Está en la página 1de 120

PENSANDO EN UN IDIOMA

MILENARIA DE LOS ANDES

AYMAR ARU

LA PAZ-BOLIVIA

2009

Curso de Idioma Aymara 1


Catalogado por el Centro de Informacin y Documentacin OPS/OMS Bolivia

BO Castro, Victor; Mamani Quispe, Zulma J.


LB18 Pensando en un idioma milenaria de los andes; aymar aru.--
C355p La Paz: s.e.,, 2008
104.p. ilus.

I. APRENDIZAJE
II. EDUCACION
III CULTURA
IV IDIOMAS
IV AYMARA
V BOLIVIA
I. t.

Disponible en:
http://www.ops.org.bo/textocompleto/nidio26939.pdf

PRIMERA EDICIN
PENSANDO EN UN IDIOMA
MILENARIA DE LOS ANDES
DEPOSITO LEGAL1-382-2008
CONTACTOS:
victorcastrocastro@yahoo.com.mx
Cel: 71937673
Impresin:
Sistemas Gracos Color
Telf. 2334614 - La Paz - Bolivia

Edicin Financiada por OPS/OMS

2 Curso de Idioma Aymara


Curso de Idioma Aymara 3
4 Curso de Idioma Aymara
INDICE
Pag.
Qalltawi introduccin ....................................................................................................... 7
Aru chimpunaka cuadro signogrco ............................................................................ 9
Kipka arunaka parnimos ............................................................................................ 10

MAYR TAQA
Aruntasiataki para saludarse ..................................................................................... 13
Sarxaataki para despedirse ........................................................................................ 14
Suti lanti pronombres personales ................................................................................. 15
Utjayir chaxta arunaka sujos posesivos ................................................................... 16
Suti yatiataki para saber nombre ............................................................................... 17
Kawkins qamasi uk yatiataki para saber donde vive ............................................... 18
Kawkitas uk yatiataki para saber la procedencia ...................................................... 19
Mara yatiataki para saber la edad .............................................................................. 20
Kuna luriris uk yatiataki para saber profesiones ..................................................... 21
Jisktaataki para preguntar ......................................................................................... 22
Untasiataki para conocerse ....................................................................................... 23
Utayaataki para presentar ....................................................................................... 24
Kawksas uk yatiataki para saber la ubicacin .......................................................... 25
Aruskipawi conversacin.............................................................................................. 26

PAYR TAQA
Chacha-warmi hombre-mujer ....................................................................................... 27
Uachtayir arunaka pronombres demostrativos ......................................................... 28
Saminaka los colores .................................................................................................... 29
Isinaka la vestimenta .................................................................................................... 30
-nki chaxta aru sujo genetivo..................................................................................... 31
Qutu arunaka oraciones ............................................................................................... 32
Jisktanakar jaysaataki para responder a las preguntas........................................... 33
Jakhuanaka los nmeros............................................................................................ 34
Jakthapia suma jakhuqaa resta mirayaa multiplicacin
jaljaa divisin .............................................................................................................. 35
-ni chaxta aru sujo ni posesivo ................................................................................ 36
Pacha sarayiri el relj ................................................................................................... 37

KIMSIR TAQA
Janchi sutinaka cuerpo humano .................................................................................. 38
Qullirin jisktanakapa preguntas del mdico ............................................................... 39
M qamawi un hogar..................................................................................................... 40
Suti chimpu carnet identidad ........................................................................................ 41

Curso de Idioma Aymara 5


Wila masi la familia ....................................................................................................... 42
Utayasiataki para presentarse ................................................................................ 43
Unaqanaka rostros...................................................................................................... 44
Pata uywanaka animales del altiplano.......................................................................... 45

PUSR TAQA
Pacha tiempo ................................................................................................................ 46
Phaxsinaka los meses del ao ..................................................................................... 47
Kuns ukan luraskapxi actividades de las personas .................................................... 48
Jamusianaka las adivinanzas .................................................................................... 49
Swinaka dichos y refranes .......................................................................................... 50
Siw sawi cuento ............................................................................................................ 51
Chuqi sataxata sobre la siembra de papa ................................................................ 52
Uywanakat ullapxaani sobre los animales .............................................................. 53

PHISQHR TAQA
Aru lurayirinaka los verbos .......................................................................................... 54
Arunak tamachaataki.conjugaciones......................................................................... 55
Jiskta arunaka pronombres interrogativos ................................................................ 58
Utat chaxta arunaka los sujos mas usuales......................................................... 59
Purapat yanaptasiataki pronominales ...................................................................... 60
Apa aru lurayirinaka verbos de llevar........................................................................ 61
Waktayawi obligativas ................................................................................................. 64

SUXTR TAQA
Yuspajartasiataki para agradecer ............................................................................ .65
Jisktasiataki para preguntarse .................................................................................. 66
Tumpir saraataki para ir a visitar ............................................................................... 67
Maytasiataki para prestarse ...................................................................................... 68
Achiktasiataki para suplicar ...................................................................................... 69
Aruskipawiutana conversacin en el hogar ................................................................ 70
Aruskipawiqhathuna conversacin en el mercado .................................................... 71
Aruskipawiqulla utana Conversacin en el centro de salud .................................... 72
Aruskipawithakhina conversacin en el camino ........................................................ 73
Aruskipawiirnaqawina conversacin en el trabajo ..................................................... 74
Aruskipawimanqawina conversacin en el comedor ................................................ 75
Aruskipawiawtu manqhana conversacin dentro del auto ....................................... 76

PAYR JALJA
EJERCICIOS ................................................................................................................. .79

6 Curso de Idioma Aymara


QALLTAWI

Desde muchos aos atrs, el territorio de Los Andes, de Sud


Amrica fue habitado por diversas naciones indgenas, hoy es casi
imposible apreciar aquella realidad, sin embargo, percibimos que
la mayoria de esas naciones se encuentran en vias de extincin,
inclusive algunos ya muertos por diferentes factores sociales, polticas,
religiosos, etc. Asimismo, somos testigos que la sagrada Pacha
Mama la madre tierra permanece descuartizada en repblicas.

El Aymara, Quechua, Tupiguaran y otros, son los que


se mantienen en vigencia, estas naciones buscan con mayor
rigor la recuperacin total de sus costumbres lingsticas para
recobrar un mundo en armona, donde el respeto a la naturaleza,
los ritos, los tejidos y la forma de educar etc. Son actividades
imprescindibles para reorganizar la verdadera qamaa en Los Andes.

En cuanto al aspecto lingstico, durante mucho tiempo el


idioma aymara se ha mantenido solamente en la comunicacin
oral, es decir, no tuvo la tradicin escrita. Sin embargo, hoy existe
la nesecidad primordial de desarrollar el sistema escrituario para
llegar a la normalizacin y desarrollo lexical del idioma aymara.

La investigacin lingstica ha demostrado que el idioma aymara es


aglutinante, porque la mayoria de las palabras se muestran sujadas, es
decir, los sujos se aaden con facilidad al tema de la palabra, por ejemplo:
jaqi persona jaqi.naka, personas jaqi.naka.taki, para las personas,
Asimismo, en estas construcciones no se muestran los prejos ni injos.

En cuanto al sistema escrituario del idioma aymara, presenta 3 vocales


y veintiseis consonantes, a esto s adiere un alargamiento voclico la cal
Curso de Idioma Aymara 7
consideramos parte de la escritura aymara. Las tres vocales que presenta
el idioma aymara son: a, i y u. Los dos ltimos se pronuncian como /e/ y /o/
cuando est antes y despus de los consonantes post velares q, qh, q y x.

La elisin voclica es un tema tracendental y complejo en el aprendizaje


del idioma aymara porque consiste en la prdida de vocales cuando se ligan
con sujos y en la produccin de las frases u oraciones. En la estructura
oracional, las palabras que contienen tres vocales pierden la ltima vocal y
las palabras que preceden al verbo con dos vocales o ms de tres vocales
tambin pierden la ltima vocal y es el indicador del complemento directo
(CD), segn Pascual Gutirrez (2006 :17). De ah, la elisin vocalica
tiene la marca morfolgica dentro de la estructura gramatical aymara.

La variacin dialectal en una lengua es normal, no debe mostrarse


como problema sino como riqueza lingstica, tal como menciona
Abelln Giral (1976) a tiempo de indicar los tres principales caracteres
de un idioma: La abundancia, la eufona y la precisin. La abundancia
implica la variedad; la eufona implica el color; la precisin implica
la claridad. Y todas esas cualidades las posee el idioma aymara.

El manual, PENSANDO EN UN IDIOMA MILENARIA DE LOS


ANDES consiste en la reunin de las experiencias plasmadas en la
enseanza-aprendizaje del idioma aymara en los diferentes institutos
privados, no gubernamentales, centros educativos, etc., donde hemos
percibido concretamente la falta de materiales de enseanza-aprendizaje.

Est dividido en dos partes esenciales, la primera parte


est constituido por 64 lecciones que se reeren a situaciones
de la vida diaria, tambin incluyen el vocabulario y la aclaracin
gramatical. La segunda parte contiene los ejercicios que tiene
el objetivo de consolidar a la parte anterior del aprendizaje.
8 Curso de Idioma Aymara
Concluyendo de utilizar el presente manual, el usuario lograr
el manejo comunicacional del idioma aymara con los hablantes
en las diferentes situaciones, a su vez priorizar de conocer y
comprender de muy cerca la cosmovisin del mundo aymara con
principios de profunda reciprocidad y respeto a la naturaleza.

Finalmente, el trabajo titulado PENSANDO EN UN IDIOMA


MILENARIA DE LOS ANDES ojal que sirva como un instrumento de
consulta, especialmente a los interesados en aprender el idioma aymara
como L2, docentes, autoridades educativas, etc. Sin embargo, tambin
est sujeto a posibles omisiones y errores que s corregirn en los proximos
trabajos, y para esto es necesario que las personas anes al idioma aymara
hagan aportes y correcciones aadiendo al correo electrnico del autor.

