Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
DE
EDUCACIN BSICA POR COOPERATIVA DE ENSEANZA IEBCE- SAN GABRIEL
TERCERO BASICO
SECCION C
IDIOMA ACHI
PRESENTO
EL
SIGUIENTE
TRABAJO QUE ES
SOBRE ANTOLOGIA QUE ESTA INTEGRADO DE LOS TEMAS DE CANTOS, POEMAS, REFRANES,
CHISTES ENTRE OTROS. DETALLADA CADA UNA Y TRADUCIDO AL LENGUAJE ACHI. QUE ES
NUESTRO IDIOMA MATERNO. CON EL PROPOSITO DE MOTIVAR LA LECTURA EN LOS
ESTUDIANTES Y CULTIVAR ENTRE NOSOTROS LA VALORIZACION DE NUESTRO IDIOMA.
Ri tijoxel lik ka
kikotik
ku kambi ri
utzibawuj
ku yijba wirim mari
u chuu
ku bij chee
EL ALUMNO
El alumno esta
alegre
lleva su cuaderno
1. RI TIJOXEL
Se arregla porque su
Mama le dice.
2. IK
Ik sak
LUNA
Ik nojonaq
Luna blanca
yey ri kati
Luna llena
y nuestra luna
yey ku ri lik
choom
bonito
Pa ka ki an wiri ki bix
ri tikawex
ko ri qij chua ri uwakaaj
eri qa taq aj lik rax
qiij
Echiri ka saqirik ri
tzikin lik ki bixonik yey
EL DIVINO CREADOR
kuri ri kaskachaq
pajaritos cantan y
las personas
1. XE JAA:
Chila pa komoon Pajales ko jun kikijibal qatiit
qamaam ubi Xeje, chiri ko nimaq taq abaj ipa
kalax wi li yaa.
We
keqaan
benaam chila
pa
komoon
Pajales
lik
rajwaxik
chi
kojika ni puwi
jun ikawbal, te
uri
koj-ee
chechi taq yaa
xaq kojikaw
chuxee
keb
nim taq abaj.
Are oj ko chik
chila kaqiil ri
yaa lik choom kel li chupam i nimaq taq abaj.
2. RI JUYUB TUKUR:
Lik at choom juyub ma lik karaxax awach ma lik
kebuxlanik ri tzikin che taq ronoje ri axaaq ri
che.
EL CERRO LECHUSA
Eres un cerro bonito verdoso porque, en donde
descansan los pjaros en las hojas de los
arboles.
3. NUKOMOON
Pa ri nukomoo, ko jun raqana,
Lik nim uwach, kinatin chupa.
Ko jun juyub, pa ri nukomoon,
Kakiyak uqiij, ri qati qamaam
MI COMUNIDAD
En mi comunidad se encuentra un rio grande
En donde llego a baarme
En la comunidad se encuentra un cerro en donde
nuestros antepasados realizaban ceremonias.
5. RI JUYUB BALAM:
Chila pa komoon ipa kinchakun wi o jun abaj ub
ii abaj balam. Kikibiij i waq chi lik ujeer kanoq
je o balam chila are ka o ukiyal taq chee.
Kakibiij xaqteeet xwinaqir jun nim laj abaj chila
ruu jun ukexwal balam, ike kikibiij che jun b
alam xpuyi puwi i abaj, le rumali xkanaj kan uk
exwache.
chila xkian wi jun ral ja chutzal I abaj le chi o uk
exwach balam chwach re kipanbal nipa i
winaq keupon kekila.
EL NIO DESOBEDIENTE:
Haba una vez un nio le dijo a su mam, mam
yo me quiero ir a baar en el gran rio!, cuando la
mam escucho le dijo no te vayas tengo mido
que te vayas a ahogar! Cuando el nio escucho
que no lo dejaban, hiso su travesura se fue junto
con otro nio al llegar a la orilla del rio se
content se tiro al rio y al instante empez a
gritar en el agua porque no savia nadar.
Cuando su compaero se dio cuenta
rpidamente se quit la ropa y se tiro para
sacarlo, se le hincho el estmago y sonaba como
un tambor por el agua que haba tragado.
Por la misma razn no hagamos alguna
travesura ya que nadie sabe que nos pasara por
desobediente.
58.
59. EL PIE
60.
61. Pie adelante, pie atrs,
62. Pie arriba, pie abajo,
63. Bailemos nuestros son,
64. Con las manos en la cabeza,
65. Cambiemos de puesto tu y yo.
66.
67.
68.
69.
70.
71.
72.
73.
74.
75. CHOJETZANA QONOJEE
76. ///Chojetzana qonojee///
77. Yey e wa kaqajeqo.
78. Chi qawach riqawikiqab chi qiij ri qawikiqab
79. Chqapupa kenoq
ri qamoxqab, chi
qiij
ri
kenoq
ku ri
85. Ubi.
yey
la
hacia
volvemos
a empezar.
97. Empezar.
98.
99.
100.
WE LIK KAT
KIKOTIK
101.
102.
103.
104.
(jajaja).
105.
106.
107.
We lik katkikotik
108.
Chapoqopa
ri
ku ri
109.
