
ear..
colorear Llimpiy.
Piojo
Piojo.. Usa.
Pircar
car,, edif
Pircar icar
icar..
edificar Pirqay.
Pisar Saruy.
Pito
Pito.. Akakllu
Placenta, par pareses
es.. Paris.
Planta. Yura.
Pla ta. Diner
Plata. Dinero o. Qullqi.
Pla to de bar
Plato barrro. Chuwa.
Plomo (metal). Titi.
Plomo
Plomo.. Uqi.
137
Pluma. Puru.
Pobr
obre e. Wakcha.
Poder
oder.. Atiy.
Polilla. Puyu.
Poller
ollera a Pullira
Pollo Chiwchi.
Ponc
onche he Punchi.
Ponc
oncho ho
ho.. Punchu.
Poner huehuev vos
os.. Runtuy.
Poner
oner.. Churay.
Por oso
oso,, liviano
oroso liviano.. Sapsa.
Posader
osadera. a. Siki.
Pr ado
ado,, pr
Prado ader
prader
adera.a. Waylla.
Preparar carbón. Killimsay.
Preparar un bulto Qipichay.
Primer cor cortete de pelo
pelo.. Rutuchiy.
Primogénito Piwi.
Procr
Procr ear
ear,, Eng
ocrear endr
Engendr ar
ar..
endrar Churiyay.
Procr
Procr
ocrearear
ear,, m ultiplicar
ultiplicar,, desar
multiplicar desarrrollar
ollar,, aumentar
aumentar.. Miray.
Pr of
Prof esor
esor..
ofesor Yachachiq.
Prohibir
ohibir,, impedir
Prohibir impedir,, v edar
edar..
vedar Amatay.
Propa
Propa
opag gar se fue
arse fueggo. Mismiy.
Provincia.
Pro Suyucha.
Pudrir
Pudrir,, descomponer
descomponerse se
se.. Ismuy.
Pue
Puebblolo.. Llaqta.
Puente
Puente.. Chaka
Puerta, entrada. Punku.
Pujar
Pujar.. Qamay.
Pujar
Pujar.. Quqmay.
Pulga. Piki.
Pulmones
Pulmones.. Surqan.
Punzar
Punzar,, hincar
hincar.. Istiy.
Punzar
Punzar.. Tuksiy
Puñado
Puñado.. Hachi.
Puño
Puño.. Aptisqa maki.
Puré de quinua. Pisqi.
Pus
Pus.. Qiya.
Q
q-q
Quemar Kañay.
Quena. Qina.
Quer er
er..
Querer Munay.
Queso
Queso.. Kisu.
138
Quijada. Kakichu.
Quinua. Kinwa.
Quipo
Quipo,, Cifr a.
Cifra. Kipu.
Quishuar (arbusto serrano). Kiswar.
Quitar los retoños Kituy.
Quitar
Quitar,, rrestar
estar
estar,, sustraer
aer..
sustraer Qichuy.
Escog
Escogerer
er,, seleccionar
seleccionar.. Akllay
R
r-r
Raíz. Sapi.
Rama Kallma.
Rana. Kayra
Rápido
Rápido.. Utqay.
Ratón, pericote Ukucha.
Rebalsar
balsar.. Tasnuy
Rebelar
belarse se
se,, def ender
defender
enderse se
se.. Kutipakuy.
Recibir
ecibir.. Chaskiy.
Recipiente g grrande
ande.. Maqma.
Recipr ocidad.
eciprocidad. Ayni.
Rec lamar con fuerza, le
eclamar vantamiento
levantamiento.. Huqarikuy.
Recog
ecoger er
er,, le vantar
lev antar,, alzar
alzar.. Pallay.
Recor
ecordardar
dar.. Yuyay.
Red. Kullancha.
Red. Lluku.
Ref le
efle xionar
xionar..
lexionar Hamutay.
Regarar.. Parquy
Región, ter ritorio
ritorio..
territorio Suyu.
Reír
eír.. Asiy.
Reloj, medidor del tiempo tiempo.. Inti watana.
Remar
emar.. Nadar
Nadar.. Tuyuy.
Remojar
emojar.. Nuyuchiy.
Remolino de viento viento.. Muyuq wayra.
Remolino de viento viento.. Tutur.
Remo
emov ver
er,, ba tir
tir..
batir Qaywiy.
Renacuajo
enacuajo.. Uqullu
Repetitiv
petitivo o. Kuti.
