Está en la página 1de 29

INSTITUTO

DE
EDUCACIN BSICA POR COOPERATIVA DE ENSEANZA IEBCE- SAN GABRIEL

TERCERO BASICO
SECCION C

TRABAJO SOBRE ANTOLOGIA

IDIOMA ACHI

PROF. SERGIO OLIVERIO IBOY MENDOZA


CICLO ESCOLAR 2016

PRESENTO

EL

SIGUIENTE
TRABAJO QUE ES
SOBRE ANTOLOGIA QUE ESTA INTEGRADO DE LOS TEMAS DE CANTOS, POEMAS, REFRANES,
CHISTES ENTRE OTROS. DETALLADA CADA UNA Y TRADUCIDO AL LENGUAJE ACHI. QUE ES
NUESTRO IDIOMA MATERNO. CON EL PROPOSITO DE MOTIVAR LA LECTURA EN LOS
ESTUDIANTES Y CULTIVAR ENTRE NOSOTROS LA VALORIZACION DE NUESTRO IDIOMA.

Ri tijoxel lik ka
kikotik
ku kambi ri
utzibawuj
ku yijba wirim mari
u chuu
ku bij chee

EL ALUMNO
El alumno esta
alegre
lleva su cuaderno

1. RI TIJOXEL

Se arregla porque su
Mama le dice.

2. IK

choom chua ri kaaj

Ik sak

LUNA

Ik nojonaq

Luna blanca

yey ri kati

Luna llena

y nuestra luna

3. CHUACH RI UWAKAAJ RAX

bonito esta en el cielo

Sobre el cielo verde

Chuach ri uwakaaj rax

una estrella verde

ri jun chumil rax

sobre el cielo verde,

yey ku ri lik

y por eso es muy

choom

bonito

SOBRE EL CIELO VERDE


eri binik sachiri ru chomal
MI TIERRA
RI WULEW

En mi tierra hoy arboles, arboles

Eri wulwew koche, che

donde cantan los animales

Pa ka ki an wiri ki bix

en el cielo esta el sol ,nuestra montaa esta


verde

ri tikawex
ko ri qij chua ri uwakaaj
eri qa taq aj lik rax

nuestro cerros tienen muchos arboles


cuando caminamos que hermoso que hermosos
paisaje

eri ka juyub ke chee chuach

ki kaslemaal jun chik


4. RI TZAQOL BITOL

qiij

Echiri ka saqirik ri
tzikin lik ki bixonik yey

EL DIVINO CREADOR

kuri ri kaskachaq

Cuando amanece los

Ki tioxij che ri juyum

pajaritos cantan y

las personas

creador porque les ha

le dan gracias al divino

dado otro dia mas .

1. XE JAA:
Chila pa komoon Pajales ko jun kikijibal qatiit
qamaam ubi Xeje, chiri ko nimaq taq abaj ipa
kalax wi li yaa.
We
keqaan
benaam chila
pa
komoon
Pajales
lik
rajwaxik
chi
kojika ni puwi
jun ikawbal, te
uri
koj-ee
chechi taq yaa
xaq kojikaw
chuxee
keb
nim taq abaj.
Are oj ko chik
chila kaqiil ri
yaa lik choom kel li chupam i nimaq taq abaj.

encantado, no nos damos cuenta nos lleva a la


orias de ros debajo de piedras.
CASA ABAJO
En la comunidad de Pajales se encuentra la
ciudad de nuestros antepasados, en ello se
encuentran grades piedras en donde nace el
agua.
Si llegamos a pasear en la comunidad de pajales
tenemos que estar en armona ya que est

Al llegar all vemos el agua bonita que sale


dentro de las piedras.

2. RI JUYUB TUKUR:
Lik at choom juyub ma lik karaxax awach ma lik
kebuxlanik ri tzikin che taq ronoje ri axaaq ri
che.

EL CERRO LECHUSA
Eres un cerro bonito verdoso porque, en donde
descansan los pjaros en las hojas de los
arboles.

Lik at choom juyub lik kinawaj, maj lik kaya


numuj e uwari che katinwoqotaj taj.

Eres un cerro bonito, me quieres porque me das


sombra por eso no te abandono.

