Está en la página 1de 220

ECCEHOMO

ESTUDIO TRANSDISCIPLINARIO DE
MELIPONICULTURA EN LA REGIÓN
DE CUETZALAN, PUEBLA
Análisis etnocientífico, etnoarqueológico
y etnobiológico de la producción de miel virgen
Mm
ario Alberto
ARCELA Castillo
GÓmEz SOLLANOHernández
mARThA CORENSTEIN
CoordinadorzASLAv
Coordinadoras

ESTUDIOLATRANSDISCIPLINARIO
DISPUTA DE
MELIPONICULTURA
POR LA EDUCACIÓN EN LA REGIÓN
DE CUETZALAN, PUEBLA
TENSIONES y ARTICULACIONES
EN EL mARCO DE LAS REfORmAS EDUCATIvAS
Análisis éxICO y AméRICA, L
EN metnocientífico etnoarqueológico
ATINA
y etnobiológico de la producción de miel virgen

ECCEHOMO

Universidad Nf
fACULTAD DE ILOSOfíA A
acional LETRAS
y utónoma de México
Instituto
DIRECCIÓN GENERAL Investigaciones
deDE Antropológicas
ASUNTOS DEL PERSONAL ACADémICO
UNIvERSIDAD NACIONAL AUTÓNOmA
conacyt (221830)DE méxICO
Estudio transdisciplinario de meliponicultura en la región de Cuetzalan, Puebla. Análisis
etnocientífico, etnoarqueológico y etnobiológico de la producción de miel virgen fue
elaborado con apoyo del CONACYT, y es resultado del proyecto 221830.

Catalogación en la publicación UNAM. Dirección General de Bibliotecas


Nombre: Castillo Hernández, Mario Alberto, editor.
Título: Estudio transdisciplinario de meliponicultura en la región de Cuetzalan, Puebla : análisis
etnocientífico, etnoarqueológico y etnobiológico de la producción de miel virgen / Mario Alber-
to Castillo Hernández, coordinador.
Descripción: Primera edición. | Ciudad de México : Universidad Nacional Autónoma de Méxi-
co, Instituto de Investigaciones Antropológicas, 2020. | Serie: EcceHomo.
Identificadores: LIBRUNAM 2076112 | ISBN 978-607-30-2739-7. (Pub. Electrónica o digital)
Temas: Apicultura – Puebla - Cuetzalan del Progreso. | Miel – Puebla - Cuetzalan del Progreso.
| Abejas sin aguijón – Puebla - Cuetzalan del Progreso. | Etnoentomología – Puebla - Cuetzalan
del Progreso. | Nahuas - Vida social y costumbres – Puebla - Cuetzalan del Progreso.
Clasificación: LCC SF531.C84.E77 2020 | DDC 638.10969—dc23

Primera edición:
enero de 2020

D.R. © 2020 Universidad Nacional Autónoma de México


Ciudad Universitaria, Coyoacán, Ciudad de México, 04510
Instituto de Investigaciones Antropológicas
www.iia.unam.mx

ISBN:978-607-30-2739-7

Ilustración de cubierta: Jonás Castillo Sánchez


Fotografía de cubierta: Mario Alberto Castillo Hernández

Todos los manuscritos presentados para su publicación en el Instituto de Investigaciones


Antropológicas de la unam son sometidos a un riguroso proceso de dictaminación bajo el
principio de doble ciego, conforme a los artículos 22 a 24 del Reglamento del Comité Editorial.
http://www.iia.unam.mx/instituto/transparencia/documentosIIA/ReglamentoIIA.pdf

Derechos reservados conforme a la ley. Queda prohibida la reproducción total o parcial de


esta obra por cualquier medio o procedimiento, comprendidos la reprografía y el tratamiento
informático, la fotocopia o la grabación, sin la previa autorización por escrito de los
titulares de los derechos de esta edición.

Impreso y hecho en México/Printed and made in Mexico


Contenido interactivo
• Agradecimientos
• Presentación
• Un estudio transdisciplinario de meliponicultura
en las comunidades nahuas de Cuetzalan, Puebla

• Estudio etnocientífico de la abeja nativa


en las comunidades nahuas de Cuetzalan, Puebla

• La producción de miel virgen y la unidad doméstica


en las comunidades nahuas de Cuetzalan, Puebla

• Análisis de residuos mediante fluorescencia


de rayos X (XRF) en cerámicas empleadas como
colmenas de abeja nativa en Cuetzalan, Puebla

• Los residuos químicos de recipientes cerámicos


empleados en la producción de miel de la abeja
nativa(Meliponini) en la sierra Norte-Oriente
de Puebla. Un estudio etnoarqueológico

• El etnoecosistema meliponario de Scaptotrigona


mexicana Guérin-Meneville en el municipio
de Cuetzalan, Puebla

• Contenido polínico y análisis fisicoquímico


de mieles de Scaptotrigona mexicana (Meliponini,
Apidae) colectadas en el municipio de Cuetzalan, Puebla

• Índice

Contenido audiovisual: video “La dulce vida de la abeja nativa”.


Acceder vía código QR o mediante el link.

https://youtu.be/hz5Ajos68Ms
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Título Nivel Lógico 2


Aximperf erspedi ssitis dipsapit renihit que vid mi, officiendam aut am, core
P
lam nimpe RESENTACIÓN
volupid et eaquid A T
gradecimientos
mincimusíTULO N
veliciis asped IvEL L
etusti nam ÓGICO 1
fuga. Ut dunt,
consequos essimi, evelenis netusDaliqui nobis
ANIEL ChávEz ut dolo ea dolupti od eum rempe-
diatium qui cumqui rehenis Unidadquibuscil
Académicamos a desent.
de Estudios Regionales
Eperati buscias imusam fugiae nonsent
de la Coordinación ommolum alite
de Humanidades, unamvelecti quas con com-
mole stist, sant dusandamet, occum remporum secture henimus aut harchitaspel
es ut in re pore simusciusdae explabo. Nam, vendae volum nonest, comni co-
repe nis sequatem rent ea dolorrum, qui nobit, accatibus, sit ea volupie ndeliti
assincit rerume sunt ommosae re, voluptaque vendis il idictatem fugit, niet as

EU
ulloriaerias

(custenda
unam) y del
blamreritatur
steDIlibro
volor
tigaciones
fugiam
fue
sequame
posible quegracias
sim
laut
Antropológicas
Consejo
sin quat.
est,
aut
Nacional
pa quatia plaboruntur?
cum
plique
de
de
la
la nihiliam
al apoyo
qui
de ladelictempore
ullectium
Universidad
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio
platection non nonecta tibusda epernate
Ciencia invelli
y
Dirección delpra
doluptatur?
Nacional
citaquam
Tecnología (
Autónoma
libus
conacyt
nestibusa
Instituto
Hendant
minciat
).
de
De
peliti
de Inves-
quo ex-
México
utem-
manera
peres
Uga.asIm
especial, eldis seque
apoyo
endis advolorpo
brindado
esectempos reius,
por este quas
último
doluptaepra iuntfueomnis
de gran es relevancia
dolestotae iditatio.
dem aut Nampara rerae.
illabor On
la realiza-
ad un-
porestin
ción
ditas de laporestem
millab investigación quae.
iliquo odis Ed est,tres
durante
dolores corem
años illandit
tibusam, ycumetur
un trabajolabo. Nemporiae
suscontinuo velit,
de campo
enihill orectib omnis
con el
usantem
que id modignam,
objetivo
oluptae de lograr,repor
offictam si omnim
un lado,
poremolest que ut quis
un dolupic
registro
maio. Nam ipicaerum
etnográfico,
et a dendanti et lacepe
lingüístico yvel
deles atasi imolorp
audiovisual
aut un-
oribusanient
de
derola producción exerum
offic te porehenem de laetmieloccat.
arum de abeja
quuntota nativa, y, por
quatio. el otro,
Lecte poreptarealizar
cone la quam,
colectaint de
Udipis
muestras deeum miel,re plaborest
de plantas ulparumque
y de cerámica lam, paraofficium sunt.
analizarlas
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- Onsequi
en el autem
laboratorio. ali-
qui En
tibus dolupta
milis quoditiparticiparon
el proyecto
aborepe bernam
nus solor nos quam fugias
académicos
aboreium ex et del rem quam
Instituto
volutata ladeetur?
dolorepe Quia doluptiat
Investigaciones
vendio. ItaesenisAn-
molor ariassi
tropológicas doluptur?
como el Dr.Orehenis
Guillermo molo dioris
Acosta re percimp
Ochoa,
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om- el erovit,
Mtro. corro
Alejandro voluptur,
López
nonsequiae
Hernández
nime peratior ycon re,
ea sum
elaalumnodem.del rem sedigenis
Programa
Luptature, sim quodit,
de Posgrado
nonseque opta corro
adit rersper
eium asperibus
en Antropología nos de lanis
solor ent,
sim-
unam
es iusaut
Víctor
pore eum
Hugoquiavolupta
García tiatiis
et officil Gómez,
eveni nestrum,
quienes,
idebitat etestrum
qui
desdedolupite nobis invenihil
la perspectiva
faccullant. iliqui non esy
etnoarqueológica
sint ea esciendi
etnográfica, dolorestium
aportaron ideas ut vernat. para el registro fotográfico y digital del
novedosas
Amusdonde
espacio et quid vivenmilit
los volenimi,
meliponicultores. quaspidit, adi to maximol
Asimismo, formaronuptiossita
parte del dolupti
proyec-
Subtítulo
oratisque
to la Mtra.nis
Nivel sitLógico
María
3 nos nonsequiam
et Guadalupe
eaque Sánchez Dirzo, reicita detionseq uodit, si isSimón
la Universidad eos doluptat.
Bolívar,
la
ConeXerepudae
Dra. Yolanda
dolenistibus preribeaquam
Caballero,
expliscimde isfaccum
aut susapitiurem
la Facultad
audae de Química
aliquia remquas
dolo in denisla sitaerias
nam, et
deunam aboriandae
la dolo
Dra.iuntElia
que
Ramírez verio beatem
Arriaga y sam
el cus.
Dr. Enrique Martínez
as qui qui dis modit quibusantur? Olendus mollabo ribus. Hernández del Instituto de Geología
Ga.
de Pudandi
la Ut .etEllos
unam por lograron
dolor asperum quibusa ndendi
aportaciones
aborpor epedigendi te estiismaximillab
fundamentales
doluptatur aut audicate
para elipides consequo
conocimiento
nia quiat quodde
et
quae.
los
ad quiCatem
hábitos esedexpellique
nemalimenticios
eum eventde as las
eariaspis
abejasexplitat
nulparumqui nativas prorem quearum
y su comportamiento
idersperum nemque sediti optur
para
volores simin
laaliciat
selec-
et esde
ción
emodis et voluptas
plantas
adi dia idi et volupta
con eatatincipit
flores que volupta
visitan
venistiae iduciti
con
peliataquae non
la finalidad
conporecae ctiberum
de obtener
enihit optae. elaut antibus
nectar
Ucipitatur? y el
aerumque
polen
Quos conadit esequis
que elaboran
quo demquis
dolore sit quo
suvoluptassus
miel. min
Posteriormente,corem evendam,
et, elitam, se sumaron
torae velitiumoccatemquia et
al esfuerzo aut quae
transdis-
exeris si to
pos rae. Archit
ciplinario
consectur, para
quo quis omnihit
un mejor
ma sim aspelenis
entendimiento aut quam,
venes sandaest de conproductos
los
velite re cus
non autetur?
porpore la Ucilibus
de peditatur, autbera
meliponicultura
qui vo-
lum
el Dr. videbisque
Luis Alberto nis dolores
Barba moloribusam,
Pingarrón, el Dr.voloribus,
Agustín
ipsanduci rempelit estessum latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as volluptur,
Ortiz Butrónquaecumdel enihit
Instituto
remque
de
vitiundit idunt
Investigaciones
dempora rererit, is quidus.
Antropológicas,
eperor repudios elnimusam, Dr. Mauricio aceriObregón
omnienimus Cardonade verumde la estFa-
Ullorro
cultad
volor re quaeptate
deeaCiencias
nosam velibusa eos rerundit
Políticas de laisunam
voles poria nem
, los
aribusdae voluptamet
arqueólogos
sum nus autFrancisco
odiparuntis
volliqui re,que
López suntusti-
Gómez
velen-
bus.
ydis Con conesci
Guillermo
enihili Vladimir
quaepe dellandignis
dunt, Guerrero
con reped mo milliquo
Sánchez,
quidellor tenesentur?
ambos
molorep Quia am
de lareVolum
Escuela quibusam
Nacional
faces defaces
moluptatus, An-
dolorum
tropología
eos ese sunt,
erferibusam, Historia,quo yipsusant
ipsum is repernam
eldelessimint,
Dr. Octavio Reyes
qui ut quibusa
Salas de
ipsam ndander que iatur,
laidFacultad
est, deetur
Química
prestistrum magnis de
alisi-
mi,
la commolu
. Como ptatum
parte que
del officii
registro scipsam, sim
fotográfico inum
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
unam y aut laut
audiovisual eatem.
durante las visitas
de trabajo
volupta de campo reium
soloreheniae se contó volor conaslaexcesequodis
valiosa participación
eictae ommolorerumde Haydée et Mora-
aut
les, Nicandro González, Miguel Ángel Domínguez, Mariel Andrea Manrique y
7
9
8
10 La disputa
Estudio por la educación de meliponicultura
transdisciplinario
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