Repr ender
ender,, rresondr
prender esondr
esondrar ar
ar.. Qaqchay.
Repr oducir
oducir,, pr
producir ocr
procr ear
ear..
ocrear Mirachiy.
Resbaladiz
esbaladizo o, Liso
Liso.. Lluchka.
Resbalar Lluchkay.
Resfrío
esfrío.. Chulli.
Respir
espirar ar
ar,, ec har el aliento
echar aliento.. Samay.
139
R esucitar
esucitar.. Kawsariy.
R etaceado
etaceado,, con fflecos lecos
lecos.. Chillpi.
Retener algo en la boca. Amuy.
R e t i rra
a rrs
see.. Suchuy.
R eunir
eunir,, juntar
juntar.. Huñuy.
Riñón. Rurun.
Ríoo.. Mayu.
R o b a rr.. Suway.
Roca. Qaqa.
Rociar agua. Maqchiy, chaqchuy.
Ro c í o o.. Sulla.
R odar
odar,, tumbar
tumbar.. Kuchpay.
Rodilla Muqu.
Rodilla. Qunquri.
R o e rr.. Kutkuy.
Rojo o.. Puka.
R omadiz
omadizo o, rresfriado
esfriado
esfriado.. Rumasiru.
R omper
omper,, que quebrbr ar
ar..
brar Pakiy.
R omper
omper,, R asg
Rasg ar
ar..
asgar Llikiy.
R omper
omperse se
se,, rrajar
ajar
ajarsese
se,, rre
e v entar se
se..
entarse Panchiy.
R o n c a rr.. Qurquryay.
Ropa. Pacha.
Rosetas de maíz. Pasanqalla.
Rosetas de maíz. Taqi sara.
R oto
oto,, que quebr br ado
ado..
brado Pakisqa.
R otur
oturar ar
ar,, barbec
barbecharhar
har,, v oltear la g
voltear grr ama. Chakmay.
R ubio
ubio.. Paqu.
Rueca. Puchka.
R uiseñor
uiseñor.. Chiqullu
S
s-s
Sabio
bio..
Sabio Yachaq.
Sabor
Sabor ear
ear..
borear Malliy.
Sacar a gua.
agua. Wisiy.
Sal. Kachi.
Salado
Salado.. Puchqu.
Salitre.
Salitre Qullpa.
Saliva.
Saliva. Tuqay
Salta. Chintay.
Saludar
Saludar.. Napakuy
140
Sang
Sangrre. Yawar.
Sa po
po..
Sapo Hampatu.
Sarampión. Ruru unquy.
Sarna. Qaracha.
Sartén. Tiqtina
Se bo
bo,, g
Sebo grrasa. Wira.
Seco
Seco.. Chaki.
Sed Yakunayay.
Selva. Yunka.
Sembr
Sembrar ar
ar.. Ruruy.
Sembr
Sembrar ar
ar,, siembr a.
siembra. Tarpuy.
Semen. Yuma.
Semilla. Muhu.
Se par
Separ
pararar
ar,, a paciguar
paciguar,, def
apaciguar ender
ender..
defender Amachay.
Sequía. Chiraw.
Ser mágico encantado
encantado.. Illa.
Ser o estar
estar.. Kay.
Ser piente
piente..
Serpiente Amaru.
Servir comida, servir Qaray.
Seso
Seso,, cer
cere ebr o.
bro Ñutqu.
Silbar
Silbar.. Sukay.
Simpa, trenzas Simpa.
Sobrar o guardar comida para alguien. Chanikuy.
Sof ocar
Sofocar
ocarse se
se.. Rupapakuy.
Soga de paja. Qiswa.
Soga. Waska.
Sol. Inti.
Solo
Solo.. Sapalla.
Sombra. Llantu.
Sombr
Sombrer er
eroo. Chuku
Sombr
Sombrer er
eroo. Ruqu.
Sonaja. Chilchi.
Soñar
Soñar.. Musquy.
Sopa Chupi.
Sopa de trig o.
trigo Patachi.
Sopa. Lawa.
Soplador
Soplador.. Pukuna.
Soplar
Soplar.. Pukuy.
Sorber
Sorber.. Suquy.
Sua
Suav ve. Llampu.
Subir
Subir,, escalar
escalar.. Qispiy.
Subir
Subir.. Siqay.
Sucio Qanra.
Sudor
Sudor.. Humpi.
Suelto
Suelto.. Waya.
Sufrir
Sufrir,, padecer
padecer.. Usuy.