ARU CHIMPUNAKA

MODO DE PUNTO DE ARTICULACIN


ARTICULACIN Bilabial Alveolar Palatal Velar Post-velar

OCLUSIVOS:
Simples p t - k q
Aspirados ph th - kh qh
Glotalizados p t - k q

AFRICADOS:
Simple ch
Aspirado chh
Glotalizado ch

FRICATIVO: s j x
Laterales l ll
Nasales m n
Semi consonantes w y
Vibrantes r
i u
VOCALES
a

Alargamiento voclico //
Curso de Idioma Aymara 9
KIPKA ARUNAKA

/P/ /Ph/ /P/


Para Saphi Jampi
Pata Laphi Jumpi
Yapu Phuchu Piqi
Qapu Phukhu Pisqi

/T/ /Th/ /T/


Taqi Thaya Tula
Taki Thiya Tuna
Tata Jathi Taji
Taxa Qhathi Tiri

/K/ /Kh/ /K/


Tunka Khusu Kumu
Kunka Khunu Kuchu
Laka Khullu Kana
Paka Khallu Kama

/Q/ /Qh/ /Q/


Quta Qhuru Laqa
Qura Qhulu Laqu
Qulli Qhuna Qau
Qulla Qhuya Qallu

10 Curso de Idioma Aymara


/Ch/ /Chh/ /Ch/
Chaka Chhiwchhi Chimi
Chika Chhijchhi Chumi
Chillpa Chhaja Macha
Chullpa Chhama Jacha

/S/ /J/ /X/


Sullu Jallu Tixi
Sulla Jayu Chixi
Pusi Jupha Luxu
Chusi Jupa Tuxu

/L/ /Ll/ /M/


Laqa Llaphi Manqa
Laka Llaki Manqha
Lupi Qullu Chama
Luli Qallu Chhama

/N/ // /W/
Naya Ujua Wayna
Nasa Usua Wayra
Manu Pichaa Waka
Wanu Phichaa Waka

Curso de Idioma Aymara 11


/Y/ /R/ //
Kayu Quri Sapru
Jayu Qari Jilri
Thaya Wari Chka
Khaya Kari Mayri

/I/ /U/ /A/


Isi Uru Anu
Phisi Usu Aru

12 Curso de Idioma Aymara


MAYR TAQA

ARUNTASIATAKI
W
Kamisaki al
iki

A: Kamisak Kullaka. B: Walik Jilata.

A: Aski urukipan kullaka. B: Aski urukipanay jilata.

A: Aski jaypukipan kullaka. B: Aski jaypukipanay jilata.

A: Aski arumakipan kullaka. B: Aski arumakipanay jilata.

A: Kunjamasktasa. B: Walikisktwa.

ARUNAKA

Alwa maana Aruma noche


Uru da Chikaruma media noche

Jaypu tarde Chikuru medio dia

Curso de Idioma Aymara 13


SARXAATAKI

A Jikisikam mama. B Jikisikamay tata.

A Qharurkam kullaka. B Qharurkamay jilata.

A Jurprkam kullaka. B Jurpurkamay jilata.


A Sarx. B Sarxamaya.

ARUNAKA

Khuri walru anterior de anteayer Jichhru hoy

Walru anteayer Qharru maana

Wasru ayer Jurpru maana pasado

Uka jurpru despus de

maana pasado

14 Curso de Idioma Aymara


SUTI LANTI

Aymar arunxa, kimsaqalu suti lantiw utji, ukanakax p taqar jaljatawa.

SINGULAR PLURAL

Naya Nnaka (excluyente)

Juma Jumanaka

Jupa Jupanaka

Jiwasa Jiwasanaka (incluyente)

ARUNAKA

Wawa.naka nios/as
Uywa.naka animales

Jaqi.naka personas

Uta.naka casas

EL sujo -naka es el marcador del plural,


indica dos o ms personas, cosas u objetos,
se traduce al castellano -s, -es.

Curso de Idioma Aymara 15


UTJAYIR CHAXTA ARUNAKA

Aymar arunxa, pusi utjayir chaxta aruw utji, ukanakax akirinakawa:

1ir. jaqi - ja m

2ir. jaqi - ma t

3ir. jaqi - pa su

4ir. jaqi - sa nuestro/a

UACHTAYAWI

Uta Uta.ja.wa

Panka Panka.ma.wa

Awtu Awtu.pa.wa

Mama Mama.sa.wa

16 Curso de Idioma Aymara


SUTI YATIATAKI

Aka aruskipawix suti yatiatakiwa. Tata Jusikux p jaqiruw sutinakap


jisktaski.
Nayan sutijax...
Kunas juman Jupan sutipax...
sutimaxa?

P. Kunas juman sutimaxa R. Nayan sutijax Jorgewa.

P. Kunas jupan sutipaxa R. Jupan sutipax Carinawa.

P. Jumansti R. Nayan sutijax Milenkawa.

P. Jupansti R. Jupan sutipax Manueluwa.

Los sujos posesivos del idioma aymara deben


coadyuvar con los pronombres personales.

Curso de Idioma Aymara 17


KAWKINS QAMASI UK YATIATAKI

Tata Mariomp mama Warampix kh qullu qhipaxan qamasipxi, jupanakax


walja uywanipxiwa.

Kawkins qamasta

Khyan qamasta

P. Kawki.n.s jumax qamasta R. Nayax Sopocachi.n qamasta

P. Kawki.n.s jupax qamasi R. Jupax San Jorge.n qamasi

P. Jumasti R. Nayax Miraoresa.n qamasta

P. Tatamasti R. Jupax Alto marka.n qamasi.

El sujo na es el marcador del locativo se traduce en,


por eso cuando los nombres de lugares terminan en un
consonante se agrega con la vocal a, despus se aade con
el sujo na, pero, cuando terminan en un vocal se agrega
directamente con el sujo na.

18 Curso de Idioma Aymara


KAWKITAS UK YATIATAKI

Mama Mariamp mama Warampix Tarijatapxiwa, jupanakax Orur markan


aruskipasipki.

A Kullaka, jumax kawkitatasa B Nayax Tarijatatwa,Jumasti

A Nayax Tarijata.rakitwa

A Tatam mamamax kawkitapxisa B Tataj mamajax Tarijatapxarakiwa

B Nnakax Tarijan qamasipxta

KIMSR JAQIMPI

A Jilata, jupax kawkitasa B Jupax Orurutawa,Jupasti


A Jupax Oruruta.rakiwa
A Tatap mamapasti B Tatapax Orurutawa, mamapax
PotositawaJupanakax Orur
markan qamasxapxi.

El sujo raki expresa la igualdad y la


inclusin, se traduce tambin

Curso de Idioma Aymara 19


MARA YATIATAKI

Ayllu Laqa Utan qamasir jilatanak kullakanakax taqiniw mar yatisi


munapxi.

Nayax sullkiritwa Nayax taypiritwa Nayax jiliritwa

P. Jumax qawqha mara.ni.tasa. R. Nayax p tunk mara.ni.twa.

P. Jumasti. R. Nayax kimsa tunk mara. ni.twa.

P. Kullakamax qhawqha mara.ni.sa. R. Jupax tunka suxtan mara.ni.wa.

P. Jumasti. R. Nayax p tunk mayan mara.ni.twa.

Cuando el sujo ni se aade a los nombres


est en funcin del posesivo y se traduce al
castellano como verbo tener.

20 Curso de Idioma Aymara


KUNA LURIRIS UK YATIATAKI

Aymar markanx akham sawiw utji: Inkasax chiwit qalax lupir


ituqaskaawa, jan ukax lupit chiwir itkataskaawa.

Jupax yatichiriwa Jupax yatiqiriwa Jupax qulliriwa

A Jumax kuna luriritasa B Nayax qulliritwa, qulla

utan Irnaqta: jumasti

A Nayax yatichiritwa, yati utan


irnaqta Jupasti C Jupax yatiqiriwa, yati utanrak

yatiqi
ARUNAKA
Nayax anatiritwa Yo soy jugador

Jumax arxatiritawa Eres abogado

Jupax qiwiriwa l es chofer


Jiwasax qilqiritanwa Nosotros somos escritores

En el idioma aymara, el sujo -iri sirve para


nominalizar los verbos.

Curso de Idioma Aymara 21


JISKTAATAKI

Tata Pedrox Marioruw jisktaski, Pedrox Marion tatapan mamapan


sutinakap yati muni.

Jumax kuna Nayax Pedro


sutinitasa sattwa

A Kuna sutinis juman mamamaxa. B Mamajan sutipax Marthawa.

A Tatamansti. B Tatajan sutipax Carlowa.

A Jumax sullkanitati. B Janiwa.

Tal como podemos apreciar, el sujo sti se


traduce al castellano y? Con el signicado
interrogativo, se aade a diferentes clases
de nombres.

22 Curso de Idioma Aymara


UTASIATAKI

kamisaki waliki

P. Aski urukipan kullaka R. Aski urukipanay jilata


P. Kunas juman sutimax kullaka R. Nayan sutijax Andreawa, jumansti
P. Nayan sutijax Oscarawa,
kawkins jumax qamasta, kullaka R. Nayax Miraoresan qamasta.
P. Nayax Villa Armonian qamasta
P. Jichhax kawkins irnaqta R. Orurun secretariat irnaqta,..jumasti
P. Nayax Tarijan yatichirit irnaqta
P. Kuna sutinis masimaxa R. Masijan sutipax Zulmawa
P. Waliki, jikisikam kullaka R. Jikisikamay jilata

ARUNAKA

Qamaa vivir en armona


Utjaa vivir en la existencia
Jakaa sobrevivir,
Curso de Idioma Aymara 23
UTAYAATAKI

Mariomp Anampix jacha yati utan utasipxi, jupanakax purapat


yanaptasisaw aymar ar yatiqasipki.

