Está en la página 1de 184

AK QORIIK PAM QORBAL

MAYA POQOMAM
ACTUALIZACIN LEXICAL
IDIOMA MAYA POQOMAM
Paxil, t P q
KULBIL YOL TWITZ PAXIL
Academia de Lenguas Mayas de Guatemala -ALMG
KUT QORBAL JAAR KACHRIK
Direccin Lingstica y Cultural -DILINC
NEM KAMALBEE
M. A. Trinidad Matas Rafael Jimnez Camposeco
AH ILAL KAMANIK
Tec. U. Jos Miguel Medrano Rojas
AH OQSAL MEEYA
P. C. Cruz Velsquez Mendoza
AH KUT QORBAL JAAR KACHARIK
Lic. Aurelio Domingo Hurtado Montejo
Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, ALMG t P q
(2001)
KULBIL YOL TWITZ PAXIL
Academia de Lenguas Mayas de Guatemala
ALMG
KUT QORBAL J AAR KACHARIK
Direccin Lingstica y Cultural
DILINC
KAMANIK REH RU KUT QORBAL
Programa de Estudios Lingsticos
PEL
13 Calle 11-52 zona 1, Ciudad de Guatemala
Tel: 2323404 2329342
Telefax: 2500213
Correo Electrnico: almg@terra.com.gt
Impreso en Guatemala
Kulbil Yol Twitz Paxil
Academia de Lenguas Mayas de Guatemala
LOK QORBAL POQOMAM
Comunidad Lingstica Poqomam
AK QORIIK PAM QORBAL
MAYA POQOMAM
ACTUALIZACIN LEXICAL
IDIOMA MAYA POQOMAM
TAQEE KAMALBEE REH LOK QORBAL
POQOMAM
Junta Directiva Comunidad
Lingstica Poqomam
Kamalbee: Cristobal Chacn Garca
Kab Kamalbee: Hctor Arnoldo Lazaro Damian
Tzihbanel: Mara Vernica Lpez Benito
Oqsal Meeya: Efren David Garca Roman
Peet Tooneel: Daniel Gmez Esquit
Kab Tooneel: Esteban Morales Gregorio
Rox Tooneel: Simen Prez Chacn
KAMANIK RE KOHTA QORBAL
Programa de Estudios Lingsticos -PEL
AH BANANEEL
Coordinador
Lic. Cecilio Tuyuc Sucuc
BANANEEL RE KAMANIK
Tcnico encargado
Rudy Osiel Camposeco C.
SIKANEEL
Ivestigador
Jos Francisco Santos Nicols
AH BANEEL KUREK
Diagramadores
Gersom Aaron Mach M.
Rudy Osiel Camposeco
PRESENTACIN
Si tomamos en cuenta el punto de vista de la sociolingstica,
de que la lengua experimenta cambios constantemente por
factores diversos; en consecuencia, como lo contempla la teora
de la lengua de William Lavod que dice que la lengua es dinmica
y no esttica, para lo cual se aplica la lingstica histrica o
lingstica evolutiva: que explica que toda las lenguas evolucionan
como todas las instituciones humanas.
Con base a estas ideas, estamos conscientes que es
imprescindible la modernizacin de los idiomas mayas que se
hablan en Guatemala para su fortalecimiento y desarrollo. Esto
implica la creacin de neologismos, la recuperacin de trminos
en desuso que se han quedado por interferencia del idioma
oficial y tomar en cuenta algunos prestamos lingsticos en los
idiomas Mayas.
Luego de superadas las fases diseadas, el Programa de
Estudios Lingsticos, de la Direccin Lingstica de la Academia
de Lenguas Mayas de Guatemala, en respuesta a sus polticas
lingsticas y plan estratgico, presenta a todos los lectores el
primer trabajo Sobre Actualizacin Lexical del Idioma Maya
Poqomam, que consiste en creacin de neologismos y
recuperacin de arcasmos (palabras recuperadas). El mismo
asciende a 1000 trminos divididos en campos semnticos o
tpicos de: Utiles de Oficina y Equipo, Salud, Justicia, Educacin,
Arcasmos y Agricultura y Medio Ambiente.
Para diferenciar las palabras arcaicas o recuperadas se
han discriminado con una seguido de la palabra, y en el caso
de prstamos se ha utilizado un (P).
En lo que respectan los trminos recuperados, se opt por
tomarlos en cuenta toda vez que han quedado fuera del uso
comn de los hablantes y al reinsertarlos al lenguaje coloquial
se convertiran en palabras nuevas para las generaciones recientes
en la Comunidad Lingstica Poqomam. Estamos conscientes
que esto es un trabajo permanente en la comunidad y no representa
la ltima palabra, sino que ser para que los hablantes reflexionen
ante todo en los neologismos creados para darles el uso
correspondiente. Con relacin a esto debemos recordar las
palabras del Lingista Mauricio Swadesh que dijo: Recordar
que la ciencia avanza a travs de la discusin y que la
controversia abre el camino a una comprensin mejor an.
Se agradece la colaboracin de las distintas personas
hablantes del idioma Poqomchi, instituciones que de una u otra
manera colaboraron para que este documento hoy sea una
realidad satisfactoria.
ANTECEDENTES
Con antelacin, la Academia de Lenguas Mayas de
Guatemala, a travs de espacios propiciados en Talleres
Lingsticos, as como por iniciativa de algunas Comunidades
Lingsticas y otros esfuerzos a lo externo de la institucin, se
ha abordado el trabajo acerca de la Creacin de Neologismos,
resultados que de alguna manera, han enriquecido el lxico de
los idiomas atendidos.
Ahora, la institucin, pretende que en lo sucesivo se
retome esta iniciativa, ampliando de alguna manera las
estrategias de enriquecimiento lexical; esto implica no slo
continuar con la labor de crear palabras nuevas, sino recuperar
vocablos que para las generaciones jvenes son desconocidos.
La Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, ha venido
trabajando arduamente, promoviendo y desarrollando los idiomas
Mayas de las diferentes Comunidades Lingsticas,
especficamente de la Comunidad Lingstica Poqomam, de
acuerdo con su Plan Estratgico 2,000-2012; asegurndose de
esta manera que este trabajo redundar en beneficios para los
hablantes.
Luego que el ao 2000, se iniciara con el trabajo de
campo, y superando la fase de talleres de revisin en la
Comunidad Lingstica Poqomam en el ao 2001, se tiene ahora
el documento que contempla lo que determin el Proyecto de
Actualizacin Lexical.
J USTIFICACIN
La institucin se ha apropiado fundamentalmente del
trabajo que le encomendaron las distintas Comunidades
Lingsticas del pas desde su fundacin para fungir como
entidad rectora del desarrollo, promocin y difusin de los
idiomas Mayas, para poder atender las demandas y necesidades
de la poblacin mayahablante que cumpliendo con su
compromiso contempl en la comunidad la creacin de trminos
nuevos y recuperar vocablos que han quedado en desuso, con
el firme ideal de contribuir al enriquecimiento y desarrollo del
Idioma Maya Poqomam.
De esta manera tambin la institucin, estar atendiendo
las necesidades inminentes de las Comunidades Lingsticas,
como lo es la urgencia de contrarrestar los efectos lingsticos
de la globalizacin y la desatencin por parte del Estado, para
mantener actualizados y modernizados los idiomas.
Para la Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, no
escapa de su accionar acadmico y tcnico, dar respuesta y
cumplir con lo que le corresponde hacer, segn los Acuerdos
de Paz, como lo es atender las necesidades de todo tipo, dentro
de ellas la idiomtica de las comunidades que conforman el
pas. Por otra parte, se pretende dar respuesta a los
requerimientos del plan de gobierno actual sobre lo estipulado
en la Matriz de Poltica Social de generalizar educacin bilinge;
por lo que compete a la ALMG, elaborar los estudios y producir
materiales que coadyuven al logro de esos objetivos macros a
nivel de Estado.
OBJ ETIVOS
En este proyecto se trazaron los objetivos siguientes:
GENERAL:
Promover y realizar investigaciones cientficas para
estimular y apoyar acciones dirigidas al desarrollo, normalizacin
y estandarizacin de las lenguas Mayas del pas, dentro del
marco integral de la cultura nacional.
ESPECFICOS:
1. Atender a la Comunidad Lingstica Poqomam en el
proceso de actualizacin lexical.
2. Contribuir al enriquecimiento del lxico del idioma
Poqomam a la par de la tecnologa.
3. Propiciar actitudes en pro de la lengua, como
consecuencia de los nuevos trminos.
ALCANCES Y LMITES
En este trabajo se alcanz un aproximado de 1000
trminos entre neologismos y palabras recuperadas (arcasmos),
aunque es necesario que se convierta en un proyecto
permanente en la Comunidad Lingstica Poqomam, por cuanto
cada vez ms se acenta la presencia de la globalizacin en
todos los mbitos de la comunidad.
Queda adems como una tarea de autoridades centrales
como locales, de difundir y dar a conocer los trminos aqu
presentados para que los hablantes mismos se apropien y se
convierta en instrumento para la ampliacin del lxico.
FACTIBILIDAD SOCIAL DE LOS
TRMINOS
Los trminos creados por el investigador, son un aporte
enriquecedor para el proceso de aumentar el lxico de los
hablantes Poqomam y desviciar al idioma por los efectos de
contacto lingstico; mismos que por emanar de la comunidad
ser aplicable en los distintos mbitos de la vida comunal, tal
como en salud, educacin, justicia, entre otros.
Podrn utilizarlo los nios y adultos de manera indistinta,
ya que su presentacin facilita la lectura y no est hecho para
anlisis morfolgico o sintctico que requieren un ejercicio
mental mas complicado.
METODOLOGA
Al iniciar el proyecto luego de su diseo, se procedi a
orientar al investigador en la comunidad lingstica y se dio a
conocer los distintos criterios posibles a utilizar; sin embargo,
como son criterios tcnicos que si bien es cierto existen varios,
no todos fueron aplicados por el investigador.
Dentro de los criterios que prevalecieron en la investigacin
estn los de composicin, derivacin, onomatopyico y algunos
prstamos en casos muy aislados.
Posteriormente en el ao 2001, se procedi a socializar y
presentar el trabajo a los miembros inscritos invitados por las
comunidades locales, para un taller de revisin, espacio que
sirvi para hacer las correcciones distintas al documento, luego
de ello se procedi a la publicacin correspondiente.
KAAB OXIB QORIIK
Ma kulbil Yol Twitz Paxil renruka mambee kinimsanik
la maya qorbal taqee reh qakaal, la qat reh sikanik qorbal
reh ma lok qorbal, reh nrubanam la rukamanik jaar la
rutoonik rulokaam chirupam ma kurikbal rilam junaj lok
kamanik reh nrubensaam nrutzihbaam jaar jaar nrunimsaam
chi kijujunaal maya qorbal wilkee pam akal.
Ma kamanik suqilal kamooj pan ajaab 1,996 nkijaq junaj
bee reh lok taqeeansil nrukorpii qasa taqee man nurje la
wilkee pam kixelek tinimit. La kamanik jaan qorbal re junaj
reh nurwii kon je are la baqil tinamet reh kih kamanik, kih
tinamet, kih qorbal jaar alchamaj, ruuumre reh nkiwii
reh nriilja chi paam la kamanik qasa nrubantaja, reh tinamet
je akal reh nraahtalimja nruloqmaanja kih wach kachariik,
qorbal jaar kacharik.
Kurik ilooj ma warik unteera reh ma kacharik je qorbal
maya ma Kulbil Yol Twitz Paxil, chi wach qasa nrajaam
unteera winak taqee reh chiyers la maya qorbal taqee
chiwach rikeh la kaxlan je ruu chahqon cha reh wach akal
xkikorpi kamanik keh nkiyeem kansil unteera qorbal nbantaja
ruuum nrujariiksaja Maya qorbal jaar nruchaqaja kipaam
reh nrukojoora pam unteera tinamet.
Kih qasa wilkee pa ru bee la ru nojooj je kikorpajamik la
Maya Qorbal pan qaqiij taqee malooj winaq nrajaam chi
kiwii unteeraahpa reh la tzihbanik loo reh nrukiilwa rojomil
la qorbal, reh nrutzkra la nrukul ruu jawalil, ruuum chi qiij
laj naak rajaqeja la reh kaxlan, reh nrubantaja junaj ruuum ar
reh nrajaam nrukorpaja taqee, jee are nkikulum kiib ruu la
chahqon talamaj cha kiwach.
Reh nrutowa pa naa la qorik loo ma Kulbil Yol Twitz
Paxil xikamanbee la kamanik reh Ak Qoriik pan la qorbal
Poqomam reh la jaab 2,000 qa reh taqee xiiilja rona nyera
koon reh chikikoj untera tinamet.
INTRODUCCIN
La Kulbil Yol Twitz Paxil, entidad rectora del desarrollo
de los Idiomas Mayas del pas, y el Programa de Estudios
Lingsticos de la Direccin Lingstica, en respuesta a sus
polticas y estrategias estipuladas en su respectiva ley, ha
contemplado una serie de actividades para promover, difundir
y desarrollar cada uno de los idiomas mayas del pas.
Por otro lado los Acuerdos de Paz firmados en el ao de
1996, han permitido una apertura a procesos tendientes a
fortalecer y solucionar problemas bsicos de la poblacin. Una
de esas necesidades, es la de tipo idiomtico y cultural,
marcndose as el inicio de la construccin del Estado
pluricultural, multitnico, plurilinge y democrtico, es por ello
que participar en forma directa en la toma de decisiones, locales
y nacionales, significa el reconocimiento y respeto de las forma
de vida, los idiomas y las manifestaciones culturales en su
totalidad.
Tomando en cuenta este andamiaje sociopoltico positivo
hacia la cultura e idiomas mayas, la Academia de las Lenguas
Mayas de Guatemala ALMG- y ante la inminente necesidad
de responder a los requerimientos de la sociedad para que los
idiomas estn al nivel del castellano o de otros de todo el mundo,
se han trazado lineamientos y actividades tendientes a fortalecer
a los idiomas, esto se hace con el afn de normalizar y
estandarizar los idiomas Mayas y contribuir para la oficializacin
de los Idiomas Indgenas, con el propsito que tengan una
funcin instrumental en todos los mbitos de la vida social.
Grandes retos existen para la dinamizacin y modernizacin
de los idiomas mayas, ya que hoy por hoy, muchas instituciones
requieren para incursionar en todos los mbitos, para contar
con un vocabulario rico en cada idioma creando tecnolectos
que va de acuerdo a la cosmovisin maya que cada vez es
ms fuerte la presencia de los efectos de la globalizacin, es
necesario modernizar y actualizar los idiomas, para estar a la
par de los que polticamente gozan de un estatus de prestigio.
Como respuesta a esta necesidad, la ALMG impuls el
proyecto de ctualizacin Lexical de los Idiomas Mayas Tektiteko,
Jakalteko (Popti), Awakateko, Kiche, Achi, Poqomchi y
Poqomam, para el ao 2000, documentos obtenidos, que luego
de ser sometidos a revisin, hoy se presentan para uso de la
comunidad en general.
Tikanik pach Wibal
Kachariik
Agricultura y Medio Ambiente
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
19
)
Anguila Rukuunkar
Ru- = 3ra. p.s.
Kuun = parte genital masculino
Kar = pescado
Re ka pa ruyuub nim ja kiwi la rukuunkar.
Animales acuticos Chikopaq ja
Chikop = animal
-aq = pluralizador
J a = agua
Keh la akon kuhtajeel nkutura keh qakeh re taqee
la chikopaq ja.
Animales terrestres Chikopaq akal
chikop = animal
-aq = pluralizador
Akal = tierra
La imul re junaj chikop akal nkuxura.
Babosa Chiju tze
Chiju = trompa
Tze = perro
La chiju tze xa konik nkiban koon ahpa kiika.
Chile guaque Nim iik
Nim = grande
Iik = chile
La nim iik tareeya nsikira ruuum suq katamal nila
reh.
Contaminacin Kimikteew
Kimik = enfermedad
Teew = aire
Rona kihcha kimikteew wila pan tinimit.
Cuadrpedo Kaj rooq
Kaj = cuatro
Actualizacin Lexical Poqomam
20
1
=
R- = 3ra. p.s.
Ooq = pie
La masat re junaj chikop kaj rooq.
Cucaracha Kaltapach
Kaltapach = cucaracha
La kaltapach kiwi ahpa tareeya qajas.
Gusano medidor Ehtbal sajaa
Eht = medir
-bal = instrumentalizador
Sajaa = gusano
kotaq akon xiyoja chi wach la sa ehtbal sajaa.
Herbicida Kansbal qajas
Kans = matar
-bal = instrumentalizador
Qajas = monte
La kaxlan winaq xkitzuk la kansbal qajas reh
nkibojoomra
Ichintal Ruyuub chamkiix
Ru- = 3. p. s.
Yuub = raz
Chamkiix = gisquil
La sa xilo laa suq nrila nrukux ruyuub chamkiix.
J ocote corona Taatrum
Tata = padre
Rum = jocote
La taatrum nruye reh nwi pan tinimit Palaq ja
J ocote de agosto Kooyrum (p)
Kooy = mico
Rum = jocote
La kooyrum re ka nwi reh la rupojil agosto.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
21
1
1
Lombriz de tierra Kalakun
Kalakun = lombriz
La sa kojool xuraq junaj ma kalakun.
Maguey Saqkiy
Saq = blanco
Kiy = manojo
Kih winaq man kataliim ta wach la saqkiy.
Maicillo Mutzixiim
Muutz = encogido
Ixiim = maz
La mutzixiim nkamaj reh kiwabaal kotaq tzikin
chikop.
Mamey Qantulul
Qan = amarillo
Tulul = zapote
La munil maas johta tzaaq reh pan kaaal re la
qantulul.
Mamferos Chuchal chikop
Chuuch = teta
-al = sufijo de categora
Chikopq = animal
Wila chahqon tinimit wilkee chuchal chikop man
qataliim ta kiwach.
Meln Qanqooq
Qan = amarillo
Qooq = chilacayote
La kayaneel ah ikam suq qanqooq nkikayaj.
Mula, macho Kawkeej
Kaw = duro
Keej = caballo
La kotaq mamaaq tzoo nkila kikamana kuu la kawkeej.
Actualizacin Lexical Poqomam
22
1
2
Pltano Nimtzahlik
Nim = grande
Tzahlik = guineo
La sa nana xusiij jujun xaara qoor nimtzahlik keh
la winaq.
Remolacha Kiktziin
Kik = sangre
Tziin = yuca
La sa ahiiq reh chi kaaal xihqaa cha junaj ma yal
kiktziin.
Reptiles Balabaq chikop
Bal = forma cilndrica
a = vocal epenttica
-baq = sufijo
Chikop = animal
La tinimit ikam tareeya balabaq chikop kiraqara
Ronron (escarabajo verde) Sikitaan
Sikitaan = ronron
Kotaq seaq tareeya kikoona kuu la sikitaan.
Sanda Kaqqooq
Kaq = rojo
Qooq = chilacayote
Kunchalaal kotaq akon xyera ki kaqqooq
Uva Nim
Nim = grande
Tiraaq = mora
Kunchalaal winaq nkikux nimtiraaq.
Vegetales Qajaschee
Che = rbol
Qajas = monte
Kunchalaal la qajaschee kiroo keh la winaq man
kikus ta tiwik.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
23
1
3
Verdura Riqomil
R- = 3ra. p.s.
Iqom = medicina
-il = sufijo de derivacin
La qaa laa suq xila rukuxbaal ruuum kih riqomil
xiye qa ruu.
Zanahoria Qantziin
Qan = amarillo
Tziin = yuca
Wila kotaq xiluaq suq nkila nkikux la qantziin.
1
4
Kuhtanik
Educacin
1
5
1
6
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
27
1
7
Abundancia Kihbal
Kih = bastante
-bal = instrumentalizador
La jaab loo xwi kihbal reh tikooj taqee.
Academia Kulbal
Kul = encuentro
-bal = locativo
Rona wila cha junaj qakulbal qorbal maya.
Acento Koxomanik
Koxoman = resonar
-ik = sufijo de categora
Onteera qorik reh qaqorbal ki koxomanik xam reh
chii qorik.
Acta Qarojbal
Qar = decir
-oj = sufijo sustantivizador
-bal = instrumentalizador
Chi paam junaj qarojbal ntzihbaja qasa nbantaja
chi paam junaj wibal kamanik.
Actividad Bantajik
Ban = hacer
-tajik = sufijo de categora
Chi paam qakachariik choqpa bantajik nbantaja.
Adjetivo Koorbal
Koor = forma
-bal = instrumentalizador
La kotaq akon nkikuhtaam kiib rona pana la
koorbal.
Aeronave Ahxiik chiich
Ah = profesin
Xiik = ala
Chich = hierro
Actualizacin Lexical Poqomam
28
1
8
Pa naa la yuuq J un ajpu kih ahxiik chiich qebanaq.
Afectivo Kuxkamanik
Kux = corazn
Kamanik = trabajo
La kuxkamanik re rutzaab la kuhtanik.
Alambre Kajaam chiich
Kajaam = lazo
Chiich = hierro
La kajaam chiich maas nkawana.
Albail Banalpaat
Ban = hacer
-al = sufijo de categora
Paat = casa
Armiita kih imasaq banal paat qawinaqel
kiookamana.
Alfabeto Loktzihb
Lok = orden
Tzihb = escritura
Rona onteera qorbal wila junaj kiloktzihb.
Almgana Paxbal abaj
Pax = quebrar
-bal = instrumetalizador
Abaj = piedra
La sa imaas laa nim rupaxbaal abaj roneem.
Almuerzo Panqiij waak
Pan = Preposicin, en
Qiij = da
Waak = tortilla
La sa imas xwa ti pan qiij ruuum ko nroja kamana.
Alumbrado pblico Suqumaal winaq
Suqum = claridad
-aal = sufijo de categora
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
29
1
9
Winaq = gente
Rona kunchalaal tinimit wila ki suqumal winaq.
Alumno Kuhtajeel
Kuht = ensear
-ajeel = agentivo
La jaab kih kuhtajeel xkitzihbaa kibih pan
kuhtbal taqee.
Anlisis Sikrukoor
Sik = buscar
Ru- = tercera persona singular
Koor = forma
J unaj kamanik nbantaja ruu sikrukoor.
