Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
BAN KONSTRUÍ BONEIRU HUNTU …
Programa di Akshon
Actieprogramma
Action Program
Programa de Acción
Partido pro Hustisia & Union
Elekshon di Konseho Insular
Eilandsraadverkiezingen
Island Council Elections
Elección de Consejo Insular
Boneiru 2011
CHISTE POLÍTIKO
Un polítiko Boneriano a pèrdè su bida. Su alma ta yega na porta di sielu. San Pedro ta ward´é.
"Bon biní na sielu", San Pedro ta bisa. "Pero promé ku bo drenta, nos tin un problema pa resolbé. Nos no
sa risibí hopi polítiko Boneriano aki den sielu. P’esei nos no ta sigur kiko nos tin ku hasi".
"Bon, esei no ta problema. Simplemente laga mi drenta", e polítiko ta kontestá.
"Nos por hasi esei sí, pero nos tin òrdu di ariba pa laga bo pasa un dia den sielu i un dia den fièrnu promé.
Despues bo ta liber pa skohe kua di nan bo kier pa bo biba aden te eternidat”.
"Esei no ta nesesario, pasobra m’a skohe kaba. Mi kier bai sielu”, e polítiko ta bisa.
"Sòri, pero e no por bai asina. Nos tin nos regla".
Anto einan San Pedro ta hibele na un lift i nan ta baha te na fièrnu. E porta ta habri i nan ta drenta Hotèl
Bonaire manera e tabata den su tempu di gloria. Laman blou i bunita. Playa blanku. Bientu fresku. Tur su
amigu polítiko defuntu ta ayanan i nan ta kombersá i baila ku mucha muhé bunita. Nan ta kome, bebe i
hari. Nan tur ta pasa mashá dushi mes. Tur estén nan ta hari kon nan a bira riku riba kustiya di pueblo.
Diablo tambe t’ei. Ta sali ku e ta un persona hopi amable. E ta sòru ku nan tur ta haña loke nan kier.
Anto promé ku bo sa, e dia a pasa. Tur su amigunan ta kompañá nos polítiko na e lift i huntu ku San
Pedro e ta subi bèk te na porta di sielu.
"Bon, bisa mi awor. B’a pasa un dia den fièrnu i un dia den sielu. Kua di nan bo ta skohe pa bo biba aden
te eternidat?"
E polítiko ta pensa un ratu i ta bisa:
“Bo sa, nò, sielu ta bon. Pero tòg mi ta kere ku fièrnu lo ta un tiki mas dushi pa mi”.
I einan San Pedro ta hibele na e lift pa é baha bai fièrnu. Ora porta di lift ta habri é ta mira nos landfill su
dilanti. Sushi i bestia morto tur kaminda. Un holó mashá malu ta yena airu. Tur su amigunan ta ayanan
bistí na paña kibrá i sushi. I konstantemente mas sushi ta wòrdu di dùmp, yenando airu ku mas holó
stinki.
Partido pro Hustisia & Union (PHU) kier ta e partido ku ta uni e tres gruponan étniko na
Boneiru, es desir Bonerianonan, Hulandesnan i Imigrantenan. Ta p’esei nos a hasi nos máksimo
esfuerso i a logra pa involví personanan di kada grupo den e famia di PHU. No por tin niun
grupo privilegiá na Boneiru. Diskriminashon no ta akseptabel. Ta p’esei nos mester trata e
imigrante igual i e Hulandes tambe. I nan tin ku trata nos igual. En realidat nos tur ta ‘NOS’.
Renegosashon ku Hulanda
Ta p’esei for di yanüari 2008 PHU a protestá kontra e base desigual den e sistema estatal nobo
ku a drenta na vigor resientemente. Hulanda a insistí ku nos no por haña derechonan
sosial/ekonómiko igual ku Hulanda, pasobra esaki lo kousa ‘distorshon ekonómiko’
(economische ontwrichting) entre e islanan di BES i e otro islanan di Antia i lo kousa ku e
islanan di BES lo bira un magneta muchu fuerte atraendo hopi imigrante (magneetwerking).
Klaramente e base desigual den e sistema estatal nobo ta diskriminatorio. Ta p’esei PHU ta
insistí ku mester renegoshá e akuerdonan ku Hulanda ku e fin pa yega na un sistema no-
diskriminatorio basá riba igualdat.
E Banki di Igualdat ku Srs. Bijkerk i Santana a pone banda di Konseho Insular di Boneiru.