Lik at choom juyub ma rateew lik joror echiri kin


jek a wuxlab ki nao kajororiik jay lik kusikirisaaj
ri wanima

Eres un cerro bonito, tu aire es fresco cuando


respiro ciento la frescura y alivia mi corazn.

Chata pe juyub tob lik naj at ko wi katinkuxtaj


panoq ma lik kinkis nukux chawe.
Ma toq chik juyub ma ko juna qiij katinwila jay
lik katinkuxtaj.

3. NUKOMOON
Pa ri nukomoo, ko jun raqana,
Lik nim uwach, kinatin chupa.
Ko jun juyub, pa ri nukomoon,
Kakiyak uqiij, ri qati qamaam

Escucha cerro aunque ests lejos me recuerdo


porque te extrao.
No llores cerro porque un da voy a verte porque
me recuerdo de ti.

MI COMUNIDAD
En mi comunidad se encuentra un rio grande
En donde llego a baarme
En la comunidad se encuentra un cerro en donde
nuestros antepasados realizaban ceremonias.

4. RI RALKO ALAA KUKOJ TA TZIIJ:


Ko jun qiij jun ralko alaa xubij che ruchuu: nan
ri in kuwaj natnoq chua ri nimaya. Echiri xuta ri
uchuu xuubij che katektaj ma kaxiij wiib chaq
we katqiqiik yey echiri xuta ri kom lik na cukul
ta ukux, ri re xuan upisal xeek ruk jun rach k
om. Echiri xebopon chuchi ri nimyalik kaki
kotik xukaq bi riib pa ri nimaya yey ri re xujeq
kasikin chupa ma na kuriq ta muux.
Echiri ri rachibiil xrilo sa ri xuan ri kom
xujolola ri uquuq yey xeresaj lo ri rach kom pa
ri nimaya, lik xuan pupik rupaa ri kom
kapompotik pacha juna qojoom e ma kiyal ya
xubiqo. E uwari che na utz taj kaqaan ri pisaal
ma xa ko kukulumaj junoq we na kukoj ta tziij.

5. RI JUYUB BALAM:
Chila pa komoon ipa kinchakun wi o jun abaj ub
ii abaj balam. Kikibiij i waq chi lik ujeer kanoq
je o balam chila are ka o ukiyal taq chee.
Kakibiij xaqteeet xwinaqir jun nim laj abaj chila
ruu jun ukexwal balam, ike kikibiij che jun b
alam xpuyi puwi i abaj, le rumali xkanaj kan uk
exwache.
chila xkian wi jun ral ja chutzal I abaj le chi o uk
exwach balam chwach re kipanbal nipa i
winaq keupon kekila.

EL NIO DESOBEDIENTE:
Haba una vez un nio le dijo a su mam, mam
yo me quiero ir a baar en el gran rio!, cuando la
mam escucho le dijo no te vayas tengo mido
que te vayas a ahogar! Cuando el nio escucho
que no lo dejaban, hiso su travesura se fue junto
con otro nio al llegar a la orilla del rio se
content se tiro al rio y al instante empez a
gritar en el agua porque no savia nadar.
Cuando su compaero se dio cuenta
rpidamente se quit la ropa y se tiro para
sacarlo, se le hincho el estmago y sonaba como
un tambor por el agua que haba tragado.
Por la misma razn no hagamos alguna
travesura ya que nadie sabe que nos pasara por
desobediente.

EL CERRO DEL TIGRE.


En la comunidad en donde trabajo se encuentra
una roca que se le llama piedra del tigre o cerro
del tigre. Cuentan los antepasados que en el
lugar haba un tigre y ese tigre era el que les
daba vida a los rboles.
Cuentan que de repente una piedra grande
aparicin con la silueta del tigre, y le dicen que
se hecho en la piedra y por eso se le quedo la
silueta.
Haya le hicieron un hijo a la par de la piedra
grande con la silueta del tigre para que la
personas llegan a verlo

