Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
CUARTO CURSO
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
ISBN:
Impreso en Mxico
Printed in Mxico
Ilustracin y Diseo: Juan Manuel Salazar Felipe
jmsf_huitzil@hotmail.com
Cuidado editorial: Magdalena Mulia Cabrera
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
INDICE
INTRODUCCIN 9
UNIDAD
Objetivos de la unidad 11
Tsab kaan 12
Molay taanoob junpel 13
Meyaj junpel 13
oxtul x wayoob 14
Molay taanoob kaapel 15
Meyaj kaapel 16
J ma atan 17
Molay taanoob oxpel 18
Meyaj oxpel 18
J way koot 19
Molay taanoob kanpel 20
Meyaj kanpel 20
Ooch yetel teel 21
Molay taanoob joopel 22
Meyaj joopel 23
Kaxan tsikbal junpel 23
Molay taanoob wakpel 24
Tuntaj kaanbale junpel 24
UNIDAD
Objetivos de la unidad 29
In chan x kiichpam atan 30
Molay taanoob ukpel 31
Meyaj wakpel 31
Suunen 32
Molay taanoob waxakpel 32
Meyaj ukpel 33
Chen ta woolal 33
Molay taanoob bolonpel 34
Meyaj waxakpel 35
In paakat yetel juntul teel 35
Molay taanoob lajunpel 36
Meyaj bolonpel 37
X-maa xambil 37
Meyaj lajun pel 38
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
UNIDAD
Objetivos de la unidad 43
Taanoob yoolal le meyaja 44
Molay taanoob lajkaapel 44
Meyaj buluk pel 46
Baanten kaanaan le tsaak ku beetaal ti u 47
Kaajiloob Yucataano 47
Molay taanoob oxlajunpel 49
Meyaj lajkaa pel 49
Baaxten leyli u meyajtaale 50
Molay taanoob kanlajunpel 50
Meyaj oxlajun pel 51
Makamaak ti le kojaaniloob suuk u tsaikoobo 52
yetel baaxoob beetik u yaantaloob 53
Molay taanoob joolajunpel 53
Meyaj kanlajun pel 54
Maaxoob ku tsaakoob yetel xiw 54
Molay taanoob waklajunpel 55
Meyaj joolajun pel 56
Kaxan tsikbal oxpel 57
Molay taanoob uklajunpel 57
Tuntaj kaanbale oxpel 58
UNIDAD
Objetivos de la unidad 61
J tsoon 62
Molay taanoob waxaklajunpel 63
Meyaj wak lajun pel 64
X nuk kuuk yetel x chukib 64
Molay taanoob bolonlajun pel 65
Meyaj uk lajun pel 66
Juntul otsil j tsoon kuts 67
Molay taanoob junkaal pel 68
Meyaj waxak lajun pel 69
Baats yetel ayin 69
Molay taanoob junpel ti kaa kaal 71
Meyaj bolon lajun pel 72
Noom 72
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
UNIDAD
Objetivos de la unidad 81
U suumil kiik Mani 82
Molay taanoob kanpel ti kaa kaal 83
Meyaj junpel ti kaa kaal 84
U tsikbalil x taakumbinxunan 84
Molay taanoob joopel ti kaa kaal 86
Meyaj kaa peel ti kaa kaal 87
Bulkaabil 87
Molay taanoob wakpel ti kaa kaal 89
Meyaj ox pel ti kaa kaal 90
U xuul le yokol kaaba 90
Molay taanoob ukpel ti kaa kaa l 92
Meyaj kan pel ti kaa kaal 93
K yuum Manuel Antonio Ay 93
Molay taanoob waxakpel ti kaa kaal 95
Meyaj joo pel ti kaa kaal 96
Kaxan tsikbal joo pel 97
Molay taanoob bolonpel ti kaa kaal 97
Tuntaj kaanbale joopel 98
UNIDAD
Objetivos de la unidad 103
Janal pixan 104
Molay taanoob lajunpel ti kaa kaal 105
Meyaj wak pel ti kaa kaal 106
Chan baaj 107
Molay taanoob bulukpel ti kaa kaal 108
Meyaj uk pel ti kaa kaal 109
Juntul chiibal kaan yetel juntul juuj 109
Molay taanoob lajkaapel ti kaa kaal 110
Meyaj waxak pel ti kaa kaal 112
Baaxten ku bebechtik u jool le toloko 112
Molay taanoob oxlajunpel ti kaa kaal 114
Meyaj bolon pel ti kaa kaal 115
Juntul pujuy yetel juntul kuts 115
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
Bibliografa 123
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
Introduccin
E
sta obra tiene como antecedente los libros denominados: MAAYA JUNPEL. Mtodo para el aprendizaje de la Lengua
Maya Primer Curso, ( dictaminado por la Academia de la Lengua y Cultura Mayas de Quintana Roo, publicado por la
Universidad de Quintana Roo. 2002 ) MAAYA KAAPEL. Mtodo para el aprendizaje de la Lengua Maya Segundo
Curso (dictaminado por la Academia de la Lengua y Cultura Mayas de Quintana Roo, publicado por la Universidad de
Quintana Roo. 2004) y MAAYA OXPEL Mtodo para el aprendizaje de la Lengua Maya Tercer Curso de Javier Abelardo
Gmez Navarrete, con cuyos contenidos establece una secuencia lingstica, pedaggica y psicolgica.