Referendum Estatal tokante e Struktura Nobo na su debido tempu
PHU lo koperá ku Hulanda i ku RSC (awor ‘RCN’). E akuerdo estatal nobo a keda firmá pa nos
gobièrnu demokrátikamente elegí (UPB i Demokrat). Tin ku respet’é. Pero PHU a pone RCN
(Komisario Sr. Henk Kamp) personalmente na altura kaba ku tin un buraku mahos den dje. Nos
intenshon ta pa sera e buraku ei via di renegosashon. Si ta sali ku esei ta imposibel, e ora ei lo
disidí kiko mester hasi a base di un referendum estatal ku lo wòrdu organisá na un forma kalmu
bou di niun tipo di preshon. Ni preshon di tempu. I a base di informashon kompleto.
Direktiva di Partido pro Hustisia & Union (PHU) na bishita serka Gezaghebber dr. Glenn Thodé pa informele ku
PHU lo partisipá na elekshon pa Konseho Insular na mart 2011. Lástimamente un miembro di Direktiva, Sr. Kent
Porras, no por a asistí e dia ei. D.r.p.d. Srs. Daniel Ramos, Gregorio Ostos, Frans Sorée, Michiel Bijkerk,
Gezaghebber Thodé i Rafael Santana
Idealismo Pragmátiko
Si mester skohe dos palabra pa karakterisá PHU, por bisa ‘Idealismo Pragmátiko’, na Hulandes
‘Pragmatisch Idealisme’. PHU tin su idealnan polítiko sigur, pero nos ta konsiente ku mester
para ku dos pia riba tera. PHU no ta kere den fantasia. Metanan polítiko mester ta práktiko I
faktible tambe. Nos no ta hasi promesa falsu. Polítikonan semper ta primintí oro, mientras ni sèn
pa koper nos no tin! Ban serio, shonnan. Nos a inkluí e chiste over di e polítiko Boneriano pa
atvertí kontra fantasmanan. PHU no ta hasi promesa falsu i nos no ta kumpra voto.
Punto di Lansa 1:
Derecho di estadia liber den tur parti di Reino Hulandes
pa tur persona di nashonalidat Hulandes
PHU ta kontra tur klase di diskriminashon. Nos tur ta biba
den Reino Hulandes. Nos tur tin pasport Hulandes.
Islanan di BES asta a bira parti integral di Hulanda. E ora
ei ta lógiko i natural ku tur Hulandes mester por biba den
tur parti di Reino Hulandes sin niun restrikshon. E
restrikshonnan di atmishon i estadia ku nos na Antia
semper a imponé kontra Hulandesnan Europeo i kontra
Rubiano ta totalmente inhustu i iresponsabel.
Punto di Lansa 2:
Ta kumpli ku tur petishon di tur hende, anto rápido, basta e petishon ta
legal i no tin motibu serio pa neng’é. Si ta nengele, lo purba di ofresé
alternativa. Si esei tampoko no ta posibel, ta duna splikashon konvinsente
di kon ta nenga, semper respetando tur hende
su pleno derecho pa bai korte.
Ta un insulto imperdonable si kualkier gobernante ta ofresé bo un pèrmit òf tereno di erfpacht en
kambio pa bo voto. Awor ku nos tin Kolegio di Supervishon Finansiero (Cft) a bira mas difísil pa
kumpra voto ku sèn di gobièrnu pa medio di dunamentu di trabou etc. Pero ainda por kumpra
voto ku dunamentu di tereno di erfpacht òf ku dunamentu di diferente pèrmit.
PHU ta rechasá tur esei. Bou di un gobièrnu
di PHU no ta nesesario pa bende bo voto.
Un tereno di erfpacht bo ta haña sin mas.
Anto rápido. Erfpacht ta bo derecho natural!
Ta solamente si tin motibu pisá pa bo no
hañ’é, gobièrnu por nenga. En general tur
hende ta haña. Esei ta konta pa pèrmitnan
tambe. Tur hende mester haña, basta bo
petishon ta legal i no tin motibu
Kartèl di droga sa kumpra voto den pais besindario serio pa nengele. Anto, si ta nengele ta purba
promé di ofresé alternativa. I solamente si
esei tampoko no ta posibel, ta duna splikashon konvinsente di kon mester nenga, semper
respetando bo pleno derecho pa bai korte. Asina ta demokrasia real. Gobièrnu t’ei pa sirbi, no pa
ser sirbí.
