Está en la página 1de 126

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MAAYA KAN PEL


MTODO PARA EL APRENDIZAJE DE LA LENGUA MAYA

CUARTO CURSO


MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete


UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MAAYA KAN PEL


MTODO PARA EL APRENDIZAJE DE LA LENGUA MAYA
CUARTO CURSO

JAVIER ABELARDO GMEZ NAVARRETE


OTOO 2008


MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

Universidad de Quintana Roo


Blvd. Baha esq. Ignacio Comonfort s/n
Colonia del Bosque, Chetumal, Quintana Roo, Mxico
www.uqroo.mx
Javier Abelardo Gmez Navarrete
Segunda edicin 2008

ISBN:

Impreso en Mxico
Printed in Mxico
Ilustracin y Diseo: Juan Manuel Salazar Felipe
jmsf_huitzil@hotmail.com
Cuidado editorial: Magdalena Mulia Cabrera


UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
INDICE

INTRODUCCIN 9

UNIDAD
Objetivos de la unidad 11
Tsab kaan 12
Molay taanoob junpel 13
Meyaj junpel 13
oxtul x wayoob 14
Molay taanoob kaapel 15
Meyaj kaapel 16
J ma atan 17
Molay taanoob oxpel 18
Meyaj oxpel 18
J way koot 19
Molay taanoob kanpel 20
Meyaj kanpel 20
Ooch yetel teel 21
Molay taanoob joopel 22
Meyaj joopel 23
Kaxan tsikbal junpel 23
Molay taanoob wakpel 24
Tuntaj kaanbale junpel 24

UNIDAD
Objetivos de la unidad 29
In chan x kiichpam atan 30
Molay taanoob ukpel 31
Meyaj wakpel 31
Suunen 32
Molay taanoob waxakpel 32
Meyaj ukpel 33
Chen ta woolal 33
Molay taanoob bolonpel 34
Meyaj waxakpel 35
In paakat yetel juntul teel 35
Molay taanoob lajunpel 36
Meyaj bolonpel 37
X-maa xambil 37
Meyaj lajun pel 38


MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

Kaxan tsikbal kaapel 38


Molay taanoob bulukpel 38
Tuntaj kaanbale kaapel 39

UNIDAD
Objetivos de la unidad 43
Taanoob yoolal le meyaja 44
Molay taanoob lajkaapel 44
Meyaj buluk pel 46
Baanten kaanaan le tsaak ku beetaal ti u 47
Kaajiloob Yucataano 47
Molay taanoob oxlajunpel 49
Meyaj lajkaa pel 49
Baaxten leyli u meyajtaale 50
Molay taanoob kanlajunpel 50
Meyaj oxlajun pel 51
Makamaak ti le kojaaniloob suuk u tsaikoobo 52
yetel baaxoob beetik u yaantaloob 53
Molay taanoob joolajunpel 53
Meyaj kanlajun pel 54
Maaxoob ku tsaakoob yetel xiw 54
Molay taanoob waklajunpel 55
Meyaj joolajun pel 56
Kaxan tsikbal oxpel 57
Molay taanoob uklajunpel 57
Tuntaj kaanbale oxpel 58

UNIDAD
Objetivos de la unidad 61
J tsoon 62
Molay taanoob waxaklajunpel 63
Meyaj wak lajun pel 64
X nuk kuuk yetel x chukib 64
Molay taanoob bolonlajun pel 65
Meyaj uk lajun pel 66
Juntul otsil j tsoon kuts 67
Molay taanoob junkaal pel 68
Meyaj waxak lajun pel 69
Baats yetel ayin 69
Molay taanoob junpel ti kaa kaal 71
Meyaj bolon lajun pel 72
Noom 72


UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

Molay taanoob kaapel ti kaa kaal 74


Meyaj jun kaal pel 75
Kaxan tsikbal kanpel 75
Molay taanoob oxpel ti kaa kaal 76
Tuntaj kaanbale kanpel 76

UNIDAD
Objetivos de la unidad 81
U suumil kiik Mani 82
Molay taanoob kanpel ti kaa kaal 83
Meyaj junpel ti kaa kaal 84
U tsikbalil x taakumbinxunan 84
Molay taanoob joopel ti kaa kaal 86
Meyaj kaa peel ti kaa kaal 87
Bulkaabil 87
Molay taanoob wakpel ti kaa kaal 89
Meyaj ox pel ti kaa kaal 90
U xuul le yokol kaaba 90
Molay taanoob ukpel ti kaa kaa l 92
Meyaj kan pel ti kaa kaal 93
K yuum Manuel Antonio Ay 93
Molay taanoob waxakpel ti kaa kaal 95
Meyaj joo pel ti kaa kaal 96
Kaxan tsikbal joo pel 97
Molay taanoob bolonpel ti kaa kaal 97
Tuntaj kaanbale joopel 98

UNIDAD
Objetivos de la unidad 103
Janal pixan 104
Molay taanoob lajunpel ti kaa kaal 105
Meyaj wak pel ti kaa kaal 106
Chan baaj 107
Molay taanoob bulukpel ti kaa kaal 108
Meyaj uk pel ti kaa kaal 109
Juntul chiibal kaan yetel juntul juuj 109
Molay taanoob lajkaapel ti kaa kaal 110
Meyaj waxak pel ti kaa kaal 112
Baaxten ku bebechtik u jool le toloko 112
Molay taanoob oxlajunpel ti kaa kaal 114
Meyaj bolon pel ti kaa kaal 115
Juntul pujuy yetel juntul kuts 115


MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

Molay taanoob kanlajunpel ti kaa kaal 117


Meyaj lajun pel ti kaa kaal 118
Kaxan tsikbal wak pel 119
Molay taanoob joolajunpel ti kaa kaal 120
Tuntaj kaanbale wakpel 121

Bibliografa 123


UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

Introduccin

E
sta obra tiene como antecedente los libros denominados: MAAYA JUNPEL. Mtodo para el aprendizaje de la Lengua
Maya Primer Curso, ( dictaminado por la Academia de la Lengua y Cultura Mayas de Quintana Roo, publicado por la
Universidad de Quintana Roo. 2002 ) MAAYA KAAPEL. Mtodo para el aprendizaje de la Lengua Maya Segundo
Curso (dictaminado por la Academia de la Lengua y Cultura Mayas de Quintana Roo, publicado por la Universidad de
Quintana Roo. 2004) y MAAYA OXPEL Mtodo para el aprendizaje de la Lengua Maya Tercer Curso de Javier Abelardo
Gmez Navarrete, con cuyos contenidos establece una secuencia lingstica, pedaggica y psicolgica.

Los Objetivos Generales de este texto son:


Acrecentar el inters por el conocimiento del Idioma Maya como producto cultural.
Proseguir la adquisicin del Idioma Maya en su expresin oral y escrita.
Incrementar la capacidad para comprender a la poblacin maya parlante.
Reconocer la importancia que el idioma de estudio tiene como herramienta para cualquier profesional que trabaje en el
rea que habitan los mayas.
Incrementar la capacidad para escuchar, entender, hablar, leer y escribir en maya.
En el caso de la Unidades I, III, IV, V y VI se propone una primera lectura de acercamiento al texto, seguida de la segunda que
ser de traduccin con el apoyo, o no , del Diccionario ,segn necesidades individuales, ya que cada texto tiene su Vocabulario.
Despus podrn formularse preguntas para sostener un dilogo que nos permita hacer funcionales los conocimientos.

Es provechoso localizar expresiones idiomticas para utilizar en la pltica ocasional segn convenga. Para cada mdulo se
propone una entrevista sobre los temas que se sugieren presentndose asimismo un cuestionario que puede ser utilizado as, o
modificado, aumentando o substituyendo algunas interrogaciones. El material obtenido en las entrevistas debe ser escuchado
para mejorar la capacidad de eficiencia auditiva, para traducir y para acrecentar nuestro bagaje semntico y cultural sobre el
idioma meta. Como ltima actividad de cada Unidad se presenta una autoevaluacin.

En el caso de la Unidad II adems de acrecentar nuestra eficacia en la comprensin del Idioma Maya y desarrollar nuestra
capacidad de disfrute esttico, propone como ejercicio escribir los poemas convertidos en prosa.

Te deseamos mucho xito en el aprendizaje de este idioma autctono que constituye un producto cultural vivo, surgido,
depurado, enriquecido, erosionado y revitalizado por el devenir socio-histrico de la Pennsula de Yucatn.

Cualquier observacin, sugerencia o comentario sobre el idioma maya, la ortografa y la propuesta didctica, ser bien
recibida.
javiergomezn@yahoo.com.mx jagomez@correo.uqroo.mx.
EL AUTOR


UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

UNIDAD 1
JAATSUL JUNPEL.
OBJETIVOS
Que el estudiante incremente su dominio del
Idioma Maya con la lectura y traduccin de
textos.
Que el alumno incremente su capacidad de
comunicacin escrita y oral a travs de los
dilogos.
Que al realizar una entrevista sobre La Comunidad
se ejercite en la elaboracin de preguntas
y respuestas y en la traduccin de material
lingstico.

Las lecciones de esta Unidad proceden del

libro Maya Taan, Lengua Maya de Campeche,

Quintana Roo y Yucatn. Segundo Ciclo, Parte II,

SEP, 1995. pp. 20-21, 28-29, 36-37, 44-45, 60-61.

Los Ejercicios , Vocabularios y Autoevaluacin

fueron diseados por el Autor.

11
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

Tsab kaan
Kiichkelem Yuume tu yaalaj ti tsab kaan tu luumil, je jaypel jaab ku man ich u kuxtale
beya: te yokol le ukuma yaan u man kiichkelem Yuume ku sik ti ulak u yootel.
oxpel cheemi, ti kaapele ti yaan kimili, Pil a wich: le tuukul yokol tsab kaano, layli u
baale wa ka naatik le junpel tuux minaan yiIaal tu noj luumil Quintana Roo, Yucatn, bey
kimilo, teeche maatan a jan kimil. xan tu luumil Campech. Tu kiiniloob jaajaalile
Tsab kaane sen yaan u naat, tu chaaj u kaanoobe ku kexikoob u yooteloob.
man yax junpeli, chen ku bisik baaloob Tsab kaane le ken u kex u yootele ku
tuutak. Bey tu beetaj yetel ulak, chuup yetel nojochtal u tsab.
winikoob. Yuum Jos Daz Bolioe tu tsibtaj junpel
Baale kaa kuch u yoxpelile, mixbaaI ku xook yoklal le kaana, tumen ku tuukultik
taasik, ka tu pikchintubai. letie tsab kaano u tsamaj u tuukulil u jaabil
Le beetik tune, le tsab kaano maatan u kimil Maayaoob.

12
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY TAANOOB JUNPEL.

1.-Tsab kaan.-Vbora de cascabel.


2.-Kiichkelem yuum.-Precioso seor (Dios)
3.-Le ukuma.-Este ro.
4.-Chemi.- Cayuco, barco.
5.-Kimili.- Muerte
6.-Yaan u naat.-Tiene inteligencia o entendimiento.
7.-Tu chaaj u man.-La dej pasar.
8.-Yax junpeli.-La primera
9.-Baaloob tuutak.-Cosas podridas.
10.-Chuup yetel winikoob.-Llena de hombres.
11.- Kuch u yoxpeli.-Lleg la tercera
12.- .-Tu pikchintubai.-Se arroj
13.- Ku sikti ulak.-Le regalan otro
14.- Jaajaalile.-poca de lluvias
15.-Ku kexikoob u yooteloob.-Cambian de piel
16.-Ku nojochtal u tsab.-Se engrandece su crtalo
17.-U tuukulil u jaabil maayaoob.-El pensamiento o sabidura del ao maya.

MEYAJ JUNPEL
A KAAJ MEENTIK LE KAT CHIOB TIAAN YANAL, TI JUNTUL A WET KAANBAL
UTIAAL U CHAN TSIKBAL TA WETE

1.-Bix u kaaba le xook tant a meentaj?


2.-Baax tu yaalaj Kiichkelem Yuum tie tsab kaano?
3.-Baax bin u najaltej le tsab kaane wa ku naatik ti makamak cheem minaan
kimilo?
4.-Yetel baax chuupaan le cheem yax mani?

13
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

5.-Baax tu mentaj le tsab kaane, le kan tu yilaj tan u man u yoxpeli ti le


cheemoob?
6.-Baax ku sik ti tsab kaan Kiichkelem Yuum le kan u man junpel jaab?
7.-Baax kiin u kexik u yootel le tsab kaano?
8.-Baax ku yuchul ti tsab kaano le ken u kexku yootel?
9.-Baax tu tsibtaj yuum Jos Daz Bolio yoklal le kaana?
10A wilmaj juntul tsab kaane?

oxtul x wayoob
Juntenake yaanji oxtul x kaax taanil u kaa jokoloob jaasaj ol. Beyo
chupalaloob chen bey u manoob ich le kaajo. kaa kuch chumuk akabile man chaabil tu
Juntule tsook u beel, kaa bin kaajtal tu yotoch kaaten. Tu yoxpel kine kaa bin maane, u
u yicham, kaa ok akabile, chilajoob weenel. yichame joop u tuukultik Baaxten tin wuuyaj
Kaa saschaje le atantsilo bin maan, kaa tu keel ooniajk? yaan in beetik bey tan in weenele
yilaj u lakoob. Tsook u chan tsikbaloobe ka utiaal in wilik waa ku likil in watan.
tu yaaloob beya: Bey tuno chumuk akab Chumuk akabe tu yuubaj bey tan
ken jokoon jaasaj ol. u yawat chiiboob te tankabo, maa tu beetaj
Tsook u maanoobe kaa binoob tu yotochoob. mixbaali, chen ka tu yilaj u likil u yatan, tu
Le kaa tu chukaj chumuk akabe, le atantsile potsaj u jool ka tu bisaj tu paach sooy kaa bin
ma weenki kaa tu yuubaj bey u taal u xinbal yetel u lakoob. Le make jakaan u yol, kaa
chiiboobe tu machaj taabe kaa biin tu paach le sooyo, kaa
Lelooba u Iakoob ,chen baale u tu choaj ti le joole, tumen letie u yoojel beyo
suutmubaoob baalcheil. maatan u kaa tsaik u jool le yatano. Lela
Atantsile likij, tu potsaj u jool kaa kaa suunaji kaa tu yotaj u tsaaj u joole maa
tu tsaj tu paach joonaj, u yichame tan u paajchaji, kaa joop u yaawat yetel u yokol.
weenel. Letie bin jaasaj ol yetel u lakoob. Tu lak kine tan u biin ich kool le
Kaa suunaji tu kaa tsaj u jool, ka chilaj weenel ichantsile tu yilaj u jool u yatane u biin tu
yetel u yichame. Leti tu kat chitaj beya : paach, chen ti lelo, kaa tu chukaj, kaa tu pulaj
Baaxten jach sis a winkiliI? ich junpel cheen.
Tumen teene maatech in tepkinbaj. Bey tsooksabik juntul le x waya,
Tu lak kiine bin maan tu kaaten, baale le lak kaatule ma ojelaan tuux
kaa tu yilaj u lakoob, kaa tu chaajoob u tsookobi.

14
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY TAANOOB KAAPEL.


. X wayoob.- Brujas
. Juntenake yaanji.- Una vez hubo
. Kaa ok akabile.- Cuando entr la noche
4. Chilajoob weenel.- Se acostaron a dormir
. Kaa saschaje.- Cuando amaneci
. Chumuk akab.- A media noche
. Jaasaj ol.- Asustar
. Tu yotochoob.- En casa de ellas (ellos)
. Ma weenki.- No haba dormido.
0. Tu yuubaj.- Oy

15
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

. Suutmubaoob baalcheil.- Convertidos en animales


. Kaa likij.- Y se levant
. Kaa suunaji.- Cuando regres
4. Tu kat chiitaj beya.- Le pregunt as
. Jach sis a winkilil.- Est muy fro tu cuerpo
. Maateech in tepkinbaj.- No me tapo
. Joop u tuukultik.- Comenz a pensar
. Keel ooniajk.- Fro, anoche
. Te tankabo.- En el patio.
0. Tu machaj taabe.- Agarr sal.
. Kaa tu pulaj.- Y la tir.

MEYAJ KAA PEL


YETEL LE KAT TAANOOB YAAN YANAL A KAAJ TSIKBAL YETEL JUNTUL
A WET KAANBAL.
1.-Baax yaanji juntennake?
2.-Baax ku beetkoob le oxtul x chupaloob?
3.-Tuux biin u kajtal le juntul tsookaan u beel?
4.-Baax tu meentaj le atansilo kaa saschaje?
5.-Baax tu yaaloob le x chupalal, le kan tsook u chan tsikbaloobe?
6.-Baax tu yuubaj le atantsile le kaa tu chukaj chumuk akabe?
7.-Le ken lik le atantsile Baax tu meentaj?
8.-Baax biin u beete le atantsilo yetel u lakoob?
9.-Kan suunaji le atantsilo Baax tu meentaj?
10.-Baax tu nukaj ti u yicham le ken katab ti baaxteen jach sis u winkilil?
11.-Baax tu meentaj le atantsilo tu lak kiine?
12.-Baax joop u tuukultik u yichame?
13.-Baanten bin u meentej bey tan u weenele?
14.-Baax tu yilaj le xiibo?
15.-Baax tu yilaj le ichamtsile, le tan u biin ich kool?

16
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

J Ma atan
Juntul nojoch winke kim u yatan. bey uchik u man ulak kiinoob.
Kaa j kim u yatane chen u yaakil u pakal Letie ma u yojel max beetik le meyajo,
chuj pati. Le nojoch maka jach ku tuukultik kaa joop u chuktik max beetik, samsamal u
u yatan, le ken uuluk ichil u koole leti beetik tsaakuba u yilae chen baale ku weenel.
baal u jantej, ku poik u nook, ku mistik u Kaa j kuch u kinil u yilik max beetike, naak
yotoch. tu mooyil u yotoch u chuktej.
Jach nak u yole kaa tu tuukultaj : bukaaj utsil Chen kaa tu yilaj u yokol oxtul x
waa yaan max beetik baal in jaant tin wotoche. chupalaloob tu naajile, minaan u nookoob,
Bukaaj kun kiimakchajal in wole, le ken kaa tu yilaj bix uchik u janjan beetikoob waaj,
uulkene beetaanili in wooche. Samsamal janal, mis yetel po.
bey u tuukultiko, tak kaa j kuch u kinil le u Ku sastal tu lak kiine kaa jop u
yaayanilo. chuktik tuux u taal le x chupalaloobo.
Kaa j kuch tu yotoche yokol u chak Jaak u yol kaa tu yilaj letie u pakal chuj u
cheil u kobene ti yaan u jomal u yooch yatan, yaan oxpel le u nukuch icho, letiob ku
waaj, ku yilik u kuumil u yooche juntul x kaax suutkubaoob x chupiloob.
chakaani, mistaan u yotoch, poaan u nook;

17
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

MOLAY TAANOOB OXPEL.


. Ma atan.- Soltero, viudo
. Kim u yatan.- Muri su esposa
. Yaakil u pakal.- Gua de su sembrado
4. Le ken uuluk .- Cuando llegaba
. Ku pooik.- Lavaba
. Ku mistik.- Barra
. Nak u yole.- Se fastidi
. Bukaaj utsil .- Cunto bueno
. Kiimakchajal in wol .- Me alegro
0. Tak kaaj kuch.- hasta que lleg
. Le u yaayanilo.- Lo deseado
. U chak cheil.- Mesa
. U jomail u yooch waaj.- El porta tortillas
4. U kuumil.- su olla
. X kaax chakaani.- Gallina guisada
. Joop u chuktik.- Comenz a espiar
. Naak tu mooyil.- Subi al rincn de la casa
. oxtul x chupalaloob.- Tres muchachas
. Minaan u nookoob.- Desnudas
0. Nukuch ichoob.- Grandes frutos
. Ku suutkubaob.- Se convertan

MEYAJ OXPEL
YETEL JUNTUL A WET KAANBAL BIN A TSIKBAL. JEE U PAJTAL A MEENTIKTI
LE KAT CHIOOB YAAN YANAL
. Baax ku tsikbaltaale yokol le nojoch winike?
. Baax pati?
. Baax ku meentik le ken uuluk ich u koole?
4. Kan jach nak u yol baax tu tuukultaj?
. Ka j kuch tu yotoche baax tu kaxantal yokol u chak cheil u kobene?

18
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

. Baax tu yilaj ich u kuum u yooche?


. Kuxtun u nook?
. Baanten joop u chuktik max beetik?
. Tuux naak utiaal u chuktej?
0. Baanten jaak u yol?

J Way Koot
Ku tsikbaltik le uchben makoobo, le way koto juntul mak jach aayikal tumen yaan u kuchil
konol tuux yaan jejels baaloob ku konik. Leti konik baaloob ti le kaajnaliloobo, bey xan ku
kamik baaloob tiob, ku tsaik takin tioolal.
Wa yaan baal ku kataal ti utiaal maanbil minaan tie, ku yaalik ti le max ku maano: Ka
suunakeech samal a wilae, tumen samal u taasaal teen.
Le ken aakabchajke ku suutkubail j chichil, bey bin way kotile.
Xiiknalil u biin tak tu kaajil Jo u chaa u konol, yet taal le baaloob ken suunak tu yotocho, ma
sasak ku suuti, ku yaalaale okolbil bin u beetik. Tu sastal kan xiikoob j maane ku yilikoobe
chechejkil u kuchiI u konol tu kaaten, yetel le baal minaan tie yaan. Ku yaalikoobe bix u
beetik maach u minaantal mix baal ti. Ku tsookole maach k ilik u taasaaI baaloob ti tumen kiis
buuts.

19
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

MOLAY TAANOOB KANPEL.


1.- J-Way koot .- Brujo guila bermeja
2.- uchben makoobo.- Hombres viejos
3.- Jach aayikal .- Muy rico
4.- U kuchil konol .- Su tienda
5.- Jejels baaloob .- Diferentes cosas
6.- Le kaajnaliloob.- Los habitantes
7.- Takiin tioolal.- Dinero por
8.- Ku katal ti.- Le pedan
9.- Ka suunakeech.- Que regreses
10.- Taasaal teen.- Me lo traern
11.- Ku suutkubail.- Se converta
12.- Xiiknalil u biin.- Se iba volando
13.- Chaa u konol.- Tomar su mercanca
14.- Ma sasak.- No haba aclarado
15.- Kan xiikoob.- Cuando iban
16.- Chechejkil.- Muy lleno, repleto
17.- Maach u minaantal.- Nunca dejaba de haber
18.- Kiis buuts.- Autobs

MEYAJ KANPEL
A KAAJ A TSIKBAL YETEL A WET KAANBALOOB. JEE U PAJTAL A MEENTIKTIOB
LE KAT TAANOOB YAAN YANAL.
1.- Baax u kat yaal J Way Koot?
2.- Baax ku tsikbaltikoob le uchben makoobo?
3.- Ti max ku konik le baaloob?
4.- Baax ku yaalike wa yaan baal u kaltaal ti minaan tie?
5.- Baax ku meentik le ken aakabchajke?
6.- Bix ku biin le J Way Kooto?
7.- Tak tuux ku kuchul le J Way Kooto?
8.- Baax latab kiin ku suunak tu yotoch?

20
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

9.- Tu sastal kan xiikoob j-maane baax


ku yilikoob?
10.- Baax maach u yilikoob?

Ooch yetel teel


Aanchaj juntul ooch tan bin u man u kaxant luume ku yaawat. Kaa tu yuuba nuxib teele,
baal u jaante tumen jach wiij. Le tan u le ku beetik jeex aalab tio: tu jich mutstaj u
mano ka tu yilaj tan u man u paas juntul yich kaa tu xolchintaj u pool luum ka kaj u
nuxib teel. yaawat; le ku laapal tu pool tumen nuxib ooch.
Nats le ooch yiknal le teelo, ka tu kata ti Kaa joop u bisaal otsil nuxib teel tumen
beya: B aax ka beetik nuxib teel? le nuxib oocho. Jach taitak u kusaal tuux ku
Mix baal, chen tan in man in kaxt in jantbile, le teelo, kaa joop u tuukultik bix ken
wooch u yaal ti le oocho utiaal kaa chaabak.
Ooch: Baaxten ma ta kanaj jeex a -Teel : aalten tun ooch, baal atiaal le ka bisik.
kimen tsyuum? tumen a tsyuum jach taj Le kaa jap u chi utiaal u nukik ooche, le ku
teel, tumen chen yet yaawateku jaasik yol pootschiitik le teelo, ka putsti. otsil ooche
winik, k muutsik u yiche ku chikik u pool paat x ma jaanlil.