Ancdota Kuluchajik
Kuluch = experimentar
-ajik = sufijo de categora
La rumama nutaat kih kuluchajik xehlaa qehjoj
Anticipo Peet chii meya
Peet = primero
Chii = boca
Meeya = dinero
La imaas xuloq koon junaj rupejekbal wach xuye la
junaj peet chii meeya.
Anticuado Ahnajtir
Ah = prefijo
Najtir = antiguo
La winaq ahpanchoo ahnajtir nkikar kiib.
Anticuario Najtir kayaneel
Najtir = antiguo
Kay = venta
-aneel = agentivo
La sa mama laa re junaj najtir kayaneel.
Actualizacin Lexical Poqomam
30
1
0
Antivirus Qatbal kimik
Qat = cortar
-bal = instrumentalizador
Kimik = enfermedad
Rona naak rukojra iqoom qatbal kimik.
Antorcha Kambal qaaq
Kam = llevar
-bal = instrumentalizador
Qaaq = fuego
Reh taqee nimqiij reh 15 de septiembre la akon
nookikam kambal qaaq.
Apstrofe Chut
Chut = punta
La chut tareeya nkamaj chi paam la maya qorbal
taqee.
Aprendiz Kamaneel
Kam = recibir
-aneel = agentivo
La akon laa kore kamaneel reh la kamanik loo.
Aprendizaje Kamamtajik
Kamam = aprender
-ajik = sufijo de categora
Qakamaniilk kiroo nrila reh ruu la kamantajik
qataliim.
Arbol nacional Chee tinamital
Chee = rbol
Tinamital = pueblo
La la inuup re chee tinamital reh Iximakal.
Archipilago Puqakal pan ja
Puuq = mucho
Akal = tierra
Pan = en
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
31
1
!
J a = agua
Kih bojomaq kaxlan winaq nkaa kiowi chi paam
taqee la puqakal pan ja
Archivador Lokbal juuj
Lok = orden
-bal = instrumentalizador
J uuj = papel
Chi paam la Poqom lokbal qorbal wila kih lokbal
juuj.
Area de recreo Koonbal wach paat
Koon = jugar
-bal = instrumentalizador
Wach = frente
Paat = casa
Kotaq seaq tzoo nkila junaj kuthbal naq wila chi
paam, junaj koonbal wach
Artes plsticas Rutzoiil kamanik
Ru- = tercera persona singular
Tzo = bonito
-iil = sufijo de derivacin
Kamanik = trabajo
La rutzoiil kamanik kiroo nyeara chi paam la
kuhtanik.
Asistemtico Mulkuht
Mul = montn
Kuht = ensear
Chikipaat nkikam kotaq akon mulkuht rehruu kituut kitaat.
Asistir Wiinik
Wi = estar
-inik = sufijo de categora
Chi paam kuhtbal nkamaj keh kuhtaneel la wiinik.
Actualizacin Lexical Poqomam
32
1
"
Astrnomo Ahpohchimiil (p)
Ah = prefijo de profesin
Poh = luna
Chimiil = estrella
La ahpohchimiil re la winaq nkila qasa kibanam la
chimiil taxaaj.
Astros Chimilaal/Chumilaal (Ch)
Chimiil = estrella
-aal = sufijo
Reh nawilam chimilaal nrajaam nawilam chi paam
taqee naj kaybal.
Aula Wibal kuht
Wi- = estar
-bal = lugar
Kuht = ensear
Pan Qawinaqel nimaq taqee la wibal kuht.
Autor Bananeel
Ban = hacer
-aneel = agentivo
Qakeh re la bananeel reh la juuj loo.?
Aviador Ahxikaneel chiich
Ah = profesin
Xik = ala
-aneel = agentivo
Chich = hierro
Pan qatinimiit man junaj ahxikaneel chiich wila.
Ayuno Kuyuujwajaliil
Kuy = aguantar
-uuj = sufijo derivacional
Wajal = hambriento
Kih winaq nkiban kuyujwajaliil reh nkitiyoxsaa reh
Qajaaw.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
33
1
#
Azulejo Litzlatzaq
Litzla = brilla
Tzaq = pared
La ma taq kaxlan winaq re ka litzlatzaq nkikoj pan
kipaat.
Balneario Muhxanbal
Muhxan = nadar
-bal = instrumentalizador
Pan ajachel re ahpa wila tzoo muhxanbal.
Banquete Nimkuxuuj
Nim = grande
Kux = comer
-uuj = sufijo derivacional
Chi paam taqee ma taq nimqiij keh qawinaqel nwi
nimkuxuuj.
Baqueta Qansabal
Qahn = sonar
-sa = sufijo de derivacin
-bal = instrumentalizador
Reh chiqahna junaj moora kikojora la qansabal
taqee.
Bar Chiyub paat
Chi = orilla/ boca
Yub = cola de la columna
Paat = casa
Chi paam onteera tinimit tareeya nkan la chiyub paat.
Barbero Risbal chii
Riis = su caldo
-bal = instrumentalizador
Chii = boca
La sa xilo kiro ka xkiban reh la sa risbal chii.
Actualizacin Lexical Poqomam
34
1
$
Batera Purunubal
Purun = sonido onomatopyico
-bal = instrumentalizador
La kota akon yah tzoo nkila nkiqansaa la
purunubal.
Batidora elctrica Tukbal chiich
Tuk = revolver
-bal = instrumentalizador
Chiich = hierro
La sa ixoq man kih ta tzaaq xuye reh la tukbaal
chiich.
Beatificar Tiyoxsalil
Tiyox = santo
-salil = sufijo
La sa tiyoox laa xkiye rutiyoxsalil.
Biblioteca Wibal juuj
Wi = estar
-bal = instrumentalizador
J uuj = libro
Pan tinimit palaq ja wach junaj wibal juuj wila.
Bibliotecario (a) Ahwibal juuj
Ah = profesin
Wi = estar
-bal = locativo
J uuj = libro, papel
Man kih ta winaq qawinaqel kikuhtaam kiib reh
ahwibal juuj.
Bienes inmuebles Tiklabojomil
Tik = sembrar
-la = sufijo
Bojomil = riqueza
J aabjaab nwi nimqiij chi paam la Tiklabojomil.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
35
1
%
Bilateralidad Kabanik
Ka = dos
Banik = hacer
Wual qasa nbantaja ruu kabanik.
Billete J uuj meeya
J uuj = papel
Meeya = dinero
Qa cha la juuj meeja wula awuu.
Billete de 100 quetzales Tunla wach meeya
Tunla = forma plana
Wach = frente
Meeya = dinero
Wula miija awuu reh junaj tunla wach meeya?
Bimestre Kapoh
Ka = raz numeral
Poh = luna
Chi kapoh nkitoj la kuhtajeel taqee.
Biografa Kacharikbal
Kachariik = vida
-bal = instrumentalizador
Kunchalaal winaq wila ki kacharikbaal, xare jujun
aka la nkitzihbaa.
Bisexual Kawach winaq
Ka = dos
Wach = frente
Winaq = persona
La kawach winaq man yah nkikut kiib chi paam junaj tinimit.
Bisnieto Xikin maam
Xikin = oreja
Maam = nieto
La xikin maam ko looq kiilja kuu xikin kimama.
Actualizacin Lexical Poqomam
36
1
&
Blanca Saq
Saq = blanco
La saq re la aachbal kaab kox wila reh.
Bodega Kalalbal
Kalal = guardar (Ch)
-bal = instrumentalizador
Chipaam junaj kalalbal nyera choqpa
Boina Setesik punit
Setesik = redondo
Punit = gorra
La ma kaxlan winaq setesik punit xukoj qa chi
kaaal.
Bolsa J ambal
J am = llenar
-bal = instrumentalizador
La sa ixoq laa nrukayaj taq jambal.
Bombero Chupulqaaq
Chup = apagar
-ul = agentivo
Qaaq = fuego
Pan tinimit wila cha chupul qaaq
Bomberos municipales Ahtinimit chupulqaaq
Ah = procedencia
Tinimit = pueblo
Chup = apagar
-ul = agentivo
Qaaq = fuego
Kaab ah tinimit chupul qaaq xitowa chi paam la
kahtik.
Bomberos voluntarios Ah kuxal chupul qaaq
Ah = procedencia
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
37
1
/
Kux = corazn
-al = sufijo de categora
Chup = apagar
-ul = agentivo
Qaaq = fuego
La ahkuxal ah tinimit chupul qaaqnkipahqaa
kimeeya reh nkito kiib.
Bombilla Suqumbal
Suqum = claridad
-bal = instrumentalizador
Chi paam la ak paat xkikoj suqumbal.
Bombn Koloka kaab
Koloka = bola
Kaab = dulce
La kotaq akon yah tzoo nkila nkitzuu la koloka
kaab.
Botn Tzapbal soooj
Tzap = cerrar/tapar
-bal = instrumentalizador
Soooj Abrigo = Abrigo
Cha loq cha wehchin kaab oxib kotaq tzapbal
soooj.
Boxeo Qabis kaa
Qab = mano
Kaa = pleito
Re ka la imasaq tzoo nkila la koonik qabis kaa.
Brocha Chulbal
Chul = pintar/embarrar
-bal = instrumentalizador
Cha loqcha junaj chulbal reh nqakojom reh
nruchulara riij qapaat.
Actualizacin Lexical Poqomam
38
1
(
Bromear Koonik qorik
Koon = juego
-ik = sufijo de categora
Qor = decir
-ik = sufijo de categora
La imaas laa choqpa koonik qorik nruban.
Buena fe Kiroo chiklaqiil
Kiroo = bueno
Chik = confianza
-laq = sufijo pluralizador
-iil = sufijo de derivacin
Wula kih winaq nkiban onteera reh kiroo
chi klaqi i l.
Bulevar Tzoobee
Tzoo = bonito
Bee = camino
La qahaq tzoo nkila kibeja pan la tzoobee.
Burgus Bojoom winaq
Bojoom = que tiene bienes
Winaq = persona
Pan tinimit kih bojoom winaq cha wilkee.
Buzo Ahpanja
Ah = profesin
Pan = preposicin, en
J a = agua
La ahpanja xokeesaa qa kaab imasaq jihqamaj.
C.C.N.N. Ruwach akal
Ru- = tercera persona singular
Wach = frente
Akal = nio
La ruwach akal re la kuht nrukut pa naa onteera
la qasa wila kikachariik.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
39
1
)
Caballear Bejikkeej
Bej = caminar
-ik = sufijo de categora
Keej = caballo
La kojool laa tzoo nrila la bejik keej.
Caballista Ahkeej
Ah = profesin
Keej = caballo
La kojool laa tzoo nrila la ahkeej.
Cabecera de cama J olom chaat
J olom = cabeza
Chaat = cama
La sa xilo xqeewa qa pa ruyuub jolom chaat.
Cabecera departamental J olom tinimit
J olom = cabeza
Tinimit = pueblo
Ras ma Weel nkamana pan jolom tinimit reh
tziyuuq.
Cabina de transmisin Wibal tzirsanik
Wi = estar
-bal = instrumentalizador
Tzirs = disertar
Anik = sufijo
Choo ayela la juuj loo ahpa wula la wibal tzirsanik.
Cacha Ruyuub
Ruyuub = raz
La kohqeel laa xkipoqsii rujaloom ruu ruyuub
poqsbal.
Cadena Pachamaj chiich
Pach = trenzar
Actualizacin Lexical Poqomam
40
2
=
-amaj = sufijo de categora
Chiich = hierro
La ma kox riij tze xkijatz ruu pachamaj chiich.
Cafetal Akal caf
Akal = tierra
Kaf = caf
La ma kaxlan winaq ak akal kaf xukoj qa chi
kaaal.
Cafetera Qaxinsbal caf
Qaxins = caliente
-bal = instrumentalizador
La qaa laa tzoo xila la qaxinsbal kaf.
Cafetera Kafbal
Kaf = caf
-bal = instrumentalizador
La ma kaxlan winaq ak kafbal xukoj qa chi kaaal.
Calcomana Panbal
Pan = pegar
-bal = instrumentalizador
Kih kotaq akon rona nkikoj panbal chi riij kiqab.
Calculadora Ehlanbal
Ehlan = contar
-bal = instrumentalizador
La ehlanbal ntowa reh nawehlaam pan ajamik qasa
najaam.
Calendario Lokbal qiij
Lok- = orden
-bal = instrumentalizador
Qiij = padre sol
Najtir qamama xkiyekoon junaj qalokbaal qiij.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
41
2
1
Calentador Qaxinsbal tinik
Qaxins = calentar
-bal = instrumentalizador
Tinik = baar
Chi kipaat qawinaqel wila cha ar qaxinsbal tinik.
Calificacin Ilatalanbal
I l = ver
Ahtalan = saber
-bal = instrumentalizador
Kunchalaal akon kiroo xiila ruu peet
kilahtalanbaal.
Calificar Ilahtalanik
I l = ver
Ahtalan = saber
-ik = sufijo de categora
Naq nabanam junaj ilahtalanik nkamaj reh nawilam
qasa kataliim la kuhtaajeel.
Callejn Latzbee
Lsatz = apretado
Bee = camino
La iloq tzoo nkila latzbee reh nkikihbaa kiib.
Callo Riwatzil
R- = tercera persona singular
Iwatz = carne dura
-il = sufijo de derivacin
La sa mama man xwura ta ruuum la kaxik reh
riwatzil.
Calumniar Tzukqorik
Tzuk = inventar
Qorik = palabra
La sa ixoq laa ahtzukul qorik.
Actualizacin Lexical Poqomam
42
2
2
Cama somier Kaxlan chaat
Kaxlan = castellano
Chaat = cama
La ma kotaq kaxlan chaat man yah kiroo ta
nkojoora.
Camilla Yawaabbal chaat
Yawaab = enfermo
-bal = instrumentalizador
Chaat = cama
La sa ixoq xkikam aka pa naa yawaabalbal chaat.
Camin Ahiiq chiich
Ah = profesin
Iiq = carga
Chiich = hierro
Eew xupatzpuu riib junaj ahiiq chiich.
Camisero Ahkamixan
Ah = profesin
Kamixan = camisa
La ahkamixan re ka reh tominko nchila chi kaybal
Camiseta Paam kamixax
Paam = estmago
Kamixan = camisa
La sa kojool xkinaq ruuum tah paam rukamixan
nrukojom.
Canal de televisin Wach kaybal
Wach = frente
Kay = ver
-bal = instrumentalizador
Nqajalampa la wach kaybal?
Cancha de basquetbol Chakach koonbal
Chakach = canasto
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
43
2
3
Koon = jugar
-bal = instrumentalizador
Re la chakach koonbal tzoo nkila la qahaq.
Cancha de ftbol Oqis koonbal
Oqis = pie
Koon = jugar
-bal = instrumentalizador
La kojolaq reka oqis koonbal tzoo nkila.
Cancionero Lokbal biich
Lok = orden
-bal = instrumentalizador
Biich = canto
La ahbiich ah pan tinimit xuban junaj rul okbaal
biich.
Caries Kimik baaq
Kimik = enfermedad
Baaq = hueso/ diente
La kimik baaq nruye ruti pach tahqa keh nkuywa
reh.
Carnicera Kaybal tiwik
Kay = vender
-bal = instrumetalizador
Tiwik = carne
Chi kaaybal kih winaq qawinaqel wila kikaybaal tiwik.
Carrera universitaria Rukaaj kuht
Ru- = 3 p. s.
Kaaj = cuarto
Kuht = ensear
J ujun cha ka akon kipana chi paam la rukaaj kuht.
Carretera asfaltada Qoolbee
Qool = resina
Actualizacin Lexical Poqomam
44
2
4
Bee = camino
Rona kih cha tinimit wila qool kibee.
Carretera de terracera Akal bee
Akal = tierra
Bee = camino
Reh nawoja pan chee akal bee, ruuum re man yah
kioo ta chiich.
Carta de solicitud Pahqbal
Pahq = pedir
-bal = instrumentalizador
Naq junaj nrupahqaa junaj pahqbal pan rukamaniik o
chi paam junaj kuhtbal kiroo reh jaare nkisach wach
rumaak junaj.
Cartel Kutajbal
Kutaaj = chisme
-bal = instrumentalizador
Chi wach junaj kutajbal ntzihbja choqpa.
Cartelera Tzirsanjuuj
Tzir = divulgar
-san = sufijo de derivacin
J uuj = papel
La tzirsanjuuj nkamaj reh chikila naj winaq qasa
najaam natzihbaam.
Carterita J ixbal qaaq
J ix = raspar
-bal = instrumentalizador
Qaaq = fuego
La sa xilo xuparaj qab ruu la j ixbal qaaq.
Cartero Chaqaneel juuj
Chaq = repartir
-aneel = agentivo
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
45
2
5
juuj = papel, libro
Naak tirusikim la chaqaneel juuj.
Caucho Kaach chee
Kaach = chicle
Chee = rbol/palo
Re ka pan qaxin akal nruye la kaach chee.
Celular Witzbal
Witz = sonido onomatopyico
-bal = instrumentalizador
Rona tareeya kikamaj la witzbal taqee
Cemento Keamaj abaj
Keam = moler
Abaj = piedra
Rona kunchalaal paat nkojora keh keamaj abaj reh
chikikowana.
Cena Chixqeq waak
Chixqeq = tarde
Waak = tortilla
Kunchalaal winaq xkiban tii chixqeq waak.
Centro recreativo Konikbal
Koonik = jugar
-bal = locativo
La tinimit winaq reh palaq nkaa kijiila chi paam
junaj konikbal.
Centros comerciales Nimkaybal
Kuch = compaa
Kaay = venta
Ixiimakal rona kolopa cha kaman nimkaybal
wilkee.
Cepillo de diente Tzajbal pan chii
Tzaj = lavar
Actualizacin Lexical Poqomam
46
2
6
-bal = instrumentalizador
Pan = preposicion/ en
Chii = boca
Re tii rucheet sa akon kiroo nkutura reh chikoj la
tzajbal pan chii.
Chaleco Kut kamixan
Kut = corto
Kamixan = camisa
Xnuloq cha junaj kut kamixan.
Chambn Tah rukuxil
Tah = negacin
Ru = tercera persona singular
Kux = bueno
-il = sufijo de derivacin
La imaas laa tah rukuxil nkamana.
Champ Kojikbal is
Kojik = oloroso
-bal = instrumentalizador
I s = cabello
Yah tzoo nruyekoon la awis la kojikbal is.
Chapus Xinkiar
Xinki = talvez
Ar = tambin
La kojool laa reka ma taq xinkiar kamanik
nruban.
Charcal Chuwabal
Chuwa = lodo
-bal = instrumentalizador
La sa mama xqeewa chi paam junaj ma chuwabal.
Chato Sipiy ju
Sa = diminutivo
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
47
2
7
Apiy = pequeo
J u = nariz
La sa xilo rakuun wanaab sipiy ju.
Cheque Tojbal mella
Toj = pagar
-bal = instrumentalizador
Rona xitojara kunchalaal kuhtaneel ruu tojbal
meeya.
Chiste Maje
Ma = aumentativo
J e = duda
Pan tinimit kih winaq ahbanal ma taq je wilkee.
Chocolatera Kakaawbal
Kakaaw = cacao
-bal = instrurmental
Chi paam la kakaawbal ahpa nkamana nutaat suq
kikakaaw nkiban.
Chofer Chichineel
Chiich = hierro
-neel = agentivo
Wila tii qiij reh, naak nusikim junaj chichineel.
Churrasco Pajamaj tiwik
Paj = asar
-amaj = sufijo
Tiwik = carne
Chipaam la nim qiij chilanaq nqayeem pajamaj
tiwik.
Cicatriz Chaak
Chaak = cicatriz, carne viva
La sa kojool laa xwi koon chaak reh qab.
Actualizacin Lexical Poqomam
48
2
8
Cien J okaal
J o = raz de cinco
Kaal = veinte
Nwajaam jokaal alaanxix.
Cincel Raqbal abaj
Raq = rajar
-bal = instrumetalizador
Abaj = piedra
Re ka ruu raqbal abaj npaxa junaj abaj.
Cincho/ cinturn J atzbal pamis
J atz = amarrar
-bal = instrumentalizador
Pam = estmago
-is = sufijo
Nim xuban reh la jatzbal pamis la sa kojool.
Clase, asignatura, ctedra Paam kuhtanik
Paam = estmago
Kuht = ensear
-ik = sufijo de categora
Keh la kuhtajeel wila kih paam kuhtanik nkutura
keh.
Clasificar Chijanik
Chij = seleccionar
-anik = sufijo de categora
Eew xchijara kipaam la kuhtaneel nkikamana reh
junaab.
Clave Kutbalbih
Bih = nombre
-bal = instrumentalizador
La kutbalbih nkamaj reh nruye kibeh la kutbal
qojoom.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
49
2
9
Cloro Saqbal tziyaq
Saq = blanco
-bal = instrumentalizador
Tziyaq = ropa
La ixoqiib tareeya nkikoj saqbal tzi yaq reh
ki tzaj wa.
Cobrador Ahtzaqal meya
Ah = profesin
Tzaq = cobrar
-al = agentivo
meeya = dinero
Pan kaybal junpala niki junaj ahtzaqbal meeya
kuu la kayaneel.
Cocina Banbal kuxbal
Ban = hacer
-bal = locativo
Kux = comer
-bal = instrumentalizador
Kih kotaq ixoqiib xikamana pan banbal kuxbal.
Cocinero Chaqaneel kuxbal
Chaq = maduro
-aneel = agentivo
Kux = comer
-bal = instrumentalizador
La chaqaneel kuxbal laa suq rukuxbaal nruban.
Cdices Noooj juuj
Noooj = sabidura
J uuj = papel
La noooj juuj majaa tahqa keh qawinaqel nratalii nrila.
Cognoscitivo Saluulkamanik
Saluul = cerebro
Actualizacin Lexical Poqomam
50
2
0
Kamanik = trabajo
Chipaam junaj kuhtanik man chamtaja reh
rubantaaja la saluulkamanik.
Colonia Tzaab tinimit
Tzaab = complemento
Tinimit = pueblo
La tinimit Palaq ja kihcha tzaab tinimit wila reh.
Coma Kat
Kat = pedazo pequeo
J unaj kat nkojora reh nchaqara paam junaj kat.
