Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Т»1
•/ÍV
6840Q
COMPENDIO
DE
RETÓRICA Y POÉTICA
ó
BN LA SEGUNDA ENSEÑANZA
CADIZ.
COMPENDIO
DE
В Е Т О Ш С А TT P O É T I C A
ó
LITERATURA PRECEPTIVA.
COMPENDIO
DE
ÉETÓRICA Y POÉTICA.
ó
LITERATURA PRECEPTIVA
POR
CÁDIZ.
1878
Siguiente
ES PROPIEDAD DEL AUTOS.
ÍNDICE.
—• Pdgt.
LECCIÓN I . Introducción: Análisis gramatical del l e n -
guaje.: 1
I I . Continuación: Análisis elemental del pensa-
miento y sentimiento 5
III. Consideraciones preliminares sobre la retóri-
ca y la literatura 8
I V . Definición y plan de la retórica 12
V , D e las reglas literarias 16
V I , Relaciones é importancia de la r e t ó r i c a . . . . 18
V I L La b e l l e z a . . . . , 21
V I I I . L o sublime y lo cómico 27
I X . E l pensamiento en retórica: sus condiciones
esenciales ül
X . Continuación. 36
XI E l pensamiento en retórica: sus condiciones '
accidentales 40
. X I I . Continuación.. \ 44
X I I I . Figuras de pensamiento: pintorescas 48
X I V . Continuación: figuras lógicas. 52
X V . Continuación: figuras patéticas .. 57
X V I . Continuación: figuras intencionales 64
X V I I . L a palabra retóricamente considerada 69
X V I I I . Continuación 73
X I X . Continuación 77
X X . D e las cláusulas . 82
X X I . Continuación; propiedades de la c l á u s u l a . . . . 87
X X I I . Continuación 92
X X I I I . Elegancias de lenguaje 99
X X I V . Lenguaje recto y figurado: Tropos 106
X X V . D e l estilo 112
X X V I . Origen y formación de la lengua castellana. 1 1 8
X X V I I . Discurso oratorio: cualidades del orador 123
X X V I I I . Análisis del discurso: fondo 129
X X I X . Análisis del discurso: forma .... 134
X X X . Oratoria sagrada 139
X X X I . Oratoria forense 143
X X X I I . Oratoria política y académica 146
X X X I I I . Composiciones históricas: cualidades del his-
toriador 151
X X X I V . R e g l a s para escribir bien la historia 154
X X X V . Composiciones didácticas 157
X X X V I . D e las cartas , 162
X X X V I I . Artículos de periódico 166
X X X V I I I . D e la N o v e l a 171
XXXIX, Elementos constitutivos de la novela 176
XL. L a poesía y la elocución p o é t i c a . . . 181
XLI. Versificación castellana 187>t>
XLII. Clases de versos y combinaciones 193 °
XLIII. Poesía lírica 202
XLIV. Poemas menores 208
XLV. Poesía Épica 215
XLVI. Continuación 222
XLVII. Poesía Dramática 227
XLVIII. División de la poesía dramática 234
XLIX. Poesía mixta 242
A P É N D I C E I.
A P É N D I C E II.
A P É N D I C E III-
5.a
Por vía de introducción hemos creído convenien-»
te hacer un análisis gramatical é ideológico del lenguaje,
pues la práctica nos ha enseñado lo necesario que es pre-
parar á los alumnos, mediante repetidos ejercicios prác-
ticos, en esta materia, sin la que no es posible dar un pa-
so con acierto en el estudio de la retórica.
6.a
A l fin del libro, y en un reducido apéndice, e x -
ponemos los puntos principales relativos al literato, ó sea
al que produce la obra literaria. Lo hacemos en dicho lu-
gar, por la dificultad que ofrecería tratar esta materia
al principio sin la preparación debida de parte de los
alumnos, y también por ser esta una parte de cultura más
general que así conviene al literato como al pintor y al
músico, y que lo mismo puede preceder, que servir de co-
ronación á nuestro estudio. El Profesor estando en ese l u -
gar y en la forma dicha, podrá desecharla ó exigirla según
su propio criterio. Nosotros diremos, sin embargo, que es
muy triste lo que sucede en esta y otras partes de nuestra
asignatura; hay autores que desechan el estudio de estas
cualidades del escritor, ó sean el genio, el talento, la ins-
piración, el gusto, la crítica, etc., como impropias de la
asignatura; hay otros que encuentran imperdonable tal
omisión, hablándose á cada paso de ellas; los que opinan
de este último y discreto modo, creen hacer bastante con
aceptarlas; y allá van donde mejor les cuadra: así no es
posible adelante el estudio de la retórica, ni se alcance esa
unidad tan necesaria en sus puntos capitales, sin la que
es imposible desaparezca la anarquía en textos y progra-
mas tan funesta simpre en la práctica. El estudio de las
cualidades del escritor debe tratarse en la parte en que se
estudie á ese escritor; si no se estudia esa parte, es inútil
pellizcar aquí y allí y llevar la confusión á la ciencia y á
la enseñanza.
7.a
En lo que hemos tenido un verdadero empeño,
ha sido en decir tan sólo lo puramente esencial á cada uno
de los puntos comprendidos en nuestras respectivas leccio-
nes, y esto siempre con las menos palabras posibles y sin
faltar á la debida claridad. Nuestro objeto ha sido que el
alumno aprenda de memoria aquello que pueda fácilmen-
te comprender con la ayuda del Profesor, y esto es impo-
sible sin sacrificar los detalles y las digresiones, por más
que la brillantez y la riqueza de unos y otras tienten sin
cesar al autor. Francamente, á nuestro juicio, el alumno
que, aprendidas de memoria las lecciones y oidas. las di-
VIII
LECCIÓN II.
. LECCIOE" III.
\
CONSIDERACIONES PRELIMINARES SOBRE LA RETORICA
Y DA LITERATURA.
1. E t i m o l o g í a de las palabras literatura y r e t ó r i c a . — 2 . D e f i -
nición usual de le. r e t ó r i c a . — 3 . L a retórica es un a r t e . —
4 . Explicación de las palabras arte, reglas, obra literaria,
retórica y a r t i s t a . — 5 . M e d i o s que requiere todo arte y su
i m p o r t a n c i a . — 6 . División usual de la literatura.—7. Otras
denominaciones dadas á s u e s t u d i o . — 8 . O b j e t o y división
de la retórica según los antiguos y m o d e r n o s . — 9 . D i v i -
sión general del arte y lugar que corresponde á la retórica.
LECCIOI IV.
DEFINICIÓN Y PLAN DE LA KETOKICA.
PRIMERA PARTE.
Materiales q u e
intervienen e n i F o n d o de la obra literaria Belleza.
la formación de F o r m a interior de c o n c e p c i ó n . . Pensamiento.
t o d a obra l i t e -
raria , o r d i n a - F o r m a sensible de e x p r e s i ó n , . . Lenguaje.
r i a m e n t e elocu-
Union de una y otra Estilo.
ción
SEGUNDA PARTE.
Género Épico.
, ídem Lírico.
POÉTICAS ( _ , „
ídem * . . Drarnahco,
Composiciones Mixtas.
Género Oratorio.
, ídem Histórico.
MOEALES..... { T J „ .
Ídem Jyovelesco.
Composiciones Mixtas.
Tratados..., - Elementales.
Í ídem Magistrales.
ídem 1'articulares.
Composiciones Mixtas,
LECCIÓN V.
DE LAS M S I A S LITEBAEIAS.
LECCIÓN YI.
RELACIONES É IMPOKTANCIA BE LA R E T O J i l C A .
LECCIÓN VIL
LA. BELLEZA.
Q u e es mi barco mi tesoro,
Q u e es mi D i o s la libertad,
M i ley la fuerza y el viento
M i única patria la m a r .
ESPRONCEDA.
— -¿I —
LECCIÓN V I I I .
LO SUBLIME T LO CÓMICO.
D e la voz poderosa
E l eco ya resuena
D e l Señor en la nube tenebrosa:
E l Dios de magestad es el que truena,
Oidlo en el estruendo de las aguas:
V o z es de fortaleza,
V o z es de, magestad y grandeza,
Voz del Señor del cielo,
Q u e los cedros quebranta;
D e l Líbano los cedros por el suelo:
Y cual con leve planta
Brinca el Rinoceronte y el cabrito
Saltando en los ribazos,
A s í van por el mont,e hechos pedazos.
' LECCIOff.IX.
EL PENSAMIENTO EN EETORICA T BUS CONDICIONES ESENCIALES.
2. a
L o mismo la verdad científica que la verosi-
militud deben conformarse con la realidad de las c o -
sas á que se refieren, pues que sin esto no hay verdad
de ninguna clase.
3. a
L a verdad científica sólo se alcanza con un
profundo conocimiento de la materia sobre que se ha-
bla ó escribe; la de sentimiento con un profundo c o -
nocimiento del corazón humano.
4. a
En las composiciones festivas es permitido,,
únicamente, el uso de pensamientos falsos, con tal
que sea muy visible la falsedad, y muy manifiesta la
brillantez é ingeniosidad humorística de dichos pen-
samientos.
5. a
El modo de corregir y rectificar los pensa-
mientos falsos corresponde á la lógica.
Ejemplos de pensamientos verdaderos. Aunque l o
son todos los que conforman con la realidad, citaremos
los siguientes: Dios es caridad. El hombre es mortal.
L a virtud dá paz á la conciencia; ó estos otros d e
Rioja:
A q u e l entre los buenos es contado
Que el premio mereció, no quien le alcanza.
Pensamientos inverosímiles.
Brazo á brazo los dos luchamos fuertes
Siendo de entrambos los amagos muertes,
M a s lo que admiré altivo
F u é , que habiéndolo muerto, estaba vivo,
Porque tan cerca de m i boca daba,
Q u e de m i propio aliento se animaba;
Y de esta suerte con valor incierto,
Sin duda peleó después de muerto.
Luis DE BELMONTE.
LEGCIOI X.
CONTINUACIÓN.
A n d e yo caliente
Y ríase la gente; i
— 42 —
LECCIÓN XII.
CONTINUACIÓN.
y este otro:
Q u e nunca por mudanzas vez alguna
P u d o mudarle el rostro la fortuna;
V i v o sin vivir en m í
Y tan alta vida espero.
Q u e muero porque no m u e r o .
LECCIOI X I I I .
piqueas de pensamiento: pintorescas.
LECCIOI X I Y .
CONTINUACIÓN: FIGURAS L Ó G I C A S .
M o r e n o de buen talante,
E l e g a n t e , sin aliño.
Con la sencillez de un niño
Y el aliento de un gigante.
CAMPEODON.
CAPMANY.
Dios al y u g o
D e la muerte cedió, sufrió su imperio,
L a aceptó por verdugo:
M a s al alzarse del Eterno y Fuerte
Sobre el cadáver santo,
Para consuelo del amor y el llanto,
¡Enclavada en la cruz murió la muerte!....
B . GARCÍA.
ARÓLAS.
Sicut enim corpvs sirte spiritu mortuus est, ita et fdes sine
operibus mortua est,
S. JACOB. #
LICCIOIXV.
C O N T I N U A C I Ó N : FIGURAS P A T É T I C A S .
MASSILLON.
PLATÓN.
VlRG.
contraproducentes.
Optación, imprecación.
alguna cosa.
Milon.
F u . L . DE LEÓN.
ALBEBTO LISTA.
LECCIÓN XVI.
CONTINUACIÓN: FIGURAS INTENCIONALES.
C í e . (pro Lig.)
Ejemplo de lo segando.
L a luna como mueve
L a plateada rueda, y vá en pos de ella
L a luz do el saber llueve,
Y la graciosa estrella
D e amor la sigue reluciente y bella.
E a . L . DK LEÓN.
LECCIOIXVII.
LA PALABRA RETORICAMENTE CONSIDERADA.
LECGIOI XVIII.
COKTINTJACIOIÍ.
LECCIOI X I X .
COJTTrNTTACIOir.
- Señor, tu alteza
Q u é lengua habrá que la c u e n t e ;
Vestido estás de gloria y de grandeza
Y de luz resplandeciente:
E n c i m a de los cielos desplegados
A l agua diste asiento;
L a s nubes son tus carros,
T u s caballos alados, son los vientos.
V e r . de FE. L . DE LEÓN.
— 81 — •
HERRERA.
HOR. Lib. I I . X V I .
Ш С Ш XX.