21
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

MOLAY TAANOOB JOOPEL.

1.-Ooch yetel teel .- La sarigella y el gallo.


2.- Aanchaj juntul .- Hubo un
3.-Kaxant baal.- Buscando cosas.
4.-Jach wiij.- Muy hambriento.
5.-Paas.- Escarbando
6.-Nats yiknal.- Se acerc a l.
7.-Ka tu kataj ti.- Y le pregunt.
8.-Mixbaal .- Nada
9.-In kaxt in wooch .- Buscando mi comida.
10.-Ma ta kanaj .- No aprendiste.
11.-A kimen tse yuum .- Tu to muerto
12.-Jach taj teel .- Es muy gallo.
13.-Yet yaawate .- Con su grito.
14.-Ku jaasik yol .- Asusta.
15.-Ku muutsik u yiche .- Cerr los ojos.
16.-Kaa tu yuubaj .- Y escuch.
17.-Jeex aalabtio .- Como le dijeron.
18.-Xolchintaj u pool.- Inclin su cabeza.
19.-Laapal u pool .- Le apresaron la cabeza.
20.-Kaa joop u bisaal .- Y comenzaron a llevarlo.
21.-Jach taitak .- Ya casi.
22.-Kaa chaabak.- Que lo soltaran.
23.-Aalteen tun.- Dime entonces.
24.-Baal atiaal .- Es cosa tuya.
25.-Kaa jap u chi.- Y abri su boca.
26.-Kaa putsti.- Y se le escap.

22
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MEYAJ JOO PEL


YAAN A TSIKBAL YETEL A WET KAANBALOOB. JEE U PAJTAL A MEENTIKTIOB LE KAT
CHIOB YAAN YANAL.

1.-Baax ku biin u man u kaxant le oocho?


2.-Max tu yilaj tan u man paas?
3.-Baax tu kataj tie teelo le oocho?
4.-Baax tu nukaj le teelo?
5.-Baax suuk u meentik kaachi u ts yuum tie teelo?
6.-Baax tu beetaj nuxib teel kaa tu yuubaj?
7.-Baax tu meentaj le nuxib ooch?
8.-Le tan u bisaal Baax joop u tuukultik le teele?
9.-Baax tu yaalaj le teelo tie nuxib oocho?
10.-Baax tu meentaj le teelo le kan jap u chi le oocho?

KAXAN TSIKBAL JUNPEL


TSIKBALNEN YETEL JUNTUL KOOLEL WA YETEL JUNTUL XIIB YOKLAL U
KAAJAL

1.-Bix u kaaba a kaajal tuux sijeech?


2.-Naats waye wa nach?
3.-Yaan kiwik ta kaajal?
4.-Nojoch wa chichan le kunaj? pakinaaji?
5.-Kuxtun u kuchil tuux ku tanlaj mak le nojoch jaalachil?
6.-Baax kuchil baxal tsakaan ta kaajal?
7.-Baax meyaj ku beetkoob le xiiboob?
8.-Kuxtun le kooleloob baax meyaj ku meentikoob?
9.-Bikiin u beetal u chaanil a kaajal?
10.- Wa tak in biin xinbal ta kaajal, Bix jee in biine?
11.-Teelo, T uux jee u pajtal in yaantal?
12.-Yaan tuux u konol janalbeenoob wa janal?

23
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

MOLAY TAANOOB WAKPEL.


1.-A kaajal.- Tu pueblo.
2.- Tuux sijeech.- Donde naciste.
3.-Kiwik.- Plaza, parque.
4.-Le kuj naaje.- La iglesia o templo.
5.-Pakinaaji?.- Es de mampostera.
6.-Tuux ku tanlaj mak.- Donde se atiende a las personas.
7.-Nojoch jaalachil.- Autoridad.
8.-Kuchil baxal.- Cancha, campo deportivo.
9.-Tsakaan ta kaajal.- Existe en tu pueblo.
10.-U chaanil a kaajal.- La fiesta de tu pueblo.
11.-Bix jee in biine? .- Cmo puedo ir?
12.-U pajtal in yaantal.- Puedo alojarme.
13.-Janalbeenoob.- Alimentos.

AUTOEVALUACIN
TUNTAJ KAANBALE JUNPEL.
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO.
CURSO DE MAAYA KANPEL
AJ KAANBESAJ : JAVIER ABELARDO GMEZ NAVARRETE
AJ KAANBAL :_________________________EVALUACIN _________
UNIDAD JUNPEL.

A KAAJ TSIBTIK TU NOOJE ICH MAAYA LE BAAX YAAN YANAL ICH


KASTLAN TAAN.

1.-Dios (Precioso Seor) 11.-Llena con hombres

2.-Ah encima o sobre 12.-Nada traa

3.-Tres canoas 13.-En su tierra

4.-Te tienes que morir 14.-Preciosa mujer

24
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

5.-Cosas podridas 15.-Se tir

6.-Si lo entiendes 16.- Otra piel

7.-T no te vas a morir pronto 17.-Abre los ojos

8.-Serpiente de cascabel 18.-El pensamiento sobre la serpiente de


cascabel
9.-Dej que pasen 19.-Siempre se ve

10.-Por eso entonces 20.-En los das de lluvia

BIN A TSIBT ICH KASTLAN TAAN LE BAAX U KAT YAAL LE


TAANOOBO

1.-Juntenake yaanji 11.-U suutmubaob baalcheiloob

2.-Tu yotoch u yicham 12.-Baaxten jach sis a winkilil

3.-Chilajoob weenel 13.-Maateech in tepkinbaj

4.-Tu yaaloob beya 14.-Ka tu chaajoob u taanil

5.-Jokoon jaajsaj ol 15.-Ich le kaajo

6.-Kaaj saschaje 16.-Kaa joop u yawat

7.- Tu chukaj chuumuk akabe 17.-Le atantsilo

8.-Kaa tu yuubaj 18.-Le atantsile ma weenki

9.-Chen bey u manoob 19.-Juntule tsook u beel

10.- Kaa biinoob tu yotochoob 20.-Kaa tu yilaj u lakoob

25
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

A KAAJ NUKIK LE KAAT CHIOBA

1.-Baax ku tsikbaltaale 11.-Baax pati


Yokol le nojoch wimike?

2.-Baax ku mentk 12.-Baax ku tsikbaltikoob


le ken uuluk ich kool? le uchben makoobo?

3.-Kan jach nak u yol 13.-Ti max ku konik le


baax tu tuukultaj? le baaloob?

4.-Baax tu kaxantaj yokol u 14.-Baax ku yaalike wa


chak cheil u kobene yaan baal u kataal tie minaan?

5.-Baax tu yilaj ich u kuum 15.-Baax ku meentik le


u yoochele? ken akabchajake?

6.-Kuxtun u nook? 16.-Bix ku bin le J way kooto?

7.-Baanten joop u chuktik 17.-Baax latab kiin ku suunak


max beetik? tu yotoch?

8.-Tuux naak utiaal u chuktej? 18.-Tak tuux ku kuchul le J way kooto?

9.-Baanten jaak u yol? 19.-Baax ku yilikoob tu sastal


kan xiikoob maane?

10.-Baax u kat yaal J Way koot? 20.-Baax maach u yilikoob?

TSIBT LE BAAX U KAT YAAL LE TAANOOBA

1.-Aanchaj juntul ooch 11.-Kaa tu yuubaj nuxib teele

2.-U kaxant baal u jante 12.-Kaa joop u bisaal

26
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

3.-Jach wiij 13.-Jach taitak u kusaal

4.-Tan u man paas 14.-U tuukultik bix ken u yaal tie oocho

5.-Yiknal le teelo 15.-Utiaal kaa chaabak

6.-Mix baal 16.-Ku chikik u pool luume

7.-Baaxten ma ta kanaj? 17.-Kaa tu xolchintaj u pool luum

8.-Tumen a tse yuum jach teel 18.-Tuux ku jantbile

9.-Chen yet yawate 19.-Le ku laapal u pool

10.-Ku muutsik u yiche 20.-Le kaa jap u chi.

TSIBT A KAABA YETEL A JORON TSIB

27
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

28
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

UNIDAD 2
JAATSUL KAAPEL.

OBJETIVOS
Que el estudiante aumente su dominio del idioma
meta con la lectura de poemas y su escritura en
prosa.
Que el alumno al realizar una entrevista sobre
La Agricultura Tradicional, se ejercite en la
formulacin de preguntas y en la traduccin
del material lingstico autntico, acrecentando
simultneamente su conocimiento socio-
econmico sobre el pueblo maya.

Los poemas de esta Unidad proceden del libro

Maaya Taan, Lengua Maya de Campeche,

Quintana Roo y Yucatn. Segundo Ciclo, Parte II,

SEP, 1995, pp. 50, 92-93, 108-109, 148-149.

El poema X-maa xambil procede de Uaualal.

Revista trimestral bilinge maya-espaol,

nmero 3, Ao 1, Bacalar, Quintana Roo,

abril, mayo, junio de 1998.Todos los ejercicios,

vocabulario y Autoevaluacin fueron diseados

por el Autor.


29
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

In chan x kiichpam atan Pequea y bella esposa


Alfredo Jess Cuevas.

In chan x kiichpam atan, Mi pequea y bella esposa
yaan kiin ken kjkeen tnae tan sakcheej cuando llego a casa ests sonriendo
ka wemsik in kuuch, me bajas la carga
ka tuupik u tsikil in paakat me apagas el enfado de la mirada,
ka mekkeen me abrazas
ka lechtik in kaal yetel u kaal a kab enlazas mi garganta con el candado de tus
brazos
ka taakik a tan jool yetel in tan joolal juntas tu frente con mi frente
ka chan tsuutskeen tin chi me besas suavemente en la boca
ka tiinik in kan guindas mi hamaca
ka luksik in xanab me quitas los zapatos
ka jiitik a kab yetel in kab tejes tu mano con la ma
ka baytik u tsootsel in jool acaricias mi cabellera
ka bibitsik in xikin me aprietas de las orejas,
ka bibitsik in tux, me acaricias los hoyuelos,
ka ki witik in nak, me cies de la cintura,
ka jaaxtik u muk in wook me frotas en los muslos
ka chan julkab ichil u tmil in chowak eex introduces suavemente tu mano en la bolsa de
mi pantaln
ka yot chachik in najalt manoseas mi salario
u tsookole ka ki tookikteen despus dulcemente me lo quitas.

30
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY TAANOOB UKPEL.


1.-In x kiichpam .- Mi bella
2.- Ken kjkeen .- Cuando llego
3.-Sakcheej.- Sonrisa
4.-Ka wemsik .- Bajas
5.-In kuuch .- Mi carga
6.-Ka tuupik .- Apagas
7.-U tsikil .- El enojo
8.-Ka mekkeen .- Me abrazas
9.-Ka lechtik .- Enlazas
10.-Kaal a kaboob .- Candado de tus brazos
11.-Ka taakik .- Pegas
12.-A tan jool .- Tu frente
13.-Ka tsuutskeen .- Me besas
14.-Ka tiinik in kan .- Tiendes mi hamaca
15.-Ka luksik .- Quitas
16.-Ka jiitik .- Tejes
17.-Ka baytik .- Acaricias
18.-Ka bibitsik : Aprietas
19.-Ka witik .- Cies
20.-Ka jaaxtik .- Frotas, pasas la mano
21.-Ka chan julkab .- Metes la mano
22.-Tmil in chowak eex .- Bolsa del pantaln
23.-Ka yot chachik.- Manoseas
24.-Ka tookikteen .- Me lo quitas

MEYAJ WAK PEL


KU TSOOK A XOOKIK JACH TU BEEL LE IIK TAAN IN CHAN X KIICHPAM ATAN A
KAAJ TSIBTIK LE BAAX TA NAATAJ JEBIX SUUK A TSIKBAL.

31
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

Suunen

Koolel ti teen tsook a nachtal,
miin wojel baax uch in beetki;
tioolal tin tuukul ta woolal
le beetik tin wuuyik tin kimil.

Tumen teech in yakumeech,
tin puksiikal teech kaajaaneech,
in kate kaa suunakeech,
in yakunal kin tsaik ti teech.

Tsook u sen man yaabkach kiinoob,
chen tin sen tuukul ta woolal
u kaajsikten u yaabkach baaloob,
in puksiikal yetel yaj olal.

Kin wuuyik ka biinitik teen,
tiaal kaa pajchajak in kuxtal,
kaa suunakeech tin wiknal,
ta tsel in kat antal.

Gerardo Can Pat

MOLAY TAANOOB WAXAKPEL.


1.-Suunen .- Regresa
2.- Ti teen .- De m
3.-Tsook a nachtal .- Ya te alejaste
4.-Miin wojel .- No s
5.-Baax uch in beetki .- Qu hice
6.-Ta woolal : Por tu culpa
7.-Tin wuuyik .- Siento, oigo
8.-Tin kimil .- Me estoy muriendo
9.-In yaakumeech .- Te amo
10.-Teech kaajaaneech.- T vives
11.-In kate .- Quiero
12.-In yaakunal .- Mi amor

32
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

13.- Kin tsaik ti teech .- Te lo doy


14.-Tsook u sen man .- Ya pasaron
15.-Yaabkach kiinoob .- muchos das
16.-Tin sen tuukul .- Estoy pensando mucho
17.-U kaajsikteen .- Me recuerda
18.-Yetel yaj olal .- Con tristeza
19.-Ka biinik teen .- Que me hace falta
20.-Kaa pajchajak .- Que pueda
21.-Tin wiknal .- Conmigo
22.-Ta tsel .- A tu lado
23.-In kat aantal.- Quiero estar

MEYAJ UKPEL
YAX BIIN XOOKIK LEN MAALOB LE IIK TAAN SUUNEN JEKA YAAN A TSIBTIK YETEL
A TAANOOB LE BAAX TA NAATAJ, JEEBIX SUUKAAN A TSIKBAL

Chen ta woolal

Chen ta woolal chan x chup, chen ta woolal
chen ta woolal ku yokol in puksiikal
chen ta woolal chan x chup, chen ta woolal,
chen ta woolal tioolal kiichpamil.

Baax uch in beetik kiichpan x chupal,
utiaal a tsaikten a yaakunaj;
teeche kaajaaneech tin puksiikal,
maatech in tuubseech chan sak pakal.

Ich tulakal ti kooleloob,
in wilke teech u taj kiichpamil;
jach taj jatsuts in wilka wichoob,
bey u yichoob juntul koolebil.

Wa teech ka wotik kaa tsookokbel,
kin maaniktech junpel jatsuts boch;
wa kat kin weestech in yaakunal
samal kin kajsik junpel k otoch.

33
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

Wa tioolal k yaalaal bin otsileen.


ma tuukultik tioolal lelo x chupal,
in puksiikal yetel in kuxtal
kin kuubik teech yetel yaakunal.

Gerardo Can Pat

MOLAY TAANOOB BOLONPEL.


1.-Chen ta woolal .- Slo por tu culpa
2.- Chan x chup .- Muchachita
3.-Ku yokol .- Llora
4.-In puksiikal .- Mi corazn
5.-Tiool a kiikpamil .- Por tu belleza
6.-Baax uch in beetik .- Qu hice
7.-Tsaikteen a yaakunaj .- Dame tu amor
8.-Kaajaaneech .- Vives, radicas
9.-Maateech in tuubseech.- No te olvidar
10.-Chan sak pakal .- Paloma blanca
11.-Ich tulakal .- Entre todas
12.-Ti kooleloob .- De las mujeres
13.- In wilke (In wilike) .- Veo
14.-Taj jatsuts .- Muy bonita
15.-Bey u yichoob .- Como sus ojos
16.-Juntul koolebil .- Una virgen
17.-Wa teech ka wotik .- Si tu quieres
18.-Kin maanikteech .- Te compro
19.-Jatsuts boch .- Rebozo bonito
20.-Kin weesteech .- Te muestro
21.-Junpel otoch .- Una casa
22.-Bin otsileen.- Que soy pobre
23.-Ma a tuukultik .- No lo pienses
24.-Yetel in kuxtal .- Con mi vida
25.-Kin kuubik teech .- Te entrego
26.-Samal kin kajsik .- Maana comienzo


34
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MEYAJ WAXAK PEL


BATAN BIIN A XOOKIK LENKECH MAALOB LE IIK TAAN CHEN TA WOOLAL, KU TSOOKOLE A KAAJ
TSIBT LE BAAX TA NAATAJ, JEEBIX SUUKAAN A TSIKBAL.

In paakat yetel juntul teel

In paakate
tu yalkab baxal yokol koot.
ma nachchaji.
ka tochpaj yetel u yook juntul teel.
ka tu jetjatsuba tu yokol koot,
ka tu jetjatsuba tu yanal teel.
Teele.
tu lataj u neekil in paakat yetel u xaaw;
tu chichikaj u neekil in paakat yetel u
chichiltunil u mooch;
tu totochaj xan u neekil in paakat yetel u
kan lobcheil u koj.
Teele.
u takchamaj in paakat.

35
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

ma tin naatik.
baaxten tu pikipktaj yetel u xiik.
le chichiltuniloob tu chochokaj tin paakato.
U tsookole.
sebaan tu choaj in paakat,
yetel u chak nookil u kaal.
jach kiimak u yol in paakat.
tu kaa yotaj alkab baxal yokol koot.
ma pajchaji.
tumen teele tu kaa lapaj yetel u koj
yetel u xaaw.
u tsookole.
ka tu kii kaalaj ichil u sooy

Briseida Cuevas Cob

MOLAY TAANOOB LAJUNPEL.


1.-In paakat .- Mi mirada
2.- Yalkab baxal .- Corre jugando
3.-Yokol koot .- Sobre la albarrada
4.-Ma nachchaji.- No se alej
5.-Kaa tochpaj.- Y tropez
6.-Juntul teel .- Un gallo
7.-Tu jetjatsuba .- Se azot
8.-Yanal teel .- Debajo del gallo
9.-Tu lataj .- Suspendi
10.-Neekil in paakat .- Pupila de mi mirada
11.-Chichiltunil .- Guijarros
12.-Mooch, xaaw .- pata de ave
13.- Tu totochaj .- Picote
14.-Kan lobcheil.- Coa amarilla
15.-U koj .- Pico de ave
16.-U takchamaj .- Tiene pisada
17.-Ma tin naatik .- No lo entiendo
18.-Tu pikipktaj .- Abanic

36
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

19.- Yetel u xiik .- Con su ala


20.-Tu chochokaj .- Achoc
21.-Chak nookil .- Ropa roja
22.-U kaal .- Su garganta
23.-Jach kiimak u yol .- Muy contento
24.-Kaa yotaj yalkab .- Y quiso correr
25.-Ma patchaji .- No pudo
26.-Tu kaa lapaj .- Apres de nuevo

MEYAJ BOLON PEL


TANILE YAAN A KIKI XOOKIK LE IIK TAAN IN PAAKAT YETEL JUNTUL TEEL,
JEKA JEEBIK SUUKAAN A TSIKBAL A KAAJ TSIBT LE BAAX TA NAATAJ

X maa xambil Descalza



X ma xambil, Descalza,
litlaankil a wokot. de puntillas bailas.
A cheeje Tu risa
u kaay sakpakal es el canto de la torcaza
jetsik in wol. que apacigua mis sentidos.

U pepenil a kaboobe La mariposa de tus brazos
ku xiknal tak tin kaal, vuela en torno a mi cuello,
u piitsil a tseeme la seda de tus senos
ku yukbal tin puuk. tiembla en mis mejillas.

U yooxol a musik, Lo tibio de tu aliento,
a xiknal tin wetel, tu vuelo conmigo,
a tsuutstin chie, tus besos en mi boca,
ku kujsiken kaan, me llevan hasta el cielo,
Kin katik ti in Yuumtsil donde le pido al Seor
bik u nachkunseech teen, que jams te aleje de m,
wa biin u biseeche, y si un da te lleva
in kat kaa u biseen ta wetel. quiero que me lleve contigo.


37
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

MEYAJ LAJUN PEL


BATAN A KAAJ KIKI XOOKIK LE IIK TAAN X MAA XANBIL, JEKA JEEBIK SUUKAAN
A TSIKBAL BIIN A TSIIBT LE BAAX TUUKULNAJEECH YOKLAL

KAXAN TSIKBAL KAA PEL


KAANAAN A TSIKBAL YETEL JUNTUL KOOLNAL UTIAAL U TSOOLIKTEECH BIX
KU MEYAJ TE KAXO
1.-Le kan a wilmaj tuux bin a kool kax Baax suukaan a meentike?
2.-Jaypel tsak kool ta beetaj jaabake?
3.-Paybeen a kajsa kool, Suukaanteech a joos u sakab tie yuumtsiloob?
4.-Bix ka meyajtik le chakbeen?
5.-Baax sajbeenile ku yaantal le ken a chakik le polok cheobo?
6.-Bikix u kiin utiaal u tokak le koolo?
7.-Bikiin ku kajal le jaajaal?
8.-Bix ka pakik wa ka oksaj xiim?
9.-Baax kiin ka joopol a pak?
10.-Chen xiim ka pakik ich kol, wa suuk a pakik ulak janalbeenoob?
11.-Ka meentik Chaa chak, Okotbatan wa jejels loojil?
12.-Makalmak baalcheob wa chichoob ku jantkoob a pakaloob?
13.-Bikiin a kaaj jooch?
14.-Tsook a mentik a kumchei?
15.-Yaabkach a waalakoob ka tsemtik yetel ixiim?

MOLAY TAANOOB BULUKPEL.


1.-Tsak kool .- Mecates de milpa.*
2.- Paybeen a kajsa .- Antes de comenzar.
3.-A kool .- Tu milpa.
4.-A joos u sakab .- Sacas su bebida ritual.

38
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

5.-Yuumtsiloob .- Seores del monte.


6.-Le chakbeeno .- Esa milpa rosa
7.-Sajbeenile .- Peligros.
8.-Tokak le koolo.- Quemar la milpa .
9.-Le jaajaalo .- Ese tiempo de lluvias.
10.-Ka pakal .- Siembras.
11.-Oksaj ixiim .- Sembrar maz.
12.-Joopol a pak .- Comienza a deshierbar.
13.- Janalbeenoob .- Alimentos.
14.-Chaa Chak .- Ceremonia para pedir lluvia.
15.-Okotbatan .- Ceremonia agraria.
16.-Jejels loojil .- Diferentes ritos agrarios.
17.- Makalmak baalcheob.- Cules animales.
18.-Makalmak chichoob .- Cules pjaros.
19.- Jooch .- Cosechar.
20.-Kumche.- Troje.
21.- Waalakoob .- Animales domsticos.
22.-Ka tsemtik .- Cras.


AUTOEVALUACIN
TUNTAJ KAANBALE KAAPEL.
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO.
CURSO DE MAAYA KANPEL
AJ KAANBESAJ : JAVIER ABELARDO GMEZ NAVARRETE
AJ KAANBAL :_________________________EVALUACIN _________
UNIDAD KAAPEL.

A KAAJ TSIBTIK TU NOOJE ICH MAAYA LE BAAX YAAN YANAL ICH KASTLAN
TAAN.