Es provechoso localizar expresiones idiomticas para utilizar en la pltica ocasional segn convenga. Para cada mdulo se
propone una entrevista sobre los temas que se sugieren presentndose asimismo un cuestionario que puede ser utilizado as, o
modificado, aumentando o substituyendo algunas interrogaciones. El material obtenido en las entrevistas debe ser escuchado
para mejorar la capacidad de eficiencia auditiva, para traducir y para acrecentar nuestro bagaje semntico y cultural sobre el
idioma meta. Como ltima actividad de cada Unidad se presenta una autoevaluacin.
En el caso de la Unidad II adems de acrecentar nuestra eficacia en la comprensin del Idioma Maya y desarrollar nuestra
capacidad de disfrute esttico, propone como ejercicio escribir los poemas convertidos en prosa.
Te deseamos mucho xito en el aprendizaje de este idioma autctono que constituye un producto cultural vivo, surgido,
depurado, enriquecido, erosionado y revitalizado por el devenir socio-histrico de la Pennsula de Yucatn.
Cualquier observacin, sugerencia o comentario sobre el idioma maya, la ortografa y la propuesta didctica, ser bien
recibida.
javiergomezn@yahoo.com.mx jagomez@correo.uqroo.mx.
EL AUTOR
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
UNIDAD 1
JAATSUL JUNPEL.
OBJETIVOS
Que el estudiante incremente su dominio del
Idioma Maya con la lectura y traduccin de
textos.
Que el alumno incremente su capacidad de
comunicacin escrita y oral a travs de los
dilogos.
Que al realizar una entrevista sobre La Comunidad
se ejercite en la elaboracin de preguntas
y respuestas y en la traduccin de material
lingstico.
11
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
Tsab kaan
Kiichkelem Yuume tu yaalaj ti tsab kaan tu luumil, je jaypel jaab ku man ich u kuxtale
beya: te yokol le ukuma yaan u man kiichkelem Yuume ku sik ti ulak u yootel.
oxpel cheemi, ti kaapele ti yaan kimili, Pil a wich: le tuukul yokol tsab kaano, layli u
baale wa ka naatik le junpel tuux minaan yiIaal tu noj luumil Quintana Roo, Yucatn, bey
kimilo, teeche maatan a jan kimil. xan tu luumil Campech. Tu kiiniloob jaajaalile
Tsab kaane sen yaan u naat, tu chaaj u kaanoobe ku kexikoob u yooteloob.
man yax junpeli, chen ku bisik baaloob Tsab kaane le ken u kex u yootele ku
tuutak. Bey tu beetaj yetel ulak, chuup yetel nojochtal u tsab.
winikoob. Yuum Jos Daz Bolioe tu tsibtaj junpel
Baale kaa kuch u yoxpelile, mixbaaI ku xook yoklal le kaana, tumen ku tuukultik
taasik, ka tu pikchintubai. letie tsab kaano u tsamaj u tuukulil u jaabil
Le beetik tune, le tsab kaano maatan u kimil Maayaoob.
12
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
MEYAJ JUNPEL
A KAAJ MEENTIK LE KAT CHIOB TIAAN YANAL, TI JUNTUL A WET KAANBAL
UTIAAL U CHAN TSIKBAL TA WETE
13
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
oxtul x wayoob
Juntenake yaanji oxtul x kaax taanil u kaa jokoloob jaasaj ol. Beyo
chupalaloob chen bey u manoob ich le kaajo. kaa kuch chumuk akabile man chaabil tu
Juntule tsook u beel, kaa bin kaajtal tu yotoch kaaten. Tu yoxpel kine kaa bin maane, u
u yicham, kaa ok akabile, chilajoob weenel. yichame joop u tuukultik Baaxten tin wuuyaj
Kaa saschaje le atantsilo bin maan, kaa tu keel ooniajk? yaan in beetik bey tan in weenele
yilaj u lakoob. Tsook u chan tsikbaloobe ka utiaal in wilik waa ku likil in watan.
tu yaaloob beya: Bey tuno chumuk akab Chumuk akabe tu yuubaj bey tan
ken jokoon jaasaj ol. u yawat chiiboob te tankabo, maa tu beetaj
Tsook u maanoobe kaa binoob tu yotochoob. mixbaali, chen ka tu yilaj u likil u yatan, tu
Le kaa tu chukaj chumuk akabe, le atantsile potsaj u jool ka tu bisaj tu paach sooy kaa bin
ma weenki kaa tu yuubaj bey u taal u xinbal yetel u lakoob. Le make jakaan u yol, kaa
chiiboobe tu machaj taabe kaa biin tu paach le sooyo, kaa
Lelooba u Iakoob ,chen baale u tu choaj ti le joole, tumen letie u yoojel beyo
suutmubaoob baalcheil. maatan u kaa tsaik u jool le yatano. Lela
Atantsile likij, tu potsaj u jool kaa kaa suunaji kaa tu yotaj u tsaaj u joole maa
tu tsaj tu paach joonaj, u yichame tan u paajchaji, kaa joop u yaawat yetel u yokol.
weenel. Letie bin jaasaj ol yetel u lakoob. Tu lak kine tan u biin ich kool le
Kaa suunaji tu kaa tsaj u jool, ka chilaj weenel ichantsile tu yilaj u jool u yatane u biin tu
yetel u yichame. Leti tu kat chitaj beya : paach, chen ti lelo, kaa tu chukaj, kaa tu pulaj
Baaxten jach sis a winkiliI? ich junpel cheen.