Comedia Banal seeel
Banal = hacer
Seeel = risa
Kunchalaal kuhtajeel tzoo xkila la banal seeel.
Comedor Wabal
wa = comer
-bal = locativo
Onteera ahxah xitaqara ala pan wabal.
Comillas Xikintzihb
Xikin = oreja
Tzihb = escritura
Naq natzihbaam junaj tzoo qorik chakoj chi kipaam
xikintzihb.
Comit Rumalbal
Ru- = tercera persona singular
Mal = recoger
-bal = instrumentalizador
Pan tinimit wila junaj rumalbal qawinaqel.
Compaero de hogar Awuch ahpaat
Awuch = pariente
Ah = profesin
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
51
2
!
Paat = casa
Qa keh re awuch ahpaat?
Comps Setesabaal
Setesa = circulo
-bal = instrumentalizador
Reh nabanam junaj asetesa wach juuj chakoj junaj
asetesabaal.
Completivo Kuxumaj
Kux = terminar
-umaj = sufijo
Nakuhtaam taqee akon pan kuxumaj qorik maas
nkikaxamaj.
Comportamiento Kurikbal
Kurik = bueno
-bal = instrumentalizador
La akon reh pan qawinaqel kiroo kikurikbaal.
Compositor Ahbanal biich
Ah = profesin
Ban = hacer
-al = sufijo de categora
Armiita kih Qawinaqel ahbanal biich kikamana.
Computadora Kematzihb
Keem = tejido
a = vocal epenttica
Tzihb = escribir
La kotaq akon rona kataliim cha wach junaj
kematzihb.
Comunicacin Qorikbal
Qor = decir
-ik = sufijo de categora
-bal = instrumentalizador
Actualizacin Lexical Poqomam
52
2
"
J oj qunchalaal kamanoon wila qorikbal chi qawach.
Conclusiones Kusbal qorik
Kus = terminar
-bal = instrumentalizador
Qorik = palabra
La ahkutaaj qorik laa xesaa koon kusbal qorik pa
naa qasa xutzirsaa.
Condn Soimasil
So = abrigo
Imas = hombre
-il = sufiijo de derivacin
Wula imasaq nkikoj la soimasil.
Conectar Tunanik
Tun = unir
-anik = sufijo de categora
Chaban ta pa tunanik rona tii ruu la kajaam chiich.
Confianza Chihkanik
Chihk = confiar
-anik = sufijo de categora
Onteera kamanik kiroo nbantaja ruu chihkanik.
Conocimiento Ahtalanik
Ahtal = conocer
-anik = sufijo de categora
La ahtalanik re junaj noooj wila re keh winaq.
Conserje J osqaneel
J osq = limpiar
-aneel = agentivo
Chi paam onteera wibal kamanik wilkee junaj
josqaneel.
Consonante glotalizada Ansil tzihb
Ansil = fuerza
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
53
2
#
Tzihb = escritura
Pan qaqorbal Poqomam wila wuquub ansil
tzi hb.
Consonante Baqaltzihb
Baqal = cuerpo
Tzihb = escritura
Reh qatzihbaam la qorbal poqom nkojora junkaa
kajab baqaltzihb.
Contador de energa Ehtbal qaaq
Eht = medir
-bal = instrumentalizador
Qaaq = fuego
Rona xikojora ak ehtbal qaaq chi taq paat.
Contenido Kutunik
Kut = mostrar
-uuj = sufijo derivacional
Chi paam kutuuj reh kuhtanik nyera la qasa
nruaawja reh chikikam la kuhtajeel.
Continente Seet akal
Seet = pedazo
Akal = tierra
Chi wach akal loo wila jooob seet akal.
Contrabandista Iksaneel
Iks = pasar
-aneel = agentivo
La iksaneel xkichap kuu la ahchajan tinimit.
Contrabando Iksanik
Iks = pasar
-anik = sufijo de categora
La iksanik re junaj kamanik man kiroo ta chi
kiwach la ahkunam tinimit.
Actualizacin Lexical Poqomam
54
2
$
Contraccin Chuquuj qorik
Chuq = cortar
-uuj = sufijo derivacional
Qorik = palabra
Reh qaqorwa kih chuquuj qorik nqaqor.
Contradecir Pachkanik qorik
Pachk = voltear
-anik = sufijo de categora
Qor = decir
-ik = sufijo de categora
La kayaneel taqee reh armiita tareeya nkipachkalaj
qorik chi kiwach.
Contraer Chuqunik
Chuq = corto
-nik = sufijo de categora
La tzihbaneel xkipahqaa reh chitzihbaa chuqunik qorik.
Control de televisin J alwachkaybal
J al = cambiar
Wach = frente
Kay = ver
-bal = instrumentalizador
Cha qasaaticha la jalbal wach kaybal.
Corchea Yejalkox
Yejaal = mitad
Kox = negro
Reh chi paam junaj kox noki kaab yejalkox.
Corchetes Lokotaan
Lokotaan = objeto torcido y largo
La lokotaan taqee kikojara chi paam tzihbanik.
Correo Taqbal juuj
Taq = mandar
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
55
2
%
-bal = instrumentalizador
J uuj = papel
J an xonuye qa junaj nujuuj chi paam taqbal juuj.
Corta ua Kupbal ixkaq
Kup = cortar ua
-bal = instrumentalizador
Ixkaq = ua
La ahkayaneel laa kiroka kupbal ixkaq nrukayaj
Costra en la cabeza Peeq
Peeq = tipo de caspa
La sa xilo laa tareeya peeq pa rujoloom.
Creencia Nimajik
Nimaj = creer
-ik = sufijo de categora
Pan qatinimiita kih nimajik wila reh nyera kinoooj kotaq
akon.
Criadero Kihsbal
Kihs = abundar
-bal = instrumentalizador
Wuch pach taqee wila kihsbal kar kuu
Cuaderno de cuadrcula Kajtziik wach juuj
Kaj = cuatro
Tziik = codo
Wach = frente
J uuj = papel
Kunchalaal kotaq akon xsijira keh junaj kajtziik
wach kijuuj.
Cuadra, manzana Kajsuut
Kaj = cuatro
Suut = porcn de terreno
La qaa laa rupaat chi paam la kajsuut loo.
Actualizacin Lexical Poqomam
56
2
&
Cuadrado Kajtziik
Kaj- = cuatro
Tziik = codo
La kajtziik re la aachal wila kajab tziik reh.
Cuadrpedos Kajrooq chikop
Kaj = cuatro
R- = tercera persona singular
Ooq = pie
Chikop = animal
La kotaq akon reh rona, pan kikuhtanik kutura keh
qasa re la kajrooq chikop.
Cuarto creciente Kejanaq poh
Kejanaq = crecer
Poh = luna
Rona kejanaq poh chawilana ta.
Cuarto de visitas Qoroneel paat
Qor = hablar
-oneel = agentivo
Qacha winaq chi malam kiib chipaam la qoroneel paat.
Cuarto menguante Qejlam poh
Qej = bajar
-lam = sufijo de derivacin
Poh = luna
Rona qejlam poh chawilana ta.
Cuatrocientos J unmooch
J un = uno
Mooch = puo
Xwahlaa tii junmooch kuub.
Cuchara de albail Choqbal chuwa
Chohq = aventar
-bal = instrumentalizador
Chuwa = lodo
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
57
2
/
La ahbanal paat taqee nkikoj tareeya la choqbal
chuwa.
Cuento Kutaaj ahlanik
Kutaaj = chisme
Ahlanik = contar
Keh kotaq akon kiroo aalja keh kutaaj ahlanik reh
naq je nkiwura qa.
Cuerpo de bomberos Maloojkiib chupulqaaq
Mal = recoger
-ooj = sustantivizador
Kiib = reflexivo
Chup = apagar
Qaaq = fuego
Chi paam la kahtik rona kih ah moloojkiib chupul
qaaq xuwi.
Culto Xuhkunik
Xuhk = hincar
-ik = sufijo de categora
La winaq taqee laa kioo chi paam xuhkunik qijqiij.
Cumbre Nim kuluuj
Nim = grande
Kul = encontrar
-uuj = sufijo de derivacin
Aqal nruwi junaj nim kuluuj keh la ahkunam tinimit.
Cuna Chaat xilo
Chaat = cama
Xilo = beb
Nqajaam nqaloqom junaj chaat xilo reh la sa akon.
Deber, trabajo Kamanik
Kaman = trabajar
-anik = sufijo de categora
Actualizacin Lexical Poqomam
58
2
(
Qunchalaal kuhtaneel nkiye koon kamanik keh la
akon kuhtajeel.
Decapitar Chuqunik jolom
Chuq = cortar
-unik = sufijo de categora
J olom = cabeza
Naj tiir koon kih winaq kikansaja reh ruu la
chuqunik jolom.
Declamacin Kutaaj
Kutaaj = chisme
Reh kinimqijel tutbesaab chi paam taqee la
kuhtbal kih akon nkiban kutaaj.
Demostrativos Kutqorik
Kut = sealar
Qorik = palabra
La kutqorik re taqee la nkikut aweh qasa najaam
nakutum.
Depilador Yeqaneel is
Yeq = arrancar
-aneel = agentivo
I s = cabello
Kih kaxlan ixoqiib nkipayaj jujun kiyeqaneel is reh
nkitaqaa kiib.
Depiladora Yeqbal is
Yeq = arrancar
-bal = instrumetalizador
I s = cabello
La yeqbal is re ka nkikoj la ahyeqaneel is.
Derivar Kihbanik
Kihb = bastante
-anik = sufijo de categora
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
59
2
)
Kih qorik kitzuhka qa ruuum nbantaja kihbanik keh.
Desayuno J onerawaak
J onera = temprano
Waak = tortilla
La kotaq akon xkiban tii jonerawaak.
Descanso J ilik
J il = descansar
-ik = sufijo de categora
Chabanta jat awunchalaal la jilik loo.
Destapador J aqbal
J aq = abrir
-bal = instrumentalizador
Cha kamalaj tii wehchin la ajaqbaal.
Detonador Poqsbal
Poqs = reventar/detonar
-bal = instrumentalizador
La ma kaxlan winaq poqsbal xukoj qa chi
kaa al.
Detonar Poqsanik
Poqs = detonar
-anik = sufijo de categora
Chi paam la kaa reh eew xwi poqsanik qaaq.
Deudor Ahkas
Ah- = profesin
Kas = deuda
Wilkee winaq ahkas taqee.
Devaluar Qahsanik tumin
Qahs = bajar
-anik = sufijo de categora
Tumin = dinero
J aabjaab naak ruwi qahsanik tumin.
Actualizacin Lexical Poqomam
60
3
=
Diablo Kaqriij
Kaq = rojo
Riij = espalda
Kih winaq kiqarwa pach kiyoja nkibaraj pa naa kaqriij.
Dialecto Qabqorbal
Qab = mano
Qor = decir
-bal = instrumentalizador
Chi paam la qorbal Poqom wila kih wach qabqorbal.
Diapasn Korbal qojoom
Kor- = bueno
-bal- = instrumentalizador
Qojoom = msica
La korbal qojoom re ka nkamaj keh la kuhtaneel
qojoom.
Diccionario Sikbal qorik
Sik = buscar
-bal = instrumentalizador
Qorik = palabra
Pan qorbal Poqom ko nraa nbantaja junaj sikbal qorik.
Didctica Rukoor kuht
Ru- = tercera persona singular
koor = forma
Reh nakuhtana raa junaj rukoor kuht.
Difcil, dificultad Kayeew
Kayeew = difcil
La kamanik tareeya kayeew ruchejeem.
Direccin Kunambal
Kunam = encargado
-bal = locativo
Qijqiij kipana winaq pan kunambal.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
61
3
1
Direccin (domicilio) Rukoor paat
Ru- = tercera persona singular
Koor = lado
Paat = casa
Ahpaare rukoor apaat jat?
Discoteca Setesbal qojom
Setes = redondo
-bal = instrumentalizador
Qojoom = msica
Pan tinimit Palaq ja ko nraa nruwi qa junaj
setesbal qojom.
Disculpa Sachbal may
Sach = perder
-bal = instrumentalizador
Maak = culpa
La sa kojool xupahqaa sachbal rumay reh sa
nana.
Distribuidor Chaqaneel kaay
Chaq = separar/repartir
-aneel = agentivo
Kaay = venta
La sa mama laa ah najtir chaqaneel kaay.
Distribuidora Chaqanbal
Chaq = separar
-an = sufijo de categora
-bal = instrumentalizador
La chaqanbal laa tzoo kaay nruye.
Diversificado Roox kuht
Roox = tercero
Kuht = ensear
Rona kih cha akon qawinaqel nkikuhtaa kiib chi
paam la rupaaal roox kuht.
Actualizacin Lexical Poqomam
62
3
2
Dlar Kaxlan tumin
Kaxlan = extranjero
Tumin = dinero
La kaxlan tumi n kih tzaaq chiwach la qameeya
joj.
Domador Manxaneel
Manx = manso
-aneel = agentivo
Nwajaam npayam junaj manxaneel reh la chikop loo.
Domar Manxanik
Manx = manso
-anik = sufijo de categora
Kih winaq yah tzoo nkila manxanik kichikoop.
Domesticar Manxanik chikop
Manx = manso
-anik = sufijo de categora
Chikop = animal
Yah kiro aka nakamana reh la manxanik chikop.
Dominio Banbal
Ban- = hacer
-bal = instrumentalizador
Kunchalaal winaq wila junaj banbal keh.
Donador Yealkik
Ye = dar
-al = sufijo de categora
Kik = sangre
Rona qiij mancha yah ki kanta la yealkik taqee.
Dormiln Ahwurik
Ah = profesin
Wurik = sueo
La sa kojool laa ma ahwurik.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
63
3
3
Dormitorio Wurbal
Wur = dormir
-bal = locativo
La kamanoon ahjunchaq akal tzoo kiwurbal
xyera
Dos puntos Kapees
Ka = raz numeral de dos
Pees = gota
La kapees nkojora naq nkuhla junaj nim rulok qorik.
Dulce de chocolate Kakaawkaab
Kakaaw = cacao
Kaab = dulce
Chahqon kotaq akon suq nkila la kakaawkaab
Do Kaahbiich
Ka = dos
Ah = profesin
Biich = canto
Man kih ta la kaahbiich kan chipaam taqee la tinimit.
Edificio Teel paat
Teel = carga
Paat = casa
Kunchalaal winaq nkaacha teelpaat chi kibee.
Educacin fsica Kuhtkoonik
Kuht = enseanza
Koonik = jugar
Kunchalaal kuhtajeel nkiban kuhtkoonik.
Ejemplo J etii
J e = s
Tii = complemento
Chi paam kikamaaniik akon jumpala qahkamana
ruu taqee la je tii.
Actualizacin Lexical Poqomam
64
3
4
Ejercicio Kamanik
Kamanik = trabajo
Chabanta jat awunchalaal la kamanik loo.
Encendedor Yebal qaaq
Ye = dar
-bal = instrumentalizador
Qaaq = fuego
J unaj imaas kohqeel xusiij junaj yebal qaaq.
Enojado Wunwutanik
Wunwut = enojado
-anik = sufijo de categora
La imaas laa wunwutanik nruban.
Enseanza Kuhtanik
Kuht = ensear
-nik = sufijo de categora
Nqayeem la kuhtani k reh chikatalii choq pa
kotaq kon.
Epoca precolombina Najtir banbal
Najtir = antiguo
Ban = hacer
-bal = instrumentalizador
Chi paam la najtir banbal choqpa kaansanik winaq
xwi.
Escultor Kotoneel
Kot = escavar/esculpir
-oneel = agentivo
Pan tinimit wilkee jujun kotononeel chee.
Escultura Kot
Kot = esculpir
La kot kamanik kiro ka nakam ruuum tah maas
winaq kikamana reh re.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
65
3
5
Esptula multiusos Choqpa jokbal
Choqpa = varios
J ok = raspar
-bal = instrumentalizador
La ahkananoon pan tiyoox nrukoj choqpa jokbal.
Espa Nachaneel
Nach = observar
-aneel = agentivo
Chi paam junaj nimqiij xaq wilkee nachaneel.
Esquivar Chelik
Chel = lado
-ik = sufijo de categora
Reh man tikiqasaj ruu junaj qasa chaban chelik.
Estadio/ cancha Koonbal
Koon = jugar
-bal = instrumentalizador
Chi paam la koonbal reh Qawinaqel kikoona kih akon.
Estado lquido J arubanam
J a = agua
Ru = tercera persona singular
Banam = hacer
Onteera la qasa nkajara nqarara keh ja rubanam.
Estado slido Kaw rubanam
Kaw = duro
Ru- = tercera persona singular
Banam = hacer
Onteera qasa kaw taqee nqarara keh kaw
rubanam.
Estado Rubanal
Ru = tercera persona singular
Ban = hacer
Actualizacin Lexical Poqomam
66
3
6
al = sufijo
Pan qasa rubanal wila la ja?
Estela Palaq abaj
Pa = parado
-laq = sufijo de derivacin
Abaj = piedra
La palaq abaj taqee re ahpa kitzihbaam koon
choqpa najtir qamama.
Estufa Chaqkuxbal
Chaq = coser/ maduro
Kux = comer
-bal = instrumentalizador
Cha juxcha naa la chaqbal kuxbal.
Evaluacin Atalanbal
Atalan = saber
-bal = instrumentalizador
Pan kuhtbal taqee kibantaja atalanbal.
Excelente Tzootzoo
Tzoo = bonito
Tzootzoo xiila la akon pan kikuhtanik.
Exilado, fugado J elaneel
J el = escapar
-aneel = agentivo
La kamalbee laa jelaneel wila.
Experiencia Kuluchanik
Kuluch = experimentar
-anik = sufijo de categora
La kotaq mamaaq ah pan tinimit nkehlaa
kikuluchanik keh la akon winaq.
Extraterrestre Ahtaxaaj
Ah = procedencia
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
67
3
7
Taxaaj = arriba
Rona kihcha winaq kiqorwa pa naa la ahtaxaaj.
Femenino Ixoqil
Ixoq = mujer
-il = sufijo
La qaq ixoqiib rona tareeya kikamana pa naa la ixoqilal.
Ficha Chiich meeya
Chiich = hierro
Meeya = dinero
J at na malchii kih la kotaq chiich meeya.
Figura Aachal
Aachal = imitacin
Onteera qasa taqee wila junaj kaachal.
Figuras musicales Qojoom aachbal
Qojoom = msica
Aach = raz de dibujar
-bal = instrumentalizador
La qojoom aachbal man xa junaj kiwach kuu la
qojoom aachbal.
Fines Aawjanik
Aawj = desear,querer
-anik = sufijo de categora
Kunchalaal kuhtbal wila junaj aawjanik reh
kikamana.
Firma Rachaachbih
Rachaach = rayar
Bih = nombre
Rona onteera winaq nkamaj keh la rachaachbih reh
chi paam junaj kikamaniik.
Flauta Kaxlan xuul
Kaxlan = castellano
Xuul = pito
Actualizacin Lexical Poqomam
68
3
8
La kaxlan xuul re la peet qojoombal nrukam
ruqansaa junaj sa akon.
Flauta sopranino Kajxuul
Kaj = pequeito
Xuul = flauta
La kotaq seaq yayaa xkikam xkiqansaa kajxuul
Fontanero Ahyeal ja
Ah = profesin
Ye = dar
-al = sufijo de categora
J a = agua
La ahyeal ja man cha rukuxlaata la qajaa.
Gancho Chapbal is
Chap = agarrar
-bal = instrumentalizador
I s = cabello
La qaa xuloq junaj ruchapbaal is.
Geografa Ilalakal
I l = ver
-al- = sufijo
Akal = tierra
La ilalakal kiroo nqkan qsa rukoor re.
Glbulo rojo Kaqkik
Kaq = rojo
Kik = sangre
Naq junaj winaq xa saq pirik cha nkaya mareen
tahcha kaqkik reh.
Golfo Ruqab nimja
Ru = tercera persona singular
Qab = mano
Nim = grande
J a = agua
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
69
3
9
Pan kuhtanik reh qorkilal la akon nkutura keh qasa
re junaj ruqab nimja.
Grabadora Kambal qorik
Kam = recibir
-bal = instrumentalizador
Qorik = palabra
La kojool laa xa nim winaq cha ruu la rukambal
qorik.
Grado J aab
J aab = ao
Pan qasa jaab wila awakuun.
Gramtica Rukorbaal qorbal
Ru- = tercera persona singular
Kor = bien
-bal = instrumento
Qorbal = idioma
Kunchalaal qorbal wila junaj Rukorbaal qorbal.
Gratificar Sujunik meya
Suj = ofrecer
-unik = sufijo de categora
Meeya = dinero
La imaas xqab ruchiich naak rubanam sujunik meeya.
Gra Oqsbal chiich
Oqs = guardar
-bal = instrumentalizador
Chiich = metal/carro
La rujawinaq la oqsbal chiich laa kih nrutzoq reh
nkamana.
Guacamol Tukuuj ooj
Tuk = revolver
-uuj = sufijo derivacional
Actualizacin Lexical Poqomam
70
3
0
Ooj = aguacate
La ahkuxbal laa suq xuban reh la tukuuj ooj.
Guarapo Riisijiij
Riis = caldo
Ijiij = caa
Pan tinimit man junaj riisijiij nkaayja.
Guardabosque Chajan kichee
Chaj = cuidar
-an = sufijo de categora
Kichee = bosque
La ah chajan kichee sicha man xkikansaa eew.
Guardaespalda Chajaneel winaq
Chaj = cuidar
-aneel = agentivo
Winaq = gente
Rona kunchalaal winaq wila kiwariik wila
kichajaneel winaq.
Guayabal Akal
Akal = tierra
Kaq = guayaba
La qaq laa nim rakaal kaf wila ruu.
Guina Yubik xajab
Yubik = suave
Xajab = caite
Yah suq nwii junaj naq nrukoj la yubik xajab.
Guin Sarach
Sa = diminutivo
Rach = rayar
La sarach nkamaj reh natunaam junaj qorik.
Gira Rachrach
Rahch = raspar
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
71
3
!
Wula yah tzoo nkila nkikoj la rachrach
Hermenutica Kaxamajiil tzihbanik
Kaxamaj = entender
-iil = sufijo de derivacin
Tzihb = escritura
-anik = sufijo de categora
La ahwalaq naak rubanam junaj kaxamajiil
tzihbanik.