БЕ LAS CLAUSULAS.
LECCIOI X X I .
CONTINUACIÓN: PROPIEDADES DE LA CLAUSULA.
LECCIÓN XXII.
CONTINUACIÓN.
5. a
Respecto á la gradación de los miembros de la
cláusula y á la colocación de los complementos y p a -
labras homologas en la misma, sólo el buen oido y el
gusto adquirido en la lectura de los buenos modelos
podrán disponer á un buen acierto. Añadiremos que
se llaman palabras homologas ea una cláusula, y a loa
— 94 —
varios sugetos que se refieren á un mismo atributo, y a
los atributos que se refieren á un mismo sugeto, y y a
la serie de objetos ó circunstancias cuya enumeración,
se hace en la misma.
2. Armonía: entiéndese por armonía de la cláu-
sula, el grato sonido que resulta de la acertada elec-
ción y combinación de las palabras en la misma, así
como de la buena distribución de los acentos y pausas-
Proviene la armonía de la cláusula: 1.° de que
las palabras sean gratas al oido y fáciles de pronun-
ciar, en cuyo caso se llaman melodiosas y suaves: 2.°
de que estén distribuidas con cierta proporción m u -
sical, que es á lo que se llama ritmo ó número: y
3.° de que las palabras, por la naturaleza de los s o -
nidos ó por la cantidad de las sílabas, tengan cierta
analogía con los objetos que representan; á lo que se
llama armonía imitativa.
A la suavidad de las palabras se opone la monoto-
nía ó molesta repetición de las mismas letras ó p a l a -
bras, v. g. La petición pedida por el ponente. El hiato-
ó concurrencia de muchas vocales de la misma espe-
cie, v. g. convenía á ambos. L a cacofonía, que es el
encuentro de consonantes ásperas y de difícil pronun-
ciación, v. g. terrorífico tirano. E l sonsonete, que es la
repetición de sílabas idénticas ó parecidas en una
misma frase, v. g. Ellos dijeron que los buenos eran
presos.
Respecto al ritmo ó número, debe procurarse q u e
las pausas ó descansos estén colocados de suerte que
la respiración no se fatigue, y que los miembros g u a r -
den entre sí cierta cadencia y estructura musical, así
como una gradación constante hasta el fin, que debe
cerrar con las palabras más llenas y sonoras.
L a abeja susurrando
E l trueno horrisonante retumbando
R o m p a el cielo en mil rayos encendido
Y con pavor horrísono cayendo
S e despedace en hórrido estampido.
HERRERA.
VIRG.
LOPE DE VEGA,
..desparece
Cual relámpago súbito brillante.
MELENDEZ.
et obliquo laborat
L y m p h a f'ugax trepidare rivo.
HüKAT.
VlítG.
ESPRONCEDA.
A c u d e , corre, vuela,
Traspasa el alta sierra, ocupa el llano,
N o perdones la espuela,
N o des paz á tu mano,
M e n e a fulminante el hierro insano.
( F . L . DE LEÓN.)
OVIDIO.
LECCIOI XXIII.
ELEGANCIA BE LENGUAJE.
v . g.
mas, v. g.
Cíe.
Cíe.
TEBENC.
TEBENC.
Te punzen y te sajen
Te hundan, te golpeen, te martillen,
Te piquen, te acribillen,
Te dividan, te corten y te rajen.
LECCIÓN XXIV.
EL LENGUAJE RECTO Y FIGURADO; TROPOS,
LECCIÓN XXV.
DEL ESTILO.
9
— 122 — ,
L1CCI0I XXVII.
DISCURSO ORATORIO: CUALIDADES DEL ORADOR.
LECCIÓN XXVIII.
ANÁLISIS DEL DISCURSO: FONDO.
LECCIÓN X X X .
ORATORIA SAGRADA.
LECCIOÍT XXXI.
ORATOEIA. POKENSE.
1. a
E l exordio de esta clase de discursos exige
grandes condiciones por la clase de auditorio á quien
se dirige. A un tribunal de personas ilustradas no se le
dispone con frivolos recursos literarios, sino con razo-
nes de mucho peso y de gran alcance, lo mismo para
confirmarle si está bien dispuesto, como para disua-
dirle de sus preocupaciones, si está mal prevenido.
2. a
Lia proposición debe hacerse con mucha dis-
tinción é individualidad y tirando, por decirlo así, la
línea de separación entre nosotros y los contrarios,
tanto para que los jueces vean con claridad lo que se
disputa, cuanto para que el orador no pierda el tiem-
po en probar lo que el contrario no niega.
L a confirmación abraza comunmente la prueba»
en la que se alegan las razones oportunas para h a -
cer ver la verdad de nuestra proposición sentada, y la
refutación en que se destruyen las razones del contra-
rio. En una y otra las razones que se aducen toman el
nombre de lógicas y legales, según estén sacadas de la
naturaleza misma de la cosa, causas, efectos, & c , ó del
texto de la ley, declaraciones del reo, testigos, &c. E l
modo de ordenarse y emplearse estos queda ya dicho
en la parte general.
El epílogo debe comprender un claro resumen de
los argumentos capitales de más fuerza, presentando
c o m o en relieve el punto culminante de ia cuestión
debatida y resuelta. Aunque algunos añaden aquí una
breve exposición de lo que se haya dicho ó hecho e x -
trajudicialmente durante la causa, la oportunidad de
esto debe dejarse á la consideración del orador. E n los
asuntos criminales suele tomar esta parte del discurso
un giro patético sobre lo que ya queda expuesto l o
pertinente á ese caso.
— 146 —
LECCIOI X X X I I .
ORATORIA POLÍTICA Y ACADÉMICA.
íi
— 154 —
LECCIOI XXXIY.
BEGLAS PABA ESCRIBIR BIEN LA HISTOEIA.
LECCIÓN X X X ? .
COMPOSICIONES DIDÁCTICAS.
LECCIÓN XXXYI.
BE LAB CABÍAS.
LECCIÓN X X X V I I .
ARTÍCULOS DE PERIÓDICO.
LECCIÓN x x x v m .
de l a novela.
LECCIÓN XXXIX.
ELEMENTOS CONSTITUTIVOS DE LA NOVELA.
y Gróngora
" D e s n u d a el pecho anda e l l a , "
E n frente de la cabana
D e la divina Amarilis,
Pastora ,de tiernos años
Y de pensamientos libres. L. D E VEGA.
3. a
En las voces esdrújulas sólo se atiende para eí
asonante á las vocales de las sílabas acentuadas y de
la final, siendo indiferente la intermedia, v. g.: lán-
guido, tártaro. 4 . Las voces llanas ó graves no f o r -
a
4. a
E l buen rimador evitará el uso de consonantes
comunes, que además de la pobreza del concepto, pro-
duzcan monotonía. L o s tiempos de los verbos que tie-
nen terminaciones obligadas en aba, ando, ais, eis; los
participios regulares de presente y de pretérito, los
adverbios que acaban en mente, los nombres verbales
en don, miento, y otras desinencias parecidas, riman
mal entre sí, á no ser que se usen con deliberada inten-
ción, como
R e n d í , rompí, derribé,
Bajé, desterré, prendí.. & c , L. D E VEGA.
— 193 —
LECCIÓN XLII.
CLASES DE VERSOS T COMBINACIONES.
D e 2. Leve
Breve
Son. EsPRONC.
D e 3. T a l dulce
Suspira
L a lira
Q u e hirió, etc, IDEM.
D e 4. Tantas idas
Y venidas,
Tantas vueltas
Y revueltas,
Q u i e r o amiga
Q u e me digas, etc. IRIAR.
D e 5. N u n c a un pelmazo
L l e g a á entender
L o que no cuadra
Con su interés;
Quise cansarle,
M e equivoqué, etc. MOR.
D e 6. Parad, avecillas,
N o inquietas voléis
Q u e en plácido sueño
Hespirá mi bien. MEL.
D e 7. A tí vuelan D i o s mió
Mis dulces pensamientos,
A tí van los lamentos
Que exhala el corazón, etc. ARNAO.
D e 8. A m a r r a d o al duro banco
D e la galera turquesa,
A m b a s maños en el remo
Y ambos ojos en la tierra. GONG.
D i a terrible,—dia de espanto
Lleno de g l o r i a , — l l e n o de horror.
A tí pues , o h — S e ñ o r , suplicamos
d u e benigno á — t u s siervos socorras
A los m i s m o s — q u e ya redimiste
D e r r a m a n d o — l a sangre preciosa.
Fu. L. DE LEÓN.
L e v a n t a d , ejemplo raro
D e fortaleza y valor,
A l t o blasón del honor,
D e nobleza espejo claro. ALARCON.
E l amor es un pleito
Pero en su audiencia
L a s mujeres son parte,
Y ellos sentencian.
Y aunque le ganen,
Condenados á costas
L o s hombres salen.
y 3.°, 2.° y 4.°, 5.° y 7.°, 6.° y 8.°; y otras que riman
1.° y 4.°, 2.° y 3.°, 5.° y 8.°, 6.° y 7.°, y otras l l a m a -
das italianas divididas por la mitad, que riman el 2. a
A q u í la envidia y mentira
M e tuvieron encerrado,
D i c h o s o el humilde estado
D e l sabio que se retira
D e aqueste mundo malvado,
Y con pobre mesa y casa
En el campo delicioso,
Con sólo D i o s se compasa,
Y á solas su vida pasa
N i envidiado ni envidioso. F . L . de L E Ó N .
¡Aplaca R e y augusto,
A p l a c a ya tus manes
Y escucha de tus hijos
Las tristes voces y sentidos ayes!
M. D E LA ROSA.
LECCIÓN XLIII.
POESÍA. LÍRICA.
LECCIÓN XLIY.
POEMAS MEXORES.
y el segundo
Versibus impariter junctis qaerimonia primun
Post etiam inclusa est voti sententia compos.
LECCIÓN SLV.
POESÍA ÉPICA.
1 . E t i m o l o g í a y definición de la E p o p e y a . — 2 . Explicación de
cada uno de sus t é r m i n o s . — 3 . ¿ E s posible la epopeya en
nuestros d í a s ? — 4 . Acción épica y sus c u a l i d a d e s . — 5 . U n i -
d a d . — 6 . Variedad — 7 . Episodios y r e g l a s . — 8 . Integri-
d a d . — 9 . Grandeza: máquina ó maravilloso épico: sus r e -
g l a s . — 1 0 . Interés de la acción.
15
— 218 —
ciones:
1. a
L a intervención de seres sobrenaturales no d e -
be hacerse hoy á imitación de los antiguos, toda vez
que nuestras creencias no lo permiten. 2 . L a máqui-
a
LECCIÓN X L Y I .
CONTINUACIÓN.
LECCIÓN X L Y I I .
POESÍA DRAMÁTICA.
16
— 231 —
LECCIÓN X L V I I I .
división b e L4 poesía dramática.
L.ECCIOB" X L I X .
P O E S Í A MIXTA.
2. a
Debe estar en armonía su tono con el asunto
de que se ocupa. 3. Puede revestir cualquiera clase
a
L E C C I Ó N L.
CUESTIONES QUE AJBKAZA ESTE ESTUDIO'.
LECCIÓN LI.
PKOmrCCION INTERNA DE LA OBRA: PRIMER MOMENTO.
1. L o p r i m e r o q u e liace f a l t a a l i n t e n t a r hacer a l g u n a
o b r a artística es asunto ó a r g u m e n t o ; p o r eso es este e l p r i -
m e r m o m e n t o por q u e pasa la producción e n l a m e n t e d e l
a r t i s t a , y a l cual d a m o s el n o m b r e d e concepción.
2. L a grandeza é i m p o r t a n c i a d e l a s u n t o n o l a p u e d o
d a r r e g l a a l g u n a ; l a elevación do i n t e l i g e n c i a y d e s e n t i -
m i e n t o d e l m i s m o artista, será ú n i c a m e n t e lo q u e f a c i l i t e
estas altas c o n c e p c i o n e s .
LECGIOI LII.
SEGUNDO MOMENTO DE I A PKODrCCION INTERNA.
1. R e p r e s e n t a c i ó n . — 2 . Objeto de la representación.—3. V a -
lor de la m i s m a . — 4 . Explicación de la palabra ideal y
nombres diferentes que r e c i b e . — 5 . Analogía entre el ideal
ético y el artístico. — 6. Frivolidad del arte bello cuando
carece de i d e a l . — 7 . R e s u m e n .