Punto di Lansa 3:
Pa balansá ekonomia i ekologia ta apliká e siguiente prinsipio:
Si ekonomia ta eksihí pa sakrifiká un pida di Naturalesa, e ora ei duna
Naturalesa bèk loke b’a tuma di dje.
Tur hende ta komprondé ku Boneiru mester di mas invershon. Hende mester di trabou bon pagá!
Si un kompania serio i kapas ta kla pa invertí, e ora ei no mester strobele pa motibunan
ekológiko, a ménos ku ta trata di un sitio ku ta kai bou di protekshon internashonal òf ku tin un
balor ekológiko ekstraordinario.
PHU ta rechasá e idea ku ekonomia i protekshon ambiental ta ekskluí otro, sin niun salida. Por
stimulá ekonomia i alabes protehá Naturalesa. Kousa di hopi problema na munda ta ‘dualismo’,
kaminda hende ta kere ku nan tin kompletamente razón i e kontrinkante ta kompletamente malu.
No ta asina. Tin un solushon entremedio semper. Anto si bo buska bon, lo bo ripará ku semper
tin un kaminda mei mei di oro. Es desir, semper tin un solushon entremedio ku ambos partido ta
kontentu kuné.
Punto di Lansa 4:
Maneho di Imigrashon lo ta basá riba e Tratado Internashonal di
Nashonnan Uní tokante Imigrashon (‘U.N. Immigration Treaty’ – UNIT).
Lo tin solamente 3 pèrmit di estadia i trabou.
PHU ta boga pa un sistema di imigrashon simple i kompletamente nobo basá riba UNIT.
Prinsipio básiko ta ku un imigrante mester haña un trato igual mas tantu posibel. Restrikshonnan
mester wòrdu minimalisá. Esaki ta resultá entre otro den un sistema nobo di pèrmit di estadia i
trabou. Lo bini solamente 3 pèrmit:
Úniko restrikshon ta ku durante promé aña e imigrante mester traha pa e doño di trabou ku a
kontrat‘é. Durante e promé aña e no por kita for di trabou, a ménos ku tin un motibu urgente
hustifikando retiro imediato. Si hues ta rekonosé ku esei ta e kaso, e imigrante por tuma su retiro
i ta liber pa buska otro trabou. Despues di e promé aña e imigrante ta liber pa traha pa kualkier
doño di trabou. Si e pèrdè su trabou òf tuma retiro, e ta liber pa buska otro trabou. Tin algun
eksepshon, p.e. e mester tin 3 aña na Boneiru pa e por haña trabou di siguridat pa gobièrnu.
Durante e promé tres aña ekspulshon ta tuma lugá solamente si un imigrante a ser legalmente
kondená pa un krimen serio. Despues di 3 aña e imigrante ta kompletamente liber. E lo no wòrdu
ekspulsá mas (ni pa un krimen). E por traha pa kualkier doño di trabou (sin eksepshon), e por
traha pa su mes i e por lanta un kompania bou di mesun kondishon ku un persona lokal.
Punto di Lansa 5:
Kresementu ekonómiko rápido i robusto.
Si Boneiru kier konta pa algu, nos mester promové kresementu ekonómiko rápido. PHU lo
enkurashá tur invershonista i komo gobièrnu lo asistí nan ku servisio rápido i al kaso.
Invershonista serio mester sinti i mira ku tin un klima di
invershon favorabel na Boneiru.
Promé kos ku un gobièrnu di PHU lo hasi ta pa yama
un reunion ku tur komersiante i empresario na
Boneiru (tantu esnan lokal komo esnan di afó) i
ofresé nan asistensia di parti
Kresementu bèrdè sí, pero rápido di gobièrnu pa tur
nan proyektonan faktibel. PHU sa ku Natu-ralesa ta
importante. Pero ekologia no mag wòrdu usá pa
stroba desaroyo ekonómiko. Ta p’esei PHU a
formulá un ‘kriterio di balansa’ entre ekonomia i
ekologia. Esei ta enserá ku invershonista tin ku duna
Naturalesa bèk loke nan ta tuma for di dje. Si esei ta e kaso, PHU lo aprobá nan proyektonan mes
ora!
Planifikashon teritorial tampoko no mag stroba desaroyo ekonómiko. PHU ta pro planifikashon
ambiental i teritorial. Sin embargo, esaki ta instru-mentonan pa asistí un desaroyo ordená. Nan
NO ta instrumento pa stroba. Asina ku nos ta mira ku ekologia òf planologia ta wòrdu usá pa
stroba en bes di yuda, nos lo skùif tur dos un banda.