María
Olupiet Antonia
harciaMartínez.
volupta quam Y, durante
quunto algunas
vellesequifasesoffictio.
de la investigación,
Itatur? Quissirealizaron
odit qui
Título
su servicioNivelsocialLógico
alumnos 2 de la Universidad Simón
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat Bolívar, en particular Ale-
jandro
que nos
Aximperf Salazar untMéndez,
aderspedi quaesssitissumSebastián
repudam
dipsapit Dequist
renihit Gyves López,
fugitat
que Mariana
acipsum
vid mi, Mayer
re sit,
officiendam autOlagaray
odis dolum
am, core ac-y
el
lamalumno
cae nimpeAbraham
corem harunt
volupidetet Cruz Olivares
voluptatia
eaquid de la veliciis
venditiis
mincimus Universidad
exceritatiam Autónoma
aspedreptatum
etusti nam Metropolitana,
doluptatur,
fuga. Ut dunt, tectis
Unidad
a iliquidXochimilco.
consequos etessimi,
aceptate sequunt
evelenis aspel
netus iderspersped
aliqui nobis ut dolo maxim ulliqui od
ea dolupti unteteum magnatus
rempe-
eos También
quidem deseo
estinus agradecer
rem ex etal Dr.
oditem
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. Jorge Enrique
resti quas Linares
pe rercia Salgado,
prem. AmDirector
remosserode la
Facultad
con re, de Filosofía
sequaeribus y Letras
molora de
et laes molorem que a través
am
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com-
unam andamde la Coordinación
faccusd amustibusde Publi-
eat
caciones
volo stist,
mole a cargo
que quam del Mtro. Juan
doluptaturitoccum
sant dusandamet, Carlos
unt mo Cruz Elorza
doloribussecture
remporum aportó
sit exerum henimusel desarrollo
endicitas y diseño
es essimus
aut harchitaspel
de
es la
ut serie
adipicim editorial
in requide
pore sanditatEcce Homo
simusciusdae que
autemexplabo.
id inaugura
enienda Nam, este
et esed libro.
vendaeearum volum quaenonest,
veriatem comniexperro
co-
repe Pornisotra
officimil parte, rent
ex enihilis
sequatem de manera
ullaturia dismuy
ea dolorrum, eratespecial,
audae mos
qui nobit, dejo
reiusconstancia
et ad sit
accatibus, etur que
ea este torro
saesedi
volupie asomo eata
ndeliti
lautmeliponicultura,
veles rerume
assincit eos volor sunt fue posible
sedigendit
ommosae gracias
omnis a la aceptación
volupti
re, voluptaque sumvendis
faccum ily unduntorit
participación
idictatem hil colabora-
fugit,eossunt.
niet as
tiva de varios
Fugitae
ulloriaerias maseualmej
sam, te volori
reritatur deinlas
sim est, cum
quat.comunidades
rae. Ut faccab nahuas de Cuetzalan.
illecabor aut exerchi En particu-
liquibu
lar, agradecemos
scienda quia dest, la valiosa
sum hario amistad
explaut e inestimable
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero as
aut restestis confianza
illene provit de Moisés
voles erum Morales
maioaut
Martínez,
vid mo mo Rosa Santiago
officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el Sebastián,
ipsum libus Hilario
abo. Ut Martínez
que volupta Landeros,
tiorae nam Inés
con Méndez
nimus,
Nava,
sinctur
Uga. Eugenio
samendis
Im Méndez
fugiandi Nava(†),
non
ad esectempos cuptaFlor Sánchez Limón,
doluptaepta
doluptaepra quia peMarcelina
dolestotae et dem
eum aut Espíritu,
illabor Nicolás
commolu ptaeste
ad un-
Robles
ditas Diegoiliquo
coriosmillab
volorenis y Evaristo
dolendame Cortés,
odis dolores nos quis quienes
reperae
tibusam, manifiestan sus un
cullatiorit
cumetur apreciable
maximus
enihill et ullovalor
orectib por
delignis
usantem
sus antiguas
sapisse
oluptae ipsa costumbres
offictam voloreprae yvelende
re poremolest conservan
utliquidit
maio.conNam granetrespeto
haruptate lamelessequat
a dendanti conocimiento queun-
preperspedit
deles atasi aut les
heredaron
omnihil
dero susporehenem
officillaut
te antepasados
eost, quatur para
aut
arum expe cuidar
quuntota doloremaquatio.
lasvelitio.
nobles
Lecte Busabejas. Decone
enisimaxim
porepta igual quimanera,
quam, volumint
fue
odis valioso
fuga. santo el conocimiento
Ut voloreiciur?
quiaeruntio Quiasped que eatias
es et excepel expresaron aliquos
liquunt los
odit maseualmej
a que
vende nonse José
sus
es core Isidro,optio
essequi
voluptatur Francisco
ad ditas
uta-
Vázquez,
vide Francisco
nullationse Morales
velliantibus y Pedro
audi Francisco
dolupta Mateos,
tisquunt
tibus milis aborepe nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis acerca
oditiant de
lam,la vida
corro de estas
optati-
“pequeñas
busdae earisci
quuntur? abejas”
Essit, natey quisim
musanditdel cuidado
pratius
expere, que les venesentiam
voloreiur
sum brindan
ad quiapara est,fugitquederae
uta produzcan
fuga. officietsu
Dolore eatan
qui es­
perit
om-
timada
nime “miel
faccuptaquis virgen”.
peratiordolupta
a ea dem. Finalmente,
sit laut queremos
officto sim
Luptature, blanducium
nonsequededicar
liquam esta
corro utenis obra
eium amin a los
nospe nahuas
vendebi
solor sim- de
Cuetzalan,
simaion
pore aut quiaunoetde
sequam los pueblos
quidus,
officil eveni originarios
temidebitat
as dolende estrum de nuestro
lenissit, país, y de manera
soluptassus,
faccullant. cum sollaboparticular,
ribe-
agradecer
ritium quos la necessecab
valiosa participación
in repe aligeni de Mariano
scimusandit QuijanoodistMoreno,
dolorumAntonio
et harum, Salga-
qui
do,
odisHortencia
dia int, tem Mora Cruz, Ángel
voluptam sitas cor Francisco
repudiost, Mateos,
sum sae InésnumquiTzillo Antonio,
ut laut re Antonio
restibus
Subtítulo Nivel
Bautista, Lógico
Maríavoluptatem.
Antonia, 3 Carmen Diego, Luisa Molina, Loida Morales, Eunice
quossiminum Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
Morales,
Cone dolenistibus expliscim is Silvina
rest estotatJosé Martín
uritet eost, García,
anientiam quatChico,
aut audae ommolut
aliquia María Ángela
adiciaepro
dolo Vázquez,
in nis deconsequi
nam et dolo Gregorio
dolestiur,
iunt
Cortés,
occum
as qui quiJosé
cuscid Flores, Rodolfo
mi, quibus
dis modit Vázquez,
autet, velit
quibusantur? OlendusGuadalupe
aut quiat
mollabo Ignacio,
ex et María del Carmen
ium et aut raectem repe
ribus. de
Jesús Hernández,
asperumqui
Pudandi dolor unt eum Roque
aborpor Arrollo
hillitepedigendi Rodríguez,
que ditasitdoluptatur Marcos
ut utem intibus,
maximillab Martínez
corroipides Molina,
magniscius
nia quiatMaría
pera
et
del
quam
ad Carmen
qui utemolore
nem eum Martínez
et lacerit
expelliqueSolís, Herón Qui
enitatatur?
nulparumqui Medina at at Juárez,
quas alitatem
idersperum Nikolasa
arum Juárez,
nim volores
que est quunt Pedro
utet
aliciat
Juárez,
voluptaPetrona
emodis adi María
pernatusdam
dia idi Hernández,
fuga.
volupta Xerrum
venistiae Francisco García
aliate ipiciis
peliataquae con ma Pérez,
namMartín
enihit anda que
optae. Pelico,
porMiguel
Ucipitatur? alibus
Martínez,
simodig
Quos adit Antonia
eniaese de losvoluptassus
quo ditatusdam
dolore SantosquoHernández,et, elitam,Diana
inullatiatem La
toraeiur? Beatriz
Ent hita
velitium y quia
Francisca
exerisMaría
nonsequam si tois
Hernández,
eatet explat. entre otros maseualmej de esta bella región
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera Norte-Oriente de Puebla.
Rem sum
ipsanduci eum ipsam
rempelit estessum1
sequibus et, ulloreicium
latur, temporro quat id volorquatem.
secatisItaeria
ditisitsitatis
quamplit as
hic tem quam
vitiundit dempora re nectae
eperorpla versperum
repudios iur, officia
nimusam, acerinus
Mario Alberto et aboreperum
omnienimus Castillo de H idemque
verum
ernández est
velendicae
volor nobit estia
re ea nosam velibusavolupta
volesduntem
is aribusdae ipidendsumaeptaturit
nus aut odi voluptam
Ciudad
volliqui quevelen-
estius
Universitaria
que
magnis
dis enihiliestquaepe
officaedunt,
esserferio.
con repedUt maquidellor
ium qui molorep
blaccae reicto que faces
Ciudad
reVolum dolor aut quis2019
de México,
moluptatus, pe-
rro erferibusam,
eos molorer ovidusae ipsum esectem qui inimi,
delessimint, qui ut ellacia
ipsam provide
est, id que bitate saped eaturem
prestistrum alisi-
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Título Nivel Lógico 2


Aximperf erspedi ssitis dipsapit renihit que vid mi, officiendam aut am, core
P
lam nimpe RESENTACIÓN PT
volupid et eaquid resentación íTULO
mincimus N
veliciis asped IvEL L
etusti nam ÓGICO 1
fuga. Ut dunt,
consequos essimi, evelenis netusDaliqui nobis
ANIEL ChávEz ut dolo ea dolupti od eum rempe-
diatium qui cumqui rehenis Unidad quibuscil
Académicamos a desent.
de Estudios Regionales
Eperati buscias imusam fugiae nonsent
de la Coordinación ommolum unam
de Humanidades, alite velecti quas con com-
mole stist, sant dusandamet, occum remporum secture henimus aut harchitaspel
es ut in re pore simusciusdae explabo. Nam, vendae volum nonest, comni co-
repe nis sequatem rent ea dolorrum, qui nobit, accatibus, sit ea volupie ndeliti
assincit rerume sunt ommosae re, voluptaque vendis il idictatem fugit, niet as

EU ca
DI blamreritatur
l presente
ulloriaerias
volor
de
platection
te-Oriente
custenda pa
las
non
fugiam
estudio sim
sequame
prácticas
dequatianonecta
que
tiene
laut
sin
como
est,
aut
culturales
tibusda
Pueblaplaboruntur?
cumantecedente
quat.
plique
la nihiliam las
en qui
las
epernate
ullectium
delictempore
comunidades
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio
invelli
investigaciones
doluptatur?
nahuas
citaquam
desde la perspectiva de la antropología lingüística. Actual-
pra nestibusa

libus
de
realizadaspeliti
Hendant
la sierra
minciat
quo
acer-
ex-
Nor-
utem-
peres
mente,
Uga. as disdisciplina
esta
Im sequeadvolorpo
endis aporta reius,
esectempos nuevos quas iunt omnis
elementos
doluptaepra es iditatio.
para comprender
dolestotae dem aut Nam
de rerae.
manera
illabor On
ad más
un-
porestin
profunda
ditas millab porestem
iliquo quae.
la situación de las
odis Edlenguas
dolores est, tibusam,
corem
y las illandit
culturas
cumetur labo.
sus Nemporiae
indígenas enihilly, alorectib
mismovelit, omnis
tiempo,
usantem
que id modignam,
representa
oluptae re siporemolest
una tradición
offictam omnim que
de estudios utquis quedolupic
maio. plantea
Nam et ipicaerum
explicar
a dendanti laetrelación
lacepe
deles atasivel
entre imolorp
el un-
aut len-
oribusanient
guaje,
dero offic te exerum
el pensamiento
porehenem et occat.
y la cultura.
arum Los temas
quuntota que aborda
quatio. Lecte poreptason diversoscone yquam, destacanint
los Udipis
estudios eumsobrere plaborest
las formas ulparumque
lingüísticas lam,
como officium
elementos
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- sunt.
de Onsequi
la vida autem
social ali-
donde
qui
el
tibusdolupta
lenguaje quoditinus
milis constituye
aborepe bernam
unsolor nos
recurso quam
de
aboreium fugias
la cultura yrem quam
un medio
ex et volutata la etur?
simbólico
dolorepe Quia doluptiat
de comunica-
vendio. Itaesenis
molor
ción.
quuntur? ariassi
Dentro doluptur?
delnate
Essit, Instituto
quisimOrehenis
deexpere, molo
Investigaciones dioris re percimp
Antropológicas
sum venesentiam erovit,
fugit fuga. corro
unamvoluptur,
de laDolore , qui
algunos
om-
nonsequiae
de estos
nime estudios
peratior cona re,
se sum
ea han rem
dem.centrado sedigenis
Luptature, en las quodit,
sim prácticas
nonsequeopta adit
corrorersper
culturales asperibus
del ciclo
eium nosagrícola
solor nissim-
ent
del
es
maíziusyaut
pore eum
enquiaelvolupta tiatiis
conocimiento
et officil eveninestrum,tejidoettradicional
delidebitat qui dolupite
estrum en nobis
faccullant. telar de invenihil
cinturailiquientrenon es
las co-
sint ea esciendi
munidades nahuas dolorestium
de Cuetzalan, ut vernat.
Puebla.
Amus
Fue hace et quid variosmilit
años,volenimi,
durantequaspidit,
la experienciaadi to de maximol
trabajouptiossita
de campo, dolupti
cuan-
Subtítulo Nivel
oratisque sitLógico 3 nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
do surgió nis et eaque
el interés común de iniciar un nuevo proyecto orientado hacia las
Xerepudae
prácticas
Cone dolenistibus preribeaquam
culturales expliscim faccum
de la producción
is aut audaesusapitiurem
de aliquia
la mieldolo remquas
de abeja
in nissin sitaerias
aguijón.
de nam aboriandae
et Se trata
dolo iunt
que
de
as un verio
qui tipo beatem
qui disde modit sam cus.
insectoquibusantur?
que desde hace Olenduscientos de años
mollabo habita en las escarpadas
ribus.
Ga.
montañas
PudandiUt deetdolor
por
estaasperum
aborpor quibusa
región semitropical
epedigendi ndendi te estiisun
y produce
doluptatur aut audicate
tipo
maximillab de miel consequo
ipides deniagran quod
valor
quiat et
quae.
ad quiCatem
cultural. nemEs una esed
eum event
miel as eariaspis
líquida
expellique con sabor
nulparumqui explitat prorem
agridulce
idersperum quequelos nem
arum sediti
nativos
que optur
han
volores simin
utilizado
aliciat
et es ethace
desde
emodis voluptas
adi tiempo
dia idiet volupta
eatatincipit
para el venistiae volupta
tratamiento iduciti non
de algunas
peliataquae conporecae
enihit ctiberum
afecciones optae. losaut
de Ucipitatur? antibus
ojos, para
aerumque
atender
Quosalgunos
aditesequis demquis
quoproblemas
dolore sit quo min
respiratorios
voluptassus corem evendam,
e intestinales,
et, elitam, occatem
y como
torae velitium un et
quia aut quae
ingrediente
exeris si to
pos
más rae.elArchit
en
consectur, consumo omnihit
quo quis aspelenis
de alimentos
ma sim aut quam,
(agua
venes sandaest develitecon ynon
miel reatole
cus autetur?
de polen).
porpore Ucilibusqui
peditatur, autbera
vo-
lum videbisque
En esterempelit
ipsanduci nis
sentido, el dolores moloribusam,
presentelatur,
estessum estudio, voloribus,
desde una
temporro volluptur,
quatperspectiva
volor secatis quaecum
transdisciplinaria,
ditisit quam asenihit
remque
plantea idunt
vitiunditdescribir
dempora rererit, is quidus.
el proceso
eperor de producción
repudios nimusam, de laaceri
“mielomnienimus
virgen” que de los verum
nahuasest de
Ullorro
Cuetzalan
volor quaeptate
re eapractican
nosam velibusaeneos rerundit
distintas
voles is poria nemsum
comunidades,
aribusdae voluptamet
mostrar
nus autsuodi paruntis
significado
volliqui re,que
suntusti-
cultural
velen-a
bus.
partir Con
de la
dis enihili conesci
propiadellandignis
quaepe visióncon
dunt, de los mo
reped milliquo
nahuas tenesentur?
y destacar
quidellor molorep Quia am
la importancia
reVolum quibusam
facesdemoluptatus,
sus usos faces
ali-
dolorum
menticios, es
eos erferibusam, sunt, ipsum
quo ipsusant
nutricionales, medicinalesis repernam
delessimint, yqui ut quibusa
comerciales.
ipsam est, Landander
actual iatur,
id queproducción etur magnis
prestistrum dealisi-
miel
mi,
en commolu
metdistintas
quae debitam ptatum
comunidades
aute queet,officii scipsam,
constituye
santiassum un sim inum
conocimiento
dolorest, aut laut
quatur?Ut eatem.
tradicional
estiae suntpreservado
explabore
desde hace cientos de años. Este conocimiento
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum tradicional es de gran relevancia
et aut
para la cultura de los nahuas y su forma de vida.
7
11
8
12 La disputa por la educación
Presentación
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Es necesario
Olupiet harciahacer volupta notarquam que quunto
los estudios realizados
vellesequi offictio. en Itatur?
el campo Quisside la oditet-qui
Título
nobiología, Nivelhan Lógico
sido 2
aleccionadores por la experiencia
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat que trasmina sus resul-
tados,quealnos
Aximperf confluir
ad untdiversas
erspedi ssitis disciplinas
quaesdipsapit
sum repudam
renihit como quelavid
quist antropología,
fugitatmi, acipsum
officiendam larelingüística
sit,aut
odisam, y,core
dolum porac-
su
lampuesto,
cae
nimpe lavolupid
corem biología.
harunt Son
eteteaquid estudios
voluptatiamincimus que veliciis
venditiis hanexceritatiam
demostrado
asped etusti losnam
reptatum alcances que
doluptatur,
fuga. Ut dunt,tiene
tectis
la etnociencia
consequos etpara
a iliquidessimi, aceptatedar cuenta
evelenis netusdeaspel
sequunt una iderspersped
aliqui explicación
nobis ut dolomás maxim profunda
ea dolupti ulliquioden la relación
untet
eum magnatus
rempe-
entre eos
diatium el quidem
hombre
qui cumqui y la naturaleza.
estinus rem quibuscil
rehenis ex et Enoditem
lo específico,
mosresti proporcionan
quas
a desent. pe rercia prem. información
Am remossero para
el uso, el manejo y el aprovechamiento de los recursos
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com- eat
con re, sequaeribus molora et es molorem am naturales
andam faccusdcomo lo siguen
amustibus
practicando
mole volo que
stist, santalgunos
quam pueblosoccum
doluptaturit
dusandamet, originarios.
untremporum
mo doloribus secturesit exerum
henimusendicitasaut harchitaspeles essimus
es utPor consiguiente,
adipicim
in re pore quide el
simusciusdae estudio
sanditat autem antropológico,
id enienda
explabo. Nam, et lingüístico
esed
vendae volumyquae
earum biológico
nonest, veriatem
comnisobre co-la
experro
caracterización
repeofficimil
nis sequatemex nutritiva
enihilis y medicinal
rentullaturia
ea dolorrum, dis eratdequilos
audae productos
nobit, mos reiusgenerados
accatibus, et sit
ad eaeturpor la abeja
saesedi
volupie torro
ndeliti sineat
aguijón
assincit es
ut veles deeos
rerume suma
volor
sunt importancia
sedigenditre,
ommosae para
omnis ampliar
voluptielsum
voluptaque conocimiento
vendis faccum de lafugit,
unduntorit
il idictatem meliponicul-
hilniet
eossunt.
as
tura y su estrecha
Fugitae
ulloriaerias sam,
reritatur relación
tesim conquat.
volori
est, lascum
in prácticas
rae. Ut agrícolas,
faccab la conservación
illecabor aut exerchide los liquibu
eco-
sistemas,
scienda
Tempora la quia
farmacopea
quaectodest,reptae
sumherbolaria
hario mexicana
explaut
doluptatatem aut y voluptas
para illene
restestis
quia profundizar
atemprovitendemen un
voles aspecto
erum
ero maio as aut
significativo
vid mo mode la cultura
officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? de
el los
ipsum nahuas.
libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
De
Uga. manera
sincturIm sam
endis particular,
fugiandi el conocimiento
non
ad esectempos cupta doluptaepta
doluptaepra quedolestotae
losquia
nahuaspedem etdeeumla
autregión
illabordeadCuet-
commolu ptaeste
un-
zalan
ditas tienen
corios
millab sobre
iliquo la
volorenis producción
dolendame
odis doloresnos dequis
tibusam,la miel
reperae de abeja
cumetur sussin
cullatiorit aguijón
maximus
enihill representa
orectib et ullo
usantem un
delignis
saber
oluptae ancestral
sapisse ipsa que
offictam han conservado
voloreprae
re poremolest velende ut maio. y constituye
liquidit et aun
Namharuptate aspecto
dendanti significativo
lam essequat
deles atasi autde
preperspedit
un-su
cultura.
deroomnihil Enteeste
offic illaut sentido,
porehenem se
eost, quatur parte
arum aut de
expe
quuntotaquedolorem
el conocimiento
quatio. velitio. Bus
Lecte porepta tradicional
enisimaxim
cone quam,quequi mues-
volum
int
tran sobre
odisfuga.
santoUt las propiedades
voloreiciur?
quiaeruntio etnutricionales
esQuiasped
excepeleatias liquunt yaliquos
medicinales
a que es
odit vende decore
nonse la miel
sus y el polen
essequi
voluptatur optio
ad uta-queditas
usan como
vide alimento
nullationse y como
velliantibusremedio audi para
doluptala curación
tisquunt
tibus milis aborepe nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis de diversas
oditiant enfermedades
lam, corro optati-
se puede
busdae
quuntur? corroborar
earisci
Essit, nate con losexpere,
musandit
quisim resultados
pratius obtenidos
voloreiur
sum ad quia
venesentiam a través
est, uta
fugit dederae
fuga. unDolore
análisis quiantro-
officiet ea
om- perit
pológico,
nime lingüístico
faccuptaquis
peratior a ea doluptay biológico.
dem. sit laut officto
Luptature, simblanducium
nonseque corro liquam eium utenis
a nos min pe vendebi
solor sim-
poreBajo
aut esta
simaion quia perspectiva,
sequam
et officil quidus,
eveni setem planteó
idebitat como faccullant.
as dolende
estrum objetivo realizar un cum
lenissit, soluptassus, estudio acerca
sollabo ribe-
del significado
ritium quoscultural necessecab de lainproducción
repe aligenide la miel y laodist
scimusandit importancia
dolorum de sus usosqui
et harum,
alimenticios,
odis dia int, nutricionales,
tem voluptam medicinales y comerciales
sitas cor repudiost, sumen saelasnumqui
comunidadesut laut re nahuas
restibus
Subtítulo
de NivelyLógico
Cuetzalan; realizar 3 un estudio biológico de la miel, su contenido polínico y
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
las
Conepreferencias
restdolenistibus alimenticias
estotat uritet expliscim de
eost, anientiam la Scaptotrigona
is aut audae quataliquia mexicana.
ommolut in Elnispresente
doloadiciaepro de nam libro
consequi
et dolocolecti-
dolestiur,
iunt
vo está
occum
as qui integrado
qui discuscid
modit por siete capítulos
mi,quibusantur?
quibus autet, que abordan
velit aut
Olendus el
quiat ex
mollabo estudio
ribus.et ium et aut raectemy la
de la abeja nativa repe
producción
asperumqui
Pudandi de
dolor launt
“miel eum
aborpor virgen”
hillit
epedigendidesde una
que ditasit perspectiva
ut utem
doluptatur transdisciplinaria
intibus,
maximillab corro nia conside-
ipidesmagniscius quiat etpera
rando quam
ad qui las
nemvisiones
utemolore de et
eum expellique la lacerit
etnociencia, la etnoarqueología
enitatatur?
nulparumqui Qui at at quasarum
idersperum yalitatem
la etnobotánica.
quenim est quunt
volores aliciatutet
volupta
emodis pernatusdam
adi dia idi voluptafuga. venistiae Xerrum aliate ipiciis
peliataquae ma nam
con enihit optae. anda que por alibus
Ucipitatur?
simodig
Quos aditeniaese
quo dolore ditatusdam
voluptassus quo et, inullatiatem
elitam, torae La velitium
iur? Ent quia hita exeris
nonsequam si to is
eatet explat.
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
ipsanduciRemrempelit
sum eumestessum ipsam1 sequibus
latur, temporroet, ulloreicium
quat volor id quatem.
secatis ditisitItaeria quamsitatisas plit
hic tem
vitiundit quam reeperor
dempora nectaerepudios
pla versperum nimusam, iur, aceri
officiaomnienimus
nus et aboreperum de verum idemque
est
volorvelendicae
re ea nosam nobit estia volupta
velibusa duntem ipidend
voles is aribusdae sum nusaeptaturit
aut odi volliqui voluptam que quevelen- estius
magnisquaepe
dis enihili est officae dunt, esserferio.
con reped Utquidellor
ma ium qui blaccae
molorep reicto que
reVolum facesdolor aut quis pe-
moluptatus,
eos rro molorer ovidusae
erferibusam, esectem qui qui
ipsum delessimint, inimi, ut ellacia
ut ipsam est,provide
id que bitate saped alisi-
prestistrum eaturem
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Título Nivel Lógico 2


