PUNGUQ MOSQOYNIN

José María Arguedas

ARANIBAR CUTIPA, GIANCARLO ARMANDO

Huk huch’uy runallas patronninpa wasi-haciendanman risqa. Hatun residenciapi (sirviente)

Pungu turnun tupaqtin hina. Thaqsalla, pobrilla, manchay pisi sonqolla, p’achallanpas
thantaythanta.

Hatun wiraqocha, haciendaq patronnin, mana asikuyninta hark’ayta atisqachu, chay

huch’uy runacha residenciaq pasillonpi napaykuqtin.

- ¿Runachu kanki icha imachu kanki? -nispa tapusqa llapa servicio runakunaq qayllanpi, hinaspa
punguqa unkuykuspa mana imatapis kutichisqachu. Manchasqa, chiri ñawiyuq, payqa
sayariykullasqa.

-Qhawarisunchis! nispas patronqa nisqa: —a ver; mankallatapas maylliyta yachanchá,

pichanallatapas chay mana imamanpas riqch’akuq makinwan atiyta hap’inchá.

--¡Apay kay q’echata! --Nispa nisqa hacienda mandón encargaduta hatun patronqa.

Qonquriykuspa, pongochaqa patronpa makinta much’aykusqa, hinaspataq k’umuykukuspallaña

purisqa mandonpa qhepanta waykúna wasiman.

ATAMARI AÑAZCO, GABRIELA MABEL

Huch’uy runaqa huch’uy kurpuyqmi kasqa, ichaqa kallpanqa chay huk común runaq hinan
kasqa. Tukuy ima, lliw ima kamachikusqankutapas allinta punguchaqa ruwasqa; ichaqa uyanqa,
huk chikan mancharikusqan kasqa; wakin kamachiqkuna, runamasinkuna asikurqanku chay
hinata rikuspa, wakintaq payta khuyapayasqaku. «waqchamantapas waqchanmi; killa wayrapa
churinchá, ñawinpa chiri kayninpi, ch'uya llakikuy sonqon ukhupi", ninsi mestiza cocineraqa.

Huch’uycha punguchaqa manas piwanpas rimasqachu; ch’inlla llamk’aq purin; upallalla

mikhukunpis. Llapan ima kamachiykunatapas ruwan. «Arí, papay; arí, mamacita", nillansi.

Ichapas mancharisqa uyan raykuchá riki, utaq thanta p’achanraykuchá, mana imatapas
rimaykuqtinchá; hacendado patronqa cheqnirinsi chay huch’uy runata. Ave maría tutayay
horapi, sirvientekuna, wasi-haciendaq corredorninpi huñunakunku patronpa qayllanpi;
wiraqochas sapa kutin pongota ñakarichin llapa sirvientekunaq rikusqanpi. Sapa sukra khuyayta
p’enqarichiq, tisi qarata hinas wiqch’urichiq, umanmanta tanqaykuspa qonqorikunanpaq.

COLQUEHUANCA GONZALES, MONICA ELIANA

--¡Allquchus imas kanki; hanllariy! -nispa patronqa unaychaykun.

Huch’uy runaqa manas hanllariyta atinchu.

-¡Tawa chakimanta puriy! nispas chaymanta kamachikullantaq patronqa.

Pongochaqa kasukuspa, tawa chakinwan iskay kimsa puririyta puririsqa.

-Allqu hina, allway (chaschay-ladrar) nispas hacienda hallpayuqqa kamachiq kasqa.

Punguchaqa chaschansi huch’uy allqukuna hina.

Chay wiraqochaqa anchatan asiykukun lliw kurpunwanraq.

-Kutimuy! -nispas kamachikullantaq, pungucha huk kantu tukukuyninkama puririqtin.

Pongoqa kutirimullantaqsi saykùsqallana.

Chaykamataq wakin compañeronkuna, runamasinkuna, ave mariata resashanku.

pisi pisillamanta, sunqupi, ukhu wayra hina.