Punto di Lansa 6:
Reorganisashon di gobièrnu sin niun retiro forsá
Nos tur sa ku gobièrnu ta funshoná malu. Pues mester re-inventá gobernashon. Lo reorganisá
gobièrnu dor di simplifiká i aselerá proseduranan. E ora ei mester di ménos amtenar. PHU ta kere
den ‘small government’. Mas chikitu gobièrnu ta, ménos belasting nos tur ta paga. Pero e proseso
aki por i mester bai poko poko.
Punto di Lansa 7:
Lo stòp gobièrnu di kobra interes riba debenan di belasting atrasá
Nos ta rekonosé ku niun estado organisá por drai sin kobra belasting. Nos no ta kontra belasting.
Pero gobièrnu no mester kobra mas belasting ku ta estriktamente nesesario. I semper mester
buska manera pa baha belasting. Gobièrnu tin sufisiente medionan pa forsa hende pa paga, si ta
nesesario. I si gobièrnu ta sòru ku tur hende ta paga dentro di un periodo razonabel, e ora ei no ta
nesesario pa kobra interes riba debenan atrasá di belasting.
Gobièrnu t’ei pa sirbi pueblo. P’esei nos ta paga belasting. Ta kon ta posibel, anto, ku gobièrnu
ta bolte’é, hasi komosifuera ta un fabor gobièrnu ta hasi bo ku bo mag paga belasting i ku ta
p’esei ta kobra interes riba debe di belasting, manera un banko ta hasi. Gobièrnu no ta un banko.
PHU lo tuma medida pa stòp kobranza di interes riba debenan di belasting atrasá.
Punto di Lansa 8:
Lo kambia e sistema di onderstand nobo.
En bes di duna onderstand komo limosna, lo duna labor na esnan ku por
traha. Esnan ku pa motibunan médiko of soshal no por traha,
naturalmente lo no tin obligashon di traha.
Hende di Boneiru ainda sa ku mester traha pa biba. E manera di pensa natural aki ta wòrdu kibrá
dor di e Lei Hulandes di Onderstand nobo. A base di e lei ei, resipientenan di onderstand ta risibí
sèn pa hasi nada. Ta di lamentá ku Hulanda no a opservá e étika laboral di Boneiru ku ta enserá
ku un hende mester traha pa biba.
Punto di Lansa 9:
Lo promové lasonan komersial i kultural estrecho ku Venezuela i Trinidad.
Boneiru por bira un brùg entre Sur Amerika i Europa
Úniko manera ku Boneiru por progresá ta via di kresementu ekonómiko robusto. Nos poblashon
tin ku krese i nos ekonomia tin ku krese. Un di e motibunan ku nos a skohe e laso direkto ku
Hulanda ta pa logra e meta ei, es desir pa atrae invershon di tantu Hulanda i Europa komo di
Latino Amérika. Si nos por hinka un sistema den otro ku ta hasi’é kumbiniente pa produkto di
ambos kontinente pasa via di nos, Boneiru por tin un futuru glorioso i próspero.
Pa nos por hasi bon uso di e oportunidatnan nobo aki, mester mantené bon relashon ku e paisnan
den region. Na promé lugá ku Venezuela i Trinidad/Tobago. Nos relashon ku Venezuela ta bai
bèk te nasimentu di e pais ei. Yunan di Boneiru i Kòrsou a yuda Simon Bolivar aktivamente pa
liberá Venezuela. Un pais asina ta mas ku un bisiña. E ta nos bon amigo!
Ta kla tambe ku e ‘stakeholders’ den turismo (= esnan ku ta traha den turismo) mester haña mas
partisipashon direkto i efektivo den TCB. E stakeholders sa presisamente unda e sapatu ta pèrta.
Si turismo ta baha, ta nan ta sinti’é mes ora den bahada di entrada. Ta p ései nos por spera un
trabou mas efektivo di parti di TCB, si nan ta haña mas partisipashon.
Durante último 50 aña forsa di kompra a baha poko poko te ku awor sueldo mínimo na Boneiru
ta +/- Naf. 1.000,- bou di e ‘standart mínimo di bida’ (= ‘minimum levensstandaard’). Esei kier
men ku e mínimo ku un famia di dos yu mester
pa por biba normal ta Naf. 2.250,- pa luna,
mientras ku sueldo mínimo ta solamente Naf.
1.250,- pa luna. Esaki ta resultado di un
maneho ekonómiko pésimo durante ultimo 50 aña.