1.-Nio indio 11.-Regresa

2.-Nio pequeo 12.-Llano, llanura

3.-La ignorancia 13.-Amarnos

4.-Un solo hogar 14.-Qu te hice

39
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

5.-Ya te alejaste 15.-Ven a jugar

6.-Todos los nios 16.-Nos encierra

7.-Te ensear a leer 17.-En mi pensamiento

8.-Necesario 18.-Conmigo

9.-Tienen sed de aprender 19.-Por tu causa

10.-Grandes selvas 20.-Nos da poder

BIN A TSIBT ICH KASTLAN TAAN LE BAAX U KAT YAAL LE TAANOOBO

1.-Koolel ti teen tsook a nachtal 11.-Yaabkach baaloob

2.-Miin wojel 12.-Ka suunakeech

3.-In puksiikal 13.-In kat aantal

4.-Le iik taan 14.-Teen kaajaaneen waye

5.-Tin wuuyik tin kimil 15.-Kin tsaik ti teech

6.-Jeka yaan a tsibtik 16.-Tsook u man yaabkach kiinoob

7.- Teen in yaakumeech 17.-Yetel yaj olal

8.-Jeebix suukaan a tsikbal 18.-Tin wiknal

9.-Teech kaajaaneech teelo 19.-Ku kaasikteen

10.- Chen ta woolal 20.-Chan x chup


A KAAJ NUKIK LE KAAT CHIOBA ICH MAAYA TAAN

1.-Tuux ka meentik a kool? 11.-Baax suukaan a meentike?

2.-Jaypel tsak kool ta beetaj? 12.-Baax kiin ku joopol a pak?

40
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

3.-Baax ka meentik? 13.-Suuk a pakik buul?

4.-Tuux ka bin? 14.-Suuk a pakik iik?

5.-Suukaanteech a joos u sakab tie 15.-Tsib u kaabaob ti ulak janalbeenoob


yuumtsiloob?

6.-Baax le chakbeen? 16.-Baax tiaal le Chaa Chako?

7.-Baax sajbeenile ku yaantal 17.-Baax u kat yaal loojil?


le ken a chakik le polok cheob?

8.-Baax kiin ku tokak kool? 18.-Makalmak baalcheob ku jantikoob


a kool?

9.-Bikiin ku kajal le jaajaal? 19.-Makalmk chichoob ku jantikoob


a pakaloob?

10.-Bix ka pakik xiim? 20.-Bix u luumil a kool?

TSIBT ICH KASTLAN TAAN LE BAAX U KAT YAAL LE TAANOOBA

1.-In paakat 11.-Ka tu jetjatsubaj

2.-Ma tin naatik 12.-U chak nookil u kaal

3.-Yokol koot 13.-Tu yanal teele

4.-Yetel u xiik 14.-Kan lobcheil u koj

5.-Tu lataj u neekil 15.-Kaalaj ich u sooy

6.-Tu chochokaj 16.-Kaa tochpaj

7.-Ma nachchaji 17.-Tu kaa yotaj alkab

8.-Sebaan tu choaj 18.-U yook juntul teel

9.-Chichiltunil u mooch 19.-U takchamaj in paakat

10.-Maa pajchaji 20.-Ku kujsikeen kaan

TSIBT A KAABA YETEL A JORON TSIB

41
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

42
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

UNIDAD 3 OBJETIVOS
Que el estudiante incremente su dominio del
JAATSUL OXPEL.
Idioma Maya con la lectura y traduccin de
textos.
Que el alumno contine desarrollando
su eficacia comunicativa por medio del
dilogo.
Que el estudiante al realizar una entrevista
sobre El Trabajo de la Mujer mejore su
habilidad para hacer preguntas y para
traducir material lingstico autntico,
incrementando paralelamente su
conocimiento socio-econmico sobre el
pueblo maya.

Las lecturas de esta unidad provienen de Le Dzaak suuk u beetaal wey Yucataane. Lucila Caballero,

Martha B. Yam Sosa y Jos Manuel Tec Tun, INI, SEDESOL, 1993.Todos los trabajos que debe realizar

el alumno , vocabularios y Autoevaluacin, fueron diseados por el Autor.

43
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

Taanoob yoolal le meyaja



Ichil le yaabkach baaxoob suuk u winikoobo ma jach yaab, baax jelaan ti le
beetaaloob wey tu luumil Yucataane, le tsaak yaan waye. (Menndez, 1983)
yetel xiwo uch joopok u meyajtaal tumen Ti le siglo man yetel ti le yaanikoona
winik, kex ma je bix kaach uche, tumen yaabkach tsiboob beetaaboob yoolal bix u
yaab baaxoob tsook u kexel ti ikil binik u meyajtaal le tsaak yetel xiwo; ku tsookole
man le jaaboobo. Kex beyo, leyli u meyaj ti aanchaj Aj tsaakoob u jach tsaubaob u
le kaajoob tak bejlao. kjoltoob le xiwoob ku tsaakoobo, yetel u
Yoolal jach bix u yuchul le tsaak tuukulil ka meyajnak tiob, tial xan u tsakoob
yetel le xiwoobo, yaab makoob ku taktal le kojaaniloob ku tsaakikoob yetel le maambil
u yojeltikoob. Le baax jeela ku chikpajal ti tsaakoobo, tumen ku yaalikoobe, le xiwoobo
le yaabkach u jejelasil tsiboob beetaanoob leyli maaloboobe (Rendn, 1875).
tu kiiniloob bejlaa. Ulak tuux xan ku Ma sen uche, Universidad Autonoma
yilaal le baaloob ku yaalaaloob yoolal bix u ti Yucataan, Secretaria ti Educacin Pblica,
tsaakikuba le masewal kaajoob kaacho, ti le Instituto ti Investigaciones Cientficas ti
nalteobo, ti mejen baaloob pataanoob yetel Yucataane tsook u sen tsaik u yoloob u
kat, wa ti ulak baaloob. Wa ka ketlantaak yilikoob baax ku sen uchul yetel le tsaak ku
le baaloob jeelooba jeel u pajtal u yilaal bix beetaal yetel le xiwo.
le okol kuj yetel bix u tsaakikuba le maayaob Yaan jaypel ti le bix u tsaabal le
uch kaacho jumpelili yaanikoob. Yoolal le tsaako yetel xiw bejlao tanili u meyajtaal
baaxoob jeelooba, jeel u pajtal k aalike le tumen le masewaloob le ma kuchuk le sak
maayaobo tu kajoltoob yaabkach baaloob winikoobo; ichiloobe ti yaan lelooba: u
yoolal le tsaakoobo. yichkilil le tsaakaob beetaanoob yetel xiw
Le ka kuchoob kaajal waye le sak ku tsaabal ti le kojaanoobo; took, keex yetel
winikoobo, ti chun u xaakpajal le tsaak ku le chikilbesab ku beetaaloob ti mako. Ulak
meyajtaal waye yetel le tu taasajoobo. baaxoob ku beetaaloob tiaal ka aanchajak u toj
Bejlae yaab makoob u tsaamaj u olal winike leti lelooba: Chaa chak, Jets
yoloob u yiloob bix u meyajoob le xiwoob luum, tiibil olal yetel ulakbaaloob, leyliu
ku tsaakankiloob tiaal xan ka u beetoob u beetaaloob tak tu kiiniloob bejlae.
meyaj, tumen le tsaak taasaab tumen le sak

MOLAY TAANOOB LAJKAAPEL.


1.-Yoolal le meyaja .- Sobre este trabajo
2.-Suuk u beetaloob.- Acostumbrados a hacer
3.-Tsaak yetel xiwo.- Medicina con hierbas
4.-uch joopok .- Hace tiempo comenz
5.-Bix kaach uche .- Como antiguamente
6.-Tsook u kexel .- Ya cambi
7.-Ikil biinik u man :.- En que iba pasando

44
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

8.-Le jaaboobo .- Los aos


9.-Kex beyo .- Aunque sea as
10.-Tak bejlao.-Hasta hoy
11.-Ku taktal .- Tienen ganas
12.-U yojeltikoob .- Saberlo ellos
13.- Ku chikpajal .- Aparece
14.-U jejelasil tsiboob .- Sus diferentes escritos
15.-Masewal kaajoob .- Pueblos indios
16.-Ti le nalteob .- En los libros
17.-Pataanoob yetel kat .- Modelados con barro
18.-Le okol Kuj .- La religin
19.- Junpelili yaanikoob .- Son una sola cosa
20.-Le ka kuchoob .- Cuando llegaron
21.-Ti chun u xaakpajal .- Comenz a revolverse
22.-U tsaamaj u yoloob .- Pusieron su voluntad
23.-Taasaab .- Fue trado

45
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

24.-Le sak winikoob.- Los hombres blancos


25.-Jelaan ti le yaan waye .- Diferente a la que hay aqu
26.-Le maanbil tsaako .- Esa medicina comprada
27.-Took.- Sangra
28.-Keex .- Cambio o trueque
29.-Chikilbesab.- Santiguar

MEYAJ BULUK PEL


YOKOL LE XOOK TAANOOB YOOLAL LE MEYAJA, A KAAJ A TSIKBA YETEL
JUNTUL A WET KAANBALE. JEE U PAJTAL A MEENTIKTI LE KAT CHIOBA YAAN
YANAL UTIAAL U NUKIKTEECH.

1.-Baax kiin joop u meyajtaal le tsaak yetel xiwo way Yukataane?
2.-Baax uchchajal ikil biinik u man le jaaboobo?
3.-Baax tak u yojeltikoob yaab makoob?
4.-Tuux ulak ku yilaal xan le baaloob ku yaalaal yoolal u tsaakikubaj
masewal kaacho?
5.-Baax jee u yuchu wa ku ketlantaak le baaloob jeelooba?
6.-Yoolal le baaxoob jeelooba, Baax jeel u pajtal k aalike?
7.-Bikix u chun u xaakpajal le tsaak ku meyajtaal waye?
8.-Baax kiin beetaab yaabkach tsiboob yokole tsaak yetel xiwo?
9.-Yetel baax ulak ku tsaakaal winike way Yukataane?
10.-Baax tu meentaj le Universidad Autnoma ti Yucataane?
11.-Yetel baax ku yichkil le max kojaan utiaal u yutstal?
12.-Baax tiaal ku chikilbesab makoob?
13.-Baax ulak ku beetaal utiaal ka aanchajak toj olal ti winike?

46
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

Baanten kaanaan le tsaak ku beetaal ti u kaajiloob Yucataano



Le tsaak ku beetaal yetel xiwo jach tulakal kaaj; jach kajoltaan, yetel yan u tsoolil
kaanaan ichil u kaajiloob Yucataan tiaal u maxoob meyajtik.
yaantal toj olal , tiaal u cha u yol mak wa Le baaxoob ku meyajoob tiaal le
tiaal ma u kojaantal . tsaako chen chaabil u kaxaantaaloob, ku
Le baalooba tsikbatbil beetaabik tsookole ma koojoobi; le maxoob meyajtiko
tumen k uchben chilabkabiloob ti u paalaloob, matech u katikoob yaab taakin yoolal u
ti kuentoob , leyendaob wa ti ulak tsikbaloob tsaakoobo, le yoolale ma kooj u jokol
suuk u beetikoob. jeex le maambil tsaako; tu yoolal lelo jeel u
Le tsaak ku beetaaloob tu pajchajal u yaalpajale le tsaak ku beetaal yetel
kaajiloobYucataan yetel le xiwoobo, k-aalik xiwo jeel u meyaj ti kaajoob tiaal ka pajchajak
tie junmuch meyajoob ku beetaaloob tiaal u yaantal toj olal tiob.
u tsaakaloob kojaaniloob yaan baax u yilaob
yetel u tuukul le kaajoobo bey xan yetel le
baaxoob u yojeloobo. Le baaxooba patbil
beetaabik toon tumen k uchben chilabkabiloob,
jee bix masewal winike bey le sak winiko, tu
yoolal le baax bapachtmil mako yetel tu
yoolal max yetel ku bisikuba utiaal u yaantal
toj olal.
Le tsaak jeela u jatsmaj le
kojaaniloob ku tsaik ti xiiboob wa
kooleloobo, ti paalaloob wa ti nukuch
winikoob , le kiinoob ikil u tsaikoobo,
bix u tsaik , bix u tsaakal yetel yaan
kiine, bix uchak u kalantikuba winik
tiob
Ku tsookole ku beetik
u muchikuba kaaj , tumen ku
beetik xan u mul tsikbatikoob
baax u yojeloob tak le ken
kuchuk ojeltibil tumen

47
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

MOLAY TAANOOB OXLAJUNPEL.

1.-Baanten kaanaan .- Por qu es necesario


2.- Tiaal u yaantal .- Para que haya
3.-Toj olal .- Salud.
4.-U cha u yol.- Tome nimo
5.-Ma u kojaantal .- No se enferme
6.-Beetaabik tumen .- Hecho por
7.-K uchben chilabkabiloob .- Antepasados
8.-Wa ti ulak .- O a otro
9.-Suuk u beetikoob .- Acostumbrados a hacer
10.-Junmuch meyajoob .- Un trabajo en grupo
11.-Le baaxoob u yojeloob.- Lo que saben.
12.-Patbil beetaabik toon .- Nos lo dejaron.
13.- Bapaachtmil .- Lo que nos rodea
14.-U jatsmaj le kojaaniloob.- Clasifica las enfermedades.
15.-Ti nukuch winikoob .- A los ancianos.
16.-Le kiinoob ikil u tsaikoobo.- La poca en que d
17.-Bix u tsaik .- Cmo d
18.-Bix u tsaakal .- Cmo se cura
19.- U kalantikuba winik .- Cuidarse el hombre
20.-Muchikuba kaaj .- Se rene el pueblo
21.-Ken kuchuk ojeltbilil .- Cuando se llega a saber
22.-Chen chaabil .- Es fcil
23.-Ma koojoobi .- No es caro.
24.-Maatech u katikoob .- No piden.
25.-Yaab takiin .- Mucho dinero.
26.-Jeel u pajchajal .- Se puede.
27.-Jeel u meyaj ti kaajoob .- Le puede servir a los pueblos

48
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MEYAJ LAJKAA PEL


YOKOL LE XOOK BAAXTEN KAANAAN LE TSAAK KU BEETAAL TI U KAAJILOOB
YUCATAANO BIIN A CHAN TSIKBAL YETEL JUNTUL A WET KAANBALE. JEE U PAJTAL
A MEENTIKTI LE KAT TAANOOB YAAN YANAL UTIAAL U NUKIKTEECH.

1.-Baax tiaal le tsaak ku betaal yetel xiwoob ichil u kaajiloob Yukataan?
2.-Maxoob tsikbaltajoob tiu paalaloob yokol le tsaako kaachij?
3.-Baax k aalik yokol le tsaak ku beetaal te tu kaajiloob Yukataane?
4.-Maxoob tu paatajtoon le kajolal yokole tsaakoob?
5.-Le maaya tsaak Bix tu jatsmaj le kojaaniloob?
6.-Le maaya tsaak Bix ku beetik u muchikubaj kaajoob?
7.-Tuux ku kaxantaal le baax najben utiaal le tsaako?
8.-Kooj u tojol u meyaj le Aj tsaako?
9.-Baax jeel u pajtal k aale yokol le tsaako ku meentaal yetel xiwoob?
10.-Jayten u tsaakmajeech juntul Aj tsaak yetel xiwoob?

49
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

Baaxten leyli u meyajtaale



Yoolal kapel baale, leyli u meyajtaal ulak molayoob.
le tsaak yetel xiw wey Yucataane: le baaxoob B) Yoolal xan ku sen meyaj ti le
beetik ma u seb saataloobo yeteI le baaxoob laktsililoob, maxoob xan tu kanajoob ti u
beetik u biin u saataloobo. uchben chilabkabiloob, le yoolale le tsaak
1. Paatale tu yoolal le baaxooba: jeela ma tu jan saatal.
A) Yoolal yaabkach makoob u C) Yoolal ma kooj yetel yoolal seb u
yojeloob tsaak yetel, ichiloobe: J meenoob , le kaxaantaal ken le maambil tsaako, le beetik u
ku tsaakoob chen yetel le xiwoobo, le x kam yilaal maalobil tiaal ka u tsaakuba mak le kiin
chaambaloobo (komadronaob) yetel ulakoob ken kojaanchajak.
kaajaanoob wey tu noj luumil Yucataane; Yoolal maalob tiaal u tsaakal jaypel
yoolal lelo yaab makoob ku biinoob tu kojaaniloob oli jebix le iikiI u kaajoobo,
yiknaaloob jebix u chikpajal ti le tsool baaxoob ma tu pajtal u tsaakaloob yetel le
kaabaob beetaanoob tumen Instituto Nacional maambil tsaako.
Indigenista, Coplamar Culturas Populaares yetel

MOLAY TAANOOB KANLAJUNPEL

1.-Leyli u meyajtaale.- Todava se trabaja


2.-Kaapel baale .- Dos cosas
3.-Seb u saataloobo .- Pronto se pierden
4.-Paatale .- Qued
5.-Yaabkach makoob .- Muchas personas
6.-Ichiloobe .- Entre ellos
7.-J meenoob .- Sacerdotes agrarios
8.-X kaam chaambaloobo.- Las parteras empricas
9.-Noj luumil .- Gran tierra
10.-Ku biinoob .- Van
11.-Tu yiknaloob .- En compaa de ellos, en su domicilio
12.-U chikpajal .- Aparece
13.- Tsool kaabaob .- Censo
14.-Ulak molayoob .- Otras instituciones
15.-Le laktsililoob .- Las familias

50
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

16.-Tu kanajoob .- A prendieron


17.-uchben chilabkabiloob .- Antepasados
18.-Ma tu jan saatal .- No se pierde rpidamente
19.- Ma kooj .- No es caro
20.-Seb u kaxaantaal .- Pronto se encuentra
21.-Le maambil tsaako .- La medicina comprada
22.-Ka u tsaakuba .- Que se cure
23.-Ma tu pajtal .- No se puede
24.-Ken kojaanchajak .- Cuando se enferme.
25.-Jaypel kojaaniloob.- Cuntas enfermedades
26.-Oli jebix .- Casi como
27.-Le iikil u kaajoobo .- El viento de los poblados

MEYAJ OXLAJUN PEL


BIIN A KAAJ CHAN TSIKBAL YETEL JUNTUL A WET KAANBALE YOKOL LE
XOOK BAAXTEN LEYLI U MEYAJTAALE, JEE U PAJTAL A BEETIKTI LE KAT CHIOBE
YAAN YANAL UTIAAL A WUUYIK BAAX BIIN U NUKIKTEECH.

1.-Baaxe kaapel baale yoolal tak bejlae ku meyajtaal le tsaak yetel xiw wey
Yukataane?
2.-Maxoob u yojeloob tsaak yetel xiwoob?
3.-Baaxten ma tu seb saatal le tsaaka?
4.-Baax olal ku yilaal maalobil utiaal u tsaakuba mak?
5.-Jee u pajtal u tsaakal kojaaniloob ma uchak yetel maanbil tsaako?
6.-Baax jet najben u kaansaal?
7.-Baax ku beetikoob le molayoob?
8.-Baax tiaal tan u kaalal le bejoob?
9.-Tuux ma u pajtu kaxantaal le tsaak xiwoob?
10.-Yetel baax tan u kexikoob le kaajoob le baaloob suuk u betikoob?
Makamaak ti le kojaaniloob suuk u tsaikoobo yetel baaxoob beetik u yaantaloob.

51
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

Makamaak ti le kojaaniloob suuk u tsaikoobo yetel baaxoob


beetik u yaantaloob.

Jebix yaalik le tsoolil tsiboob ichil (oojo), kaakas iik, akab kilkab. Utiaal
beetaan tumen Secretara ti Salubridad le makoob jeelooba, le kojaanilooba yaan
(Kajoltaan bejla yetel u jel kaaba: Servicios tsaak u tialintoob, ma jebix u tialint le j tsaak
Coordinados ti Salubridad Pblica) tu jaabil yaajoob ku kon tsaakoobo, tumen letiobe ma
1987, le kojaaniloob jach ku tsaikoob ti tu pajtaloob yeteloob, ma u meyajoobil.
le u kajnaliloob le kaajoobo, leti lelooba Yaab baaxoob beetik u yaantal
kasnakiloob, kojaaniloob ti u beel u yiik le kojaanilooba, yoolal lelo ma tu jan
mak yetel le ku tsaikoob tu yootel mako. tsaakaloob yetel mejen tsaakoob. U yaantal
Le kojaanilooba leyli le ku tsaikoob ti le le kojaaniloobo, yaan baax u yilaob yetel
mejen kaajoob jebix u yaalikoob le maxoob bix kajlik winik, wa maalob wa ma, yoolal le
ku tsaakoob yetel xiwo, baale letiobe yetel baaloob suuk u beetiko, bey xan yoolal tuux ku
ulak kabaob u kajoltmajiloob. meyaj.
Le maxoob ku tsaakoob yetel xiwo, Je bix u yaalik kaaje, ti u yaabil
ku jatslantikoob le kojaaniloob beyila: le ku le kojaaniloobo u yojeloob bix unchak
tsaikoob ti paalal wa ti nukuch winiko, ti xiib u kalaantikubaob tiob wa sis, wa chokoj u
wa ti x chup, u kiiniloob ikil u tsaikoob, yetel kuuche u yojeloob, wa u yojeloob bix taalik le
le ma jach ojeltaan bix u tsaikoobo: kaakas kojaanilo, wa mae, leylie.

52
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY TAANOOB JOOLAJUNPEL.


1.-Makalmak .- Cul
2.-Suuk u tsaikoob .- Acostumbra dar
3.-Jebix yaalik .- Como dice
4.-U kaajnaliloob .- Sus habitantes
5.-Kasnakiloob .- Enfermedades de origen digestivo
6.-Ti u beel u yiik .- Del aparato respiratorio
7.-Ti le yootel .- De la piel
8.-Le mejen kaajoob .- Pequeos pueblos
9.-Baale letiobe .- Pero ellos
10.- U kajoltmajiloob .- Las conocen
11.-Ku jatslantikoob .- Las clasifican
12.-Ti paalal .- De nios
13.- Ti nukuch winikoob .- De ancianos
14.-Ti xiiboob .- De hombres
15.-Ti x chupalal .- De mujeres
16.-Kaakas ichil .- Mal de ojo
17.-Kaakas iik .- Mal viento
18.-Tsaak utiaalintoob .- Medicina para ellas
19.- Ma tu pajtaloob .- No pueden
20.-Ma u meyajobil .- No es su trabajo
21.-Mejen tsaakoob .- Pequeas medicinas
22.-Le baaloob suuk u beetikoob .- Las cosas que estn acostumbrados a hacer
23.-Tuux ku meyaj .- Dnde trabaja
24.-Bix uchak u kalaantikubaob .- Cmo se deben cuidar
25.-Wa sis u kuuche.- Si es fra su carga
26.-Wa chokoj u kuuche .- Si es caliente su carga
27.-Bix taalik .- Cmo vino


53
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

MEYAJ KANLAJUN PEL


YOKOL LE XOOKO MAKAMAAK TI LE KOJAANILOOB SUUK U TSAIKOOBO
YETEL BAAXOOB BEETIK U YAANTALOOB A KAAJ TSIKBAL YETEL JUNTUL A WET
KAANBALE. JEE U PAJTAL A MEENTIKTI LE KAT CHIOB YAAN YANAL UTIAAL U
NUKIKTEECH.

1.-Makamaak le kojaaniloob jach ku tsaikoob ti le u kaajnaliloob tile kaajoobo?
2.-Bix ku jatslantikoob le kojaaniloob le maxoob ku tsaakoob yetel xiwoob?
3.-Makamaak le kojaaniloob ma jach ojeltaan bix u tsaikoobo?
4.-Baanten u yaantal le kojaaniloob?
5.-Baax u yojeloob le kaajnaliloob yokol u yaabil le kojaaniloobo?