Tumen teene maatech in tepkinbaj. Bey tsooksabik juntul le x waya,
Tu lak kiine bin maan tu kaaten, baale le lak kaatule ma ojelaan tuux
kaa tu yilaj u lakoob, kaa tu chaajoob u tsookobi.
14
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
15
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
16
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
J Ma atan
Juntul nojoch winke kim u yatan. bey uchik u man ulak kiinoob.
Kaa j kim u yatane chen u yaakil u pakal Letie ma u yojel max beetik le meyajo,
chuj pati. Le nojoch maka jach ku tuukultik kaa joop u chuktik max beetik, samsamal u
u yatan, le ken uuluk ichil u koole leti beetik tsaakuba u yilae chen baale ku weenel.
baal u jantej, ku poik u nook, ku mistik u Kaa j kuch u kinil u yilik max beetike, naak
yotoch. tu mooyil u yotoch u chuktej.
Jach nak u yole kaa tu tuukultaj : bukaaj utsil Chen kaa tu yilaj u yokol oxtul x
waa yaan max beetik baal in jaant tin wotoche. chupalaloob tu naajile, minaan u nookoob,
Bukaaj kun kiimakchajal in wole, le ken kaa tu yilaj bix uchik u janjan beetikoob waaj,
uulkene beetaanili in wooche. Samsamal janal, mis yetel po.
bey u tuukultiko, tak kaa j kuch u kinil le u Ku sastal tu lak kiine kaa jop u
yaayanilo. chuktik tuux u taal le x chupalaloobo.
Kaa j kuch tu yotoche yokol u chak Jaak u yol kaa tu yilaj letie u pakal chuj u
cheil u kobene ti yaan u jomal u yooch yatan, yaan oxpel le u nukuch icho, letiob ku
waaj, ku yilik u kuumil u yooche juntul x kaax suutkubaoob x chupiloob.
chakaani, mistaan u yotoch, poaan u nook;
17
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
MEYAJ OXPEL
YETEL JUNTUL A WET KAANBAL BIN A TSIKBAL. JEE U PAJTAL A MEENTIKTI
LE KAT CHIOOB YAAN YANAL
. Baax ku tsikbaltaale yokol le nojoch winike?
. Baax pati?
. Baax ku meentik le ken uuluk ich u koole?
4. Kan jach nak u yol baax tu tuukultaj?
. Ka j kuch tu yotoche baax tu kaxantal yokol u chak cheil u kobene?
18
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
J Way Koot
Ku tsikbaltik le uchben makoobo, le way koto juntul mak jach aayikal tumen yaan u kuchil
konol tuux yaan jejels baaloob ku konik. Leti konik baaloob ti le kaajnaliloobo, bey xan ku
kamik baaloob tiob, ku tsaik takin tioolal.
Wa yaan baal ku kataal ti utiaal maanbil minaan tie, ku yaalik ti le max ku maano: Ka
suunakeech samal a wilae, tumen samal u taasaal teen.
Le ken aakabchajke ku suutkubail j chichil, bey bin way kotile.
Xiiknalil u biin tak tu kaajil Jo u chaa u konol, yet taal le baaloob ken suunak tu yotocho, ma
sasak ku suuti, ku yaalaale okolbil bin u beetik. Tu sastal kan xiikoob j maane ku yilikoobe
chechejkil u kuchiI u konol tu kaaten, yetel le baal minaan tie yaan. Ku yaalikoobe bix u
beetik maach u minaantal mix baal ti. Ku tsookole maach k ilik u taasaaI baaloob ti tumen kiis
buuts.
19
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
MEYAJ KANPEL
A KAAJ A TSIKBAL YETEL A WET KAANBALOOB. JEE U PAJTAL A MEENTIKTIOB
LE KAT TAANOOB YAAN YANAL.
1.- Baax u kat yaal J Way Koot?
2.- Baax ku tsikbaltikoob le uchben makoobo?
3.- Ti max ku konik le baaloob?
4.- Baax ku yaalike wa yaan baal u kaltaal ti minaan tie?
5.- Baax ku meentik le ken aakabchajke?
6.- Bix ku biin le J Way Kooto?
7.- Tak tuux ku kuchul le J Way Kooto?
8.- Baax latab kiin ku suunak tu yotoch?
20
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
21
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
22
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
23
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
AUTOEVALUACIN
TUNTAJ KAANBALE JUNPEL.
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO.
CURSO DE MAAYA KANPEL
AJ KAANBESAJ : JAVIER ABELARDO GMEZ NAVARRETE
AJ KAANBAL :_________________________EVALUACIN _________
UNIDAD JUNPEL.
24
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
25
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
26
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
4.-Tan u man paas 14.-U tuukultik bix ken u yaal tie oocho
27
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
28
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
UNIDAD 2
JAATSUL KAAPEL.
OBJETIVOS
Que el estudiante aumente su dominio del idioma
meta con la lectura de poemas y su escritura en
prosa.
Que el alumno al realizar una entrevista sobre
La Agricultura Tradicional, se ejercite en la
formulacin de preguntas y en la traduccin
del material lingstico autntico, acrecentando
simultneamente su conocimiento socio-
econmico sobre el pueblo maya.
por el Autor.
29
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
30
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
31
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
Suunen
Koolel ti teen tsook a nachtal,
miin wojel baax uch in beetki;
tioolal tin tuukul ta woolal
le beetik tin wuuyik tin kimil.
Tumen teech in yakumeech,
tin puksiikal teech kaajaaneech,
in kate kaa suunakeech,
in yakunal kin tsaik ti teech.