Sumar o adicionar
adicionar.. Yapay.
Suplicar
Suplicar.. Mañakuy.
Sur co
co..
Surco Suka.
Suspir
Suspirar ar
ar.. Anchiy.
141
T
t-t
Tacaño
acaño.. Maqlla.
acaño..
Tacaño Waqati.
Tallar
allar.. Turpay.
Tallo
allo.. Tunu
Tama, cor corrral, cer co
co,, canc
cerco hón.
canchón. Kancha.
Tambor pequeño
pequeño,, tiny a.
tinya. Tinya
Tapader
padera. a. Kirpana.
Tapar Kirpay.
Tarántula. Apasankay.
Tar de
de..
arde Chisi.
Tarhui, c hoc
choc
hochoho
ho.. Tarwi
Tar tam
artam
tamudoudo
udo.. Hakllu.
Tec har
har..
echar Wasichay.
Tejer
ejer,, ur dir
urdir Away.
Telar aña.
elaraña. Llika.
Temb
embla. la. Katatatay.
Temer
emer.. Manchakuy.
Tender Mastay.
Tendón. Anku.
Tener esper anza.
esperanza. Suyapakuy.
Teñir
eñir.. Tullpuy
Ter rón.
errón. Kurpa.
Testículo
estículo.. Quruta.
Teta. Ñuñu.
T ierno
ierno,, v er
ver de (inmadur
erde (inmaduro).o). Llullu.
Tierra Allpa.
Tier
ierrra suelta. Qallpa.
Tijer as
as..
ijeras Tikras
Tiznado
iznado.. Qichinchasqa.
Tizne
izne.. Qichincha.
Tobillo
obillo.. Wichuchu.
Tocar con la mano mano.. Llapchay.
Tonto
onto,, sor do
do..
sordo Upa.
Tor caza.
orcaza. Kukuli.
Tor caza.
orcaza. Ququtuwa.
Tor cer lana.
orcer Kawpuy.
Tormenta. Tuyu.
Tor
oroo. Turu.
Tor
orrrenter
entera, a, aluvión. Lluqlla.
Tór tola.
Tórtola. Kullku.
Tor tug
ortug
tuga.a. Charapa.
142
Tos
os.. Uhu.
Tostader
ostadera. a. Kallana.
Tostar
ostar.. Hamkay.
Trabajar
bajar.. Llamkay.
Trabajo colectiv
colectivoo. Minka.
Tragader
adero o. Millpu.
Tragarar.. Millpuy.
Trama. Mini.
Tráquea. Tunquri
Trazar una línea, dib ujar
ujar..
dibujar Siqiy.
Trenzar
enzar.. Simpay.
Trepar
par.. Lluqay.
Trig
rigoo. Chaqipa.
Trig
rigoo. Tirihu
Trillar
rillar.. Iray.
Triste za.
risteza. Llaki.
Trocar
ocar,, cambiar Chalay
Troje
oje.. Pirwa.
Trompeta de Car acol.
Caracol. Pututu.
Trompeta. Kurnita
Tronar
onar.. Wakriy.
Tronco
onco.. Kullu.
Tuer
uertoto
to.. Chuqru.
Tumbo
umbo.. Tintin
Túnica de m ujer
ujer..
mujer Aqsu.
Turbio
urbio.. Putka.
U
u-u
Ulcer
Ulceraa en los la bios
bios..
labios Lliqti.
Univ er
Univer so
so,, tiempo
erso tiempo,, hor
horaa Pacha
Uno (a), único (a). Huk.
Un u, a
Unu, gua.
agua. Yaku.
Uña. Sillu.
Urdider
Urdider
didera a Allwina
Urinario
Urinario,, letrina. Ispana.
143
V
v-v
Vaca. Waka.
Vasija de cala baza o de ma
calabaza te
te..
mate Putu.
Vagina. Chupi, raka.
Valle inter andino
andino..
interandino Qichwa.
Valor
alor,, pr ecio..
ecio
precio Chanin
Variedad de lec huza.
lechuza. Chusiq.
Vasija, cántar
cántaro o. Chatu.
Vaso incaico de mader a.
madera. Qiru.
Venado
enado.. Taruka
Venas
enas.. Sirka.
Vencedor
encedor.. Atipaq.
Vencer
encer,, g anar
anar..
ganar Atipay.
Vender
ender.. Rantikuy.
Veneno
eneno.. Miyu.