LECCIÓN LILI.
TERCER MOMENTO DE DA MISMA.
1. E l tercer m o m e n t o p o r q u e pasa l a o b r a e n l a m e n -
t e d e l artista, ó s e a l a composición, consiste e n l a u n i ó n y
definitiva compenetración del fondo y forma, ó de la con-
cepción y representación.
2. C o n este t e r c e r m o m e n t o q u « d a y a t e r m i n a d o t o d o •
e l t r a b a j o q u e e l artista h a c e i n t e r i o r m e n t e , y e l c u a l es
n e c e s a r i a p r e p a r a c i ó n para pasar á e j e c u t a r l o e x t e r i o r m e n -
t e , s u p u e s t o y a e l d o m i n i o q u e d o b c tener sobre e l m a t e r i a l
d e l arte q u e cultiva.
3. L a c o m p o s i c i ó n i n t e r i o r a b r a z a , de u n l a d o l a c l a r a
v i s i ó n d e l a concepción ó a s u n t o , y de o t r o t o d o e l d e s a r -
rollo d e la m i s m a h a s t a s u t e r m i n a c i ó n .
4. E s m u y fácil t e n e r i d e a ó a s u n t o p a r a l a obra y n o
s a b e r c ó m o r e p r e s e n t a r l o , á fin d e q u e l o s d e m á s l o v e a n
c o m o n o s o t r o s : es f á c i l t a m b i é n saber la f o r m a con q u e d e -
he r e p r e s e n t a r s e e l a s u n t o para q u e l o s d e m á s l o v e a n , y
así y t o d o n o p o d e r c o m p o n e r u n c o n j u n t o c l a r o y e x a c t o
c o n t o d o e l l o : esto es l o q u e r e c l a m a l a c o m p o s i c i ó n i n t e -
rior d e l a obra, y esto l o q u e se a d q u i e r e m i r a n d o s i n c e -
sar a l m i s m o a s u n t o , n o p a s a n d o á e j e c u t a r e x t e r i o r m e n t e
n a d a sin h a b e r v e n c i d o p o r c o m p l e t o d i c h a d i f i c u l t a d .
5. Puede por tanto asegurarse q u e cuando no precede
e s t e c o n c i e n z u d o t r a b a j o á la e j e c u c i ó n e x t e r i o r de l a o b r a ,
ó l o q u e es lo m i s m o , cuando el artista n o v ó e n s u i n t e -
rior, m á s ó m e n o s c l a r a m e n t e , e l c o n j u n t o do l a obra a n t e s
d e e m p o z a r á h a c e r l a , es m a t e r i a l m e n t e i m p o s i b l e q u e e n
ella exista la inspiración, pensamiento, y amor, q u e sólo
se siento p o r l o q u e es v i d a d e n u e s t r a v i d a y a l m a d e n u e s -
tra a l m a .
6. T o d o artista q u e n o d i s p o n g a sus o b r a s con l a p r e -
paración anterior, ó q u e aspire s ó l o á copiar u n a obra
agena ó u n pensamiento q u e n o es s u y o , se c o n v e r t i r á e n
u n artista m e c á n i c o , p u e s q u e n o h a b i e n d o sido e n g e n d r a -
— 254 —
LECCIÓN L I V .
PííODTJCCIOír EXTERNA Y DEFINITIVA DE LA OBRA: PRIMER
MOMENTO.
1. L a e j e c u c i ó n e x t e r i o r y definitiva de l a o b r a , a b r a -
za t a m b i é n t r e s grados ó m o m e n t o s capitales q u e se d e n o -
m i n a n , disposición, elaboración y corrección, l o s c u a l e s e s -
tudiaremos sucesivamente.
2. L l á m a s e disposición, a l t r a b a j o p r e l i m i n a r con q u e
el artista c o m i é n z a l a e j e c u c i ó n d e s u obra, y e l c u a l c o n -
siste e n fijar l o s p u n t o s c a p i t a l e s d e su c o m p o s i c i ó n , á fin-
d e t e n e r á l a v i s t a lo, q u e d e s p u é s h a de ir d e s a r r o l l a n d o
minuciosamente.
3. E s t e trabajo preparatorio toma indistintamente l o s
n o m b r e s d e minuta, borrador, croquis, boceto, plan, & c ,
n o m b r e s t o d o s q u e i n d i c a n c l a r a m e n t e e l o b j e t o á q u e se
destina, y l a índole d e l arte estético q u e se c u l t i v a .
4. P a r a e m p e z a r l a p r o d u c c i ó n e x t e r n a d e l a obra, se
requiere y a el dominio completo d e l material q u e reviste-
cada una d e las artes, p u e s quo sin t a l r e q u i s i t o , d i c h o se
" e s t á q u e n o saldría l a c o m p o s i c i ó n de l a m e n t e d e l a r t i s t a .
E l e s t u d i o y perfección d e este m e d i o p a r t i c u l a r y e x c l u s i -
v o de e x p r e s i ó n , es e l q u e corresponde á cada u n a de l a s
artes l l a m a d a s estéticas.
5. C o n v i e n e n o o l v i d a r q u e l a disposición d e l a obra,,
q u e v i e n e á ser u n claro c o n t o r n o d e l a m i s m a , d e b e fijar-
— 255 —
LECGIOI LY.
SEGUNDO 1" TERCER MOMENTO DE LA. PKOIIUCCTOÍÍ EXTRRNA.
1. E l s e g u n d o m o m e n t o de la e j e c u c i ó n de la obra es
la elaboración, la cual consiste en el c o m p l e t o ejercicio d e
todos los m a t e r i a l e s de q u e la obra se c o m p o n o , y en l a
aplicación o r d e n a d a d e l a s f a c u l t a d e s d e l artista para i r
acabando d e f i n i t i v a m e n t e cada u n a de l a s p a r t e s de la conr-
posicion.
2 . A m e n u d o s u c e d e q u e e l artista se coloca, c o m o d e
— 256 —
u n s a l t o , en este ú l t i m o t é r m i n o , e m p e z a n d o por d o n d e d e -
biera a c a b a r , ó m e j o r dicho, s i n l a preparación p o r n o s -
otros s e ñ a l a d a ; e n t o n c e s , ó se d e j a l l e v a r d e lo poco ó m u -
cho que vé del asunto y trabaja sin orden y sin p l a n s i -
g u i e n d o el e s t í m u l o d e su p r o p i a e x c i t a c i ó n , ó apela á m e -
dios irracionales para que dicha excitación aumente y con
e l l a la c l a r i d a d d e s u a s u n t o , p a r a lo q u o n o d u d a á v e c e s
e n a p e l a r a l efecto q u e p r o d u c e n las b e b i d a s alcohólicas,
ó á otros m e d i o s q u e p u e d a n igualmente sobreeseitarle.
T a l error reconoce p o r o r i g e n , e l c o n f u n d i r e l l a s t i m o s o e s -
t a d o , y a d i c h o , con e l d e la verdadera y fecunda inspira-
ción.
3. L a obra artística debe irse e j e c u t a n d o con l a v i s t a
tija en l a concepción y r e p r e s e n t a c i ó n ; c u a n d o al a r t i s t a se
l e oscurezca la concepción ó a s u n t o , d e b e d e j a r l a obra
p o r carecer d e p l a n y g u i a ; así c o m o c u a n d o l a r e p r e s e n -
t a c i ó n pierde el claro c o n t o r n o con q u e d e b e estar g r a b a d a
e n su f a n t a s í a , d e b e i g u a l m e n t e a b a n d o n a r l a , si es q u o n o
se q u i e r e perder el t i e m p o h a c i e n d o i n d i g e s t a s d i g r e s i o n e s
y ridiculas f r i v o l i d a d e s .
4. L a corrección es el ú l t i m o m o m e n t o p o r q u e pasa l a
obra a r t í s t i c a , y l a c u a l c o n s i s t e e n d e s p o j a r á esta d e t o -
d o d e s c u i d o ó i n a d v e r t e n c i a e n q u e se h a y a p o d i d o i n c u r r i r .
5. A m e d i d a q u e los c o n o c i m i e n t o s d e l artista sean
m á s claros y su preparación m á s s ó l i d a , será l a corrección
m á s acortada y e s c r u p u l o s a , p o r lo m i s m o q u e su o b j e t o
e s s ó l o poner en p r á c t i c a t o d o lo h a s t a a q u í p r e c e p t u a d o .
6. Ñ o d e b e h a c e r s e la corrección á s e g u i d a d e t e r m i -
n a r s e l a obra y c u a n d o t o d a v í a se está bajo la i n f l u e n c i a
d e la p a r c i a l i d a d y cariño q u e inspira t o d o lo q u e es de
u n o m i s m o , sino antes b i e n , d e s p u é s del t i e m p o n e c e s a r i o
para distraer n u e s t r o á n i m o d e a q u e l p e n s a m i e n t o q u e d u -
r a n t e l a r g o t i e m p o n o * ha a b s o r b i d o , ú n i c o m o d o de quo
p u e d a el artista q u e d a r s e l i b r e para r e t o c a r y a p a r t a r lo
q u e poco antes h u b i e r a creido u n a p r o f a n a c i ó n .
— 257 —
LECCIÓN L V I .
INSTRUMENTOS l'AKA PRODUCIR LA OBRA LITERARIA: RAZÓN.
1. R a z ó n . — 2 . Conocimiento preliminar d é l a m i s m a . — 3 . D i -
ferencia entre la razón y la idea,.—-4. Asuntos que debe
elegir con preferencia el artista e s t é t i c o . — 5 . Importancia
del cultivo y desarrollo de la razan en las bellas artes.
1. E l p r i m e r i n s t r u m e n t o q u e h e m o s s e ñ a l a d o , ó sea
e l q u e p o n e e n ejercicio e l autor para escoger s u a s u n t o ,
se llama razón.
2. D e l o s d o s e l e m e n t o s d e q u e se c o m p o n o e l h o m b r e ,
ó sea a l m a y c u e r p o , todos afirmamos q u e es e l a l m a y n o e l
cuerpo, l a q u e conoce. Ahora bien, l o que el alma puede c o -
n o c e r e s , ó las cosas y s u s p r o p i e d a d e s , ó las relaciones q u e
l a s cosas y l a s propiedades t i e n e n e n t r e s í . C u a n d o e l a l -
m a se a p l i c a á conocer l o p r i m e r o , se l a l l a m a razón; c u a n -
d o se a p l i c a á conocer l o s e g u n d o , entendimiento; y c u a n d o
s e h a b l a d e l a l m a q u e conoce, p e r o sin e x p r e s a r á q u é c o -
s a s se a p l i c a s u c o n o c i m i e n t o , se l l a m a inteligencia. A s u
•vez, l o s c o n o c i m i e n t o s q u e a d q u i r i m o s por m e d i o de l a r a -
z ó n se l l a m a n ideas, y l o s adquiridos p o r m e d i o d e l e n t e n -
d i m i e n t o , juicios y raciocinios.
3. C o n esta p r e p a r a c i ó n p u e d e definirse y a la razón
d i c i e n d o q u e es, el poder que tiene- el alma para conocer las
cosas y sus propiedades, así c o m o las ideas son, las represen-
taciones de estas mismas cosas y propiedades, q u e serán v e r -
d a d e r a s si c o n f o r m a n con la r e a l i d a d , y falsas si lo c o n -
trario.
4. S e g ú n esto, e l artista p u e d e escoger c o n p r e f e r e n -
c i a para s u s a s u n t o s , ó l a s cosas q u e agradan m á s á l a g e -
n e r a l i d a d de s u s c o n t e m p o r á n e o s , ó las cosas q u e t i e n e n
m á s valor, i n d e p e n d i e n t e m e n t e de t a l g u s t o . E l q u o h a c e
l o p r i m e r o p r o s t i t u y e e l arte y d e j a do ser artista estético,
p o r m á s q u e así consiga favor y r i q u e z a ; e l q u e hace l o
s e g u n d o , c u m p l e con e l d e b e r q u e el fin de s.u profesión
l e e x i g e , p o r m á s q u e l a e n v i d i a y l a i g n o r a n c i a le p r e p a -
r e n sinsabores y a n g u s t i a s .