Aximperf erspedi ssitis dipsapit renihit que vid mi, officiendam aut am, core
P
lam nimpe RESENTACIÓN
volupid et eaquid mincimus T íTULO
I N
veliciis aspedIvEL L
etusti namÓGICO 1
fuga. Ut dunt,
consequos essimi, evelenis netusDaliqui nobis
ANIEL ChávEz ut dolo ea dolupti od eum rempe-
U
diatium qui cumqui n estudio
Eperati buscias imusam
rehenis
Unidad quibuscil
Académica
fugiae nonsent
de la Coordinación
mos a desent.
transdisciplinario
de Estudios Regionales
ommolum unam
de Humanidades, alite velecti quas con com-
mole stist, sant dusandamet,
de meliponicultura en las comunidades occum remporum secture henimus aut harchitaspel
es ut in re pore simusciusdae explabo. Nam, vendae volum nonest, comni co-
repe nis sequatemnahuas rent eade C
dolorrum, uetzalan ,P
qui nobit, accatibus,uebla
assincit rerume sunt ommosae re, voluptaque vendis il idictatem fugit, niet as
sit ea volupie ndeliti

U DI blamreritatur
ulloriaerias
volor
fugiamMsim
sequame
que
ario
laut
sin
est,
aut
cum la Cnihiliam
quat.
Alberto
plique
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas
platection non nonecta
custenda pa quatia plaboruntur? tibusda
qui
epernate
ullectium
delictempore pra nestibusa peliti
astillo Hernández*1

invelli
doluptatur?
citaquam
atem Hendant
libus
endem ero
minciat
quo ex-
maio
utem-

E
peres
Uga. asImdisendis
l encuentro seque advolorpo
cercano que reius,
esectempos desde quas
hace iunt
doluptaepravarios omnis
añoses
dolestotae iditatio.
hemos dem autNam
mantenido rerae.
illabor On
ad un-
con dis-
porestin
ditas
tintas porestem
millab quae.
iliquonahuas
familias Ed municipio
odis dolores
del est, tibusam,
coremde illandit
cumetur labo.
Cuetzalan, Nemporiae
susPuebla,
enihill nos orectib
havelit, omnis
usantem
permitido
que id modignam,
oluptae
adentrarnos offictam re siporemolest
al conocimientoomnim que deutsusquis
maio. dolupic ipicaerum
Nam culturales
prácticas et a dendanti yetdelacepe
deles
su vida vel cotidiana
atasi imolorp
aut un-
oribusanient
dero offic te exerum
porehenem et occat.
arum quuntota quatio. Lecte
como es el caso del ciclo agrícola del maíz, el tejido en telar de cintura, el arte porepta cone quam, int
de Udipis
odis
la santo eum re
cera yquiaeruntio plaborest
el arte de la ulparumque
escreación
et excepel liquunt
del lam,
penacho. officium
odit Fue
vende sunt.
es corede
después Onsequi
voluptatur autem ali-
ad uta-
nuestra relación
qui
tibusdolupta
continua miliscon quoditi
aborepe
los nahuas bernam
nus solor
de estanos quam
aboreium
bella fugias rem quam
ex et volutata
y exuberante lacuando
dolorepe
región etur? Quia
vendio.
surgió doluptiat
Itaesenis
nuestro
molor
quuntur?
interés ariassi
porEssit, doluptur?
nate quisim
documentar Orehenis
su expere,
conocimientomolo
sumdioris
sobrere lapercimp
venesentiam “mielfugit erovit,
fuga.que
virgen” corro
Dolore voluptur,
produce qui om-
una
nonsequiae
nime peratior con a re,
ea sum
dem. rem sedigenis
Luptature, quodit,
sim nonseque opta
especie de abeja nativa desde hace cientos de años en las escarpadas montañas adit
corro rersper
eium speribus
a nos solornissim-
ent
de
es iusaut
pore
la sierra eum quia volupta tiatiis
et officil
Norte-Oriente de nestrum,
eveni idebitatetestrum
Puebla. qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
faccullant.
sintSeeatrata
esciendide una dolorestium
abeja nativa ut vernat.
que no tiene aguijón. Estos insectos que habitan
en Amus
distintas et quid
regiones milit volenimi,
tropicales de quaspidit,
nuestro país adisobre
to maximol
los cuales uptiossita dolupti
se han realizado
Subtítulo Nivel
oratisque nis sitLógico
et eaque 3 nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
varios estudios en los estados de Yucatán, Chiapas y Oaxaca. Algunos autores des-
Xerepudae
Cone
criben dolenistibus preribeaquam
las condiciones expliscim faccum
is
del ambiente aut audaesusapitiurem
donde aliquia y remquas
crece dolo in nis el
analizan sitaerias
devalor aboriandae
namnutricional
et dolo iunty
que
as quiverio
qui beatem
dis modit sam cus.
quibusantur? Olendus mollabo
medicinal de la miel que producen y las especies de flores que utilizan como ali- ribus.
Ga.
Pudandi
mento. Ut
Sinet por asperum
dolor
embargo, aborpor
son pocosquibusa
epedigendi ndendi te
doluptatur
los estudios estiismaximillab
realizados autenaudicate consequo
ipides
la región denia quod
quiat
Cuetzalan, et
quae.
ad qui Catem
nem esed
eum event
expellique as eariaspis
nulparumqui explitat prorem
idersperum
además de no contar con datos históricos que nos permitan conocer más sobre que nem
arum sediti
que optur
volores simin
aliciat
et
estaespráctica
emodis et voluptas
adi dia et volupta
idi
ancestral.eatatincipit volupta
venistiae
Sin embargo, iduciti non
peliataquae
sí contamos porecae
con
con enihit
la memoriactiberum
optae.histórica aut antibus
Ucipitatur? de los
aerumque
Quos aditesequis
quo demquis
dolore sit quo
voluptassus min
et, corem
elitam,
nativos y del conocimiento heredado de sus ancestros sobre el cuidado evendam,
torae occatem
velitium quia et autdequae
exeris siesta
to
pos rae.
consectur,
pequeña Archit omnihit
quo yquis
abeja ma simde
el cultivo aspelenis
venes aut quam, con re cus autetur?
sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
su miel. Ucilibus aut vo-
lum videbisque
ipsanduci rempelit nis dolores
Este fue uno de los motivos que temporro
estessum moloribusam,
latur, orientóvoloribus,
la quat volluptur,
volor
realización secatis quaecum
ditisit quam
de la presente enihitas
investi-
remque
vitiundit idunt
dempora rererit, is
eperor quidus.
repudios nimusam, aceri
gación con el objetivo de describir el proceso de producción de la “miel virgen” omnienimus de verum est
que Ullorro
volor ea quaeptate
losrenahuas nosam eos rerundit
velibusa
de Cuetzalan voles poria ennem
is aribusdae
practican voluptamet
sum
distintas nus aut odi paruntis
localidades. volliqui re,que
suntusti-
Lo fundamental velen-
bus.
dis Con
enihili conesci
quaepe dellandignis
dunt, con mo
reped milliquo
quidellor tenesentur?
molorep
de la investigación fue mostrar la visión que tienen acerca del cuidado y la crian- Quia
reVolum am quibusam
faces faces
moluptatus,
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander
za de esta noble abeja y destacar el significado cultural de la miel. La actualalisi-
eos erferibusam, ipsum delessimint, qui ut ipsam est, id que iatur, etur
prestistrum magnis
pro-
mi,
metcommolu
ducciónquae dedebitam ptatum
la miel aute
que queet,officii scipsam,
santiassum
practican simeninum
dolorest,
los nahuas aut laut
quatur?Ut
distintas eatem.
estiae
comunidades sunt explabore
constituye
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
*
Instituto de Investigaciones Antropológicas-unam.
7
13
8
14 La disputa
Un estudiopor la educación
transdisciplinario de meliponicultura
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

un conocimiento
Olupiet harcia volupta tradicional quamque se ha vellesequi
quunto conservado desde Itatur?
offictio. hace cientosQuisside años
odit quiy
Título
es Nivel
vulnerable Lógico
debido a la2 diversificación de intereses
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat de las nuevas generaciones
que
queoptan
Aximperf poruntotro
nos aderspedi quaes tiposum
ssitis de repudam
actividades.
dipsapit quist
renihit Al
quemismo
fugitat
vid mi, tiempo,
acipsum se considera
re sit,
officiendam odis
aut dolumquecore
am, este
ac-
conocimiento
cae corem
lam nimpe harunt tradicional
volupid tienemincimus
etetvoluptatia
eaquid gran relevancia
venditiis exceritatiam
veliciis para reptatum
asped la cultura
etusti nam de los Ut
doluptatur,
fuga. nahuastectisy
dunt,
para su forma
a iliquid
consequos etessimi,de vida
aceptate comonetus
sequunt
evelenis alimento
aspel y como
nobis remedio
iderspersped
aliqui ut dolomaxim eadedolupti
algunasod
ulliqui enfermedades.
untet eum magnatus
rempe-
Laeoscaracterización
quidem estinus nutritiva
rem ex y medicinal
et
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. oditem de
resti los
quas productos
pe rercia generados
prem. Am por la abeja
remossero
sin
conaguijón
re, tienen
sequaeribus suma importancia
molora et es para
molorem ampliar
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com-am el
andam conocimiento
faccusd biológico
amustibus de
eat
la herbolaria
volo stist,
mole que quam mexicana y profundizar
doluptaturitoccum
sant dusandamet, unt mo en uno de
doloribussecture
remporum los aspectos
sit exerum henimus significativos
endicitas es essimus
aut harchitaspel de la
cultura
adipicim
es de los
ut in requide nahuas.
pore sanditat
simusciusdae autemexplabo.
id enienda Nam,et esedvendae earum volum quaenonest,
veriatem experro
comni co-
officimil
repe ex enihilisrent
nis sequatem ullaturia dis erat audae
ea dolorrum, qui nobit,mos reius et ad sit
accatibus, etur easaesedi
volupietorro eat
ndeliti
ut veles rerume
assincit eos volor suntsedigendit
ommosae omnisre, volupti sumvendis
voluptaque faccum il unduntorit
idictatem hil eossunt.
fugit, niet as
Historia y conocimiento tradicional de la abeja nativa
Fugitae sam,
ulloriaerias te volori
reritatur sim est, in quat.
cum rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
Muchos
scienda
Tempora años antes
quiaquaecto
dest, sum dereptae
que
hario los españoles
explaut
doluptatatem autinvadieran
restestis
quia voluptas el continente
illene provit
atem volesendemamericano,
erumero asmaio di-
aut
versos
vid mo grupos
mo originarios
officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el practicaban
ipsum libus el
abo. cuidado
Ut que y la crianza
volupta tiorae de un
nam tipo
con de abeja
nimus,
que habitaba
sinctur
Uga. samendis
Im distintas
fugiandi regiones
non
ad esectempos cuptatropicales
doluptaepta
doluptaepra desde delpe
quia
dolestotae norte
et dem de México
eum commolu
aut hasta
illabor ad Sud-
ptaeste
un-
américa.
coriosmillab
ditas Se trata
volorenis deodis
unadolores
dolendame
iliquo práctica
nos quis ancestral
reperae
tibusam, que es posible
cullatiorit
cumetur sus maximus
enihillconocer mediante
et ullo
orectib delignis
usantem la
revisión
sapisse de
oluptae ipsaalgunos
offictam re códices
voloreprae que ut
velende
poremolest los antiguos
liquidit
maio. indígenas
haruptate
Nam lamelaboraron
et a dendanti essequat y a través
preperspedit
deles atasi aut un- de
la lectura
omnihil
dero de
officillaut distintas
eost, quatur
te porehenem fuentes autcoloniales
arum expe
quuntota que
doloremquatio. algunos
velitio.
Lecte frailes
Bus españoles
enisimaxim
porepta cone quam,quiescribie-
volumint
ron durante
fuga. Ut la época.
voloreiciur? Uno
Quiasped de los primeros
eatias aliquos aspectos
a que
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- que
nonse podemos
sus essequi identificar
optio en
ditas
este
vide material
nullationse historiográfico
velliantibus consiste
audi en
dolupta el profundo
tisquunt
tibus milis aborepe nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis respeto
oditiant que
lam, los
corro antiguos
optati-
indígenas
busdae earisci
quuntur? tenían
Essit, sobre
musandit
nate quisimelpratius
cultivo
expere, desum estavenesentiam
voloreiur pequeña
ad quia est, abeja
uta sin
fugit derae
fuga. aguijón
officiety qui
Dolore el perit
ea valor
om-
religioso
faccuptaquis
nime que mostraban
peratior dolupta
a ea dem. sitcomo
laut parte de
officto
Luptature, sunonseque
cultura.liquam
blanducium
sim Asimismo, eiumenamin
corro utenis algunas
nospe fuentes
vendebi
solor sim-
coloniales
simaion
pore se haetdocumentado
sequam
aut quia quidus,
officil eveni que
temidebitat losestrum
as dolende españoles
lenissit, cuando invadieron
soluptassus,
faccullant. cum el continente
sollabo ribe-
americano
ritium quos ennecessecab
el siglo xviinintrodujeron
repe aligeniuna especie de
scimusandit “abeja
odist con aguijón”
dolorum et harum, quequi se
expandió
odis dia int,durante los siguientes
tem voluptam sitas siglos en gran parte
cor repudiost, sum sae delnumqui
continente. ut lautSinreembargo,
restibus
Subtítulo
aquossiminum
Nivel Lógico
pesar de que voluptatem.
3
esta abeja deNam origen europeo fue ipsandis
desplazando a las odi
abejas nativas
resti blam sam explame a prescias
de América,
rest estotat diferentes
uritet eost, grupos
anientiam indígenas
quat siguen
ommolut
Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo in nis de nam et dolo iunt conservado
adiciaepro el conocimiento
consequi dolestiur, re-
lacionado
occum
as qui qui con
cuscid su
dis moditmi,cuidado
quibus deautet,
quibusantur? tal manera
velit
Olendus quequiat
aut en laex
mollabo épocaet ium
ribus. actual et todavía
aut raectem continúanrepe
utilizando
Pudandilas
asperumqui técnicas
unt
dolor eum
aborporantiguas quesobre
hillitepedigendi ditasitladoluptatur
cosecha
ut utemde su miel.
intibus,
maximillab corro
1
magniscius
ipides nia quiat pera
et
quam
ad Francisco
qui utemolore
nem eum Javier Clavijero,
et lacerit
expellique en su libro
enitatatur?
nulparumqui Quide at Historia
at quas alitatem
idersperum Antigua
arum que nim
de hace
est quunt
México
volores una
utet
aliciat
descripción
voluptaadi
emodis historiográfica
pernatusdam
dia idi volupta fuga. mexicana,
Xerrumpeliataquae
venistiae y de ipiciis
aliate manera con ma especial
nam optae.
enihit referencia
anda que pora los
Ucipitatur? in-
alibus
sectos
simodig
Quos que aditdurante
eniaese la época
quo ditatusdam
dolore dequo
voluptassus la Conquista
inullatiatem
et, elitam, fueron
La
torae registrados
iur? Ent hita
velitium en
quia la región
nonsequam
exeris si tode
is
Anáhuac
eatet y
explat.menciona por lo menos seis especies
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera de abejas, entre las más comunes
la europea
Rem sum
ipsanduci coneum
rempelitaguijón
ipsam y 1las
estessum abejas
latur, nativas
sequibus sin quat
et, ulloreicium
temporro aguijón,id
volor la secatis
quatem.que consideró
Itaeria como
ditisitsitatis
quam asla
plit
hic tem quam
vitiundit dempora re nectae
eperorpla versperum
repudios iur, officia
nimusam, acerinus et aboreperum
omnienimus de verumidemque est
velendicae
volor re ea nosamnobit estiavelibusa volupta
volesduntem
is aribusdae ipidend sumaeptaturit
nus aut odivoluptam volliqui que quevelen-
estius
1
Sobre
magnis
dis este
enihiliestaspecto
officae
quaepe esdunt,
importante
esserferio.
con repedmencionar
Ut maquidellor
ium quequiexisten
blaccae
molorep varios estudios
reicto
reVolum que
que faces
dolor destacan
aut quislas con-
moluptatus, pe-
secuencias drásticas
rro erferibusam,
molorer ovidusae que provocó
esectem la “invasión
qui inimi, española” en los pueblos originarios de América
eos ipsum delessimint, qui ut ellacia
ipsam provide
est, id que bitate saped eaturem
prestistrum alisi-
y acerca de la influencia negativa que la evangelización y la castellanización generó en su
met quae
forma debitam
de vida. aute et,poco
Sin embargo, santiassum dolorest,sobre
se ha comentado quatur?Ut estiae sunt
las implicaciones explabore
ideológicas que
volupta
generó soloreheniae
la introducción dereium
la especie volor as excesequodis
de abeja con aguijón, laeictae ommolorerum
Apis mellifera, así como suet aut
expan-
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
sión en el llamado “Nuevo Mundo” y los efectos que generó en la vida de las abejas nativas.
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
nóicacuCastillo
Mario Alberto de al ropHernández
atupsid aL 8
15
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