Hermtico Tzaplil
Tzap = cerrar
-il = sufijo de derivaci
La oqsbal ja xuloq nutaat tzaplil rubanam.
Heteronoma J alanaq kirobal
J al = cambiar
-anaq = sufijo de categora
Kiro = bueno
-bal = instrumentalizador
J aabjaab nwi nimqiij chi paam la nim jalanaq
kirobal.
Heterosexual (prs. comn) Kux winaq
Kux = sano, bueno
Winaq = persona
Rona kih cha winaq qawinaqel man kux winaq ta taqee.
Historia Kapachajanik/Qor(i)kiil
Qor- = decir
-ik = sufijo de categora
-iil = sufijo de derivacin
Qunchalaal tinimit maya wila junaj kiqorkiil.
Homosexual J alwach winaq
J al = cambio
Wach = frente
Winaq = persona
Actualizacin Lexical Poqomam
72
3
"
Rona wilkee cha ar winaq qawinaqel jalwach winaq
taqee.
Horario Chaqbal qiij
Chaq = separar
-bal = instrumentalizador
Qiij = da
Kunchalaal akon kuhtajeel chi paam junaj kuhtbal
wila junaj kichaqbal qiij.
Hotel Tojwurik paat
Toj = pago
Wurik = sueo
Paat = casa
La qaa laa pach la kojool suq xkila xiwura chi
paam la tojwurik paat.
Imperativo Taqanik
Taq = mandar
-anik = sufijo de categora
La kaxlan kuhtaneel tareeya nqarwa ruu taqanik.
Imponer Kojonik
Koj = poner
-nik = sufijo de categora
La rujawinaq akal xkamana ruu kojonik.
Impontente Tah rimasil
Tah = negacin
R = tercera persona singular
Imas = hombre
-il = sufijo de derivacin
La imaas ruu rixqeel tahcha rimasil.
Imprimir Kibsanik juuj
Kibs = abundar
-anik = sufijo de categora
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
73
3
#
J uuj = papel
La kamanoon laa tzoo nruban reh la kibsanik
juuj.
Indito/original Rukuxil
Ru = tercera persona singular
Kux = corazn
-il = sufijo de derivacin
La qojoom juuj reh la ahbiich ko wila rukuxil.
Infantil Akunil
Akun = nio
-il = sufijo de derivacin
La jaab loo xijaq qa kichii kih akunil kuhtbal.
Instrumento musical Qojoombal
Qojoom = msica
-bal = instrumentalizador
La tzalab re junaj qojoombal.
Insultar Chohqonik qorik
Chohq = aventar/ tirar
-nik = sufijo de categora
Kaa = pleito
La sa ixoq laa tzoo nrila la chohqonik qorik.
Invasin Majanik
Maj = quitar
a = vocal epenttica
-nik = sufijo de categora
La najtir winaq xbantaja junaj majanik akal keh,
kuu la kaxlan winaq.
Isla Akal pan ja
Akal = tierra
J a = agua
Actualizacin Lexical Poqomam
74
3
$
Awataliim panaa la akal pan ja la nkan taqee.
J oyero Oqsbal tzoiil
Oqs = guardar
Tzoil = hermosura
Ahna xoo la oqsbal tzoiil la xkisij wahchin.
J ugo Riis munil
Riis = caldo
Munil = fruta
Yah suq taqee la riis munil ruuum kiroo nukja.
Lava Rusaa yuuq
Ru = tercera persona singular
Saa = excremento
Yuuq = volcn
Rusaa yuuq tareeya rusaa naak rukutum cha.
Lentes, anteojos Tobal qawach
To- = ayudar
-bal = instrumentalizador
Qawach = ojo
Pan tinimit kih cha qawinaqel nkikoj tobal kiqawach.
Letra Naqachtzihb
Naqach = pepita
Tzihb = escritura
Chi paam qaqorbal wila naqach tzihb.
Letra cursiva Batanaq tzihb
Bat = doblar
-anaq = sufijo de categora
Tzihb = escritura
La sa kojool laa tzoo nruban keh la batanaq tzihb.
Letra de molde J ariktzihb
J arik = recto
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
75
3
%
Tzihb = escritura
La kotaq akon ah peet jaab kitihka cha nkiban
jariktzihb.
Letra minscula Kotaq tzihb
Kotaq = pluralizador/diminutivo
Tzihb = letra/ escritura
La kota apiy akon qasa peet nkikam re la kotaq tzihb.
Leyenda Qorkiil ahlanik
Qorkiil = interesante
Ahlanik = contar
Pan tinimit Palaq ja choqpa qorkiil ahlanik wilkee
man qataliim ta.
Libro, papel J uuj
J uuj = papel
La juuj re junaj qasa, nkamaj reh nawilam wach
pach natzihbana.
Licuadora Xarakbal munil
Xarak = pedacear
-bal = instrumentalizador
Munil = fruta
Nwajaam nloqom junaj xarakbal munil.
Lima Banbal reh
Ban = hacer
-bal = instrumetalizador
Reh = filo
J unaj imaas ah pan qajas xaq wi ruu junaj banbal reh.
Linea telefnica Kajaam barajbal
Kajaam = lazo
Baraj = oir
-bal = instrumentalizador
Actualizacin Lexical Poqomam
76
3
&
La jaaw loo tareeya kajaam barajbal xkojora.
Lingista Lokoneel qorik
Lok = orden, ordenar
-oneel = agentivo
Qor = decir
-ik = sufijo de categora
Qasa re kikamaniik la lokoneel qorik?
Lingstica Lokol qorik
Lok = orden
-ol = sustantiviador
Qor = decir
-ik = sufijo
Rona kihcha winaq naak kikuhtaam kiib reh lokol
qorik.
Linterna Suqumbal bee
Suqum = claro
-bal = instrumentalizador
Ruu suqumbal bee man tiyoja ta tibee pan oqum.
Lira Tzalanbal chiich
Tzalab = marimba/tabla
-bal = instrumentalizador
Chiich = metal
La tzalanbal chiich kanabaq pan ralaq.
Lista Lokbal bih
Lok = orden
-bal = instrumentalizador
Bih = nombre
Qiijqiij niksaja lokbal bih keh akon reh pan
kuhtbal.
Llave de paso Qatbal ja
Qat = cortar
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
77
3
/
-bal = instrumentalizador
J a = agua
Nwajaqa reh ruu la ahja ruuum tzahpaqa paan la
qatbal ja.
Llave/ chorro J aqbal ja
J aq = abrir
-bal = instrumentalizador
J a = agua
Chatiqtiipa la jaqbal ja.
Llavero Chilbal laawa
Chil- = colgar
-bal = instrumentalizador
Laawa = llave
Nwajaam loqon junaj nuchilbaal laawa.
Luz Suqum
Suqum = claridad
La qataat qiij tzoo rusuqumaal nruye joner tii.
Madrina Loqtuut
Looq = aprecio
Tuut = madre
J an wula junaj nuloqtuut.
Mapa Aachbal tinimit
Aach = dibujo
-bal = instrumentalizador
Tinimit = pueblo
Aqal onteera chakamta cha junaj aachbal tinimit.
Mquina de coser Pojbal tziyaq
Poj = coser
-bal = instrumentalizador
Tziyaq = ropa
Rona kih cha kipojwa reh ruu la pojbal tziyaq.
Actualizacin Lexical Poqomam
78
3
(
Mquina de escribir Tzihbal chiich
Chiich = hierro
Tzihb = escritura
-bal = instrumentalizador
La sa kojool xuwul qa la tzihbal chiich.
Maquina de rapar Ehsbal is
Ees = sacar/quitar
-bal = instrumentalizador
I s = cabello
La sa kojool laa tzoo nrila nkesaa rismaal ruu la ehsbal is.
Marcador Rahchtzihb/rahchbal
Rahch = rayar
Tzihb = escribir
La rahchtzihb nkamaj reh naban nimaq juuj reh
nkuhtana.
Masculino Imasil
Imas = hombre
-il = sufijo
La kojool laa wila rimasil.
Matemtica Ehlanik
Ehl = contar
-anik = sufijo de categora
L a k uhtani k nraa j ol om reh, re l a k uht
ehl ani k
Matriz Rutuut paam
Ru = tercera persona singular
Tuut = madre
Paam = estmago
Kih ixoqiib naak ruwi kimik rutuut kipaam.
Mecnico Korpajaneelchiich
Korpaj = arreglar
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
79
3
)
-aneel = agentivo
Chiich = carro
Ahpa wila junaj korpajaneel chiich?
Mensual Pohpoh/pahpah
Poh = luna
Kuhtaneel taqee kitojora pohpoh.
Metfora Raachal qorbal
R = tercera persona singular
Achal = imitacin
Qor = decir
-bal = instrumentalizador
Chahqon winaq kiqorwa ruu raachal qorbal.
Mtodo Lokkuhtbal
Lok = orden
Kuht = ensear
-bal = instrumentalizador
Reh nayeem junaj kuhtanik nraa nakojom junaj
lokkuhtbal.
Metodologa Lokkuhtanik
Lok = orden
Kuht = ensear
-anik = sufijo de categora
Reh chi paam junaj kuhtanik nkojora junaj
lokkuhtanik.
Micrfono Nimbal chii
Nim- = grande
-bal = instrumentalizador
Chii = boca
Chi paam junaj tzirsanbal xaq raa nkojora la nimbal chii.
Microondas Qaxinsabal
Qaxin = adjetivo
Actualizacin Lexical Poqomam
80
4
=
-sa = sufijo de derivacin
-bal = instrumentalizador
La qaxinsabal laa kih tzaaq.
Mineral Wach abaj
Wach = frente
Abaj = piedra
Chi paam la tinimit iximakal wila kih wach abaj.
Mingitorio Chulbal
Chul = orn
-bal = locativo
Pan tinimit tah kih chulbal.
Mochila Ihqbal juuj
Ihq- = carga
-bal = instrumentalizador
J uuj = papel, libro
Kunchalaal kotaq akon nkihqaa kijuuj chi paam
ihqbal juuj.
Monja blanca Saqijix (p)
Saq = blanco
Ijix = mujer
Saqijix re bih junaj tzotzoosaq kooal.
Monoslaba J unchii
J un = uno
Chii = boca/pedazo
La qorik wila wach junaj chii reh nqarara reh
junchii.
Msica Qojoom
Qojoom = msica
La maya winaq wila ar kiqojoom
Muy bueno Tzoo
Tzoo = bonito
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
81
4
1
Tzoo kitziyaaq la ahxaj.
Nacional Tinimital
Tinimit = pueblo
-al = sufijo de categora
La tinimital qojoom re la qa keh qahrukut.
Negra Kox
Kox = negro
Kajab kox nruban junaj setesa.
Nicho Wibalkaminaq
Wi = estar
-bal = instrumentalizador
Kaminaq = muerto
La wibal kaminaq laa majaa tahqa wula chipaam.
Nicho Wibaltiyoox
Wi = estar
-bal = instrumentalizador
Tiyoox = santo/
Chipaan la rupaat tiiyoox wula junaj ak wibal tiyoox.
Nivel Paaal
Pa = estatura
-aal = sufijo de categora
Chi paam kuhtanik kih rupaaal wila.
Nota, circular Tzihbjuuj
Tzib- = escribir
J uuj = papel
Onteera qasa taqaaj nqortaja ntziibja chi wach
junaj tzihbjuuj.
Notas Wuqkutbal
Wuq = siete
Kut = sealar
-bal = instrumentalizador
Actualizacin Lexical Poqomam
82
4
2
Ruu la wuqkutbal natzihbaa qasa qojoom
najaam.
Notas musicales Wuqkutbal qojoom
Wuq = siete
Kut = sealar
-bal = instrumentalizador
Qojoom = msica
La wuqkutbal qojoom nkamaj reh nkila wach juuj
la qojoneel.
Novia Qoroneel kojool
Qor = hablar
-oneel = agentivo
Kojool = muchacho
Chilanaq cha la qoroneel kojool.
Novilla Qaa waakax
Qaa = patoja
Waakax = vaca
Yah kiro aka la qaa waakax.
Novillero Chajaneel akonwaakax
Chaj = cuidar
-anel = agentivo
Akon = joven
Waakax = vaca
La imaas laa nkamana reh chajaneel akon
waakax.
Novillo Kojool waakax
Kojool = muchacho
Waakax = vaca
Naak cha kisuqmaam wach la kojool waakax la.
Novio Qoroneel qaa
Qor = hablar
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
83
4
3
Oneel = agentivo
Qaa = seorita
La laa chilanaq la qoroneel qaa.
Obelisco Kajtziik abaj
Kaj = cuatro
Tziik = codo
Abaj = piedra
Ahpa nwiikoon la kajtziik abaj.
Objetivo Ajanik
Aj = desear
-anik = sufijo de categora
Chi paam junaj kamanik aawja junaj ajanik.
Objeto Ahkaxiil
Ah = prefijo de oficio
Kax = dolor, sufrimiento
-iil = sufijo de derivacin
La qakeh Ahkaxiil chi paam junaj lok qorik re la
wila qasa nrukuluchaj.
Observatorio Ilbal chimiil
I l = ver
-bal = instrumentalizador
Chimiil = estrella
Nwajam nwajaqa pan ilbalchimiil.
Ocano Atzaam ha
Atzaam = sal
Ha = agua
Kih winaq kiyoja kitina chi paam la atzaam ha.
Ocano atlntico Saqnimja
Saq = blanco
Nim = grande
J a = agua
Actualizacin Lexical Poqomam
84
4
4
La saqnimja re la rukab maas nimcha chii ja.
Ocano pacfico Qannimja
Qan = amarillo
Nim = grande
J a = agua
La qannimja re la maas nim chi kiwach la chahqon cha.
Ocho millares J unmay
J un = uno
May = persona
Wulacha junmay rax rum chipaam la chakach.
Octgono Waqxaqtziik
Waqxaq = ocho
Tziik = codo
La achal loo beh waqxaqtziik.
Oficina Wibal kamanik
Wi = estar
-bal = locativo
Kamanik = trabajo
La wibal kamanik nkamaj keh la ahkunam kamanik
taqee.
Oracin Lokqorik
Lok = orden
Qorik = palabra
Naq junaj winaq nqorwa nruqor kih lokqorik reh
chikikaxamaj.
Orador Siribaneel qorik
Sirib = enredar
-aneel = agentivo
Qor = decir
-ik = sufijo de categora
Kunchalaal la ahkunam tinimit winaq taqee
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
85
4
5
siribaneel qorik taqee.
Oratoria Lokanik qorik
Lok = orden
-anik = sufijo de categora
Qorik = palabra
Rona nruwi junaj lokanik qorik reh rakuun tinimit.
O.N.U. (Organizacin de Naciones Unidas) Malooj chii tinimit
Mal = reunir
-ooj = sufijo sustantivizador
Chii = boca
Tinimit = pueblo
La malooj chii tinimit nkamaj reh nkito tii cha la
tinimit je wilqa naak kikulucham.
rgano Qabis qojoom
Qabis = mano
Qojoom = msica
La ixoq laa yah nruban naq ruqansaa la qabis qojoom.
Oro Qanmeeya
Qan = amarillo
Meeya = dinero
Rona winaq kiyoja nkikoj qanmeeya chi kalaq.
Padrino Loqtaat
Looq = aprecio
Taat = padre
La sa qaa naak kisikim junaj ruloqtaat.
Pajilla Tzubal
Tzu = chupar
-bal = instrumentalizador
Nbajaam junaj nujaa pach chaye ala junaj
tzubal.
Actualizacin Lexical Poqomam
86
4
6
Pala Lotbal akal
Lot = forma de cargar
-bal = instrumetalizador
Akal = tierra
La ahbanal paat tareeya nkikoj la lotbal akal reh
nkiqap junaj kamanik.
Palangana/guacal Pujbal
Puj = vaciar
-bal = instrumentalizador
Kotaq i xoqi i b xi oti na chi j a ruu
ki puj baal .
Paleta Raqaaj kaab
Raq = lamer
-aaj = sufijo de derivacin
Kaab = dulce
Xa ahpaare nkayja la raqaaj kaab.
Palo volador Sumajchee
Sumaj = aventar
Chee = palo/rbol
Re ka pan kitinimiit chahqon cha winaq nkiban la
xaj reh sumajchee.
Pandereta Taranbal
Taran = sonido onomatopyico
-bal = instrumentalizador
La kotaq seaq tzoo nkila naq kibichina ruu
taranbal.
Panera Kaxlanwabal
Kaxlan = extranjero
Wa = tortilla
-bal = instrumentalizador
Cha woqsaa koon la kaxlan waak chipaam la
kaxlanwabal.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
87
4
7
Pantaloneta Kut weex
Kut = corto
Weex = pantalon
La kotaq kojalaq xkikamcha kikut weex.
Pants Koonbal weex
Koon = jugar
-bal = instrumentalizador
Weex = pantaln
Xa kamta cha a koonbal weex?
Paera Maxtatbal
Maxtat = paal
-bal = instrumentalizador
Nwajaqa pan mastatbal reh nloqom cha maxtat.
Paero Maxtataneel
Maxtat = paal
-aneel = agentivo
Tiwaja loqwa qa reh ruu la maxtataneel.
Paraguas Parbal jab
Par = cubrir
-bal = instrumentalizador
J ab = lluvia
La qahaq tzoo kiparbaal koneem.
Pararrayos Pabal kojoq
Pa = parar
-bal = instrumentalizador
Kojoq = trueno
La pabal kojoq nkamaj reh man wi iil pan kinaa
paat.
Parntesis Batzbal/Balbal
Batz = envolver
-bal = instrumentalizador
Actualizacin Lexical Poqomam
88
4
8
La batzbal kikojora naq tah nruaawja chiqorora la
qork taqee chi paam junaj tzihbanik.
Parir Yeanik akon
Ye = dar
-anik = sufijo de categora
Akon = nio
La sa ixoq ah nahyuuq tareeya yeanik akon
nruban.
Parqueo Wibal chiich
Wi- = estar
-bal = instrumentalizador
Chiich = carro, hierro
Nimnim la wibal chiich laa.
Parrilla Pajbal tiwik
Paj = asar
-bal = instrumentalizador
Tiwik = carne
La sa ixoq xiloq ak rupajbaal tiwik.
Partero/a Kuluneel akon
Kul = encontrar
-uneel = agentivo
Akon = nio
La sa nana kuluneel akon yah sikooj pan
ti ni mi t.
Partido Mulanik
Mul = montn
-anik = sufijo de categora
Chi paam la tinimit ixiim akal re ka kaxlan winaq
nkiban mulanik, ruuum re ka keh nkjaam kiwaa
pan qanaa.
Partitura Qojoom juuj
Qojoom = msica
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
89
4
9
J uuj = papel
La qojoneel re ka kiqahna ruu kiqojoom juuj.
Pasador Chapbal chii paat
Chap = prensar
-bal = instrumentalizador
Chii = boca
Paat = casa
Cha kojkoon korik la chapbal chii paat.
Pasamontaa Batzbal jolom
Batz = envolver
-bal = instrumentalizador
jolom = cabeza
La iloq nkikojom naq batzbal jolom naq xkiban iloq.
Pasaporte Iksbal juuj
Iks = pasar
-bal = instrumentalizador
J uuj = papel
La qaa man xkiyeta cha riksbal juuj.
Pasarela Iksbal winaq
Iks = pasar
-bal = instrumentalizador
Winaq = persona
La iksbal winaq tareeya nkamaj reh pan kibee chiich.
Pasta dental Uxlaab chii
Uxlaab = olor
Chii = boca
Nakojom qijqiij la uxlaab chii kiroo reh najosqii abaaq.
Paterno Tatal
Tat = padre
-al = sufijo de categora
Chahqon aka imasaq kiroo tatal kiila.
Actualizacin Lexical Poqomam
90
4
0
Patn Bensbal oqis
Bens = caminar
-bal = instrumentalizador
Oqis = pie
La sa kojool xuqap oqik ruuum nrajaam bensbal oqis.
Patinar Bensanik oqis
Bens = caminar
-anik = sufijo de categora
Oqis = pie
La sa qaa tzoo nrila nruban bensanik oqis.
Patrocinador Tooneel kaay
To = ayudar
-oneel = agentivo
Kaay = venta
La ahriis akach galaan tooneel kaay keh koonik
taqee.
Patrocinar Toonik kaay
To = ayudar
-nik = sufijo de categora
Kaay = venta
La ahriis akach kiroo toonik kaay nruban.
Patrocinio Tobal kaay
To = ayudar
-bal = instrumentalizador
Kaay = venta
Kih kayaneel nkiye galaan tobal kaay.
Patrulla Chajanbal
Chaj = cuidar
-an = sufijo de categora
-bal = insrumental
Rona tareeya ahchajanbal naak kibeja pan tinimit.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
91
4
!
Patrullar Chajanik
Chaj = cuidar
-anik = sufijo de categora
La imasaq xqarara keh chikiban chajanik
Pavimento Tzaqbee
Tzaq = pared
Bee = camino
Kunchal aal wi naq nkaacha tzaqbee chi
ki b ee.
Pecera Karbal
Kar = pez
-bal = instrumentalizador
Kiroka kotaq kar wila chi paam la karbal.
Pedagogo Kuhtaneel bee
Kuht = ensear
-aneel = agentivo
Bee = camino
La kuhtaneel bee kikamaj reh kikamana kuu
kuhtaneel.
Pechuga Wach kux
Wach = frente
Kux = corazn
La ma paatux laa suqsuq ma wach rukux.
Peinador Xijaneel
Xij = peinar
-aneel = agentivo
La ixoq laa tzoo nkamana reh xijaneel.
Peinar Xijanik
Xij = peinar
-anik = sufijo de categora
La kamanik reh xijanik rona naak ruyeem meeya.
Actualizacin Lexical Poqomam
92
4
"
Peinera Xijbalbal
Xij = peinar
-bal = instrumentalizador
-bal = locativo
Chi paam la xijbalbal laa kih qawinaqel kikamana.
Peinero Ahxijbal
Ah = prefijo de oficio
Xij = peinar
-bal = instrumentalizador
La ahxijbal laa kiroka kotaq xijbal nrukayaj.