A Nayax Juan Quispe sattwa, B Masijax Milenka Yujra satawa,


jichhax San Jorgen Qamasta, San Jorgenrak qamasi,
nayax aymar yatiqiritwa, jupax aymar yatiqirirakiwa,
tunka phisqhan maranitwa, p tunk maraniwa,
tatajan sutipax Carlos Quispewa, tatapan sutipax Linu Yujrawa,
mamajan sutipax Marthawa, mamapan sutipax Wara Ticonawa,
m jilanikitwa. jupax m kullakan m jilaniwa,

ULLARTAPXAANI

: Juanchux jacha yati utan aymar yatiqi, jupax Copacabanatawa


jichhax chukyaw markan qamxi .

:Milenkax kipkarakiw jacha yati utan aymar yatiqi, jupax


Chukyaw markan yuririwa jichhax Tiwanakuruw irnaqir sara
muni.
24 Curso de Idioma Aymara
KAWKSAS UK YATIATAKI

A Kawksas chiqaxa B Chiqax aksawa

A Kupisti B Kupix aksawa

A Kawsats willkax jalsuni B Khaysat willkax jalsuni

A Kawsarus willkax jalanti B Khaysaruw willkax jalanti

A Yuspajara, walikpun B Janiw kunakisa.


yatichtistaxa

ARUNAKA

Thiya borde / orilla Kuchu rincn

Chiqa lado isquierdo Kupi lado derecho

Nayra adelante Qhipa atrs

Willka jalsu este Willka jalanta oeste

Uksawa ese lado es Aksawa este lado es

Curso de Idioma Aymara 25


ARUSKIPAWI

Qullasuyu Bolivia markasanxa, kimsa tunk jila aruw utji, yaqhip arunakax,
armataxiwa.

Kun sas muni ...sa muni

A Jumax aymar parliritati. B Jsa, nayax parliritwa.

A Ukjamax kun sas muni

qharurkama Castellan arunxa. B Ah hasta maana.

A Kuna arunaks parla yatta. B Aymara, Castellano,

Ingles ukanaka.

A Waliki, ukhamax jallalltatatawa...

26 Curso de Idioma Aymara


PAYR TAQA

CHACHA WARMI

Aymar sarawinxa, kunas panipuniw sapxiwa, ukatwa sapa ayllunxa


chacha warmipuniw wali yqata.

Chacha Warmi
Wayna Tawaqu
Yuqa Phuchha
Yuqalla Imilla
Achachila Awicha
Awkchi Taykchi
Tullqa Yuxcha
Allchhi Wawa
Tiyu Ipala
Ichutata Ichumama

Curso de Idioma Aymara 27


UACHTAYIR ARUNAKA

Aymar arunxa, kimsa uachtayir aruw utji, uka uachtayir arunakax


akirinakawa:

Uka
Aka
Khaya

Kunas akaxa ukax panqarawa

Kunas ukaxa akax qunuawa

Kunas khayaxa khayax utawa

Para mostrar varios objetos y cosas, podemos


combinar con el sujo naka, es decir ukanaka,
esos aknaka, estos khnaka, aquellos/as.

28 Curso de Idioma Aymara


SAMINAKA

Aymar markan wiphalapax paqalqu saminiwa, uka saminakax janiw ina


ukjamakikiti, jan ukax may maya uachtawinakanirakiwa.

Janqu

Blanco

Wila Larama Qillu

Rojo Azl Amarillo

Uqi Chuxa Chiyra Chuchi Sajuna

Plomo Verde Negro Caf Celeste

Churi Kulli anti

Naranjado Lila Rosado

Laqhu
Chuxa
Verde
claro

Qullasuyu, Bolivia markan wiphalapax kimsa


saminiwa uka saminakax akirinakawa: wila, qillu
ukjarux chuxa.

Curso de Idioma Aymara 29


ISINAKA

Aymar markanxa, taqiniw jilr mallkusar chhijllapxaasa. Mallkux wali


markasat amuytiriapawa. Yaqhip isinakapax akirinakawa.

LLUCHU

WISKHU
P. Kuna saminis aka lluchuxa P. Kuna saminis uka wiskhuxa

R. Uka lluchux chuxa saminiwa R. Aka wiskhux chiyar saminiwa


WAKA

P. Kuna saminis kh Wakaxa


R. Kh wakax uqimpit chuxampitawa.

30 Curso de Idioma Aymara


-NKI CHAXTA ARU

Aka chaxta arux jiskta arunakaruw jakachasi. Wali wakiskiriw


jisktaataki, ukjamarak jaysaataki.

MANQHANCHA

PULLIRA
P. Khitinkis aka manqhanchaxa P. Khitinkis uka pulliraxa
R. Uka manqhanchax jupankiwa R. Aka pullirax mamajankiwa

PHULLU
PUNCHU

P. Khitinkis uka punchuxa P. Khitinkis kh phulluxa


R. Aka punchux nayankiwa R. Kh phullux mamajankiwa

El sujo nki del idioma aymara se traduce de, tiene


carcter genetivo. Ac se muestra siguido al pronombre
interrogativo khiti quin

Curso de Idioma Aymara 31


QUTU ARUNAKA

Aka jisktawinakarux jaysapxsnawa jsa, saya jan ukax janiwa uka


arunakampi.

ALMILLA
CHUMPA

P. Aka laram chumpax P. Uka chumphi almillax


jumankiti mamamankiti

R. Jsa, uka laram R. Saya, aka chumphi


chumpax nayankiwa almillax mamajankiwa

R. Janiw uka laram R. Janiw uka chumphi


chumpax nayankitti, almillax mamamankiti,
uka laram chumpax uka chumphi almillax
jilajankiwa. phuchhajankiwa.

Tal como hemos notado, las oraciones


interrogativas requieren de una respuesta
armativa o negativa.

32 Curso de Idioma Aymara


JISKTAWINAKAR JAYSAATAKI

Iyaw siri, jiskhiri, janiw siri, ukjarux janit sas jiskhir arunakax
chiqaparjam arsuatakiw aski.

P. Jupax qulliriti
R. Saya, jupax qulliriwa.
P. Jupax yatichiriti
R. Janiw jupax yatichirikiti, jupax qulliriwa.

P. Jupax Espaa markankiriti


R. Janiw Jupax Espaa markankirikiti
Jupax Venezuela markankiriwa.

P. Jupax mama Marian phuchhapati


R. Saya, jupax mama Marian phuchhapawa.
P. Janit jupax mama Waran phuchhapki
R. Janiwa, jupax mama Marian
Phuchhapawa..

Curso de Idioma Aymara 33


JAKHUANAKA

Jakhuax jasakiwa, janiu chamakiti. Nayraqatax ampar lukananak mayat


qalltas tunkakam jaktama.

0 Chusa 15 Tunka phisqhani


1 Maya 16 Tunka suxtani
2 Paya 17 Tunka paqalquni
3 Kimsa 18 Tunka kimsaqalquni
4 Pusi 19 Tunka llatunkani
5 Phisqha 20 P tunka
6 Suxta 21 P tunk mayani
7 Paqalqu 30 Kimsa tunka
8 Kimsa qalqu 50 Phisqha tunka
9 Llatunka 90 Llatunk tunka
10 Tunka 100 Pataka
11 Tunka mayani 500 Phisqha pataka
12 Tunka payani 1.000 Waranqa
13 Tunka kimsani 1.000.000 Milluna
14 Tunka pusini

34 Curso de Idioma Aymara


JAKTHAPIA JAKHUQAA
MIRAYAA JALJAA

Jakhuanakampix jakthapsnawa, jakhuqsnawa, mirayaraksnawa,


ukhamarak jaljaraksnaw akhamata.

+ =

P. P quqamp m quqampix qawqha quqasa = R. Kimsa quqawa


P. Payamp mayampix qawqhasa = R Kimsawa

+
P. Kimsamp payampix qawqhasa R. Phisqhawa
P. Tunkamp p tunkampix qawqhasa R.Kimsa tunkawa

- P.Tunkat pay apaqama, qawqhasa


P. Patakat phisqha tunk apaqama, qawqhasa
R. Kimsaqalquwa
R. Phisqha tunkawa

x
P. Kimsa kut pay jaktama, qawqhasa R. Suxtawa
P. P kut tunk jaktama, qaqhasa R. P tunkawa

P. Tunkat panr jaljama, qawqhakamasa R. Phisqakamawa


/ P. Phisqhat panr jaljama, qawqhakamasa R. P chikatankamawa

Curso de Idioma Aymara 35


-NI CHAXTA ARU

Jichhax jisktawinakar jaysarak yatiqapxaani.

P. Jumax qawqha maranitasa R. Nayax p tunk


maranitwa

P. Nayax qawqha pankanitsa R. Jumax kimsa


pankanitawa

P. Jupax qawqha qilqaanisa R. Jupax p


qilqaaniwa

P. Jiwasax qawqha qunuanitansa R. Jiwasax p


qunuanitanwa

Debemos pronunciar notablemente las palabras


interrogativas como qawqha cuanto y kawkha
donde porque estas palabras tienen signicados
distintos.

36 Curso de Idioma Aymara


PACHA SARAYIRI

ARUSKIPAWI

A Kullaka, mayay jisktasima. B Kunacha.


A Pachay awistita, kuna pachaxisa. B Pusi jayput phisqha

katanakampixiwa.

A Yuspajar kullaka, ukhamax mk sar. B Iyaw jilata, saramaya.

Curso de Idioma Aymara 37


KIMSR TAQA

JANCHI SUTINAKA

Janchinakasan sutinakapat yatxataax wali wakiskiriwa. Yaqhip sutinakax

akirinakawa.

38 Curso de Idioma Aymara


QULLIRIN JISKTANAKAPA

Qullirinakax aymar markan sarawipat yatipxaapawa.Ukhamarak taqi


munasi chuymampiw usutanakar yanaptapxaapa.

PAYIR JAQIR JISKTAATAKI

P. Jilata, kunas jumar ustama R. Nayar piqiw usutu


P. Achachila, jumax kunat usutatasa R. Nayax kayut usuttwa

KIMSIR JAQIT JISKTAATAKI

P. Jupar kunas usu R. Jupar piqiw usu


P. Awichamax kunat usutasa R. Awichajax kayut usutawa

Algunas enfermedades de la cultura aymara


son psicolgicas, tales como el ajayu, katja,
anchanchu, etc.