5 . E n r e s u m e n ; e l c u l t i v o y desarrollo de l a razón e n
e l artista es cuestión f u n d a m e n t a l y d e l a m a y o r i m p o r -
t a n c i a , p o r l o m i s m o q u e l a e l e c c i ó n d e l a s u n t o se refiere
á l a r e g i ó n d e l a s i d e a s , y estas a u m e n t a n y se e s c l a r e c e n
— 258 —
con d i c h a p r e p a r a c i ó n . P o r e s o n o se p u e d e esperar d e a r -
tistas c u y a razón sea v u l g a r , frivola é i n s u s t a n c i a l , a s u n -
tos q u e sean e l e v a d o s , t r a s c e n d e n t a l e s y h u m a n a m e n t e c i -
vilizadores.
LECCIÓN L Y I I .
IMAGINACIÓN Y ENTENDIMIENTO.
1. E l s e g u n d o i n s t r u m e n t o d e q u e se v a l e e l artista
p a r a d a r forma sensible á su a s u n t o ó r e p r e s e n t a r l e exfce-
r i o r m e n t e se l l a m a i m a g i n a c i ó n . Consiste esta, en el poder
que tiene el alma para dar forma material ó geométrica d
todo aquello que carece de ella, como la justicia, bondad, re-
signación, & c , & c .
2. L a imaginación, a m a n e r a d o espejo, refléjalos g u s -
tos é ideas do cada c u a l : si se q u i e r e q u e l o q u e e l l a refle-
j e sea n o b l e y b e l l o , debe a n t e s serlo e l o r i g i n a l . E l h o m -
b r e v u l g a r y g r o s e r o reflejará s i e m p r e l o q u e él e s . L a
e d u c a c i ó n , p u e s , de la imaginación artística, sólo se c o n s e -
g u i r á p e r f e c c i o n á n d o s e e l m i s m o artista, j a m á s con s e r v i -
les é infecundas imitaciones.
3. E l tercer i n s t r u m e n t o q u e necesita e l a r t i s t a p a r a
u n i r y a r m o n i z a r e l asunto y l a r e p r e s e n t a c i ó n , se l l a m a
entendimiento. C o n s i s t o , c o m o y a se h a d i c h o , en el poder
que tiene el alma para relacionar y ordenar entre sí las par-
tes de que se compone alguna cosa ú obra.
4. E n e l arte h a y q u e t e n e r s i e m p r e presente l o s d o s
puntos extremos q u e debe relacionar el artista, y q u e son
el m u n d o en q u e é l v i v e y ol m u n d o q u e su r a z ó n v i s l u m -
b r a y desea. E l p r i m e r o está l l e n o do d e b i l i d a d e s é i m p e r -
fecciones; e l s e g u n d o de i n a c c e s i b l e s dificultades; e l p r i m e -
reo l e dice l o q u e l a s cosas son o r d i n a r i a m e n t e ; e l s e g u n d o
l o q u e deben ser. P a r t i r , p u e s , de l a r e a l i d a d q u e rodea a l
artista para t e r m i n a r p r e s e n t a n d o e l i d e a l d e b e l l e z a á q u e
dicha r e a l i d a d d e b e a s p i r a r , t a l es e l g r a n d i o s o resultado
q u e p u e d e c o n s e g u i r s e con u n c o n c i e n z u d o y b i e n e d u c a -
do entendimiento.
— 259 —
5. S u c e d e á m e n u d o q u e el artista busca a s u n t o s e n
o t r a s é p o c a s y a u n c i v i l i z a c i o n e s , pareciéndole poco b e l l o
l o q u e á s u alrededor e x i s t e . E s t o p r u e b a p o b r e z a de e n -
t e n d i m i e n t o y falta de ideas personales, sin c u y o s r e q u i s i -
tos e l artista atraviesa l a v i d a sin i d e a l , y por t a n t o sin m i -
sión g r a n d e q u e c u m p l i r , á no e n t e n d e r s e , por t a l , su p r o -
pio bienestar.
6. A c o n t e c e t a m b i é n q u e m u c h o s artistas, p o r e l c o n -
t r a r i o , m i r a n con desden l a e x i g e n c i a de u n a seria y c o n -
cienzuda preparación artística, creyendo presuntuosamen-
t e q u e e l arte sólo t i e n d e á copiar, p a r a l o q u e b a s t a e j e -
c u t a r y p r a c t i c a r m u c h o ; tales artistas r e b a j a n e l arte e s t é -
t i c o á l a c a t e g o r í a d e arto m e c á n i c o . L a s consecuencias d e
a m b a s o p i n i o n e s son desastrosas p a r a l a m o r a l y para el a r -
te bello.
LECCIÓN LVIII.
CUALIDADES DEL ARTISTA LITERARIO: GENIO.
4. E l a t r i b u t o d e l g e n i o es v e r á u n a s i m p l e o j e a d a l a s
cosas en su conjunto, apreciando asimismo el valor de s u s
p r o p i e d a d e s , p e r o s i n p e r d e r s e n i pararse e n e l l a b e r i n t o
ele s u s d e t a l l e s . E s t a c u a l i d a d c o m u n i c a a l h o m b r e q u e l a
p o s e e u n a f u e r z a y decisión m á g i c a y a v a s a l l a d o r a .
5. A u n q u e e l arte n o crea n i s u p l e e l g e n i o , y a u n q u e
l a ciencia ignora d ó n d e ee a l c a n z a y de d ó n d e l o trae á
e s t e m u n d o e l m o r t a l q u e lo p o s e e , l a ciencia y e l arte e s -
t á n c o n f o r m e s en afirmar, q u e e l camino q u e casi s i e m p r e
recorre el v e r d a d e r o g e n i o c o n s u portentosa y p r i v i l e g i a -
d a i n t u i c i ó n , es el m i s m o q u e s e ñ a l a e l arte con s u s r e g l a s
y l a ciencia c o n sus p r i n c i p i o s .
6. L o s medios para impedir q u e el genio se e x t r a v í e
s o n l o s y a d i c h o s , a l h a b l a r de l a s r e g l a s , ó sean l a o b s e r -
v a c i ó n de l a r e a l i d a d , e l c o n o c i m i e n t o de l o s b u e n o s m o -
d e l o s , y e l e s t u d i o d e l a s r e g l a s artísticas.
LECCIÓN LIX.
IUSPIEACIOIÍ.
1. E l sentido f a m i l i a r l l a m a h o m b r e inspirado a l q u e
p o s e e s o r p r e n d e n t e f a c i l i d a d p a r a e j e c u t a r a l g u n a obra ó
e m p r e s a de i m p o r t a n c i a : nosotros h e m o s v i s t o q u e c o n s i s -
t e en el predominio y desarrollo de la imaginación, s i e m p r e
q u e ésta so h a l l o influida y estimulada por elevados y
enérgicos sentimientos.
2. E l f u n d a m e n t o d o l a inspiración es l a impresiona-
bilidad y la espontaneidad h u m a n a s : la u n i ó n y combina-
ción d e estas d o s f u e r z a s c o n s t i t u y e l a inspiración.
8. D e esta ligera afirmación r e s u l t a :
1." Q u e l a inspiración es l a f u e r z a d e l espíritu a p l i c a -
d a á ios o b j e t o s q u e n o s i m p r e s i o n a n .
2." Q u e tanto mayor será e s t a , cuanto m a y o r sea e l
i n t e r é s y f u e r z a de l a m i s m a i m p r e s i ó n .
3.° Q u e todo h o m b r e impresionable es, por e l hecho
•de t a l , artista, p u e s l o s g r a n d e s afectos, l a s i m p r e s i o n e s
— 261 —
LECCIÓN LX.
TALENTO.
1 . E l l e n g u a j e f a m i l i a r l l a m a h o m b r e d e talento, n o a l
q u e está d o t a d o de poderosa i n v e n t i v a ó d e ricas f a c u l t a -
d e s creadoras, sino al q u e h a b l a y obra casi s i e m p r e con
discreta y m a r c a d a c i r c u n s p e c c i ó n : nosotros hemos visto
que consiste en e l p r e d o m i n i o y desarrollo d e l e n t e n d i -
m i e n t o , p o r lo q u e p u e d e definirse la práctica ó acertado
ejercicio del entendimiento.
2. E l t a l e n t o , l l a m a d o t a m b i é n ingenio, se aplica c o n
p r e f e r e n c i a á l o q u e los d e m á s h a n observado y estudia-
— 262 —
d o ; e l g e n i o a l o q u e é l m i s m o v é y s i e n t e : sin e m b a r g o , n o
d e b e c o n f u n d i r s e e l t a l e n t o con l a erudición, p u e s a q u e l d e -
be hacer suyas las verdades que aprende mediante propia
r e f l e x i ó n ; y esta so reduce á a l m a c e n a r c o n o c i m i e n t o s c u -
y o valor y verdad apenas alcanza.
3. L a educación d e l artista d e b e a b r a z a r dos p a r t e s á
c u a l m á s i m p o r t a n t e s ; u n a q u e l l a m a r e m o s especial, y q u e
se refiere e x c l u s i v a m e n t e a l artista c o m o t a l , y otra, q u e
l l a m a r e m o s general, y q u e se refiero al artista como hom-
bre.
4. L a e d u c a c i ó n especial r e c l a m a , en p r i m e r t é r m i n o ,
la e s c r u p u l o s a p r e p a r a c i ó n i n t e l e c t u a l y estética á q u e v e -
n i m o s refiriéndonos en este c o m p e n d i o , así como e l e j e r c i -
c i o d e l m a t e r i a l artístico propio d e l arte q u e c u l t i v a .
5. L a educación general requiere, en primer lugar,
u n a escrupulosa o b s e r v a c i ó n en e l j o v e n p a r a sorprender
s u v e r d a d e r a vocación, sin c u y o acierto se m a l o g r a n á m e -
nudo las m á s privilegiadas disposiciones.
6. L a v o c a c i ó n n o es otra cosa q u e l a clara e s p o n t a n e i -
d a d con q u e cada h o m b r e t i e n d e con preferencia a l c u l t i -
v o d e u n fin d e t e r m i n a d o , y cuya preferente disposición
depende de leyes superiores á su v o l u n t a d , y d e s u p r o -
pia limitación.
7. E n segundo lugar, la educación general reclama una
p r e p a r a c i ó n e l e m e n t a l a l g o m á s e x t e n s a d e lo q u e o r d i n a -
r i a m e n t e se cree, si n o se q u i e r e f o r m a r especialistas p r e -
suntuosos, y exclusivistas intolerantes, para todo lo q u e
n o sea su propia profesión. B u e n a p r u e b a es d e e l l o , a u n
en e l terreno d e l arte, l a i n d i f e r e n c i a y a u n d e s d e n con
q u e á veces m i r a e l p i n t o r ó e l literato a l m ú s i c o , y v i c e
v e r s a , p o r i g n o r a r t a l v e n q u e e l fin d e todos ellos es e l
mismo.
LECCIÓN LXI.
GUSTO Y CRÍTICA.
s a b o r d e los m a n j a r e s ; y p o r t r a s l a c i ó n se a p l i c a esta p a -
l a b r a e n las b e l l a s artes, á la facultad que tiene el hombre de
percibir las bellezas y defectos de las obras estéticas, sintiendo
á la vez los encantos que produce la contemplación de lo bello.
T a m b i é n se u s a c o m o s i n ó n i m a de estilo, arden ó carácter,
c o m o c u a n d o se dice t a l m o n u m e n t o es de g u s t o l a t i n o ,
gótico, árabe, & c .
2. A u n q u e e l b u e n g u s t o literario e x i g e l a s dos c o n -
diciones s e ñ a l a d a s en l a definición, ó sean, conocimiento
claro d e las b e l l e z a s y defectos d e la obra, y c u a l i d a d e s n a -
t u r a l e s para sentir l o s encantos d e la b e l l e z a ; con todo, c o -
m o en la práctica aparecen hombres dotados p r e f e r e n t e -
m e n t e d e u n a ú otra c u a l i d a d , de a q u í la diferencia q u e
á veces a c o m p a ñ a al f a l l o q u e sobre u n a m i s m a obra se
d á . E n efecto, cuando en e l crítico d o m i n a la erudición,
e n t o n c e s se fij a con e s p e c i a l i d a d en los defectos de l a m i s -
m a , d e los cuales apenas se l i b r a u n o ; v i c e v e r s a , c u a n d o ,
c o m o s u c e d e e n los p o e t a s y d e m á s artistas, d o m i n a n las
dotes n a t u r a l e s [sentimiento, imaginación y talento), e n -
t o n c e s , ante l a c o n t e m p l a c i ó n de las b e l l e z a s , d e las q u e
t a m p o c o se escapa u n o , los defectos d e s a p a r e c e n f á c i l m e n -
t e , ó p o r lo m e n o s son j u z g a d o s c o n m e n o s v i g o r . D e b e n ,
p u e s , a m b a s cualidades estar e q u i l i b r a d a s en e l artista d e
b u e n g u s t o , c o n s t i t u y e n d o l a p r i m e r a la corrección, y l a se -
g u n d a l a delicadeza d e l m i s m o .