Maxoob ku tsaakoob yeetel xiw



Le maxoob meyajtik le tsaak yete1 maxoob la tsaakoob chen yetel xiwo
xiwo ku jaatsaloob beya: le ku meyajtikoob ma jach jelaanoobi, chen baax jelaane
chen tu yotocho, yetel le ku meyajlikoob leti le bix u beetikoobo.
utiaal u tsaakikoob je maxake. Le J meenoob utiaal u tsaakoobo
Le maxoob kaalik ku tsaakoob ku beetikoob payalchiob tuux ku meyaj tiob
chen tu yotochoobo letiob le ku tsaakoob xiwoob wa ulak baaloob. Le kuuboob ku
yetel remedioo(Chan tsaakoob) le kiin beetaaloob ti Yuumtsiloob, le pa iik ku
kojaan wa max ichil u yootochoob. Le bix beetaal ti u winikilil mak, keexoob, jets
u yuchul le tsaaka ku taal u kaansajaal ti luumoob, loj naajoob, tuux kun yax man
chilabkabil tiaal ka pajchajak u yaantal toj kaajtal make, leyli xan letiob beetikoobe.
olal. Le makoob ku tsaakoob chen
Wey Yucataane yaab makoob yetel xiwo maatech u beetikoob kuuboob
u yojeloob bix u beetaal le remedioobo, ti Yuumtsiloob wa nukuch meyajoob.
ku tsookole paatal tak bejlae, tumen le Le J meenoob yetel le makoob
maxoob u yojeloob ti le mejen kaajoobo la ku tsaakoob yetel xiwo, kajoltaanoob
kaansik ti u paalaloob. bey makoob suuk u tsaakoob yetel xiwe,
U lakoobo leti le ku tsaakikoob tumen u kajoloob le xiwoobo, bixoob,
je maxak ka xiik tu yiknaaloobe. Ichiloobe baax u beelaloob yetel u yojeloob bix
ti yaanoob le J meenoobo, le ku tsaakoob unchak u beetikoob u meyajoob.
chen yetel xiwo (yerbateroob), le x kam Ti tulakal le kaajoobo tuux
chaambaloobo (komadroonaob), le maxoob tsook yaan kex juntul x kam chaambali
ku patsoob (ku yeetoob) yetel ulakob. (x-komadroona) max leyli kaaanaan ti
U meyaj le J meenoob yetel le jumpel kaaje.

54
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY TAANOOB WAKLAJUNPEL.


1.-Maxoob .- Quines
2.-Je maxake .- Cualquiera
3.-Chan tsaakoob .- Remedios
4.-Taal u kaansaal .- Vino a ensearse
5.-Yaantal toj olal .- Haya salud
6.-Paatal tak bejlae .- Se qued hasta hoy
7.- Ka u kaansik .- Que ensee
8.-Jee maxak .- Cualquiera
9.-Ka xiik tu yiknaloobe .- Que vaya con ellos.
10.-Ku patsoob .- Soban
11.-Ku yeetoob .- Soban
12.-Chen yetel xiwo .- Slo con yerbas
13.- Ma jach jelaanoobi .- No son muy diferentes

55
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

14.-Ku beetikoob payalchiob .- Hacen rezos


15.-Ulak baaloob .- Otras cosas
16.-Le kuuboobo .- Esas ofrendas
17.-Ti Yuumtsiloob .- Para los Seores de la Selva
18.-U winikil mak .- Su cuerpo de la persona
19.-Jets luum .- Ceremonia para apaciguar o tranquilizar a la tierra
20.-Loj naaj .- Ceremonia para bendecir la casa
21.-Yax man kaajtal .- Residir por primera vez en casa nueva
22.-Maatech u beetikoob .- No hacen, nunca hacen, no acostumbran a hacer
23.-Nukuch meyajoob .- Grandes trabajos
24.-Kajoltaanoob .- Son conocidos.
25.-U kajoloob le xiwoob .- Conocen las yerbas
26.-Baax u beelaloob .- Para qu sirven
27.-Bix unchak .- Como deben
28.-Yaan kex juntul .- hay aunque sea una
29.-Ti junpel kaaje .- En un pueblo

MEYAJ JOOLAJUN PEL


TSIKBALNEN YETEL JUNTUL A WET KAANBALE YOKOL LE XOOK MAAXOOB
KU TSAAKOOB YETEL XIIW, JEE U PAJTAL A BEETIKTI LE KAT TAANOOB YAAN
YANAL UTIAAL A WUUYIK LE BAAX BIIN U NUKIKTEECH

1.-Bix ku jatsaloob le maxoob ku meyajtikoob le tsaak yetel xiwoob?
2.-Yetel baax ku tsaakoob le max ku tsaakikoob u laktsiloob chen tu yotoch?
3.-Yaab makoob way Yukataan u yojeloob meent remedioobo?
4.-A wojelt baax ku meentik le J meenoobo?
5.-Bix ku yaalal tie xunan ku kamik le chanbaaloob?
6.-Baax meyaj ku meentik le Aj yeet?
7.-Bix ku tsaak le J meeno?
8.-Max tiaal u beetal le kuuboob?
9.-Jaaj wa ku meentikoob kuub le makoob ku tsaakoob chen yetel xiwoob?
10.-Max ulak leyli jach kaanaan ti junpel kaaje?


56
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

KAXAN TSIKBAL OX PEL


KABEET A TSIKBAL YETEL JUNTUL KOOLEL WA YETEL JUNTUL X CHUPAL
UTIAAL U TSOOLIKTEECH YOKOL LE MEYAJ KU MEENTIK SANSAMAL.

1.-Ti baax latab kiin suuk a liksabaj?
2.-Baax janal a wojelt meentike?
3.-Ka biin wa juuch, ka maanik sakan, wa ka maan waaj ixiim?
4.-A woje chuuy, xookbi chuuy? Makamaak boonil uts ta wich?
5.-A woje kaay? Makamaak kaayoob ka kiki kaayik?
6.-Kux tun okot? Ka biin okot? Ka bisaab okot?
7.-A woje po? Yaab nook suukaan a poik?
8.-Uts ta taan biin xinbal te kiwik? Kux tun te ulak kaajoob?
9.-Ka tsemtik a waalakoob? Jaytuloob?
10.-A wojelt jiik a nook?
11.-Yaab a laktsiloobe? Jaytuloob?
12.-Ka biin payalchi tie kunaj?
13.-Yaanteech a kiliich pik juun utiaal a kamataan?
14.-Yaan a pakal? Uts ta wich le looloob?

MOLAY TAANOOB UKLAJUNPEL.


1.-Latab kiin .- Hora
2.-Suuk a liksabaj .- Acostumbras levantarte
3.-Baax janal .- Qu comida
4.-Juuch .- Masa, moler
5.-Ka maanik sakan .- Compras masa
6.-Waaj ixiim .- Tortilla de maz
7.-Chuuy .- Costurar
8.-Xookbi chuuy.- Hilo contado. Bordado de punta de cruz
9.-Makamak boonil .- Cul color
10.-A woje kaay? .- Sabes cantar?
11.-okot .- Bailar

57
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

12.-Ka bisaab okot? .- Te llevan a bailar?


13.- Po .- Lavar
14.-Yaab nook .- Mucha ropa
15.-Biin xinbal .- Ir de paseo
16.-Te ulak kaajoob .- En otros pueblos
17.-Ka tsemtik .- Cras
18.- Waalakoob .- Animales domsticos
19.- Jiik a nook .- Planchar tu ropa
20.Jaytuloob? .- Cuntos son?
21.-Kunaaj .- Iglesia, templo
22.- Kiliich pikjuun .- Libro santo, Biblia
23.-Kamataan .- Orar, rezar
24.-Looloob .- Flores

TUNTAJ KAANBALE OXPEL.


UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO.
CURSO DE MAAYA KANPEL
AJ KAANBESAJ : JAVIER ABELARDO GMEZ NAVARRETE
AJ KAANBAL :_________________________EVALUACIN _________
UNIDAD OXPEL.

A KAAJ TSIBTIK TU NOOJE ICH MAAYA LE BAAX YAAN YANAL ICH KASTLAN
TAAN.

1.-Acostumbrados a hacer 11.-Hasta hoy

2.-Tierra 12.-Por eso

3.-La medicina 13.-Diferentes

4.-Con hierbas 14.-En los das de ahora

5.-Hace tiempo que comenz 15.-Se ve

6.-Aunque no 16.-Libros

7.-Antiguamente 17.-Pequeas cosas

58
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

8.-En que va pasando 18.-Con barro

9.-Aunque sea as 19.-Comparar

10.-Todava se trabaja 20.-Son una sola cosa

BIN A TSIBT ICH KASTLAN TAAN LE BAAX U KAT YAAL LE TAANOOBO

1.-Yaab makoob 11.-Le ken u yojeltab

2.-U yojeltikoob 12.-Yaab takiin

3.-Ku chikpajal 13.-Ma koojoobi

4.-Ka aanchajak toj olal 14.-Yokol le xooka

5.-Baanten kaanaan 15.-Jee u pajtal

6.-Tiaal ma u kojaantal 16.-Utiaal u nukikteech

7.- uchben chilabkabiloob 17.-U seb saataloobo

8.-U jatsmaj 18.-Le x kam chambaloobo

9.-Bix u tsaik 19.-Tu yiknaaloobo

10.- Muuchikuba kaaj 20.-Le tsool kaabaob


A KAAJ NUKIK LE KAAT CHIOBA ICH MAAYA TAAN.

1.-Baax kiin joop u meyajtaal 11.-Baax tiaal ku chikilbesab


le tsaak yetel xiwoob way Yukataane? makoob?

2.-Maxoob u yojeloob tsaak 12.-Tuux ma tu pjtal kaxantaal


yetel xiwoob? le tsaak xiwoob?

3.-Baaxten ma tu seb satal 13.-Baax meyaj ku meentik le Aj yeeto?


le tsaaka?

4.-Jee u pajtal u tsaakal kojaaniloob 14.-Max tiaal u beetal le


ma uchak yetel maanbil tsaak? kuuboob?

59
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

5.-Baax jet najbeen u kaansal? 15.-Max ulak jach kaanaan ti


junpel kaaje?

6.-Bix ku jatslantikoob le kojaaniloob 16.-Ti baax latab kiin suuk a


le maxoob ku tsaakoob yetel xiwoob? liksabaj?

7.-Baanten u yaantal le kojaaniloob? 17.-Baax janal a wojelt meentike?

8.-Baax u yojeloob le kaajnaliloob 18.-Ka maan waaj ixiim?


yokol u yaabil le kojaaniloob?

9.-A wojelt baax ku meentikoob 19.-Makalmak boonil uts ta Vich?


le j-meenoobo?

10.-Bix ku yaalal tie xunan 20.-A woje kaay?


ku kmik le chanbaaloobo?

TSIBT ICH KASTLAN TAAN LE BAAX U KAT YAAL LE TAANOOBA

1.-Suuk u tsaikoob 11.-Kaakas iik

2.-Jee bix yaalik 12.-Tuux ku meyaj?

3.-Kaasnakiloob 13.-Chen tu yotocho

4.-U beel u yiik mak 14.-Kaansik ti u paalaloob

5.-Tu yootel makoob 15.-Ka xiik tu yiknaaloobe

6.-Mejen kaajoob 16.- Payalchiob

7.- U kajolmajiloob 17.-Makalmak ti le kojaaniloob

8.-Beyila 18.-akab kilkab

9.-U kiiniloob 19.-U tiaalintoob

10.-Kaakas ichil 20.-Ku kon tsaakoob

TSIBT A KAABA YETEL A JORON TSIB

60
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

UNIDAD 4
JAATSUL KANPEL.

OBJETIVOS
Que el estudiante incremente su dominio
del Idioma Maya con la lectura y traduccin
de textos.
Que a travs de los Dilogos el alumno
incremente su capacidad de comunicacin
oral y escrita.
Que al realizar una entrevista sobre Cacera
el estudiante se ejercite en la elaboracin
de preguntas y en la traduccin de material
lingstico autntico.

Los textos de esta unidad proceden del libro Maaya Taan, Lengua Maya de Campeche, Quintana

Roo y Yucatn. Segundo Ciclo, Parte II, SEP, 1995, pp. 76, 77, 52, 53, 116, 117, 132, 133, 140, 141. Los

ejercicios ,vocabularios y Autoevaluacin, fueron diseados por elAutor.

61
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

J Tsoon
Juntul make tan u biin kaxe kaa Yaan in kaxtik u yol le tsoona, yaan u
tu yilaj waalakbal juntul kej. Le kaach tsuk meyaj teen tu kaaten
yol tsoon ku wakal, chen junpel palankeeta Tan u biine kaa tu yilaj juntul tsuub
ku yaalaal. Kaa tun tsoon le kej tumen le kimen, ku yilke u yool le tsoone tats manjan
make. xan.
Le kaa j kuch yiknale, tu yilaj tsaay ti u yol - Tuux tun biin u yol le tsoona?
le tsoono, ku tsookole tats manjaan tu - Yaan in kaxtik
winkilil le kejo, ka tu yaalaje: Eyaj, u yol le Ku yilike u yol le tsoone chiik te
tsoona, teaki kn in wilaaj tuux biina. luumo kaa joop u panik. Ma same ku yilik
Tu tuultaj tuux biin le u yol le tsoone, juntul baaj kimen; ku yilike tu pool le baaje ti
ma same kaa kuch tuux kimen juntul kitam, tsopokbal u yol le tsoone.
ku yilke le u yol le tsoone, tats manjaan ti Bey uchik u kiinsik kantul baalcheoob
le kitame. le make

62
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY TAANOOB WAXAKLAJUNPEL.

1.-J tsoon .- Cazador


2.-Biin kaxe .- Fue a la selva
3.-Tu yilaj waalakbal .- Lo vi parado
4.-Le kaacho .- En esa poca
5.-Ku wakal .- Detonaba
6.-Ku yaalaal .- Le decan
7.- Kaa kuch yiknale.- Cuando lleg donde estaba l
8.-Tu yilaj tsaay ti .- Vi que le acert
9.-U yol le tsoono.- La bala de la escopeta
10.-Tats manjaan .- Atraves
11.-Teaki .- Ahora
12.-Tuux biina? .- Dnde fue?
13.- Tu tuultaj .- Calcul, sigui
14.-Ma same .- No pas mucho tiempo
15.-Juntul kitam .- Un jabal
16.-Yaan in kaxtik .- Tengo que buscarlo
17.-Yaan u meyaj teen .- Me tiene que servir
18.-Tu kaaten .- Otra vez
19.-Tan u biine .- Se estaba yendo
20.-Juntul tsuub .- Una liebre
21.-Chiik te luumo .- Clavada en la tierra
22.-Kaa joop u panik .- Y comenz a escarvarlo
23.-Juntul baaj kimen .- Una tuza muerta
24.-Tu pool .- Su cabeza
25.-Ti tsopokbal .- Ah estaba clavada
26.-Kantul baalcheob .- Cuatro animales

63
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

MEYAJ WAK LAJUN PEL


YOKOL LE XOOKO J TSOON A KAAJ CHAN TSIKBAL YETEL JUNTUL A WET
KAANBALE. JEE U PAJTAL A MEENTIKTI LE KAT CHIOB YAAN YANAL UTIAAL A
WUUYIK BIX KUN U NUKIKTEECH.

1.-Baax tu yilaj juntul mak tan u biin kaxe?


2.-Bix le tsoono kaacho?
3.-Baax tu yilaj le mako ken kuch yikna le kejo?
4.-Baax tu yaalaj le kan tu yilaj le yol tsoon tats man tu winklile kejo?
5.-Baax tu yilaj le kan kuch tuux jaayakbal juntul kitam?
6.-Le tan u biine Baax baalche tu yilaj?
7.-Baax tu yaalaj le Aj tsoonnal?
8.-Tuux chik u yole tsoono?
9.-Le ka tu panaj u yole tsoone baax tu yilaj?
10.-Baax tsopokbal tu poole baaje?
11.-Jaytul baalcheob tu kinsaj beyo, chen yetel jun pel sipit tiu tsoone?

X Nuk kuuk yetel X chukib


uch bine le x nuk kuuko bin u xinbalt jun tulil u mejnilo kaa joop u kinsik, tan u
le x chukibo, ka bin kuch yiknale ka tu yaalaj ti: jeejenpuchke, tan u yookol, chen juntul ma
Ay, otsileech in wet koolelil! jach man yaab tu kinsaji. Kaa tsook u kinsike kaa tu yaalaj
a mejniloobo, Baaxten ma jantikoob wa a beya: tan in jan biin in wil wa tsook u kinsik
kinskoob kaa patak kex chen juntulilie ma u mejnil le x nuk kuuke.Le kaa kuch tu naajil x
wuuyik u yaalale jach tan u naatsal u bulul kuuke jach kiimak u yol tumen tan u baxal
yookol kaab, Baax ka waalik? a kinskoobe, yetel u mejeniloob, kaa tu yaalaj ti beya:
tumen le teenoobo yaan in kiskoob, tumen Baaxten maa a kins a mejniloobi x nuk kuuk?
otsil ken in wil ka bulkoob. Ka tu yuubal le x Ma teech ta waalaj teene yaan a kiinsikoob?,
chukibo, ka tu chin u poole ka joop u tuukul, chan otsil u yich taan u yaalik; le x nuk kuuko
jach tu na tuukulta le baax aalabtio. tu nuka tie, teen kin kins in mejniloob, (ku
Kaa tsook u biin le x nuk kuuko, le peksik u pool) ma, ma, maatan, otsiloob, mix
x chukibe kaa joop u yaalik:, min jach jaaj bikin jee in kinskoobe Teeche ta kinsaj a
u taan le baax tu yaalaj teen le x nuk kuuko tiaalobi tumen a pekmoob! Ka tu yuubaj le
Kaa joopu jach chaantik u mejniloobo, kaa x chukibo kaa joop u yookol, le beetik tak
joop u yaalik beya: Yaan wa in kinskoob bejlae ichil u kaay ku yaalik beya: kuuk tu
in mejnilooba? Baaxkeen in meente?. Tsook tuusen, kuuk tu tuusen, kuuk tu tuusen.!
u sen tuukultike, kaa joop u chuklantik jun

64
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY TAANOOB BOLONLAJUNPEL.


1.-X nuk kuuk .- Vieja ardilla
2.-X chukib .- Paloma silvestre de pico rojo
3.-Biin u xinbalt .- Fue a visitar
4.-Ka bin kuch yiknale .- Cuando lleg con ella
5.-In wet koolelil .- Mi compaera mujer
6.-Jach man yaab .- Est excedido
7.- A mejniloobo .- Tus pequeos, tus hijos
8.-A kinskoob .- Los mates
9.-Kaa patak .- Que se quede
10.-Chen juntulilie.- Slo uno
11.-Ma wuuyik .- No oyes
12.-Bulul yokol kaab.- Inundacin sobre el mundo
13.- Tumen le teenoobo.- Porque los mos
14.-Ken in wil .- Cuando vea
15.-Ka bulkoob.-Que se hundan
16.-Ka tu yuubal .-Cuando lo escuch

65
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

17.-Tu chin u poole .- Inclin la cabeza


18.-Le baax aalabtio .- Lo que le dijeron
19.-Min jach jaj u taan .- Creo que es muy cierto lo que dice
20.-Chaantik u mejniloob .- Observar a sus hijos
21.-Yaan wa in kinskoob? .- Los matar?
22.Baax ken in meente? .- Qu voy a hacer?
23.-Joop u chuklantikoob .- Comenz a capturarlos
24.-Tan u jeejenpuchke.- Los estaba aporreando
25.-Tan u baxal .- Estaba jugando
26.-Chan otsil u yich .- Tristes los ojos (Pobres sus ojos)
27.-Ku peksik u pool .- Mova su cabeza
28.-Maatan .- No
29.-Kuuk tu tuuseen .- La ardilla me enga

MEYAJ UK LAJUN PEL


YAXILE A KAAJ XOOKIK X NUK KUUK YETEL X CHUKIB, JEKA A KAAJ TSIKBAL
YETEL JUNTUL A WET KAANBALE. JEE U PAJTAL A MEENTIKTI LE KAT CHIOB
YAAN YANAL UTIAAL A WUUYIK BIX KUN U NUKIKTEECH.

1.-Tuux biin xinbalt le x nuk kuuko?


2.-Baax tu yaalaj le kuuko ti u yet koolel?
3.-Baax tu yaalaj le x nuk kuuk tan u naatsal?
4.-Baax tu yaalaj le x nuk kuuk biin u meentej yetel u j mejniloob?
5.-Baax tu meentaj le x chukibo ka tu yuubaj?
6.-Baax joop u yaalik le x chukibo kaa tsooku biin le x nuk kuuke?
7.-Baax tu beetaj le x chukib ka tu chuklantaj junjuntul u mejniloob?
8.-Jaytul u mejniloob ma tu kinsaj le x chukib?
9.-Baax tu yilaj le kaa kuch tu naajil x kuuke?
10Baax tu yaalaj tie x nuk kuuke?
11.-Baax tu nukaj le x nuk kuuke?
12.-Baax joop u meente le x chukibo?
13.-Bix ku kaay tak bejlae le x chukibo?

66
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

Juntul otsil j tsoon kuts


Yaan bin juntul mak Jach otsil, u pichmaj u yich yetel u xikin, utiaal u yiilik
u kaabae J Piil pukus.* Chen paak, sikil yetel u yuub tuux ku pek le kaay kutso.
yetel chaay ku jantik yetel u yatan, bey xan u Chen kaa tu yuubaj tu biin u jalkajal
paalaloob. ti junpel nuxib jool, ti bin pat chuytali, kaa
Junpel kiine, ku yaalik J Piil ti u yatane: joop u jeejeekik u yook utiaal u kaxtik tuux
- Xuun, tsook u sen nakal in wol in u jetsik, chen baale; mix tuux kooj u yook,
jant chaay, paak, sikil, yetel kutbil iik, in kaaj ku kaanal chuytal yetel tu kaapelal u kab;
in tsoon juntul kuts utiaal k jante yetel le ku chuytal chen yetel junpelili.
paalalooba. Ich kool kin weenel ookiin, chaak Sajak u jalkabtikubaj, tumen maa u yoojel
in keeyen utiaal in bisej. Kaa biin tu kool. bukaaj taamil le joolo, tuux ku jalkajo. Mi
Oknajkiine, kaa chilaj weenel yanal jach chumuk akab kaa bin te joolo, letie
junkul nuxib jaabin; tan bin u yokoj u weenel, tu tuukultaje ichil junpel chultun jalkajaan
kaa tu yuubaj u lekel u kaay le kutse. Lik le beetik sajak u jalkabtubaj. Ma waa tu taal u
yalkab kaa tu chaaj u tsoon kaa joop u biin u sastale kaa chinlaj u paaktej, kaa tu yilaje mi
tojtantik tuux ku kaay le kutse; ichil u tuukule jach jun nab kab u bin u kojol tu yit junpel
ku yaalik beya: ma tun sen akabchajal chultun, kaa tu yaalaj beya:
leken tsoonaken. Kaa tu yuubaj tsook u -Waa Kujeen in woojelt ma taam tuux
naatsa le tuux ku kaay le kutse; kaa joop u jalkajene, bejlaa sam in jalkabtinbae, lela
biin chanbelil, tu kanantik mau yuubaal u pek, bukaaj sen kaaniken chuylankil bul akab.

*Gordo.

67
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

MOLAY TAANOOB JUN KAAL PEL.


1.-J tsoon kuts .- Cazador de pavos
2.-Jach otsil .- Muy pobre
3.-Paak .- Tomate
4.-Sikil .- Semilla de calabaza
5.-Yetel chaay .- Con chaya
6.-Xuun .- Seora
7.- U sen naakal in wol .- Ya me aburr mucho
8.-Kutbil iik .- Chile tamulado
9.-Ookiin .- Noche
10.-Chaak in keyen .- Sancocha mi pozole
11.-Utiaal in bisej .- Para que lleve
12.-Kaa chilaj weenel .- Y se acost a dormir
13.- Kaa tu yuubaj .- Y escuch
14.-U lekel u kaay .- El inicio del canto
15.- Lik yalkab .- Se levant corriendo
16.-Tu chaaj u tsoon .- Agarr su escopeta
17.-U tojtantik .- Calcular la direccin
18.-Le ken tsoonakeen .- Cuando cace
19.-U biin chaanbelil .- Iba despacio
20.-Tu kanantik .- Cuidaba
21.- U pek .- Su movimiento
22.-U pichmaj u yich .- Tena abiertos los ojos
23.-Jalkajal .- Resbal
24.-Nuxib jool .- Gran agujero
25.-Pat chuytali .- Se qued colgado
26.-Jeejeekik u yook .- Abra repetidamente las piernas
27.-Tuux jetsik .- Donde descansar o apoyar
28.-Mix tuux kooj u yook .- En ninguna parte topaba su pie
29.-Tu kaapelal u kaboob .- Sus dos manos
30.-Bukaaj taamil le joolo .- Qu profundidad tena el agujero
31.-Junpel chultun .- Una cisterna prehispnica
32.-Jun nab kab .- Una cuarta (20 o 25 cm)
33.-Bul akab .- Toda la noche

68
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MEYAJ WAXAK LAJUN PEL


YOKOL LE XOOK JUNTUL OTSIL J TSOON KUTS A KAAJ A TSIKBAL YETEL
JUNTUL A WET KAANBALO. JEE U PAJTAL A BEETIKTI LE KAT CHIOB YAAN YANAL
UTIAAL U NUKIKTEECH

1.-Bix u kaaba le mak jach otsil?