Venir
enir.. Hamuy.
Ven
enusus
us.. Chaska.
Ver
er.. Rikuy.
Ver dad, cer
erdad, certete za.
teza. Chiqa.
Ver de
de..
erde Qumir.
Vesícula biliar
biliar.. Hayaqnin
Vicuña. Wikuña.
Vivir Kawsay.
Vizcacha. Wiskacha.
Volar
olar.. Paway, correr
Voltear
oltear.. Tikray.
Volumen. Winara.
Volv
olverer Kutiy.
Y
y-y
Yerbas aromáticas
omáticas,, condimentos
aromáticas condimentos.. Asnapa
Yerno Masa.
144
Yuca. Yuka, rumu.
Yunta. Yunta.
Z
z-z
Zampoña. Antara.
Zancudo
Zancudo.. Wanwa.
Zarigüeya, muca. Qarachupa.
Zarzaparrilla. Llaqi llaqi.
Zorrino
rino,, z
Zorrino or
zor rillo
rillo..
orrillo Añas.
Zor
Zorrro. Atuq
Zorzal. Chiwaku.
145
CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA
I IV
La democracia y el sistema interamericano Fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática
Artículo 1 Artículo 17
Los pueblos de América tienen derecho a la democracia y sus gobiernos la obligación Cuando el gobierno de un Estado Miembro considere que está en riesgo su proceso
de promoverla y defenderla. político institucional democrático o su legítimo ejercicio del poder, podrá recurrir al
La democracia es esencial para el desarrollo social, político y económico de los Secretario General o al Consejo Permanente a fin de solicitar asistencia para el
pueblos de las Américas. fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática.
Artículo 2 A RTÍCULO 18
El ejercicio efectivo de la democracia representativa es la base del estado de derecho Cuando en un Estado Miembro se produzcan situaciones que pudieran afectar el
y los regímenes constitucionales de los Estados Miembros de la Organización de los desarrollo del proceso político institucional democrático o el legítimo ejercicio del
Estados Americanos. La democracia representativa se refuerza y profundiza con la poder, el Secretario General o el Consejo Permanente podrá, con el consentimiento
participación permanente, ética y responsable de la ciudadanía en un marco de previo del gobierno afectado, disponer visitas y otras gestiones con la finalidad de
legalidad conforme al respectivo orden constitucional. hacer un análisis de la situación. El Secretario General elevará un informe al Consejo
Artículo 3 Permanente, y éste realizará una apreciación colectiva de la situación y, en caso
Son elementos esenciales de la democracia representativa, entre otros, el respeto a necesario, podrá adoptar decisiones dirigidas a la preservación de la institucionalidad
los derechos humanos y las libertades fundamentales; el acceso al poder y su democrática y su fortalecimiento.
ejercicio con sujeción al estado de derecho; la celebración de elecciones periódicas, Artículo 19
libres, justas y basadas en el sufragio universal y secreto como expresión de la Basado en los principios de la Carta de la OEA y con sujeción a sus normas, y en
soberanía del pueblo; el régimen plural de partidos y organizaciones políticas; y la concordancia con la cláusula democrática contenida en la Declaración de la ciudad de
separación e independencia de los poderes públicos. Quebec, la ruptura del orden democrático o una alteración del orden constitucional
Artículo 4 que afecte gravemente el orden democrático en un Estado Miembro constituye,
Son componentes fundamentales del ejercicio de la democracia la transparencia de mientras persista, un obstáculo insuperable para la participación de su gobierno en
las actividades gubernamentales, la probidad, la responsabilidad de los gobiernos en las sesiones de la Asamblea General, de la Reunión de Consulta, de los Consejos de
la gestión pública, el respeto por los derechos sociales y la libertad de expresión y de la Organización y de las conferencias especializadas, de las comisiones, grupos de
prensa. trabajo y demás órganos de la Organización.
La subordinación constitucional de todas las instituciones del Estado a la autoridad Artículo 20
civil legalmente constituida y el respeto al estado de derecho de todas las entidades En caso de que en un Estado Miembro se produzca una alteración del orden constitucional
y sectores de la sociedad son igualmente fundamentales para la democracia. que afecte gravemente su orden democrático, cualquier Estado Miembro o el Secretario
Artículo 5 General podrá solicitar la convocatoria inmediata del Consejo Permanente para realizar
El fortalecimiento de los partidos y de otras organizaciones políticas es prioritario una apreciación colectiva de la situación y adoptar las decisiones que estime conveniente.
para la democracia. Se deberá prestar atención especial a la problemática derivada El Consejo Permanente, según la situación, podrá disponer la realización de las gestiones
de los altos costos de las campañas electorales y al establecimiento de un régimen diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de
equilibrado y transparente de financiación de sus actividades. la institucionalidad democrática.