DE LA CRUZ VILCA, MERCEDES ANDREA

- ¡Kunanqa ninriykita wichayman churay, wisk’acha hina! ¡wisk’acha qanmi kanki! —patronqa
kamachisqa; sayk’usqa huch’uy runaqa, Iskay chakipi tiyaykusqa; makinkunata oqharispa hatun
ninriyuqpis kanman hina.

—¡tiyay…pituchakuy! —ninsi patronqa.

Ch’inlla, uywa wisk’acha hinas, qaqa patapi mañakuqpis kashanman hinas, puguchaqa
pituchakun, aswanpas mana ninrinta sarariyta atinchu.

Hatun kawkachunwan takaspa, mana sinchita saruspa, patronqa chay corredorpa ladrillun
pampanpi uchuy runacha tiqran.

- Taytanchis dios yayanchista resaychis, nispas patronqa wakin runakunata nin.

Pongoqa, iskay kimsallata yanaykuspa ñak’ayllañas hatarin, manataqmi rezakuyta atisqachu,

mana sitiota tariqtin.

Tutaykuqtinsi sirvientekunaqa pasillomanta patioman uraykuspa rancheriaman ripunku.

chayna, sapa p’unchay, haciendayuqsi musuq ponguchanta muyurichirqan ñawpaqninpi;

qhospachiq, asichiq, lakichiq runa p’enqachiq runakunamansi tukurachipusqa.

FLORES SULLCAPUMA, YENIFER PAOLA

Ichaqa... huk sukrata, Ave Maria resakuy horapi, pasillo hunt’a kashaqtin, llapan hacienda
runakunaq ñawpaqninpi, chay patrón, llasa qhawayninwanña qhawaykushaqtinsi, ponguchaqa

Kikin ñawinllawan, ancha sut’ita rimarispa, uyanqa hina mancharisqallañasyá.

—Hatun wiraqocha, licenciaykita qoway; taytay, qanwan rimayta munani, nispas nin.

Hacendadoqa manas uyarisqachu uyarisqanta.

-¿Ima? ¿Qanchu rimarqanki icha huk runachu? -tapusqa.

—Licenciaykita, qoway taytay, qanwan rimanaypaq. Qamwanmi rimayta munani, nispas

yapamanta nisqa ancha sut´tita.

-Rimay... atispaqa —nispas kutichisqa hallp’ayuq runaqa.

-Taytay, wiraqochay, sonqoy, nispas huch’uy runaqa rimayta qallarisqa.

Qayna chìsin tuta musqurukusqani iskayninchis kushka wañusqanchismanta.

-Ñuqawan? Qan? Tukuy imata willaway, indio, nispas hatun patronqa kutichisqa.

GONZALES PARI, HENRY WALTER

-Wañusqa runa kasqanchismantapacha, wiraqochay, q’ala, mana p’achayuq rikhurirqanchis,

iskayninchis, kushka; hatun taytanchis San Franciscoq ñawpaqenpi.

-¿Y chaymantarí? Rimay! kamachisqa patronqa, piñasqa hina mana samayniyuq hina.

—Wañusqata, lliw llapa imayninchista, kushkanchista rikuwaspanchis, hatun Taytanchis San

Francisco.

Tukuy ima rikuq ñawinkunawan qhawaykuwasqanchis, maykamaraq rikuq ñawinwan, qantaraq,

noqataraq, sonqonchista, ima kasqanchista llasaykachaspa hina. Qhapaq hatun runa kaqniykipi,
ñawiykiwan San Fransisco taytanchista tahiachinki qhawayninta patronniy.

-Qamrí?

-Manan yachayta atiymanchu imaynachus kasqayta, wiraqocha. Manan yachayta atiymanchu

ima valesqayta.

-Bueno, willakuy, ninsi patronqa.

-Chay qhepamanmi Yayanchis Fransisco siminwan nirqan: “Llapa angelkunamantan aswan

sumaq, aswan munay, aswan k’anchaq hamuchun, qori qeruta apamuchun, chaymanta, chay
qori qerupitaq, aswan ch’uya chankaka mielwan hunt’asqata apamuchun, qhepanpitaq, thaqsa,
tumpay tumpay puriq ángel hamuchun”.

HUALLPA CCORI, GERALDINE KATERINE

-Y chaymantarí? nispas tapusqa hacendaduqa.