3. Para, m u c h o s e l gusto n o d e b e n i p u e d e sujetarse á
r e g l a a l g u n a p o r d e p e n d e r de l a educación, t e m p e r a m e n -
t o y d e m á s circunstancias personales que acompañan al
h o m b r e , r a z ó n p o r l a q u e á unos g u s t a u n a clase d e c o -
s a s y á otros otras. E s m u y cierto q u e hasta l a filosofía
p o p u l a r v i e n e e n a p o y o d e esta opinión al afirmar "que
sobre gustos no hay nada escrito;" p e r o , u n a d e dos, ó l a b e -
l l e z a es u n a c u a l i d a d q u e e x i s t e en las cosas, indepen-
d i e n t e m e n t e d e l m o d o de mirarlas y j u z g a r l a s , ó, p o r e l
contrario, es sólo u n resultado v a r i a b l e de este m i s m o j u i -
cio; si lo p r i m e r o , l a s l e y e s d e l g u s t o estético tendrán q u e
c o n v e n i r con l a s de l a b e l l e z a , y en esta c o n f o r m i d a d y
d i s c o n f o r m i d a d consistirá e l buen ó mal g u s t o ; si l o s e g u n -
d o , l a b e l l e z a , y lo m i s m o l a v e r d a d y el b i e n , son m e r a s
c a v i l o s i d a d e s , y por t a n t o serán i g u a l m e n t e bellos los r o -
m a n c e s d e l D u q u e d e R i v a s y los p r e g o n a d o s en las c a l l e s
p o r los c i e g o s ; i g u a l m e n t e verdaderas las afirmaciones, dos
y una son tres, y dos y una son cuatro, é i g u a l m e n t e b u e n o ,
v i v i r e l h o m b r e honrado de su t r a b a j o , ó v i v i r de l a c r á -
pula y el crimen.
— "264 —
En suma; esiste un buen gusto y un mal gusto: el pri-
mero es único, y está sujeto á reglas; el segundo es varia-
ble y depende de las circunstancias personales del indivi-
duo. A este último es al que solamente se puede aplicar el
refrán popular arriba señalado, y aun esto con el cor-
rectivo también popular, de ' 'hay gmtos que merecen palos."
;
(5) P r e s c r i b e e s t e p r e c e p t o q u e e n el d e s a r r o l l o d e t o d o p l a n s e
c o n s e r v e s i e m p r e la u n i d a d y s e n c i l l e z . — P á g s . 1 2 6 , 1 3 0 , 154,219.
(6) T o d o este p á r r a f o se refiere á encarecer la i m p o r t a n c i a del
a r t e , p r o b a n d o c o n e j e m p l o s q u e s i n d i c h o c o n o c i m i e n t o n o es p o s i -
ble dar perfección a l a s o b r a s . — P á g s . 1 6 , 1 7 , 4 1 , 1 1 4 , 250.
(7) M u e s t r a esta regla que p o r m u c h a q u e sea l a h a b i l i d a d q u e
s e t e n g a e n h a c e r los d e t a l l e s d e u n a o b r a , y p o r g r a n d e q u e sea e l
e s m e r o e n l a e j e c u c i ó n d e l o s m i s m o s , si h a y p o b r e z a ó d e s c u i d o e n
el c o n j u n t o , ó se f a l t a á la u n i d a d , v a l e b i e n p o c o t o d o e l mérito
anterior.—Págs. 38. 138, 184.
(8) E n s e ñ a e s t e p r i n c i p i o á n o ser p r e s u n t u o s o s ó t e m e r a r i o s al
e l e g i r a s u n t o , a c e p t a n d o s ó l o a q u e l l o s q u e se d o m i n a n y convienen
c o n n u e s t r a s a p t i t u d e s , á fin d e t r a t a r l o s c o n d e s e m b a r a z o y c l a r i -
d a d . — P á g s . 1 6 8 , 177, 183, 203, 250.
(9) E x p l i c a H o r a c i o las c o n d i c i o n e s d e ! p l a n p o é t i c o , e l c u a l n o
h a d e s e g u i r el orden c r o n o l ó g i c o de la h i s t o r i a , sino que desde
luego puede e s c o g e r s e el p u n t o q u e más c o n v e n g a d e la acción,
e x p o n i e n d o a n t e s ó d e s p u é s a q u e l l o q u e se d e s e c h e . — P á g . 224.
(10) Hace c o n s i s t i r esta r e g l a la gracia y nobleza de un buen
lenguaje en la feliz c o m b i n a c i ó n de las palabras. Págs. 9 9 y si-
guiente.
Continget; dabiturque licentia sumpta pudenter.
E t nova fictaque nuper habebunt verba fidem, si
Greeco fonte cadant parce detorta. ¿Q,uid autem
Cseoilio Plaütoque dabit R o m a n u s , ademptura
5 5 Virgilio Varioque? ego car, acquirere pauca
Si possum, invideor, cum lingua Catonis et E n n i
Sermonem patrium ditaverit, et nova rei*um
N o m i n a protulerit? Licuit, semperque licebit
Signatum prassente nota procudere nomen. (11)
8 0 U t sylva3 foliis pronos mutantur in annos,
Prima cadunt; ita verborum vetus interit astas,
E t j u v e n u m ritu florent modo nata, vigentque,
Debemur morti nos, nostraque, sive receptus
Terra Neptunus classes Aquilonibus arcet,
•65 R e g i s opus; sterilisve diu palus, aptaque remis,
Vicinas urbes alit. et grave sentit aratrum;
Seu cursum mutavit iniquum frugibus amnis,
D o c t u s iter melius. M o r t a l i a facta peribunt;
N e d u m s e r m o n u t n stet honos et gratia vivax,
7 0 M u l t a renascentur, quae j a m cecidere, cadentque
Qusc nunc sunt in honore vocabula, si volet usus,
Q u e m penes arbitrium est, et j u s , et norma loquendi. ( 1 2 )
V I I I R e s gestas regumque, ducumque, et tristia bella
d u o scribi possent numero, monstravit H o m e r u s .
7 5 Versibus impariter junctis querimonia primüm;
P o s t etiam inclusa est voti sententia compos.
Quis tamen exiguos elegos emiserit auctor, „
Grammatici certant, et adhuc sub judice lis est.
Archilochum proprio rabies armavit j a m b o .
8 0 H u n c socci cepere pedem, grandesque cothurni,
Alternis aptum sermonibus, et populares
Vincentem strepitus, et natum rebus agendis. (13)
M u s a dedit fidibus D i v o s , puerosque D e o r u m ,
E t pugilem victorem, et equum certamine primum,
8 5 E t j u v e n u m curas, et libera vina rcferre. ( 1 4 )
(11) T o d o s e s t o s v e r s o s s e r e f i e r e n a l l e g í t i m o u s o d e las p a l a b r a s
nuevas.—Pág. 71.
(12) S e refiere e s t e p r e c e p t o a p r o b a r c o n b e l l o s e j e m p l o s q u e e l
l e n g u a j e , c o m o t o d o o r g a n i s m o h u m a n o , sufre u n movimiento de
c o m p o s i c i ó n y d e s c o m p o s i c i ó n ; y p o r t a n t o , q u e es d e r i g u r o s a n e -
c e s i d a d m u e r a n y r e n a z c a n las g a l a s y a t r a c t i v o s d e l a s d i c c i o n e s si
e l u s o , q u e e n e s t o es j u e z omnipotente, asilo decide.—Pág 70.
(13) Refiérese esta r e g l a á señalar el m e t r o p r o p i o para c a n t a r
l a s h a z a ñ a s d e l o s r e y e s , c a u d i l l o s , y las t r i s t e s g u e r r a s ; así c o m o e l
a s u n t o p r o p i o d e l a e l e g í a , y el o r i g e n d e los v e r s o s e l e g i a c o s y y á m -
b i c o s . — P á g s . 1 8 2 , 2 0 8 y siguientes.
(14í Señala el a s u n t o p r o p i o d e l a p o e s í a l í r i c a . — P á g . 202 y
siguiente.
— 268 —
d e b e n g u a r d a r l o s c a r a c t e r e s d e l o s p e r s o n a g e s , p a r a lo q u e h a d e
t e n e r s e en cuenta la edad, gerarquía, profesión y país n a t a l de los
mismos.—Págs. 223, 224.
(20) E n los a s u n t o s h i s t ó r i c o s n o d e b e el p o e t a alterar la v e r d a d
de la tradición, así c o m o t a m p o c o presentar los personages c o n
otros c a r a c t e r e s q u e l o s q u e l a h i s t o r i a les s e ñ a l a . — P á g i n a s 1 7 5 ,
223, 224.
(21) En los a s u n t o s o r i g i n a l e s los c a r a c t e r e s d e b e n ser c o n v e -
n i e n t e s , y la m a t e r i a sacarse d e la Iliada, a u n q u e t r a t á n d o s e c o n
-cierta l i b e r t a d . — P á g s . 182, 1 8 3 , 2 2 3 .
(22) S e refiere a l m o d o c o m o d e b e e m p e z a r u n a b u e n a o b r a l i t e -
r a r i a , y á l o p e l i g r o s o q u e es t e r m i n a r r i d i c u l a m e n t e l o q u e e m p i e -
z a con m u c h a s pretensiones, recordando á este propósito la fábula
d e tnons parturiens.—Págs. 125, 224.
( 2 3 ) H a c e v e r H o r a c i o lo a b s u r d o q u e e s s e g u i r e n e l d e s a r r o l l o
— '270 —
d e l a a c c i ó n d e u n p o e m a el o r d e n c r o n o l ó g i c o , t o m a n d o d e s d e sr¡
o r i g e n la a c c i ó n cuando este está m u y lejos, y señala el m o d o de
vencer dicha d i f i c u l t a d . — 2 1 8 , 224.
(24) T o d o e s t e p á r r a f o se r e ñ e r e á e n c a r e c e r e l c u i d a d o c o n q u e
s e d e b e a t e n d e r á las c o s t u m b r e s d e los p e r s o n a g e s , s e g ú n s e a s u
edad y condición.—Págs. 2 2 3 y siguientes.
(25) Habla de la m a y o r i m p r e s i ó n q u e causan las cosas q u e se-
ven s o b r e l a s q u e s e n a r r a n , y al m i s m o t i e m p o s e ñ a l a en q u é c i r -
c u n s t a n c i a s debe o m i t i r s e la r e p r e s e n t a c i ó n y apelarse á la n a r r a -
c i ó n e n los p o e m a s d r a m á t i c o s . — 2 3 1 , 2 3 3 .
(34) H a b l a d e la n a t u r a l e z a del v e r s o y a m b o y e s p o n d e o y d e s u
acertado y oportuno uso.
(35) R e c o m i e n d a al p o e t a m a n e j e dia y noche los modelos d e la
literatura g r i e g a . — P á g s . 9,10.
(36) S e ñ a l a e l o r i g e n d e la t r a g e d i a y c o m e d i a , i n d i c a n d o la li-
cencia en que degeneró esta ú l t i m a . — P á g s . 2 8 4 , 2 8 8 .
( 3 7 ) C o n s i g n a la g l o r i a q u e a l c a n z a r o n los r o m a n o s c u a n d o a b a n -
d o n a n d o e l r u m b o s e g u i d o p o r los p o e t a s g r i e g o s f u n d a r o n l o s poe-
m a s en sus propias c o s t u m b r e s . — P á g s . 1 8 2 , 1 9 3 , 2 5 8 .
(38) H a b l a d e l a n e c e s i d a d d e l a l i m a ó c o r r e c c i ó n , la c u a l p r e s -
c r i b e se h a g a hasta por d é c i m a v e z . — P á g . 256.
Q u i purgor bilem sub verni temporis horam!
N o n alius faceret meliora poemata: verum
N i l tanti est. E r g o fun gar vice cotis, acutum
305 Recidere qua; ferrum valet, exsors ipsa secandi.
M u n u s , et officium, nil scribens ipse, docebo:
U n d e parentur opes, quid alat, formetque poetam: ( 3 9 )
Q u i d deceat, quid n o n ; quo virtus, quo ferat error.