110.
111.
113.
(bis)
115.
Participa
117.
118.
119.
Si te sientes
121.
122.
1. Ko jun ktzun chala kaam ka charar chuwi lu lew echiri kationik kax y ko u benen.
123.
124.
Kumatz
Culebra
126.
127.
2. Sa xubiij ri
ukuk che ru jun
chik ukuk.
128. Ukuk
129. Que le dijo
el sapo al otro
sapo
130. El Sapo
131.
132.
3. Saaq wiij in tza
yey in jintaj jin
uqusil ri qabibal.
133.
134.
AtzAam
La Sal
136.
4. Ko jun balaam kaminaq che ri numik sa ri kutij ri b alaam y qiij.
137.
138.
139.
141.
5. Kitt ri winaq kin kitijo, ma ri in kinpetzaj koqej chikeri kin kichol wiij.
142.
143.
Spoyix
No todos las personas me comen porque yo les hago llorar cuando me pelan.
144.
La Cebolla
6. Nimalaj lo chee, jusuk raqan leaj riij, ko wolowaq che, ko yachupaa jay lik qus ri uwaaal.
145.
Jiqbal ko ya chupa
146.
147.
Un rbol grande, de tallo recto, con escalas, de frutos redondos y con agua.
148.
Coco
149.
150.
7. nim reaqan ru quul, kaq riij xaqi utakakeen pakaaj jay ko rismachii xoqo we lik kuta siklik kaqoloqotik.
151.
Nos
152.
153.
De cuello largo, de color rojo, siempre mantiene su cuello en alto con bigotes y cuando escuchas
gritos canta.
154.
Chunto
155.
156.
8. Qan riij, chupa jun wolowik xalax wi jay lik choom riij, echiri chutiln jay utz katijik echiri nim chik.
157.
E ri Wich
158.
159.
De color amarrillo naci adentro de una bola, bien bonito y se come cuando ya es grande.
160.
El pollito
161.
162.
163.
9. Kiyal wolowaq, kook chirij chiij, ko saq, ko qan, ko kaq jay ki uwach, ka ki koj chi kiqul ri ixoquib.
164.
Uwaaj
165.
Varias bolitas, se coloca en hilo hay blancos, amarrillos, rojos, varia formas y usan las mujeres es su
cuello.
166.
Collar
167.
10. Ko jun charar chuwa ri luleew echiri kationik kax yey ko u benen.
168.
169.
171.
172.
173.
Kumatz
Culebra
174.
175.
176.
177.
178.
Cual es el colmo de un barrilete?
volando?
179.
180.
181.
182.
183.
184.
ka kach`tijik kanoq
Ser atropellado?
185.
186.
187.
188.
189.
190.
191.
192.
193.
194.
195.
196.
197.
198.
199.
200.
201.
202.
203.
204.
205.
206.
207.
208.
209.
210.
211.
212.
214.
215.
216.
217.
218.
219.
220.
221.
222.
223.
224.
225.
226.
227.
228.
229.
230.
231.
232.
233.
234.
235.
236.
237.
238.
239.
240.
241.
242.
QATZIJNAWI
243.
244.
Jun kob julaj xubij che ri uchu.. Qatzij kuri ri oj ojpetenaq chike ri koy? Yey ri uchu xub
ij na wetaamtaj loy raqaw na xarajtaj xubij chwe sa che petinaq wi.
245.
246.
SER CIERTO
247.
248.
Un nio le dice una vez a su mam. Es cierto que descendemos del mono? No lo s hijito
tu padre nunca quiso hablarme de su familia.
249.
250.
251.
252.
253.
254.
UTZTAJ YEY UTZ
255.
256.
Ri kob, we at kaan ri nautztal kanya xa jun ri arasyon kinyao, we kaan ri utz keb ri kinya
chawew.. yey ri kobxubij,
257.
Nabenari kan an ri utztaj, yey tekuri ri utz pacha kayala chwe uxiib rasyon.
258.
259.
MAL Y BIEN
260.
Nio, si te portas mal te dar un solo plato, un solo plato, en cambio si te portas bien te dar
dos. Entonces voy a portarme primero mal y despus bien, y as me dars tres platos.
261.
262.
263.
264.
265.
266.
267.
268.
269.
270.
JUN KAB CHUACH JUN TZUB
271.
272.
Ek o keb ne chi ruchija yey la ne alii xubij che la ne alaa. Tape chasipaj na nu kab. Y la
ne alaa xubij. Utz, we kaya juna nu tzub kanya ri kab chawe. Qonola ruk xibanik qonola.
273.
274.
275.
Haba dos bebes en el corredor y la bebe le dice al beb. Oye, me regalas un dulce. Y el
beb le dice: ndale, si me das un beso te doy el dulce. y el beb le dice. Uy no, y con amenazas
menos!
276.
277.
278.
279.
280.
281.
282.
283.
284.
SA RUK KATZIBAX WI
285.
Ri tijoneel kubij che la tijoxeel sa ruk katzibax wi la welt. Ri tijoxeel xubij, echirij yey la
tijoneel juchak echirij. Ri tijoxeel kubij we riwelt lik niim, ruk niim katzibax wi yey we chutin, ruk
chutinkatzibax wi.