Sirviente runakuna uyarisharqanku pongota, manan allinta intindisp, ichaqa

manchakuyllawanña.

—Patronniy: hatun Taytanchis San Francisco kamachiyta qoqtin hina, rikhurimurqan

huk angel, k’anchariq, inti hina hatun sayayniyuq; Payqa ñawpaqninchisma chayananpaqmi
hamusqa. Taytay, hinaspataq, pisi-pisimanta purispa, Kuraq angelpa qhepanpi, huk huch’uy
angel puririmusqa.

-Hisnasparí? nispas patronqa yapamanta nisqa.

— “Kuraq Angel: kay wiraquchata chay quri vasopi kaq mielwan, llusiykuy,
llut’aykuy;makiykikuna phuru hina kachun runaq kurpunpa llusiykuqtiyki chaki puntanmanta
uma kantunkama”. nispa, hatun Yayanchik kamachirqan. Hinaspa chayna sumaq angel,
chankaka mielta hap’ispa, makinwan, huch’uy cuerpoykita mishk’iwan llusiykusqa,
umaykimanta chakiykiman.

SALAS FLOREZ, JHOSEP SAUL

Hinaspa sayarirqanki, sapallayki; hanaq pacha k'anchayninpi kurpuykiq k'anchaynin anchatañas

lliphirin, sut’i qorimanta ruwasqa hina.

-Chaynapuni kanan karqan, nispas patronqa nisqa. Hinallataq tapusqa: -¿Qantarí?

—Hanaq pachapi k’ancharishaqtiyki, hatun Taytanchis San Francisco kamaykuchikun: “Hanaq
pachapi llapa angelkunamanta aswan pisi chaniyoq, aswan angelkunamanta mana kallpayuq
hamuchun, chay angelqa gasolina latapi runaq q’opanta, runaq acanta apamuchun”.

-Y chaymantarí?

—Manaña valeq angel, machu, escama chakiyuq, raphampas urmayllaña mana kallpayuq angel
hatun Fransisco Yayanchiqpa ñawpaqninman chayaykamun sayk’usqallaña; ishaynin makinpi
hatun jarruta apamuspa.

-Uyariy, machu ángel, nispa hatun Taytanchiq kamachisqa chay wakcha angelman.

-kay huch’uy runaq kurpunta chaypi kaq akawan llusiykuy lata apamusqaykipi; llapan
chakinmanta umankama , imatapas atisqaykiman hina.

SALHUA MAYTA, FLOR DE MARIA

Hinaspa, k’uyusqa makinkunawan, machu angelqa, gasolina latamanta orqospa, akawan

lak’aykuwan, mana kaqnillata, imaynatas t’uruta wiqch’unku astana wasiman hina. Ahinas
p’enqasqa, asnaq rikhurirqani, qanpa laruykipi patroniy, k’anchaykamushanki chaypi.

-Chaynapuni kanan karqa, nispas patrinqa nisqa. -¡Hinallachu tukukun mosqoyniyki! Icha,
¿aswaraqchu kan?

-Manan, taytay, wiraqochay. Maypachachus chaykuna ruwakun, kushka iskayninchis

ikhurirqanchis, hatun Taytanchis San Franciscopa ñawpaqenpi, pay hukmanta,watiqpamanta
qhawariwasqanchis, yapa yapamantaraq, qantapas ñoqatapas, unayta. Chaymi hatun kayninpi,
chanin ñawinwan, hanaq pachataraq hunt’aykusqa, manan yachaymanchu maykamataq
qhawakuynin taripanman, tutata p’unchaytawan tupachispa, qunqayta yuyariytawan taripaspa.
Hinaspataq nin: “Tukuy ima angelkuna qankunawan ruwananku karqan, ruwasqañan ¡Kunanqa
llaqwanakuychis! huk! Pisi pisimanta, as asllamanta unay pachapaq". Chay machu angelpas
huaynallarun chay kikin hurapi, musuqyachirun raphrankunapis, yana llimp’inta, hatun
kallpantapas kutichipuqtin taytanchis san fransiskupa munayninta cumplichinanpaq.