PHU ta konsiente ku sueldo mínimo por subi solamente, si nos ekonomia ta subi. Ta p’esei PHU
ta promové kresementu ekonómiko rápido i robusto. Ta p’esei kompanianan semper por konta
ku sosten aktivo di PHU pa kualkier proyekto serio i faktibel.
Sueldo mínimo mester subi. PHU kier pa e subi mínimalmente te na Naf. 1.500,- den 4 aña di
tempu. Korda bon, shonnan, esei ta posibel solamente si nos produktividat i nos eknomia ta subi.
Pues man na obra! I gobiernu mester stòp di stroba kompanianan ku kier invertí na Boneiru!
Pa tene preis di hür pa hürdónan di FCB na un nivel akseptabel, mester introdusí Huursubsidie
mes ora. For di prinsipio PHU a disidí di hasi solamente un promesa ku lo kosta gobièrnu balente
un tiki sèn. Esei ta introdukshon di Huursubsidie. Si UPB òf Demokrat no ta hasiele promé ku
PHU ta drenta den gobièrnu, PHU lo hasi’é.
Preis di hür di e kasnan aki nunka lo no baha bèk te na nivel di antes. Esei ta imposibel i
iresponsabel. Por tene preis na un nivel pagabel solamente ku ayudo di Huursubsidie. Sin esei
FCB tampoko no por traha kasnan nobo, ni hasi mantenshon regular na kasnan eksistente. PHU
lo no laga FCB hundi. Nos ta konsiente ku reskate di FCB ta nesesario pa por traha kasnan nobo
pa pueblo. E instrumento pa logra esei ta a) Huursubsidie i b) incasso konsistente i regular di hür.
Kon lo hasi´e presis, lo disidí despues a base di informashon di eksperto riba e tereno aki. Pero
mirando ku tin dos manera pa transportá hende (transporte públiko i transporte privá) mester por
yega na un balanse entre nan dos ku ta hasi ambos banda kontentu. Esaki ta otro ehèmpel di e
asina yamá ‘Terser Kaminda Hustu’, e pensamentu di e ‘Paradigma Nobo’.
Ademas, preis di gasolin tambe tin ku baha. Mester buska manera den e struktura estatal nobo pa
liberá nos mes di e monopolio di Curoil, pa por importá gasolin i kombustibel di otro pais (p.e.
Trinidad) pa preis mas abou. E dos medidanan aki lo hasi mashá hopi pa aliviá e pèrtá ku pueblo
di Boneiru ta pasanda aden.
Estado Federal Karibense Hulandes
E sistema estatal nobo di 3 isla parti di Hulanda (BES) i 3 asina yamá ‘pais’ outónomo (Kòrsou,
Aruba i St. Maarten) ta asina kompliká i inefisiente ku nos por verwagt ku lo bini mas kambio.
PHU ta kere ku un struktura di koperashon inovativo entre e 6 islanan di Antia i Aruba lo sali for
di e konfushon estatal ku a ser kreá.
Ounke e asuntu aki no ta un prioridat agudo, PHU lo promové re-unifikashon di Antia i Aruba
durante e añanan benidero na un forma totalmente diferente di lokual nos tabatin den pasado i
tambe diferente di lokual nos a haña resientemente. Nos ta enfatisá ku kada isla mester mantené
su laso direkto i integral ku Hulanda i gobièrnu (‘poder ehekutivo’) di kada isla mester keda
kompletamente outónomo. E logronan aki no mester kambia. Supervishon finansiero i hudisial di
parti di Hulanda tambe mester keda.
Sin embargo, sin entregá e logronan aki, nos ta kere ku e islanan por koperá mas estrechamente
ku otro. Klave den esaki ta e idea ku e podernan hudisial i legislativo por ta komun. Esun
hudisial semper a keda komun asta ku Aruba i su sede por wòrdu transferí di Kòrsou pa Aruba.
Un Senado (Staten) komun por tin su sede na Kòrsou, mientras ku un Konseho Interinsular di
Koperashon – funshonando a base di boluntat liber – por wòrdu establesí na St. Maarten.
Via kontakto ku partidonan polítiko riba e otro islanan di e aktual Antia i Aruba, PHU lo traha
poulatina- i diskretamente pa buska manera pa re-unifiká e 6 islanan. Segun nos e aktual
separashon di nos islanan lo ta temporal te ora nos a inventá otro sistema ku ta kumbiní nos tur.