1. RI WANIMA LIK KAKIKOTIK


2.
3. E wa qiij ri wanima kakikotik ma xiwetamaaj in china ri in. Ri oj oj maya,tikaweex, kojxaaw pa ri
soon.
4. Me kow chi akux china ri awatziyaaq ri awati, amaam, yey pa at petanq wi. Ri ixoqiib kikojoom lo
ri kuuq kikojoom ri kipot yey kexajaw pa ri soon.
5.
6.
7.
8.
9. MI CORAZN ESTA ALEGRE.
10.
11. Este da mi corazn esta alegre porque aprend quien soy yo, Nosotros somos mayas, nos
ponemos nuestras propias ropas, bailamos el son.
12. Que nunca se te olvide quienes son tus races, tus abuelos y abuelas y de dnde has venido. Las
mujeres llevan puestos sus cortes, llevan puestos sus gipiles, bailan el son.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24. RI TZIRITUUT
25.
26. Kerupup, kerupup,kerupup,
27. ri tziritut (bis)

28. kebek je la,kepee je wa


29. kebek jela, kepee je wa.
30.
31. Jun,kaib, oxib, kajib, wooob,
32. Waqiiq,wuquub,wajxaqiib. . .
33.
34.
35.
36.
37.
38.
39. LAS MARIPOSAS
40.
41. Vuelan, vuelan, vuelan las mariposas (bis)
42. Van para all, Vienen para ac,
43. Van para all, Vienen para ac.
44.
45. Uno, dos, tres, cuatro,
46. Cinco, seis, siete, ocho. . .
47.
48.
49.
50.
51. QAQAN
52. Qaqan chi qawach, qaqan chi qiij, qaqan
53. Chi kaaj, qaqan chi uxee chojxajaw pa ri
54. Son, ruuk qaqab chwa qajoloom chqajala
55. Qakolibal ri at wuuk ri in.
56.
57.

58.
59. EL PIE
60.
61. Pie adelante, pie atrs,
62. Pie arriba, pie abajo,
63. Bailemos nuestros son,
64. Con las manos en la cabeza,
65. Cambiemos de puesto tu y yo.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75. CHOJETZANA QONOJEE
76. ///Chojetzana qonojee///
77. Yey e wa kaqajeqo.
78. Chi qawach riqawikiqab chi qiij ri qawikiqab
79. Chqapupa kenoq

ku ri yey kaqajeq tan chi


80. Ubi.

81. Chi qawach

ri qamoxqab, chi

qiij

ri

82. Qamoxqab, chqapupa kenoq ku ri.


83. Chi qawach ri qajoloom, chi qiij ri qajoloom,
84. Chqapupa

kenoq

ku ri
85. Ubi.

yey

kaqajeq tan chi

86. A JUGAR TODOS JUNTOS


87. ///A jugar todos juntos///
88. Todos vamos a empezar
89. Adelante

la

mano derecha, y luego

hacia

90. Atrs, le damos la sacudida y volvemos a


91. Empezar.
92. Adelante la mano izquierda, y luego hacia
93. Atrs, le damos la sacudida y volvemos a
94. Empezar.
95. Adelante de la cabeza, luego hacia atrs, le
96. Damos la sacudida

volvemos

a empezar.

97. Empezar.
98.
99.
100.

WE LIK KAT

KIKOTIK

101.
102.

Chatzenoq we lik katkikotik (jajaja) (kalaj)

103.

Chaana awe quuk ku ri we lik katkikotik,

104.

Chatzenoq we lik katkikotik

(jajaja).

105.
106.

Chapoqopa ri aqab we lik katkikotik

107.

We lik katkikotik

108.

Chapoqopa

ri

chaana awe quuk

ku ri

aqab we lik katkikotik.

109.

110.
111.

SI TE SIENTES MUY CONTENTO


112.

113.

Si te sientes muy contento , a rer ( ja,ja,ja)


114.

(bis)

115.

Si te sientes muy contento pues entonces


116.

Participa

117.

Si te sientes muy contento, a rer (ja,ja,ja,)

118.

Si te sientes muy contento , a aplaudir, (bis)

119.

Si te sientes muy contento pues entonces participa


120.

Si te sientes

muy contento, a aplaud

121.
122.
1. Ko jun ktzun chala kaam ka charar chuwi lu lew echiri kationik kax y ko u benen.
123.
124.

Kumatz

Es como que se arrastra en el suelo cuando muerde duele y tiene veneno.


125.