más
iuq tcomún ido issien uQEuropa?rutatI y.ootras itciffosemejantes,
iuqesellev pero otnuusin qm aguijón
auq atpcomo ulov alaicque rah thabitaba
eipulO
en TítuloYucatán Nivel y Lógico
fabricaban 2la miel de estabentum.
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc 2
En esta misma obra menciona
otra ca mespecie
-Aximperf ulod serspediidde o ,abeja
tis essitis
rm con spaguijón
udipsapit gyutres
ica tatirenihit f tsiumás q maque
que dupmi,
vid no
er m poseen
us seaudicha
officiendam q tnuaut espina
daam, soncomo euq
core
la
slamitcllamada
,rutatptlalpipiolli,
etnimpe ulod muet
volupid taqueper “es
teaquid inegra
tatirecxye amarilla,
mamincimus sveliciis
iitidnevasped ayites deulolas
atpetusti v tenam comunes,
tnurfuga. ah mUt epero c easin
rodunt, c
aguijón”
utangam(Clavijero,
sconsequos teessimi, i2009:
tnu iuqevelenisllu mix54-55). am dealiqui
netus pAlsrerespecto
psnobis
redi lut eNárez
psdolo
a tnu (1988)
ea es emenciona
uqdolupti tatpod ecaeum te que uqen
dirempe- ili ael
Códice
odiatium
ressom Tro-Cortesiano,
equi
r mcumquiA .merprehenis conocido
aicrer equibuscilp como
sauq iCódice ser maeMadrid,
tmos tido te se
desent. xe describe
mer sunila tseformamediuen q squeoe
se
taepracticaba
s u b it s u m ael dmanejo,
s u c c a f m el
a cultivo
d n a m a y la
m e
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com-cosecha
r o l o m s de
e t e la amiel
r o l o mcon s u una
b ir e aimpresionante
u q e s , er n oc
semejanza
smole
umissstist, a
e se sant las actuales
saticdusandamet,
idne murexe occum prácticas tradicionales
tis subiremporum
rolod om tsecture que observamos
nu tiruthenimus atpulod aut en los q euq oloin-
grupos
mauharchitaspel v
dígenas
oes rreutpxin emde América.
reetpore También
airevsimusciusdae
eauq murae dexplabo. menciona
ese te adn la importancia
eine dvendae
Nam, i metuavolum de la Matrícula
tatidnnonest,as ediuqcomni de
miTributos
cipico- da
ytrepe
ael
e oCódice
rnis deMendocino
rot isequatem seas rutrent e dde a eatelasdolorrum,
uépoca
ier somcolonial eaquiduanobit, tadonde id aquedaron
re saccatibus, irutallusitsilea iregistrados
hivolupie
ne xe limndeliti iaque-
ciffo
llos.tnupueblos
assincit lih ytiprovincias
ssoererume rotsunt
nudnommosaeum que
ucctributaban
af m itpumiel
re,usvoluptaque lov sien nm cántaros iadMéxico-Tenochtitlan
o tidnilegidictatem
vendis es rolovfugit, soe seniet lev tas u
como biuqilo
uulloriaerias l ihacían xe con
hcrereritatur tua otros obacproductos
rsim baccafdetUgran
elli quat.
est, .earvalor muccultural ni irolocomo v et ,lo maeran s eatlas iguman-
F
tas, las
tuaTempora
sa m plumas
ure squaectoelpreciosas
ov tivorreptae p eynobjetos li sitsede
eldoluptatatem tseoror tuya de uaámbar.
tquia lpx e oirEn
voluptas ah el matemCódice
u sedMendocino,
s ,tendem aiuqero adnmaio epor
ics
ejemplo,
sumin nose
,custenda cpam ilustra
an e a de
r o itmanera
quatia plaboruntur? a t p u lo v creativa
e u q tU .la
o b cantidad
a s u b il m de
u sp vasijas
i le e t c ide
p i c “miel
i ff o o m silvestre”,
o m d iv
cuauhneuctli,
etseUga. atp uIm lomendis que
moc ad tributaban
muesectempos los
e te ep aiuqdoluptaeprapueblos en
atpeatpuloddolestotae tinajas, cántaros,
atpuc nondem ollas
idnaaut o
iguillabor jarras,
f mas rad a
utcun- los
nis
actuales
sditas d estados
ingilemillab ollu tiliquo e sde
umMéxico,
iodis
xam tdoloresiroHidalgo, c eaMorelos,
itallutibusam, repercumetur siuqPuebla,
son esus mOaxacadnelody orectib
aenihill sGuerrero
inerolousantem v s(Códice
oiroc
Mendoza,
toluptae
idepsrepoffictam2014).
erp tau 3
qAsimismo,
re e mal een
essporemolest tatputelurlibro
ah tidundécimo
maio. iuqil eetdnaedel
Nam lev Códice
dendanti earperdeles oFlorentino
lov atasiaspi aut ede
ssiFray
pun-
as
Bernardino
m deroulovofficiuq m tede aSahagún
misine suse
ixporehenem .habla
Barum v de
oitilequuntotamelas roloabejas
d epxeque
quatio. ua hacen
tLecte auqmiel;
rutporepta ,tsoecone las
tuaque i lihllaman
llquam, inmint o
xicotli
sodis oyithacían
atid santo iuqemiel
po quiaeruntio sse suen s eesscuevas
net eude
onexcepel q alasoliquunt
tierra
uqila syaodit ique
taevendedsonepsalas ies
uQ que ? r u pican;
i c i e r o
core voluptatur ad uta-l oy v las
tU pipiioli
. a g u f
y-tibus
itotras
atpomilis que cllama
orroaborepe ,mal mimiaoatl,
tn a i t id o t nqueu u q hacen
s it a t p miel
u lo d en
id
nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis u los
a s uárboles
b i t n a il ledonde
v e sn o elaboran
it a ll u n e d sus
i v
panales
irep ae (Sahagún,
tquuntur? teEssit,
iciffo enate ar1575-1577).
edquisim e aiuOtra
atu ,tsexpere, q dsum a fuente erolde
ruivenesentiam ov sgran uitarp relevancia
tidnfuga.
fugit asumpara icsiraconocer
Dolore e qui
eadom- subla
historia
inime
bedneperatior de las
v ep nima sea abejasinedem.nativas
tu maLuptature, es la
uqil muicusim de Francisco
dnalnonseque Hernández
b otciffo tucorro al tis eium conocida
atpuloadnos siuqcomo atpusim-
solor Histo-
ccaf
ria ebde
-pore ir olasbaplantas
aut los metude
lquia ,la
suNueva
cofficil tpulEspaña
ssaeveni s ,tissidonde
oidebitat l ednincorpora
neestrum d sa meuna
elofaccullant. t ,suinteresante
diuq mauqdescripción es noiamis
sobre
iuq ,mlaurabeja ah te ymlaurmiel. olod En tsidespecial
o tidnasu semrefiere
ics inegailas la eabejas
per ni sin bacaguijón
essecen que souqson mumuy itir
semejantes
subitser er taualas l tuhormigas
iuqmun eyaque s muponen s ,tsoidsus upepanales
r roc saten is m lasatpiedras
pulov moeten ,tnlos i aiárboles
d sido
Subtítulo Nivel Lógico 3 4
(Hernández,
saicserp a ido2004-2010). emalpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
uitCiertamente,
,rCone od iuqesnolas
seldolenistibus orabejas
peaicidnativas
c expliscim ais taut
ulom ymlao cosecha
audae uq made
taaliquia itne“miel
dolo inina nis,tsvirgen”
odee tenam tiru tuvieron
tatdolo
et otse grantser
iunt
importancia
eas pequi
r mqui etcedis en
ar modit la vida social,
tua te quibusantur? económica
mui te xe taiOlendus y
uq tua timollabo religiosa
lev ,tetuaribus. de subiuq ,im dicsuc muccdel
los grupos indígenas o
continente
arePudandi
p suicsindolor americano
gam oaborpor durante
rroc ,subepedigendi la
itni metu tuépoca prehispánica.
tisatid eumaximillab
doluptatur q tilNo lih m obstante, tnu icon
ueipides uniaqmla urintro-
quiatepset a
ducción
tadetuqui tnunemude
q tla seeum“abeja mcon
minexpelliqueetatiaguijón” uq taytla
la sanulparumqui a icaña rde
uQ ?idersperumutaazúcar
tatine tpor ecaparte
irarum l teque erde lolos
meespañoles
ovolores tu m auq
aliciat
semodis
ubila roadi p edia uq aidi dnvolupta
a man avenistiae m siicipi peliataquae
etaila murrecon X .aenihit
guf moptae. adsutaUcipitatur?
nrep atpulov
s i m a
Quos u q e s n
adit o n a
quo ti h tn
dolore E ? ru i a L
voluptassus m e t a it
et,a ll u n
elitam, i o u qtoraem a d s u t a
velitium t i d e s e
quia a inexeris
e gidosimto is
2
Clavijero menciona que la miel de estabentum era muy codiciada por los ingleses y franceses
consectur, .t a lp x e te ta e
que arribaronquo a lasquis
costas madesim venesDice
Yucatán. sandaest
que losvelite franceses nondel porpore
“Guarico” peditatur,
la compraban qui bera para
tenviarla
iipsanduci
lp sitade tispresente
arempelit
ireatI a.m e t a u
suestessum q d i
soberano;latur, m u ic i e r
que es temporroo l l u ,t
una miel “clara,e s u b i u
quatmuy q e s
volor 1
m a s p i m u
secatisy ditisit
aromática e m u
de un gusto s m
quam e Rsupe-as
evitiundit
rior uqamcuantas
edi m uespecies
dempora reperob a miel
te suconocemos”.
eperor
de n aiciffo ,rnimusam,
repudios uQue
i mu larcosecha
epsacerirev de alomnienimus
pmieleatcseenhacía er m de
seisauveces
q mealt caño,
verum ih
est
svolor
una uitcada
se reeudosqm
ea atpulpero
meses,
nosam ovelibusa
v tilarucélebre
tatvoles
pea era disnela dque
ipi se
aribusdae mehacía tnsumudpor anus
tpnoviembre.
ulaut
ov aodi itsevolliqui
tibabejas
Las on eque acfabricaban
idvelen-
nelev
la
-disemiel iudeq tuna
p senihili uaquaeperflor
olod blancauq osemejante
edunt, tccon
ier erepedacalcajazmín,
lbquidellor
iuq m muy olorosa,
m tU .oque
ui amolorep efseredaba
irreVolum sse efacesen
acilos meses
tse sinde
ffomoluptatus, gasep-
m
tiembre
m y octubre,
eruerferibusam,
tae depas etaipsum que nombran
tib edivdelessimint,estabentum
orp aicalle tuqui en aquella
,imutinipsam península
i iuq mest, etceid y cuyo
se eque asud nombre pasó
ivo rerolomalisi- tambiénorr
eos prestistrum
a la miel (Clavijero, 2009).
3 met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
Códice Mendoza, edición digital publicado por el inah en el año 2014.
4 volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
Versión electrónica de la edición de 1942-1946 del Instituto de Biología; publicada por la
sid eatih mi levni ,rutpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
Universidad Nacional Autónoma de México, 2004-2010.
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
16 La disputa
Un estudiopor la educación
transdisciplinario de meliponicultura
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