Un sistema ku ta mas efisiente, mas ekonómiko i mas bentahoso pa tur 6 isla.
Plan di Kambio pa ku Imigrashon
PHU ta boga pa trese kambio den e siguiente puntonan den maneho of leinan vigente di
Imigrashon:
1) Mester bini derecho di voto pa tur imigrante no-Hulandes ku a biba mas ku 5 aña na
Boneiru.
3) Kualkier imigrante ku ta gana sueldo mínimo mester por haña pèrmit pa trese su famia
Boneiru konforme Tratado Internashonal di Nashonnan Uní tokante Imigrashon (‘UNIT’)
4) Mester abolí e asina yamá ‘Lei di 3 aña’ (es desir, ku imigrantenan nobo tin ku sali for di
Boneiru despues di 3 aña di estadia), si e ta wòrdu apliká ainda (no tin klaridat al
respekto).
6) Un migrante ku a biba mas ku 3 aña na Boneiru mester por lanta un kompania bou di
mesun regla i kondishon ku un persona lokal.
Den Bario di Nort-Saliña PHU lo inisiá un proyekto piloto bou di e título ‘Nort-Saliña CIC’. Un
‘CIC’ ta un sentro komersial di bario desiñá pa hinka sèn (esta dividendo) den saku di tur
residente di e bario. E konsepto ta bini for di Merka. E ta funshoná asinaki:
1) Ta lanta un ‘N.V.’ komersial bou di nòmber: ‘Nort-Saliña CIC N.V.’ E palabra ‘CIC’ ta
nifiká ‘Community Investment Center’ (Sentro Komersial di Bario).
3) Bou di sierto kondishon lo ofresé residente di e bario akshon transferible. Por paga
eseinan cash òf pa medio di trabou boluntario. Akshonnan transferible ta liber, es desir
por re-bende nan i si ta bandoná e bario no ta pèrdè nan.
5) Nort-Saliña CIC N.V. ta risibí via gobièrnu 75% di e sèn di erfpacht di terenonan den e
bario. Dor ku esaki ta un entrada sigur, e kompania por fia sèn na banko pa traha un
Sentro Komersial, kaminda tienda- i negoshinan por hür espasio pa bende nan produkto.
Lo ubiká e Sentro Komersial na Mentor (si esei ta finansiera- i legalmente posibel).
6) Pues Nort-Saliña CIC N.V. lo tin un tarea komersial (hasi ganashi) i alabes un tarea
soshal (opbouwwerk i seguridat). E tarea soshal mester ‘break-even’, es desir ku e no
mag ta un peso riba resultado komersial di e kompania. Kada aña e kompania ta
distribuí su ganashi bou di tur residente/akshonista den e bario. Esei t’e meta prinsipal
di e kompania aki, esta pa hinka sèn (dividendo) den saku di tur residente di e bario.
7) Den kuadro di su tarea komersial lo hasi estudio di faktibilidat pa wak si Nort-Saliña CIC
N.V. por instalá un planta di energia chikitu pa suministrá elektrisidat na e Sentro
Komersial i residente di e bario, prosesando afval orgániko di e bario (i kisas di bario
Antriol tambe). A desaroyá un planta asina na Merka ku ta produsí energia na un manera
‘bèrdè’, es desir ekológikamente 100% limpi.
Plan pa lanta un kompania privá (‘Ekonomia Natural N.V.’)
ku fin di lukro pa minimalisá i remediá daño na medio-
ambiente kousá pa desaroyo ekonómiko.
PHU ta pro desaroyo ekonómiko rápido i robusto. Un sierto kantidat di
daño na medio-ambiente ta inevitabel e ora ei. Pa solushoná esei PHU lo
stimulá lantamentu di ‘Ekonomia Natural N.V.’, un kompania ku lo
konsentrá riba trabou ekológiko pa prevení, minimalisá i remediá daño
ekológiko na un manera komersial. E kompania lo re-prosesá i re-siklá
sushi di kas tambe, kisas den koperashon ku Selibon N.V. Gobièrnu lo
yuda e kompania aki den sierto forma, pero lo no supsidiele direktamente.
1. Gobièrnu lo partisipá den e kompania aki komo akshonista minoritario (p.e. 30%).
Mayoria di akshon lo ta den man di e trahadónan di e kompania (p.e. 30%) huntu ku un
invershonista profeshonal, kende lo tuma e sobrá akshon (p.e. 40%) i lo manehá e
kompania. E porsentahenan presiso lo wòrdu determiná despues.