Curso de Idioma Aymara 39


M QAMAWI

Ayllu Machaq Markan Wali kuchikiw tata Rolandomp mama Mariampix


qamasipxi, jupanakax wali munasi chuymanipxiwa.

Mama Mariamp tata Rolandompix jaqichatapxiwa, jupanakax kimsa


wawanipxiwa, p yuqall m imilla, jilr yuqapax Mariowa, taypr phuchhapax
Monicawa, sullka yuqapax Gorgewa, taqpachaniw ayllu Machaq Markan
qamasipxi.

JAYSAATAKI

1.Kuna sutinis mama Marian chachapaxa


R..................................................................................................
2.Tata Rolamdomp mama Mariampix qawqha wawanipxisa
R. ...............................................................................................

Los nombres propios del idioma aymara mantienen su


escritura original, aunque los hablantes monolinguies
de este idioma lo refonemizan.

40 Curso de Idioma Aymara


SUTI CHIMPU

Qullasuyu Markan qamasirinakax suti chimp apnaqasipxaasapuniwa,


jan ukax janiw jaqirjam ujatapksnati.

SUTI PHUQHATA: DIEGO ALANOCA CONDORI

KAWKITASA: BOLIVIATAWA

KAWKINS QAMASI: ALTU-MARKANA. AV.


TUPAK KATARIN QAMASI. JAKHUWIPAX - 20WA.

JAQICHATAT JANICHA: JANIWA

KUNRSAS YURITAYNA: 2 URU SARAQATA


SATA QALLTA PHAXSINA 2006 MARANA

KUNA LURIRISA: YATIQIRIWA


---------------------------
RIXINTAATAKI

Diego Alanocax Boliviatawa, jupax Altu markan


qamasi, janiw jaqichatakiti, urupax 20 uru saraqata
sata qallta phaxsinkiwa, jupax yatiqiriwa.

ARUNAKA
Phuqhata completo

Jaqichata casado

Apnaqaa manejar/ portar


Curso de Idioma Aymara 41
WILA MASI

Rolando Mara

Manuel Ana Monica

Wara

Rolandomp Marampix p wawanipxiwa, m yuqa, m


phuchha, jilr yuqapax Manuel sutiniwa, sullka phuchhapax
Mnica sutiniwa. Manuelox tata Rolandon jilr yuqapawa.
Manuelon warmipax Ana sutiniwa,Rolandomp Anampix
m phuchhanipxiwa, phuchhapax Wara sutiniwa. Waran
achachilapax Rolando sutiniwa, awichapax Maria
sutiniwa. Warax janiw jilanikiti, sapa imill wawakiwa.

42 Curso de Idioma Aymara


UTAYASIATAKI

Jilatanak kullakanaka...

Jilata, kawkits jutta

A Aski urukipan jilatanak kullakanaka,

Nayan sutijax Ricardo Quispewa,


Nayax qulliritwa,

Chukyaw markat purinta,

Jumanakamp aruskiptaataki...

Tata Ricardo Quispex ayllu Janqu Qalaruw puri


ukanxa, taqi jilanak kullakanakampiw aruskipi, quma
um tuqita, ukhamarak kumar jakasi tuqinakata.

Curso de Idioma Aymara 43


UNAQANAKA

Jupax wali kusisitawa Jupax wali llakitawa Jupax wali thithitawa


Ella es muy alegre Ella es muy triste l es muy enojado

Jupax wali jiwakiwa Jupax wali tuqisiriwa Jupax wali asxaririwa


Ella es muy bonita l es muy criticn l es muy tmido

Jupax wali chikhiwa Jupax wali qaphawa Jupax wali jayrawa


Ella es muy inteligente l es buen trabajador l es muy ojo

ARUNAKA

Jacha grande
Jiska pequeo

Thantha ropa vieja

Machaqa nuevo

44 Curso de Idioma Aymara


PATA UYWANAKA

Uka uywanakax pata thaya uraqin jakasiripxiwa, tarwanakap phuyunakap


ukhamarak lipichinakapax wali askiw aymar sarawinxa.

MALLKU cndor QARWA llama

TITI puma WANAKU huanaku

ALPACHU alpaca

WARI vicua

Curso de Idioma Aymara 45


PUSR TAQA

PACHA

Nayra achachil awichanakasax pachaparuw kuns lurapxiritayna,


pachaparuw yapuchapxiritayna, chuuchapxiritayna, jukampinakampi
ukatwa aymar markanxa kuna luraas pachanikiw saw arux utji.
Jupanakax qalanakata, warawaranakata, jamach kanwanakata
jukampinakat pach sarayapxiritayna.

JALLU CHHIJCHHI KHUNU

LUPI THAYA QINAYA

ARUNAKA

Chamaka oscuridad
Juyphi helada
Chhullunkhi hielo
Juntu caliente
Llaphi tibio
Chiwi sombra
Urpu neblina
46 Curso de Idioma Aymara
PHAXSINAKA

Aymar arunxa, phaxsi arux p amuytawinxa, akanxa sa muniwa los


meses del ao, yaqha arsuwinx sa munarakiwa la luna

AYMARA CASTELLANO
Chinuqa Enero
Anata Febrero
Achuqa Marzo
Llamayu Abril
Qasawi Mayo
Mara taqa Junio
Willka kuti Julio
Lakan phaxsi Agosto
Sata qallta Septiembre
Taypi sata Octubre
Lapaka Noviembre
Jallu qallta Diciembre

Curso de Idioma Aymara 47


KUNS UKAN LURASKAPXI

(1) Kumpurill patan walja panqaraw apxatata.


(2) Sapakiw jiska Warax muik tixitamp anatasiski.
(3) Mama Mariyax qarwa tarw qapuski.
(4) Phisix jiska Wararuw uchukiski.
(5) Maryux awtumpiw anataski.
(6) Julikun utapax yatiqa ut jakankiwa.

El sujoska, marca el presente progresivo,


es decir la accin se realiza en el mismo
momento se traduce al Castellano ando, endo
y yendo.

48 Curso de Idioma Aymara


JAMUSIANAKA

P. Kun kun siritasa


R. Jay jay siritwa
P. Kunas kunasa...

P. Kun kun siritasa


R. Jay jay siritwa
P. Kunas kunasa,
M tawaqux
Muykas thuqhkasax
Mkiw usuripti

P. Kunpachasa
R. Ukax...
qapuwa

P. Kun kun siritasa


R. Jay jay siritwa
P. Kunas kunasa,
Umar mantasax jan charanjatasiri
Ninar mantasax jan nakhantayasiri

P. Kunpachasa
R. Ukax...
chiwiwa

ARUNAKA

Wallqi Preada

Charana Hmedo

Curso de Idioma Aymara 49


SWINAKA

Manuelitux wajchawa, achachilapampikiw qamasi. Achachil Siskux


Manuelit allchhiparuw iwxaski.

1. Janiw awk taykar jachayakiti,


jan kunaniw jiwaa.
2. Janiw uta punkur qunukiti,
jaqiw karintasiri.
3. Janiw yuqall wawanx nakhantat chuqix manqakiti,
ijma warmimpiw jaqichasia.
4. Janiw chiqa wiskhump jawqasikiti,
qhichhaawa.
5. Janiw ampar lukanamp kurmir pikchukikiti,
ampar lukanaw usaqasiri.

Aymar markanxa, qhip nayr utasaw


sarnaqaa, sasaw achachil awichanakasax
iwxasiri.

50 Curso de Idioma Aymara


SIW SAWI

PILPINTUMPIT LULIMPITA

M kutix sumi pata uraqin m qillu panqaraw jilatayna, uka


panqarax wali jiwakpun panqaratayna, sapakitap laykux taqiniw wal jupar
munapxatayna.

Ukatwa m urux lulimp pilpintumpix panqaratjamax wal


waykasipxatayna, ukjamarak nuwasipxatayna, ukjamaruw panqarax m
chamak thaya aruman aliqakiw chhaqhatayna, ukjam ujasax pilpintump
lulimpix wali mulljataw aruskipxapxatayna. ukatxa m arumakirakiw
panqarax pachpan panqarxatayna.

Ukhat jichhurkamax plpintump lulimpix wiay masixapxiw


sapxiwa.

El sujo tayna es el marcador de tiempo de remoto


lejano, donde aparece generalmente en los relatos de los
cuentos, historias etc. Se traduce al castellano habia

Curso de Idioma Aymara 51


CHUQI SATAXATA

Tata Jusikump-mama Thayampix pamparuw wali alwat chuq satir


sarapxi, wali kuchikiw jupanakax taqi kast chuqinak satapxaraki, wila
chuqi, sani imilla, axawiri, pitikilla jukampinakampi.Tata Jusikux waka
yapitampiw sukarpayi, mama Thayax makirakiw sukar chuq ilunti, ukharux
sullka yuqapaw qhipat iwij wan qhallantaraki, ukhamarus jupanakax
kimsa wawanipxiwa, p yuq m phucha, Jilir yuqapax jacha yati utan
arxatiatakiw yatxataski, phuchhapax qullir yanapiriatakiw yatiqaskaraki.
Ukatwa tata Jusikump mama Thayampix wali kusisit qamasipxi.

JAYSAWI

1. Kuna sutinis mama Thayan chachapaxa


R.................................................................................

2. Mama Thayamp tata Jusikumpix qawqha wawanipxisa


R.................................................................................

52 Curso de Idioma Aymara


UYWANAKAT ULLAPXAANI

QARWA
Qarwax pata thaya uraqin
jakasir uywawa, ukampisa qipi
khumnaqir uywawa, tarwapax
wali askiw chankha qapuataki
ukhamarus uka chankhanakax
walirakiw isinak sawuataki.
Qarwax uta uywawa ukjamarus
wali chikhi uywat utatawa.