Tsook u sen man yaabkach kiinoob,
chen tin sen tuukul ta woolal
u kaajsikten u yaabkach baaloob,
in puksiikal yetel yaj olal.
Kin wuuyik ka biinitik teen,
tiaal kaa pajchajak in kuxtal,
kaa suunakeech tin wiknal,
ta tsel in kat antal.
Gerardo Can Pat
32
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
MEYAJ UKPEL
YAX BIIN XOOKIK LEN MAALOB LE IIK TAAN SUUNEN JEKA YAAN A TSIBTIK YETEL
A TAANOOB LE BAAX TA NAATAJ, JEEBIX SUUKAAN A TSIKBAL
Chen ta woolal
Chen ta woolal chan x chup, chen ta woolal
chen ta woolal ku yokol in puksiikal
chen ta woolal chan x chup, chen ta woolal,
chen ta woolal tioolal kiichpamil.
Baax uch in beetik kiichpan x chupal,
utiaal a tsaikten a yaakunaj;
teeche kaajaaneech tin puksiikal,
maatech in tuubseech chan sak pakal.
Ich tulakal ti kooleloob,
in wilke teech u taj kiichpamil;
jach taj jatsuts in wilka wichoob,
bey u yichoob juntul koolebil.
Wa teech ka wotik kaa tsookokbel,
kin maaniktech junpel jatsuts boch;
wa kat kin weestech in yaakunal
samal kin kajsik junpel k otoch.
33
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
34
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
35
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
ma tin naatik.
baaxten tu pikipktaj yetel u xiik.
le chichiltuniloob tu chochokaj tin paakato.
U tsookole.
sebaan tu choaj in paakat,
yetel u chak nookil u kaal.
jach kiimak u yol in paakat.
tu kaa yotaj alkab baxal yokol koot.
ma pajchaji.
tumen teele tu kaa lapaj yetel u koj
yetel u xaaw.
u tsookole.
ka tu kii kaalaj ichil u sooy
36
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
37
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
38
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
AUTOEVALUACIN
TUNTAJ KAANBALE KAAPEL.
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO.
CURSO DE MAAYA KANPEL
AJ KAANBESAJ : JAVIER ABELARDO GMEZ NAVARRETE
AJ KAANBAL :_________________________EVALUACIN _________
UNIDAD KAAPEL.
A KAAJ TSIBTIK TU NOOJE ICH MAAYA LE BAAX YAAN YANAL ICH KASTLAN
TAAN.
39
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
8.-Necesario 18.-Conmigo
A KAAJ NUKIK LE KAAT CHIOBA ICH MAAYA TAAN
40
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
41
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
42
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
UNIDAD 3 OBJETIVOS
Que el estudiante incremente su dominio del
JAATSUL OXPEL.
Idioma Maya con la lectura y traduccin de
textos.
Que el alumno contine desarrollando
su eficacia comunicativa por medio del
dilogo.
Que el estudiante al realizar una entrevista
sobre El Trabajo de la Mujer mejore su
habilidad para hacer preguntas y para
traducir material lingstico autntico,
incrementando paralelamente su
conocimiento socio-econmico sobre el
pueblo maya.
Las lecturas de esta unidad provienen de Le Dzaak suuk u beetaal wey Yucataane. Lucila Caballero,
Martha B. Yam Sosa y Jos Manuel Tec Tun, INI, SEDESOL, 1993.Todos los trabajos que debe realizar
43
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
44
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
45
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
46
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
47
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
48
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
49
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
50
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
51
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
52
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
53
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
54
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
55
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
57
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
A KAAJ TSIBTIK TU NOOJE ICH MAAYA LE BAAX YAAN YANAL ICH KASTLAN
TAAN.
6.-Aunque no 16.-Libros
58
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
59
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
60
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
UNIDAD 4
JAATSUL KANPEL.
OBJETIVOS
Que el estudiante incremente su dominio
del Idioma Maya con la lectura y traduccin
de textos.
Que a travs de los Dilogos el alumno
incremente su capacidad de comunicacin
oral y escrita.
Que al realizar una entrevista sobre Cacera
el estudiante se ejercite en la elaboracin
de preguntas y en la traduccin de material
lingstico autntico.
Los textos de esta unidad proceden del libro Maaya Taan, Lengua Maya de Campeche, Quintana
Roo y Yucatn. Segundo Ciclo, Parte II, SEP, 1995, pp. 76, 77, 52, 53, 116, 117, 132, 133, 140, 141. Los
61
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
J Tsoon
Juntul make tan u biin kaxe kaa Yaan in kaxtik u yol le tsoona, yaan u
tu yilaj waalakbal juntul kej. Le kaach tsuk meyaj teen tu kaaten
yol tsoon ku wakal, chen junpel palankeeta Tan u biine kaa tu yilaj juntul tsuub
ku yaalaal. Kaa tun tsoon le kej tumen le kimen, ku yilke u yool le tsoone tats manjan
make. xan.
Le kaa j kuch yiknale, tu yilaj tsaay ti u yol - Tuux tun biin u yol le tsoona?
le tsoono, ku tsookole tats manjaan tu - Yaan in kaxtik
winkilil le kejo, ka tu yaalaje: Eyaj, u yol le Ku yilike u yol le tsoone chiik te
tsoona, teaki kn in wilaaj tuux biina. luumo kaa joop u panik. Ma same ku yilik
Tu tuultaj tuux biin le u yol le tsoone, juntul baaj kimen; ku yilike tu pool le baaje ti
ma same kaa kuch tuux kimen juntul kitam, tsopokbal u yol le tsoone.
ku yilke le u yol le tsoone, tats manjaan ti Bey uchik u kiinsik kantul baalcheoob
le kitame. le make
62
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
63
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
64
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
65
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
66
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
*Gordo.