4. Gobièrnu lo stimulá uso di energia alternativo, p.e. energia solar, energia di bientu i otro
formanan. Lo envolví e kompania aki den esaki, dunand’é oportunidat pa bende, instalá i
mantené e sistemanan di energia alternativo aki. Tambe lo stimulá benta di produkto pa
insulá kas- i ofisinanan pa baha uso di koriente. Lo envolví e kompania den esei tambe. E
kompania lo haña oportunidat pa re-prosesá i re-siklá sushi di kas. Punto kardinal ta ku e
kompania aki mester funshoná na un manera komersial. Gobièrnu lo yuda i duna
oportunidat (p.e. pa medio di legislashon), pero lo no supsidiá e kompania.
Ta kla tambe ku e ‘stakeholders’ den turismo (= esnan ku ta traha den turismo) mester haña mas
partisipashon direkto i efektivo den TCB. E stakeholders sa presisamente unda e sapatu ta pèrta.
Si turismo ta baha, ta nan ta sinti’é mes ora den bahada di entrada. Ta p ései nos por spera un
trabou mas efektivo di parti di TCB, si nan ta
haña mas partisipashon.
Mas fondo; mas airlift
Na aña 2009 i 2010 e kantidat di turista
bishitando Boneiru (sin konta turista krusero)
a baha. Mester buska manera pa subi’é bèk.
Mas fondo lo yuda pa logra esei. Pero, segun
PHU, mas fondo mester wòrdu generá en bes
di simplemente hisa belasting. E proposishon
pa kambia room tax di un montante fiho den un porsentahe di e gastu di estadia, ta meresé
estudio. Lo hasi esei den konsulta ku TCB, BONHATA i BHG. Tur room tax nobo (di hotèl
nobo) lo wòrdu reservá pa promové turismo. Mester tene debido kuenta ku e preis di e produkto
turístiko di Bonaire. Mas belasting ta hisa preis di nos produkto, algu ku por ta funesto pa e
industria turístiko, vooral durante un krisis ekonómiko.
E Festival aki lo dura un siman i lo konsistí di un serie di aktividat artístiko. Meskos ku Ragata lo
invitá hotèlnan pa koperá pa hasi e evento aki un éksito. Meta ta pa stimulá arte na Boneiru, pero
tambe pa atrae turista ku lo bini pa partisipá na e diferente eventonan. Esaki ta un oportunidat
úniko pa artistanan lokal bende nan produkto artístiko. Lo
intentá di atrae artista di alta kalidat, ounke kisas nan no ta
internashonalmente konosí.
Si nos ta ofresé sierto fasilidatnan, hopi di e hendenan aki por pasa sea fakansi na Boneiru òf asta
establesé aki permanentemente. Esaki por duna e hendenan aki
hopi alivio, mientras ku nos ekonomia ta haña un empuhe fuerte.
Balor di e merkado aki mundialmente ta alrededor di $40 biyón pa
aña. Si Boneiru por kapta sikiera 0.1% di e merkado aki for di
Hulanda, Bélgika i Alemania, nos lo ta riba bon kaminda ku $40
miyón pa aña.
Pero hecho ta ku diferente servisio di gobièrnu por generá mas entrada sin hisa niun tarifa di
belasting. Asta por baha sierto tarifa. Den konsulta ku tur gremio den nos komunidat PHU lo
buska idea kon gobièrnu por generá mas entrada i kon por ekonomisá sin pèrdè kalidat di
servisio. A risibí diferente tep i sugerensia kaba, entre otro di Kadaster, TCB i Slachthuis.
Asosashon di Komersio i Industria Boneriano (AKIB) tambe a duna nos diferente idea ekselente.
Tin sufisiente tereno pa tur hende
Mester reservá erfpacht pa esnan di ménos rekurso. Lo disidí despues kon lo determiná esaki sin
introdusí otro tipo di diskriminashon entre siudadano. Kisas sitio di e tereno por ta e faktor
determinante. Kon ku sea, lo hasi’é na un manera hustu. Punto kardinal ta ku e plan di AKIB pa
bende tereno ta ekselente, i PHU ta adoptele. Trahando di e manera aki, poko poko tarifanan di
belasting lo por baha, algu ku sigur tur siudadano lo apresiá.