2.-Baax ku jantik J Piil yetel u yatan iix u paalaloob?
3.-Baax tu yaalaj tiu yatane junpel kiin, J Piil?
4.-Baax tu kataj tiu yatane yojsa biin u kaaj weenel ich kool?
5.-Tuux chilaj weene oknajkiine?
6.-Baax tu yuubaj kan biin u yokol u weenel?
7.-Baax tu chaaj ken lik yalkab?
8.-Baax biin u tojtantik?
9.-Baax ku yaalik ichil u tuukule?
10.-Kaa tu yuubaj tsook u naatsa tuux ku kaay le kutse Baax tu meentaj?
11.-Baanten u pichmaj u yich yetel u xikin?
12.-Tuux pat chuytaali?
13.-Baaxten sajak u jalkabtikubaj?
14.-Baax tu yilaj kaa chinlaj u paaktej?
15.-Kaa tu yilaj mix taam tuux chuyukbaj, Baax tu yaalaj?

Baats yetel ayin


Yaan bin Juntul baatse jach tak tanxel tselilo.
bin u jantik le jaas yaan tulak u tsel le jao, - Maalob naaken.
chen baale ma tu pajtal u mani, tumen jach Kaa sitnaj le baatso, kaa naak tu puuch le
koch, ku tsookole ma u yoojel babi; chen ayino, kaa mansaab te tanxel tselilo tuux
kaa tu yilaj tan u taal juntul nuxib ayin, kaa yaan le nukuch jaasoobo. Le ka kujsaabe, le ku
kuch yiknal, kaa tu yaalaj ti beya: yemel yalkab, kaa tu yaalaj ti nuxib ayine.
- Ay nuxib ayin, jach seen wiijen, - Nuxib ayin, ma tin xantal, jan
tak in jantik le jaas yaan tu tanxel tselil le paateni jajan jantbil ken in beet le jaaso, ku
jao, ku tsookole ma in woojel babi, in nae, tsookole ka jaan suutkeen tu kaaten te tanxel
ma tu kaansaj teeni, uchak wa a wotik kaa tselilo. Maalob. Kaa tu nuka, kaa joop u
naajkeen ta puuch utiaal kaa manseen te paatik. Jaajaan jantbil tu beetaj le jaaso, kaa tu

69
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

taasaj junpel utiaal u jant tuchlik yokol u naajkeen ta puuche, ma ta wilike in tsoomele
puuch le ayino, le kaa suunaji seen kiimak u tin pataj in jainkint te taxel tselilo. Koox
yol tsook u janal, kaa tu pikchintubaj yokol suut jan chae kaa bis ti le a watano.
le ayino, kaa tu yaalaj ti: - Koox tun suut - tu yaalaj nuxib ayin. Le kaa
- Jan biseen te tanxel tselilo. kuchoob te tuux chaabe le baatso tumen le
Tan u bisaale, kaa tu yilaje ma te tuux ayine, tu yaalaj ti:
chaabema ti ku bisaali. - Ma jeel in tsoomel in jaikintmoo, paatik in
- Nuxib ayin, tuux ka biskeen beya, lela ma u jaan chik kaa jan sunakeen.
beelil in wotochi, - Le ku yemel yalkab yokol le ayino, kaa
- In kaaj in biseech tin wotoch, tumen in watane tu yaalaj ti:
kojaan, aalaab ti tumen max tsaakike utiaal Ay, le kiin ku lukul in tsoomel tuux yaane, kin
kao utsake, kabet u jantik u tsoomel baats. kimil.
- Ay nuxib ayin baaxten ma ta waajteen ma

70
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY TAANOOB JUNPEL TI KAA KAL.


1.-Juntul baats.- Un saraguato o mono aullador
2.-Juntul nuxib ayin.- Un viejo lagarto
3.-Tak bin u jantik.- Dicen que quera comerlo
4.-Ti u lak tsel le jao.- Al otro lado del agua
5.-Ma tu pajtal u mani.- No poda pasar
6.-Jach koch.- Muy ancho
7.- Ma u yojel babi.- No sabe nadar
8.-Kaa kuch yiknal.- Cuando lleg con l
9.-Jach sen wiijeen.- Tengo mucha hambre
10.-Tu tanxel tselil.- Al otro lado
11.-Ma tu kaansaj teeni.- No me ense
12.-uchak wa a wotik.- Quiz quieras
13.- Kaa naajkeen.- Que me suba
14.-Kaa manseen.- Que me pases
15.- Maalob, naakeen : Bien, sube
16.-Kaa sitnaj.- Y brinc
17.-Tu puuch.- En su lomo
18.-Le ka kujsaabe.- Cuando lo llegaron
19.-Ma tin xantal.- No me tardo
20.-Janjan jantbil.- Lo comi apresuradamente
21.- Ka jan suutkeen.- Me regresas rpido
22.-Tu taasaj junpel.- Trajo uno
23.-Tuchlik yokol.- Posado sobre
24.-Tu pikchintubaj.- Se tir, se arroj
25.-Jan biseen.- Llvame rpido
26.-Tan u bisaale.- Lo estaban llevando
27.-Tuux ka biskeen beya.- Dnde me llevas as
28.-Utiaal ka utsake.- Para que sane
29.-U tsoomel baats .- Cerebro de saraguato
30.-In jainkint te tanxel tselilo .- Lo extend en la otra orilla

71
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

MEYAJ BOLON LAJUN PEL


YETEL JUNTUL A WET KAANBALE JEE U PAJTAL A TSIKBAL YOKOL BAATS YETEL
AYIN. WA A KATE JEE A MEENTIKTI LE KAT TAANOOBA YAAN YANAL UTIAAL A
WUUYIK BIX KUN U NUKIKTEECH.

1.-Tuux yaan le jasoob jach tak u jantik le baatse?


2.-Baanten ma u pajtal u mani?
3.-Max tu yilaj tan u taal?
4.-Baax tu yaalaj tie nuxib ayin?
5.-Baax tu nukaj le nuxib ayin?
6.-Tuux naaki le baatse?
7.-Baax tu yaalaj le baatse le kan kujsaabe?
8.-Baax nukabti tiole nuxib ayine?
9.-Bix tu jante jaasoob le baatse?
10.-Baax tu yaalaj le baatse le kan tu pikchintubaj yokol u puuch tie ayino?
11.-Baax tu yilaj le baatse le kan tan u bisaal?
12.-Baax tu yaalaj tie nuxib ayine?
13.-Baax tu nukaj le ayine?
14.- Baax tu yaalaj le ayino le ken tu yuubaj u taan le baatse tan u kat u suut u chae
u tsoomele?
15.-Baax tu yaalaj tu tsooki le baatse?

Noom

Junpel kiinak bine, juntul winik biin u tsoon yaalaj ti u yatane, tan u biin u taan u sukuun.
noom. Kaa kuch te tuux suuk u taal janal le Kaa biini.
noomo, kaa kulaj u pate. Ku kuchule ka tu tsikaj le u laktsilo,
Ma xanchaj bine kaa tu yile, tan u ka tu yaalaj ti beya:
taal u saasatsik u kaal le noomo, kaa tu kolaj Taalen in taaneech kaa kuchukeech a
u tsoon, kaa tu tubaj tu tojil, le kaa wak le jant u bakel in tsoon noom.
tsoono ti pekaanaki. Kaa biin u liksej, ka Tu nukaj le u sukuuno jeel u biine.
tu bisaj tu naajil. Kaa kuche ka tu kuubaj ti Le u yatan tun max tsoonej noome, kaakat
u yatan, utiaal u chaakej. Ma jach same, ka tu sutuk tan u xeepik u bakel le noomo, utiaal

72
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

u yuubik wa tsook u tajal, bey le u meentiko Kaa tu kataj bix xuupik, ka tu yaalaj
kaa xuup le bak ku chakiko. u yatane:
Ma same kaa kuch le sukuuntsile, Chen tin xeepik kaa in wuuy waa tsook u
le ichantsil tune ma u yoojel baax uuchuli. tajale, chen kaa tin tsa olte minaan. Yaan
Kaa tu yaalaj ti u yatan beya: bak, chen baaxe u bakel a xikin. Biin in kaaj
Koolel, jan jalej bak in jante yetel in in xet le a xikina, kaa in tsa ti a sukuun.
sukuun tsook le u taalo. Kaa joop tun bin u cheejtaal tumen
Kaa nukaab ti tumen le u yatan beya: u yatan. Laaten tun ku yaalale pil a wich, kaa
Le bako minaan. Xuupij. beychajak a chaik a watan.

73
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

MOLAY TAANOOB KAAPEL TI KAA KAAL..


1.-Noom .- Perdiz
2.-Junpel kiinak bine .- Dicen que un da
3.-U tsoon noom .- La caza de perdiz
4.-Tuux suuk u taal .- Donde acostumbraba venir
5.-Kaa kulaj u pate .- Y se sent a esperarlo
6.-Ma xanchaj bine .- Dicen que no tard
7.- Saasatsik u kaal .- Estiraba su garganta
8.-Kaa tu kolaju tsoon .- Y jal su carabina
9.-Ka tu tubaj tu tojil .- Y apunt en su direccin
10.-Ti pekaanaki .- Ah qued tendido
11.-Biin u liksej .- Fue a levantarlo
12.-Ka tu kuubaj .- Y lo entreg
13.- Utiaal u chaakej .- Para que lo salcoche
14.-Ma jach same .- No tard mucho
15.- U taan u sukuun .- A hablar a su hermano
16.-Ka tu tsikaj .- Y lo salud
17.-Taaleen in taaneech .- Vine a hablarte
18.-A jant u bakel .- A comer su carne
19.-Tu nukaj .- Respondi
20.-Kaakat suutuk .- A cada momento
21.- Tan u xeepik .- Lo estaba pellizcando
22.-Utiaal yuubik .- Para que sienta
23.-Wa tsook u tajal .- Si ya se haba cocido
24.-Kaa xuup le bak .- Y se gast la carne
25.-Le ichansil tune .- El esposo entonces
26.-Jan jalej bak .- Saca de inmediato la carne
27.-Tsook le u taalo .- Ya vino
28.- Kaa nukaa ti .- Y le contestaron
29.-Chen ka tin tsa olte.- Slo cuando me di cuenta
30.-Laaten tun : Por eso entonces

74
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MEYAJ JUN KAAL PEL


YOKOL LE XOOK NOOM A KAAJ CHAN TSIKBAL YETEL JUNTUL A WET KAANBALE.
JEE U PAJTAL A MEENTIKTI LE KAT CHIOB YAAN YANAL UTIAAL A WUUYIK BIX KUN
U NUKIKTEECH

1.-Max biin tsoon noom juntnajkij?


2.-Baax tu mentaj kaa kuch tuux suukaan u janal le noomoob?
3.-Baax tu yilaj ma xanchaj?
4.-Baax uch le kaa wak le tsoono?
5.-Ka kuch tu naajil Ti max tu kuubaj le chicho?
6.-Baax tu yaalaj tiu yatane?
7.-Baax tiaal tu payalteetaj wa payal oltaj u sukuune?
8.-Baax tu nukaj u sukuune?
9.-Baanten tu xeepaj u bakel le noomo le atantsilo?
10.-Baax tu yaalaj le ichantsile kaa kuch u sukuune?
11.-Baax tu nukaj u yatan?
12.-Kaa tu kataj tiu yatane bix tu xuupaj le bake Baax tu nukaj le koolelo?
13.-Baax ku yaalal laaten?

KAXAN TSIKBAL KAN PEL


NAJBEN A TSIKBAL YETEL JUNTUL J TSOONNAL UTIAAL U TSOOLIKTEECH BIX KU
KINSIK LE BAALCHEOB

1.-Bix ta kanaj tsoon?


2.-Tuux ka tsoonik le baalcheob?
3.-Jaytul kejoob tsook a tsoonik?
4.-Kuxtun kitam, a tsoonmaj xane?
5.-Ka biin xinba tsoon, chukt wa puuj?
6.-Bikiin u kiinil u kaay kuts?
7.-A wojelt xook u peechak le baalcheob?
8.-Jaytul chakmool, sak xikin, wa koj a kinsmaj?

75
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

9.-Tsook u yaantal teech le tuunich kejo?


10.-Jayten a wilmaj le Sojol kutso wa le Aj Sipo?
11.-Ka kinsik ayin?
12.-Baax suuk u jantik le jaalebo?
13.-A kaol kakaas kaanoob?
14A wilmaj juntul Alux, Puus, Yuumtsil, Yuum Balan wa le Wa paacho?
15.-A kajol u kaay le chichoob, kex ma tan a wilikoob?

MOLAY TAANOOB OXPEL TI KAA KAAL.


1.-Bix ta kanaj? .- Cmo aprendiste?
2.-Tuux ka tsoonik? .- Dnde lo cazas?
3.-Jaytul kejoob? .- Cuntos venados?
4.-A tsoonmaj xane? .- Lo has cazado tambin?
5.-Xinba tsoon .- Cacera caminando.
6.-Chukt .- Espiar.
7.- Puuj .- Batida, clamoreo, cacera en grupo.
8.-Kaay kuts .- Canto del pavo monts.
9.-Xook u peechak .- Leer su huella.
10.-Chakmool .- Jaguar.
11.-Sakxikin .- Tigrillo.
12.- Koj .- Puma o len americano.
13.-Le tuunich kejo .- La piedra del venado.
14.-Jayten a wilmaj? .- Cuntas veces los has visto?.
15.-Sojol kuuts .- Pavo mtico, protector de los pavos de monte.
16.-Aj Sip .- Venado mtico, protector de los venados.
17.-ayin .- Lagarto.
18.-Jaaleb .- Tepezcuintle, agut.
19.-Kakaas kaanoob .- Vboras.
20.- Alux .- Personaje diminuto de barro que cobra vida y cuida las milpas de los campesinos
mayas.

76
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

21.-Puus .- Enano corcovado que habita las grutas y laberintos subterrneos del Mayab.
22.-Yuum Balam .- Gigante mitolgico que protege las entradas de las poblaciones mayas.
23.-Wapaach .- Gigante mitolgico delgado y muy alto que en ocasiones se le ve en la selva.
24.Kaay chichoob .- Canto de los pjaros.

TUNTAJ KAANBALE KANPEL.


UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO.
CURSO DE MAAYA KANPEL
AJ KAANBESAJ : JAVIER ABELARDO GMEZ NAVARRETE
AJ KAANBAL :_________________________EVALUACIN _________
UNIDAD KANPEL.

A KAAJ TSIBTIK TU NOOJE ICH MAAYA LE BAAX YAAN YANAL ICH KASTLAN
TAAN.

1.-Una persona 11.-Estaba parado un venado

2.-Bala de escopeta 12.-Se dice

3.-Lleg donde estaba l 13.-Una liebre muerta

4.-Para terminar 14.-Le acert, le dio

5.-Le apunt 15.-Y comenz a escarbar

6.-Atraves 16.-En su cuerpo

7.-Al rato 17.-Tengo que encontralo

8.-Un jabal 18.-Una tuza muerta

9.-Dnde se fue? 19.-Ah est clavado

10.-Me tiene que servir 20.-Clavado en la tierra

BIN A TSIBT ICH KASTLAN TAAN LE BAAX U KAT YAAL LE TAANOOBO

77
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

1.-Le x nuk kuuko 11.-Kaa tsook u biin

2.-Ka biin kuch yiknale 12.-Jach jaaj u taan

3.-otsileech in wet koolebil 13.-Yaab u mejniloobo

4.-Ka joop u tuukul 14.-Chaantik u mejniloob

5.-Baaxten maa jantikoob? 15.-Yaan in kinskoob

6.-Le baax aalabtio 16.-Chuklantik junjun tulil

7.- Kaa patak 17.-Ka tu chin u poole

8.-Ma a wuuyik 18.-Baax ken in meentej?

9.-U bulul yokol kaab 19.-Tan u jeejenpuchke

10.- Tan u yookol 20.-Tan u baxal yetel u mejniloob.

A KAAJ NUKIK LE KAAT CHIOBA ICH MAAYA TAAN

1.-Bix u kaaba le mak jach otsil? 11.-Tuux yaan le jaasoob jach tak
u jantik le baatse?

2.-Baax ku jantik yetel u yatan? 12.-Baanten ma tu pajtal u mani?

3.-Baax tu yaalaj ti u yatane? 13.-Max tu yilaj tan u taal?

4.-Baax tu kataj ti u yatane? 14.-Baax tu yaalaj tie nuxib ayine?

5.-Tuux chilaj weene oknajkiine? 15.-Baax tu nukaj le nuxib ayine?

6.-Baax tu yuubaj kan biin 16.-Tuux naaki le baatse?

78
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

u yookol u weenel?

7.-Baax tu chaaj ken lik 17.-Bix tu jantej jaasoob le baatse?


yalkab?

8.-Baax ku yaalik ichil u tuukule? 18.-Baax tu yilaj le baatse le kan


tan u biisaal?

9.-Tuux pat chuytali? 19.-Baax kabeet tie nuxib ayine?


10.-Baax tu yilaj kaaj chinlaj? 20.-Baax tu yaalaj tu tsookili le baatse?

TSIBT ICH KASTLAN TAAN LE BAAX U KAT YAAL LE TAANOOBA

1.-Juntul winik biin tsoon. 11.-Saasatsik u kaal

2.-Kaa tu tubaj tu tojil 12.-Tu biisaj tu naajil

3.-U liksej 13.-Utiaal u chakej

4.-Kaa wak le tsoono 14.-Jeel u biine

5.-Ka tu kubaj ti u yatane 15.-Tan u xeepik u bakel

6.-Ka tu tsikaj le u laktsile 16.-Ka kulaj u pate

7.-Ma xanchaj 17.-Kaa biini

8.-Taalen in taaneech 18.-Ka tu kolaj u tsoon.

9.-A jant u bakel in tsoon noom 19.-Kaa tu yile

10.-Tan u taal 20.-Ti pekaanaki.

TSIBT A KAABA YETEL A JORON TSIB

79
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

80
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

UNIDAD 5
JAATSUL JOOPEL. OBJETIVOS
Que el estudiante desarrolle su dominio del idioma
meta con la lectura y traduccin de textos.
Que a travs de los Dilogos el alumno incremente
su eficacia comunicativa oral y escrita.
Que al realizar una entrevista sobre El empleo del
tiempo libre (fiestas comunales, fiestas familiares,
deportes, etc) adquiera mayor habilidad en la
elaboracin de preguntas y en la traduccin de
material lingstico.

Las lecturas de esta Unidad proceden del libro Maaya Taan, Lengua Maya de Campeche, Quintana Roo y
Yucatn. Primer Ciclo, Parte II, SEP, 1995, pp. 19, 20, 21, 22; y de Maaya Taan, Lengua Maya de Campeche,
Quintana Roo y Yucatn. Segundo Ciclo, Parte II, SEP, 1995, pp. 84, 85, 156, 157, 188, 189, 172, 173.Los
ejercicios , vocabularios y Autoevaluacin, fueron elaborados por el Autor.

81
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

U suumil kiik Mani


Le kiinoob ma kuchukoob le sak kaa tu yotaj u suut te tuux tu chaajo, jaak
winikoobo; yuum Tutul Xiw u jalachil Manie u yol kaa tu yilaj tsook u yaabtal, tsookole
yaanchaj ti junpel chowak suum. Le kiin bin ma tu yokol le tuux yaan kaacho. Kex bukaaj
u kat biin xinbal ti ulak kaaje, ku yaalik tie tu beetaje ma pajchaj u yoksik le suumo, kaa
suum kaa u tiinuba ti junpel tuux kaanalo tun tu yilaj ma tu pajtale, sajakchajij, tumen
tak ka kuchuk le tuux u kat biino, beya ma tu jeel bix u yotik u yoksike bey u bin u chowaktal
xantal tsook u kuchul. Le suum bina u tabil u le suumo, ka tun tu tuukultaj u xooxotik, baale
tuuch le j xiboobo. Le kaa tsook u toonkinsaal jaak u yol ka tu yilaj tan u jokol kiik ti
le maayaoobo, tumen le sak winikoobo yetel le suumo. Jeel bix pajchajke tu yilaj u tsaik u
le kaa tsook u beetaal u yotoch Yuum Kuje, xexetal te tu kuchilo, baale yaan paati. Yaab
u jalachil le kaaja tu yaalaj ti le suuma kaa u maxoob aalike le suuma layli ti yaan ichil
tiinubaa tu kaanalil le naaja tak tu jach kaanalil le tsonooto; kalantaan tumen juntul x nuuk
u yotoch Yuum Kuj yaan tu noj kaajil Jo. Man yetel juntul x kuukil kaan, ulakoobe ku
yaabach jaaboob, le J Xiwoobo kiitpajoob. Le yaalikoobe bisaab tu noj kaajil Jo wa Mxico.
suum tuno bisaab tu tsonootil X kaba cheen. Ku yaalaal xane le suum xooxotaaba
Ti lelo kaa kuch juntul winik u cholej, baale leti bin le bejoob ku biin u
chowaktaloobo, leti tun
le kiik tuulnaj ti kaa
xooxotaabo, leti bin le kiik
ku wekel ikil u yuchul le
looboob te beejo, u nojoch
makiloob le kaajoobo
ku yaalikoobe bin
kuuchuk u kiinil
u nupul le suum
tu kaatena tuux
kun baatel
x taraach
yetel tolok;
le kiin jeela
yan u yaantal
baateil ichil
winikoob tiaal
u yilik u chaakoob baal
utiaaloob.
U chiilanbkabiloob
maayaoobe tan k paatik
kaa kuchuk le kiinoob jeex
u yaalmaj Chilam Balam, u
Yuum Kiinil Mani kaacho.

82
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY TAANOOB KANPEL TI KAA KAL.


1.-U suumil.- Su soga
2.-Kiik.- Sangre
3.-Ma kuchukoob.-No haban llegado
4.-U jaalachil Manie.-Su gobernante de Man
5.-U kat.- Quiere
6.-Biin xinbal.-Ir de paseo
7.- Ti ulak kaaje.-De otro pueblo
8.-U tiinuba.-Se tensaba o tenda
9.-Ma tu xantal.-No tardaba
10.-Tabil u tuuch.-Cordn umbilical
11.-Toonkinsaal.-Humillados, sometidos
12.- U yotoch Yuum Kuje.-La casa de Dios
13.-Noj kaajil Jo.-Ciudad de Mrida
14.-Man yaabkach jaaboob.-Pasaron muchos aos
15.-Kiitpajoob.- Se dispersaron
16.-Bisaab tu tsonootil.-Fue llevado a su cenote
17.-X kaba cheen.- Pozo bajo
18.-Kaa tu yotaj.- Y quiso
19.-Tuux tu chaajo.- Donde lo tomaron
20.-Jaak u yol.- Se asust
21.- Tsook u yaabtal.-Se haba hecho mucho
22.-Kex bukaaj tu meentaje.-Por mucho que hizo
23.-Ma pajchaj.- No pudo
24.-Sajakchaji.- Tuvo miedo
25.-Bey u bin u chowaktal.- As se iba alargando
26.-Tu tuukultaj.- Pens
27.-U xooxotik.- Cortar repetidamente
28.-Jeel bix pajchajke.- Como se pudo
29.-U xexetal.- Pedazos
30.-X kuukil kaan.- Serpiente emplumada
31.-Kiik tuulnaj.- Chorrea sangre
32.-X taraach.- Lagartija de colores que corre en los caminos


83
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

MEYAJ JUNPEL TI KAA KAAL


BATAN A XOOKIK U SUUMIL KIIK MANI, JEKA BIIN A TSIKBAL YETEL JUNTUL A
WET KAANBAL, WA A KATE JEELE KAT CHIOB YAAN YANAL UTIAAL A WAALIKTI

1.-Max u jalachil Mani le kiinoob ma kuchkoob weye le sak winikoob?