X X I V . Scribendi rectè sapere est et principium, et fons»
310 R e m tibi Socratica; poterunt ostendere chartae;
Verbaque provisain rem non invita sequentur. (40)
Q u i diclicit patriae quid debeat, et quid amicis;
Q u o sit amore parens, quo frater amandus et hospes;
Q u o d sit conscripti, quod judicis officium, qua?
315 Partes in bellum missi dueis; ille profeetò
Recidere persona? seit eonvenientia euique.
Respicere exemplar vita:, morunque j u b e b o
D o c t u m imitatorem, et veras nine ducere voces.
Interdum speciosa locis, morataque rectè
3 2 0 F a b u l a , nullius veneris, sine p o n d e r e e t arte,
Valdiùs oblectat populum, meliùsque moratur,
Quàm versus inopes rerum, nugseque canora?. ( 4 1 )
X X V . Grajis ingenium, Grajis dedit ore rotundo
M u s a loqui, praeter laudem nullius avaris.
325 R o m a n i pueri longis rationibus assem
Discunt in partes centum diducere, D i c a t
Eilius A l b i n i : si de quincunce remota est
Uncia, quid superat? Poteras dixisse. Triens. Eu!
R e m poteris servare tuam. R e d i t uncia: quid fit?
330 Semis. A t hsec animos mrugo, et cura peculi?
C u m semel imbuerit, speramus carmina fingi
Posse linenda cedro, et levi servanda cupresso? ( 4 2 )
X X V I . A u t prodesse volunt, aut delectare poetse,
A u t simul et jucunda, et idonea dicere vitse. ( 4 3 )
( 5 2 ) S e p r e g u n t a H o r a c i o , si b a s t a á f o r m a r u n b u e n p o e t a el a r -
t e ó el g e n i o ; y después d e o p t a r por l o ú l t i m o , afirma que n o p u e -
d e s e r e s t e p e r f e c t o si n o l e a c o m p a ñ a e l a r t e ; p o r l o c u a l o p i n a d e -
ben recíprocamente c o m p l e t a r s e . — P á g . 6 y siguientes y 259.
( 5 3 ) A c o n s e j a á ¡ o s p o e t a s m u c h o c u i d a d o c o n los a d u l a d o r e s q u e
a p l a u d e n f r e n é t i c a m e n t e c u a n d o a s í c o n v i e n e á su i n t e r é s , i m i t a n -
do en esto á las p l a ñ i d e r a s asalariadas que exceden en sus l a m e n -
t o s á los verdaderos d e s d i c h a d o s . — P á g . 264.
— 278 —
COMPOSICIONES EN PROSA.
GÉNERO ORATORIO
( V é a s e en el t e s t o la p á g i n a 1 2 3 y siguientes. )
Exordio.—Nuestro glorioso p a d r e S a n c t o T o m a s en
u n a m u y d e v o t a oraeioD, e n l a c u a l p i d e á n u e s t r o S e ñ o r
muo.has v i r t u d e s y g r a c i a s , u n a de l a s p r i n c i p a l e s es, que
siendo tantas las alteraciones y mudanzas do esta v i d a ,
nunca desfallezca entre las prosperidades y adversidades
d e l l a ; sino q u e e n l a s prosperidades l e dé gracias, y e n l a s
a d v e r s i d a d e s t e n g a p a c i e n c i a , y así n i en l a s unas se l e v a n -
t e y e n v a n e z c a , n i en l a s otras se acobarde y desmaye.
Dejemos agora las prosperidades, pues t a n fuera están
n u e s t r o s t i e m p o s d e l l a s , y t r a t e m o s de l a s a d v e r s i d a d e s d e
q u e e s t a m o s por t o d a s partes cercados.
Entre estas u n a s son corporales, como las guerras,
hambres y mortandades; y otras espirituales, que tocan
m á s e n lo v i v o , c o m o son l a s h e r e j í a s q u e hacen g u e r r a á
l a f é , y l o s m a l o s e j e m p l o s y v i d a e s t r a g a d a de l o s m a l o s ,
q u e perjudican á las buenas costumbres. L o s cuales e j e m -
p l o s , q u e son h e c h o s y dichos d e l o s m a l o s , son t a n p o d e -
rosos para dañar, q u e sus p a l a b r a s cunden como c á n c e r ,
y s u s h e c h o s inficionan y m a t a n las,- á n i m a s , p o r las c u a -
les Cristo derramó su sangre. Contra l a s tales d i c e S a n
Bernardo. S i el Salvador dio s u sangre e n precio y re-
d e m p c i o n d e l a s ánimas, ¿no os parece q u e l e p e r s i g u e m á s
( c u a n t o e n sí e s ) , e l q u e c o n m a l a s p a l a b r a s y m a l o s e j e m -
p l o s a p a r t a l a s . á n i m a s de s u servicio, q u e e l q u e d e r r a m a
l a sangre q u e l i . p f r e c i ó p o r e l l a s ? T si e l d e m o n i o se. l l a -
m a homicida en e l E v a n g e l i o porque mata las ánimas,
— 280 —
i n c i t á n d o l a s á p e c a r , ¿ n o será t a m b i é n h o m i c i d a el que
con sus m a l a s p a l a b r a s , m a l a v i d a y m a l e j e m p l o h a c e lo
mismo?
Proposición con división.—Mas entre los malos e j e m -
p l o s q u e se ofrecen e n l a vida h u m a n a , e l m a s dañoso es
c u a n d o u n a persona, t e n i d a en grande r e p u t a c i ó n de s a n c -
t i d a d , v i e n e á caer en a l g ú n p ú b l i c o pecado; p o r q u e aquí
es d o n d e los buenos lloran, y los malos rien, y los flacos
desmayan; y finalmente casi todos se escandalizan y pier-
den el crédito de la virtud de los buenos.
Confirmación.—Contra estos n o t e n g o otra m á s eficaz
r e s p u e s t a q u e l a q u e S a n t A u g u s t i n dá en u n caso s e m e j a n -
t e , q u e f u é la caida d e u n a p e r s o n a religiosa, d e l a s q u e
m i l i t a b a n d e b a j o d e su r e g l a y c o m p a ñ í a . Donde el sanc-
t o doctor, p r e d i c a n d o contra e l escándalo d e l p u e b l o , d i c e
estas p a l a b r a s : D e c i d m e , h e r m a n o s , ¿por v e n t u r a m i casa
es m e j o r q u e e l arca de N o é , e n l a c u a l de tres h i j o s q u e
este sancto t u v o , el u n o f u é m a l o ? P o r v e n t u r a es m e j o r
q u e l a casa d e l patriarca J a c o b , e n l a c u a l de doce hijos
q u e t u v o solo se alaba e l u n o , q u e f u é J o s e f ? P o r v e n t u r a
es m e j o r q u e l a casa d e l patriarca I s a a c , en l a c u a l d e d o s
h i j o s q u e l e nacieron d e u n p a r t o , e l u n o f u é escogido de
D i o s , y e l otro reprobado? P o r v e n t u r a es m e j o r q u e la casa
d e Cristo n u e s t r o S a l v a d o r , en l a c u a l de doce apóstoles
q u e é l escogió, u n o lo f u é t r a i d o r y l o v e n d i ó ? P o r v e n -
t u r a es m e j o r q u e a q u e l l a c o m p a ñ í a d e los siete d i á c o n o s ,
l l e n o s d e l espíritu S a n c t o , escogidos p o r l o s a p ó s t o l e s para
t e n e r cargo de los pobres y v i u d a s , entre los cuales u n o ,
p o r n o m b r e N i c o l a o , v i n o á ser heresiarca? P o r v e n t u r a es
m e j o r q u e e l m i s m o c i e l o , de d o n d e tantos á n g e l e s c a y e r o n ?
¿ S e r á m e j o r q u e ol paraíso t e r r e n a l , e n e l c u a l l o s dos p r i -
m e r o s padres de todo e l género h u m a n o , criados e n j u s t i -
cia o r i g i n a l y gracia, c a y e r o n ? H a s t a a q u í son p a l a b r a s
del bienaventurado Sant A u g u s t i n .
D é l a s c u a l e s c o l e g i m o s dos cosas: l a u n a , q u e n o se
d e b e nadie espantar, c o m o de cosa n u e v a , q u e e n todos l o s
estados, p o r perfectos q u e sean, h a y a a l g u n o s pecadores:
l a otra, q u e n o habernos d e j u z g a r p o r l o s q u e caen á l o s
d e m á s q u e q u e d a n ; c o m o l o v i m o s en este m i s m o discur-
so, d o n d e entro esos q u e c a y e r o n , q u e d a r o n otros m u c h o s
que perseveraron en su virtud. T por aquí entenderemos
la p o c a r a z ó n q u e t i e n e n l o s q u e se m a r a v i l l a n y escan-
d a l i z a n c u a n d o a l g u n a p e r s o n a n o t a b l e desvara y c a e . P o r -
q u e ¿ q u i é n m a s eancto q u e D a v i d , varón escogido y c o n -
— 281 — •
f o r m e á l a v o l u n t a d de D i o s , y H e n o de espíritu p r o f é t i c o ,
y v e m o s c u a n f e a m e n t e c a y ó ? Q u i é n m a s sabio q u e S a l o -
m ó n , q u e t a n t o s misterios y m a r a v i l l a s ' a l c a n z ó y e s c r i b i ó ,
y v e m o s á q u é e x t r e m o de m a l l l e g ó , p u e s v i n o á adorar
los í d o l o s . . . .
P r e g u n t a r á p u e s agora u n h o m b r e q u e desea s a l v a r s e ,
lo q u e d e b e h a c e r en estos a e a e s c i m i e n t o s . Respondo que
( p u e s el A p ó s t o l dice q u e á los q u e a m a n á D i o s todas
l a s cosas s u c e d e n para m a y o r bien s u y o ) lo q u e d e b e h a -
cer e n estos casos, es n o c o n d e n a r á los otros; sino temer
á sí m i s m o , y e s c a r m e n t a r e n c a b e z a a g e n a , y m i r a r q u e
si a q u e l c a y ó de u n estado t a n perfecto, mas cerca está d e
caer el q u e no es perfecto. P u e s de s e m e j a n t e s caídas n o
t o m a n los siervos de D i o s ocasión para estimar á sí y d e s -
p r e c i a r á los q u e c a y e r o n , sino para v i v i r d e ahí a d e l a n t e
con mayor temor y desconfianza d e sí m i s m o s , d i c i e n d o
e n t r e sí: T o soy h o m b r e c o m o a q u e l , y e/mcebido en p e c a -
d o c o m o él, y sujecto á las m i s m a s tentaciones q u e é l : n i
t e n g o m a s p r e n d a s d e D i o s q u e é l , y n a v e g o en el m i s m o
m a r que él, sin h a b e r l l a g a d o á p u e r t o s e g u r o ; ni sé si
t e n g o d o n de perseverancia hasta l a fin; e l c u a l sé q u e n o
cae debajo de m e r e s c i m i e n t o ( p o r q u e lo da D i o s á quien
é l es s e r v i d o ) , ¿ p u e s q u é h a y e n m í para q u e no corra e l
m i s m o p e l i g r o q u e a q u e l ? P o r esto m u y á p r o p ó s i t o me
previene el Apóstol, diciendo: El q u e piensa q u e está
e n p i é , m i r e p o r sí, no c a i g a . S i cae D a v i d y S a l o m ó n , p o -
b r e d e m í , ¿ q u é h a r é y o ? E s t o os p u e s e l fructo q u e saca e l
h u m i l d e y siervo de D i o s d e s e m e j a n t e s caídas: m a s t e m o r ,
m a s h u m i l d a d , m a y o r cuidado de h u i r todas las ocasiones
q u e lo p u e d e n atravesar el p i é para caer, y n o c o n d e n a r
á m u c h o s por e j e m p l o do u n o .
T a d v i e r t a t a m b i é n q u i e n e n estos casos desea a c e r t a r ,
q u e no se i n d i g n e contra a q u e l q u e c a y ó , a n t e s se c o m p a -
d e z c a de s u caida, y no pierda la e s p e r a n z a d e su e n m i e n -
d a . P o r q u e m u c h a s v e c e s l a s g r a n d e s caídas v i e n e n á ser
ocasiones de grandes p e n i t e n c i a s y m u d a n z a s d e v i d a . . . .