Pelador Chalaneel
Chal = pelar
-aneel = agentivo
Pan tinimit kih chalaneel aaq wilkee.
Peletera Tzujumbal
Tzujum = cuero
-bal = instrumentalizador
Chi paam la tzujumbal laa kiroo tzujuum
nkaayj a.
Peletero Tzujumaneel
Tzujum = cuero
-aneel = agentivo
La tzujumaneel laa tzoo rukamaniik.
Peluquera J oybal is
J oy = cortar
-bal = locativo
I s = cabello
Pan tinimit rona kih cha joybal is wilkee.
Peluquero J ohyaneel is
J ohy = cortar
-aneel = agentivo
I s = cabello
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
93
4
#
Nwajaqa reh ruu la johyaneel is.
Pena Kapee
Kape = pena
Naq junaj winaq man suqta wila rukux ruuum wila
rukapee.
Penacho Taqbal jolom
Taq = adornar
-bal = instrumentalizador
J olom = cabeza
La ahxaj yah nkiraq rukoor nkiban la taqbal
jolom.
Pensum Malooj kuht
Mal = recoger
-ooj = sustantivizador
Kuht = ensear
La malooj kuht nkamaj reh niltaja qasa naak
kikamam la akon.
Pentagrama J orahch
J o = cinco
Rach = rayar
La jorahch nkamaj reh natzihbaam la kutbal
qojoom taqee chi wach.
Perfume Kojikbal baqel
Kojik = oloroso
-bal = instrumentalizador
Baqel = cuerpo
La qahaq re la nkikoj maas kojikbal baqel.
Peridico Kihwach juuj
Kih = bastante
Wach = frente
J uuj = papel
Actualizacin Lexical Poqomam
94
4
$
Chi wach junaj kihwach juuj ntzirsaja choqpa qasa
taqee qijqiij.
Perito contador Ehlaneel
Ehl = contar
-aneel = agentivo
La ehlaneel taqee re la nkila meeya chi paam junaj
tojbal.reh kamanik.
Personal docente Kuhtaneel kamanoon
Kuht- = ensear
-aneel = agentivo
Kaman = trabajar
-oon = agentivo
Kunchalaal kuhtaneel kamanoon reh kuhtbal
taqee nkiban kinimqiij reh la poh junio.
Petrleo Koxqool
Kox = negro
Qool = resina
La akal ahpa neesja koxqool pan kiqab bojomaq
wila.
Piano Kaxlantzalab
Qojoom = msica
Qabis = mano
Reh naqansaam junaj kaxlantzalab nraa nakohla chi riij.
Pichel Tuqbal
Tuq = forma de llevar lquido
-bal = instrumentalizador
La sa ixoq laa nrukayaj tuqbal taqee.
Pincel Kajchulbal
Kaj = medida de menudeo
Chul = pintar
-bal = instrumentalizador
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
95
4
%
Qacha kotaq kajchulbal reh ruu la imaas laa.
Pizarrn Wachbaltzihb
Wach = frente
-bal = instrumentalizador
Tzihb = escribir
Onteera taqee kuhtaneel nkikoj wachbaltzib reh
kikuhtana.
Plan Lokkamanbal
Lok = orden
Kaman = trabajar
-bal = instrumentalizador
Kunchalaal kuhtaneel nkiban junaj kikamanbal
jaabjaab.
Plancha J ariksbal tziyaq
J arik = recto
-s = sufijo de derivacin
-bal = instrumentalizador
Tziyaq = ropa
Koore xa loqkoon la ajariksbal tziyaq.
Planeta mercurio Qan chimiil
Qan = amarillo
Chimiil = estrella
La qan chimiil re ka nawila ruu naj kaybal.
Planificador Lokkamanoon(m)
Lok = orden
Kaman = trabajar
-oon = agentivo
La lokkamanoon re la winaq nruban lokkamanik.
Planificar Lokkamanik
Lok = orden,
Kaman = trabajar
Actualizacin Lexical Poqomam
96
4
&
-ik = sufijo de categora
Kunchalaal kuhtaneel nkiban lokkamanik
Plata Saqmeeya
Saq = blanco
Meeya = dinero
Najtir kotaq ixoqiib nkikoj naq chi kalaq chiqaal la
saqmeeya.
Plural Kihal
Kih = bastante
-al = sufijo de categora
Chi paam qaqorbal wilkee la kihal qorik.
Poema Looqqorik
Loo = apreciar
Qorik = palabra
J an xnutzihbaa junaj looqqorik reh nutinimiit.
Portaminas Kihjutzihb
Kih = bastante
J u = nariz, punta
Tzihb = escritura
La kayaneel reh pan kaaybal kih kihjutzihb
nkikam cha.
Preposicin Tunbal qorik
Tun = unir
-bal = instrumentalizador
Qorik = palabra
La tunbal qorik kikamaj je nruqor la rubih.
Preprimaria Chapbal jaab
Chap = agarrar
-bal = instrumentalizador
J aab = ao
Rona kihcha winaq nkiye kotaq kakuun pan
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
97
4
/
chapbal jaab.
Amrica Abyayala (p)
Abyayala
Abyayala bih la akal keh najtir qamama pan qorbal.
Primaria Peetkuht
Peet = primero
Kuht = ensear
Chi paam la rupaaal peetkuht kiwi waqiib jaab.
Primo mayor Xikinasbees
Xikin = oreja
Asbees = hermano mayor
La sa qaa laa qijqiij nbeja ruu ruxikinasbees.
Primo menor Xikinchaaq
Xikin = oreja
Chaaq = hermano menor
Wila chahqon ki xikin kichaaq kiib man kata
kiib.
Principio Qehpanbal
Qehp = empezar
-an = sufijo de categora
-bal = instrumentalizador
Onteera qasa nrubantaja wila junaj qehpanbal reh.
Problema Kaxkiil
Kax = dolor
-kiil = sufijo derivacional
Reh onteera kikachariik winaq xa wila la rukaxkiil.
Producir Ehsanik
Ehs = sacar
-anik = sufijo de categora
La tinimit Palaq ja re ehsanik cafe.
Actualizacin Lexical Poqomam
98
4
(
Productor Ehsaneel
Ehs = sacar
-aneel = agentivo
La imaas laa reh junaj ehsaneel.
Prostituta Ahchiyub
Ah = profesin
Chi = boca
Yub = punta de la columna
La la ojonaq junaj ixoq pach reh nkamana reh ahchiyub.
Proteger Toonik
To = ayudar
-nik = sufijo de categora
La sa imaas xiye junaj toonik keh kotaq akon
Psicomotriz Baqalkamanik
Baqal = cuerpo
Kamanik = trabajo
Qabanta baqalkamakik kuu kotaq akon.
Puerto Okbal chii ja
Ok = entrar
-bal = instrumentalizador
Chii = boca
J a = agua
Tziyuuq re ahpa wila la maas nim okbal ja, bih
Quuq.
Pulmn Pospoy
Pospoy = pulmn
La sa mama laa kaxacha rupospoy ruuum tareeya
iiq nruban.
Pulmn derecho Kux pospoy
Kux = mejor, el bueno
Pospoy = pulmn
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
99
4
)
La sa mama kaxa xuban rukux pospoy reh qehba.
Pulmn izquierdo Ahtzeet pospoy
Ah = profesin
Tzeet = zurdo
Pospoy = pulmn
La kojool kaxa nki rutzeet pospoy ruuum xkoona
koneelaab.
Punto Pees
Pees = gota
J unaj pees nkojora xam reh naq kuusja junaj. ka pees.
Punto y coma Pees kat
Pees = gota
Kat = pedacito
La pees kat nkojora ar chi paam taqee la lokqorik.
Queso crema Qoorkeexa
Qoor = masa
Keexa = queso
La kamanoon xyera keh reh kikusbal qoorkeexa
ruu kinaq.
Radio Tzirsanbal
Tzirsan = discurso
-bal = instrumentalizador
Pan tinimit tzoo nkibaraj Qawinaqel tzirsanbal.
Rastro Kansbal waakax
Kans = matar
-bal = instrumentalizador
Waakax = vaca
Pan tinimit Palaq ja wach kaab kansbal waakax
wila.
Rasuradora J ookbal chii
J ook = raspar
Actualizacin Lexical Poqomam
100
5
=
-bal = instrumentalizador
Chii = boca
Tahcha reh la jookbal chii.
Receptor Kulaneel qorik
Kul = encuentro
-eel = agentivo
Qorik = palabra
Chi paam la malooj chii winaq kunchalaal xiwi
kulaneel qorik.
Recurso Kamajbal
Kamaj = usar
-bal = instrumentalizador
J unaj kamanoon junpala nruwi reh rukamajbaal.
Redoblante Rakabal
Rak- = sonido onomatopyico
a = vocal epenttica
-bal = instrumentalizador
Kih akon kuhtajeel nkiqansaa rakabal reh nimqiij pan tinimit.
Refaccin Kuxuuj
Kux = comer
-uuj = sufijo pluralizador
Kotaq akon reh kuxuuj nyera yejal qijbal reh
kikuxuuj.
Regin Chaqooj
Chaq = repartir
-ooj = sustantivizador
La tinimit iximakal chaqooj paam.
Regla Ehtbal
Eht- = medir
-bal = instrumentalizador
la ehtbal nkamaj reh narahcham pach nawehtaam
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
101
5
1
wach juuj.
Reglamento Kurikbal
Korik = bueno
-bal = instrumentalizador
J unaj korikbal nkamaj reh korik chibeja junaj
kamanik.
Regulador de voltaje Tzabbal qaaq
Tzab = recibir
-bal = instrumentalizador
Qaaq = fuego
La tzabbal qaaq xkamaj reh man xkahta ta la
kembal tzihb.
Regular Kirosa
Kiro = bien
Sa = partcula
Kirosa wilkee kotaq akon.
Relacin Qorikal
Qorik = palabra
-al = sufijo de categora
Kunchalaal winaq kiroo nwi kiqorikaal kuu chahqon
cha.
Religin Nimbal kux
Nim = grande
-bal = instrumentalizador
Kux = corazn
Kih winaq sachooj kinoooj ruu la kaman nimbal
kux wilkee.
Reloj Ehtbal qiij
Chaq = separar
-bal = sufijo
Qiij = padre sol
Actualizacin Lexical Poqomam
102
5
2
Kunchalaal kamanoon nkaa nkikoj junaj kehtbal
qiij
Remache Chapbal tziyaq
Chap = cerrar/tapar
-bal = instrumentalizador
Xjaq qa la chapbal tziyaq reh la apot.
Repaso Kapachajanik
Ka- = dos
Pach- = vez
-ajanik = sufijo de categora
Chi paam j unaj k uhtani k nkamaj nb antaj a
j unaj .
Rescatar Kolonik
Kol = rescatar
-ik = sufijo de categora
La sa kojool ko xki kol chi rooj ja.
Respeto Kuxnoooj
Kux = corazn
Noooj = consejo
Kunchalaal akon kiroo nwi kuxnoooj.
Revista Kailaljuuj
Ka = dos
I l = ver
-al = sufijo de categora
J uuj = papel
La kailaljuuj mankiilta cha jumpalare la juuj maas
kih tzaaq nbantaja.
Rima Kulqaap
Kul = encuentro
Qaap = mordisco
La tzirsanik qorik laa wila kulqaap reh.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
103
5
3
Ropero Sobaal
So = ropa
-bal = instrumentalizador
Onteera la akon kuhtajeel wila ki sobaal.
Rtulo Qorsbal
Qor = decir
-s = sufijo de derivacin
-bal = instrumentalizador
La laaq naak kikojom koon junaj qorsbal.
Sabidura Noojinik
Nooj = consejo
-inik = sufijo
Kunchalaal kotaq winaq wila ki noojinik.
Sabio Noojoneel
Nooj = sabidura
-oneel = agentivo
J ujun aka kotaq akon noojoneel kiaasja pan tinimit.
Sala Wibal qoroneel
Wi = estar
-bal = instrumentalizador
Qor = hablar
-oneel = agentivo
Cha saqsaacha la wibal qoroneel ronatii.
Saln Kulbalpaat
Kul- = encontrar
-bal = instrumentalizador
Paat = casa
Chi paam junaj kulbalpaat nwi choqpa
katooj .
Salvaje Ah pan qajas
Ah = profesin
Actualizacin Lexical Poqomam
104
5
4
Pan = en
Qajas = monte
La chikop ah pan qajas kow kijapwa.
Sanitario Chulkolbal
Chul = orn
Kol = posicional de sentar
-bal = instrumentalizador
Kotaq akon pan kuhtbal nkutura keh qasa rukoor
nkijom la chulkolbal.
Saturno Inuupchimiil
Inuup = ceiba
Chimiil = estrella
La inuupchimiil re la maas nim wila taxaaj reh chi
kiwach la chahqon cha.
Saxofn Qoroqbal
Qoroq = palabra onomatopyica
-bal = instrumetal
J unaj ahqoroqbal ntihka nqahna talam reh
nrubanam qojoom.
Seccin Chaqbal
Chaq = separar
-bal = locativo
Onteera taqee jaab reh kuhtanik wila chaqbal
keh.
Secretaria (o) Tzihbaneel
Tzihb = escritura
-aneel = agentivo
J an nkuhtaam wiib reh tzihbaneel.
Secundaria Rukab kuht
Rukab = segundo
Kuht = ensear
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
105
5
5
Chi paam la rupaaal rukab kuht kiwi oxib jaab
Sentido Kachbal
Kach = vida
-jiil = sufijo de derivacin
Kunchalaal winaq wila jooob qakachjiil.
Ser vivo Kachjilaal
Kaach = vida
-jiil = sufijo de derivacin
Kunchalaal la wila qakachariik joj kachjilaal.
Seres vivos Kachbal
Kach = vida
-bal = instrumentalizador
La kachbal re onteera la wila kikachariik.
Serie de luces Muliliin qaaq
Muliliin = montn
Qaaq = fuego
La sa ixoq xooruloq qa muliliin qaaq pan kaybal.
Serrucho/aserradero J eqbal chee
J eq = cortar palo
-bal = instrumentalizador
Chee = rbol
Ma jeqbal chee loo tzoo nruban keh chee.
Sesin/ reunin Malooj iib
Mal = recoger
-ooj = sufijo sustantivizador
Iib = reflexivo
La winaq qawinaqel kipana pan malooj iib naq
kiyuqura.
Signo Kutbal
Kutbal = sealar
Actualizacin Lexical Poqomam
106
5
6
-bal = instrumentalizador
La kutbal qojoom nkamaj reh natzihbaam biich
taqee.
Signos de interrogacin Kutbal pahqanik
Kut = sealar
-bal = instrumentalizador
Pahq = preguntar
Anik = sufijo
La kutbal pahqanik nkojara naq nbantaja junaj
pahqanik.
Signos gramaticales Kutbal tzihb
Kut = sealar
-bal = instrumento
Tzihb = escritura
La kutbal tzihb re la nkiqar qasa rukoor nrilam
wach juuj junaj winaq.
Slaba Chii
Chii = pedazo/boca
Chi paam qaqorbal la qorik nkichaq ar kiib chi
kotaq chii.
Silogismo Oxlok
Ox = raz de tres
Lok = orden
La winaq wila nim kinoooj kiqorwa chi oxlok
qorik.
Singular J unal
J un = uno
-al = sufijo de categora
Chi paam onteera qorbal wilkee la junal qorik
Sintaxis Lokol qorik
Lok = orden
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
107
5
7
-ol = sufijo de categora
Qorik = palabra
La lokol qorik re la nkamana pa naa qorbal
taqee reh nrila qasa kilok nkikam aka.
Siper Tzapbal chi wach
Tzap = cerrar/tapar
-bal = instrumentalizador
Chi = preposicin, en
Wach = frente
La weex loo tah kanaar la rutzapbal chi wach.
Sistemtico Lokkuht
Lok = orden
Kuht = ensear
Nkikam lokkuht kotaq akon chipaam junaj
kuhtbal.
Solicitud Pahqanik juuj
Pahq = preguntar
-anik = sufijo de categora
J uuj = papel
Reh nawoja sikim kamanik nkipahqaa junaj pahqanik juuj.
Solvente Tahkas
Tah = no hay
Kas = deuda
Tahkas chikiij la kuhtajeel
Sonido Pan ralaq
Pan = preposicin, en
R = tercera persona singular
Alaq = pescuezo
Man mareen ta pan ralaq la imaas naak ruqorwa.
Subordinador J uuneel
J uun = meter
Actualizacin Lexical Poqomam
108
5
8
-eel = agentivo
Chi paam qaqorbal wila kee lok qorik ah pa
chahqon juuneel taqee
Sujeto Ahbanal
Ah- = profesin
Ban = hacer
-al = sufijo de categora
Chi paam junaj lok qorik wila la ahbanal qasa.
Sustantivo Bihnaal
Bih = nombre
-naal = sufijo
Qakuhtaa ta qiib pana la bihnaal.
Talador J eqaneel chee
J eq = cortar
Aneel = agentivo
Chee = rbol
La sa imaas ah pan tinimit tzoo nkila kuu ixoqiib
ruuum jeqaneel chee.
Tallador, escultor Pahlaneel/Pihlaneel
Pahl = tallar
-aneel = agentivo
La pahlaneel loo kiroka kamanik nruban.
Tartamudo Tartaraaq
Tarta = mudo
R = tercera persona singular
Aaq = lengua
La sa imaas laa tartaraaq reh nqarwa.
Tatarabuelo Cheek mama
Cheek = rodilla
Mama = abuelo
La rucheek mama ma Luch ko nbeja sin
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
109
5
9
chi mi n.
Tataranieto Cheek maam (p)
Cheek = rodilla
Maam = nieto
La rucheek maam sa imaas laa man qorwa ta.
Teatro Banalachal
Banal = hacer
Aachal = imitacin
Keh la kuhtajelaab kiroo nkutura keh la banalachal reh
chikatalii maas pa naa kikachariik winaq.
Tecla Puchbal
Puch = apachar
-bal = instrumentalizador
J unaj tzalab nqahna ruuum la puchbal taqee.
Tcnicas Banbal kamanik
Ban = hacer
-bal = instrumentalizador
Kamanik = trabajo
J unaj kuhtaneel kiroo chiwii qiij qiij kibanbaal kamanik.
Tcnico Banbalkamanoon
Ban = hacer
-bal = instrumentalizador
Kamanoon = trabajador
Nqajaam junaj banbalkamanoon chipaan la kuhtbal
loo.
Telfono Xikinbal
Xikin = oreja
-bal = instrumentalizador
Kunchalaal winaq nkikoj xikinbal.
Televisor Achbal
Kay = ver
Actualizacin Lexical Poqomam
110
5
0
-bal = instrumentalizador
Kunchalaal winaq nkila Achbal.
Templado Tzabalik
Tza = caliente
Balik = medio
Qatinimiit re junaj tzabalik akal.
Ta Xikintuut
Xikin = oreja
Tuut = madre
La sa ixoq laa xikintuut jaar la wula ayupa.
Tienda de camisas Kamixanbal
Kamixan = camisa
-bal = lugar
Armiita kih kamixanbal wila.
Tilde Koxomtzihb
Koxom = eco
Tzihb = escritura
Chahqon winaq quun reh nkikam reh nkikoj
koxomtzihb reh kitzihbana.
Timbal Pujubal
Puj = golpe de espalda
-u- = vocal epenttica
-bal = instrumentalizador
La pujubal reh rona kibantaja ruu chiihch.
Timbre Qansbal chiipaat
Qans = tocar
-bal = instrumentalizador
Chii = boca
Paat = casa
Rona winaq qawinaqel nkikoj cha ar qansbal chi
kipaat.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
111
5
!
Timn para bicicleta Chapbal kaxlan keej
Chap = agarrar
-bal = instrumentalizador
Kaxlan = extranjero
Keej = caballo
Rona kotaq apiy akon qawinaqel kataliimcha
nkichap chapbal kaxlan keej.
To Xikintaat
Xikin = oreja
Taat = padre
Kunchalaal winaq wila junaj xikintaat.
Tipo Wach
Wach = frente
Ruu la sa imaas laa wila kih wach qajas.
Tipos de reptiles Wach aaq
Wach = frente
Aaq = serpiente
Pan kichee reh palaq ja wila kih wach aaq.
Trabajadores del sexo Ahkaman baqel
Ah = profesin
Kaman = prestar
Baqel = cuerpo
La winaq ahkaman baqel nkiban meeya re ka reh chaqab.
Trabalenguas Suquuj qorik
Suq = enredar
-uu = sufijo
Qor = decir
-ik = sufijo de categora
Kih kotaq akon kuhtajeelkataliim nkiban suquuq qorik.
Tragedia Chumpajanik
Chumpaj = adolorido/ trizteza
Actualizacin Lexical Poqomam
112
5
"
-anik = sufijo de categora
Naq wi junaj chumpajanik man suq ta kikux wi winaq.
Trampa Chapbal chikop
Chap = agarrar
-bal = instrumentalizador
Chikop = animal
Yahwuk kiroo nkojara koon junaj chapbal chikop.
Trampa para ratn Chapbal choh
Chap = agarrar
-bal = instrumentalizador
Choh = ratn
La sa ixoq xiloq aka oxib chapbalchoh.
Transmisor Taqbal tzirsanik
Taq = mandar/ enviar
-bal = instrumentalizador
Tzirs = disertar
-anik = sufijo de categora
La winaq taqee naak kimalam meeya reh nkiloqon
junaj taqbal tzirsanik.
Transportador Ehtqahsabal
Eht = medir
Qahs- = pasar de un lugar a otro
-sa = sufijo de derivacin
-bal = instrumentalizador
Kunchalaal akon kuhtajeel nkamaj keh la
ehtqahsabal.
Transporte areo Qahsbal taxaaj
Qahs = pasar
-bal = instrumentalizador
Taxaaj = arriba
Re ka la bojomaq tareeya nkikoj la qahsbal taxaaj.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
113
5
#
Transporte martimo Qahsbal pan ja
Qahs = pasar, transportar
-bal = instrumetal
Pan = preposicin
J a = agua
Chi paam junaj kuhtbal junaj nkikut reh qasa re la
qahsbal pan ja.
Transporte terrestre Qahsbal winaq
Qahs = pasar, transportar
-bal = instrumentalizador
Winaq = persona
Reh la qiiq taqee rona tareeya kikamaj la qahsbal winaq.