MALLKU
Mallkux taqi jamachinakat
sipan jachawa, ukjamarus
jacha khunu qullu patanakan
yatitarakiwa. Mallkurux janiw
khitis sawkaskaspat sapxiwa,
ukhamarak mallkux awyayala
uraqin chimpupat utatarakiwa.
Mallkux wali qamasan axsarkay
jacha jamachiwa.

Curso de Idioma Aymara 53


PHISQHR TAQA

ARU LURAYIRINAKA

Ullartapxaaniwa phisqa tunka aru lurayirinaka, uka aru lurayirinakax a


chaxta aruruw tukuyapxi.

Nro ARU Nro ARU


LURAYIRINAKA LURAYIRINAKA

1. Ayrua 26. Jisktaa


2. Apnaqaa 27. Jawsaa
3. Anataa 28. Jistkataa
4. Awatia 29. Jampatia
5. Apania 30, Jachaa
6. Achiktaa 31. Jaljaa
7. Apthapia 32. Jaria
8. Alaa 33. Jaytaa
9. Aljaa 34. Jaysaa
10. Amtaa 35. Juntuchaa
11. Arxataa 36. Jaqichaa
12. Armaa 37. Kiyaa
13. Aruntaa 38. Kuttayaa
14. Chiqtaa 38. Kharjaa
15. Chukua 40. Khuyua
16. Chintaa 41. Kanaa
17. Istaa 42. Katuqaa
18. Irnaqaa 43. Larua
19. Ikia 44. Luraa
20. Imaa 45. Lupia
21. Jayllia 46. Lipiyaa
22. Jakhua 47. Llamayua
23. Jalaa 48. Manqaa
24. Jutaa 49. Munaa
25. Jiwaa 50. Mistua

54 Curso de Idioma Aymara


ARUNAK TAMACHAATAKI

TIEMPO PASADO PRESENTE SINGULAR


PRONOMBRES FORMA FORMA FORMA FORMA NEGATIVA
PERSONALES AFIRMATIVA INTERROGATIVA NEGATIVA INTERROGATIVA

Nayax -twa -tti janiw -ktti janit -kta


Jumax -tawa -tati janiw -ktati janit -kta
Jupax -i-uywa -iti -uti janiw -kiti janit -ki
Jiwasax -tanwa -tanti janiw -ktanti janit -ktan

TIEMPO PASADO PRESENTE PLURAL


PRONOMBRES FORRMA FORMA INTER- FORMA FORMA NEGATIVA
PERSONALES AFIRMATIVA ROGATIVA INTERROGATIVA INTERROGATIVA

Nnakax -pxta -pxtti janiw -pktti janit -pkta


Jumanakax -pxta -pxtati janiw -pktati janit -pkta
Jupanakax -pxi -pxiti janiw -pkiti janit -pki
Jiwasanakax -pxtan -pxtanti janiw -pktanti janit -pktan

TIEMPO FUTURO SINGULAR


PRONOMBRES FORRMA FORMA INTER- FORMA FORMA NEGATIVA
PERSONALES AFIRMATIVA ROGATIVA NEGATIVA INTERROGATIVA

Nayax - .. -tti janiw -ktti janit -k


Jumax - .. ta -tati janiw -ktati janit -kta
Jupax - ni -niti janiw -kaniti janit -kani
Jiwasax -ani -aniti janiw -kaniti janit -kaani

TIEMPO FUTURO PLURAL


PRONOMBRES FORRMA FORMA INTER- FORMA FORMA NEGATIVA
PERSONALES AFIRMATIVA ROGATIVA NEGATIVA INTERROGATIVA

Nnakax -px -pxtti janiw -pktti janit -pk


Jumanakax -pxta -pxtati janiw -pktati janit -pkta
Jupanakax -pxani -pxaniti janiw -pkaniti janit -pkani
Jiwasanakax -pxaani -pxaniti janiw -pkaniti janit -pkaani

Curso de Idioma Aymara 55


TIEMPO PRESENTE PROGRESIVO SINGULAR

PRONOMBRES FORMA AFIR- FORMA INTERRO- FORMA FORMA NEGA-


PERSONALES MATIVA GATIVA NEGATIVA TIVA
INTERROGATIVA
Nayax -sktwa -sktti janiw -ktti janit -kta
Jumax -sktawa -sktati janiw -ktati janit -kta
Jupax -skiwa -skiti janiw -kiti janit -ki
Jiwasax -sktanwa -sktanti janiw -ktanti janit -ktan

TIEMPO PRESENTE PROGRESIVO PLURAL


PRONOMBRES FORRMA AFIR- FORMA INTERRO- FORMA FORMA NEGA-
PERSONALES MATIVA GATIVA NEGATIVA TIVA
INTERROGATIVA
Nnakax -skapxtwa -skapxtti janiw -pktti janit -pkta
Jumanakax -skapxtawa -skapxtati janiw -pktati janit -pkta
Jupanakax -skapxiwa -skapxiti janiw -pkiti janit -pki
Jiwasanakax -skapxtanwa -skapxtanti janiw -pktanti janit -pktan

TIEMPO REMOTO CERCANO SINGULAR


PRONOMBRES FORRMA AFIR- FORMA INTERRO- FORMA FORMA NEGA-
PERSONALES MATIVA GATIVA NEGATIVA TIVA
INTERROGATIVA

Nayax -ytwa -ytti janiw -kaytti janit -kayta


Jumax -ytawa -ytati janiw -kaytati janit -kayta
Jupax - .. nwa - .. nti janiw - .. kanti janit -kna
Jiwasax -ytanwa -ytanti janiw -kaytanti janit -kaytan

TIEMPO REMOTO CERCANO PLURAL


PRONOMBRES FORRMA AFIR- FORMA INTERRO- FORMA FORMA NEGA-
PERSONALES MATIVA GATIVA NEGATIVA TIVA
INTERROGATIVA

Nnakax -pxaytwa -pxaytti janiw -pkaytti janit -pkyata


Jumanakax -pxaytawa -pxaytati janiw -pkaytati janit -pkayta
Jupanakax -..nwa -pxanti janiw -pkanti janit -pkna
Jiwasanakax -pxayatanwa -pxaytanti janiw -pkaytanti janit -pkaytan

56 Curso de Idioma Aymara


TIEMPO REMOTO LEJANO SINGULAR

PRONOMBRES FORMA AFIR- FORMA INTER- FORMA FORMA NEGATIVA


PERSONALES MATIVA ROGATIVA NEGATIVA INTERROGATIVA

Nayax -ttwa -ttti janiw -kattti janit -katta


Jumax -ttawa -ttati janiw -kattati janit -katta
Jupax -taynawa -taynati janiw -kataynati janit -katayna
Jiwasax -ttanwa -ttanti janiw -kattanti janit -kattan

TIEMPO REMOTO LEJANO PLURAL


PRONOMBRES FORRMA FORMA INTER- FORMA FORMA NEGATIVA
PERSONALES AFIRMATIVA ROGATIVA NEGATIVA INTERROGATIVA

Nnakax -pxattwa -pxattti janiw -pkattti janit -pkatta


Jumanakax -pxtatawa -pxattati janiw -pkattati janit -pkatta
Jupanakax -pxataynawa -pxataynati janiw -pkataynati janit -pkatayna
Jiwasanakax -pxattanwa -pxattanti jnaiw -pkattanti janit -pkattan

Curso de Idioma Aymara 57


JISKTA ARUNAKA

Jiskta arunakarux walja chaxta arunakaw jakachasi uka chaxta


arunakar mayjtayiwa.

Kuna.sa Qu es
Khiti.sa Quin es
Qawqha.sa Cunto es
Kawkiri.sa Cul es
Kawkha.sa Dnde es
Kunjama.sa Cmo es
Kunarsa.sa / kunaqata.sa Cundo es

Tal como podemos apreciar, estos pronombres exigen


que el sujo -sa de informacin se aada para formular
las preguntas, asimismo cuadyuva juntamente con el
sujo -xa tpico.

58 Curso de Idioma Aymara


UTAT CHAXTA ARUNAKA

Aymar arunxa walja chaxta arunakaw utji, wali utatanakax


akirinakawa.
Chaxta Uachtayawinaka Suti Castellano
arunaka
-ru Jupax anuruw tant waxti Direccional a, hacia, al
-taki Jupax tatapatakiw isi ali Destinativo para
-mpi Jupax warmipampiw irnaqi Conjuntor y, con
-ta Nayax wiyachat jutta Procedncia de, desde
-raki Jupax jilajatakirakiw irnaqi Destinativo tambin
-na Kawkins utji Localizador en
-nki Khitinkisa Genetivo de
-kama Kawkhakamas sarta Limitativo hasta
-puni Qawqhapunisa Denitivo siempre
-ki Jukitakiwa Afectivo no ms
-ni M jilanikitwa Posesivo tener
-iri Manqiri Nominalizador dor
-naka Jupanakawa Pluralizador es, -s
-si Jupax manqasiskiwa Reexivo se
-ta Quntasimay jila Minimizador

UACHTAYAWI

P. Kunarus mark sarta P. Kawkharus atamirij uchta


R. Alasiriw mark sarta R. Akharuw atamirim uchta
P. Khitirus qulq churta P. Kunarsarus jutta
R.. Juparuw qulq churta R. Japjaruw jut
P. Qawqharus chuq aljta P. Kawkirus sarta
R. Jukarukiw chuq aljta R. Achacachiruw sarta

De esta manera se pueden combinar los pronombres


interrogativos juntamente con los sujos ms usuales.

Curso de Idioma Aymara 59


PURAPAT YANAPTASIATAKI

Nayax jumaruw qulq mayt.sma (1ra y 2da persona)


Nayax juparuw qulq mayt.ta (1ra y 3ra persona)
Jumax nayaruw qulq mayt.ista (2da y 1ra persona)
Jumax juparuw qulq mayt.ta (2da y 3ra persona)
Jupax nayaruw qulq mayt.itu (3ra y 1ra persona)
Jupax jumaruw qulq mayt.tama (3ra y 2da persona)
Jupax juparuw qulq mamyt.i (3ra y 3ra persona)
Jupax jiwasaruw qulq mayt.istu (3ra y 4ta persona)
Jiwasax juparuw qulq mayt.tana (4ta y 3ra persona)

En la conjugacin pronominal del idioma aymara


no todos los verbos tienen esta caracterstica,
con mayor frecuencia participan los verbos como
munaa, churaa, aljaa, istaa, etc.