2.-Baax ku yaalik tie suumo le kiin u kat biin xinbal?
3.-Baax le suum biino?
4.-Maxoob tu toonkisajoob ti k chiibaloob?
5.-Max kiitpajoob tiolal u man yaabach jaaboob?
6.-Tuux biisaab le suumo?
7.-Baax uchij le kaa tu yotaj le winiko u suute suumo tuux tu chaajo?
8.-Baax uch tie winiko le kan tu yilaj ma tu pajtale suutik le suumi te tu kuchile?
9.-Baanten jaak u yol le winiko?
10.-Baax ku yaalik yaab makoob tiole suumo?
11.-Max ku kanantik le suume?
12.-Baax ku yaalaal xane yokole suume?
13.-Baax ku yaalikoob u nojoch makiloob tie kaajo?
14.-Baax tan k paatik chiilanbkabiloob maayaoob?

U tsikbalil X taakumbin xunan.


Yaan junpel kaaj u kaabae lakoobo; Chak ja, tu yoklal le luuk yaan tu
Boloncheen Rejn, bolon, u kat yaal nueve; yiito; Putsul ja tumen ku yaalaale, jeel bix
cheen, tuux ku joksaal ja; Rejn tumen u biin u naatsal mak yiknale bey u yol mak
teelosij juntul mak u kaabae, Don Manuel tun bin u jutskubae; X chimes ja, tumen
Crecencio Rejn. yaab le mejen baaloob kajakbaloob ichilo;
Naats ti le kaaja, yaan junpel nuxb Sayab ja, tumen maach u tijil, tak ti nukuch
aktuni, u kaabae X taakumbin xunan. U yaxkiinoob.
taamile ma kaoltani, yaab u jooliloob utiaal Ti te jejelas yaanika, tu nake, te
u yokoj maki. Ichil le aktuna, yaan ukpel ichilo yaan junpel oochel jach bey juntuul x
tsonooti: chupal sak u nooke; jeex le wipilo.
X akab ja tumen pel chikaan u yiit, X taakumbin xunan u kat u yaale
tu yoklal le ekjocheenil pixiko; Pixaan juntul xunan u taakmubai.
ja tumen yokole yaan yaabkach baaloobi; Ku yaalaale juntul xunaan suunaj
Choko ja; tumen u jaile yaanal u chokoil ti le u tuunichil, tu yooklal u keban, juntul J kiin

84
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

utschaj tu yich le xunane, chen baale ma chaab tie ka tu puksaj, ka tu bisaj u taak te aktune;
le oolale u jail le tsonooto ku yaalal ti X ptsul ja, u pixan le j kiine. Chen baax xane, le
koolele chukaab men nukuch yuumoob ka suutaab tuunichil. U jail le tsonooto u kaabae Chokoj
ja tuux ku yichkiloob le j keban makoobe, le oolale pat u kiinlil u winkililoobii; le Pixaan
jae, u nook le j kiin tu pataj le kaaj putse; le X akab jae, pat beyo, tumen leti u kuchil tuux
ku yakuntikubaoob; le X chimes jae, ku kaajtal yaabach x chimesoobi, u naajil le j kiine; le Sayab
jae, letie u tiich chuup yetel jae, u jail u yich le koolel ku yoktik tioolaj u keban; le Chak jae, u
kaasil le u yakuntikubaoobe

85
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

MOLAY TAANOOB JOOPEL TI KAA KAAL.


1.-X taakunbin xunan.- Seora escondida.
2.-U kaabae.- Su nombre.
3.-U kat yaal.- Quiere decir.
4.-Tuux ku joksaal.- Donde se saca.
5.-Nuxib aktuni.- Gran gruta.
6.-U taamile.- Su profundidad.
7.- Ma kaoltani.- No se conoce.
8.-Yaab u jooliloob.- Muchos agujeros de entrada.
9.-X akab ja.- Agua nocturna.
10.-Pel chikaan u yiit.- Apenas se ve su fondo.
11.-ekjocheenil u pixiko.- Lo cubre la obscuridad.
12.- Pixaan ja.- Agua cubierta.
13.-Choko ja.- Agua caliente.
14.-Chak ja.- Agua roja.
15.-Le luuk.- El lodo.
16.-Putsul ja.- Agua que se fuga.
17.-Biin u jutskubae.- Cuando se acerca.
18.-X chimes ja.- Agua de gusanos rayados.
19.-Sayab ja.- Manantial.
20.-Maach u tijil.- No se seca.
21.- Nukuch yaxkiinoob.- Grandes sequas.
22.-Tu nake- En su abdomen, en su interior.
23.-Junpel oochel.- Una imagen, una figura.
24.- Jeex le wipilo.- Como el huipil.
25.-Suunaj tuunichil.- Se convirti en piedra.
26.-Tu yoklal u keeban.- Por su pecado.
27.-Juntul J kiin.- Un sacerdote.
28.-Ma chaabtie.- No se la dejaron.
29.-Ka tu puksaj.- Y se la rapt.
30.-U pixan le J kiine.- El alma del sacerdote.
31.-Chukaab.- Fue capturada.
32.-Ku yaakuntikubaoob.- Se amaron.

86
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MEYAJ KAAPEEL TI KAA KAAL


YAXILE A KAAJ XOOK U TSIKBALIL X TAAKUMBIN XUNAN, JEKA YAAN
A TSIKBAL YETEL JUNTUL A WET KAANBAL. JEE U PAJTAL A BEETIKTI LE KAT
TAANOOB YAAN YANAL UTIAAL A WUUYIK BIX KUN U NUKIKTEECH.
1.-Baax u kat yaal Boloncheen?
2.-Baaxten ku yaalale Boloncheen ti Rejn?
3.-Baax yaan naats ti le kaaja?
4.-Bukaaj u taamile aktuni?
5.-Baanten tsaabaan X akab ja tie tsonoote?
6.-Baanten ku yaalaal Choko ja tie ulak tsonoote?
7.-Kuxtun le Chak ja, baaxten tsaabaan u kaaba beyo?
8.-Baanten ku yaalale Putsul ja?
9.-Kuxtun le X chimes ja, baaxten tsaabaan u kaaba beyo?
10.-Sayab ja, baanten bey u kaaba?
11.-Baax u kat yaal X taakumbin xunan?
12.-Baanten suunaj tuunichil le xunano?
13.-Baax tu beetoob le nojoch yuumoob le kan tu chukoob le koolele?
14.-Tuux yichkilnajoob le j keban makoob?
15.-Baanten jun tiich chuup le Sayab jae?

Bulkaabil

Junpel tene yaanchaj junpel yax kiin tuux chikpaj jujunpiit ikil uchak u biin u tijil, bey
laj kim le makoobo, chen juntul chan xiipal tuno k Yuum Jajal Kuje tu tsaj tiob iinaj, tu
yetel x chupal pat tumen Jajal Kuj utiaal u tsaj baalcheoob, kaa tu yaalaj tiob bix kun
yaantal ulak u jaats winikoob. pakaloob yetel bix keen u kanant le u yaalak
Jajal Kuje tu meental joopel chujoob. baalcheoobo.
Ti junpele ti tu tsaj le mejen paalaloobo, ti Ti le mejen paalaloobo sij tunben
u lake u nook, ti lake u yooch, ti ulake winikoob, tunben kooleloob, K Jajal Kuje
u koben, ti ulake u kuchil tuux ku weenel, tulakal tu tsaj u kaaba, le korasoobo, le
kaaj tsooke le ku kajal u kaxal le jaob. masewaloobo, tu yeesaj tiob bix kun taanoob
Xanchaj uk lajun jaaboob, le jao kanchaji, tu yetel baax kun suukak u beetikoob. Tu tsaj
bulaj le kaxoob kaanatakoobo, le chujoobo u kaaba le baalcheoob yaanoob te kaxo,
joop u naakaloob yokkaabil, yokol le teluumo; tu tsaj u kaaba le kayoob yaan te
nojoch kaknabo. Le yokol kaab luumo kanabo, kaa tsook u tsak u kaaba tulakal

87
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

le baalcheoob yaan te yokol kaabo, tu yaalaj tiob baax xiwiloob jeel u pajtal u jantikoobe, tu
yaalaj xan bix jeel u yaabkunsikubaoobe yetel bix ken u bisuba ichantsil yetel atantsil, sukuun
yetel sukuun, et yuum yetel et yuum yetel bix kabet u kuxtaloob.
Tu yaalaj xan Jajal Kuje ma u kimil mak, le chijaanoobo yaan u kimiloob, baale
yaan u yoksaaloob ti junpel x maben joopel kiinoob utiaal kaa kuxlakoob tu kaaten, baale
jeel u kaa kuxtaloob wa tumen ma tu yilaaloob tumen mix mak ti le joopel kiinoobo. Le
kaaj kim le yax chijaan mako, le nojoch jalaacho, tu jeaj le x maben ma kuchuk tu kiinalo,
bey tuno le chijaan mako jach kimi. Jajal Kuje tu yaalaj: Bey le nojoch jalaach ma tu beetaj le
baax tin waalajo bejlae istikiaj keen u mans u kuxtaloob, yaan xan u kimil le mejen paalaloobo,
le kooleloobo yetel le xiiboobo, chen baale ti u chumukil le luuma yaan u chaikoob luum
tumen te luum le ken jokok u tsaakilo, le xiwoob ku tsakankiloobo yetel le j meenoobo
ti letiob kin patik u baakel le yax kimeno. Te tu baakel le joolo ti ken a tsaj a woocheexi
utiaal u maalobtal a tsa tsaakeex yaan a xoojkeex bix u tsaayal le kojaaniloobo utiaal ka patak
a tsaakikeex le makoobo, chen baale yaan a laj kimileex, le ken kuchuk tuux ku naakal u
piisil a kuxtaleexe. Kabet u kajalteex mantats le baax kin waalika teene ma tulakal tuux
kin aantali, chen kaapel tuux: te kaano yetel way te luuma, walkila tin biin, maatan a suut a
wileneex mix a taaneex tin wetel tu kaaten, utiaal lelo kin patik teex le naata.

88
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY TAANOOB WAKPEL TI KAA KAAL.


1.-Bulkaabil.- Diluvio
2.-Junpel yax kiin.- Una sequa
3.-Jajal Kuj.- El Dios verdadero
4.-U jaats winikoob.- Una generacin de hombres
5.-Joopel chujoob.- Cinco calabazos
6.-Tu tsaj.- Le dio
7.- U yooch.- Su comida
8.-U koben.- Su cocina, su fogn
9.-Kuchil weenel.- Lugar destinado para dormir
10.-Tu kajal u kaxal le jao.- Comenz la lluvia
11.-Xanchaj.- Tard
12.-uk lajun jaaboob.- Diecisiete aos
13.-Tu bulaj.- Inund
14.-.- Joop u naakaloob.- Comenzaron a subir
15.-Nojoch kaknab.- Gran mar
16.-Chikpaj jujunpit.- Apareci poco a poco
17.-Tu tsajtiob iinaj.- Les dio semilla
18.-Tu tsaj baalcheob. Les dio animales
19.-Pakaloob.- Cultivos, sembrados
20.-Kanant le u yaalak.- Cuid sus animales domsticos
21.- Sij tunben winikoob.- Nacieron nuevos hombres
22.-Tu yeesajtiob.- Les mostr
23.-Suukak u beetikoob.- Acostumbrados a hacer
24.-U tsak u kaaba.- Ponerle su nombre
25.-Baax xiwiloob.- Qu hierbas
26.-U jantikoobe.- Comeran
27.-U yaabkunsikubaoobe.- Se hicieron muchos
28.-Bix ken u bisikuba.- Cmo se iban a relacionar
29.-Le chijaanoobo.- Los ancianos
30.-Junpel x maben.- Una caja, un cofre
31.-Tu jeaj.- Lo abri
32.-Le baax tin waalajo.- Lo que dije
33.-Istikiaj keen u mans.- Con dificultad pasara
34.-Ti u chumukil.- En su centro
35.-U kajalteex mantats.- Recuerden siempre

89
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

MEYAJ OX PEL TI KAA KAAL


MAILI BIIN A XOOKEJ BULKAABIL, JE KA A KAAJ CHAN TSIKBAL YETEL
JUNTUL A WET KAANBALE. WA A KAT JEE A BEETIKTI LE KAT TAANOOB
TSIBTAAN KAABALO

1.-Baax tu laj kinsaj le makoobo?


2.-Baanten tu pataj Jajal Kuj chen juntul chan xiipal yetel juntul chan x chupal?
3.-Baax tu meentaj Jajal Kuje?
4.-Baax tu tsaj ichil junpel chujo?
5.-Jaypel jaaboob xanchaj le jao?
6.-Baax tu bulaj le jao?
7.-Kuxtun le chujoobo baax uchtiob?
8.-Kaa tu tsajtiob iinaj yetel baalcheob Jajal Yuum Baax tu yaalajtiob?
9Baax tu yeesaj tie masewaloob Jajal Kuj?
10Baax tu meentaj yetel le baalcheob yaan tie kaxo
11.-Baax tu yaalaj Jajal Kuj tie baalcheob?
12.-Jaypel kiinoob kaanaan u yaantaloob ichile mabeno le kimenoob?
13.-Baax tu meentaj le nojoch jalaacho le kaaj kim le yax chijaan mako?
14.-Baax tu yaalaj Jajal Kuje?
15Maxti tu paataj Jajal Kuj u baakel tie yax kimeno?
16.-Tuux tu yaalaj Kuj biin u yaantali?

U xuul le yokol kaaba



Aanchaj juntul make jach uts tu yich In kaol tu yaalaj le choomo.
u man tulakal tuux, maa sasak tu jokol tu Jeel wa u pajtal a majantikteen a
yotochi tan u chinil kiin, tu suut. Juntene jeel nooko?
bix suukile jok u biinbal tu tiipil le sastalo. Yetel le a nooko jeel wa u pajtal in
Tuux ka biin? tu kataj u yatan; biin in xiknal tak tu xuul le yokol kaabo? Kaa
kuuxchajaan. tu kexoob u nookoob.
Tan in bin jach nach ... tu yaalaj ti. Le mako tu yaalaj ti le choomo: xen
Kaaj biinij, ti le beejoobo tu yilaj tin wotoch, paaten yetel in watan, tak tulak
juntul choom. kiin k ilikbaa, layli waye, biin in kaaj in wil
Choom, tak in katikteech junpel baax ku yuchul teen ti le biinbal ken in beeta,
baal, meent uts a waalikteen wa a kaol u xuul jach tak in kaoltik u xuul le yokol kaaba.
le yokol kaabo. Teene in kat in kaoltej.

90
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

Man le kiinoobo, ka tu yilajubaoob layli ti le kuchilo:


Le choomo tu kataj ti le mako: tsook wa kaoltik tulakal le yokol kaaba? -ma,
ma in laj kaolti, tumen ma tin wojeltaj baax ken in janti. - ken xiknalnakech te jach kaanalo
yetel, le ken a wil junpel buutse, teelo yan bak, yan tsimnoob, wakaxoob, baalcheoob
kimenoobi. Letie jeel u pajtal a jaantiko.
Le mako biin tu kaaten, kaaj tu yilaj le buutso kaa em u jant le baalcheoob kimenoobo,
ku tsookole tu chaajooltaj u biin, lalaj kiinoob biin u jach nachtal tak tu xuul le yokol kaabo,
le kiin u yaalmajoobo, tu yilubaoob. Bix biinik teech? tu kataj le choomo. - Bejlae tsook in
wojeltik jach nojoch le yokol kaaba. Jach tsoyaaneen tumen tin mansaj wiijil.
Maaloob tun - tu yaalaj le choomo - tsateen in nooko yetel jeel a tiaala. Ken
kuchkeech ta wotoche yaan a wilik kaatul mejen paalaloob yetel kantul
x chupul wakaxoob. Ken manak waxak kiinoobe
ka kinsik juntul x chupul wakaxe
ka pulik tetankabo, utiaal kaa
patak in jantik. Le mako
suunaj tu yotoch. Le kaaj man
le waxak kiinoobo suunaj le
choomo, kaaj kinsaab le
wakaxo kaa tu pulaj ti jee
bix tu tsikbaltiloobo.

91
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

MOLAY TAANOOB UKPEL TI KAA KAL.


1.-U xuul.- El fin, el final
2.-Yokol kaaba.- Sobre este mundo
3.-Aanchaj.- Hubo
4.-Uts tu yich man.- Le gustaba andar
5.-Tulakal tuux.- En todo lugar
6.-Maa sasak.- No haba aclarado
7.- Chinil kiin.- Tarde
8.-Tu suut.- Regresaba
9.-Jun tene.- Una vez
10.-Jeel bix suukile.- Como estaba acostumbrado
11.-U biinbal.- Ir
12.-Kuuxchajaan.- Molesto, disgustado
13.-Tu yaalaj ti.- Le dijo
14.-Kaaj biinij.- Y se fue
15.-Tak in katikteech. Te quiero pedir
16.-Meen uts a waalikteen.- Haz el favor de decirme
17.-In kat in kaoltej.- Quiero conocer
18.-Majantikteen.- Faciltame, dame en prstamo
19.-In biin in xiknal.- Voy volando
20.-U kexoob u nookoob.- Intercambiaron su traje
21.- Xen tin wotoch.- Anda a mi casa
22.-Paateen yetel in watan. Esprame con mi esposa
23.-Tulak kiin K ilikbaa.- Otro dia nos veremos
24.-Layli waye.- Tambin aqu
25.-Man le kiinoobo.- Pasaron los das
26.-Ka tu yilajubaoob.- Y se vieron
27.-Tsook wa a kaoltik tulakal?.- Ya conociste todo?
28.-Le jach kaanalo.- Lo muy alto
29.-Ma ti wojeltaj.- No supe
30.-Junpel buutse.- Un humo
31.-Teelo yaan bak.- Ah hay carne
32.-Kimenoobi.- Muertos
33.-Ka em u jant.- Y baj a comerlo
34.-Tu chaajoltaj u biin.- Decidi irse
35.-Bix biinikteech?.- Cmo te fue?

92
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MEYAJ KAN PEL TI KAA KAAL


BIIN A KAAJ CHAN TSIKBAL YETEL JUNTUL A WET KAAMBALE YOKOL
U XUUL LE YOKOL KAABA. JEE U PAAJTAL A MEENTIKTI LE KAT CHIOBE
YAAN YANAL UTIAAL A WUUYIK BAAX KUN U NUKIKTEECHE.

1.-Baax jach uts tu yich le mako?
2.-Baax tu meentaj juntene?
3.-Le kaa tu yaalaj u yatane, Tuux ka biin? Baax tu nukaj?
4.-Max tu yilaj tie bejo?
5.-Baax tu kataj tie choomo?
6.-Baax tu nukaj le choome?
7.-Baax tu kataj majantbile?
8.-Baax tu yaalaj le mako ti le choomo?
9.-Le kaa tu yilajubaob tu kaaten Baax tu kataj le choomo ti le mako?
10.-Baax biin u yile winiko le kan xiknalnakej te jach kaanalo?
11.-Baax tu meentaj le xiibo le kan tu yile buutso?
12.-Le ken tu kataj le choomo Bix biinik teech? Baax tu nukaj le winike?
13.-Yokol u bukina, baax tu yaalaj le choomo?
14.-Le kan kuch tu yotoch Baax tu yilaj le mako?
15.-Kaa suunaj le choomo, Baax tu kinsaj le mako utiaal u tsemte?

K yuum Manuel Antonio Ay



K yuum Manuel Antonio Aye ti sij u tiobi.
yil yokol kaab tu kaajil Chchimilae. Le tsook u naatsikubal u kiinil
Le kaach ucho minaan tuux u tsibtal baatelo, yuum Manuel kaach u nojoch joolpopil
u kaaba mak, le olal bejlae ma k ojeleex Chichimila.
baax kiin ka j siji. Ma k ojel xan bix u kaaba u U chiibalil k yuum Manuel Antonio
yuum yetel u nai; chen k ojeleex j koolnaloob Aye, j maayawinikoob. Le nojoch maka,
maayawinikoob kaachi. juntul winik jach uts u naat kaachi, jach
Ma k ojel bix uchik u kanik xook yetel yaanlaj u puksikal utiaal u yaabiltk u yet
tsibi, chen k ojel tu kanaj xook yetel tsib ich chiibaloob; jach yaajchaj tu yol tulakal baax
maaya. ku sen mentaal tiob tumen le tsuuloobo. Le
Ma k ojeleex max yetel tsook u olal yaanlaj u likil baatel tu yoklal u xuulul
beeli, mix k ojel jaytul u paalaloob yaanchaj u loobitaloob. Tan u liksikubaj utiaal le baatel

93
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

ka j lub tu kab tsuuloobo. Rosado, u nuxi jalachil Saki kaachi, tak le


Bey lubik yuum Manuel tu kab le tsibil juun tsab ti u xooke, tu bisaj Rajon u
tsuulooba: u sasabal ti u kiinil ti Domingo kub ti le tsuula.
18 ti u jaabil 1847 ka bin tu naajil Antonio Yuum Eulogio Rosado ka tsook u
Rajon utiaal ka xookaak ti junpel tsibil juun yojeltik baax ku taal u kiine, ka tu tuxtaj yuum
tuxtaan ti tumen Cecilio Chi, tumen letie Valentin Barrera yetel yaab waachoob maachik
ma u yojel u xook kastlan taani. Chikaan ti ku k yuum Manuel Antonio Ay, tumen tsook u
bisikuba kaach yetel Antonio Rajon ,wa mae yojeltaal tan u liksikuba yetel yaabkach
maatan u bisik le u tsibil juun ti ka u xooko. maayaoob utiaal baatel tu yoko le ayikal
Antonio Rajone leti u batabil u kaajil tsuuloobo.
Chichimila le kaacho, leti nuk le tsibil juun Ka j kaal yuum Manuele, oxtuloob,
bisaab tio. Ka tsook u beetik u tsibile ka j yetel Rudesindo Puk yetel Felipe Puk.
biin u takujool yuum Manuel ti nojoch Eulogio U tsook tsikbal tu mentaj yuum
Manuele, yetel juntul u chan mejen, kaa lajun
pel u jaabil, tu yoknaj kiin ti 25 ti julio
ti 1847.
U yoknaj kiin ti 26 ti julio ti
u jaabil 1847 ka joksaab, tumen le
tsuuloob tu kiwikil Santa Ana
ti u noj kaajil Sakio, utiaal ka
tsonaak tumen le waachoobo.
Yaab u yet maayailoob ti
tanxel kaajiloob taloob kaach
tokik chen baale ma beychajoobi
tumen le waachoobo u machmajoob
u tsoonoob.
Ku yaalale le u kaaj j
tsoonbilo ma sajakchaj bin jach jun
puli.28 jaaboob yaan ti ka kimsabi,
lela ti bisaab mukbil Chichimilae.
Kanpel kiin kinsaak k
yuum Manuel ka j waak u kakil le
kantunyaj Picho, ti u kiinil lajun pel
ti kaa kaal ti julio ti u jaabil
1847.

94
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY TAANOOB WAXAKPEL TI KAA KAAL.