67
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
68
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
69
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
taasaj junpel utiaal u jant tuchlik yokol u naajkeen ta puuche, ma ta wilike in tsoomele
puuch le ayino, le kaa suunaji seen kiimak u tin pataj in jainkint te taxel tselilo. Koox
yol tsook u janal, kaa tu pikchintubaj yokol suut jan chae kaa bis ti le a watano.
le ayino, kaa tu yaalaj ti: - Koox tun suut - tu yaalaj nuxib ayin. Le kaa
- Jan biseen te tanxel tselilo. kuchoob te tuux chaabe le baatso tumen le
Tan u bisaale, kaa tu yilaje ma te tuux ayine, tu yaalaj ti:
chaabema ti ku bisaali. - Ma jeel in tsoomel in jaikintmoo, paatik in
- Nuxib ayin, tuux ka biskeen beya, lela ma u jaan chik kaa jan sunakeen.
beelil in wotochi, - Le ku yemel yalkab yokol le ayino, kaa
- In kaaj in biseech tin wotoch, tumen in watane tu yaalaj ti:
kojaan, aalaab ti tumen max tsaakike utiaal Ay, le kiin ku lukul in tsoomel tuux yaane, kin
kao utsake, kabet u jantik u tsoomel baats. kimil.
- Ay nuxib ayin baaxten ma ta waajteen ma
70
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
71
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
Noom
Junpel kiinak bine, juntul winik biin u tsoon yaalaj ti u yatane, tan u biin u taan u sukuun.
noom. Kaa kuch te tuux suuk u taal janal le Kaa biini.
noomo, kaa kulaj u pate. Ku kuchule ka tu tsikaj le u laktsilo,
Ma xanchaj bine kaa tu yile, tan u ka tu yaalaj ti beya:
taal u saasatsik u kaal le noomo, kaa tu kolaj Taalen in taaneech kaa kuchukeech a
u tsoon, kaa tu tubaj tu tojil, le kaa wak le jant u bakel in tsoon noom.
tsoono ti pekaanaki. Kaa biin u liksej, ka Tu nukaj le u sukuuno jeel u biine.
tu bisaj tu naajil. Kaa kuche ka tu kuubaj ti Le u yatan tun max tsoonej noome, kaakat
u yatan, utiaal u chaakej. Ma jach same, ka tu sutuk tan u xeepik u bakel le noomo, utiaal
72
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
u yuubik wa tsook u tajal, bey le u meentiko Kaa tu kataj bix xuupik, ka tu yaalaj
kaa xuup le bak ku chakiko. u yatane:
Ma same kaa kuch le sukuuntsile, Chen tin xeepik kaa in wuuy waa tsook u
le ichantsil tune ma u yoojel baax uuchuli. tajale, chen kaa tin tsa olte minaan. Yaan
Kaa tu yaalaj ti u yatan beya: bak, chen baaxe u bakel a xikin. Biin in kaaj
Koolel, jan jalej bak in jante yetel in in xet le a xikina, kaa in tsa ti a sukuun.
sukuun tsook le u taalo. Kaa joop tun bin u cheejtaal tumen
Kaa nukaab ti tumen le u yatan beya: u yatan. Laaten tun ku yaalale pil a wich, kaa
Le bako minaan. Xuupij. beychajak a chaik a watan.
73
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
74
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
75
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
76
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
21.-Puus .- Enano corcovado que habita las grutas y laberintos subterrneos del Mayab.
22.-Yuum Balam .- Gigante mitolgico que protege las entradas de las poblaciones mayas.
23.-Wapaach .- Gigante mitolgico delgado y muy alto que en ocasiones se le ve en la selva.
24.Kaay chichoob .- Canto de los pjaros.
A KAAJ TSIBTIK TU NOOJE ICH MAAYA LE BAAX YAAN YANAL ICH KASTLAN
TAAN.
77
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
1.-Bix u kaaba le mak jach otsil? 11.-Tuux yaan le jaasoob jach tak
u jantik le baatse?
78
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
u yookol u weenel?
79
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
80
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
UNIDAD 5
JAATSUL JOOPEL. OBJETIVOS
Que el estudiante desarrolle su dominio del idioma
meta con la lectura y traduccin de textos.
Que a travs de los Dilogos el alumno incremente
su eficacia comunicativa oral y escrita.
Que al realizar una entrevista sobre El empleo del
tiempo libre (fiestas comunales, fiestas familiares,
deportes, etc) adquiera mayor habilidad en la
elaboracin de preguntas y en la traduccin de
material lingstico.
Las lecturas de esta Unidad proceden del libro Maaya Taan, Lengua Maya de Campeche, Quintana Roo y
Yucatn. Primer Ciclo, Parte II, SEP, 1995, pp. 19, 20, 21, 22; y de Maaya Taan, Lengua Maya de Campeche,
Quintana Roo y Yucatn. Segundo Ciclo, Parte II, SEP, 1995, pp. 84, 85, 156, 157, 188, 189, 172, 173.Los
ejercicios , vocabularios y Autoevaluacin, fueron elaborados por el Autor.