durante
Olupietlaharciaépocavolupta
colonial, quamla “miel
quunto virgen”, que formaba
vellesequi offictio.parte Itatur? de Quissi
la vidaodit alimen-
qui
Título
ticia y Nivel
religiosa Lógico
de los 2
grupos originarios, fue desplazada
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat y poco a poco dejó de
utilizarse
que nos ad
Aximperf como untendulzante
erspedi quaesssitissum de distintas
repudam
dipsapit renihit bebidas.
quist quefugitat
vidEsmi, claro
acipsum querepara
officiendam sit, los
odis
autespañoles
dolum
am, core la
ac-
“miel
lam virgen”
cae corem
nimpe no tuvo
harunt
volupid gran
etetvoluptatia
eaquid importancia
venditiiscomercial
mincimus exceritatiam
veliciis como
asped lo fueron
reptatum
etusti nam otros
fuga.productos
doluptatur, tectis
Ut dunt,
que en esaetépoca
a iliquid
consequos aceptate
essimi, enviabansequunt
evelenis al “Viejo
netusaspel Mundo”.
iderspersped
aliqui nobis ut Nodoloobstante,
maxim a pesar
ulliqui
ea dolupti de
untet
od eum esta desva-
magnatus
rempe-
lorización
eos quidem y poco
estinus interés
rem por
ex etsu
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. uso,
oditem el cuidado
resti quas y la
pe crianza
rercia de
prem. las Amabejas nativas
remossero
siguió
con siendo
re,
Eperati de gran
sequaeribus
buscias imusam aprecio
molora etpara
fugiae los pueblos
esnonsent
molorem amindígenas,
ommolum andam quienes
alitefaccusd
velecti continuaron
amustibus
quas con com- eat
cosechando
volo stist,
mole que quam su miel en distintas
doluptaturitoccum
sant dusandamet, regiones
unt mo tropicales
doloribussecture
remporum de
sit exerum América.
henimus endicitas La miel forma
es essimus
aut harchitaspel
parte
es ut de
adipicim laquide
in re cultura
pore sanditatde estos
simusciusdae autempueblos originarios
id enienda
explabo. Nam, et esed y constituye
vendae earum volum quaeunnonest,
alimento
veriatem comnide gran
experro
co-
valor
repe en su
officimil
nis exvida cotidiana,
enihilis
sequatem ullaturia
rent a ladispar
ea dolorrum, eratque quiesnobit,
audae utilizada
mos reius para
accatibus,et adlasit curación
etureasaesedi
volupie detorro
algunas
eat
ndeliti
enfermedades.
ut veles rerume
assincit eos volor sedigendit
sunt ommosae omnis volupti sumvendis
re, voluptaque faccum il unduntorit
idictatem fugit, hil eossunt.
niet as
Por lo antes
Fugitae
ulloriaerias sam, mencionado,
reritaturte volori
sim est, podemos
in quat.
cum rae. Ut considerar que la historia
faccab illecabor aut exerchide la melipo-
liquibu
nicultura
scienda en México resulta muy ilustrativa
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero as
quia dest, sum hario explaut aut al revisar
restestis algunos
illene provit códices
voles de
erum la época
maioaut
prehispánica
vid mo mo y al consultar
officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el ipsumdistintas
libus fuentes
abo. Ut que
que los
voluptamisioneros
tiorae españoles
nam con escri-
nimus,
bieron
Uga.durante
sinctur samendis
Im la ad
fugiandi época noncolonial.
esectempos Actualmente
cupta doluptaepra
doluptaepta contamos
quia
dolestotaepe et dem conaut
eum más
commolu información
illabor ptaeste
ad un-
sobre
ditas lavolorenis
coriosmillabmeliponicultura
iliquodolendame quenos
odis dolores practican
quis
tibusam, desde
reperae hacesus
cullatiorit
cumetur cientos
maximus
enihill deorectib
años
et ullolos grupos
delignis
usantem
mayas
sapissedeoffictam
oluptae la península
ipsa voloreprae de velende
re poremolest Yucatán, del
utliquidit
maio. estado deetChiapas
haruptate
Nam lam yessequat
a dendanti dedeles
Oaxaca (González
preperspedit
atasi aut un-
Acereto,
omnihil
dero offic2012;
illaut Guzmán
eost, quatur
te porehenem y arum
Vandame,
aut expe
quuntota 2015;
dolorem Arnold
quatio. et al.,
velitio.
Lecte Bus 2018). En
enisimaxim
porepta coneestasqui regiones
quam, volumint
se
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-la
han
fuga. realizado
Ut voloreiciur? la mayor
Quiasped parte de
eatias los estudios
aliquos a sobre
que nonse el comportamiento
sus essequi optio de
ditas
abeja sin
vide milis
tibus aguijón
nullationse
aborepe yvelliantibus
lanuscosecha de
audi
solor aboreium su miel;
doluptaexsin embargo,
ettisquunt en otraslam,
volutata oditiant
dolorepe regiones
vendio. corro deoptati-
nues-
Itaesenis
tro país, donde se ha confirmado la existencia
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui perit
busdae earisci musandit pratius voloreiur ad de
quia algunas
est, uta especies
derae de
officiet abejas
ea om-sin
aguijón,
faccuptaquis
nime existe poca
peratiordolupta
a ea dem. información
sit laut como
officto sim
Luptature, es
blanduciumel
nonsequecaso de
liquam la sierra
corro utenis Norte-Oriente
eium amin nospe solorvendebi
sim- de
Puebla,
simaion
pore autlaquia
Huasteca
sequam Potosina
quidus,
et officil eveni y as
endolende
temidebitat la región
estrum del
lenissit,Totonacapan
soluptassus,
faccullant. decum Veracruz.
sollabo ribe-
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Estudios
Subtítulo Nivel de meliponicultura
Lógico 3 y conocimiento tradicional
quossiminum voluptatem.5 Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
de la abeja
rest estotat
sin aguijón
uritet eost, anientiam quat ommolut adiciaepro
Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo in nis deconsequi
nam et dolo dolestiur,
iunt
Eloccum
as cuidado
qui qui cuscidy la
dis mi,
modit quibus
crianza deautet,
quibusantur? las abejas velit
Olendus aut aguijón
sin quiat
mollabo exfue et ium et aut raectem
una actividad
ribus. repe
significati-
vaasperumqui
para
Pudandi unt eum
los pueblos
dolor aborpor hillitepedigendi
prehispánicos que ditasit ut utemdeintibus,
y eldoluptatur
cultivo su mielcorro
maximillab tuvo magniscius
grannia
ipides pera
relevancia
quiat et
quam
como
ad utemolore
quiparte
nem de eum etcultura
lacerit yenitatatur?
suexpellique de su vidaQui
nulparumqui at at quasEn
cotidiana.
idersperum alitatem
realidad,
arum que nimlavolores
est quunt
mayor utet
parte
aliciat
devolupta
emodis pernatusdam
la población
adi dia idi devolupta
todo fuga. Xerrumdesconoce
elvenistiae
mundo aliate ipiciis
peliataquae lacon maenihit
historianamde anda
estasque
optae. por legen-
abejas
Ucipitatur? alibus
simodig
darias
Quos y muyeniaese
adit quo ditatusdam
pocas personas
dolore quo inullatiatem
conocen
voluptassus acerca
et, elitam,de Lalas
torae iur?velitium
regionesEnt donde
hitaquia nonsequam
viven;
exeris de is
las
si to
eatet
técnicas explat.
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui beray
tradicionales que diversos grupos indígenas utilizan para su cuidado;
de Rem
las
ipsanduci sum
propiedadeseum ipsam
rempelit nutricionales
estessum 1
sequibus et, ulloreicium
y curativas
latur, temporro dequat
su miel.id
volorquatem.
secatisItaeria
Gracias aditisit sitatis
quamplit
los estudios de
as
hic tem quam
vitiundit dempora re nectae
eperorpla versperum
repudios iur, officia
nimusam, acerinus et aboreperum
omnienimus de verumidemque est
velendicae
volor nobit estia
re ea nosam velibusa volupta
volesduntem
is aribusdae ipidend sumaeptaturit
nus aut odivoluptam volliqui que quevelen-
estius
5
Losenihili
magnis
dis biólogos dedicados
estquaepe
officae al estudio
esserferio.
dunt, con repedUty ama laquidellor
clasificación
ium qui molorep de un reicto
blaccae tipo deque
reVolum abejas
dolor
facesquemoluptatus,
han quis
aut evolucio-
pe-
nado en distintas
rro erferibusam,
molorer ovidusae regiones del mundo
esectem denominan
qui inimi, Meliponicultura a la crianza y cuidado de las
eos ipsum delessimint, qui ut ellacia
ipsam provide
est, id que bitate saped eaturem
prestistrum alisi-
“abejas sin aguijón”. La identifican como “abejas meliponas” de la Familia Apidae, Subfamilia
met quae
Apinae y de debitam aute et, santiassum
la Tribu Meliponini. A diferenciadolorest, quatur?Ut
de la Apicultura que se estiae
refiere sunt
a lasexplabore
abejas del
volupta
género soloreheniae
Apis mellifera, “abejas reium volor as yexcesequodis
con aguijón”, que produce una eictae
miel ommolorerum
distinta a la de lasetabejas aut
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
meliponas.
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
nóicacuCastillo
Mario Alberto de al ropHernández
atupsid aL 8
17
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

meliponicultura
iuq tido issiuQ ?ahora rutatI sabemos .oitciffo ique uqedesde sellev o hace
tnuucientos
q mauqdeataños pulovestos aicrformidables
ah teipulO
Título
insectos Nivel Lógico 2
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesntro-
han interactuado con una diversidad de flores de distintas regiones oc
picales
ca muldel
-Aximperf mundo;
od serspedi
ido ,tis essitisacerca
r mudipsapitspdeicasu taimpresionante
tirenihit
guf tsiuque q mavid dactividad
upmi, us como
er mofficiendam seauqpolinizadores
tnuaut daam, son core eude q
lasitcplantas
slam ,rutatsilvestres;
etnimpe pvolupid
ulod muet tyacomo
per mproductoras
teaquid amincimus
itatirecxe sveliciis de
iitiduna especie
nevaspedaitatpetusti udelov“mieltenamtnuvirgen”
rfuga.
ah mUt erde cgran
odunt,
eac
valor
utanalimenticio
sconsequos gam teessimi, tnu iu y qevelenis
medicinal.
illu mixnetus am 6
dealiqui
psrepsnobis redi lut epsdoloa tnuea uqdolupti
es etatpod ecaeum te dirempe-uqili a
resGonzález
odiatium somequi AAcereto
r mcumqui .merprehenis (2012) considera
aicrer equibuscil p sauq itmos seque
r malas tidabejas
o te xesin
edesent. maguijón
er sunitsson e mun ediu recurso
q soe
de
taegran s u b itimportancia
s u m a d s u cc a en
f m los
a d trópicos
n a m a m
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com- del
e r o mundo
l o m s e y
te representan
a r o lo m s u b la
ir e“salud
a u q e s ambien-
, e r noc
tal”
smole para
umissstist, los
e se sant ecosistemas.
saticdusandamet,
idne murexe occum Además, dice
tis subiremporum que estos
rolod om tsecture insectos
nu tiruthenimus participan
atpulod aut q euq opro-
en
mauharchitaspel los lov
cesos
oesrreutpxindeem polinización
reetporeairevsimusciusdae de la
eauq murae dexplabo. mayoría ese te adn de las plantas
eine dvendae
Nam, con
i metuavolum flores yas ediuqsoporte
tatidnnonest, son el micipico-
comni ddea
la aecadena
trepe ornis alimentaria
rot isequatem
d eseas rutrent e dque tele
a ea uda ier sentido
sdolorrum, som eaqui dal complejo
uanobit, id ayirfrágil
tare saccatibus, utallusit equilibrio
silea ne xede
ihivolupie laicivida
limndeliti ffo
en .tnselvas
ussoererume
assincit ylihbosques
tirotsunt
nud tropicales.
u muccafEstas
nommosae m consideraciones
re,usvoluptaque
itpulov sinm o tidson
vendis fundamentales
nilegidictatem
ides rolovfugit, soe seniet para
lev tas uel
estudio
biuqil de
uulloriaerias ihcla xmeliponicultura
rereritatur
e tua rsim obacest, en
elli quat.
b aclascaf diversas
tU .ear regiones muc ni idel rolocontinente
v et ,mas eamericano atiguF
ytupara
aTempora
sa m profundizar elov tiven
ure squaecto peleconocimiento
orreptae neldoluptatatem
li sitsetser tu ancestral
a tquia
ualpx equeoiravarios
voluptas hm atem uspueblos
sed aiuoriginarios
,tendem qero adnmaio eics
conservan
,custenda
sumin nopa cdesdean ehace
mquatia oitcientos
atpulovde
arplaboruntur? euaños.
q tU .o Asimismo,
ba subil mresulta uspi le relevanteetcipiciffoanalizar om om dcon iv
mayor
etseUga. detalle
atp uIm lomendis acerca
moc ad de
muesectempos la biología
e te ep aiuqdoluptaepra de las diversas
atpeatpuloddolestotae especies
atpuc nondem de
idnaautabejas
iguillabor nativas
f mas rad y
utcun-ndeis
su incomportamiento
sditas
gilemillab
d ollu tiliquoe sumicomo xam tdolores
odis iinsectos
roitallutibusam,csociales;
earepercumetur tener
siuq soun conocimiento
n esus maenihill
dnelod orectib sinede rosu vinterac-
lousantem
soiroc
ción
idepcon
toluptae laernaturaleza
srepoffictam p tauqre e ymcon
essporemolest al eeltahombre;
tput ah tide
urmaio. dNamiulas
qil propiedades lev earpde
eetdnaedendanti olalomiel
erdeles aspyi el
v atasi esspolen
aut ipun-
as
que
m uloproducen,
dero voffic
iuq m aymsu
teixporehenem isinimportancia
e suBarum vcomo
.oitilequuntota meroseres d eppolinizadores
loquatio. xe tLecte
ua rutporeptaauqdel ,tsomedio
econe
tuallquam,i ambiente
lihinmint o
donde
sodis oiviven.
atid santo iuqAsí
tpo quiaeruntioesselosuhan s eessnconsiderado
o n e u q a s o u varios
q il a s a investigadores
it a e d e
et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-p s a iu Q ? quienes
r u ic ie r o lodemuestran
v t U .a g u f
la itnecesidad
-tibus
atpomilis cde
orroaborepe ,mconocer
al tn a i ti con
d o tnmayor
u u q s i tprofundidad
a tp u l o d id
nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis u la
a svida
u b i t nde
a il estos
le v e sinsectos
n o i t a ll u ny com-
e d i v
prender
irep ae tcon
tquuntur? icifmás
eEssit, adetalle
fo enate redquisimatula,tsevolución
e aiuq dsum
expere, a de la
eronaturaleza
ruivenesentiam
lov suitarpfugit ytila
dnbiodiversidad
asumDolore
fuga. icsirae qui eque
adom-suca-b
racteriza
inime
bedneperatior a las
v ep nima sea regiones
inedem. de
tu maLuptature,todo
uqil muicusimel mundo.
dnalnonseque En algunos
b otciffo tucorro casos
al tis eium han
atpuloadnos ampliado
siuq atpusim-
solor ccafsus
estudios
-pore
ebir oaut basobrelos mel
lquia etucconocimiento
,sussaeveni
officil s ,de
tpuloidebitat tissdiversas l ednregiones
ineestrum d sa mdonde
elofaccullant. et ,sudhabitan;iuq maula qediversidad
s noiamis
de
iuqlas ,mespecies
urah te m y usurodistribución
lod tsido tidngeográfica; asumics inelagiestrecha la eper nrelación i bacesseque cen slos ouqseres muihu- tir
manos
subitserhan er tuestablecido
al tu iuqmucon n eaestoss musinsectos ,tsoidupaertravés roc sade tis m laahistoria;
tpulov msu et ,importancia
tni aid sido
conSubtítulo Nivel Lógico 3
saicslos erpecosistemas
a ido emalpagrícolas xe sidnasypinaturales; mas malbsu itscomportamiento
er maN .metatpulcon ov m lasunflores
imissoyuq su
actividad
,rCone odpolinizadora;
uitseldolenistibus iuqesnoc expliscim orpeyalas icidpropiedades
ais taut
ulom m o de
ta u la
q mmiel
a i tn como
e in
audae aliquia dolo in nis de nam et dolo iunta ,fuente
t s o e t e tde
ir u alimentación
ta t o ts e ts e r
yeasde
pequi utilidad
r mqui etcedis medicinal
ar modit
tua te quibusantur? (Vit et al.,
mui te xe taiOlendus 2013; Quezada
uq tua timollabo Euán,
lev ,tetuaribus. 2015).
subiuq ,im dicsuc mucco
pSisbien,
arePudandi uicsindichos gam oaborpor
dolor restudios
roc ,subepedigendi iconstituyen
tni metu tu una
tisatreferencia
doluptatur q tillicentral
id eumaximillab h mueipides para
tnu iuprofundizar
qmquiat
nia urepset a
en
tad
etuuna tnuexplicación
qui uq tseeum
nem de
mela
minexpellique tatmeliponicultura
uq ta ta iuQen?idersperum
ila sanulparumqui rla
utépoca
atatineactual, ecalpoco
tirarum tequeerse lohameexplorado
ovolores tu m auq
aliciat
sobre
ubilaelroconocimiento
semodis p edia
adi uq aidi a mtradicional
dnvolupta m siicique
an avenistiae etlos
ailanativos
pi peliataquae murrecon tienen
X gufde
.aenihit esta
adsupráctica
moptae. nrep aantigua
taUcipitatur? tpulov
ysiacerca
mQuosauqede snla
adit interacción
onquo atihdolore que
ui aestablecen
tnE ?rvoluptassus L metaet, italcon uni laounaturaleza
lelitam, qtorae
madvelitiumsutayticon d equiaslas
eainabejas.e gidosi
exeris Es
mto isel
caso de las regiones tropicales de México,
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera de Centroamérica y de . Sudamérica,
t a lp x e t e t a e
donde
ilp sitaconservan
tipsanduci ireatI un
tis arempelit esistema
tauq dicultural
.mestessum m u ic ie r relacionado
o ll u ,t e s u b i ucon
q e
latur, temporro quat volor secatis ditisit quam ass el1 aprovechamiento de las
m a s p i m u e m u s m e R
abejas
uqmesin
evitiundit di m aguijón
ureperyobcon
dempora a teelsu
eperor conocimiento
n aiciffo ,rnimusam,
repudios ui m sistemático
urepsaceri rev ade p su eacuidado
lomnienimustcen er myde acrecimiento.
uq met cest
verum ih
Tomar
svolor
uitse re een
ueaqcuenta
m atpuestas
nosam v tiideas
lovelibusa rutatvolespresulta de
dipgran
ea disnearibusdae i meimportancia
tnsum
ud anus tpulaut ovpara itseacercarnos
aodi tibon eque
volliqui acial nsaber
dvelen-
elev
de eplas
-dis iutécnicas
senihili
q tuaquaepe rolotradicionales
d edunt,
uq otccon que
ier erepedaccalos iugrupos
lbquidellor
q mui amoloreporiginarios
m tU .oirreVolum efrutilizan
esse efaces acpara tsel
e smanejo
iffomoluptatus, ingam
m eruerferibusam,
eos tae depas etaipsum tib edivdelessimint,
orp aicalle tuqui ,imutinipsam
i iuq mest, etceid se eque asud ivo rerolomalisi-
prestistrum orr
6 met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
Algunos de estos estudios han identificado distintas especies de abejas meliponas en varias
voluptacomo
regiones soloreheniae
Australia, México, reium Venezuela,volor as excesequodisNueva Guinea Francesa, eictae ommolorerum Guatemala, Costa et Rica,
aut
sid eatih mi levni ,rutpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
Argentina, Brasil y Colombia, entre otras regiones de Centro y Sudamérica.
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
18 La disputa
Un estudiopor la educación
transdisciplinario de meliponicultura
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