L o q u e h a s t a a q u í se ha d i c h o , sirve para r e m e d i a r e l
d a ñ o q u e destas caidas se s u e l e s e g u i r , q u e es perderse e l
qpédito de l a virtud. M a s agora t r a t a r e m o s d e los o t r o s
e f e c t o s q u e d e a q u í s u e l e n s e g u i r s e ( s e g ú n arriba t o c a m o s ) ,
llorar los huertos, y reir los malos, y desmayar los flacos.
T r a t e m o s p r i m e r o de las l á g r i m a s de los b u e n o s , las
c u a l e s p r o c e d e n d e l a naturaleza y c o n d i c i ó n d e la caridad,
d e l a c u a l v i r t u d dice el A p ó s t o l q u e n o se alegra con
19
la m a l d a d , m a s a l é g r a s e con la v e r d a d . P o r q u e c o m o l o s
b u e n o s a m a n á D i o s sobre t o d a s las cosas, y á los próji-
m o s c o m o á sí m i s m o s , no p u e d e n d e j a r d e sentir los m a l e s
d e l l o s , y m a s los e s p i r i t u a l e s q u e tocan e n lo v i v o ; y p o r
esto t i e n e n m u c h a s causas p o r q u é l l o r a r .
L l o r a n , p o r q u e sienten l a m u e r t e d e l á n i m a q u e c a y ó ;
l l o r a n , p o r q u e el justo se d e s v i ó d e l c a m i n o d e l a j u s t i c i a ;
l l o r a n , por ver q u e el que era h i j o d e D i o s , se h i z o , pe-
cando, esclavo d e l d e m o n i o ; l l o r a n , p o r v e r q u e a q u e l lo-
b o i n f e r n a l arrebató u n a o v e j a d e la m a n a d a de Cristo, y se
l a t r a g ó ; l l o r a n , p o r v e r d i s m i n u i d o el r e i n o d e Cristo, y
a c r e s e e n t a d o con u n v a s a l l o m a s el d e l d e m o n i o ; l l o r a n ,
p o r v e r q u e u n a estrella q u e r e s p l a n d e c í a y alumbraba
c o n l a l u z de su b u e n e j e m p l o , se e c l i p s ó y e s c u r e c i ó ; l l o -
r a n , p o r v e r l a esposa d e Cristo a d ú l t e r a con e l demonio;
l l o r a n , p o r q u e conocen l a p é r d i d a q u e l e v i n o con el p e -
c a d o ; p o r q u e sale D i o s por l a u n a p u e r t a , y el demonio
se entra p o r la otra, y se a p o d e r a d e l a posada: d e m a n e r a
q u e l a q u e era t e m p l o v i v o d e l E s p í r i t u S a n c t o , se h a c e
c u e v a d e serpientes y basiliscos. E s t a es la causa d e l d o -
l o r y s e n t i m i e n t o d e los b u e n o s cuando v e n los pecados
d e sus p r ó j i m o s , m a y o r m e n t e los d e a q u e l l o s q u e h a b í a n
d e ser l u z y g u i a d e los o t r o s .
D e a q u í procedían las l a m e n t a c i o n e s de H i e r e m í a s , e n
l a s cuales l l o r a b a t a n a m a r g a m e n t e los p e c a d o s d e su p u e -
b l o , q u e v i n o á decir a q u e l l a s palabras de t a n t o s e n t i m i e n -
to: ¡Oh vosotros q u e pasáis p o r este c a m i n o , mirad si
h a y dolor s e m e j a n t e á m i dolor! Y n o m e n o s l l o r a b a I s a í a s
esta c a l a m i d a d , sin querer a d m i t i r consolación a l g u n a , s i -
n o hartarse de llorar los m a l e s de sus p r ó j i m o s , y los c a s -
tigos dellos. T dice así: N a d i e trate d e c o n s o l a r m e , p o r -
q u e m i dolor es t a n g r a n d e , q u e no a d m i t o c o n s u e l o
GÉNERO HISTÓRICO.
( V é a s e l a p á g i n a 1!>L y siguientes. )
BATALLA DE COVADONGA.
D o n P e l a y o r e p a r t i ó l o s d e m á s soldados p o r l o s l u g a -
r e s c o m a r c a n o s , y él c o n m i l q u e e s c o g i ó d e t o d a l a m a s a
se encerró en u n a c u e v a ancha y espaciosa d e l m o n t e A u -
s e v a , q u e h o y se l l a m a l a c u e v a de S a n t a M a r í a d e C o v a -
d o n g a . A p e r c i b i ó s e d e p r o v i s i o n p a r a m u c h o s dias; p r o v e -
y ó s e de armas ofensivas y defensivas, con i n t e n t o de d e -
fenderse si le cercasen y a u n si se ofreciese ocasión d e h a -
c e r a l g u n a salida contra l o s enemigos. L o s moros, infor-
m a d o s d e l o q u e p r e t e n d í a D o n P e l a y o , por l a h u e l l a f u e r o n
e n s u b u s c a , y en b r e v e l l e g a r o n á la p u e r t a y e n t r a d a de-
l a c u e v a . D e s e a b a n e x c u s a r l a p e l e a y e l c o m b a t e , q u e no-
podia ser sin recibir d a ñ o e n a q u e l l a s e s t r e c h u r a s ; p o r esto
acordaron de i n t e n t a r si con b u e n a s r a z o n e s p o d r í a n ren-
dir á aquella gente desesperada....
P o r l a r e s p u e s t a y p a l a b r a s d e D o n P e l a y o se e n t e n d i ó
l a r e s o l u c i ó n q u e todos t e n í a n d e v e n c e r ó m o r i r e n la d e -
m a n d a , pues apretados de tantas maneras, d e m á s dcsto-
c o n v i d a d o s con ol p e r d ó n , no so q u e r í a n e n t r e g a r , ni d a b a n
oido á n i n g ú n partido. F u é p u e s f o r z o s o v e n i r á las m a n o s
y hacer f u e r z a á los cercados. C o m b a t i e r o n con t o d o gé-
n e r o d e a r m a s y con u u g r a n i z o de p i e d r a s l a entrada de
l a c u e v a , en q u e se d e s c u b r i ó e l p o d e r d e D i o s favorable
á los n u e s t r o s y á los m o r o s contrario, ca l a s piedras, s a e -
t a s y dardos q u e tiraban r e v o l v í a n c o n t r a l o s q u e las ar-
rojaban, con g r a n d e estrago que hacian en sus m i s m o s
dueños. Quedaron los enemigos atónitos con tan gran m i -
l a g r o ; los cristianos, animados y e n c e n d i d o s con la e s p e -
r a n z a d e l a victoria, s a l e n de s u escondrijo á p e l e a r , pocos
e n n ú m e r o , sucios y d e m a l t a l l e . (*) La pelea fué de t r o -
p e l y sin o r d e n ; c a r g a r o n sobre l o s e n e m i g o s con d e n u e d o ,
q u e enflaquecidos y p a s m a d o s con el espanto que tenian
cobrado, al m o m e n t o volvieron las espaldas. M u r i e r o n h a s -
t a v e i n t e m i l dellos e n l a b a t a l l a y en e l a l c a n c e ; los de-
m á s d e s d e la c u m b r e d e l m o n t e A u s e v a , d o n d e al p r i n c i -
p i o se r e c o g i e r o n , huyendo pasaron al campo libanense,
GÜZMAN EL BUENO.
E n t r e los personages m a l v a d o s q u e h u b o e n a q u e l s i g l o ,
y l o s p r o d u j o m u y m a l o s , d e b e d i s t i n g u i r s e al i n f a n t e D o n
J u a n , u n o d e los h e r m a n o s d e l r e y . I n q u i e t o , t u r b u l e n t o ,
sin l e a l t a d y sin constancia, h a b i a a b a n d o n a d o á su p a d r e
p o r s u h e r m a n o , y d e s p u é s á su h e r m a n o por su p a d r e . E n
e l reinado de S a n c h o f u é s i e m p r e u n o de los a t i z a d o r e s d e
la discordia, sin q u e el rigor pudiese escarmentarle, ni
c o n t e n e r l e e l f a v o r . A c u a l q u i e r a soplo de e s p e r a n z a , p o r
v a n a y v a g a q u e f u e s e , m u d a b a d e senda y de partido, no
r e p a r a n d o j a m á s e n los m e d i o s d e c o n s e g u i r s u s fines, p o r
injustos y atroces q u e f u e s e n : ambicioso sin capacidad,
aecioso sin v a l o r , y d i g n o siempre d e l odio y d e l d e s p r e -
cio de todos los p a r t i d o s . A c a b a b a el r e y su h e r m a n o d e
d a r l e l i b e r t a d d e la prisión á q u e l e c o n d e n ó e n A l f a r o
c u a n d o l a m u e r t e d e l señor de V i z c a y a , c u y o c ó m p l i c e h a -
b í a sido. "Ni e l j u r a m e n t o q u e e n t o n c e s h i z o d e m a n t e n e r -
se fiel, n i l a a u t o r i d a d y consideración q u e le dieron e n .
e l g o b i e r n o , p u d i e r o n sosegarle. A l b o r o t ó s e de n u e v o , y
n o p u d i e n d o m a n t e n e r s e e n C a s t i l l a , se h u y ó á P o r t u g a l ,
«de d o n d e a q u e l r e y l e m a n d ó salir p o r r e s p e t o á D . San-
c h o . D e a l l í se e m b a r c ó , y l l e g ó á T á n g e r , y ofreció sus
servicios al r e y de M a r r u e c o s . Aben-Jacob, que pensaba
-entonces h a c e r g u e r r a a l r e y de C a s t i l l a , le recibió c o n t o -
d o h o n o r y cortesía, y le e n v i ó , e n c o m p a ñ í a de s u p r i m o
A m i r , al frente de cinco m i l g i n e t e s , con los c u a l e s p a s a -
r o n el E s t r e c h o y se pusieron sobre T a r i f a .
T e n t a r o n p r i m e r a m e n t e l a l e a l t a d d e l alcaide, o f r e c i é n -
d o l e un tesoro si les daba l a v i l l a ; y l a v i l p r o p u e s t a f u é
d e s e c h a d a con i n d i g n a c i ó n . A t a c á r o n l a d e s p u é s c o n t o d o s
— 286 —
GÉNERO DIDÁCTICO.
( V é a s e la p á g i n a 1 5 7 y siguientes. )
N i n g u n a cosa se h a l l a r á e n l a a d m i n i s t r a c i ó n y g o b i e r -
n o d e l m u n d o -que se p u e d a j u s t a m e n t e reprender; y si a l -
g u n o q u i s i e r e e n m e n d a r algo d e l o h e c h o , ó l o h a r á p e o r ,
ó d e l todo n o lo p o d r á hacer. P u e s si todas l a s p a r t e s d e l
m u n d o e s t á n de t a l m a n e r a f a b r i c a d a s , q u e n i para e l u s o
d e l a v i d a se p u d i e r a n hacer m e j o r e s , n i para l a v i s t a m a s
h e r m o s a s , v e a m o s si p u d i e r a n ser h e c h a s a l acaso, ó p e r s e -
v e r a r e n e l estado e n q u e están, si n o fueran g o b e r n a d a s p o r
la divina providencia. P o r d o n d e si s o n m a s p e r f e c t a s l a s
obras d e n a t u r a l e z a q u e l a s d e l arte, si l a s d e l arte se h a -
cen con r a z ó n , s i g ú e s e q u e l a s de n a t u r a l e z a n o han de. c a -
recer d e r a z ó n . Pues ¿quién habrá q u e viendo una tabla
m u y b i e n pintada q u e se h i z o p o r a r t e , y v i e n d o d e n d e l e -
j o s correr u n n a v i o p o r e l a g u a , n o c o n o z c a q u e este m o v i -
m i e n t o se h a g a por r a z ó n y a r t e , y v i e n d o c o m o u n r e l o j
señala las horas á sus t i e m p o s debidos, no entienda lo
m i s m o , y se atreva á decir, q u e e l m u n d o , e l c u a l i n v e n t ó
estas m i s m a s artes c o n l o s oficiales de ellas y a b r a z a t o d a s
l a s cosas, c a r e z c a d e r a z ó n y d e a r t e ?