Culebra
126.
127.
2. Sa xubiij ri
ukuk che ru jun
chik ukuk.
128. Ukuk
129. Que le dijo
el sapo al otro
sapo
130. El Sapo
131.
132.
3. Saaq wiij in tza
yey in jintaj jin

uqusil ri qabibal.
133.
134.

AtzAam

Soy blanco y la comida no es rica sin m.


135.

La Sal

136.
4. Ko jun balaam kaminaq che ri numik sa ri kutij ri b alaam y qiij.
137.

Jintaj Ma Ya Kaminaq Chik

138.
139.

Hay un tigre muerdo de hambre que como el tigre de da.


140.

Ya No Come Nada Porque Ya Esta Muerto

141.
5. Kitt ri winaq kin kitijo, ma ri in kinpetzaj koqej chikeri kin kichol wiij.
142.
143.

Spoyix

No todos las personas me comen porque yo les hago llorar cuando me pelan.
144.

La Cebolla

6. Nimalaj lo chee, jusuk raqan leaj riij, ko wolowaq che, ko yachupaa jay lik qus ri uwaaal.
145.

Jiqbal ko ya chupa
146.

147.

Un rbol grande, de tallo recto, con escalas, de frutos redondos y con agua.
148.

Coco

149.
150.
7. nim reaqan ru quul, kaq riij xaqi utakakeen pakaaj jay ko rismachii xoqo we lik kuta siklik kaqoloqotik.
151.

Nos

152.
153.
De cuello largo, de color rojo, siempre mantiene su cuello en alto con bigotes y cuando escuchas
gritos canta.
154.

Chunto

155.
156.
8. Qan riij, chupa jun wolowik xalax wi jay lik choom riij, echiri chutiln jay utz katijik echiri nim chik.
157.

E ri Wich
158.

159.

De color amarrillo naci adentro de una bola, bien bonito y se come cuando ya es grande.
160.

El pollito

161.
162.
163.
9. Kiyal wolowaq, kook chirij chiij, ko saq, ko qan, ko kaq jay ki uwach, ka ki koj chi kiqul ri ixoquib.

164.

Uwaaj

165.
Varias bolitas, se coloca en hilo hay blancos, amarrillos, rojos, varia formas y usan las mujeres es su
cuello.
166.

Collar

167.
10. Ko jun charar chuwa ri luleew echiri kationik kax yey ko u benen.
168.
169.

Es como que se arrastra en el suelo cuando muerde duele y tiene veneno.


170.

171.
172.
173.

Kumatz

Culebra

174.

175.
176.
177.

sa`ri roywaal ri jun xik` xik`

kak`iiji` chikaj ruk lu`je` ronoje ri oor

178.
Cual es el colmo de un barrilete?
volando?

Estar colocado su cola toda la hora en que

179.
180.
181.
182.
183.
184.

Sa`ri roywaal ri jun tz`ii

ka kach`tijik kanoq

Cul es el colmo de un perro?

Ser atropellado?

185.
186.
187.
188.
189.
190.
191.
192.
193.
194.
195.
196.
197.
198.
199.
200.
201.

Sa` ri roywaal ri jun teren


Cul es el colmo de un Gallo?

kb`ixonik ronje anim


Qu canta todas las maanas

202.
203.
204.
205.
206.

Sa`ri roywaal ri juna ti`ak`

kukoj r iteren ronje qij

Cul es el colmo de una gallina?

Qu monta el gallo todos los das?

207.
208.
209.
210.
211.
212.

Sa`ri roywaal ri jun ixooq

kukoj wa ronje qij

Cul es el colmo de una mujer?


213.

214.
215.
216.
217.
218.
219.
220.
221.
222.
223.
224.
225.
226.
227.
228.

Qu tortea todos los das?