Artículo 6 Si las gestiones diplomáticas resultaren infructuosas o si la urgencia del caso lo
La participación de la ciudadanía en las decisiones relativas a su propio desarrollo es aconsejare, el Consejo Permanente convocará de inmediato un período extraordinario de
un derecho y una responsabilidad. Es también una condición necesaria para el pleno sesiones de la Asamblea General para que ésta adopte las decisiones que estime
y efectivo ejercicio de la democracia. Promover y fomentar diversas formas de apropiadas, incluyendo gestiones diplomáticas, conforme a la Carta de la Organización,
participación fortalece la democracia. el derecho internacional y las disposiciones de la presente Carta Democrática.
II Durante el proceso se realizarán las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los
La democracia y los derechos humanos buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática.
Artículo 7 Artículo 21
La democracia es indispensable para el ejercicio efectivo de las libertades fundamentales Cuando la Asamblea General, convocada a un período extraordinario de sesiones,
y los derechos humanos, en su carácter universal, indivisible e interdependiente, constate que se ha producido la ruptura del orden democrático en un Estado Miembro
consagrados en las respectivas constituciones de los Estados y en los instrumentos y que las gestiones diplomáticas han sido infructuosas, conforme a la Carta de la
interamericanos e internacionales de derechos humanos. OEA tomará la decisión de suspender a dicho Estado Miembro del ejercicio de su
Artículo 8 derecho de participación en la OEA con el voto afirmativo de los dos tercios de los
Cualquier persona o grupo de personas que consideren que sus derechos humanos han Estados Miembros. La suspensión entrará en vigor de inmediato.
sido violados pueden interponer denuncias o peticiones ante el sistema interamericano El Estado Miembro que hubiera sido objeto de suspensión deberá continuar observando
de promoción y protección de los derechos humanos conforme a los procedimientos el cumplimiento de sus obligaciones como miembro de la Organización, en particular
establecidos en el mismo. en materia de derechos humanos.
Los Estados Miembros reafirman su intención de fortalecer el sistema interamericano Adoptada la decisión de suspender a un gobierno, la Organización mantendrá sus gestiones
de protección de los derechos humanos para la consolidación de la democracia en el diplomáticas para el restablecimiento de la democracia en el Estado Miembro afectado.
Hemisferio. Artículo 22
Artículo 9 Una vez superada la situación que motivó la suspensión, cualquier Estado Miembro o
La eliminación de toda forma de discriminación, especialmente la discriminación de el Secretario General podrá proponer a la Asamblea General el levantamiento de la
género, étnica y racial, y de las diversas formas de intolerancia, así como la suspensión. Esta decisión se adoptará por el voto de los dos tercios de los Estados
promoción y protección de los derechos humanos de los pueblos indígenas y los Miembros, de acuerdo con la Carta de la OEA.
migrantes y el respeto a la diversidad étnica, cultural y religiosa en las Américas, V
contribuyen al fortalecimiento de la democracia y la participación ciudadana. La democracia y las misiones de observación electoral
Artículo 10 Artículo 23
La promoción y el fortalecimiento de la democracia requieren el ejercicio pleno y Los Estados Miembros son los responsables de organizar, llevar a cabo y garantizar
eficaz de los derechos de los trabajadores y la aplicación de normas laborales procesos electorales libres y justos.
básicas, tal como están consagradas en la Declaración de la Organización Internacional Los Estados Miembros, en ejercicio de su soberanía, podrán solicitar a la OEA
del Trabajo (OIT) relativa a los Principios y Derechos Fundamentales en el Trabajo y asesoramiento o asistencia para el fortalecimiento y desarrollo de sus instituciones
su Seguimiento, adoptada en 1998, así como en otras convenciones básicas afines de y procesos electorales, incluido el envío de misiones preliminares para ese propósito.