M a s l e v a n t e m o s l o s ojos á l a s cosas m a y o r e s . E n el cielo
resplandecen l a s ' l l a m a s de i n u m e r a b l e s estrellas, entre
l a s c u a l e s e l p r í n c i p e , q u e todas l a s esclarece y rodea e s e l
sol, q u e es m u c h a s v e c e s m a y o r q u e toda l a tierra, y a s i -
m i s m o l a s e s t r e l l a s son de i n m e n s a g r a n d e z a . Y estos t a n
g r a n d e s f u e g o s n i n g ú n daño h a c e n á l a tierra n i á l a s c o -
— 288 —
COMPOSICIONES EPISTOLARES.
( V é a s e la p á g . 1 6 2 y siguientes.)
ARTÍCULOS DE PERIÓDICO.
GÉNERO NOVELESCO.
( V é a s e las p á g i n a s 1 7 1 y l a s siguientes. )
P u e s t a s y l e v a n t a d a s e n a l t o l a s cortadoras espadas d e
l o s d o s v a l e r o s o s y e n o j a d o s c o m b a t i e n t e s , no parccia sino-
q u e e s t a b a n a m e n a z a n d o al c i e l o , á l a tierra y a l a b i s m o i
t a l era el d e n u e d o y c o n t i n e n t e q u e t e n í a n . Y el primero
q u e f u é á d e s c a r g a r el g o l p e , f u é e l colérico vizcaíno: el
c u a l f u é d a d o con t a n t a f u e r z a y t a n t a f u r i a , q u e á no v o l -
v é r s e l e la espada e n el c a m i n o , a q u e l s ó l o g o l p e f u e r a b a s -
t a n t e p a r a d a r fin á su r i g u r o s a c o n t i e n d a y á todas las
aventuras de nuestro caballero: mas la buena suerte, que
p a r a m a y o r e s cosas l e t e n i a g u a r d a d o , t o r c i ó l a espada d e
s u c o n t r a r i o , d e m o d o , q u e a u n q u e l e a c e r t ó e n el h o m b r o
i z q u i e r d o , no l e h i z o otro d a ñ o , q u e d e s a r m a r l e t o d o a q u e l
l a d o , l l e v á n d o l e do c a m i n o g r a n p a r t e d e l a c e l a d a con la
m i t a d d e l a oreja, q u e todo e l l o c o n e s p a n t o s a r u i n a v i n o
al suelo, dejándole muy mal trocho. ¡Válgame Dios! y
¿ q u i é n será a q u e l q u e b u e n a m e n t e p u e d a contar ahora l a
r a b i a q u e e n t r ó e n el c o r a z ó n d e n u e s t r o m a n c h e g o , v i é n -
d o s e parar de a q u e l l a m a n e r a ? í f o se d i g a m a s , sino q u e
f u é d e m a n e r a , q u e se a l z ó d e n u e v o e n los e s t r i b o s , y
a p r e t a n d o mas la espada en l a s d o s m a n o s , con tal furia
descargó sobre e l v i z c a í n o , a c e r t á n d o l e de l l e n o sobre e l
almohada y sobre la c a b e z a , q u e sin ser p a r t e t a n b u e n a
d e f e n s a , c o m o si c a y e r a sobre é l u n a m o n t a ñ a , c o m e n z ó á
e c h a r s a n g r e por l a s narices, por l a b o c a y p o r los o i d o s , .
y á d a r m u e s t r a s d e caer de l a m u í a a b a j o ; d e d o n d e c a y e -
r a sin d u d a s i n o se a b r a z a r a con el c u e l l o : p e r o con t o d o
esto sacó l o s pies d e los estribos y l u e g o sacó l o s b r a z o s ; y
l a m u í a e s p a n t a d a d e l t e r r i b l e g o l p e , dio á correr p o r e l
c a m p o , y á pocos corcovos dio c o n su d u e ñ o en t i e r r a . Es-
t á b a s e l o con m u c h o sosiego m i r a n d o d o n Q u i j o t e ; y como
l e vio caer,- s a l t ó de su c a b a l l o y con m u c h a l i g e r e z a se
l l e g ó á é l , y p o n i é n d o l e l a p u n t a de l a espada en los o j o s ,
l e d i j o , q u e se r i n d i e s e , sino, q u e l e cortaría l a c a b e z a .
CERVANTES.
— 294 —
COMPOSICIONES POÉTICAS.
ODA.
( V é a s e en el t e x t o l a p á g i n a 2 0 5 . )
A N A C R E Ó N T I C A .
( V é a s e la p S g i n a 2 0 7 . )
EL VIP.EY DE BACO.
(De I). José Vázquez.)
ELEGÍA.
( V é a s e la p á g i n a 208.)
20
— .298 —
Q u e refiere admirada, .
Q u e en la noche callada
• U n a v o z triste se o y e , q u e , llorando,
Cayó Itálica dice; y lastimosa,
E c o reclama Itálica en la hojosa
Selva que se le opone, resonando
Itálica; y el claro nombre oido
D e Itálica, renuevan el g e m i d o
M i l sombras nobles de su gran ruina:
¡Tanto aún la plebe á sentimiento inclina!
LETRILLA.
(De Góngora.l
L a más bella niña P u e s que n o se pueden
D e nuestro lugar, M e j o r ocupar,
H o y viuda y sola, Y é n d o s e á la guerra
Y ayer por casar, Quien era m i p a z .
V i e n d o que sus ojos Dejadme llorar & c .
A la guerra v a n , N o me pongáis freno
A su madre dice N i queráis culpar;
Q u e escucha su m a l : Q u e lo u n o es j u s t o ,
Dejadme llorar L o otro por demás:
Orillas del mar. Si m e queréis b i e n ,
P u e s m e distes, madre, N o m e hagáis m a l ;
E n tan tierna edad, H a r t o peor fuera
T a n corto el placer, M o r i r y callar.
Tan largo el pesar; Dejadme llorar & c .
Y m e cautivastes D u l c e madre m i a ,
D e quien h o y se vá, ¿Quién no llorará,
Y lleva las llaves A u n q u e tenga el pecho
D e m i libertad, C o m o un pedernal,
Dejadme llorar & c . Y no dará voces
E n llorar conviertan V i e n d o marchitar
M i s ojos de hoy más L o s más verdes años
E l sabroso oficio D e mi mocedad?
D e dulce mirar; Dejadme llorar & c .
EPITALAMIO.
( V é a s e la p á g i n a 2 1 1 . )
CANTATA.
CORO.
¡Oh cuánto padece de afanes cercada,
M e r c e d al engaño de fiero enemigo,
E n largo castigo la prole de A d á n !
¡ O h ! vuelva á nosotros la luz deseada,
Y dé sus promesas el Cielo cumplidas,
Q u e ya repetidas en sombras están.
— 300 —
voz 1. a
voz 2. a
V e n , prometido
Gefe temido;
V e n y triunfante
L l e v a delante
Paz y victoria:
L l e n e tu gloria
D e dicha el m u n d o :
L l e g a , segundo
Legislador.
corto.
H u y a n los años con rápido v u e l o ,
G o c e la tierra durable consuelo,
M i r e á los hombres piadoso el Señor.
SONETO.
( V é a s e la p á g i n a 2 1 2 . )
k UNAS FLORES.
{Be, Calderón de la Barca.)
MADRIGAL.
I b a cogiendo flores
Y guardando en la falda
M i ninfa, para hacer una guirnalda;
M a s primero las toca
A los rosados labios de su boca,
Y les dá de su aliento los olores;
Y estaba (por su bien) entre una rosa.
U n a abeja escondida,
T u dulce humor hurtando;
Y como en la hermosa
F l o r de los labios se halló, atrevida
L a picó, sacó m i e l , fuese volando.
EPIGRAMAS,
( V é a s e la. p á g i n a 2 1 3 . )
(De Iglesias.)
H a b l a n d o de cierta historia
A un necio se preguntó:
¿ T e acuerdas tú? y respondió:
" E s p e r e n que haga m e m o r i a . "
M i Inés, viendo su idiotismo,,
D i j o risueña al m o m e n t o :
" H a z también entendimiento,
Q,ue te costará lo m i s m o . "
A UN MAL PREDICADOR.
(De Jovellanos.)
EPITAFIO.
( Véase la página 2 1 3 . )
ROMANCE.
( V é a s e la página 214. )
EL CAUTIVO .
{De Cróngora.)
A m a r r a d o al duro banco
D e una galera turquesa,
A m b a s manos en el remo
CUENTO.
( V é a s e la p á g i n a 2 2 6 . )
IDILIO.
(Véase la página 242.)
AL SOL.
(De Jovellanoa.)
Padre del universo, A u t o r del claró dia,
— 305 —
P O E M A D I D A S C Á L I C O .
(Véase la página 244.)
POÉTICA.
(Por Martines de la Rosa.)
SÁTIRA.
( V é a s e la p á g i n a 2 4 5 . )
A AKNESTO.
(fie Jovellanos.)
EPÍSTOLA.
A FABIO.
F á b i o , las esperanzas cortesanas
Prisiones son, dó el ambicioso muere
— 309 —
APOLOGO.
(Véase la página 2i7.)
EL B U R R O FLAUTISTA.
(De D. Tomás Triarte.)
( * ) E s t a i n c o m p a r a b l e e p í s t o l a , q u e s i n i n t e r r u p c i ó n v i e n e atri-
b u y é n d o s e d e s d e p r i n c i p i o s d e e s t e s i g l o á D . F r a n c i s c o d e l i i o j a , se-
atribuye h o y por algunos preceptistas al capitan A n d r é s F e r n a n d e z
d e A n d r a d a , fundándose, á juicio n u e s t r o , e n el luminoso y erudì-
t o o p ú s c u l o q u e e l E x c m o . S r . D . A d o l f o d e C a s t r o h a e s c r i t o , titu-
l a d o Za Epístola llórala Fabio tío es de Mioja.-—Cádiz 1 8 7 5 . Ini-»
prenta de D. José Kodriguez.
ÍNDICE.
—• Pdgt.
LECCIÓN I . Introducción: Análisis gramatical del l e n -
guaje.: 1
I I . Continuación: Análisis elemental del pensa-
miento y sentimiento 5
III. Consideraciones preliminares sobre la retóri-
ca y la literatura 8
I V . Definición y plan de la retórica 12
V , D e las reglas literarias 16
V I , Relaciones é importancia de la r e t ó r i c a . . . . 18
V I L La b e l l e z a . . . . , 21
V I I I . L o sublime y lo cómico 27
I X . E l pensamiento en retórica: sus condiciones
esenciales ül
X . Continuación. 36
XI E l pensamiento en retórica: sus condiciones '
accidentales 40
. X I I . Continuación.. \ 44
X I I I . Figuras de pensamiento: pintorescas 48
X I V . Continuación: figuras lógicas. 52
X V . Continuación: figuras patéticas .. 57
X V I . Continuación: figuras intencionales 64
X V I I . L a palabra retóricamente considerada 69
X V I I I . Continuación 73
X I X . Continuación 77
X X . D e las cláusulas . 82
X X I . Continuación; propiedades de la c l á u s u l a . . . . 87
X X I I . Continuación 92
X X I I I . Elegancias de lenguaje 99
X X I V . Lenguaje recto y figurado: Tropos 106
X X V . D e l estilo 112
X X V I . Origen y formación de la lengua castellana. 1 1 8
X X V I I . Discurso oratorio: cualidades del orador 123
X X V I I I . Análisis del discurso: fondo 129
X X I X . Análisis del discurso: forma .... 134
X X X . Oratoria sagrada 139
X X X I . Oratoria forense 143
X X X I I . Oratoria política y académica 146
X X X I I I . Composiciones históricas: cualidades del his-
toriador 151
X X X I V . R e g l a s para escribir bien la historia 154
X X X V . Composiciones didácticas 157
X X X V I . D e las cartas , 162
X X X V I I . Artículos de periódico 166
X X X V I I I . D e la N o v e l a 171
XXXIX, Elementos constitutivos de la novela 176
XL. L a poesía y la elocución p o é t i c a . . . 181
XLI. Versificación castellana 187>t>
XLII. Clases de versos y combinaciones 193 °
XLIII. Poesía lírica 202
XLIV. Poemas menores 208
XLV. Poesía Épica 215
XLVI. Continuación 222
XLVII. Poesía Dramática 227
XLVIII. División de la poesía dramática 234
XLIX. Poesía mixta 242
A P É N D I C E I.
A P É N D I C E II.
A P É N D I C E III-
tiva. )
M a n u a l de Estética y Teoría del A r t e .
P r o g r a m a d e R e t ó r i c a y P o é t i c a p a r a e l u s o d e esta