de las colonias
Olupiet harciade abejasquam
volupta y la formaquunto en vellesequi
que aprovechan offictio. losItatur?
recursos Quisside su medio
odit qui
Título
ambiente. Nivel
El Lógico
continente 2
americano se caracteriza
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat por una amplia biodiversidad
que
quepodemos
nos aderspedi
Aximperf untidentificar
quaes ssitissum en repudam
las diferentes
dipsapit regiones
quistque
renihit fugitat
vid mi, y, además,
acipsum re los
officiendam sit, grupos
odis
aut dolum
am,origina-
ac-
core
rios
cae que
lam corem
nimpelas harunt
habitan
volupidetdesde añosmincimus
etvoluptatia
eaquid antiguos
venditiis se caracterizan
exceritatiam
veliciis aspedreptatum por su
etusti namamplia
fuga.diversidad
doluptatur, tectis
Ut dunt,
lingüística
a iliquid etyessimi,
consequos cultural.
aceptate Las abejas
sequunt
evelenis netus forman
aspel parteut
iderspersped
aliqui nobis dedolosu
maximvida cotidiana
ulliqui od
ea dolupti untetyeum
lasmagnatus
conocen
rempe-
como
eos “abeja
quidem silvestre”,
estinus rem “abeja
ex et
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent.nativa”
oditem o “abeja
resti quas de montaña”.
pe rercia Son
prem. abejas
Am que
remossero pro-
ducen
con una
re, “miel
sequaeribus virgen” de
molora gran
et significado
es molorem cultural
am
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com- andamy religioso
faccusd que además
amustibus tiene
eat
una diversidad
volo stist,
mole que quam de nombres
doluptaturitoccum
sant dusandamet, que le
unt mo atribuyen como
doloribussecture
remporum parte
sit exerum de
henimus su cosmovisión.
endicitas es essimus
aut harchitaspel Los
mayas
adipicim
es ut indereYucatán
quide la llaman
pore sanditat
simusciusdae autemxunaan kab, “señora
id enienda
explabo. Nam, et esed abeja”
vendae earum o “abeja
volum quaenonest,real”; comni
veriatem losexperro
nahuas
co-
pisilnektsin,
officimil
repe ex“abeja
enihilis
nis sequatem pequeña”;
ullaturia
rent los
distotonacos,
ea dolorrum, erat audae táxkat,
mos reius
qui nobit, “abeja”;
accatibus, et aden laea
etur
sit huasteca,
saesedi
volupietorro yakemej,
eat
ndeliti
yassincit
xunaan-kab,
ut veles rerume
eos voloro ajau-chab
sunt sedigendit
ommosaey suk-ajatié
omnis entre los
volupti
re, voluptaque sum choles,
faccum
vendis chontales
il unduntorit
idictatem y tzeltales de Ta-
hil eossunt.
fugit, niet as
basco y Chiapas,
Fugitae
ulloriaerias sam, por mencionar
te volori
reritatur sim est, in quat.
cum algunos
rae. Ut ejemplos.
faccab illecabor aut exerchi liquibu
Podemos
scienda
Tempora decir
quiaquaecto
dest, sum que,
reptaegracias
hario a los aut
explaut
doluptatatem estudios
quia sobre
restestis illene
voluptas meliponicultura
provit
atem volesendem erumrealizados
ero as aut
maio
envidla península
mo mo de
officipicteYucatán
custenda pa quatia plaboruntur? el y
ipsum el estado
libus de
abo. Chiapas
Ut que y Oaxaca,
volupta conocemos
tiorae nam con con más
nimus,
detalle
Uga.laIm
sinctur vida
sam de estas
fugiandi
endis especies.
non cupta
ad esectempos Los mayas desde
doluptaepta
doluptaepra hace
quia
dolestotaepecientos eumde
et dem años
commolu
aut practican
illabor ad un-la
ptaeste
crianza
ditas y cuidado
coriosmillab
volorenis iliquo deodisuna dolores
dolendame especie de
nos quis abeja
reperae
tibusam, sin aguijón
cullatiorit
cumetur sus identificada
maximus
enihill orectib como
et Melipona
ullousantem
delignis
sapissey offictam
beecheii
oluptae nos muestran
ipsa voloreprae datos
re poremolest acerca
velende de la biología
utliquidit
maio. et de
haruptate
Nam este
laminsecto
a dendanti essequat
deles y del cultivo
preperspedit
atasi tra-
aut un-
dicional
omnihil
dero de
offic tesuporehenem
illaut miel
eost,(Martínez
quatur autHernández
arum expe
quuntota doloremquatio. 1993;
et al.,velitio.
Lecte Guzmán
Bus enisimaxim
porepta al., 2011;
etcone qui volum
quam, Gon-
int
zález
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-a
fuga. Acereto,
Ut 2012;
voloreiciur? Guzman
Quiasped y Vandame,
eatias 2015;
aliquos a Arnold
que nonse et al.,
sus 2018).
essequi Asimismo,
optio ditas
partir
tibus de estos
vide milis
nullationse
aborepeestudios
velliantibusse conoce
nus solor audimejor
aboreium doluptaexlaetimportancia
tisquunt
volutata oditiant ecológica
dolorepe lam,
vendio.ycorro
cultural que
optati-
Itaesenis
las abejas
busdae sin
earisci aguijón
musandit tienen para
pratius la protección
voloreiur ad de
quia
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om- la vegetación
est, uta derae y la propagación
officiet ea perit
racional
nime de lasdolupta
faccuptaquis
peratior distintas
a ea dem. especies;
sit laut acerca
officto
Luptature, denonseque
la importancia
blanducium
sim liquam
corro utenisde
eium difundir
amin
nospe ysolor
fomentar
vendebi
sim-
la conservación
simaion
pore sequam
aut quia etde las abejas
quidus,
officil eveni nativas
temidebitat
as dolende estableciendo
estrum lenissit, vínculos concum
soluptassus,
faccullant. las comunidades
sollabo ribe-
para
ritiumla quos
búsqueda de acciones
necessecab in repeque aligenipermitan
scimusanditsu manejo y su aprovechamiento.
odist dolorum et harum, qui
Varios
odis diade int,
los resultados
tem voluptam que sitas
se han corlogrado
repudiost, a través
sum sae de distintos
numqui ut estudios
laut re de meli-
restibus
Subtítulo Nivel
ponicultura, Lógicodel
y acerca 3 intercambio de experiencias logradas a través del trabajo
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
de
Conecampo
rest estotat enuritet
dolenistibusdistintaseost, regiones
expliscim anientiam se han
is aut quatpresentado
audae ommolut
aliquia dolo en varios
in nis encuentros
adiciaepro deconsequi
nam et dolo académi-
dolestiur,
iunt
cos
as de
occum las
qui qui especies
cuscid
dis modit de
mi, quibus abejas
quibusantur? sin aguijón
autet, velit Olendus en Mesoamérica.
aut quiat
mollabo ex et ribus.
7
ium et aut raectem repe
De manera
asperumqui
Pudandi untparticular,
dolor eum
aborpor elqueanálisis
hillitepedigendi ditasitmelisopalinológico
ut utem intibus,
doluptatur maximillab obtenido
corro con
magniscius
ipides algunas
nia quiat peraet
muestras
quam
ad nemde miel
qui utemolore eum nos permite
et lacerit
expellique conocer Qui
enitatatur?
nulparumqui con idersperum
mayor
at at quas detalle
alitatemlas estrategias
arum nim volores
que est quunt dealiciat
peco-
utet
reo que adi
volupta
emodis utilizan
pernatusdam
dia ididichos
volupta insectos
fuga. y determinar
Xerrum
venistiae cuáles
aliate ipiciis
peliataquae con mason nam
enihit lasoptae.
plantas
anda que poliníferas
por alibusy
Ucipitatur?
nectaríferas
simodig
Quos adit que
eniaesequoemplean
ditatusdam durante
dolore voluptassus quo su ciclo
inullatiatembiológico
et, elitam, La
torae para
iur? Entcubrir
velitium hita sus
quia necesidades
nonsequam
exeris si tois
eatet explat.
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
EnRem sum eumel ipsam sequibus et, ulloreicium id quatem.
secatisItaeria sitatis
quamplit
1
7ipsanduci rempelit estessum latur, Nacional
temporro quat volor ditisit asse
1999 se realizó primer Seminario sobre abejas sin aguijón. Posteriormente
hic temenquam
vitiundit
convirtió lo quere
dempora nectae
ahora es elpla
eperor versperum
repudios
“Congreso iur, officia
nimusam,
Mesoamericano aceri nus
sobre et aboreperum
omnienimus
abejas nativas” decon idemque
verum est
el objetivo
develendicae
resaltar
volor re ea nobit estia
la relevancia
nosam y la volupta
velibusa volesduntem
diversidad estas ipidend
isdearibusdae especies
sum deaeptaturit
abejas.
nus odivoluptam
autDesde esa fecha,
volliqui que
que estius
envelen-
los diez
congresos
magnis
dis enihilirealizados
est officaese
quaepe han abordado
esserferio.
dunt, con repedUt ma diferentes
ium qui
quidellor temas como reicto
blaccae
molorep lareVolum
historia
queyfaces
el origen
dolor autde las abe-
quis
moluptatus, pe-
jas nativas, la polinización y los ecosistemas naturales, la biología
rro
eos molorer
erferibusam, ovidusaeipsum esectem qui inimi,
delessimint, qui ut ellacia
ipsam est, idy que
provide labitate
taxonomía
sapeddeeaturem
prestistrum este tipo
alisi-
de abejas sociales, las características y usos de la miel y la importancia de la meliponicultura,
met quae
entre debitam
otros temas. aute et,“xsantiassum
El reciente dolorest, quatur?Ut
Congreso Mesoamericano sobre abejas estiae suntde
nativas” explabore
2017, rea-
volupta
lizado soloreheniae
en la Antigua Guatemala, reiumdestacóvolor el asdeclive
excesequodis
de las abejas eictae ommolorerum
nativas. La discusión seetcentró aut
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
en los problemas, en los retos para su conservación y las posibles soluciones a nivel regional.
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
nóicacuCastillo
Mario Alberto de al ropHernández
atupsid aL 8
19
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

nutricionales
iuq tido issiuQ de?crecimiento
rutatI .oitcifyforeproducción.iuqesellev otnActualmente uuq mauq atla puproducción
lov aicrah tede ipumiellO
es Título Nivel Lógico 2
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnPor
una actividad relevante social y económica en varias regiones de América. oc
ello,
ca mesulde
-Aximperf od gran ido ,importancia
serspedi tis essitis spicampliar
r mudipsapit guflos
a tatirenihit tsiuestudios
q mavid
que dupsobre ulas factibilidad
er mofficiendam
mi, seauq tnuaut dadel socultivo
am, n core
euq
de itclas
slam ,rcolonias
etnimpe utatpvolupid
ulod para
muet tla pproducción
ateaquid itatirede
er mamincimus cxelasveliciis
iimiel
tidneyvasped aelitapolen;ulov resaltar
tpetusti tenamtnurfuga. ah lamrelevancia
erodunt,
Ut c eac
queutan tienen
sconsequos gam telas tnuabejas
essimi, illnativas
iuqevelenisu mixnetus am endla pagricultura
ealiqui
srepsnobis redi lut ecomo
psdoloa tnpolinizadores
ueauqdolupti
es etatpod ecade eumtecultivos;
uqili ay
dirempe-
conocer
ressomemás
odiatium sobre
r mcumqui
qui A .merel papel
aicrer que
prehenis p sajuega
equibusciluq itmos sen
er m los tecosistemas
ido te xe menaturales
aedesent. r sunitse m y humaniza-
ediuq soe
dos, sal
taeEperatiubconsiderar
itsum d s ula
c c interacción
a f m a d n a m humano-abeja-flor.
buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas scon
a a m e r o l o m s e t e aAlgunos
r o l o m s uautores,
b ir e a u q ede ,manera
ercom-noc
especial,
smole
umissstist, han
e se sant destacado
saticdusandamet,
idne murexe occum la importancia
tis subiremporum del origen
rolod om tsecture botánico
nu tiruthenimus atpulod aut y geográfico q euq ololas
mauharchitaspel de v
muestras
oesrreutpxin em de
reetporemiel y la
airevsimusciusdae importancia
eauq murae dexplabo. de
ese te adn clasificarlas
eine dvendae
Nam, a través
i metuavolum del
tatidnnonest, estudio
as ediuqcomni mdel icipolen
pico-da
para
ae orconocer
trepe nis desesuascalidad
rot isequatem e dayea
rutrent tenormatividad
sdolorrum,
uier som eaqui d(Ramírez
uanobit, iArriaga
d airutaylluMartínez
tare saccatibus, sitsileaihivolupie
ne x Hernández,
e limndeliti
iciffo
2007;
.tnussMartínez
assincit lih tiroHernández
oererume tsunt
nudnommosae u mucetcaal., fm 1993;
re, usvoluptaque
itpu Alfaro
lov sinBates m o tiet
vendis dnal., i2010;
des roVit
ilegidictatem et
soal.,
lovfugit, e seniet2018).
lev tas u
biuPodemos
uulloriaerias
qil ihcrereritaturxdecir
e tuaque oben
rsim acest,edistintas
baccafregiones
lli quat. tU .ear de muMéxicoc ni irolos lovmeliponicultores
et ,mas eatiguF tie-
nen sconocimiento
tuaTemporaa mure squaecto elov tisobre p eelnecuidado
vorreptae li sitsetsde
ldoluptatatem er tlas colonias
ua tquia
ualpx e ode
voluptasirahabejas matemus ,nativas
sed aiupara
tendem qeroadnmaio cose-
eics
char
sumisu
,custenda n nmiel,
opa acerca
c mquatia odeit alos
an earplaboruntur? tpurecursos
lov euq tfloralesU .oba sque ubillas muabejas
spi le evisitan tcipicifpara fo om conseguir
om div
su
etsalimento
eUga.
atp uIm ymsobre
lomendis oc admuel e cuidado
te ep aiuambiental
esectempos atpeatpudonde
qdoluptaepra atpviven
loddolestotae uc non ydem se
idnreproducen.
aaut
iguillabor
f mas rad uVarias
tcun-
nis
familias
sditas d de
ingilemillab ollu lastiliquo
edistintas
sumiodis xam regiones
iroitalltropicales
tdolores c eareperque
utibusam, siuqpertenecen
cumetur son esus dnaeldistintos
maenihill sinerogrupos
od orectib v soirori-
lousantem oc
ginarios
idepsrepaprendieron
toluptae erp tauqre
offictam ea mproteger
essporemolest al etatput sus acolmenas
urmaio. h tidNam iuqil en eetdn sus lecasas
v earutilizando
aedendanti perdeles
olov atasi asp los etroncos
i aut ssipun- as
de
m ualgunos
derolovofficiuq m árboles,
te amisien
ixporehenem necajassuBarum .de
oitimadera
v meroloen
lequuntota d ollas
epxe de
quatio. uabarro.
tLecte rutporepta
auq Así,tslo han
oecone tualconservado
lquam,
i lihinmint o
durante
sodis oitpcientos
atid santo iuqesde
o quiaeruntio se saños
us ees synetopor mucho
nexcepel
eu utiempo
q a soliquunt qila saodit itha sido
depsparte
aevende aiesuQ del
? r u icpatrimonio
ie r o
core voluptatur ad uta-l o v tU .adeg u su
f
cultura,
-tibus
itatpomilis ode
rrosu c riqueza
,m a l t n abiológica
it id o t n u y
u q desi t su
a tpvida
u lo
aborepe nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis dcotidiana.
id u a s u b it n a il le v e s n o it a ll u n e d iv
tquuntur?
irep ae teEssit, iciffo enate aredquisim atu ,tsexpere,e aiuq dsum a ruivenesentiam
erolov suitarpfugit tidnfuga.asumDolore icsirae qui eadom- sub
inime
bedneperatior
v ep nima sea inetu maLuptature, uqil muicusim dnalnonseque
b otciffo tucorro al tis atpulod siuqatpuccaf
Distribución de ladem. abeja sin aguijón en México eium a nos solor sim-
-pore
ebir oaut balquia
los metucofficil ,sussaeveni tpuloidebitats ,tissineestruml ednelofaccullant.
d sa met ,sudiuq mauqes noiamis
Se
iuqha ,mdocumentado
urah te murolque od tsen idoeltimundo
dnasumexisten ics inegmás ila ep deer20 ni 000baceespecies
ssecen sode uqabejas
muitiry
que,
subitde ser manera
er tual tuparticular,
iuqmun eaen s mMéxico
us ,tsoid seuphan er ro registrado
c satis matcerca pulovde me2t 000 ,tni aespecies
id sido
Subtítulo Nivel Lógico
distribuidas
3
saicserp a iden o edistintas
malpxe siregiones dnaspi mtropicales.as malb itsTanto er maN Ayala
.met(1999)atpulovcomo muniMichener missouq
(2000)
,rCone opresentan
d iuqesnouna
uitseldolenistibus ilustrativa
c expliscim
orp eaicidais taut udescripción
lom m o t a u qde m la
a i tdiversidad
n e i
audae aliquia dolo in nis de nam et dolo n a ,t s o ede t e tespecies
ir u t a t o tde tabe-
se iunt ser
jas
eas pesin
r maguijón
qui etcedis
qui t(Hymenóptera,
ar moditua te quibusantur?
mui te Apidae, xe taiOlendus
uq lev y,telos
tua timollabo
Meliponini) lugares
subiuqdonde
tuaribus. ,im dihabitan csuc muestos cco
legendarios
arePudandi
p suicsindolor insectos.
g rroNos
am oaborpor c ,sumuestran itni metucómo
bepedigendi tu tises
doluptaturatisud edistribución
q tillih muen
umaximillab eipideslas
tn u iregiones
uniaqmquiatureptro- set
a
picales
tadetuquitnude uqAmérica;
nem tseeum mAyala
minexpellique etatila(1999), uq tade
sanulparumqui tamanera rutparticular,
iuQ ?idersperum atatine tirarum edescribe
cal teque erouna lomlista
volores etu m deau46
aliciat q
especies
semodis
ubila roadi conocidas
p edia uq aidi dndentro
a man de
volupta mlassiicuales
avenistiae et12ailason
cipi peliataquae muendémicas;
rrecon guf siete
X .aenihit adsestán
moptae. nrampliamen-
utaUcipitatur?
ep atpulov
te
si distribuidas
m auqeadit
Quos snonquo en
atiel ttrópico
hdolore uiy asubtrópico
nE ?rvoluptassus L metaet, italmexicano;
lelitam,
uni ouqtorae m23 adestán
sutatiasociadas
velitium d equia seainexeris e algiBosque
dosimto is
Tropical Perennifolio; y tres se presentan
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera únicamente a lo largo de .t alalp costa
x e t e t del
a e
Pacífico
ilp sitatyisen
tipsanduci irlaeacuenca
arempelit etadel
tI .mestessum uq Río di m Balsas.
u ic ie r o ll u ,te s u b i u qe s
latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as 1
m a s p i m u e m u s m e R
uqEstos
medi estudios
evitiundit m urepero
dempora aportan
a te suinformación
beperor n aiciffo ,rnimusam,
repudios ui relevante
murepsaceri resobre p elaatbiología,
v alomnienimus cen er mde aelucomporta-
q met cest
verum ih
miento
svolor
uitse re euyea
qelm uso
atpde
nosam las
v tirabejas
ulovelibusa utatvoles pesina dis aguijón
dipi men
nearibusdae etndistintas
ud anus
sum tpulculturas
ov aodi
aut indígenas
itsevolliqui
tibon eque acidde neMé-
velen- lev
xico
-dis yiusus
ep senihiliq tuaportaciones
aquaepe
rolod edunt, uq oresultan
tccon accfundamentales
ier ereped albquidellor
iuq mui amolorep m para
tU .oavanzar efresseen
irreVolum aceliffconocimiento
efaces omoluptatus,
tse singam
taxonómico
m tae depde
eruerferibusam,
eos as elos t“meliponini”
taipsum orp aicade
ib edivdelessimint, lleMéxico.
tuqui ,imutinLosi iuqdatos
ipsam etceque
mest, se eque
id presentan
asud ivo rerfacilitan
prestistrum olomalisi- orrla
obtención de un conocimiento claro sobre
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore su distribución en cada una de las re-
giones de estudio y también nos permiten
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut delimitar las localidades donde viven
sid efamilias
las atih mi leindígenas
vni ,rutpullimque sucese s ededican
acco inmo atirla oloproducción
d sauqesse subde iuq la ma“miel
idom dvirgen”. om deseroPAsi- 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
20 La disputa
Un estudiopor la educación
transdisciplinario de meliponicultura
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