60 Curso de Idioma Aymara


APA ARU LURAYIRINAKA

Aka qutu arunakax jamuqatanakar uxattas qilqtatawa

AYAA QIPIA
Tiyujax uraq phataatakiw pik Tata Jusikux qhatun aljaatakiw chuq
ayaski. qipiski.

WAYUA IRAA
Waynax isip taxsuatakiw um Mariox kankaatakiw wallpa kanw
wayuski. iraski.

Curso de Idioma Aymara 61


MARQAA
ITUA
Claudiax wakar waxtaatakiw siwar
Masijax wali qaritaw jayu tik ituski.
marqaski.

ASAA ICHUA
Jupax wawapatakiw chayru manq Mama Mariax asu waw qullayiriw
asaski. ichuski.

JIKHAA QHIWIA
Qhaturuw tata Rimichux qarw jikhaski. Mariela tawaqux utaparuw kull
qhiwiski.
62 Curso de Idioma Aymara
JACHIA PHUXTUA
Qhatun mama Mariax juph Qhatun kh mamax ulluk
jachnaqaski. phuxtnaqaski.

WIYAA TIMPHIA
Uka jaqix nin wiyaski. Jupax chuq timphnaqaski.

En el idioma aymara existen ms de 30 verbos de llevar, las


cuales se traducen apaa. Es muy probable que la cultura
aymara en condicin de ser nmada tenian la necesidad de
transportar de diferente manera, es decir, de un lugar a
otro por eso los verbos de llevar son elementales en este
idioma.

Curso de Idioma Aymara 63


WAKTAYAWI

IYAW SIRI JISKHIRI


Nayax ut saraajawa Nayax ut saraajati
Jumax ut saraamawa Jumax ut saraamati
Jupax ut saraapawa Jupax ut saraapati
Jiwasax ut saraasawa Jiwasax ut saraasati

JANIW SIRI JANIT SAS JISKHIRI


Janiw nayax ut saraajakiti Janit nayax ut saraajaki
Janiw jumax ut saraamakiti Janit jumax ut saraamaki
Janiw jupax ut saraapakiti Janit jupax ut saraapaki
Janiw jiwasax ut saraasakiti Janit jiwasax ut saraasaki

Las obligativas del idioma aymara trascienden


de la composicin de sujos posesivos -ja, -
ma, -pa, -sa y con la obligativa -a.

64 Curso de Idioma Aymara


SUXTR TAQA

YUSPAJARTASIATAKI

Yuspajar tata Janiw kunatsa

A Walikpun yanaptistax tata,


nayax jumar kuns yanaptxarakimawa
walpun jumar yuspajarsma.

B Iyaw tata, janiw kunakisa.

Aymar markanx taqi kunas aynikiwa, ukatwa


jichhurunakanxa ayni, minka, waki, ukanakax
jukamp jachanchayapxaasa.

Curso de Idioma Aymara 65


JISKTASIATAKI

San pedrox kh alayawa


Kawkhas San pedroxa

A Aski ur churatam mama. B Jumarus ukhamaraki.


A Mama, mayay jisktasima. B Kunacha.
A Kawkhas mama Julian
utapaxa. B Mama Julian utapax kh
aynachawa, aka chiqapnam
mantaskakima, ukankaspa chawa.
A Iyaw mama, yuspajara...
m qhiprkama. B M qhiprkamaya.

ARUNAKA

Aynachawa es adentro

Mantaskakima entra noms


Qhiprkama hasta otro dia

66 Curso de Idioma Aymara


TUMPIR SARAATAKI

Achachilan jilr allchhipaw achachil Siskur thaqhaski. Achachil Siskux jan


pachaniw uta manqhan is chukusiski.

Achachilajax Jsa,
akankaskiti akankaskiwa

A Kamisak mama Mariela B Walik mama Erika


A Mama Erika, nayakiw
achachilajar tumpir jutta... B Walik juttaxa,
achachilamax akankaskiwa
A Akankaskiti B Jisa, akankaskiwa
uka utar mantaskakima...

ARUNAKA

Aksaru a este lado


Akankaskiwa esta aqu
Mantasinkkima pase noms

Curso de Idioma Aymara 67


MAYTASIATAKI

A Tata, mayay achiktasima. B Kunacha.


A Qulqiy maytita. B Kunarskama.
A Qharurkamakispawa. B Qawqhrak munasmasti
A M phisqha waranqakispawa. B Janiw ukhax utjkaspati, pusi
waranqakiw utjaspa.
A Ukjax walikispawa, mira sum ampi. B Ukhamax qharuruw
churxitat tata.
A Iyaw tata, qharurux churxapunimawa...

ARUNAKA

Kunacha que ser


Maytita prestame
Kunarskama hasta cuando

68 Curso de Idioma Aymara


ACHIKTASIATAKI

Tata Siskux tata Jusikur achiktasiriw sari, Siskux jacha jichhu ut utacha-
si muni.

A ...Tata mayay achiktasima B Kunacha


A Uta utachasi munta,
janit yanaptitasma B Kunarsarak utachatasti
A Qharuruw utach jistxaya B Qharurux janiw kuns
lurktti,yanaptask irismawa.
A Mira sum ampi, janikiy
ukhamamt quli tata. B Iyaw tata, jan llakisimti,
jutwa
A Jutakitapi... ukjamax saraway B Sarawayam tata.

ARUNAKA
Achiktasia rogar o suplicar
Yanaptana ayudar
Utachaa construir la casa
Yanaptaskirismawa te puedo ayudar
Curso de Idioma Aymara 69
ARUSKIPAWI: UTANA

Tata Rolandox tata Istikuruw thaqhaski, Ukat mama Teresax janiw akankit
sasaw tata Rolandor yatiyi.

A Aski urukipan mama Teresa B Aski urukipanay tata Rolando


A Mama Teresa, tata Istikux
akankaskiti B Janiw akankiti irnaqawiparuw
sarxi
A Jilr yuqamasti B Jichhaw markat puniskani
A Ukjamax achachilamp
jikistaway B Achachilax janirakiw akankiti,
phuchhap tumpiriw sari
A ...chachamax kuna qatas
purinxani B Jaypuruw purinxani, jaypuruw
jutta
A Ukhamax jaypuruw kuttan B Iyaw tata...

ARUNAKA

Sarxiwa ya se fue
Jikistaway me encontrar
Akankaskiti esta aqu

70 Curso de Idioma Aymara


ARUSKIPAWI: QHATHUNA

Patak amay qhatun mama Siskax chuq aljaski, mama Rosax Siskatrak
chuq alasiski.

Apasimaya Chuq aljita

Aljiri: Mama, altasitaya Alasiri: Qawqharak uka


chuqimasti
Aljiri: Aruwax kimsa tunkawa Alasiri: Ancha jilarakis
Aljiri: Ukhamapi, irxatxchixaya Alasiri: Aka apillasti
Aljiri: Aruwax p tunkawa Alasiri: Ukhamax aka apill
aljita...pistarapitaya
Aljiri: Akax mama Alasiri: Yuspajar mama...

ARUNAKA

Ancha/wali demasiado
Iraqtitaya rebajame pus de precio
Aljita vendeme
Apasimaya llevate pus

Curso de Idioma Aymara 71


ARUSKIPAWI: QULLA UTANA

Kunas kamachtama
Tata, janiw waliktti

A Aski urukipan mama Maria B Aski urukipanay tata qulliri


A Mama Maria... ustamti B Jsa... janiw waliktti
A Kunas kamachtama B Piqikiw wal usutu
A Kunata B Janiw yatktti
A Kunampis ustama B Janiw kunampisa, piqikiwa
A Ukhamax aksar mantasinkakima B Walikiw tata qulliri...

ARUNAKA

Janiw waliktti no estoy bien


Kunampis stama qu ms te duele
Janiw kunampisa nada ms
Kunas kamachtama qu te ha pasado

72 Curso de Idioma Aymara


ARUSKIPAWI: THAKHINA

A ...Jilata, kawkirus wali laq saraskta B Masijar tumpiriw saraskta...


jumasti
A Tantachawiw utjan siwa, ukaruw
saraskta: B Kuna tantachawirak utjanisti
A Markat tata qulliriw purinin siwa B Chiqapuni
A Jsa... B Janiw nayax yatktti, ukhamax
anchhitaw jut
A Juttapi jilata...

ARUNAKA

Tumpaa visitar
Tantachawi reunin
Chiqapuni de verdad?
Jutwa voy a venir

Curso de Idioma Aymara 73


ARUSKIPAWI: IRNAQAWINA

Jaqinakaw uraq Kunans


apara munapxitu yanaptirisma

A Aski urukipan tata arxatiri B Aski urukipanay mama... kawkits


Jutawayta...Ukhar quntasima
A Yuspajar tata... B Jichhax Kunans yanaptirisma
A Tata arxatiri, jaqinakaw uraq
apara munapxitu B Kunata... kunch jan wal lurxta
A Janiw kunsa ...tantachawiruw
jan jutktat sapxakituwa... B Ukax janiw walikiti...

ARUNAKA

Uraqi territorio
Tantachawi reunin
Aparaa quitar

74 Curso de Idioma Aymara


ARUSKIPAWI: MANQAWINA

A Mama Maria, kuna manqas


utjtama B Utjiw saxta, chayru, pisqi,

sillpanchu, ukhar quntasiskakima

A Wallaqix utjtamti B Jisa, utjarakiwa, manqasimaya.

A Ukhamax challwa wallaq aljita B ... Akax tata, manqasima

A Iyaw mama... sumarakis B Jsa, ukhamak phaytirita...