Trpano J ojbal chee
J ooj = agujero
-bal = instrumentalizador
Chee = rbol
Nutaat xuloq cha junaj ak jojbal chee.
Tringulo Oxtziik
Ox- = tres
Tziik = codo
La oxtziik re la aachal wila oxib tziik reh.
Tro Oxahbiich
Ox = tres
Ah = oficio/profesin
Biich = canto
Yahwur pan tinimit tah je oxahbiich wula.
Trompeta Tuhbal
Tuh- = sonido poqom
-bal = instrumentalizador
La qojoom tuhbal re aka imasaq maas kiqaansaja
reh.
Actualizacin Lexical Poqomam
114
5
$
Tubo Balaba chiich
Balaba = cilindrico
Chiich = hierro
La kohqeel laa xkichay ruu junaj balaba chiich.
Tnel J ulbee
J ul = cueva
Bee = camino
La julbee kikamaj reh nbanja kibee la chiich taqee.
Una libra J unchiij
J un = uno
Chiij = medida de puo
Cha loq cha junchiij kaq kinaq.
Universidad Nimkuhtbal
Nim = grande
Kuht = ensear
-bal =instrumentalizador
J aabjaab nwi nimqiij chi paam la nimkuhtbal.
Vacaciones J ilinik
J il = descansar
-inik = sufijo de categora
La kamanoon nkaa junaj jilinik reh chi paam junaj jaab.
Vaquero Chapaneel waakax
Chap = agarrar
-aneel = agentivo
Waakax = vaca
Xkitohqaa reh ruu junaj wakax la chapaneel wakax.
Vecino Uch paat
Uch = compaa
Paat = casa
J unaj kiroo runoooj nruban ruu ruch paat reh jaare
wila qakeh ruu naqorwa.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
115
5
%
Ventana Naqach paat
Naqach = ojo
Paat = casa
Pan tinimit kunchalaal winaq naak kibanam
nimaqnaqach paat.
Ventilador Yeal teew
Yeal = dar
Teew = aire
Re ka kaxlan winaq nkaa nkikoj pan kipaat la yeal
teew.
Verbo Banal
Ban = hacer
-al = sufijo de categora
Rona nqakamam qasa re junaj banal.
Vestuario Tziyaqbal
Tziyaq = ropa
-bal = instrumentalizador
Kunchalaal winaq nkaacha tziyaqbal chi kibee.
Viajero Bejal
Bej = caminar
-al = sufijo de categora
Pan qatinimiit kih ah bejal wilkee.
Violn J itzjitz
J itz = sonido onomatopyico
Pan qatinimiit la ahjitzjiitz kiqahna ar chi riij ahxaj.
Violn J inibal
J in = sonido onomatopyico
i = vocal epenttica
-bal = instrumentalizador
Pan qatinimiit kih kotaq imasaq nkiqansaa la
jinibal.
Actualizacin Lexical Poqomam
116
5
&
Vocal Rukuxtzihb
Ru- = tercera persona singular
Kux = corazn
Tzihb = escritura
La qorbal Poqom wila lajeeb rukuxtzihb
Volar Rupunik
Rup = volar
Unik = sufijo
La sa chip naak rupunik.
Volcn de agua J unajpu yuuq
J un = uno
Ajpu = cerbatanero
Yuuq = volcn
La winaq ah junchaq ja tzoo nkila la J unajpu
yuuq.
Yeso Chuuntzihb
Chuun = cal
Tzihb = escribir
La chuuntzihb nkojora reh natzihbana wachtzihb.
Yoyo Sumkoybal
Sum = aventar
Koy = jugar
-bal = instrumentalizador
La sa xilo xukohpaa rujoloom chi sumkoybal.
5
/
J arikaliil
Trminos J urdicos
5
(
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
119
5
)
Abogado defensor Tooneel kaa
To = raz de ayudar
-oneel = agentivo
Kaa = pleito
La sa ixoq xusik junaj rutooneel kaa.
Acta judicial Tzihbamaj kaa
Tzihb = escribir
-amaj = sufijo de categora
Kaa = pleito
La ahwalaq xoqsaa junaj tzihbamaj kaa.
Acusacin Suhbanik
Suhb = acusar
-anik = sufijo de categora
La imaas xwi junaj suhbanik chi riiij.
Acusado Suhbamaj
Suhb = acusar
-amaj = sufijo de categora
La winaq suhbamaj xwi koon pan choqbal.
Acusador Suhbaneel
Suhb = acusar
-aneel = agentivo
Pan kibajar xkiyuq la suhbaneel ruu la ahwalaq.
Acusar Suhbanik
Suhb = acusar
-anik = sufijo de categora
La sa ixoq xuban suhbanik chi riij rubijiil.
Administracin pblica Kamanoon tinimit
Kamanoon = trabajador
Tinimit = pueblo
Chahqon kamanoon reh kamanoon tinimit
kikamana korik.
Actualizacin Lexical Poqomam
120
6
=
Agraviado Tzaooj
Tza = molestar
-ooj = sustantivizador
La tzaooj winaq xkiyuq pa rupaat ahwalaq.
Albedro Suq sikooj
Suq = sabroso
Sik = buscar
-ooj = sustantivizador
Kunchalaal winaq wila ki suq sikooj.
Allanamiento Okik pan paat
Okik = entrar
Pan = en
Paat = casa
Chi rupaat la kamal bee xioki pan paat.
Amparo Pabal kaa
Pa = raz estatival, parado
-bal = sufijo
Kaa = pleito
La tooneel winaq xiye junaj pabal kaa pa naa
la suhbamaj.
Anarqua Sachwachiij
Sach = confusin
Wach = frente
-iIij = sufijo de derivacin
Chahqon tinimit junchaq cha akal kowila pan kinaa
la winaq sachwachiij.
Apelacin especial Waqtanaq kaa
Waqta = levantar
Naq = adverbio de tiempo
Kaa = pleito
Kunchalaal winaq xkipahqaa junaj waqtanaq kaa pan
kinaa la kuch pach.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
121
6
1
Apertura del juicio oral Qehpenik qorikaal kaa
Qehp = empezar
-enik = sufijo de categora
Qorik = hablar/palabra
-aal = sufijo de categora
Kaa = pleito
La ahwalaq xuqap qa la Qehpenik qorikaal kaa.
Arresto domiciliario Chapooj pan paat
Chap = agarrar
-ooj = sustantivizador
Pan = en
Paat = casa
La chapooj pan paat nbataja naq re chi ahwalaq.
Artculo Qat
Qat = tanda/ medida
Chi paam la 66 qat reh la juuj reh la korikbal tinimit
nqorwa pa kinaa winaq qawinaqel.
Asesinato Kaansanik
Kans = muerte
-anik = sufijo de categora
Chi paam taqee la qiij rona tareeya kaansanik naak ruwi.
Autonoma Talam riib
Talab = solo
-riib = reflexivo
La kunam taqee tinimit katalam kiib reh kikamana.
Burocracia Bejik juuj
Bejik = caminar
J uuj = papel
Rona qiij reh wula qa na banam tareeya bejik juuj rukam aka.
Capacidad de ejercicio Ansil kamanik
Ansil = fuerza
Actualizacin Lexical Poqomam
122
6
2
Kamanik = trabajo
Wula kih winaq wula keh la ansil kamanik.
Capacidad jurdica Ransil kirobal kachariik
R = tercera persona singular
Ansil = fuerza
Kiro = bueno
-bal = instrumentalizador
Kachariik = vida
Chipaam la tinimit joj onteera wula qeh la ransil
kirobal kachariik.
Capitalismo Nim bojomil
Nim = grande
Bojomil = riqueza
Chipaam la tinimit Armiita qah qeja ar qa chipaam la
nim bojomil.
Captura Chapanik
Chap = agarrar
-anik = sufijo de categora
La ixoqiib ahchinaqach wila chapanik chi kiij.
Casacin Xikin toonik
Xikin = oreja
To = ayudar
-onik = sufijo de categora
La xikin toonik nyera chiwach la nim kamalbee.
Caso fortuito Koreetiil
Koreet = de repente
-iil = sufijo de derivacin
La koretiil re la qasa nkikuluchaj je kore eet.
Cateo Sikooj pan xaraal
Sik = buscar
-ooj = sustantivizador
Pan =en
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
123
6
3
Xaraal = sitio
Chi rupaat ma Lu xwi junaj xikooj pan xaraal.
Causa Ruubilaal
R- = tercea pesona singular
Uuub = causa
-ilaal = sufijo de derivacin
Qasa re ruubilaal la kaa.
Chantaje Taranik
Tar = engaar
-anik = sufijo de categora
J unaj kayaneel naak rubanam taranik keh la winaq
ah pan tinimit.
Citacin J ihkanik
J ihk = aviso
-anik = sufijo de categora
La suhbamaj winaq taqee xwi jihkanik keh.
Citado J ikooj
J ik = citar
-ooj = sustantivizador
Man xpana ta jikooj winaq chi paam la qorik kaa.
Coaccin Kaxkiil toj
Kax = dolor
-iil = sufijo de derivacin
Toj = pago
La sa imaas laa wula junaj kaxkiil toj nribanam.
Codificacin J arikaliil
J arik = recto
-iil = sufijo de derivacin
La winaq taqee naak kikamana reh la jarikaliil.
Cdigo J arikaal
J arik = recto
Actualizacin Lexical Poqomam
124
6
4
-aal = sufijo de categora
Chi wach juuj nkan taqee kih jarikaal.
Cdigo civil Rujarikaal winaq
Ru- = tercera persona singular
J arik = recto
-aal = sufijo de categora
Winaq = persona
Reh nrikorpaja ontera peet nkilam wach la rujarikaal winaq.
Cdigo penal J arikaal toj
J arik = recto
-aal = sufijo de categora
Toj = pago
Reh kilan qasa rumaak koo nkilam wach la jarikaal toj.
Coercibilidad Pahqanikaal
Pahq = pedir
-anik = sufijo de categora
-aal = sufijo de categora
Reh chibantaja onteera kiroo nqaban junaj
pahqanikaal.
Comisin rogatoria Nim tinimit qorik
Nim = grande
Tinimit = pueblo
Qorik = palabra
Rona nriwii junaj nim tinimit qorik yahwur Armiita.
Compraventa Lokkayooj
Lok = orden
Kay = venta
-ooj = sustantivizador
Naq wula qa nkikayam aweh la ban junaj
lokkayooj.
Comunismo Kamoniil
Kamoon = comunin
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
125
6
5
-iil = sufijo de derivacin
Wula junaj nim tinimit wulkee chipaan la kamoniil.
Concreto Qoxqanaal
Qoxq = verdad
-aal = sufijo de categora
Wula winaq nkiban onteera qoxqanaal reh junaj
kamanik.
Condena Tojonik may
Toj = pago
-onik = sufijo de categora
Maak = culpa
La iloq xkiye jooob jaab reh rutojonik may.
Conducta Rukoor noooj
Ru = tercera pesona singular
Koor = bueno
Noooj = sabidura
Wula akon taqee walaan rukoor noooj keh.
Congreso Malooj kurikbal
Mal = recoger
-ooj = sustantivizador
Kurik = correcto
-bal = instrumentalizador
Wula pach nwiqa kaa chipaam la molooj kurikbal.
Consaguinidad Kikelaal
Kik = sangre
-aal = sufijo de categora
Laa kichaaq kiim ruuum kikelaal.
Consecuencia Lokolaaj
Lok = orden
Olaaj = sustantivizador
Onteera qasa wula junaj lokolaaj.
Actualizacin Lexical Poqomam
126
6
6
Consensual Choqchiibal
Choq = cortar
Chii = boca
-bal = instrumentalizador
Wula winaq nkibanam la choqchiibal.
Consentimiento Kiroo kux
Kiroo = bueno
Kux = corazn
Onteera nbantaja reh ruu kiroo kux.
Constitucin Rukux noooj
Ru = tercera persona singular
Kux = corazn
Noooj = sabiduria.
Onteera tinimit wula rukux noooj.
Contencioso Suqinaal
Suq = enredar
-aal = sufijo de categora
La suqinaal ruuum wula qasa kichejeem chiriij.
Contrato Lokbal kux
Lok = orden
-bal = instrumentalizador
Kux = corazn
Wula kamanik nbantaja reh ruu la lokbal kux.
Convencin Kirobal kux
Kiro = bueno
-bal = instrumentalizador
Kux = corazn
La kaab kichaaq kiib kibanam junaj kirobal kux.
Corte de Constitucionalildad Malooj tobal tinimit
Mal = recoger
-ooj = sustantivizador
To = ayudar
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
127
6
7
-bal = instrumentalizador
Tinimit = pueblo
Chipaam la malooj tobal tinimit la rukamaniik re
nruchejana.
Costumbre jurdica Bantajik kachariik
Ban = hacer
-tajik = sufijo de categora
Kachariik = vida
La bantajik kachariik wula ar chipaam la tinimit loo.
Cumplimiento espontneo Koreet banik
Koreet = de repente
Ban = hacer
-ik = sufijo de categora
La winaq taqee nkiban la koreet banik.
Custodio Chajanik
Chaj = cuidar
-anik = sufijo de categora
La paala reh pan tinimit wila chajanik reh.
Daar Tzeranik
Tze = perro
-ranik = sufijo de categora
Wula nkiban la tzeranik reh cha junaj winaq.
Deber jurdico Ihqanik kirobal kachariik
cargar = Ihq
-anik = sufijo de categora
Kiro = bueno
-bal = instrumentalizador
Kachariik = vida
J oj onteera wula qeh la ihqanik kirobal kachariik.
Declaracin Kutaaj
Kut = ensear, dar fe
Actualizacin Lexical Poqomam
128
6
8
-aaj = sufijo de derivacin
La sa kojool xuye rukutaaj.
Decreto Kamalbee qorik
Kamal = llevar
Bee = camino
Qorik = palabra
Wula kih kamalbee qori k pach wula man
nbantaj a ta.
Decreto legislativo Runimaliil kamalbee qorik
Ru = tercera persona singular
Nim = grande
-iil = sufijo de derivacin
Kamal = llevar
Bee = camino
Qorik = palabra
La runimaliil kamalbee qorik banoj koon ruu
taqee la kamal bee taqee.
Defensor particular Tooneel winaq
To = ayudar
-oneel = agentivo
Winaq = gente
Kih winaq kisikwa reh la toonoeel winaq
Defensor publico Tooneel may
to = ayudar
-oneel = agentivo
Maak = culpa
La tooneel maak tah jilik reh pan rukamaniik.
Delito culposo Wax may
Wax = tonto
Maak = culpa
La imaas laa xiban junaj wax maak.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
129
6
9
Delito de accin privada Kahanik pan paat
Kah = pleito
-anik = sufijo de categora
Pan = en
Paat =casa
Naq nwi junaj kaa pan paat laa re junaj kajanik
pan paat.
Delito de accin pblica Kahanik pabee
Kah = pleito
-anik = sufijo de categora
Pa = en
Bee = calle
La kaxlan winaq xkisuhbee ruuum xuban junaj
kahanik pa bee.
Delito doloso Kax may
Kax = dolor
Maak = culpa
La winaq laa nki rubanam junaj kax may.
Democracia Suqbaliil tinimit
Suq = sabroso
-baliil = sufijo de derivacin
Tinimit = pueblo
Chi paam la tinimit armiita joj wulkooj nki chipaan la
suqbaliil tinimit.
Denuncia Suhbanik may
Suhb = acusar
-anik = sufijo de categora
Maak = culpa
La sa ixoq xuye junaj suhbanik maak pan choqbal.
Derecho Rehbaal
Reh = relacional
-bal = instrumentalizador
Actualizacin Lexical Poqomam
130
6
0
J oj onteera wula la qarehbaal.
Derecho absoluto Rehbaal onteera
Reh = relacional
-bal = instrumentalizador
Onteera = todo
La winaq taqee wula keh la rehbaal onteera.
Derecho individual Talam rehbaal
Talam = solo
Reh = relacional
-bal = instrumentalizador
J oj onteera winaq wula la talam rehbal qeh.
Derecho natural Rehar
Reh = relacional
Ar = partcula de complemento
Onteera la winaq taqee wula la kirehar.
Derecho patrimonial Rehbaal tumin
Reh = relacional
-bal = instrumentalizador
Tumin = dinero
Wula winaq wula kih la rehbaal tumin.
Derecho positivo Kiroo rehbaal
Kiroo = bueno
Reh = relacional
-bal = instrumentalizador
Wula winaq nwii keh la kiroo rehbaal.
Derecho social Kamoon rehbaal
Kamoon = comunin
Reh = relacional
-bal = instrumentalizador
J oj onteera wula la kamoon rehbaal qeh.
Derogar Sachanik wach
Sach = perder
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
131
6
!
-anik = sufijo de categora
Wach = frente
La qasa laa kiroo nbantaja sachanik wach.
Descendiente Rutaxil
Ru = tercera persona singular
Tax = retoo
-ill = sufijo de categora
J oj ko joj rutaxil koon la winaq taqee najtir.
Discusin penal de juicio Qorik kaa
Qorik = palabra
Kaa = pleito
Qijqiij nwi qorik kaa chi kiwach la ahwalaq.
Divorciar Chaqanik kulub
Chaq = separar
-anik = sufijo de categora
Kulub = casamiento
La ixoq laa xupahqaa chaqanik kulub reh rubijiil.
Divorcio Chaqooj kulub
Chaq = separar
-ooj = sustantivizador
Kulub = casamiento
La qaq taqee maas tzoo nkila nkiban chaqooj kulub.
Embargar Majanik
Maj = quitar
-anik = sufijo de categora
La imaas laa man xutojta rukas rona majanik koon
qasa taqee reh.
Enajenar Olchanik
Olch = soltar
-anik = sufijo de categora
Awataliim jat la olchanik.
Actualizacin Lexical Poqomam
132
6
"
Entrevista Pahqanik
Pahq = preguntar
-anik = sufijo de categora
La ahtzirsanbal xkiban pahqani k keh la
q ahaq.
Equidad Lokalil
Lok = orden
-alil = sufijo de categora
La qasa laa wula lokalil reh.
Escena del delito Wibal kaa
Wi = estar
-bal = locativo
Kaa = pleito
Kaman winaq xipana chi paam la wibal kaa
Escritura pblica Tinimit juuj
Tinimit = pueblo
J uuj = papel
La xaraal laa wula cha reh la rutinimit juuj.
Exigible Pahqaliil
Pahq = pedir/ preguntar
-aliil = sufijo
La juuj laa kiroo nbantaja pahqaliil reh.
Experto Wila ruqorkiil
Wila = estar
Ru = tercera persona singular
Qorkiil = importancia
La winaq loo wila ruqorkiil reh la kamanik loo.
Expropiar Majtajanik
Maj = quitar
Taj = sufijo
-anik = sufijo de categora
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
133
6
#
La sa imaas laa xkiban reh junaj majtajanik.
Extraditar Qahxanik winaq
Qahx = transpasar
-anik = sufijo de categora
Winaq = persona
Rona xibantajacha qahxanik winaq yahwur.
Facultad Wariik
Wariik = importancia
La sa ixoq chilanaq laa wula ruwariik.
Fallo Kuhlqorik
Kuhl = terminar
Qorik = palabra
Laa xwii junaj kuhlqorik reh.
Fallo judicial J unbiik kaa
J un = uno
Biik = golpe
Kaa = pleito
Rona xwi junbiik kaa chi paam la suhbanik
paat.
Falso testimonio Kutaaj qorik
Kutaaj = chisme
Qorik = palabra
La ilaneel kaa xuyejunaj kutaaj qorik
Filiacin Chapaliil
chap = agarrar
-aliil = sufijo de categora
laa wula ruchapaliil chipaam la puuq laa.
Fiscal Atalaneel kaa
Ahtal = saber
-aneel = agentivo
Kaa = pleito
Actualizacin Lexical Poqomam
134
6
$
Kaman winaq ximuhla chi riij la imaas ahtalaneel kaa.
Fiscal auxiliar Tooneel ahwalaq
To = ayudar
-oneel = agentivo
Ah = profesin
Walaq = juez
Rona tareeya rukamaniik la tooneel ahwalaq.
Fraticidio Kansbees
Kans = matar
Bees = mayor
La imaas laa xiban junaj kansbees.
Fuente formal Korik tzukbal
Korik = bueno
Tzuk = inventar
-bal = instrumentalizador
Qasa re pana la korik tzukbal.
Fuente histrica Qorkiil tzukbal
Qor = palabra
-iil = sufijo de derivacin
Tzuk = inventar
-bal = instrumentalizador
La kutaaj loo xeesajacha ren la qorkiil tzukbal.
Fuente real Qorxqanik tzukbal
Qorxq = verdad
-anik = sufijo de categora
Tzuk = inventar
-bal = instrumentalizador
La qoxqanik tzukbal nkiyee ruwariik la qasa nkiqor.
Fuerza mayor Nim ansil
Nim = grande
Ansil = fuerza
La maak laa xbantaja reh ruu nim ansil.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
135
6
%
Funcin ejecutiva Taqooj kamanik
Taq = mandar
-ooj = sustantivizador
Kamanik = trabajo
La ahkamal bee tinimit xuye ruqorbal pan
tzirsanbal pa naa taqooj kamanik.
Funcin judicial Kamanik kaa
Kamanik = trabajo
Kaa = pleito
La kamanik kaa choqpa ruchejeem.
Funcin legislativa Kamanik tinimit
Kamanik = trabajo
Tinimit = pueblo
La kamanik tinimit nbantaja reh kuu tinimit
taqee.
Genocidio Kansanik tinimit
Kans = matar
-anik = sufijo de categora
Tinimit = pueblo
Kih raxkiij kibanam kansanik tinimit.
Gobierno Kamalbelaab
Kam = llevar
-al = sufijo de categora
Be = camino
-laab = sufijo
La kamalbelaab xuxiij kimeeya kunchalaal
rukamanoon.
Gobierno constitucional Kamalbee ruukux noooj
Kam = llevar
-al = sufijo de categora
Bee = camino
Ru = tercera persona singular
Actualizacin Lexical Poqomam
136
6
&
Kux = corazn
Noooj = sabiduria
Re junaj kamalbee ruu rukux noooj nkaa la winaq.