81
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
82
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
83
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
84
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
utschaj tu yich le xunane, chen baale ma chaab tie ka tu puksaj, ka tu bisaj u taak te aktune;
le oolale u jail le tsonooto ku yaalal ti X ptsul ja, u pixan le j kiine. Chen baax xane, le
koolele chukaab men nukuch yuumoob ka suutaab tuunichil. U jail le tsonooto u kaabae Chokoj
ja tuux ku yichkiloob le j keban makoobe, le oolale pat u kiinlil u winkililoobii; le Pixaan
jae, u nook le j kiin tu pataj le kaaj putse; le X akab jae, pat beyo, tumen leti u kuchil tuux
ku yakuntikubaoob; le X chimes jae, ku kaajtal yaabach x chimesoobi, u naajil le j kiine; le Sayab
jae, letie u tiich chuup yetel jae, u jail u yich le koolel ku yoktik tioolaj u keban; le Chak jae, u
kaasil le u yakuntikubaoobe
85
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
86
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
Bulkaabil
Junpel tene yaanchaj junpel yax kiin tuux chikpaj jujunpiit ikil uchak u biin u tijil, bey
laj kim le makoobo, chen juntul chan xiipal tuno k Yuum Jajal Kuje tu tsaj tiob iinaj, tu
yetel x chupal pat tumen Jajal Kuj utiaal u tsaj baalcheoob, kaa tu yaalaj tiob bix kun
yaantal ulak u jaats winikoob. pakaloob yetel bix keen u kanant le u yaalak
Jajal Kuje tu meental joopel chujoob. baalcheoobo.
Ti junpele ti tu tsaj le mejen paalaloobo, ti Ti le mejen paalaloobo sij tunben
u lake u nook, ti lake u yooch, ti ulake winikoob, tunben kooleloob, K Jajal Kuje
u koben, ti ulake u kuchil tuux ku weenel, tulakal tu tsaj u kaaba, le korasoobo, le
kaaj tsooke le ku kajal u kaxal le jaob. masewaloobo, tu yeesaj tiob bix kun taanoob
Xanchaj uk lajun jaaboob, le jao kanchaji, tu yetel baax kun suukak u beetikoob. Tu tsaj
bulaj le kaxoob kaanatakoobo, le chujoobo u kaaba le baalcheoob yaanoob te kaxo,
joop u naakaloob yokkaabil, yokol le teluumo; tu tsaj u kaaba le kayoob yaan te
nojoch kaknabo. Le yokol kaab luumo kanabo, kaa tsook u tsak u kaaba tulakal
87
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
le baalcheoob yaan te yokol kaabo, tu yaalaj tiob baax xiwiloob jeel u pajtal u jantikoobe, tu
yaalaj xan bix jeel u yaabkunsikubaoobe yetel bix ken u bisuba ichantsil yetel atantsil, sukuun
yetel sukuun, et yuum yetel et yuum yetel bix kabet u kuxtaloob.
Tu yaalaj xan Jajal Kuje ma u kimil mak, le chijaanoobo yaan u kimiloob, baale
yaan u yoksaaloob ti junpel x maben joopel kiinoob utiaal kaa kuxlakoob tu kaaten, baale
jeel u kaa kuxtaloob wa tumen ma tu yilaaloob tumen mix mak ti le joopel kiinoobo. Le
kaaj kim le yax chijaan mako, le nojoch jalaacho, tu jeaj le x maben ma kuchuk tu kiinalo,
bey tuno le chijaan mako jach kimi. Jajal Kuje tu yaalaj: Bey le nojoch jalaach ma tu beetaj le
baax tin waalajo bejlae istikiaj keen u mans u kuxtaloob, yaan xan u kimil le mejen paalaloobo,
le kooleloobo yetel le xiiboobo, chen baale ti u chumukil le luuma yaan u chaikoob luum
tumen te luum le ken jokok u tsaakilo, le xiwoob ku tsakankiloobo yetel le j meenoobo
ti letiob kin patik u baakel le yax kimeno. Te tu baakel le joolo ti ken a tsaj a woocheexi
utiaal u maalobtal a tsa tsaakeex yaan a xoojkeex bix u tsaayal le kojaaniloobo utiaal ka patak
a tsaakikeex le makoobo, chen baale yaan a laj kimileex, le ken kuchuk tuux ku naakal u
piisil a kuxtaleexe. Kabet u kajalteex mantats le baax kin waalika teene ma tulakal tuux
kin aantali, chen kaapel tuux: te kaano yetel way te luuma, walkila tin biin, maatan a suut a
wileneex mix a taaneex tin wetel tu kaaten, utiaal lelo kin patik teex le naata.
88
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
90
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
91
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
92
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
93
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
94
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
95
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
32.-oxtuloob.- Tres
33.-Juntul u chan mejen.- Uno de sus hijos
34.-Tu yoknaj kiin.- En la tarde
35.-Ka joksaab.- Fue sacado
36.-Utiaal ka tsoonaak.- Para que lo fusilaran
37.-Ti tanxel kaajiloob.- De diferentes pueblos
38.-Ma beychajoobi.- No fue posible
39.-Ma sajakchaj.- No tuvo miedo
40.-Bisaab mukbil- Lo llevaron a enterrar
96
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
97
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
11.-Wayiloob.- Lugareos
12.-Suuk u taaloob.- Estn acostumbrados a venir
13.-Aj Konoloob.- Comerciantes
14.-Tuux ku weeneloob?.- Dnde duermen?
15.-Tuux u konol janal?.- Dnde se vende comida?
16.-Ulak kaajoob.- Otros pueblos
17.-U kiin u kaaba.- Su cumpleaos
18.-U tsooklubeel.- Su boda
19.-Bix ku baxaloob? Cmo juegan?