la OIT. La democracia se fortalece con el mejoramiento de las condiciones laborales Artículo 24
y la calidad de vida de los trabajadores del Hemisferio. Las misiones de observación electoral se llevarán a cabo por solicitud del Estado Miembro
III interesado. Con tal finalidad, el gobierno de dicho Estado y el Secretario General celebrarán un
Democracia, desarrollo integral y combate a la pobreza convenio que determine el alcance y la cobertura de la misión de observación electoral de que
Artículo 11 se trate. El Estado Miembro deberá garantizar las condiciones de seguridad, libre acceso a la
La democracia y el desarrollo económico y social son interdependientes y se refuerzan información y amplia cooperación con la misión de observación electoral.
mutuamente. Las misiones de observación electoral se realizarán de conformidad con los principios y
Artículo 12 normas de la OEA. La Organización deberá asegurar la eficacia e independencia de estas
La pobreza, el analfabetismo y los bajos niveles de desarrollo humano son factores que misiones, para lo cual se las dotará de los recursos necesarios. Las mismas se realizarán de
inciden negativamente en la consolidación de la democracia. Los Estados Miembros de la forma objetiva, imparcial y transparente, y con la capacidad técnica apropiada.
OEA se comprometen a adoptar y ejecutar todas las acciones necesarias para la creación Las misiones de observación electoral presentarán oportunamente al Consejo
de empleo productivo, la reducción de la pobreza y la erradicación de la pobreza extrema, Permanente, a través de la Secretaría General, los informes sobre sus actividades.
teniendo en cuenta las diferentes realidades y condiciones económicas de los países del Artículo 25
Hemisferio. Este compromiso común frente a los problemas del desarrollo y la pobreza Las misiones de observación electoral deberán informar al Consejo Permanente, a
también destaca la importancia de mantener los equilibrios macroeconómicos y el través de la Secretaría General, si no existiesen las condiciones necesarias para la
imperativo de fortalecer la cohesión social y la democracia. realización de elecciones libres y justas.
Artículo 13 La OEA podrá enviar, con el acuerdo del Estado interesado, misiones especiales a fin
La promoción y observancia de los derechos económicos, sociales y culturales son de contribuir a crear o mejorar dichas condiciones.
consustanciales al desarrollo integral, al crecimiento económico con equidad y a la VI
consolidación de la democracia en los Estados del Hemisferio. Promoción de la cultura democrática
Artículo 14 Artículo 26
Los Estados Miembros acuerdan examinar periódicamente las acciones adoptadas y La OEA continuará desarrollando programas y actividades dirigidos a promover los principios
ejecutadas por la Organización encaminadas a fomentar el diálogo, la cooperación y prácticas democráticas y fortalecer la cultura democrática en el Hemisferio, considerando
para el desarrollo integral y el combate a la pobreza en el Hemisferio, y tomar las que la democracia es un sistema de vida fundado en la libertad y el mejoramiento económico,
medidas oportunas para promover estos objetivos. social y cultural de los pueblos. La OEA mantendrá consultas y cooperación continua con los
Artículo 15 Estados Miembros, tomando en cuenta los aportes de organizaciones de la sociedad civil que
El ejercicio de la democracia facilita la preservación y el manejo adecuado del medio trabajen en esos ámbitos.
ambiente. Es esencial que los Estados del Hemisferio implementen políticas y Artículo 27
estrategias de protección del medio ambiente, respetando los diversos tratados y Los programas y actividades se dirigirán a promover la gobernabilidad, la buena gestión, los
convenciones, para lograr un desarrollo sostenible en beneficio de las futuras valores democráticos y el fortalecimiento de la institucionalidad política y de las organizaciones
generaciones. de la sociedad civil. Se prestará atención especial al desarrollo de programas y actividades para
Artículo 16 la educación de la niñez y la juventud como forma de asegurar la permanencia de los valores
La educación es clave para fortalecer las instituciones democráticas, promover el democráticos, incluidas la libertad y la justicia social.
desarrollo del potencial humano y el alivio de la pobreza y fomentar un mayor Artículo 28
entendimiento entre los pueblos. Para lograr estas metas, es esencial que una Los Estados promoverán la plena e igualitaria participación de la mujer en las
educación de calidad esté al alcance de todos, incluyendo a las niñas y las mujeres, estructuras políticas de sus respectivos países como elemento fundamental para la
los habitantes de las zonas rurales y las personas que pertenecen a las minorías. promoción y ejercicio de la cultura democrática.
Impreso en
Corporación Gráfica NA NAV VARRETE S.A.
Carretera Central 759 km 2 - Santa Anita
Telf.: 362-0606 - Fax: 3620723
E-mail: corporacion@navarrete.com.pe
http://www.navarrete.com.pe
Lima - Perú