Nos no ta rekomendá kastigunan mas severo. Meta di prison no ta pa maltratá hende, sino pa
prevení kriminalidat i re-eduká presunan. Nos ta rekomendá kastigu- i medidanan mas efektivo,
kuminsando ku mas vigilansia. Ounke bou di sierto kondishon estrikto e maneho Amerikano di
‘three strikes and you’re out’ por wòrdu konsiderá, nos no mester yega na e situashon kaminda 1
den 20 hende ta den prison (manera na Merka). No tur kos na Merka ta bon tampoko! Pues
medidanan preventivo mester keda prioridat number unu.
Pa motivá boluntario, por usa e sistema di ‘Time-Dollar’. E boluntario no ta risibí pago dirèkt,
sino krédito di un dòlar pa ora. Ku e ‘time-dollarnan’ aki e boluntario por kumpra sierto
produkto, por ehèmpel computer, asta outo. Gobièrnu ta negoshá preis speshal ku komersiante pa
e produktonan aki di moda ku e oranan gastá na trabou di vigilansia boluntario lo tin resultado
konkreto pa e partisipantenan. A ser pruebá ku e sistema aki ta efektivo pa motivá boluntarionan.
Balornan universal
http://news.softpedia.com/news/Multilingual
ism‐Has‐Positive‐Effects‐on‐Thinking‐
124694.shtml
Un ehèmpel. Bestuurskantoor por wòrdu hasí aksesibel dor di instalá un bèl abou di moda ku
ansiano òf hende den rolstoel por anunsiá ku nan t’ei. E ora ei portir por baha trapi, habri kantor
pa nan den e piso abou. Despues kualkier amtenar òf diputado por bin atendé ku e personanan
aki. Naturalmente por instalá un lift tambe. Pero si no tin sèn pa esei, sikiera por hasi loke nos ta
sugerí aki. Banda di e bèl por kologá un buzòn pa karta tambe, di moda ku e hendenan aki no
mester subi trapi djis pa entregá un karta na BC. Otro
ehèmpel. Por duna hende desabilitá un karchi igual ku
taksistanan pa nan por yega mas serka di e sala di
embarke na Flamingo Airport. Esaki no ta kosta nada,
solamente bon boluntat.
Si Hospital San Francisco no ta funshoná manera debe ser, e Instituto aki lo hala atenshon di
esnan responsabel (p.e. management). I si ta sali ku falta di supervishon di e trabounan diario
den hospital ta e problema klave, e ora ei e Instituto aki lo perkurá ku supervishon ta mehorá.
Prevenshon
Komo seguradó nos hospital tambe por stimulá prevenshon den e forma di duna diskuento di
prima na esnan ku ta biba saludabel. Por ehèmpel, si mayornan ta yuda prevení gordura di nan
yunan, nan por haña diskuento di e prima di nan seguro médiko.
Otro manera ku por baha gastu sin afektá kalidat di kuido ta pa ampliá posibilidat di kuida
pashènt na kas. Ku bon uso di internèt, hopi biaha por yuda hende na kas, sin tin nodi pa nan
akudí na hospital. Esaki ta mas tantu un posibilidat pa futuru, pero por ta futuru serkano.
Fundashon Indebon
PHU kier pa e Polis di Bario haña outoridat similar ku un ‘Justice of the Peace’, un persona ku
por yama hende serka dje (anto si nan no ta bini boluntariamente, polis ta buska nan), skucha nan
i na final duna òrdu òf tuma desishon
provishonal. Si un siudadano no ta di
akuerdo kuné, e ta keda liber pa akudí na
korte. Hues semper por overrule kualkier
òrdu òf desishon di e Polis di Bario, pero na
promé instante e siudadano ta obligá pa lei
pa hasi loke e Polis di Bario a disidí. Su ròl
ta bira algu manera un ‘hues provishonal’. E
tin ku sòru ku den bario tin pas, òrdu i
siguridat. Ademas, e tin ku prevení
kriminalidat dor di tene bista riba sierto
persona ku mester di mas supervishon.
Sentro di Bario ‘Tera Korá’
PHU ta konvensí tambe ku mester duna atenshon na ‘opbouwwerk’ den kada bario. Un
‘opbouwwerker’ ta buska manera pa envolví hende den bario pa fomentá union, kòntròl soshal i
solidaridat. E opbouwwerker ta identifiká problemanan den bario, tantu soshal komo kriminal, i
ta buska solushonnan práktiko i efektivo pa eseinan den konsulta ku e Polis di Bario òf otro
instansianan. Un di su tareanan ta pa yuda mantené òrdu i siguridat den bario, pero nò den stail di
polis, sino mas bien den stail di un trahadó soshal.