ARUNAKA
Chaphaqa inspido
Jayukara salado

Kallku amargo

Achhiju caliente

Curso de Idioma Aymara 75


ARUSKIPAWI: AWTU MANQHAA

Tata Eulogiox janiw chukyaw mark ujkiti, ukatwa wali llakit sarnaqi. Tata
Rolandox Eulogior llakit ujasax makirakiw yanapti.

A...tata kawkhakamas sarta, B Nayax Peres Velasckamaw sar...


jumasti
A Nayax Pradkamaw sar,
kunarus wali alwat sarnaqta. B Suti katuy papil apsuriw sar
A Jumataki B Janiwa, jilr yuqajatakiwa, jupaw
cuartelar manta muni
A Aaa... ukax janiw chamakiti,
jasakiwa. B Janit yanaptitasma, mira sum
ampi
A Kun janix yanaptamawa,
jan llakisimti B Ya, walikiw tata...

ARUNAKA
Kawkhakama hasta donde
Suti katuy papila certicado de nacimiento
Jasakiwa es facil
76 Curso de Idioma Aymara
PAYR JALJA

Curso de Idioma Aymara 77


78 Curso de Idioma Aymara
1
EJERCICIOS

Complete la oracin con los verbos


que corresponden utilizando el
tiempo presente progresivo.

(1) Jupax yati utaruw ............... (2) Jupax pank ....................................

(3) Jupax yati utan .................... (4) Jupax yati utan wayr. ....................

(5) Jupax pank ............................ (6) Jupax yati utat...............................


Curso de Idioma Aymara 79
2

SALUDO Y DESPEDIDA

Complete en la siguiente conversacin


con las palabras que faltan.

A Kamisak ___________________
B Walik ___________________
A Aski ________________ kullaka
B ______________________ jilata

A Aski arumakipan ____________


B Aski ____________________ jilata
A Kunjamasktasa
B ________________________ wa

A Jikisikam kullakanaka
B ______________________
A Qharurkama
B ______________________
A Arumanthkam jilata
B ______________________
A Luniskam tata
B ______________________
A Jutir phaxskam mama
B ______________________

80 Curso de Idioma Aymara


3

SUFIJO PLURALIZADOR

Escriba 5 ejemplos utilizando el


sujo -naka pluralizador.

1. Jaqi + naka = jaqinaka


2. ___________________________
3.____________________________
4.____________________________
5.____________________________
6.____________________________

PRONOMBRES PERSONALES

Traduzca los pronombres personales


del aymara al castellano.

Naya R______________ Nnaka R_______________


Juma R______________ Jumanaka R_______________
Jupa R______________ Jupanaka R_______________
Jiwasa R______________ Jiwasanaka R_______________
Curso de Idioma Aymara 81
5

SUFIJOS POSESIVOS

Complete en los puntos


con sujos posesivos que
corresponden.

1. Jupax nayan tata......wa 5. Nayax jupan jila......twa


2. Eugeniax jupan ipala......wa 6. Jumax nayan yatichiri.....tawa
3. Akax juman panka......wa 7. Jupax wali munat masi....wa
4. Akax jiwasan marka......wa 8. Jupax jiwasan masi.....wa

LOS COLORES

Dibuje la wiphala andina y pinte


sus respectivos colores.

82 Curso de Idioma Aymara


7

CONVERSACIN

Responda a las siguientes


preguntas.

P. Kamisak jilat P. Kunas jupan sutipaxa


R. Walik______________ R. Jupan Sutipax ________-wa
P. Kunas juman sutimaxa P. Jupax qawqha maranisa
R.____________________ R.____________________
P. Jumax qawqha Maranitasa P. Kawkins jupax qamasi
R.____________________ R. ___________________
P. umax kawkins qamasta P. Jupax kuna luririsa
R. ___________________ R. ___________________
P. Jumax kuna luriritasa P. Kuna sutinis jupan tatapaxa
R. ___________________ R. ___________________
P. Kuna sutinis juman tatamaxa P. Mamapasti
R. ___________________ R.___________________
P. Mamamasti P. Tatapasti
R.____________________ R. _____________________
P. Khitis jupaxa
R. ___________________

Curso de Idioma Aymara 83


8

PRONOMBRES DEMOSTRATIVOS

Responda a las siguientes preguntas utilizando


los pronombres demostrativos

P. Kunas ukaxa
R.______________________

P. Kunas akaxa
R.______________________

P. Kunas khayaxa
R.______________________

LOS NMEROS

Traduzca los siguientes nmeros al aymara y


al castellano.

45: __________________________ P tunka ____________________


15: __________________________ Kimsa tunk suxtani ____________
8: ___________________________ Lltunka ____________________
30: __________________________ Suxta tunka _________________
100: _________________________ Patak tunkani ________________

84 Curso de Idioma Aymara


10

SUFIJO GENETIVO -NKI

Para responder a las siguientes preguntas


utilice el sujo -nki

P. Khitinkis aka qipiaxa R ______________________

P. Khitinkis uka qipixa R ______________________

P. Khitinkis kh surtijaxa R ______________________

11
VERBOS

Traduzca al aymara los siguientes verbos con


carcter innitivo.

Querer _______________________ Jugar ______________________


Plantar _______________________ Saludar _____________________
Comprar______________________ Escuchar ___________________
Defender _____________________ Dormir______________________
Recordar _____________________ Preguntar ___________________
Curso de Idioma Aymara 85
12

VESTIMENTA ANDINA

Describa la vestimenta de estas personas

Jupax almillaniwa .....................................niwa


............................................. ..niwa .....................................niwa
............................................... niwa .....................................niwa

13

SUMA, RESTA, MULTIPLICACIN y DIVISIN

Complete con los nmeros que corresponden

Suma P. Tunkamp p tunkampix qawqhasa R. ______________


Resta P. _____________________________ R. P tunk payaniwa
Multi. P. Pusi kut pay jaktam qaqhasa R. ______________
Div. P. ___________________________ R. Suxtakamawa

86 Curso de Idioma Aymara


14

SUFIJO TI INTERROGATIVO

Responda en forma armativa e interrogativa a las


siguientes preguntas.

P. Jupax juman jilamati P. Akax jupan pankapati


R. Jisa, ______________ R. Janiw _________________
R. Janiw _____________ R. Akax __________________

15

ENFERMEDADES

Mencione 10 enfermedades que conoces

1. Purak usu ____________________ 6. _______________________


2. _____________________________ 7. _______________________
3. _____________________________ 8. _______________________
4. _____________________________ 9. _______________________
5. _____________________________ 10. ______________________
Curso de Idioma Aymara 87
16
CANCIN

Contando y cantando en aymara con los


awatias tunkata-p tunkaru

Suma quli nayra suma mark aymara


Bonitos ojos, bonito pueblo aymara

Tunka mayani, tunka payani, tunka kimsani,


Once, doce, trece.

Tunka pusini, tunka phisqhani.


Catorce, quince.

Jan armasimti, jan pinqasimti


No te olvides no tengas vergenza

Tunka suxtani, tunka paqalquni, tunka


kimsaqalquni,
Diecisis, diecisiete, dieciocho

Tunka llatunkani, p tunka.


Diesinueve, veinte.

Jan armasimti suma quli nayra suma mark aymara


No tengas verguenza, no te olvides bonitos ojos,
bonito pueblo aymara

Autor: Los Awatias

88 Curso de Idioma Aymara


17

EL RELOJ

Escriba la hora que marca el relj

Chika urut ........................ ............................. alwat


.......................................... ......................................
.......................................... ......................................

18

SI O NO
Marque con una cruz si la respuesta es s o no

Jisa Janiwa
1. Jumax pank ulla muntati x
2. Jupax aymar ar yatiqa muniti
3. Masimax p tunk maraniti
4. Jumax pilut anata yattati
5. Jumax thuqhur sartati
6. Jupax yatichirit muni
7. Jupax axsaririti
Curso de Idioma Aymara 89
19

PARTES INTERNAS DEL CUERPO HUMANO

Traduzca las partes internas del cuerpo humano


al idioma castellano.

Jiphilla....................... Tapa chuyma.................... Lluqu.............................

Kiwcha.......................... Maymuru....................... Wila...............................

20
PARTES DEL CUERPO HUMANO

Traduzca al aymara las siguientes partes del cuerpo

Cabeza ______________________ Estmago ___________________


Boca ________________________ Mano ______________________
Narz ________________________ Pie ________________________

90 Curso de Idioma Aymara


21

ANIMALES

Complete a los puntos con las vocales o consonantes que faltan.

qaqi... ....chhillankha a....ku

phi... chhi...chhi ....pachu

jampa... ki...mira ...li

qa..wa ....nku iwi...

Curso de Idioma Aymara 91


pilpin.... urqu .....pa qala ........

.......mari uthurun.... ......phila

la....... qa......qi khu ........

....nu ku..... ...... ka

92 Curso de Idioma Aymara


22

ACTIVIDADES DE PERSONAS

Describa las caractersticas y la actividad de estas personas.

Jupax kuns luraski Jupax kuns luraski Jupax kuns luraski


R........................ R........................ R...........................

Jupax kuna luririsa Jupax kuna luririsa


R........................ R.........................

Curso de Idioma Aymara 93


23

TIEMPO PASADO PRESENTE-FUTURO-PRESENTE PROGRESIVO

Responda a las siguientes preguntas.

P. Jumax markar thuqhur sartati. P. Utan jupax pank ulliti.


(+) Jsa................................. (+) Jsa,.................................
(-) Janiw................................. (-) Janiw................................

P. Jusikux aymar yatiqaskiti. P. Jiwasax chuq yapuchaaniti.


(+) Jsa.................................. (+) Jsa,.................................
(-) Janiw................................. (-) Janiw................................

P. Jumax Tarij mark ujtati. P. Jupan tatapax qulliriti.


(+) Jsa,................................. (+) Jsa,.................................
(-) Janiw................................. (-) Janiw................................

P. Jupan awichapax qhuruti P. Machaq awt kullakamax alaniti.


(+) Jsa,................................. (+) Jsa,.................................
(-) Janiw................................. (-) Janiw................................