229.
230.
231.
232.
233.
234.
235.
236.
237.
238.
239.
240.
241.
242.
QATZIJNAWI
243.
244.
Jun kob julaj xubij che ri uchu.. Qatzij kuri ri oj ojpetenaq chike ri koy? Yey ri uchu xub
ij na wetaamtaj loy raqaw na xarajtaj xubij chwe sa che petinaq wi.
245.
246.
SER CIERTO
247.
248.
Un nio le dice una vez a su mam. Es cierto que descendemos del mono? No lo s hijito
tu padre nunca quiso hablarme de su familia.
249.
250.
251.
252.
253.
254.
UTZTAJ YEY UTZ
255.
256.
Ri kob, we at kaan ri nautztal kanya xa jun ri arasyon kinyao, we kaan ri utz keb ri kinya
chawew.. yey ri kobxubij,
257.
Nabenari kan an ri utztaj, yey tekuri ri utz pacha kayala chwe uxiib rasyon.
258.
259.
MAL Y BIEN
260.
Nio, si te portas mal te dar un solo plato, un solo plato, en cambio si te portas bien te dar
dos. Entonces voy a portarme primero mal y despus bien, y as me dars tres platos.
261.

262.
263.
264.
265.
266.
267.
268.
269.
270.
JUN KAB CHUACH JUN TZUB
271.
272.
Ek o keb ne chi ruchija yey la ne alii xubij che la ne alaa. Tape chasipaj na nu kab. Y la
ne alaa xubij. Utz, we kaya juna nu tzub kanya ri kab chawe. Qonola ruk xibanik qonola.
273.
274.

UN DULCE A CAMBIO DE UN BESO

275.
Haba dos bebes en el corredor y la bebe le dice al beb. Oye, me regalas un dulce. Y el
beb le dice: ndale, si me das un beso te doy el dulce. y el beb le dice. Uy no, y con amenazas
menos!
276.
277.
278.
279.
280.
281.
282.
283.
284.
SA RUK KATZIBAX WI
285.
Ri tijoneel kubij che la tijoxeel sa ruk katzibax wi la welt. Ri tijoxeel xubij, echirij yey la
tijoneel juchak echirij. Ri tijoxeel kubij we riwelt lik niim, ruk niim katzibax wi yey we chutin, ruk
chutinkatzibax wi.
286.
287.
CON QUE SE ESCRIBE
288.
289.
Maestra. Le pregunta al alumno con que ve se escribe vuelta el alumno contesta depende
seo. La maestra porque depende el alumno porque si la vuelta es grande, pues con ve grande, y
si la vuelta es pequeo pues con ve pequea.
290.
291.
292.
293.

294.
295.
296.
297.
298.
299.
300.
301.
302.
303.
304.
305.
AJ PAM
306.
Ri alii xutzonoj che ri aj pam, kukut che ri uwi uqab, kuyu la numak la pam katiyojsanik.
Ri aj pam xukul uwach, ri pam na katiyojirtaj ri katiyojrik e ri at.
307.
308.
PANADERO
309.
310.
L a seorita le pregunta la panadero, sealando con su dedo, disculpe esos panes
engordan. El panadero le contesta los panes no engordan la que engorda es usted.
311.
312.
313.
314.
315.
316.
317.
318.
319.
320.
321.
322.
323.
324.
325.
326.
327.
328.
329.
330.
331.
332.
333.
334.
335.
336.
337.
338.
339.
340.

341.
342.
343.
344.
345.
346.
347.
348.
349.
350.
351.
352.
353.
354.
355.
356.
357.
358.
359.
360.
361.
362.
363.
364.
365.
1. El cloro no aclara
ri klor ku qalsajt
u wach ri u palaj
ri lor
366. La cara del
loro con aro

ruk ri ar

367.

De oro,

368.

Claro que el cloro aclara

369.

El aro de oro en la cara

370.

re ri abaj kawonik
huuu ri klor qu alsaj uwach ri ar
re ri uwach ri abaj kawonik

Del oro

2. Acuesta la cuesta

ka qotzik lik kuest ka an laa cwa ri kam

371.

Subir la cuesta

y pa nunk kajal re ri kam lik kuest que ek

372.

Y, en medio de la cuesta

la ri que kotzok

373.

Cuesta va y se acuesta

374.
3. Pepe pide pipas y pepe

ri apep kutunoj pallij y ri pep kutzinoj paps

375.

Pide papas, pudo pepe

xurik ri apepe ku chol ri pajill

376.

Pelar pipas, pero no

377.

Pudo pepe pelar papas,

378.

Porque las papas de pepe

379.

No eran papas, eran pepinos!, Meti la pata.

yey ri apepe xu riktaj kuchokl ri paps


ri lu paps a pep paps taj chok pepin kuri
y xu min ri aqanaqj

380.
381.
382.
383.
384.
385.
386.
4. El nene dijo al nene ;

ri neexubij che ri jun chik ali nee

387.