1.-Ti sij.-All naci
2.-Minaan tuux.-No hay donde
3.-U tsibtal u kaaba.-Escriban su nombre
4.-Ma k ojeloon.- No sabemos
5.- Bix uchik u kanik.-Cmo aprendi .
6.-Xook yetel tsib.-Leer y escribir
7.- Max yetel tsook u beeli.-Con quin se cas
8.-Jaytul u paalaloob.-Cuntos hijos tiene
9.-Yaanchajtiobi.-Tuvieron.
10.-Naatsikubal.-Acercarse.
11.-Nojoch joolpoopil.-Gran gobernante
12.-U chiibalil.- Su familia
13.-Jach uts u naat.-De buen entendimiento
14.-Utiaal u yaabiltik.-Para amar
15.-Tak in katikteech. Te quiero pedir
16.-Yaanchaj u yol.- Tuvo el nimo
17.-U likil baatel.-Levantarse a pelear
18.-U xuulul u loobiltaloob.-Terminaran de hacerles dao
19.-Tan u liksikubaj.-Se estaban preparando
20.-Bey lubik.- As cay
21.- U sasabal ti u kiini.-El amanecer del da
22.-Utiaal ka xookaak ti.-Para que le leyeran
23.-Junpel tsibil juun.-Una carta
24.-Ma u yojel u xook.- No saba su lectura
25.-Chikaanti.- Se le notaba
26.-Ka j biin u takujool.- Y lo fue a acusar
27.-Ka tsook u yojeltik.- Cuando supo
28.-Baax ku taal u kiine.- Qu da se aproximaba
29.-Tu tuuxtaj.- Envi
30.-Maachik.- Agarrar, aprehender
31.-Le ayikal.- El rico

95
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

32.-oxtuloob.- Tres
33.-Juntul u chan mejen.- Uno de sus hijos
34.-Tu yoknaj kiin.- En la tarde
35.-Ka joksaab.- Fue sacado
36.-Utiaal ka tsoonaak.- Para que lo fusilaran
37.-Ti tanxel kaajiloob.- De diferentes pueblos
38.-Ma beychajoobi.- No fue posible
39.-Ma sajakchaj.- No tuvo miedo
40.-Bisaab mukbil- Lo llevaron a enterrar

MEYAJ JOO PEL TI KAA KAAL


YOKOL U XOOK K YUUM MANUEL ANTONIO AY A KAAJ TSIKBAL YETEL
JUNTUL A WET KAANBALE. JEE U PAJTAL A BEETIKTI LE KAT TAANOOB YAAN
YANAL UTIAAL A WUUYIK BAAX U KAAJ NUKIKTEECH.
1.-Tuux sij Manuel Antonio Ay?
2.-Baanten ma ojelaan baax kiin j siji?
3.-Bix uchik u kanik xook?
4.-Yetel max tu tsooksaj u beel?
5.-Baaxi leti , le tsook u naatsal u kiin noj baatelo?
6.-Baanten lik baatel?
7.-Bix lubik yuum Manuel Antonio Ay tu kab le tsuuloobo?
8.-Baax chikaan yojsa tu bisaj le tsibil juun ti Antonio Rajn?
9.-Baax tu meentaj Rajn ka tsook u beetik u nuk tsibil ti Manuel Antonio Ay?
10.-Baax tu meentaj yuum Eulogio Rosado?
11.-Yetel max ulakoob kaal yuum Manuel Antonio Ay?
12.-Yetel max tsikbalnaji yuum Manuele tu yoknaj kiin ti 25 ti julio?
13.-Tuux tsoonaak tumen le waachoobo?
14.-Baax ku yaalale yokol yuum Manuele?
15.-Baax uch ti Piich kaaj le kiin lajun pel ti kaa kaal tijulio tiu jaabil 1847?



96
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

KAXAN TSIKBAL JOO PEL


NAJBEN A TSIKBA YETEL JUNTUL X CHUPAL WA YETEL JUNTUL
XIIBPAAL UTIAAL U TSOOLIKTEECH BIX KU YUCHU CHAAN TU KAAJAL JEE U
PAJTAL A MEENTIKTI LE KAT CHIOB TIAAN YANAL

1.-Ku meentaal chaan ta kaajal?
2.-Max tiaal le chaano, baax ku kiinbesaj?
3.-Baax winal yetel baax kiin ku beetaal?
4.-Ku yaantal okot, payalchi, paay wakax, baxal?
5.-Ku uuloob tanxeniloob, wa chen le wayiloob?
6.-Suuk u taaloob Aj konoloob tie kiinoobe?
7.-Tuux ku weeneloob le tanxeniloob?
8.-Tie kiinoobe yaan tuux u konol janal?
9.-Suuk a biin tu chaanil ti ulak kaajoob?
10.-Ku kiinbesaal waye u kiin u kaaba u laktsiloob?
11.-Ku kiinbesaal u tsoklu beel le wayiloob?
12.-Bix ku baxaloob le paalal te kaaja?
13.-Baax ku baxaloob le xiibpaaloob?
14.-Tuux yaan u kuchil baxal waye?
15.-Suukaan u biinoob baxal ti ulak kaajoob?

MOLAY TAANOOB BOLONPEL TI KAA KAL.


1.-Ku meentaal chaan?.- Hacen fiesta?
2.-Max tiaal?.- Para quin es?
3.-Baax ku kiinbesaj?.- Qu se celebra?
4.-Baax winal? En qu mes?
5.- Baax kiin?.- Qu da?
6.-okot.- Baile
7.- Payalchi.- Rezo
8.-Paay wakax.- Corrida de toros
9.-Baxal.- Juegos, deportes
10.-Tanxeniloob.- Fuereos, de otro lugar

97
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

11.-Wayiloob.- Lugareos
12.-Suuk u taaloob.- Estn acostumbrados a venir
13.-Aj Konoloob.- Comerciantes
14.-Tuux ku weeneloob?.- Dnde duermen?
15.-Tuux u konol janal?.- Dnde se vende comida?
16.-Ulak kaajoob.- Otros pueblos
17.-U kiin u kaaba.- Su cumpleaos
18.-U tsooklubeel.- Su boda
19.-Bix ku baxaloob? Cmo juegan?
20.-Baax ku baxaloob? Qu juegan?
21.- U kuchil baxal.-La cancha, el lugar de juego
22.-Suukaan u biinoob?.-Estn acostumbrados a ir?

TUNTAJ KAANBALE JOOPEL.


UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO.
CURSO DE MAAYA KANPEL
AJ KAANBESAJ : JAVIER ABELARDO GMEZ NAVARRETE
AJ KAANBAL :_________________________EVALUACIN _________
UNIDAD JOOPEL.

A KAAJ TSIBTIK TU NOOJE ICH MAAYA LE BAAX YAAN YANAL ICH KASTLAN
TAAN.

1.-La soga de sangre 11.-Pasaron muchos aos

2.-No haban llegado 12.-Donde lo cogieron

3.-Tuvo 13.-Ya se hicieron muchos

4.-Quera ir de paseo 14.-Por mucho que hizo

5.-Que se tendiera la soga 15.-Meta la soga

6.-No tardara en llegar 16.-Cortaba repetidamente

98
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

7.-La soga de su ombligo 17.-Cuidada por una anciana

8.-Derrotaron, humillaron 18.-Se derrama

9.-La casa del Seor Dios 19.-Una gran gruta

10.-En la ciudad de Mrida 20.-La seora escondida

BIN A TSIBT ICH KASTLAN TAAN LE BAAX U KAT YAAL LE TAANOOBO

1.-Bisaab tu tsoonootil 11.-Tuux yaan kaacho

2.-U cholej le suume 12.-Pel chikaan u yiit

3.-Ka tu yotaj 13.-Putsul ja

4.-Jaak u yol 14.-Maa pajchaj

5.-Sajakchaji 15.-Kaajakbaloob ichilo

6.-Ku yaalal xane 16.- Sayab ja

7.- Le kiik tuulnaj 17.-Ti nukuch yaxkiinoob

8.-Le ekjocheenil pixiko 18.-Yaanika tu nake

9.-Choko ja 19.-Ka suutaab tuunichil

10.- Le luuk yaan tu yiito 20.-Pat u kiinlil u winkililoobi

A KAAJ NUKIK LE KAAT CHIOBA

1.-Tuux biisab le suumo? 11.-Baax tu buulaj le jao?

2.-Baanten jaak u yol 12.-Jaypel kiinoob kaanaan u yaantaloob


le wiiniko? le kimenoob ichil le mabene?

99
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

3.-Max ku kanantik le suumo? 13.-Tuux tu yaalaj Kuj bin u yaantali?

4.-Baax u kat yaal Bolonchen? 14.-Baax jach uts tu yich le mako?

5.-Bukaaj u taamil le aktuni? 15.-Tuux ka biin?

6.-Baanten suunaj tuunichil le xunano? 16.-Max tu yilaj tie beejo?

7.-Tuux yichkilnajoob le kebaan 17.-Baax tu kataj tie choomo?


makoobo?

8.-Baanten jun tiich chuup 18.-Baax tu nukaj le choome?


le sayab jae?

9.-Baax tu laj kinsaj le 19.-Baax tu kataj majantbile?


makoobo?

10.-Baax tu meentaj Jajal Kuje? 20.-Bix biinik teech?

TSIBT ICH KASTLAN TAAN LE BAAX U KAT YAAL LE TAANOOBA

1.-Bulkabil 11.-Joop u naakaloob

2.-Junpel yax kiin 12.-Bin u tijil

3.-Laj kim le makoobo 13.-Yaan te kanabo

4.-Jaats winikoob 14.-Jeel u pajtal u jantikoobe

5.-U kuchil tuux ku weenel 15.-Istikiaj keen man u kuxtaloob

6.-Lajun jaaboob 16.-U chumukil le luuma

7.-Le jao kanchaji 17.-Aanchaj juntul make

8.-Chikpajal junpit 18.-Maa sasak ku jokol tu yotochi

100
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

9.-Ken u kanant le u yaalak baalcheob 19.-Jok u biinbal tu tiipil le sastalo

10.-Tulakal tu tsaju kaaba 20.-U yatan kuuxchajaan

TSIBT A KAABA YETEL A JORON TSIB



101
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

102
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

UNIDAD 6 OBJETIVOS
JAATSUL WAKPEL
Que el estudiante incremente su domino del
Idioma Maya con la lectura y traduccin de los
relatos del cronista de Kantunilkin Gaspar Maglah
Canul, tomados de su obra VOCES PRIMIGENIAS
Que el alumno aumente su capacidad de
comunicacin oral y escrita mediante Dilogos.
Que al realizar una entrevista sobre La Muerte.
Costumbres funerarias. Los Das de Difuntos,
el estudiante se ejercite en la elaboracin de
preguntas y en la traduccin de material lingstico
autntico.

Las lecturas de esta unidad corresponden a la obra VOCES PRIMIGENIAS Recopilacin de cuentos y
leyendas Gaspar Maglah Canul, Cronista de Kantunilkin, 2001. Los ejercicios, vocabularios y Autoevaluacin,
fueron diseados por el autor.

103
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

Janal pixan.
Utiaal u chuunpajal u kiinbesajil le yaan jun much makoob ku taal u tsikbaloob
janal pixan suuk u beetaalo, jun tul atantsil tu te yok beejo, ka tu taakbesajuba tu paach
yaalaj ti u yicham: jun kul che yaan te jalo.Ma xanchaj ka tu
Koox beetik le janal pixano, tumen teene yilaj jun much makoob ku taal u xinbaloob,
kimen in taata; teeche kimen a maama, kaxt kex baale, junjun tuliloobe u bitmajoob tabaan
jun pit taakin utiaal ka kub junpel tiibil olal kiboob, ka tun jeeloob jach tu tojil tuux u
ti le pixanoobo. Le ichamtsilo tu nukaj ti: taakbesmajuba..
_Minaan teen taakin, tsookole le baaloobo Tu yilaj u kutaloob tune ka joop u paaklan
chen babal taanoob, minaan le pixanoobo. Ka tsikbaloob.
tu yaalaj lela, tu chaaj u nuukulil u meyaje, _Baax tsab ti teech?
biin tu beetaj tu kool. _Ti teene tsabteen chakwaajoob, chujukoob,
Le atantsile jeel bix patchajike, kex sa yetel ulak baaloob.In paalaloobe mantats
ichil otsilile, tu kiinbesaj le yax kiinoobo u kaajsikenoob. _ Jun tul ti le x kooleloobo
kex ma ejemtaab u taan tumen u yichami. tu yaalaj :
Tu yoxpel kiin chuunpajak le janal pixano, _ Teene mix mak kaajsen, in xiibil paale ma
le ichame tsookaan u meyaje, kaalikil tan u tu yoksaj oltik wa tsakaanoon. Kexi jun pel
suut tu yotoche, chaab tumen akab te beejo. kiin ka kex olnake.
Utiaal u naatsal tu xuul le kaajo tu yuuba Ka tu utsil paaktaj le x koolele, tu kaj oltaj

104
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

u maama, junjun pitile joop u kaj oltik Mix manak jun pel tulis kiin ka j-kim
yaanal makoob u kaj oltmaj kaachi maili le winike yoolal jun pel tsaayaj kojaanil
kimikoobe. tu puksiikal .(Ku yaalal bine, waa uchuk
Jakaan u yol tumen le wayaas ku yiliko, ma ti wa max le baalooba, ma unaj u seb
tu kaxtik baax u beete, pat ma taanil tak ka j tsikbaltaali tumen taakbeen baaloob kabet
biinoob le much pixamoob te ekjocheenil u taakbesaaloob; u yaalale ku bisik manalttsil
beejo, chen tichkabtaan tumen u jul le ti kimil)
kiboob tabaantakoobo. Le otsil atantsile, yaanchaj u kiinbesik u biix
Le ka j kuch tu naajile, layli jakaan yole; tu le janal pixan yetel tanbesajoob ti u taataob,
tsikbaltaj ti u yatan le baax tsook u yuchul tio, u yicham yetel ti u x noj nail, tumen bey tu
ka tu kat oltaj tie, ti u biix le u kiinbesajil le katilak maili kimik u yichame.(Tumen
pixanoobo, ka u beetoob junpel tiibil olal ti ka oksaj olteex wa ma, unaj u kaajsaal le
u pixan u maama, ka tu sebchiitaj u katik ka kimenoobo, tumen u beejil kimile, jun pel
saatsaak u ma oksaj olalil. beej yaan laj alkabtik tulakaliloon)

TAANOOB LAJUNPEL TI KAA KAL.


1.-Utiaal u chuunpajal.-Para comenzar
2.-Le janal pixan.-Comida de difuntos
3.-Kimen in taata.-Est muerto mi padre
4.-Kaxt kex junpit.-Busca aunque sea un poco
5.- Tiibil olal.- Ofrenda
6.-Tu nukaj ti.- Le contest
7.- Minaanteen taakin.- No tengo dinero
8.-Chen babal taanoob.- Slo son embustes
9.-Tu chaaj.- Tom o cogi
10.-Jeel bix patchajike.- Como pudo
11.-Le yax kiinoobo.- Los primeros das
12.-Kex ma ejemtaab.- Aunque no fue aprobado
13.-Kaalikil tan u suut.- Mientras regresaba
14.-Chaab tumen le akab.- Fue cogido por la noche
15.-Tu yuuba.- Escuch
16.-Jun much makoob.-Un grupo de personas
17.-Ku taal u tsikbaloob.- Venan platicando
18.-Ka tu taakbesikuba.-Y se escondi
19.-Te jalo.-A la orilla
20.-U bitmajoob tabaan kiboob.- Llevaban velas encendidas

105
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

21.- Jach tu tojil.- Exactamente en su direccin


22.-U paaklan tsikbaloob.- Dialogaban
23.-Baax tsab ti teech?.- Qu te dieron?
24.-Tsabteen chakwaajoob.- Me dieron tamales colorados
25.-Chujukoob.- Dulces
26.-U kaajsikenoob.- Me recordaron
27.-Mix mak kaajseen.- Nadie me record
28.-Ma tu yoksaj oltik.- No cree
29.-Wa tsakaanoon.- Si existimos
30.-Ka kex olnake.- Que cambie de opinin
31.-Maili kimikoobe.- Antes de que murieran
32.-Le wayaas ku yiliko.- El fantasma que vea
33.-Pat ma taanil.- Se qued sin hablar
34.-Te ekjocheenil beejo.- En el camino obscuro
35.-Tichkabtaan.- Con las manos alzadas
36.-Ka tu kat oltaj.- Le pregunt
37.-Ka tu sebchiitaj.- Le pregunt de inmediato
38.-Ka saatsak u ma oksaj olalil.- Que le perdonaran su incredulidad
39.-Mix manak junpel tulis kiin.- Ni haba pasado un da completo
40.-Unaj u kaajaal le kimenoob.- Se debe recordar a los difuntos

MEYAJ WAK PEL TI KAA KAAL


YETEL JUNTUL A WET KAANBALE YAAN A TSIKBA YOKOL JANAL PIXAN.
JEE U PAJTAL A BEETIKTI LE KAT TAANOOB YAAN YANAL.

1.-Baax tu yaalaj ti u yicham juntul atantsil utiaal u kiinbesajil le janal pixan?


2.-Baax tu nukaj le ichamtsilo?
3.-Baax tu meentaj le atantsile?
4.-Baax tu yilaj le ichamtsil kaalikil tan u suut tu yotoche jun pel akabe?
5.-Max tu kaj oltaj ka tu utsil paaktaj jun tul X koolele?
6.- Baax ku chan sasilkunsik le ekjocheenil beejo?
7.-Baax tu tsikbaltaj ti u yatan le ka j kuch tu naajile?
8.-Baax tu kat oltaj ti u yatane?
9.- Baax uchti mix manak jun pel tulis kiine?
10.-Baanten unaj kaajsaal le kimenoobo?

106
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

Chan baaj.
Jun tenakkiake, ku yaalal bine jun yaanal utiaal u jokesik, baale jaak u yol ka
tul ilibtsile, minaan mix jun pit u yaakunajil tu yilaj yaanal le kanchee mix baal yaani,
ti u X noj nae, ku wetik tak u bisikuba uts tu ichil u tatalkabe chen tu yuubaj jun pel chan
yetel; maatech u pay oltik mix janal. Jun pel jool potaan te luumo.
kiine tan u kijantik junpel chan tsuuje,(waaj Le chan tsikbala ku yaalik : tumen
ku beetaal yetel sakam, yetel juchbil sikil, ku jach yaab u tsuutil le x koolele, Yuum Kuje
tsabal xan u iibiloob tu tsu) ka tu yilaj tan tu yotaj u tsa jun pel kaansaj ti, ka tu suutaj
u taal u x noj na xinbaltik .Letie , loloob x baalchei le waaj taakaabe, utiaal ka patak u
chup, tsookol xane manjaan u tsuutil. Ma jantaal tumen jeel makamak ka u tsibolte.Le
tu kaxtik baax u beet kaalikil tan u yokol tu jool chan baalchea leti bin le chan baaj kaj oltma,
naajil u x noj nae.Taal tu jool u taakbesik yaanal yaan waay t luumila; le chen u moots cheob
u kanche tuux kulukbale, le baax ku jantiko, ku netkoobo.U tabsaloobe ma talami.
ka lik u tan olt u yuulab. U bakele kiki janal, tak u ta janalbeen ken
Ka biin u yuulabe, suunaj tuux makantaak; le u ta bino leti le sikil tsab ichil
kulukbaj kaache utiaal u kaa jantik le waaj tu le tsuuj ma suutuk baajil tumen Kiichkelem
taakbesaj yaanal le kanchee; ka tu jupaj u kab Yuume.

107
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

MOLAY TAANOOB BULUKPEL TI KAA KAAL.


1.-Chan baaj.- La pequea tuza
2.-Jun tekkiake.-Una vez
3.-Ku yaalal bine.- Dicen que se dice
4.-Juntul ilibtsile.-Una nuera
5.- Mix jun pit u yaakunajil.- Ni un poco de amor
6.-Maatech u pay oltik.- No la invitaba
7.- Junpel chan tsuuje.-Un tamalito de masa con frijol blanco y semilla de calabaza molida
8.-Tu tsu.-En su centro
9.-Xinbaltik.- Visitar
10.-Manjaan u tsuutil.- Demasiado avaro
11.-Tu Jool naajil.- En la puerta
12.-U taakbesik yaanal.- Lo guard debajo
13.-Tuux kulukbale.- Donde estaba sentado
14.-U tan olt u yuulab.- A atender a su visita.
15.-Ka biin u yuulabe.- Cuando se fue su visita
16.-Ka tu jupaj u kab.- Y meti su mano
17.-Utiaal u jokesik.- Para sacarlo
18.-Mix baal yaani.- Nada haba
19.-Ichil u tatalkabe.- En su manoseo
20.-Chan Jool potaan.- Un pequeo agujero escarbado
21.-U tsa junpel kaansaj ti.- Le dio una leccin
22.-Tu suutaj baalche.- Fue convertido en animal
23.-Le waaj taakaabe.- La tortilla guardada
24.-Ka patak u jantaal.- Para que se pueda comer
25.-Jeel makamak.- Por cualquiera
26.-Ka u tsibolte.- Que lo desee
27.-Kaj oltma.- Conocido
28.-Chen u moots cheob.- Slo raices de rboles
29.-U tabsaloobe .- Capturarlas
30.-Ma talami.- No es difcil
31.-U bakele kiiki janal.- Su carne es una comida sabrosa
32.-Tak u ta janalbeen.- Hasta su excremento es alimento
33.-Ken makantaak.- Cuando la arreglan

108
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MEYAJ UK PEL TI KAA KAAL


YETEL JUNTUL A WET KAANBALE TSIKBALNEN YOKOL CHAN BAAJ. JEE U
PAJTAL A MENTIKTI LE KAT CHIOB YAAN YANAL.

1.-Baax jach minaan mix jun pit tie ilibtsile?


2.-Baax tan u kijantik le ilibtsile?
3.-Bix ku beetaal le chan tsuuje?
4.-Tuux tu taakbesaj le waaje le ilibtsile?
5.-Baax tu meentaj ka liki?
6.-Baax tu beetaj ka biin u yuulabe?
7.-Baax uchti ka tu jupaj u kab yaanal le kanchee?
8.-Baanten tu tsaj Yuum Kuj junpel kaansaj ti koolele jach tsuute?
9.-Baax ku netkoob le baajoob?
10.-Bix u bakele tie baajo?

Jun tul chiibal kaan yetel jun tul juuj.


Tulakal baaloob beyoob, jeel bix u tu jan taakbesubaj; le juuj tuno tu jan tipaj u
tan oltaloobe, tumen u pajtalil k tuukule pool ichil le xiwoobo.
ku mixbaalkuntik le baaxoob ku yuchul t - Ah! Chan juuj, tsook a chiiken,_ tu
winklilo.Lela junpel chan tsikbal jaajkuntik yaalaj ka tu lepaj u yol u biin.
le baax kin chachitika. -Utiaal junpel tuuse, ulak nojoch
Le tuux ku yuchul tulakal le mejen tuus,_ tu yaalaj le juuj ka tu yilaj baax ucho;
tsikbalooba, jun ten bine tu nuptantubob tsookole naats yiknal le kaano ka tu samal
juntul chiibal kaan yetel juntul juuj, ka joop aalaj ti
u tsikbaloob u baalubaob.Le kaan tuno ku -Oksaj olt wa ma, in chiibale asab
nojbaalkuntikuba tu yoolal u lobil u chiibal. loob ti a chiibal.
-Le ken manak le koolnaloobo, yaan - Lelo ma jaaji,_ tu yaalaj le kaane,
kiine ku taktal teen in chiik jun tule, wa kin eesteen.
beetik beyo, u yaajil in chiibale ku beetik u Ma xanchaj ka tip ulak koolnali,
lubuloob ti jun sutuk. le juuj tuno tu chia u kaal yook le make ka
-Lelo yaan in wilik tanil utiaal ka in tu seb taakbesuba, ka tu tipaj u pool le kaane
tan olte_ tu nukaj le juujo. utiaal u yilik wa jaaj baax ku yaalaj le juuje, ka
-Jeel ku taal jun tulo_ tu yalaj le ilaab tumen le make, taj yaawat :
kaane,_ biin in kaaj in chie, pel in chiike ka - Tsook u chiikeen juntul kaan,
tipik a pool utiaal ka wil baax kun yuchul ti. tsook u chikeen juntul kaan!
Ka j naats le koolnale, tu chiaj u kaal yook ka U jach sajakil u yole tu beetaj u lubul kimen,

109
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

tu yolal le baax tu tuukultaj uch tio.


Kin oksaj oltik tumen tsook in wilik tu samal aalaj le kaane.
Tsookole junjun tulile biinoob tuux taaloob.

MOLAY TAANOOB LAJKAAPEL TI KAA KAAL.