P. Jumax aymar yatiqir sartati. P. Jiwasax jupar yanapir saraaniti


(+) Jsa,................................. (+) Jsa,.................................
(-) Janiw................................. (-) Janiw.................................

94 Curso de Idioma Aymara


24

TIEMPO PASADO PRESENTE-FUTURO

Complete en los puntos con las palabras que faltan.

P. Jupan tatapax Qulliriti. P. Jumax walja awtunitati.


Janiw............................ Janiw nayax..................
Jupan tatapax yatichiriwa. Nayax m......................

P. Jumax walja uywanitati P. Jiwasax Tiwanak saraaniti


Janiw ........................... Janiw..............................
Nayax........................... Jiwasax...........................

P. Jupax Orur saraniti P. Jupanakax isi alakippxiti


Janiw ........................... Janiw..............................
Jupax ........................... Jupanakax......................

P. Jumanakax qamiripxtati P. Jupanakax awkin taykanispkiti


Janiw............................. Janiw...............................
Nanakax ....................... Jupanakax.......................

P. Jiwasanakax tantachawir sarapxaaniti


Janiw .........................................
Jiwasanakax ..............................

Curso de Idioma Aymara 95


25

TIEMPO FUTURO

Construya 6 oraciones en forma armativa

1._______________________________________

2._______________________________________

3._______________________________________

4._______________________________________

5._______________________________________
6._______________________________________

26

TIEMPO PRESENTE PROGRESIVO

Construya 6 oraciones en forma armativa

1._______________________________________

2._______________________________________

3._______________________________________

4._______________________________________

5._______________________________________

6._______________________________________

96 Curso de Idioma Aymara


27

LA FAMILIA

Interprete el siguiente esquema

Tata Mama
Luli Puya

Jilr Jilr Sullkr


Taypr
Yuqa yuxcha Yuqa
Juqa
Willka Phaxsi Katari
Qulqi

Allchhi Allchhi
Sisku Qhuya

............................................................................................
............................................................................................
............................................................................................
............................................................................................
............................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

Curso de Idioma Aymara 97


28

CONVERSACIN

Complete el dalogo aymara

A Kamisak _________________________
B Walik ___________________________
A Jumax kawkits jutaskta
B _________________ jutaskta...jumasti
A Nayax _________________ jutaskta
B Jichhax ____________________ saraskta
A __________________________ ruw saraskta...jumasti
B Obrajesaruw ________________ skta
A Obrajesant qamasta
B Jsa Obrajesan ______________ , jumasti
A Nayax munaypatan __________________
B Jikisikam
A _________________________

A Kunas _____________________ sutimaxa


B Nayan sutijax _______________ wa, jumansti
A Nayan sutijax _______________
B __________________________ nsti
A Tatajan ____________________ wa
B Mamamansti
A __________________________ jan sutipax _______________
B Janit sutipax Manuelaki
A Janiwa, ____________________ wa
98 Curso de Idioma Aymara
29

MARQUE LA RELACIN CORRECTA

PROCEDENCIA

a). Jupanakax kawkitpxisa a). Nnakax Cubatapxtwa.


b). Aka isix kawkitasa b). Jupanakax Indiatapxiwa
c). Jumanakax kawkitpxtasa c). Kh awtux Chilitawa
d). Kh awtux kawkitasa d). Uka isix Chinatawa

PROFESIN

a). Jumax arxatiritati a). Janiwa, tatapax arkitiktuwa


b). Jupax ijiiruti b). Jsa, nayax arxatiritwa
c). Tatapax chukuriti c). Jsa, jupax ijiiruwa
d). Masimax kaask askichiriti d). Janiwa, masijax isi chukuriwa

PERSONAS O COSAS

a). Mariax kunjamasa a). Jupax injiiruwa


b). Utapax kuna saminisa b). Mariax wali jiwakiwa
c). Jupax kunasa c). Utapax chuxa saminiwa
d). Phaluchapax kunatasa d). Phaluchapax quritawa

Curso de Idioma Aymara 99


EXPRESIONES EN DIFERENTES SITUACIONES
UYWANAKXATA SOBRE LOS ANIMALES

Aymara Castellano
Tatamax qhuruti t pap es malo?
Kuna kast uywanaks uywasta qu clase de animales cras?
Qawqha phisinitasa cuantos gatos tienes?
Kuna uyws munasma qu animal quisieras?
Qawqhampis qarw ala munta con cuanto quieres comprar
la llama?
Qawqhampis alanta con cuanto compraste?
Anumax kawkchasa que tamao es t perro?
Anump phisimpix janit nuwasipki no pelean perro y gato?
Wank muntati te gusta el conejo?
Khititakis uka wallp alta para quin compras esa
gallina?

IRNAQAWXATA SOBRE EL TRABAJO


Aymara Castellano
Khitimpis irnaqta con quin trabajas?
Qawqha pachas irnaqxta hace qu tiempo trabajas?
Irnaqa muntati te gusta trabajar?
Kunrskamas irnaqta hasta cuando vas a trabajar?
Kunampis irnaqta con qu trabajas?
Kuna pachats irnaqa qallta de qu hora empiezas a trabajar?
Irnaqa munaskaktati quieres continuar trabajando?
Khititakis irnaqta para quin trabajas?
Kawkhans irnaqta donde trabajas?
Qawqhats irnaqta por cuanto trabajas?

100 Curso de Idioma Aymara


USXATA SOBRE LA ENFERMEDAD

Aymara Castellano
Kunat usutasa de que est enfermo?
Kawkhas usu donde le duele?
Kunarsat usutasa desde cuando esta enfermo?
Qullapxtamti te curaron?
Khitis qullaytama quin te hizo curar?
Jupax usutarakiti el tambin esta enfermo?
Janit usutaxta ya no estas enfermo?
Khitis qulltama quin te cur?
Kawkharus qullayasta donde te hiciste curar?
Usuti Duele?

JAQXATA SOBRE LA ACTITUD DE LA PERSONA

Aymara Castellano

Tatamax qhuruti t pap es malo?


Sullka jilamax wali tukhati t hermano menor es muy aco?
Utaman khitis wali qhuru quin es el ms malo en tu casa?
Jilamasti y t hermano?
Kunats thithi por qu blasfema?
Khitimpis tuqisi con quin se rie?
Khitirus tuqxi a quin le rie?
Kunats tuqisipxi por qu se rien?
Thithitskakiti sigue renegado?
Sapa kutit thithita cada ves est renegado?

Curso de Idioma Aymara 101


ALJAXATA SOBRE LA VENTA

Aymara Castellano

Kuns alja munta qu quieres vender?


Kunats alja munta por qu quieres vender?
Kunamps alja munta qu ms quieres vender?
Khitis aljam jistama quin te dijo que vendas?
Kunrsas aljta cuando vas a vender?
Khitirus aljata a quin vas a vender?
Qawqharus aljta a cuanto vas a vender?
Ak aljarakitati tambin vas a vender este?
Aljapunitati vas a vender siempre?
Janit alja munxta ya no quieres vender?

102 Curso de Idioma Aymara


BIBLIOGRAFA

1.- Bertonio, Ludovico. Trascripcin del vocabulario de la lengua aymara: versin


corregida de radio San Gabriel. - - La Paz: s.e.

2.- Briggs, Lucy Therina. Variantes regionales y sociales. - - La Paz: ILCA, 1993.

3.- Cerrn, Palomino Rodolfo. Lingstica aymara: centro de idioma aymara.-


Cuzco: ERA, 2000.

4.- Duboes, Jeans. Diccionario de lingstica: alianza. - - s.l.: s.e., 2002.

5.- Chavez, Eulogio. Mtodo del aprendizaje del idioma aymara. - -


La Paz: s.e., 2001.

6.- De Lucca, Manuel. Diccionario aymara - castellano, castellano - aymara. -


La Paz: s.e., 1983.

7.- Gallego, Saturnino. Gramtica viva de la lengua aymara. - - La Paz: ISBOL, 1996.

8.- Gmez, Donato. Morfologa y gramtica aymara. - - La Paz: s.e., 1992

9.- Gutierrez, Pascual. Aprendizaje del aymara como segunda lengua. - -


La Paz: s.e., 2006.

10.- Grondin, Marcelo. Mtodo de aymara. - - Oruro: INDICEP, 1978.

11.- Gutierrez, Loza Feliciano. Glosario pedaggico. - - La Paz: s.e., 2000.

12.- Hardman, M.; Vasquez, J.; Yapita, J.D. Compendio de estructura fonolgica y
gramatical. - - La Paz: Gramma, 1998.

13.- Jachra Sarta. Diccionario especializado reas lenguaje, Bolivia:


matemticas, ciencias naturales y ciencias sociales. - - La Paz: s.e., 1991.

14.- Yapita, Juan de Dios. Enseanza del idioma aymara como segundo idioma. - -
La Paz: ILCA, 1981.

15.- Lewandowski, Theodor. Diccionario de Iingstica. - - Madrid: Lavel, 1986.


16.- Laime, Ajacopa Teolo. Como escribir en aymara El Alto. - - La Paz: s.e., 2005.

17.- Siani A., Jos R.; Viste, Ana Maria. Aprendizaje bilinge por vocablos. - -
La Paz: s.e., 2006.
18.- Voz y pensamiento del pueblo aymara. La Paz: VC, 2001.

19.- Proyecto de educacin bilinge.- - s.l.: wara, 1995.

20.- Ministerio de Educacin y Cultura. - - s.l.: wara, 1992.

Curso de Idioma Aymara 103


104 Curso de Idioma Aymara
Curso de Idioma Aymara 105
106 Curso de Idioma Aymara
Curso de Idioma Aymara 107
108 Curso de Idioma Aymara
Curso de Idioma Aymara 109
110 Curso de Idioma Aymara
Curso de Idioma Aymara 111
112 Curso de Idioma Aymara
Curso de Idioma Aymara 113
114 Curso de Idioma Aymara
Curso de Idioma Aymara 115
116 Curso de Idioma Aymara
Curso de Idioma Aymara 117
118 Curso de Idioma Aymara
Curso de Idioma Aymara 119

También podría gustarte