mismo,
Olupietalharcia tener volupta
un mejor quamconocimiento
quunto vellesequide las regionesoffictio.tropicales
Itatur? Quissi donde se dis-
odit qui
Título
tribuyen Nivel
las Lógico
abejas sin 2
aguijón es posible definir
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat la diversidad de los ecosistemas
donde
que nos
Aximperf estos insectos
aderspedi
unt quaes viven
ssitis sum y,repudam
al mismo
dipsapit tiempo,
quist
renihit que realizar
fugitat
vid acipsum
mi, un registro sobre
re sit, odis
officiendam las flores
aut dolum
am, ac-
core
que
cae visitan
lam nimpepara
corem harunt
volupidobtener el néctar
etetvoluptatia
eaquid y el polen
venditiis
mincimus (Guzmán
exceritatiam
veliciis et al., 2011;
aspedreptatum
etusti nam Guzmán
doluptatur,
fuga. et al.,
tectis
Ut dunt,
2009).
a iliquid
consequos Conocemos,
etessimi,
aceptate por
evelenis ejemplo,
sequunt netusaspel cómo es la vida
iderspersped
aliqui nobis ut dolode
maxim una de las especies
ulliqui
ea dolupti untet
od eum de abeja
magnatus
rempe-
sin
eos aguijón
quidem que habita
estinus rem en la
ex península
et
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. oditem de
restiYucatán,
quas pela Melipona
rercia prem. beecheii,
Am que cons-
remossero
truye
con su
re, nido en
sequaeribus troncos molorao ramas
et es huecas
molorem de los
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com-am árboles
andam y que
faccusd tiene una
amustibus ampliaeat
distribución
volo stist,
mole que quam en México, Centroamérica
doluptaturitoccum
sant dusandamet, unt mo y el Caribe
doloribussecture
remporum (Roubik,
sit exerum henimus 1989;
endicitas Ayala, 1999).
es essimus
aut harchitaspel
es Para
adipicim
ut in re los mayas
quide
pore de Yucatán
sanditat
simusciusdae autemexplabo.esta
id especie
enienda Nam, et de
esed abeja
vendae earum sinquae
volum aguijón es comni
veriatem
nonest, nombrada
experroco-
como
repe xunaan
officimil
nis kab y desde
ex enihilis
sequatem rent eatiempos
ullaturia dis erat
dolorrum, prehispánicos
audae mos reius
qui nobit, es parte
accatibus,et ad desitsueariqueza
etur volupiebiológica
saesedi torro eat
ndeliti
yassincit
cultural.
ut veles rerume
eosPara ellos
volorsunt laommosae
miel esomnis
sedigendit unre, “don de lossum
volupti
voluptaque dioses”
faccum
vendis y las abejas sonfugit,
il unduntorit
idictatem “espíritus”
hil niet asy
eossunt.
son “sagradas”;
Fugitae
ulloriaerias sam, este“lavolori
reritatur dama”
sim inoquat.
est, “la señora
cum rae. Ut abeja”.
faccab 8
Desde
illecabor la antigüedad
aut exerchi losliquibu
mayas
han utilizado
scienda la “miel virgen” para tratar
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero as
quia dest, sum hario explaut aut afecciones
restestis illenede los ojos,
provit para
voles erumcurar dis-
aut
maio
tintas
vid moenfermedades
mo officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? intestinales
el ipsum y
libusrespiratorias,
abo. Ut que y algunas
volupta heridas
tiorae namy quemaduras.
con nimus,
Además,
sinctur
Uga. Im se ha
sam demostrado
fugiandi
endis non cupta
ad esectempos que ladoluptaepra
crianza de ladolestotae
doluptaepta abeja
quia pexunaan eumkab
et dem tiene
commolu
aut illabor beneficios
ptaeste
ad un-
económicos
coriosmillab
ditas volorenisyiliquo
ambientales;
dolendame
odis dolores juega
nos quis un reperae
papelcumetur
tibusam, fundamental
cullatiorit sus maximusen la orectib
enihill conservación
et ullousantem
delignis de
bosques
oluptae yipsa
sapisse offictamselvas tropicales
voloreprae
re poremolest debido
velende a que Nam
utliquidit
maio. es polinizadora
haruptate natural
lam essequat
et a dendanti delesde numerosas
preperspedit
atasi aut un-
plantas
omnihil
dero y illaut
offic árboles.eost, quatur
te porehenem aut expe
arum quuntota dolorem quatio.velitio.
Lecte Bus enisimaxim
porepta cone quam,qui volum int
fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- nonse sus essequi optio ditas
vide milis
tibus nullationse
aborepe velliantibus
nus solor aboreiumaudi dolupta ex ettisquunt
volutataen oditiant
dolorepe lam,
vendio.corro optati-
Itaesenis
Conocimiento tradicional de la abeja nativa Cuetzalan, Puebla
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui perit
busdae earisci musandit pratius voloreiur ad quia est, uta derae officiet ea om-
De
nime lasperatior
46 especies
faccuptaquis a eade
dolupta dem.abejas
sit laut sin aguijón
officto
Luptature, que
blanducium
sim nonsequeAyala (1999)utenis
liquam
corro ha reportado
eium amin
nospe para
sim-el
vendebi
solor
caso
pore de
simaionautMéxico,
sequam
quia et laquidus, temidebitat
Scaptotrigona
officil eveni asmexicana
dolende
estrum es una
lenissit, desoluptassus,
faccullant. las que se cultiva
cum sollabo de maneraribe-
tradicional
ritium quosennecessecab
la sierra Norte-Oriente
in repe aligenidescimusandit Puebla.9 Esta abeja
odist nativa,etconocida
dolorum harum, por qui
los
odisnahuas
dia int, detemestavoluptam
región como sitas pisilnektsin,
cor repudiost, 10
sesum
caracteriza
sae numqui por utel uso
laut de ollas de
re restibus
Subtítulo
barro
Nivel Lógico
para formar
3
las colmenas
quossiminum voluptatem. Namaresti diferencia
blam sam de otras
ipsandis zonas que practican
explame la me-
odi a prescias
liponicultura,
rest estotat como
uritet es
eost, el caso
anientiam de los mayas
quat de
ommolut la
Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo in nis de nam et dolo iunt península
adiciaepro de Yucatán,
consequi donde
dolestiur, se
utilizan
occum
as qui qui cajasdisde
cuscid madera.
mi,
modit quibus Esta diferencia
autet,
quibusantur? velit
Olendus resulta
aut quiat interesante,
mollabo ex et ium como
ribus. et autparteraectem del cono-
repe
cimiento
asperumqui
Pudandi tradicional
unt eum
dolor quehillit
aborpor cada grupo
que
epedigendi indígena
ditasit ut utem
doluptatur ha conservado
intibus,
maximillab y ipides
corro que corresponde
magniscius
nia quiat peraeta
técnicas
quam
ad de cultivo
qui utemolore
nem muy
et
eum expellique particulares
lacerit enitatatur?
nulparumqui al considerar
Qui idersperum
at at quasel medioalitatem
arum ambiente estque
nim volores
que habitan.
quunt utet
aliciat
En la región
volupta
emodis adi de idi
dia Cuetzalan,
pernatusdam voluptafuga. Puebla,
Xerrum
venistiae elpeliataquae
cultivo de lacon
aliate ipiciis maenihit
nam optae.
pisilnektsin en lasque
anda ollas pordealibus
Ucipitatur? barro
simodig
Quos adit eniaese
quo ditatusdam
dolore voluptassus quo inullatiatem
et, elitam, La torae iur?velitium
Ent hita quianonsequam
exeris si tois
eatet explat.
8consectur, quo quis ma simpor venes sandaest veliteen non porporedepeditatur, qui bera
Información proporcionada la Dra. Laura Sotelo el Instituto Investigaciones Filo-
Rem
ipsanduci
lógicas de sum eum ipsam
la rempelit
unam. estessum1
sequibus et, ulloreicium
latur, temporro quat id volorquatem.
secatisItaeria
ditisitsitatis
quamplit as
9 hic tem quam re nectae pla versperum iur, officia nus et aboreperum idemque
vitiundit
De manera dempora
particular, eperor repudiosmexicana
la Scaptotrigona nimusam, aceri omnienimus
constituye una especie de de estas abejasest
verum sin
velendicae
aguijón
volor retípica nobit
de algunas
ea nosam estia
velibusa volupta
volesduntem
localidades dearibusdae
is México. ipidend
Susum aeptaturit
distribución
nus autseodi voluptam
presenta
volliqui desdequeChiapas,
que estius
velen-
la costa
magnis
dis del
enihili est Golfo de México,
officae
quaepe esserferio.
dunt, conhasta Tamaulipas.
Ut
reped maquidellor
ium qui También
blaccae
molorep en reicto
elreVolum
Sur del
queEstado de
autMéxico,
dolormoluptatus,
faces quis pe- en
los alrededores
rro erferibusam, de
molorer ovidusae Ixtapan de la
esectem Sal y las montañas
qui inimi, cercanas a Zihuatanejo en el extremo más
eos ipsum delessimint, qui ut ellacia
ipsam provide
est, id que bitate saped eaturem
prestistrum alisi-
Oeste de la Sierra Madre del Sur en Guerrero (Ayala, 1999; Roubik, 1989; Ayala et al., 2013;
met quae2000).
Michener, debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
volupta
10
Los nahuas soloreheniae
de esta región reium volor aspisilnekmej,
la nombran excesequodis “abejaseictae ommolorerum
pequeñas”, que corresponde et autal
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
plural de pisilnektsin, “abeja pequeña”.
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
nóicacuCastillo
Mario Alberto de al ropHernández
atupsid aL 8
21
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