Gobierno de facto Kamal bee ruu kaa
Kam = llevar
-al = sufijo
Bee = camino
Ruu- = tercera persona singular
Kaa = pleito
La imaas laa re junaj kamalbee ruu kaa xwi.
Guardia de presidio Chajanchoqbal
Chaj = cuidar
-an = sufijo de categora
Choq = apresar
-bal = instrumentalizador
Kih iloq xiila la chi wach la ahchajan choqbal
Hecho Bantajanik
Ban = hacer
-taj = sufijo
-anik = sufijo de categora
Man re ta keh xiwi chi paam la bantajanik loo.
Heredero J alowbojomil
J alow = antecesor
Bojom = riqueza
-il = sufijo de categora
La kohqeel laa choqpa qorik jalowbojomil nruqar
keh akon pa bee.
Herencia Qahxbojomil
Qahx = traspasar
Bojom = riqueza
-il = sufijo de categora
la ixoq laa man xkiye ta koon ruqahxbojomil.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
137
6
/
Hipotecado Ihqamaj bojomil
Ihq = carga
Amaj = sufijo
Bojom = riqueza
-il = sufijo de categora
La rubaluk ma xwaan ihqamaj bojomil ruxaraal.
Hipotecar Ihqamajanik bojomil
Ihq = carga
-amaj = sufijo de categora
-anik = sufijo de categora
Bojom = riqueza
-il = sufijo de categora
La rakuun ahkunam tinimit xuban ihqamajanik
bojomil reh rupaat.
Hiptesis J etii qorik
J e = afirmacin
Tii = partcula complementaria
Qorik = palabra
La kuhtajeel ah armiita xkitzihbaa junaj jetii qorik
pa naa rukaxik reh ja reh qatinimiit.
Homicidio Tzeralaj kansanik
Tze = perro
-relaj = sufijo
Kans = matar
-anik = sufijo de categora
La iloq xotzahpa ruuum xuban junaj tzeralaj
kansanik.
Hostigar Iksanik kux
Iks = pasar
-anik = sufijo de categora
Kux = corazn
La kohqeel laa tareeya nriksaa akux.
Actualizacin Lexical Poqomam
138
6
(
Huelga Pahqanik kaa
Pahq = pedir
-anik = sufijo de categora
Kaa = pleito
La kamanoon ah armiita xkiban pahqanik kaa eew.
Huelguero Ahpahqan kaa
Ah = profesin
Pahq = pedir
-an = sufijo de categora
Kaa = pleito
La imaas laa meera ahpahqan kaa.
Identificacin Bihbal
Bih = nombre
-bal = instrumentalizador
J oj qunchalaal wila junaj qabihbal
Ilcito Mankiro ta
Man = negacin
Kiro = bueno
Ta = partcula de complemento
La kohqeel laa choqpa qorik man kiro ta nruqar
keh akon pa bee.
Imperio Nimsanik kamalbee
Nims = agrandar
-anik = sufijo de categora
Kam = llevar
-al = sufijo de categora
Bee = camino
La kohqeel laa choqpa qorik nimsanik kamal bee
nruqar keh akon pa bee.
Impuestos Toj tinimit
Toj = pago
Tinimit = pueblo
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
139
6
)
Kunchalaal winaq man kitoj ta la toj tinimit.
Imputabilidad Bantajaliil
Ban = hacer
-taj = sufijo
-aliil = sufijo de categora
La bantajaliil re ka nbanara keh la rax winaq
taqee wilkee.
Imputar J altajanik may
J al = cambiar
-taj = sufijo
-anik = sufijo de categora
Maak = culpa
La qaa ah chiyub xuye jaltajanik may pa naa la
kojool.
Incapacidad Tah rutziin
Tah = negacin
Ru- = tercera persona singular
Tziin = yuca
La kamanoon ahyeal ja tah rutziin reh ruu rukamaniik.
Incapacidad de derecho Tah ransil rehbaal
Tah = negacin
R- = tercera persona singular
Ansil = fuerza
Reh = relacional
-bal = instrumentalizador
La ixoq ahchipoh tah ransil rehbaal reh nruqorwa
chi wach ahwalaq.
Incapacidad de ejercicio Tah ransil banik
Tah = negacin
R- = tercera persona singular
Ansil = fuerza
Banik = hacer
Actualizacin Lexical Poqomam
140
7
=
La ixoq ahchipoh tah ransil banik reh nruqorwa chi
wach ahwalaq.
Incoercible Tah pahqanik
Tah = negacin
Pahq = pedir
-anik = sufijo de categora
La sa nana tah pahqanik nkiban reh.
Inconstitucional Rusalnoooj tinimit
Ru = tercera persona singular
Saal = reverso
Noooj = sabidura
Tinimit = pueblo
La qasa xkiban la kamanoon pan kikamaniik re junaj
rusal noooj tinimit.
Indagatoria Katooj qorik
Kat = pellizcar
-ooj = sustantivizador
Qorik = palabra
La ahkaa xwi katooj qorik reh chi paam la
suhbanik paat.
Indemnizacin Tojwinaq
Toj = pago
Winaq = persona
La rujawinaq akal man xra ta suye tojwinaq keh la
rukamanoon.
Indemnizar Tojonik winaq
Toj = pago
-onik = sufijo de categora
Winaq = persona
La rujawinaq akal man xra ta suye tojonik winaq
keh la rukamanoon.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
141
7
1
Inexorable Tahqatarik reh
tah = negacin
Qat = cortar
-arik = sufijo de categora
Reh = relacional
La rujawinaq akal man xra ta suye tahqatarik reh
keh la rukamanoon.
Infanticidio Kansanik akon
Kans = matar
-anik = sufijo de categora
Akon = nio
La sachooj runoooj laa tzoo nrila kansanik akon.
Infraccin Tzeralaj banik
Tze = perro
-ralaj = sufijo
Banik = hacer
La bensaneel chiich suban tzeralaj banik pa bee.
Inherente Tunamaj
Tun = unir
-amaj = sufijo de derivacin
La bensaneel chiich suban tunamaj pa bee.
Iniciativa de ley Tzukuuj korikbal
Tzuk = inventar
-uuj = sufijo
Korik = correcto
-bal = instrumentalizador
La puuq ahkorikbal xkiban junaj tzukuuj korikbal.
Injerir Tihtzanik
Tihtz = meter/ introducir
-anik = sufijo de categora
La kohqeel tihtzanik qa kansbal iqoom pan chii.
Actualizacin Lexical Poqomam
142
7
2
Injuria Kaxaqorik
Kax = dolor
a = vocal epenttica
Qorik = hacer
La winaq tah kinoooj tah kaa reh, nkiqor kaxaqorik.
Integracin Malchii
Mal = recoger
Chii = orilla/ boca
Kunchalaal ahkunam tinimit naak kikamana pa naa
junaj malchii.
Interdiccin Tah rubanbaal
Tah = negacin
Ru = tercera persona singular
Ban = hacer
-bal = instrumentalizador
La imasaq xuchapara tah rubanbaal.
Interdicto Pahqanik chii
Pahq = pedir
-anik = sufijo de categora
Chii = boca
Chipaan la xwii eew xwii junaj pahqanik chii pach
re reh xban wa.
Interpretacin Kaxamanik
Kaxam = comprender
-anik = sufijo de categora
La ahwalaq man korik ta xkikaxamaj la kaxamanik
reh la kamanik.
Investigacin Sikanik
Sik = buscar
-anik = sufijo de categora
Reh nkibanam rukoor la kamanik nyera pan kiqab
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
143
7
3
la ahwalaq nkitaq junaj sikanik.
J uez de ejecucin Ahwalaq ilal tojooj
Ah = profesin
Walaq = juez
Ilal = observador
Toj = pago
-ooj = sustantivizador
Korik xuban rukamaniik la ahwalaq ilal tojooj.
J uez de sentencia Ahwalaq kusbal kaa
Ah = profesin
Walaq = juez
Kus = final
-bal = instrumentalizador
Kaa = pleito
Arniita kih ahwalaq kusbal kaa kikamana.
J uez Ahwalaq
Ah- = prefijo
Walaq = juez
La ahwalaq pan tinimit nkiysaa eew kuu iloq.
J uicio J arik kaa
J arik = recto
Kaa = pleito
Reh nrukorpinja la qasa loo peet nruwii la jarik
kaa panaa.
J uicio ejecutivo Majanik jarik kaa
Maj = completo
-anik = sufijo de categora
J arik = recto
Kaa = pleito
La majanik jarik kaa nbantaja reh naq nrumajtaja
junaj qasa.
Actualizacin Lexical Poqomam
144
7
4
J uramento Qarsanik ajaw
Qar = decir
Sanik = sufijo
Ajaw = Dios
La winaq xkiban qarsanik ajaw reh man xiwi ta
koon pan chaqbal.
J urdico Lok kachariik
Lok = orden
Kachariik = vida
La lok kachariik wula reh junaj chipaam junaj qasa.
J urisconsulto J arikbaneel
J arik = recto
Ban = hacer
-eel = agentivo
La ixoq laa nkamana re junaj jarikbaneel pach reh
re nkamana.
J urisprudencia Lokansil
Lok = orden
Ansil = fuerza
La qasa loo wula lokansil reh pach jaare nkiqor.
J arikaneel kachariik J urista
J urista J arikaneel kachariik
J arik = recto
-aneel = agentivo
Kachariik = vida
La winaq laa re la jarikaneel kachariik.
J usticia social J arikaliil kamoon
J arik = recto
-aliil = sufijo de derivacin
Kamoon = ayuda
Chipaan la jarikaliil kamoon joj onteera junaj qawach.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
145
7
5
J usticia J arikaliil
J arik = recto
-aliil = sufijo de derivacin
Panaa la kaa loo kiroo nwii jarikaliil.
J uzgado Paat ahwalaq
Paat = casa
Ah = profesin
Walaq = juez
Kih winaq kipana pan rupaat ahwalaq.
Laguna legal Tah rulokaliil
Tah = negacin
Ru = tercera persona singular
Lok = orden
-aliil = sufijo de derivacin
La qasa loo tah rulokaliil chipaan la qasa loo.
Legado Qat bojomil
Qat = parte
Bojom = riqueza
-il = sufijo de derivacin
La imaas laa xkiyekoon reh junaj qat bojomil.
Legalidad Qoxqaliil
Qoxq = legal
-aliil = sufijo de derivacin
Laa wula la qoxqaliil reh.
Legislacin positiva Puqkirobal
Puq = grupo
Kiro = bueno
-bal = instrumentalizador
Onteera tinimit wula junaj puqkirobal reh.
Legislacin Kirobaliil
Kiro = bueno
Actualizacin Lexical Poqomam
146
7
6
-bal = instrumentalizador
La kirobaliil re la rukoorbaal junaj tinimit.
Legislador Ahkorikbal
Ah = profesin
Korik = bueno
-bal = instrumentalizador
La imaas laa re la ahkorikbal qasa taqee.
Ley J arikbal
J arik = recto
-bal = instrumentalizador
Onteera qasa nqaban wula la jarikbal reh.
Ley constitucional Kux noooj jarikbal
Kux = Verdadero
Noooj = sabidura
J arik = recto
-bal = instrumentalizador
La kux noooj jarikbal nrukamanbee choqpa pach
man junaj ta kiwach.
Ley de causalidad jurdica Tzuk kirojarikbal
Tzuk = inventar
Kiro = bueno
J arik = recto
-bal = instrumentalizador
La tzuk kirojarikbal re naq re nila la qoroor cha.
Ley de orden pblico J arikbal tinimit
J arik = recto
-bal = instrumentalizador
Tinimit = pueblo
La jarikbal tinimit wula chipaam onteera tinimit taqee.
Ley orgnica Rubaqal jarikbal
Ru- = tercera persona singular
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
147
7
7
Baq = hueso
-al = sufijo de derivacin
J arik = recto
-bal = instrumentalizador
La rubaqal jarikbal wula chipaam onteera tinimit taqee.
Libertad Alchajanik
Alchaj = soltar
-anik = sufijo de categora
Suq xwi rukux la ahmaak ruuum xkalchii.
Lcito Korikaal
Korik = bueno
-aal = sufijo de categora
Onteera qasa naak rubanam la winaq laa kiroo
rukorikaal.
Litigar Kahik
Kah = amargo/ bilis
-ik = sufijo de categora
J at ta ki roo nab anta kahi k panaa l a qa sa
loo .
Litigioso Kahikaal
Kahik = amargo
-aal = sufijo
Reh la kaa loo ko xwii koon la kahikaal reh.
Magistrado Nim ahchimin
Nim = grande
Ah = profesin
Chimin = bastn
La nim ahchimin tzoo runoooj.
Magnicidio Warik kansanik
Warik = importancia
Kansanik = matar
Xwii junaj warik kansanik la eew kabijar.
Actualizacin Lexical Poqomam
148
7
8
Mdico forense Ahpoqol kaminaq
Ah = prefijo
Poq = castrar
-ol = sufijo de categora
Kaminaq = cadver
La ahchajan tinimit man xkiraq ta la ahpoqol
kaminaq.
Medio de prueba Xamayaaj qorik
Xamayaa = prueba
Qorik = palabra
La winaq xkiye junaj xamayaaj qorik, pa naa la
alqanik xwi pan tinimit.
Metrpoli Rukux nim tinimit
Ru- = tercera persona singular
Kux = corazn
Nim = grande
Tinimit = pueblo
La rukux nim tinimit re la rujaloom tinimit.
Mora Xamtojonik
Xam = despus
Toj = pago
-nik = sufijo de categora
Rona qiij kih cha la xamtojonik niila panaa junaj kas.
Muerte civil Kansanik winaqil
Kans = matar
-anik = sufijo de categora
Winaq = persona
-il = sufijo de derivacin
La kansanik winaqaliil loo nbantaja naq cha yajaal
taqee reh la jowinaq jaab.
Multa Tojbal kaa
Toj = pago
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
149
7
9
-bal = sufijo
Kaa = pleito
La winaq taqee ahkaa xeesja junaj kitojbal kaa.
Notificador Yeal qorik
Ye = dar
-al = agentivo
Qorik = palabra
Ma weel xkiye rukamaniik reh yeal qorik.
Observacin Ilanik
I l = ver/ mirar
-anik = sufijo de categora
Chi paam onteera kamanik nbantaja junaj ilanik
Orden de detencin Qarooj chapooj
Qar = decir
-ooj = sustantivizador
Chap = agarrar
-ooj = sustantivizador
La kohqeel reh eew wila qarooj chapooj chi riij.
Pacto Kuxlamaj
Kuxl = centro
-amaj = sufijo
La kamalbe tinimit tareeya xkamana pa naa la
kuxlamaj kuu taqee la bojomaq kayaneel.
Parlamento Ahmalojiib
Ah = prefijo de profesin
Maloj = reunir
-iib = reflexivo
La ahmalojiib xasuq kiqorwa pa naa kichaqbaal
pach nkajaam maas.
Parricidio Uuchpach kansaneel
Uch = compaa
Actualizacin Lexical Poqomam
150
7
0
Pach = vez
Kans = matar
-aneel = agentivo
La imaas laa tareeya nruban uchpach kansaneel.
Parte resolutiva Salanik kaa
Sal = desatar
-anik = sufijo de categora
Kaa = pleito
Chi paam junaj qorik kaa nwi junaj salanik kaa.
Patria potestad Tutatilaal
Tuttat = padre, madre
-ilaal = sufijo de categora
Kunchalaal tatbees wila tutatilal pan kanaa kakuun.
Patrono Ajawinaq
Ajaw = dueo
Winaq = persona
La hajawinaq laa man xra ta xuye kikamaniik kotaq
ulaaq.
Pena Kapeew
Kapeew = pena
La sa ixoq laa wila rukapeew ruuum kih rakuun.
Pena de muerte Qarooj kansanik
Qar = decir
Ooj = sustantivizador
Kans = muerte
-anik = sufijo de categora
La kansaneel xyera keh kuu la ahwalaq junaj qarooj
kansanik.
Perito Atalaneel kamanik
Ahtal = saber
-aneel = agentivo
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
151
7
!
Kamanik = trabajo
Chi paam taqee naj tinimit maja tah taqee la
ahtalaneel kamanik.
Perjuicio Man chakoojta
Man = negacin
Chak = ganar
-ooj = suf derivacional
La kotaq kamanoon tah cha man chakoojta.
Permuta J altajanik
J al = cambio
-taj = sufijo
-anik = sufijo de categora
Kih kuhtaneel nkiban jaltajanik chikibil kiib.
Persona jurdica Kirobaliil winaq
Kiro = bueno
-bal = instrumentalizador
-iil = sufijo de derivacin
Winaq = persona
La sa mama laa rataliim qasa re junaj kirobaliil
winaq.
Personalidad Winaqilaal
Winaq = persona
-aal = sufijo de categora
Chahqon aka winaq wila ki winaqilaal.
Poder constituyente Tinimit ansil
Tinimit = pueblo
Ansil = fuerza
J oj qunchalaal winaq nqaban la tinimit ansil.
Poder pblico Nim tinimit ansil
Nim = grande
Tinimit = pueblo
Ansil = fuerza
Actualizacin Lexical Poqomam
152
7
"
Ruu la nim tinimit ansil wila pan qanaa tah maas
rukoor naqarwa.
Poder soberano Ransil tinimit
R- = tercera persona singular
Ansil = fuerza
Tinimit = pueblo
Chi paam tinimiit Armiita wila junaj ransil
tinimit.
Polica Ahchajan tinimit
Ah- = profesin
Chajan = cuidar
Tinimit = pueblo
Rona la ak kitziyaaq ahchajan tinimit.
Posesin Rehnaa
Reh = relacional
Naa = sobre de
Kih qorik pan qaqorbal nqaqor rehnaa cha.
Positivo Kiroo
Kiroo = positivo
La sa mama laa kiroo runoooj.
Practicar Banik
Banik = hacer
Reh nakoona korik oqis koonik nraa naban
banik.
Preceptos del derecho Qorooj rehbaal
Qor = hablar
-ooj = sustantivizador
Reh = relacional
-bal = instrumentalizador
Kih kuhtaneel man kataliim ta qasa re la qorooj
rehbaal.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
153
7
#
Preeminencia Petaliil
Pet = primero
-aliil = sufijo de categora
La ahkunam reh kuhtanik reh la jaab loo xkiye
rupetaliil kuu la kuhtajeel.
Pregunta capciosa Barbal pahqanik
Bar = escuchar
-bal = instrumentalizador
Pahq = preguntar
-anik = sufijo de categora
Chi paam taqee qorik kaa nbantaja la barbal
pahqanik.
Premisa Peetkaxamajik
Peet = primero
Kaxamaj = comprender
-ik = sufijo de categora
La kuhtaneel tzoo xqarwa pa naa qasa re junaj
peetkaxamajik.
Prenda J alwachbal
J al = cambiar
Wach = frente
-bal = instrumentalizador
La paala reh pan tinimit xuye koon rujalwachbal pan
rupaat tiyoox.
Preponderancia Nimqorik
Nim = grande
Qorik = palabra
La imaas laa nqarwa ruu nimqorik.
Prerrogativa Nim tzaqil
Nim = grande
Tzaaq = precio
Actualizacin Lexical Poqomam
154
7
$
-il = sufijo de categora
Kih winaq xyera keh ruu la kamal bee tinimit
kinimtzaqil.
Prescripcin Sachbojoom
Sach = gastar/perder
Bojoom = riqueza
La ahkunam reh tinimit xwi tii sachbojomil reh.
Prestacin Baqal kamanik
Baqal = cuerpo
Kaman = trabajar
-ik = sufijo de categora
Kih kotaq mamaaq rona naak kipahqaam chijohta
juntzip tzaaq la baqal kikamaniik.
Presuncin J etii
J et = afirmacin
-ii = complemento
Wila chahqon jarikbal je tii wilkee pan kinaa
winaq la ilal kaa.
Prisin preventiva Chapooj tii winaq
Chap = agarrar
-ooj = sustantivizador
-tii = partcula de duda
Winaq = persona
La winaq ahkaa xbantaja junaj chapooj tii winaq keh.
Proceso Bejik kaa
Bejik = caminar
Kaa = pleito
La iil xuban la kohqeel pan kaaybal nim beijk
kaa xuban qa.
Promulgacin de la ley Tzirsanik jarikbal
Tzirs = disertar
-anik = sufijo de categora
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
155
7
%
J arik = recto
-bal = instrumentalizador
Eew la kamal bee tinimit xuye ruqorbal pa naa
junaj ak tzirsanik jarikbal.
Protocolo Pixanik
Pixan = protocolo
-ik = sufijo de categora
Reh xqarwa la rakuun qatinimiit xyaha al pixanik
xkiban peet reh.
Prueba anticipada Petlanik kutbal
Pet = primero
-lanik = sufijo de categora
Kut = sealar
-bal = instrumentalizador
La ahchimin xqarwa pa naa la petlani k
kutbal.
Prueba Kutbal
Kut = sealar
-bal = sufijo
La rutut rutaat la kojool xkiye la kutbal chi wach
la ahwalaq.
Punible Tzaqkapeew
Tzaaq = precio
Kapeew = pena
La kansaneel xkiye rutzaqkapeew.
Querella Suhbanik
Suhb = acusar
-anik = sufijo de categora
Rigoberta Mench xuye junaj suhbanik pa naa la
kaansanik winaq xiwii najtir koon.
Querellante Suhbaneel
Suhb = acusar
Actualizacin Lexical Poqomam
156
7
&
-aneel = agentivo
La suhbaneel xuye ruqorbal chi wach la ahwalaq
Ratificar Kapachajik
Ka = dos
Pach = vez
-ik = sufijo de categora
La kuhtaneel xukapachaj ruqorbal chi kiwach la
akon.
Reclamar Qorik pa naa
Qorik = palabra
Panaa = sobre de
La sa ixoq xuban qorik pa naa la sa ruxiluu.
Recurso Kamanbal juuj
Kaman = trabajo
-bal = instrumentalizador
J uuj = papel / documento
La rutaat la kojool tzapamaj xupahqaa junaj
kamanbal juuj chi wach la ahwalaq.
Recurso de casacin Kailtajanik kamanbal
Ka = dos
I l = ver
-taj = sufijo
-anik = sufijo de categora
Kaman = trabajo
-bal = instrumentalizador
La ahwalaq xqarwa kuu tatbesaab pa naa la
kailtajanik kamanbal.