20.-Baax ku baxaloob? Qu juegan?
21.- U kuchil baxal.-La cancha, el lugar de juego
22.-Suukaan u biinoob?.-Estn acostumbrados a ir?
A KAAJ TSIBTIK TU NOOJE ICH MAAYA LE BAAX YAAN YANAL ICH KASTLAN
TAAN.
98
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
99
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
100
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
101
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
102
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
UNIDAD 6 OBJETIVOS
JAATSUL WAKPEL
Que el estudiante incremente su domino del
Idioma Maya con la lectura y traduccin de los
relatos del cronista de Kantunilkin Gaspar Maglah
Canul, tomados de su obra VOCES PRIMIGENIAS
Que el alumno aumente su capacidad de
comunicacin oral y escrita mediante Dilogos.
Que al realizar una entrevista sobre La Muerte.
Costumbres funerarias. Los Das de Difuntos,
el estudiante se ejercite en la elaboracin de
preguntas y en la traduccin de material lingstico
autntico.
Las lecturas de esta unidad corresponden a la obra VOCES PRIMIGENIAS Recopilacin de cuentos y
leyendas Gaspar Maglah Canul, Cronista de Kantunilkin, 2001. Los ejercicios, vocabularios y Autoevaluacin,
fueron diseados por el autor.
103
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
Janal pixan.
Utiaal u chuunpajal u kiinbesajil le yaan jun much makoob ku taal u tsikbaloob
janal pixan suuk u beetaalo, jun tul atantsil tu te yok beejo, ka tu taakbesajuba tu paach
yaalaj ti u yicham: jun kul che yaan te jalo.Ma xanchaj ka tu
Koox beetik le janal pixano, tumen teene yilaj jun much makoob ku taal u xinbaloob,
kimen in taata; teeche kimen a maama, kaxt kex baale, junjun tuliloobe u bitmajoob tabaan
jun pit taakin utiaal ka kub junpel tiibil olal kiboob, ka tun jeeloob jach tu tojil tuux u
ti le pixanoobo. Le ichamtsilo tu nukaj ti: taakbesmajuba..
_Minaan teen taakin, tsookole le baaloobo Tu yilaj u kutaloob tune ka joop u paaklan
chen babal taanoob, minaan le pixanoobo. Ka tsikbaloob.
tu yaalaj lela, tu chaaj u nuukulil u meyaje, _Baax tsab ti teech?
biin tu beetaj tu kool. _Ti teene tsabteen chakwaajoob, chujukoob,
Le atantsile jeel bix patchajike, kex sa yetel ulak baaloob.In paalaloobe mantats
ichil otsilile, tu kiinbesaj le yax kiinoobo u kaajsikenoob. _ Jun tul ti le x kooleloobo
kex ma ejemtaab u taan tumen u yichami. tu yaalaj :
Tu yoxpel kiin chuunpajak le janal pixano, _ Teene mix mak kaajsen, in xiibil paale ma
le ichame tsookaan u meyaje, kaalikil tan u tu yoksaj oltik wa tsakaanoon. Kexi jun pel
suut tu yotoche, chaab tumen akab te beejo. kiin ka kex olnake.
Utiaal u naatsal tu xuul le kaajo tu yuuba Ka tu utsil paaktaj le x koolele, tu kaj oltaj
104
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
u maama, junjun pitile joop u kaj oltik Mix manak jun pel tulis kiin ka j-kim
yaanal makoob u kaj oltmaj kaachi maili le winike yoolal jun pel tsaayaj kojaanil
kimikoobe. tu puksiikal .(Ku yaalal bine, waa uchuk
Jakaan u yol tumen le wayaas ku yiliko, ma ti wa max le baalooba, ma unaj u seb
tu kaxtik baax u beete, pat ma taanil tak ka j tsikbaltaali tumen taakbeen baaloob kabet
biinoob le much pixamoob te ekjocheenil u taakbesaaloob; u yaalale ku bisik manalttsil
beejo, chen tichkabtaan tumen u jul le ti kimil)
kiboob tabaantakoobo. Le otsil atantsile, yaanchaj u kiinbesik u biix
Le ka j kuch tu naajile, layli jakaan yole; tu le janal pixan yetel tanbesajoob ti u taataob,
tsikbaltaj ti u yatan le baax tsook u yuchul tio, u yicham yetel ti u x noj nail, tumen bey tu
ka tu kat oltaj tie, ti u biix le u kiinbesajil le katilak maili kimik u yichame.(Tumen
pixanoobo, ka u beetoob junpel tiibil olal ti ka oksaj olteex wa ma, unaj u kaajsaal le
u pixan u maama, ka tu sebchiitaj u katik ka kimenoobo, tumen u beejil kimile, jun pel
saatsaak u ma oksaj olalil. beej yaan laj alkabtik tulakaliloon)
105
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
106
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
Chan baaj.