1.-Juntul chiibal kaan.-Una vbora


2.-Juntul juuj.-Un iguano
3.-Jeel bix u tan oltaloobe.-Como se cree
4.-U pajtalil k tuukule.- Podemos pensar
5.- Ku mixbaalkuntik.- Convierte en nada
6.-Jaajkuntik.- Comprueba o confirma
7.- Le baax kin chachitika.- Lo que aseguro
8.-Tu nuptantubaob.- Se encontraron
9.-Ka joop u tsikbaloobe.- Y comenzaron a conversar
10.-U baalubaob.- Sus cosas
11.-Ku nojbaalkunsikuba.- Se ensoberbeca
12.-U lobil u chiibal.- Lo daino de su mordida
13.-Le ken manak.- Cuando pasaban
14.-Ku taktal teen.- Me dan ganas
15.-In chiik juntule.- Morder a uno
16.-Ku beetik u lubuloob.- Hace que se caigan
17.-Ti jun sutuk.- En un instante
18.-Utiaal ka in tan olte.- Para que yo lo crea
19.-Tu nukaj.- Contest
20.-Jeel ku taal juntulo.- Ah viene uno
21.-Biin in kaaj in chie.- Lo voy a morder
22.-Pel in chiike.- Apenas lo muerda
23.-Ka tipik a pool.- Asomas la cabeza.
24.-Tu chiaj u kaal yook .- Le mordi el tobillo

110
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

25.-Tsook a chiiken.- Ya me mordiste


26.-Ka tu lepaj u yol u biin.- Y apresuradamente se fue
27.-Ka tu samal aalaj ti.- Le dijo
28.-Oksaj ol wa ma.- Fjate si no
29.-Asab loob ti a chiibal.- Ms daina que tu mordida
30.-Eesteen.- Mustramelo
31.-Taj yaawat.- Grit mucho
32.-Tsook u chikeen juntul kaan.- Ya me mordi una vbora
33.-Lubul kimen.- Cay muerto
34.-Le baax tu tuukultaj.- Lo que pens
35.-Biinoob tuux taaloob.- Se fueron al lugar de donde vinieron

111
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

MEYAJ WAXAK PEL TI KAA KAAL.


YOKOL LE XOOK JUNTUL CHIIBAL KAAN YETEL JUNTUL JUUJ A KAAJ CHAN
TSIKBAL YETEL JUNTUL A WET KAANBALE.JEE U PAJTAL A MEENTIKTI LE KAT
CHIOB YAAN YANAL UTIAAL A WUUYIK BIX KUN U NUKIKTEECH.

1.-Baax ku meentik u pajtalil k tuukule?


2.-Baax u kat yaal chachitika?
3.-Maxoob tu nuptantubaob?
4.-Baanten ku nojbaalkuntikuba le chiibal kaane?
5.-Baax ku taktal u meentik le kaano le ken u yilik tun manak le koolnaloobo?
6.-Baax tu nukaj le juujo?
7.-Baax tu meentaj le juujo pel tu chia le kakaas kaane u kaal yook le koolnale?
8.-Baax tu yaalaj le koolnale ka tu yile juuje?
9.-Baax tu yaalaj le juuje ka tu yilaj baax ucho?
10.-Baax tu beetaj u lubul kimen le ulak koolnale?

Baaxten ku bebechtik u pool le toloko.


Juntul chan toloke, kaalikil tan u masoobi?
man liitlaankil tu juunal u kaxant baax u jante, - Maalob ,koox, _ tu nukaj le toloke_
tu nuptantuba yetel juntul juuj ka tu wet chen baale teech ka biin tanil.Kaj naatsoob
oltubob.Likbal le kiino, ma tu patubobi. te chan kaajtal tuux ku tsentik u yaalakoob le
Chen baale junpel kiine, le juujo tu make, ku yaalik le juujo.
yaalaj ti le toloko : - Lakinteen!, beyo ichil kaatulale,
- Teene in wojelt way naatsaanile seeb kon chukik le mejen kaaxoobo.
yaan maalob janal, ken nakak in wol in jant - Bix a waalik, ki bin le chan toloko,_
chen yikeloobe, kin biin in chuk kex juntul ikil u liitlaankil yokol le kooto._A wojel, way
wa kaatul le mejen kaxoob ku tsentaloob ti kin in paateche, yax tanil yaan in wilik bix
junpel sooy yaan teelo. Jeel a lakintitiken a lapik le mejen kaaxoobo, utiaal ka in kane,
ka xiikoon topoobe? beyo ken kaa suunakoone, in wojelt baax unaj
Wechi mi ma, ki bin le chan tolokomix in beetik.
junten in jant le bak ka waaliko,tsookole - Maalob, baale jach pil a wich, ken
kaas sajakeen, kux tun ka chuukkoon tumen suunakeen yetel jaytul le mejen kaaxoobo jeel
u yuumiloob le baalcheobo. a wuuyik bukaaj kii u bakeloobe.
- Ma chaik sajakil, ma yaxili in - Xeen, way kin in paateche.
beetki.Maa nakak a wol a chuk chen Le ka em le juujo tats biin tu beetaj tu

112
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

paach le sooyo, naak yalkab yokol le kolojcheob ka tu puluba ichil , le ku lapik juntul chan
kaax.
U yawat le kaaxoob yetel u popokxiikoob uch u jaakal u yoloobo, uuyaab tumen
u yuumil le kaaxoobo, ka jok yalkab u yil baax ku yuchul, ikil u jokol u yalkab xan le juujo
yetel u nach kaaxo.Ilaab tune ka tsay le winik tu paacho.Kex alkabnaj yetel tulakal u muuk
u yookoobe, chukpachtaab ka nokpuchtaab.Te pat pekekbal tiilich yookoobi.
Le chan tolok ka yilaj le baax uchti u bisajbile kiit yalkab tan u lubul ku biin ichil le
koklemakilo.Tsook u nachtal tune ka waalaj yokol junpel tuunich, ka joop u yilik wa tsook
u jeltik le toopo.
Xanchaj waalik teelo, ka tu yilaj mix mak ku taale, ka joop u bebech jool ikil u
yaalike:
kux tun ka xiikenekux tun ka xiikene
Liikbal tun le kiino le tolokoobo ken u yiloob make ku bebechtik u pooloob, tumen
ku kaajal le baax uch tiobo; bey tun yaalikoobe : kux tun ka xiikene.

113
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

MOLAY TAANOOB OXLAJUNPEL TI KAA KAAL.



1.-Bebechtik u pool.- Cabecea
2.-Juntul tolok.- Un basilisco
3.-Tan u man litlaankil.- Estaba caminando de puntitas
4.-U kaxant baax u jante.- Buscando algo para comer
5.-Likbal le kiino.- Se levant el sol, se hizo tarde
6.-Le juujo tu yaalaj.- Dijo el iguano
7.- Ken nakak in wol.- Cuando me fastidie
8.-Kin biin in chuk.- Voy a capturar
9.-Jeel a lakintikeen? Me acompaas?
10.-Ka xiikoon toopoobe.- Para que vayamos a perjudicar
11.-Le bak ka waaliko.- La carne que dices
12.-Ma chaik sajakil.- No tengas miedo
13.-Chen masoobi.- Slo grillos.
14.-Teech ka biin tanil.- T vas adelante
15.-Kaj naatsoobe.- Y se acercaron
16.-Seeb kon chukik.- Pronto vamos a capturarlos
17.-Ikil u liitlaankil.- En que se paraba de puntitas
18.-Way kin in paateche. Aqu te voy a esperar
19.-Bix a lapik.- Cmo atrapas
20.-Jach pil a wich.- Abre bien los ojos
21.-Tats biin tu beetaj.- Directo fue
22.-Yetel u popokxiikoob.- Con su aletear
23.-Ka tsay le winik tu paacho.- Se peg el hombre tras l en persecucin
24.-Ka nokpuchtaab.- Y lo aporrearon
25.-Paat pekekbal.- Qued tendido
26.-Ichil le koklemakilo.- Entre el pedregal
27.-Tsook u jeltik le toopo.- Ya haba librado el peligro
28.-U bebech jool.- Mover su cabeza
29.-Kux tun ka xiikeene.- Y si hubiera ido

114
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MEYAJ BOLON PEL TI KAA KAAL.


YETEL JUNTUL A WET KAANBALE TSIKBALNEN YOKOL BAAXTEN KU
BEBECHTIK U POOL LE TOLOKO. JEE U PAJTAL A MEENTIKTI LE KAT CHIOB YAAN
YANAL .

1.-Baax ku meentik le toloke kaalikil tan u man liitlaankil?


2.-Yetel max tu nuptantuba le toloko?
3.-Baax tu yaalaj le juujo tie toloko?
4.-Baax tu nukaj le chan toloko?
5.-Ka tu yuubaj sajak le toloko, Baax tu kat chiitaj le juujo?
6.-Tuux naatsoob le kaatuloob?
7.-Baaxten tu yaalaj le toloko : way kin in paateche?
8.-Baax tu yuubaj u yuumil le x kaaxoobo?
9.-Baax uchti juujo kex yalkabnaji yetel tulakal u muuk u yookoobe?
10.-Baax tu yaalaj le toloke ka joop u bebechtik u pool?

Juntul pujuy yetel juntul kuts.


Max ku seen man akabe u kaj ol jatsuts nookoob, chen bale, ma tulakaloob
le akab chicha, le ku lembal u kakil yich bin pay oltaaboobi.
ken juuluk tumen junpel sasilil, yetel yaan Ichil le yeyaboob utiaal ka xiikoob
akaboob ku yuubal u kaay bey jun pel yaayaj te kiinbesajo, ti yaan juntul chich, xaaxach
kaaye. bin yookoobi, sak poopos u kuukmeloob bey
Le kaaya ku yaalale, yaan u yalal, oknaj kiine, kex bin beyo tu tan oltaj u biin
tumen yaan junpel tsikbal ku yaalike, te kiinbesajo.U kaasil bin tie letie nook u
uchilak bine, le pujuyo ma bin jeel bix kaj bukintmajo, u yoojel ma jatsutsi.Bix tun
oltmi bejlae, yetel le u kuukumel sak jeel u beetik utiaal u kaxtik junpel maalob
poseeno, baale u kuukmele ku lembal yetel nooke! Chen jaali majantbile, baale, ti
u leletskilil, jatsuts ichil ulak chichoob; max.Ichil u kaaskepile, yaan junpit nojbaal ti.
saawinaan tumen u lakoob.U nuxi neej bine kaj tun u kaxan tak ka tu nuptantaj le pujuye.
ku xitkajal bey junpel pikil iike, le chelo Tu tsikbaltajti, tak baaloob ma jaaji, leti bine,
t ku nentikubai, tumen u kiichkelemile, nojoch chich, wa bin pay oltaabe, unaj u biin,
ku beetik u nojbaalkunsikuba tu tan ulak chen baale minaan maalob nook u jelkuba.
chichoob. Tu kat oltaj ti le pujuyo ka u majantti le u
Jun tenakkiak bine, tu ajawil le nooko; tu yaalaj tie, ken u ka suute yaan u
chichoobo, beetaab junpel kiinbesajil tuux bootik u majnil.
bin le pay oltaloobo unaj u biinoob yetel Tu jach chujuk taantaj le otsil pujuye

115
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

ka tu tsookbesaj u tan oltik; letie kaabal ole, utiaal u suutik le nook majantaab ti tumen le
anchaj u tsaik ti majnile le nook u bukintmajo pujuye ook saawinaj ol ti tu yoolal le nook
ka paat yetel utiaal le kaaskep chiche. ma utiaale, ka tu chaa u taanil u paatal tu
Ka tu bukintaj le nooke, jach yetel.
kiichkelem uch u yilikuba, ka tu tukultaje Man le kiino, ook u yakabil, le
chen leti kun jach ilbij te chaano.Tan u pujuye ma tu yookol u weenel u paatik u
titikaal ka kuchi, u bukintmaj le jatsuts tipil le kutse.Mix bikiin tu ka chaa u yilaal.
nooke, ka tu yotaj u kaxan tsikbal utiaal u Likbal ti le kiino, le otsil pujuye ku paataj
paatal uts yetel u chuukanoob, baale chen tak pik sastal ti tulakal kaap beejoob utiaal
junpel kolo, kolo jok tu kaal. Lelo mix u yilik wa ti junpel kiine ku chikpajal le
baal ti, u tuukule chen u nojbaaltikuba yetel kuts yetel le u nook tu tsa majantbile.Le
le nook majantaab tie. beetike, yaan akaboob ti tulakal beejoobe
Jeel bix tulakal baal ku chunule, yaan ku yilaaloob yetel ku yuubaloob mantats u
u xuulul; le chaane tsooki.Utiaal u suutbal yaayaj kaayoob.

116
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

MOLAY TAANOOB KANLAJUNPEL TI KAA KAAL.


1.-Juntul Pujuy.- Un correcamino
2.-Juntul kuts.- Un pavo monts
3.-Le akab chiche.- El pjaro nocturno
4.-Ku lembal u kakil yich.- Refulge el fuego de sus ojos
5.- Ken juuluk tumen junpel sasili.- Cuando lo encandila una luz
6.-uchilak bine.- Dice que antiguamente
7.- Jeel bix kaj oltmi bejlae.- Como se le conoce ahora
8.-Sak poseeno.- Color blancuzco
9.-U leletskilil.- Sus reflejos
10.-Saawinaan.- Envidiado
11.-Nuxi neej.- Gran cola
12.-Ku xitkajal.- Se abra o extenda
13.-Junpel pikil iike.- Un abanico
14.-Te ku nentikubai.- Ah se espejaba
15.-U nojbaalkunsikuba.- Se enorgulleca
16.-Tu tan ulak.- Delante de otro
17.-Payoltaloobo.- Invitados
18.-Ichil le yeyaboob.- Entre los escogidos
19.-Utiaal ka xiikoob.- Para que fueran
20.-Xaaxach.- Mal hecho
21.-Bey oknaj kiine.- Como el anochecer
22.-Tu tan oltaj u biin.- Quiso ir
23.-Nook u bukintmajo.- La ropa que portaba
24.-Chen jaali majantbile.- Solamenteen prstamo
25.-Yaan junpit nojbaal.- Tena un poco de orgullo
26.-Ka tu nuptantaj.- Y lo encontr.
27.-Tak baaloob ma jaaji.- Hasta cosas no ciertas
28.-Tu jach chujuk taantaj.- Le habl con dulzura
29.-Jach kiichkelem uch u yilkuba.- Se vea muy hermoso
30.-Ka tu tukultaje.- Y pens.
31.-Paatal uts yetel u chuukaanoob.- Quedar bien con sus dems compaeros
32.-Bey tulakal baal ku chunule.- Como todo lo que empieza
33.-Yaan u xuulul.- Tiene su final
34.U paatik u tip.- Esperar que asomara

117
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

35.-Likbal ti le kiino.-Desde ese da


36.-Tak pik sastal.-Hasta que aclara
37.-Ti kaap beejoob.-Espacio que hay entre dos caminos

MEYAJ LAJUN PEL TI KAA KAAL


BIIN A KAAJ CHAN TSIKBAL YETEL JUNTUL A WET KAANBALE YOKOL JUNTUL
PUJUY YETEL JUNTUL KUTS . JEE U PAJTAL A MEENTIKTI LE KAT CHIOBE YAAN
YANAL UTIAAL A WUUYIK BIX KUN U NUKIKTEECH.

1.-Bix le akab chiche ku yaalale pujuy?


2.- Bix kaachi u kuukumel le pujuye?
3.-Bix u nuxi neej kaachi tie pujuye?
4.-Baax tiaal pay oltab le chichoobe?
5.-Max yaan ichil le yeyaboob?
6.-Baax tu seten tsikbaltaj le kutse tie pujuye?
7.-Bix tu yilubaj le kutse ka tu bukintaj u nook pujuye?
8.-Baaxten tu yotaj u kaxan tsikbal le kutse?
9.-Baax tu meentaj le kutse le ken ook saawinaj tie?
10.-Baanten ku paataj pujuye tak pik sastal ti yaabkach beejoob?

KAXAN TSIKBAL WAK PEL


KAANAAN A TSIKBAL YETEL JUNTUL XIIB WA YETEL JUNTUL KOOLEL UTIAAL U
TSOOLIKTEECH YOKOL LE KIMIL. JEE U PAJTAL A MEENTIKTI LE KAT CHIOBA YAAN
YANAL

1.-Le ken u kimij juntul mak Baax suuk u beetal?


2.-Suuk u meental le kalant kimen?
3.-Bix ku boono le maben tuux ku tsaabal le kimeno?
4.-Yaan max ku payalchitik?
5.-Jaypel tsilkiinoob ku xantal le kalant kimeno?
6.-Tuux yaan u x kojolte way te kaaja?

118
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

7.-Baax suuk u meental yetel u nook iix u baalbaoob tie kimeno?


8.-Yaanteech okaanolal yokol le kiliich pixanoob?
9.-Yaan max u yilmaj le kiliich pixanoob ,ta kaajal?
10.-Yaan baax ku yilikoob le peekoobo te akabe le kan u yuubal tun yokol chiibal?
11.-Ka kiinbesal ta wotoch u kiinoob kiliich pixanoob tie winali octubre yetel
noviembre?
12.-Tie yax kiine wa u kiin mejen paalal Baax ku yetskunsal yokol le mayak cheo?
13.-Utiaal u kiin u kaajsaj nojoch makoob Baax ku yetskunsal yokol le wiileb che?

MOLAY TAANOOB JOOLAJUNPEL TI KAA KAAL.


1.-Le ken u biinij.- Cuando vaya
2.-Baax suuk u beetal? Qu se acostumbra hacer?
3.-Le kalant kimen.- El velorio
4.-Le maben kimen.- El atad
5.- Ku payalchiitik.- Le reza
6.-Jaypel tsilkiinoob.- Cuntas horas?
7.-Ku xanta.- Tarda o dura
8.-X kojolte.- Cementerio
9.-U baalbaoob.- Sus pertenencias
10.-Okaanolal.- Creencia, fe
11.-Kiliich pixanoob.- Santas nimas
12.-Yaan max u yilmaj.- Hay quien lo ha visto
13.-Tun yokol chiibal.- Estn auyando-ladrando
14.-Kiinbesal.- Celebracin, festejo
15.-Tie yax kiine.- En el primer da
16.-U kiin mejen paalal.- Da de los nios
17.-Baax ku yetskunsal? Qu se asienta como ofrenda?
18.-Mayak cheo.- Mesa
19.-U kiin u kaajsaj.- El da que se recuerda
20.-Nojoch makoob.- Adultos
21.-Wiileb che.- Altar

119
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete

TUNTAJ KAANBALE WAKPEL.


UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO.
CURSO DE MAAYA WAKPEL
AJ KAANBESAJ : JAVIER ABELARDO GMEZ NAVARRETE
AJ KAANBAL :_________________________EVALUACIN _________
UNIDAD WAKPEL.

A KAAJ TSIBTIK TU NOOJE ICH MAAYA LE BAAX YAAN YANAL ICH KASTLAN
TAAN.

1.-Comida de difuntos 11.-La celebracin

2.-Una esposa 12.-Porque es difunto mi pap

3.-Un poco de dinero 13.-No existen las nimas

4.-Como pudo 14.-Para que se acerque

5.-El primer da 15.-Grupo de personas

6.-No tard 16.-Velas encendidas

7.-Vio que se sienten 17.-Comenzaron a conversar

8.-A m me dieron 18.-Dulces y atole

9.-Vio a la mujer 19.-Reconoci a su mam

10.-Estaba asustado 20.-Y cuando lleg a su casa.

BIN A TSIBT ICH KASTLAN TAAN LE BAAX U KAT YAAL LE TAANOOBO

1.-Chan baaj 11.-Ku yaalal bine

2.-Mix junpit yaakunajil 12.-Tak u bisikuba uts tu yetel

3.-Maatech u pay ltik mix janal 13.-Yetel juchbil sikil

120
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

4.-Ka tu yilaj tan u taal 14.-Manjaan u tsuutil

5.-Ma tu kaxtik baax u beet 15.-U taakbesik yaanal u kanche

6.-Tuux kulukbale 16.-Ka biin u yuulabe

7.- Utiaal u kaa jantik le waaj 17.-Ichil u tatalkabe

8.-Le chan tsikbala ku yaalik 18.-Tumen jach yaab u tsuutil

9.-Tsa junpel kaansaj ti 19.-Ka tu suutaj baalche

10.- Jeel makalmak ka u tsibolte 20.-Tak u ta janalbeen

A KAAJ NUKIK LE KAAT CHIOBA ICH MAAYA TAAN.

1.-Baax ku meentik u pajtalil k tuukule? 11.-Baax u kat yaal chachitika?

2.-Maxoob ku nuptantubaob? 12.-Baanten ku nojbaalkuntikuba le chiibal


kaane?

3.-Baax ku taktal u meentik le kaano? 13.-Baax tu nukaj le juujo?

4.-Baax tu yaalaj le koolnale? 14.-Baax uchi?

5.-Baax ku meentik le toloke? 15.-Max ku man liitlaankil?

6.-Yetel max ka nuptantaba? 16.-Tuux ku yaantaj le toloke?

7.-Baanten ta puulaj a pikjuune? 17.-Tuux natsoob le kaatuloob?

8.-Baax tu yuubaj u yuumil le x kaaxoobo? 18.-Baax uch tie juujo?

9.-Baax tu yaalaj le toloke? 19.-Teeche ka bebechtik a pool?

10.-Uts ta taan tsikbal? 20.-Yaab tsikbaloob a wojelt?

121
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete


TSIBT ICH KASTLAN TAAN LE BAAX U KAT YAAL LE TAANOOBA

1.-Juntul kuts 11.-Max ku seen man akabe

2.-U kaj ol le akab chiche 12.-Ku lembal u kakil yich.

3.-Tumen junpel sasilil 13.-Junpel yaayaj kaaye

4.-Junpel tsikbal ku yaalike. 14.-Le pujuyo ma bin jeel bix k kaj ooltmi

5.-U kuukumel sak poseeno 15.-Maach u lembal yetel u leletskilil

6.-Jatsuts ichil ulak chichoob 16.-Sawinaan tumen u lakoob

7.-U nuxi neej bine ku xitkajal 17.-Bey junpel pikil iike

8.-Le chelo ti ku nentikubai 18.-Tumen u kiichkelemile

9.-Ku beetik u nojbaalkinskuba 19.-U ajawil tie chichoobe

10.-Beetaab junpel noj kiinbesajil 20.-U payoltaloobo

TSIBT A KAABA YETEL A JORON TSIB

122
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO

BIBLIOGRAFA
Baas,W., Dzul,D.(1997) Diccionario de la Lengua Maya. Instituto Nacional para la Educacin de
Adultos. Mxico, D. F.Talleres Deimos, S.A. DE. C.V.

Barrera, N. (1958) Humpel Hahal Anahteil Mazehual Than. Campeche: Bolonchen de Rejn.

Barrera, A. (1980) Diccionario Maya. Mxico: CORDEMEX.

Bastarrachea, J. (1992); Yah, E.; Briceo, F. Diccionario Bsico Espaol-Maya-Espaol. Mrida,


Yuc; Maldonado Editores.

Bastarrachea, J. Canto, J. (2003). Diccionario Maya Popular. Maya- Espaol. Espaol-Maya


Mrida, Yuc; Compaa Editorial de la Pennsula, S.A. de C.V.

Caballero L. et al (1993) Le dzaak suuk u beetaal wey Yucataane.INI, SEDESOL.

Canto,V. et al(1994) Maaya Taan.Lengua Maya,Campeche,Quintana Roo y Yucatn Segundo Ciclo,


Parte I. Mxico SEP.

Canto,V. et al (1995) Maaya Taan.Lengua Maya,Campeche, Quintana Roo y Yucatn Segundo Ciclo,
Parte II. Mxico SEP.

Maglah , G. (2001) VOCES PRIMIGENIAS.Recopilacin de cuentos y leyendas.Kantunilkin, Quintana


Roo.

Sosa,F. et al(1994) Maaya Taan. Lengua Maya,Campeche,Quintana Roo y Yucatn


Primer Ciclo, Parte II. Mxico, SEP.

Uaualal. Nm. 3. (1998) Bacalar, Q. Roo, Mxico, Consejo Nacional para la Cultura Y las Artes.
Culturas populares. PACMYC.

123

También podría gustarte