Dile al nio que la nena

xabij che anoq ri alii

388.

Mono. La nena le dijo a la nio

389.

Que el nene dijo

390.

Que el nene mono

koy ri alii xubij che ri alaa ke ri nee


xubij
que rin nee koy

391.
5. Mrame sin mirar

xnawla xnawla Myriam

392.

Myriam

393.

Mrame mientras

394.

Me muevo

395.

No me mires Miriam mia,

396.

No me mires que me

397.

muero

xnawla echri quin silbik

kanwilwataj Miriam wiin


kanawiltaj porq quin kamik

398.
399.
400.
401.

402.
403.
404.
405.

406.
1. La luna brilla de noche, y el sol de da. A nadie quiero como a ti vida ma.
407.
408.
Riik kawonchaqab, yeyriqiijpaqiij. Ni najunoqchikkawajchari at.
409.
410.
411.
2. Adis corazn de araa, si me quieres porque me engaas.
412.
413. Jatpaqriranima am, weknawajjuchakkurikinachakcha.
414.
415.
416.
417.
418.
3. No te fijes en la letra ni en la escritura, fjate en este loco que te ama con locura
419.
420. Na eta kawilritzibam, yey ni sautzibaxik, e chawila wa jun
chujernaqlikkatrajrukronojerukux.
421.
422.
423.
424.
425.
426.
4. En el cielo vive Dios, en la tierra el hombre, en mi corazn tu nombre.
427.
428. Che riukuxkajkaswiritzaqolbotol ,chwachriulewkowriachi, chpariwanima kowiriabii.
429.
430.
431.
5. Me gusta la cerveza, me gusta el licor, pero lo que ms me gusta es entregarte mi amor.
432.
433. Quskinanarikux, quskinna ronoje, yey la likquskinnao e kinri ya wanima chawe.
434.
435.
6. Cuando pintes tu casa, pntala de amarillo para que quede grabado tu nombre y el mo.
436.
437.
Echiri kayijbarawocho, chayijbarukqanpachakakoji kan rabipa un jolomyeylawiin.
438.
439.
440.
441.
442.
7. T eres un jocote, yo soy una naranja, tu eres la duea de mi corazn.

443.
444.
At chach at junqunum in chach in junaranxeex at at raja riwanima.
445.
446.
447.
448.
449.
450.
8. En el patio de mi casa hay un palo de nance, quieras o no quieras vivirs en mi casa.
451.
452.
Che lu walaja re riwochoko jun chee re tapalkawaj o kawajtajkatjeqiichiwochoo.
453.
454.
455.
9. Las flores piden agua, los presos libertad, yo lo nico que pido es cario para mi felicidad.
456.
457.
Erikotiziijkekitzonoj ya yeyrikekowikkekitzonojtaqriutz in ri jun
kintzonojchawelikkaxkanano o pacha kinkikotik.
458.
459.
460.
10. En la puerta de mi casa canta un grillo, y en su canto dice: Ese amor es mo.
461.
Che ritzapib re riwochookabixon jun xilyey che rubixkibij la la jun anima wiin.
462.
463.
464.
465.
466.
467.
468.
469.
470.
471.
472.
473.
474.
475.
476.
477.
478.
479.
480.

481.
EL TRABAJO PRESENTADO NOS PERMITE A NOSOTROS PRACTICAR EL
HABLA Y ESCRITURA DE NUESTRO IDIOMA ACHI.

ES UNA FORMA PRACTICA Y DINAMICA PARA APRENDER MAS EL IDIOMA


ACHI. AS MISMO NOS MOTIVA A QUE PRACTIQUEMOS LA LECTURA
482.
483.
484.
485.
486.
487.
488.
489.
490.
491.
492.
493.
494.
495.
496.
497.
498.
499.
500.
501.
502.
503.
504.
505.
506.
507.
508.

509.
510.
511.
512.
513.

Libros y Revistas de Lectura idioma castellano


Revista de Chistes, Refranes etc. Comprado en la plaza.
Libro de Achi Diccionario Achi-Espaol de Rabinal, B.V.
Traduccion personal

También podría gustarte