Jun tenakkiake, ku yaalal bine jun yaanal utiaal u jokesik, baale jaak u yol ka
tul ilibtsile, minaan mix jun pit u yaakunajil tu yilaj yaanal le kanchee mix baal yaani,
ti u X noj nae, ku wetik tak u bisikuba uts tu ichil u tatalkabe chen tu yuubaj jun pel chan
yetel; maatech u pay oltik mix janal. Jun pel jool potaan te luumo.
kiine tan u kijantik junpel chan tsuuje,(waaj Le chan tsikbala ku yaalik : tumen
ku beetaal yetel sakam, yetel juchbil sikil, ku jach yaab u tsuutil le x koolele, Yuum Kuje
tsabal xan u iibiloob tu tsu) ka tu yilaj tan tu yotaj u tsa jun pel kaansaj ti, ka tu suutaj
u taal u x noj na xinbaltik .Letie , loloob x baalchei le waaj taakaabe, utiaal ka patak u
chup, tsookol xane manjaan u tsuutil. Ma jantaal tumen jeel makamak ka u tsibolte.Le
tu kaxtik baax u beet kaalikil tan u yokol tu jool chan baalchea leti bin le chan baaj kaj oltma,
naajil u x noj nae.Taal tu jool u taakbesik yaanal yaan waay t luumila; le chen u moots cheob
u kanche tuux kulukbale, le baax ku jantiko, ku netkoobo.U tabsaloobe ma talami.
ka lik u tan olt u yuulab. U bakele kiki janal, tak u ta janalbeen ken
Ka biin u yuulabe, suunaj tuux makantaak; le u ta bino leti le sikil tsab ichil
kulukbaj kaache utiaal u kaa jantik le waaj tu le tsuuj ma suutuk baajil tumen Kiichkelem
taakbesaj yaanal le kanchee; ka tu jupaj u kab Yuume.
107
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
108
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
109
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
110
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
111
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
112
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
paach le sooyo, naak yalkab yokol le kolojcheob ka tu puluba ichil , le ku lapik juntul chan
kaax.
U yawat le kaaxoob yetel u popokxiikoob uch u jaakal u yoloobo, uuyaab tumen
u yuumil le kaaxoobo, ka jok yalkab u yil baax ku yuchul, ikil u jokol u yalkab xan le juujo
yetel u nach kaaxo.Ilaab tune ka tsay le winik tu paacho.Kex alkabnaj yetel tulakal u muuk
u yookoobe, chukpachtaab ka nokpuchtaab.Te pat pekekbal tiilich yookoobi.
Le chan tolok ka yilaj le baax uchti u bisajbile kiit yalkab tan u lubul ku biin ichil le
koklemakilo.Tsook u nachtal tune ka waalaj yokol junpel tuunich, ka joop u yilik wa tsook
u jeltik le toopo.
Xanchaj waalik teelo, ka tu yilaj mix mak ku taale, ka joop u bebech jool ikil u
yaalike:
kux tun ka xiikenekux tun ka xiikene
Liikbal tun le kiino le tolokoobo ken u yiloob make ku bebechtik u pooloob, tumen
ku kaajal le baax uch tiobo; bey tun yaalikoobe : kux tun ka xiikene.
113
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
114
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
115
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
ka tu tsookbesaj u tan oltik; letie kaabal ole, utiaal u suutik le nook majantaab ti tumen le
anchaj u tsaik ti majnile le nook u bukintmajo pujuye ook saawinaj ol ti tu yoolal le nook
ka paat yetel utiaal le kaaskep chiche. ma utiaale, ka tu chaa u taanil u paatal tu
Ka tu bukintaj le nooke, jach yetel.
kiichkelem uch u yilikuba, ka tu tukultaje Man le kiino, ook u yakabil, le
chen leti kun jach ilbij te chaano.Tan u pujuye ma tu yookol u weenel u paatik u
titikaal ka kuchi, u bukintmaj le jatsuts tipil le kutse.Mix bikiin tu ka chaa u yilaal.
nooke, ka tu yotaj u kaxan tsikbal utiaal u Likbal ti le kiino, le otsil pujuye ku paataj
paatal uts yetel u chuukanoob, baale chen tak pik sastal ti tulakal kaap beejoob utiaal
junpel kolo, kolo jok tu kaal. Lelo mix u yilik wa ti junpel kiine ku chikpajal le
baal ti, u tuukule chen u nojbaaltikuba yetel kuts yetel le u nook tu tsa majantbile.Le
le nook majantaab tie. beetike, yaan akaboob ti tulakal beejoobe
Jeel bix tulakal baal ku chunule, yaan ku yilaaloob yetel ku yuubaloob mantats u
u xuulul; le chaane tsooki.Utiaal u suutbal yaayaj kaayoob.
116
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
117
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
118
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
119
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
A KAAJ TSIBTIK TU NOOJE ICH MAAYA LE BAAX YAAN YANAL ICH KASTLAN
TAAN.
120
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
121
MAAYA KAN PEL 4o. Curso Javier A. Gmez Navarrete
TSIBT ICH KASTLAN TAAN LE BAAX U KAT YAAL LE TAANOOBA
4.-Junpel tsikbal ku yaalike. 14.-Le pujuyo ma bin jeel bix k kaj ooltmi
122
UNIVERSIDAD DE QUINTANA ROO
BIBLIOGRAFA
Baas,W., Dzul,D.(1997) Diccionario de la Lengua Maya. Instituto Nacional para la Educacin de
Adultos. Mxico, D. F.Talleres Deimos, S.A. DE. C.V.
Barrera, N. (1958) Humpel Hahal Anahteil Mazehual Than. Campeche: Bolonchen de Rejn.
Canto,V. et al (1995) Maaya Taan.Lengua Maya,Campeche, Quintana Roo y Yucatn Segundo Ciclo,
Parte II. Mxico SEP.
Uaualal. Nm. 3. (1998) Bacalar, Q. Roo, Mxico, Consejo Nacional para la Cultura Y las Artes.
Culturas populares. PACMYC.
123