Referendo Nimaq rahchanik
Nim = grande
-aq = pluralizador
Rahchanik = rayar
Kunchalaal kamanoon reh la ahkunamtinimi xkiye
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
157
7
/
kiqorbal pa naa la nimaq rahchanik.
Referndum Nim qorooj
Nim = grande
Qor = decir
-ooj = sustantivizador
Chi paam taqee tzirsanik nkiban nim qorooj.
Rgimen J arikbal malojiib
J arik = recto
-bal = instrumentalizador
Mal = recoger
-oj = sustantivizador
-iib = reflexivo
Man kunchalaal ta winaq nkikaxamaj la jarikbal
malojiib wila reh Armiita.
Registro civil Kuxlanbal winaq
Kulan = recordar
-bal = instrumentalizador
Winaq = persona
Pan onteera tinimit wila junaj kuxlanbal winaq.
Registro de la propiedad Kuxlanbal bojomil
Kuxlan = recordar
-bal = instrumentalizador
Bojom = riqueza
-il = sufijo de categora
La ahkunam tinimit naak rukuxlaam keh winaq
chikiban kikuxlanbaal bojomil.
Reglamento Mansajarikbal
Mansa = ajustar
J arik = recto
-bal = instrumentalizador
La kuhtajelaab man xkibaraj ta qorik reh la
mansabal jarikbal.
Actualizacin Lexical Poqomam
158
7
(
Relacin Qorkilaal
Qorkil = renombre
-aal = sufijo de categora
La kaa xwi qorkilaal reh pan tinimit.
Remate Kaay tooj
Kaay = venta
Tooj = pago
La qasa taqee reh ranaab ma Paxkwaal xkiban
kayanik toj reh.
Rplica Raachal
R- = tercera persona singular
Aachal = copia
Loo re junaj raachal la kaminaq.
Repblica Chii nim tinimit
Chii = orilla/ boca
Nim = grande
Tinimit = pueblo
La qatinimiit qunchalaal nqarara reh chii nim
tinimit.
Resolucin Kuxanik juuj
Kux = terminar
-anik = sufijo de categora
J uuj = papel
La suhbanik wila chi riij la iloq eew xkiye kuxanik
juuj reh.
Resolucin judicial Korpajanik maak
Korpaj = arreglar
-anik = sufijo de categora
Maak = culpa
Chi paam la qorik kaa xwi junaj korpajani k
maak.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
159
7
)
Restringir Kolanik
Kol = recoger
-anik = sufijo de categora
La ixoqiib pan kikamaniik reh pojol tziyaq chi
kolanik kiwaa.
Retroaccin Miijanam
Miij = regresar
-anam = sufijo
La rumaak xuban la imaas pa naa la rixqeel ko
miijanam.
Revisin de la sentencia Pahqanik qorik
Pahq = preguntar
-anik = sufijo de categora
Qorik = palabra
La tooneel ahwalaq xupahqaa junaj pahqanik qorik
pa naa la suhbamaj.
Robo agravado Cheyalqanik
Chey = pegar
Alq = robar
-anik = sufijo de categora
Chi paam la kaybal laa xwi junaj cheyalqanik.
Salario Kamanik tumin
Kamanik = trabajo
Tumin = dinero
La kotaq peey man xyera ta keh onteera kikamaniik
tumin.
Sancin Xamqorooj
Xam = despus
Qor = hablar
-ooj = sustantivizador
La ahchoqbal xyera keh junaj xamqorooj keh.
Actualizacin Lexical Poqomam
160
8
=
Secretario Tzihbaneel
Tzihb = escritura
-neel = agentivo
La tzihbaneel xuban ala kijuuj la winaq.
Secuestro Alqanik winaq
Alq = robar
-anik = sufijo de categora
Winaq = gente
Onteera winaq chumpajanaq cha wilkee ruuum
kaman alqanik winaq naak ruwi.
Segunda instancia Rukabtaslok
Rukab = segundo
Taslok = orden
La preexiib xpaaqara junaj rukabtaslok keh.
Sentencia Kaxik tojooj
Kaxik = dolor
Toj = pagar
-ooj = sustantivizador
L a ahwal aq xki ye rukaxi k toj ooj l a
kansaneel
Subordinacin Pan ruqabaliil
Pan = preposicin
Ru = tercera persona singular
Qab = mano
-iil = sufijo de derivacin
Kih kamanoon kiwi pan kiqabaliil rujawinaq
akal .
Subsidio Tomeeya
To = ayuda
Meeya = dinero
La ahchiich taqee reh armiita tareeya tomeeya
nyera keh.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
161
8
1
Tasa Tzaqanik
Tzaq = cobro
-anik = sufijo de categora
J oj onteera la winaq nesja qeh la tzaqanik.
Testamento Xamqorooj
Xam = despus
Qor = decir
-ooj = sustantivizador
La sa mama xiban tii koon junaj xamqorooj.
Testigo AhIlal
Ah = rofesin
I l = ver
-al = sufijo
La ahilal man xrata xuye ruqorbal chi kiwach la winaq.
Trabajadora social Kamanoon winaq
Kaman = trabajo
-oon = sufijo
Winaq = gente
La kamanoon winaq naak rusikim rukamaniik pan tinimit.
Traductor Qahsaneel
Qahs = pasar
-aneel = agentivo
La qahsaneel naak ruqorwa chi paam junaj qorbal.
Tribunal Suhbanik paat
Suhb = acusar
-anik = sufijo de categora
paat = casa
Kaman winaq xipana chi paam la suhbanik paat.
Unilateralidad J unrubaniil
J un = uno
Ru = tercera persona singular
Ban = hacer
Actualizacin Lexical Poqomam
162
8
2
-iil = sufijo de derivacin
Reh xkisik wach la kamal bee reh tinimit man xwi ta
junrubaniil.
Uso Kojchalaal
Koj = usar
Chalal = todos
La tziyaq taqee kojchalal ja reh qakutbaal.
Usufructo Manjaawbojomil
Man = negacin
J aaw = dueo
Bojomil = riqueza
La winaq xkiban manjaawbojomil reh la akal
taqee.
Usurpacin Majbal jalow
Maj = quitar
-bal = instrumentalizador
J alow = cambio
Chi paam rupaat ahkunam tinimit, sbantaja majbal
jalow.
Vecindad Patalil
Paat = casa
-iil = sufijo de derivacin
Pan tinimit wilkee kiroo patalil pach jaar tzera
kinoooj.
Vetar Manajawanik
Man = negacin
Ajaw = desear
-anik = sufijo de categora
La ahkunam tinimit xuban manajawanik pan naa
qaa rakuun reh rukulub.
Vigente Wilanik
Wil = estar
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
163
8
3
-anik = sufijo de categora
Rona ko wilanik qatbal qorik reh pa naa la
kohqik.
8
4
8
5
Rax winaqiil
Salud
8
6
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
167
8
7
Abstinencia sexual Kuyuuj yuhlanik
Kuy = aguantar
-uuj = sufijo derivacional
Yuhlanik = violar
Rona wula cha oqoom reh la kuyuuj yuhlanik.
Anestesia Kansbal baqel
Kans = matar
-bal = instrumental
Baaq = hueso
-el = agentivo
La kansbal baqel nkamaj reh man nawikar rute
junaj kaxik.
Anestesilogo Ahkansan baqel
Ah = profesin
Kansan = matar
Baaq = hueso
-el = agentivo
La ahkansan baqel nrila taqee la yawabaq kirukunam.
Aparato digestivo Kutbal pamis
Kut = sealar
-bal = instrumentalizador
Pamis = estmago
Onteera kuhtajeel nkikam pan kuhtbal qasa re la
kutbal pamis.
Cardilogo Ilaneel kux
I l = ver
-aneel = agentivo
Kux = corazn
Pan tinimit man junaj ilaneel kux wila.
Cerebro Saluul
Saluul = cerebro
La kohqeel kaxa rusaluul xsaqwa.
Actualizacin Lexical Poqomam
168
8
8
Clnica de oftalmologa Ahnaqwachbal
Ah = profesin/lugar
Naqwach = ojo
-bal = instrumental
La la wula junaj ahnaqwachbal.
Consulta Pahqbal
Pahq = preguntar
-bal = instrumetalizador
Chi paam la jaab 1,999 xwi junaj pahqbal keh winaq.
Cuero cabelludo Ruyuub jolom
Ru = tercera persona singular
Yuub = raz
J olom = cabeza
La sa qaa kaxa ruyuub rujoloom
Dentista Ahehsanbaaq
Ah = profesin
Ehsan = sacar
Baaq = hueso/diente
La ahehsanbaaq laa man kaxa ta nruban reh
nkamana.
Direccin General deServicios de Salud Kunam reh
ilanik raxwinaqiil
Kunam = encargado
Reh = relacional
I l = ver
-anik = sufijo de categora
Rax = verde
Winaq = persona
-il = sufijo de derivacin
Kunchalaal katal kiwach winaq kioo koon chi paam
kunam reh ilanik raxwinaqel.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
169
8
9
Droga Yujul aqoom
Yujul = desordenar
Aqoom = medicina
Pabee kih cha akon nkikoj la yujul aqoom.
Facultad de medicina Ruqat aqoombal
Ru = tercera persona singular
Qat = tanda
Aqoom = medicina
-bal = instrumentalizador
Kih nimaq kuhtajeel wilkee chi paam la ruqat
aqoombal.
Flujo vaginal Rujaliil rixoqil
Ru- = tercera persona singular
J a = agua, lquido
-iil = sufijo de derivacin
R- = tercera persona singular
Ixoq = mujer
-il = sufijo de derivacin
Reh junaj ixoq man yah kiroo ta nwi reh la rujaliil rixoqil.
Gineclogo Ilalixoq
I l = ver
-al = agentivo
Ixoq = mujer
Pan tinimit xoqee junaj ak ilal ixoq.
Glbulo blanco Saq tool
Saq = blanco
To = ayudar
-ol = sufijo de categora
Qunchalaal wila qeh la saq tool pan qabaqel.
Hgado Tamat
Tamat = hgado
La sa nana laa kaxa rutamat.
Actualizacin Lexical Poqomam
170
8
0
Hospital Yawaabbal
Yawaab = enfermo
-bal = instrumental
Re ka Armiita maas tareeya kunaneel kikamana. Chi
paam taqee yawaabbal.
J eringa Sohqbaqel
Sohq = puyar, pinchar
Baqel = cuerpo
Cha loq cha junaj sohqbaqel wahchin.
Microbio Kamal joch
Kam = llevar/ traer
-al = sufijo de categora
J och = sucio
La kamal joch nrukam cha ar kih kimik.
Muleta Chantik sakan
Chantik = detener
Sakan = axilas
La imaas laa re aka nbee reh ruu la chantik sakan.
Nervios Kiixkimik
Kiix = espina
Kimik = enfermedad
Rona tareeya cha kotaq winaq nruye keh la kiix kimik.
Neurologa Kixbal kimik
Kiix = espina
-bal = instrumentalizador
Kimik = enfermedad
J an nwajaam nwaja nee chipaam la kixbal kimik.
Neurlogo Kixaneel kimik
Kix = espina
-aneel = agentivo
La qaa laa naak rukuhtaam riib reh kixaneel kimik.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
171
8
!
Oftalmlogo/oculista Ahnaqwach
Ah = profesin
Naqwach = ojo
Akal nkikaman aka la saqaa reh ruu la ahnaqwach.
Organismo Kachqasa
Kach = vida
Qasa = qu?
J oj onteera man xajunajta wach la qakachqasa.
Pediatra Kunaneel akon
Kun = curar
-aneel = agentivo
Akon = nio
La kunaeel akon looq kirila kotaq xiluaq.
Pedicurista Kupaneel ixkaq
Kup = cortar
-aneel = agentivo
Ixkaq = ua
La kupaneel ixkaq laa tareeya nkisiklaj pan tinimit.
Pinza Sa katbal
Sa = diminutivo
Kat = raspar/pellizcar
-bal = instrumental
La sa katbal tareeya rukamaniik nkamaj.
Plantas medicinales Iqoom qajas
Iqoom = medicina
Qajas = monte/planta
Kih winaq man cha kataliim ta wach la iqoom qajas.
Pulso Rukux qab
Ru- = tercera persona singular
Kux = corazn
Qab = mano
La winaq laa tahcha rukux qab
Actualizacin Lexical Poqomam
172
8
"
Purificar Saqsanik
Saq = blanco
-nik = sufijo de categora
Rona kih winaq saqsanik wach kijaa.
Salud fsica Rax baqel
Rax = verde
Baqel = cuerpo
J oj qunchalaal winaq kiroo nwi rax qabaqel.
Salud mental Rax noooj
Rax = verde
Noooj = sabidura
Kunchal aal wi naq nkaa chi wi keh rax
ki noooj .
Semen Rujaliil rimasil
Ru- = tercera persona singular
J a = agua, lquido
-iil = sufijo
R- = tercera persona singular
Imas = hombre
-il = sufijo de derivacin
Onteera imasaq wula keh la rujaliil rimasil.
SIDA Yujtobaqel
Yuj = desordenar
To = ayudar
Baqel = cuerpo
Wahwur chipaam onteera Armiita wula cha kih winaq
reh ruu la yujtobaqel.
Sndrome de Inmuno Defiencia Adquirida Yujul tobal
baqel winaq
Yujul = desordenar
To = ayudar
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
173
8
#
-bal = instrumentalizador
Baqel = cuerpo
Winaq = persona
La yujul tobaqel winaq nriye ruuum la winaq
chokpa nruban.
Sistema inmunolgico Tobal rubaqel winaq
To = ayudar
-bal = instrumentalizador
Ru- = tercera persona singular
Baqel = cuerpo
Winaq = persona
Qunchal aal wi l a j unaj tobal baqel wi naq
qeh.
Trasplante Kojooj baqel
Koj = remendar
-ooj = sutantivizador
Baqel = cuerpo
Wula winaq kachal kee ruuum junaj koj ooj
baqel.
Vacuna Tobal kimik
To = ayudar
-bal = instrumentalizador
Kimik = enfermedad
Rona nruwi tobal kimik pan tinimit.
Vacunacin Soqbal kimik
Soq = puyar
-bal = instrumentalizador
Kimik = enfermedad
Ro na nruwi soqbal ki mi k keh kunchal aal
tz e .
Virus Kamal kimik
Kam = llevar, traer
Actualizacin Lexical Poqomam
174
8
$
-al = sufijo de categora
Kimik = enfermedad
Kotaq akon kiroo kioo reh ruu ahkunaneel reh man
wii kamal kimik keh.
8
%
Kamanbal kamanik
Utiles de Oficina y Equipo
8
&
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
177
8
/
Cmara fotogrfica Eesbal achal winaq
Ees = sacar
-bal = instrumentalizador
Achal = imitar
Winaq = persona
Na kamnecha la eesbal achal winaq reh nqesaam
kaab oxib achal.
Cartapacio Kotik juuj
Kotik = duro
J uuj = papel
La kuhtajeel taqee kikamam aka kikotik juuj.
Cartulina Perjuuj
Peer = forma plana
J uuj = papel
La kuhtajeel kih perjuuj nkikoj.
Clavos para lmina Klaawux paat
Klaawux = clavo
Paat = casa
Cha kamalaj wahchin kaab oxib klaawux paat.
Clips Chapbal
Chap = agarrar
-bal = instrumentalizador
Ehna xoo la kotaq chapbal la nuyeemkoon
laloo .
Disco Setesatzihb
Setesa = forma redonda
-bal = instrumentalizador
Chi paam junaj setesatzi hb nrukam kih
kamani k.
Disco compacto Setesa biich
Setesa = forma redonda
Actualizacin Lexical Poqomam
178
8
(
Biich = canto
Rona recha aka setesa biich naak rukaayja.
Disco duro Rusaluul keem
Ru = tercera persona singular
Saluul = cerebro
Keem = tejido
Naq wul qa la rusaluul kematzihb, xwila onteera kamanik.
Engrapadora Tunbal juuj
Tun = unir
-bal = instrumentalizador
Xwulqa la nutunbal juuj.
Fotocopiadora Achalbal
Achal = imitar
-bal = instrumentalizador
J oj nqajaam nqaloqom junaj achalbal.
Gancho/ fastener Chapbal juuj
Chap = prensar
-bal = instrumentalizador
J uuj = papel
Cha kojtii ka la chapbal juuj reh la juuj taqee laa.
Goma/ pegamento Panbal
Pan = pegar
-bal = instrumentalizador
Cha kojtii pa la juntzip panbal loo.
Mostrador Kutbal kaay
Kut = sealar/mostrar
-bal = instrumentalizador
Kaay = venta
Xkipaxaj wach la qakutbal kaay la seeeq.
Mouse/ ratn para computadora Choh keem
Choh = ratn
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
179
8
)
Keem = tejido
Kunchalaal kematzib kikamana ruu choh keem.
Papel pasante Qahsbal juuj
Qahs = pasar
-bal = instrumentalizador
J uuj = papel
Kotaq akon pa taq kuhtbal nkikoj la qahsbal juuj.
Portalapicero Witzihbabal
Wi = estar
-bal = instrumentalizador
Tzihb = escribir
a = vocal epenttica
-bal = instrumentalizador
Kunchalaal tzihbaneel xloqara kiwibal tzihbabal.
Rodos Bensbal
Bens = caminar
-bal = instrumentalizador
Kunchalaal kematzib kikamana ruu bensbal.
Rollo fotogrfico Paam eesbal achal
Paam = estmago
Ees = sacar
-bal = instrumentalizador
Achal = imitar
Nwaja Tziiyuuq reh nwaja yeeem qa junaj paam
eesbal achal.
Tachuela Paanis klaawux
Paanis = sombrero
Klaawux = clavo
Cha sik cha wehchin la kotaq paanis klaawux.
9
=
9
1
Najtir qorik
Arcasmos
9
2
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
183
9
3
Acariciar Mahlanik
Mahl = sobar
-anik = sufijo de categora
La qaa laa tzoo nrila nkimahlaa riij.
Achiote Kuxub
Kuxub = achiote
La sa ixoq xorukayaj qa junaj chakach kuxub.
Adornar Taqanik
Taq = adornar
-anik = sufijo de categora
Reh nimqiij taqee reh tiyoox pan tinimit la winaq
nkitaqaa chii kipaat.
Agua gaseosa Kija
Ki = dulce
J a = agua
Rona kunchalaal winaq nkireej ki ja.
Burla Selenik riij
Sel = reir
-nik = sufijo de categora
Riij = espalda
La ixoq laa selenik riij.
Calcetn Myeraax
Myeraax = calcetn
Kitaat kotaq akon suloq cha ak kimyeraax.
Cantil de sapo Bohtoy
Bohtoy = especie de culebra
Chahqon winaq nkiqar ke la bohtoy kikuxura.
Chicle Kaach
Kaach = masticar
La sa kojoo xuqap ti rubaaq ruuum la kaach.
Actualizacin Lexical Poqomam
184
9
4
Chile pimiento Ki iik
Ki = dulce
Iik = chile
Nutaat suq nrila nrukux ki iik.
Chocolate Kakaaw
Kakaaw = cacao
La kakaaw re junaj tikooj keh najtir qamama.
Desdentado Muluma baaq
Muluma = amontonado
Baaq = hueso/ muela
Kih kotaq akon kiaasja muluma kibaaq.
Gicoy J uuk
J uuk = gicoy
La kotaq juuk yah churik nakux.
Lagarto Ajiin
Ajiin = lagarto
Ikam tareeya kisaansaja ajiin.
Laguna Choo
Choo = laguna
Reh nimqiij chi choo kih winaq ah pan tinimit kiokaya.
Lombriz Luuch
Luuch = lombriz
Kotaq xiluaq tareeya kiyaajwa reh luuch.
Lucirnaga Qaqqawach
Qaq = fuego
Qawach = ojo
Rona pa bee jujun cha ka kotaq qaqqawach
nawila kiwach.
Mora Tiraaq
Tiraaq = mora
La sa xilo suq nrila nrukux tiraaq.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
185
9
5
Narrar Lapabaq
Lapa = hablar mucho
-baaq = sufijo
La ahpancheaq xa ki lapabaq cha naq kiqorwa.
Palo de colagua Tzojb
Tzojb = colagua
La kojool man rataliin ta wach chee xukam cha reh
rusii chee tzojb.
Palo de encino Pitan chee
Pitan = mecapal
Chee = rbol
Pa taq kichee tareeya pitan chee wilkee.
Palo de guarumo Tuhkur chee
Tuhkur = tecolote
Chee = rbol
La imasaq laa kiqahpeem cha junaj ma tuhkur chee.
Palo de sope Saqkuch chee
Saq = blanco
Kuch = zope
Chee = rbol
La ixoqiib kikaman cha junaj qaal kisii saqkuch che.
Palo de tarais Keek
Keek = tarais
La kaxlan winaq xkikuhpaa chee keek.
Pantaln Weex
Weex = pantaln
Ma Sipakna xkisiij ak ruweex ruu ruloqtaat.
Papa Saq iis
Saq = blanco
Iis = camote
La saq iis re kitikooj uleaq ahjunchaq akal.
Actualizacin Lexical Poqomam
186
9
6
Persona sana Rax winaq
Rax = verde
Winaq = persona
Naq junaj sa akon rax winaq, suq nkoona.
Premolar Peet kaa
Peet = primero
Kaa = molar
La sa xilo kore xila cha peet rukaa
Prstamo J alanik
J al = cambiar
-anik = sufijo de categora
Kih winaq nkiban jalanik reh meeya.
Repollo Kuulix
Kuulix = repollo
La kuulix nruye rusuqiil kuxbal pan katooj.
Salir Ilik
I l = ver
-ik = sufijo de categora
La qaa laa tzoo nrila ilik riij.
Traste Pitil
Pitil = traste
La kulubjeel laa xsijara kih kipitil.
Verdolaga Paxlaq
Paxlaq = verdolaga
Rona kih winaq man cha kataliim ta wach la
paxlaq.
Vbora amarilla Qankantii
Qan = amarillo
Kantii = vbora
La qankantii re la chikop maas kirukansaa winaq.
Ak Qoriik pam Qorbal Poqomam
187
9
7
Viruela Ihtzub
Ihtzub = viruela
La kimik reh ihtzub najtir kimik keh akach.
9
8

También podría gustarte