286.
287.
CON QUE SE ESCRIBE
288.
289.
Maestra. Le pregunta al alumno con que ve se escribe vuelta el alumno contesta depende
seo. La maestra porque depende el alumno porque si la vuelta es grande, pues con ve grande, y
si la vuelta es pequeo pues con ve pequea.
290.
291.
292.
293.
294.
295.
296.
297.
298.
299.
300.
301.
302.
303.
304.
305.
AJ PAM
306.
Ri alii xutzonoj che ri aj pam, kukut che ri uwi uqab, kuyu la numak la pam katiyojsanik.
Ri aj pam xukul uwach, ri pam na katiyojirtaj ri katiyojrik e ri at.
307.
308.
PANADERO
309.
310.
L a seorita le pregunta la panadero, sealando con su dedo, disculpe esos panes
engordan. El panadero le contesta los panes no engordan la que engorda es usted.
311.
312.
313.
314.
315.
316.
317.
318.
319.
320.
321.
322.
323.
324.
325.
326.
327.
328.
329.
330.
331.
332.
333.
334.
335.
336.
337.
338.
339.
340.
341.
342.
343.
344.
345.
346.
347.
348.
349.
350.
351.
352.
353.
354.
355.
356.
357.
358.
359.
360.
361.
362.
363.
364.
365.
1. El cloro no aclara
ri klor ku qalsajt
u wach ri u palaj
ri lor
366. La cara del
loro con aro
ruk ri ar
367.
De oro,
368.
369.
370.
re ri abaj kawonik
huuu ri klor qu alsaj uwach ri ar
re ri uwach ri abaj kawonik
Del oro
2. Acuesta la cuesta
371.
Subir la cuesta
372.
Y, en medio de la cuesta
la ri que kotzok
373.
Cuesta va y se acuesta
374.
3. Pepe pide pipas y pepe
375.
376.
377.
378.
379.
380.
381.
382.
383.
384.
385.
386.
4. El nene dijo al nene ;
387.
388.
389.
390.
391.
5. Mrame sin mirar
392.
Myriam
393.
Mrame mientras
394.
Me muevo
395.
396.
No me mires que me
397.
muero
398.
399.
400.
401.
402.
403.
404.
405.
406.
1. La luna brilla de noche, y el sol de da. A nadie quiero como a ti vida ma.
407.
408.
Riik kawonchaqab, yeyriqiijpaqiij. Ni najunoqchikkawajchari at.
409.
410.
411.
2. Adis corazn de araa, si me quieres porque me engaas.
412.
413. Jatpaqriranima am, weknawajjuchakkurikinachakcha.
414.
415.
416.
417.
418.
3. No te fijes en la letra ni en la escritura, fjate en este loco que te ama con locura
419.
420. Na eta kawilritzibam, yey ni sautzibaxik, e chawila wa jun
chujernaqlikkatrajrukronojerukux.
421.
422.
423.
424.
425.
426.
4. En el cielo vive Dios, en la tierra el hombre, en mi corazn tu nombre.
427.
428. Che riukuxkajkaswiritzaqolbotol ,chwachriulewkowriachi, chpariwanima kowiriabii.
429.
430.
431.
5. Me gusta la cerveza, me gusta el licor, pero lo que ms me gusta es entregarte mi amor.
432.
433. Quskinanarikux, quskinna ronoje, yey la likquskinnao e kinri ya wanima chawe.
434.
435.
6. Cuando pintes tu casa, pntala de amarillo para que quede grabado tu nombre y el mo.
436.
437.
Echiri kayijbarawocho, chayijbarukqanpachakakoji kan rabipa un jolomyeylawiin.
438.
439.
440.
441.
442.
7. T eres un jocote, yo soy una naranja, tu eres la duea de mi corazn.
443.
444.
At chach at junqunum in chach in junaranxeex at at raja riwanima.
445.
446.
447.
448.
449.
450.
8. En el patio de mi casa hay un palo de nance, quieras o no quieras vivirs en mi casa.
451.
452.
Che lu walaja re riwochoko jun chee re tapalkawaj o kawajtajkatjeqiichiwochoo.
453.
454.
455.
9. Las flores piden agua, los presos libertad, yo lo nico que pido es cario para mi felicidad.
456.
457.
Erikotiziijkekitzonoj ya yeyrikekowikkekitzonojtaqriutz in ri jun
kintzonojchawelikkaxkanano o pacha kinkikotik.
458.
459.
460.
10. En la puerta de mi casa canta un grillo, y en su canto dice: Ese amor es mo.
461.
Che ritzapib re riwochookabixon jun xilyey che rubixkibij la la jun anima wiin.
462.
463.
464.
465.
466.
467.
468.
469.
470.
471.
472.
473.
474.
475.
476.
477.
478.
479.
480.
481.
EL TRABAJO PRESENTADO NOS PERMITE A NOSOTROS PRACTICAR EL
HABLA Y ESCRITURA DE NUESTRO IDIOMA ACHI.
509.
510.
511.
512.
513.