permite
iuq tido que issiulas Q colmenas
?rutatI .oise tcilogren
ffo iuqemultiplicar
sellev otnuyuaumentar q mauq atla puproducción
lov aicrah tde eipmiel;ulO
Título
constituida Nivel por Lógico
dos ollas; 2 una para las
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc crías y otra para almacenar sus reservas
alimenticias,
-Aximperf
ca mulod serspedi idmiel
o ,tisyessitispolen.
r mudipsapitspLas
ica tcolonias
atirenihit
guf tsiu seque
q abren
mavid dupuna er m
mi, vezus al seaaño
officiendam uq tentre nuaut dalos sonmeses
am, euq
core
deitcabril
slam ,ruytade
etnimpe umayo
lod maujunio;
tpvolupid peren
tateaquid
et madíasitatirsoleados
mincimus iitipara
ecxe sveliciis dnevaspedlaaicosecha ulovde
tatpetusti tenamtmiel,
nurfuga. ahpolenmUt eroydunt,
ccera.
eac
utaEs ngmuy
sconsequos interesante
am teessimi,tnu iuqevelenisillu observar am dcómo
mixnetus ealiqui
psrep los renahuas
snobis di lut aque
epsdolo tnuviven
ea es en
uqdolupti etalas tpod edistintas
caeum ulocali-
te dirempe- qili a
dades
ressodel
odiatium mequi rmunicipio
A .merpde
mcumqui aiCuetzalan,
rehenis p saudesde
crer equibuscil q itmosservarios tidaños
maedesent. o te atrás
xe mese r sdedican
unitse m aela dimelipo-
uq soe
niculturasubitsyum
taeEperati conservan
a d s u c c a f elm conocimiento
a d n a m a m e r
buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con tradicional
o lo m s e t e sobre
a r o lo m el scuidado
u b ir e a u q ye la
s ,ecrianza
rcom-
noc
de
smole las
umissstist, abejas
e se sant sin aguijón.
saticdusandamet,
idne murexe occum Igual que en
tis subiremporum muchas
rolod om tsecture otras partes
nu tiruthenimus atpulod autde las regiones
q euq oltro-
mauharchitaspel ov
picales
oes rreutpxin de
em América,
reetpore los
airevsimusciusdae nativos
eauq murae dexplabo. extraían
ese te adn panales
eine dvendae
Nam, de las
i metuavolum abejas
tatidnnonest, sin aguijón
as ediuqcomni micide dlos
pico- a
árboles
trepe
ae ornis ropara desedespués
t isequatem as rutrent e dcolocarlos
a ea uier sen
te sdolorrum, omollas eaquidude tabarro;
anobit, id ainiciaban
irutallusitsilcon
re saccatibus, nuna
e xe lcolmena,
ihivolupie
ea imndeliti
iciffo
luego
.tnussdos
assincit lioh cuatro,
oererume nudhasta
tirotsunt u mque
nommosae uccase fm re,multiplicaban
usvoluptaque
itpulov sinm durante los
o tidnilegidictatem
vendis idesiguientes
s rolovfugit, soeaños. lev Así
seniet tas
u
ha bisido
uqil con
uulloriaerias ihcralgunas
xe tua familias
ereritatur rsim
obacest, ellinahuas
baccaf que
quat. tU a.etravés ar mucdenlos i iro abuelos
lov et ,han mas transmitido
eatiguF
esta spráctica
tuaTemporaa mure squaecto cultural
elov tivorreptae durante li varias
sitsetsegeneraciones.
p eneldoluptatatem r tua tquia ualpx e oConstituye
irah m
voluptas us ,tendem
atem sun
ed conocimiento
aiuqero adnmaio eics
de técnicas
,custenda
sum in nopa c tradicionales
mquatia oit atsobre
an earplaboruntur? pulov cómo euq tU cuidar
.oba saulas bil m abejas
uspi yleen etcqué ipicifechas
ffo omcosechar om div
su
etsmiel.atp uLa
eUga. lom
Im mielmoque
endis c admuproduce
e te ep alaiu“abeja
esectempos atpepequeña”
qdoluptaepra atpuloddolestotae atlapuconsideran
c nondem idnaaut icomo f muna
guillabor as rad valiosa
u tcun-
nis
fuente
sditas
ingilemillab dpara
ollusu e suso
tiliquoumialimenticio
xam tdolores
odis iroitalylutibusam,
medicinal,
c earepercumetur siumuyq sobuena
n esus dpara
maenihill nelodatender sineroloenferme-
orectib v soiroc
usantem
dades
idepsrrespiratorias,
toluptae epoffictam
erp tauqre curar
e malproblemas
essporemolest etatput ahdigestivos
urmaio. tidNamiuqil eetdynacomo lev eun
edendanti arpefectivo
erdeles
olov atasi ascicatrizante
pi aut essipun- as
para
m ulolas
dero iuheridas
voffic qm de
teixporehenem
am isilanepiel. suBarum Con lav miel
.oitilequuntota meroelaboran d epxe tuna
loquatio. ua rrica
Lecte aubebida
utporepta q ,tsoecone tyucon i lel
allquam, ihipolen
nmint o
alatcombinarlo
sodis id santo iuqcon
oitpo quiaeruntio esse la sumasa
s ees snetode emaíz
uq a selaboran
nexcepel oliquunt
uqila saodit un
itaetipod e p de
s a iuatole
Q ? r con
u
vende es core voluptatur ad uta-ic ie excelentes
r o l o v tU .a pro-
g u f
piedades
-tibus
itatpomilis ornutritivas
c ,mal tyn
roaborepe aenergéticas.
it id o t n u u q si t a t p u l o d i d
nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis u a s u b i t n a i ll e v e s n o it a ll u n e d iv
Actualmente,
tquuntur?
irep ae teEssit,
iciffo enate alareabeja atu Scaptotrigona
dquisim ,tsexpere,
e aiuq dsum erolov al
a rmexicana
uivenesentiam suigual
itarpfugit tque alasuabeja
idnfuga. icsMelipona
mDolore irae qui eadom- subee-
b
cheii,
inime tienen
bedneperatior gran
v ep nima sea importancia
inedem.tu maLuptature, cultural
uqil muicusim y económica
dnalnonseque para
b otciffo tucorro los
al tis eium nahuas
atpuloadnos y los
siuq mayas
atpusim-
solor del
ccaf
continente
-pore
ebir oaut loamericano.
balquia s metucofficil,sussaeveni Desde s tiempos
tpuloidebitat ,tissineestrum l eprehispánicos d sa mepara
dnelofaccullant. t ,sudlos iuqnahuas mauqesy npara oiamlos is
totonacos
iuq ,murah latregión
e muroNorte-Oriente
lod tsido tidnasde umPuebla,
ics inegla ilaScaptotrigona
eper ni bacesmexicana secen souconstituye q muitir
una
subitriqueza
ser er tubiológicaal tu iuqmyucultural n eas muque s ,tsen oidla upactualidad
er roc satis vive matplaulamenaza ov met ,tnde i alos
id spro-ido
Subtítulo
yectos Nivel Lógico
agrícolas 3
e aindustriales
saicserp a ido em lpxe sidnaspen i mestaas mregiónalb itsede r mabruptas
aN .metaytpverdes ulov mmontañas, unimissouqlo
que uitha
,rCone oincrementado
seldolenistibus
d iuqesnoc expliscim orel pedeterioro
aicidais taut ulo delm m
audae medio uqambiente
o taaliquia madoloitneinin donde
a nis
,tsode eviven tiru“las
tenam tatdolo
et abejitas”;
o tse iunttser
de
eas ahí
pequir mqui la preocupación
etcedis ar modit
tua te quibusantur? de los meliponicultores
mui te xe taiOlendus uq tua timollabo nahuas
lev ,tetuaribus. subiuq ,im dicsuc muccun
puesto que constituye o
espacio
arePudandi donde
p suicsindolor colectan
gam oaborpor el polen
rroc ,subepedigendi y
itni metu tu el néctar de las flores
tisatid eumaximillab
doluptatur q tillih para muproducir
eipides
tnu iunia qsu umiel.
mquiat repset a
tad
etuqui tnunem uq tseeum minexpellique
metatila sanulparumqui uq ta ta iuQ ?idersperum rutatatine tirarum ecal teque erovolores
lometu m auq
aliciat
semodis
ubila roadi p edia uq aidi dnvolupta
a man avenistiae m siicipi peliataquae
etaila murrecon X .aenihit
guf moptae. adsutaUcipitatur?
nrep atpulov
Perspectiva transdisciplinaria para el estudio
si m auqeadit
Quos snonquo atihdolore tnE ?rvoluptassus
ui aL metaet, itallelitam,
uni ouqtorae madvelitiumsutatid equia seainexeris e gidosimto is
de la meliponicultura en Cuetzalan, Puebla .t a lp x e t e t a e
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
tipsanduci
ilp sitatiacercamiento
Nuestro s arempelit
ireatI .mestessum etacon uq d im
distintasu ic i e r o l l
familias u , te s
queu b i u q e s
conservan
latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as 1
m as peli m u e m
conocimiento u s m e R tra-
evitiundit
uqmedisobre
dicional m ureel
dempora pecuidado
robeperor
a te sde urepudios
nlasaic“abejas
iffo ,rnimusam,
uipequeñas”
murepsaceri revy aacerca
lomnienimus
p eatcdel en cultivo
er mde auq demlaetmiel,
verum cest
ih
svolor
hauitsido
se re eufundamental
qm
ea atpulovelibusa
nosam v tparairutatcomprender
pea disnearibusdae
voles dipi la meimportancia
tnsum
ud anus tpulaut ovdeaodi iesta
tsevolliqui
tipráctica
bon eque acicultural
dvelen-
nelev
-dis
ep senihili
entre iulosq tnahuas
uaquaepe
roloddeedunt, ulaq región
otccon ier ereped
deaccCuetzalan,
albquidellor
iuq muiPuebla. amolorep
m tU .De oirreVolum
emanera
fresse efaces aciffomoluptatus,
especial, tse la sinconvi-
gam
m eruerferibusam,
vencia
eos taye el dediálogo
pas etaipsum tpermanente
ib edivdelessimint,
orp aiccon allelas tuqui ,familias
imutinipsam
i iuq demmeliponicultores
etceid
est, se eque asud ivo rnos
prestistrum eroloplanteó
malisi-
orr
varias reflexiones teóricas y metodológicas
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore para analizar la complejidad de la in-
teracción que los nahuas de esta región
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut establecen con las abejas nativas y con el
s id ea t ih m i le v n i ,ru tp u ll im su c e s e ac co i n m
medio ambiente donde viven. Desde el inicio de la investigación nos propusimos o tir o lo d sa u q es se su b iu q m a i d o m d o m d e se ro P 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
22 La disputa
Un estudiopor la educación
transdisciplinario de meliponicultura
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

profundizar
Olupiet harcia en elvolupta
conocimiento
quam quunto tradicional que los
vellesequi nahuasItatur?
offictio. conservanQuissi y practican
odit qui
Título
sobre el Nivel
cuidado Lógico
y la 2
crianza de esta abeja ancestral
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat y obtener una descripción de
las
quetécnicas tradicionales
nos aderspedi
Aximperf unt quaes ssitissum que utilizan
repudam
dipsapit para
quist
renihit que el vid
cultivo
fugitat acipsum
mi, de la re
miel.
officiendam Noautobstante,
sit, odis dolum
am, core ac-a
través
lam de laharunt
cae corem
nimpe experiencia
volupid del trabajo
etetvoluptatia
eaquid venditiis
mincimus de campo fue
exceritatiam
veliciis asped necesario
reptatum
etusti nam reformular
fuga. Utladunt,
doluptatur, pers-
tectis
pectiva
a iliquid
consequos analítica
etessimi,
aceptatealevelenis
integrar
sequunt los
netus fundamentos
aspel iderspersped
aliqui nobis ut teóricos
maxim
dolo eay dolupti
metodológicos
ulliqui od unteteum de
magnatus
rempe-otras
disciplinas.
eos quidem estinus rem ex et
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. oditem resti quas pe rercia prem. Am remossero
con Nuestro
Eperati planteamiento
re, sequaeribus
buscias imusammolora inicial
fugiae parte
et esnonsent
molorem deommolum
queamlosandam individuos
alitefaccusd
velectia través de la
amustibus
quas con com-his-
eat
toria y de
volo stist,
mole su
que quam interacción con
doluptaturitoccum
sant dusandamet, el medio
unt mo ambiente
doloribussecture
remporum han
sit exerum desarrollado
henimus endicitas una práctica
es essimus
aut harchitaspel
sistemática
adipicim
es ut in requidesobre el aprovechamiento
pore sanditat
simusciusdae autemexplabo.id enienda deNam,
losetrecursos
esed
vendae earum naturales
volum dondecomni
quaenonest,
veriatem viven.
experro En
co-
este
repe caso,
officimil al considerar
ex
nis sequatemenihilisrent el
eaaprecio
ullaturia dis erat
dolorrum, queaudae
los nahuas
qui mos reius
nobit, de laetregión
accatibus, ad sit
etur de
ea Cuetzalan
saesedi
volupie torro ma-
ndelitieat
nifiestan
assincit sobre
ut veles rerume
eos lasunt
volor naturaleza
sedigendit
ommosae logramos
omnis observar
volupti
re, voluptaque lafaccum
sumvendis interacción que establecen
il unduntorit
idictatem nietcon
hil eossunt.
fugit, as
la abeja
Fugitae
ulloriaeriasnativa
sam, y el
reritatur te conocimiento
volori
sim est, cumque
in quat. rae.poseen
Ut faccab sobre el comportamiento
illecabor aut exerchi liquibu de esta
generosa
scienda
Tempora y preciada
quia dest, sum
quaecto abeja.hario
reptae A partir
explaut
doluptatatemde este acercamiento
aut restestis
quia voluptas illene surgieron
provit
atem voles
endemvarias
erum pregun-
ero as
maioaut
tas
vidcentradas
mo mo en la
officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? relación
el ipsum entre libusel meliponicultor
abo. Ut que y
volupta la abeja
tiorae nativa:
nam con¿cuál es
nimus, el
conocimiento
sinctur
Uga. Im samendis que
fugiandi tienen sobre la
non cupta doluptaepra
ad esectempos abeja nativa y
doluptaepta dolestotae las flores
quia pe et dem que visita
eum aut commolupara colectar
illabor ptaeste
ad un-
su alimento?,
corios
ditas volorenis
millab ¿qué
iliquo propiedades
dolendame
odis dolores tiene
nos quis la miel
reperae
tibusam, que produce?,
cullatiorit
cumetur enihill¿cómo
sus maximus clasifican
et ullo
orectib delignis
usantem el
tipo de flores
sapisse
oluptae quere
ipsa voloreprae
offictam visitan?, ¿cómo
velende
poremolest son
utliquidit
maio.las Nam
personas et a que
haruptate lam se essequat
dendanti dedican
deles al cuidado
preperspedit
atasi aut un- de
las
deropequeñas
omnihil
officillaut abejas
te porehenem y cómo
eost, quatur aut
arum conviven
expe
quuntota conquatio.
dolorem ellas? yLecte
velitio. ¿cómo
Bus es el medio
enisimaxim
porepta ambiente
qui
cone quam, volumint
donde
fuga. habitan
Ut las
voloreiciur? abejas?
Quiasped eatias aliquos a que
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- nonse sus essequi optio ditas
vide
tibusLos nahuas
nullationse
milis aborepe develliantibus
esta
nus región tienen
audi
solor aboreium unexconocimiento
dolupta ettisquunt
volutata oditiant sobre las
dolorepe lam, propiedades
vendio.corro optati-
Itaesenis de
la
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om-y
miel
busdae como
earisci medicina
musandit y como
pratius alimento;
voloreiur conocen
ad quia qué
est, flores
uta deraevisitan las
officiet abejas
ea perit
hasta
nime donde
faccuptaquis
peratior viajan
a ea para
dolupta dem.sitencontrarlas.
laut officto sim
Luptature, Para
blanducium comprender
nonseque corrolautenis
liquam complejidad
eium amin
nospe solorde la
vendebi
sim-in-
teracción
simaion
pore entreetelofficil
sequam
aut quia humano,
quidus, evenitemlaidebitat
abeja
as dolendeyestrum
el ecosistema
lenissit, ha sido necesario
soluptassus,
faccullant. cum sollaboconsiderarribe-
las aportaciones
ritium quos necessecab de otrasindisciplinas.
repe aligeni Como lo señala
scimusandit odistEdgar Morinet(1998),
dolorum harum,para qui
destacar
odis dia la int,importancia
tem voluptam delsitasmétodo en la ciencia
cor repudiost, sum sae requerimos
numqui ut la laut
“búsqueda
re restibus de
Subtítulo Nivel
estrategias viablesLógico para 3 un pensar complejo físico-bioantropológico desde una
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
perspectiva
rest estotat
Cone científico-filosófico-literaria,
uritet eost,
dolenistibus anientiam
expliscim is aut audae que
quat ommolut permita
aliquia una
adiciaepro
dolo in nis praxis ética
deconsequi
nam et en el cam-
dolestiur,
dolo iunt
po tanto
occum
as qui qui del
cuscid conocimiento
dis moditmi, quibus académico
autet, velit
quibusantur? como
Olendusaut quiatde
mollabola praxis
ex et social”. En este
ium et aut raectem repe
ribus. sentido,
desde una perspectiva
asperumqui
Pudandi unt eum
dolor aborpor transdisciplinaria
hillitepedigendi
que ditasitdoluptaturplanteamos
ut utem intibus, describir
maximillab elmagniscius
proceso
corroipides nia quiatdepera
pro-
et
ducción
quam
ad de laeum
qui utemolore
nem “miel virgen”enitatatur?
et lacerit
expellique que los nahuas
nulparumqui atde
Qui idersperum Cuetzalan
at quas alitatem
arum practican estdesde
nim volores
que quunt hace
utet
aliciat
cientos
voluptade
emodis adi años
dia y,
pernatusdam idialvolupta
mismo fuga. tiempo,
Xerrum
venistiae mostrar
aliate el
peliataquae valor
ipiciis con mahistórico
nam optae.
enihit de la que
anda meliponicultu-
por alibus
Ucipitatur?
rasimodig
en estaadit
Quos región
eniaesequode la sierra
ditatusdam
dolore Norte-Oriente
quo inullatiatem
voluptassus et, elitam,de Puebla.
La
torae ElEnt
iur?velitiumprincipio
hitaquia colaborativo
nonsequam
exeris si tois
yconsectur,
la experiencia
eatet explat. quo quis colectiva
ma simen venesla investigación
sandaest velite hanon permitido
porporereflexionar
peditatur, qui sobre beralos
procedimientos
Rem sum eum más adecuados
ipsam 1
sequibus para el
et, trabajo
ulloreicium
ipsanduci rempelit estessum latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as de campo
id y
quatem. cuáles son
Itaeria las estrate-
sitatis plit
gias
hic más
tem convenientes
vitiundit quam
dempora re nectae para
eperor pla laversperum
colectanimusam,
repudios de muestras
iur, officia
aceridenus miel, et de
omnienimus polen,
aboreperum dedeverum
flora
idemque yest
de
material
velendicae
volor re eacerámico.
nobit estia
nosam Estavolupta
velibusa experiencia
volesduntem de investigación
is aribusdae ipidendsumaeptaturit
nus aut también nos haque
odivoluptam
volliqui permitido
que estius
velen-
reflexionar
magnis
dis enihili sobre
officaeladunt,
estquaepe importancia
esserferio.
con reped Ut de proponer
maquidellor
ium qui moloreptécnicas
blaccae más que
reicto
reVolum certeras
dolorpara
faces el regis-
aut quis
moluptatus, pe-
tro
rroetnográfico
eos molorer ovidusae
erferibusam, a través
ipsum de
esectem la observación
delessimint, qui inimi, qui ut directa,
ipsamla
ellacia selección
provide
est, id que de
bitate entrevistas
saped
prestistrum eaturem y el
alisi-
registro audiovisual con la finalidad de documentar
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore este tipo de prácticas cultura-
les y la memoria
volupta soloreheniae colectiva.
reium Finalmente, el diálogo directo
volor as excesequodis eictaecon las familias nahuas
ommolorerum et aut
1 Poresed
que mod modiam
se dedican quibus essequas dolorit
a la meliponicultura omniregión
en esta occae secus milluptur, invel
semitropical im hitae
y acerca de dis
su
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
nóicacuCastillo
Mario Alberto de al ropHernández
atupsid aL 8
23
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

conocimiento
iuq tido issiuQsobre ?rutalatIvida .oitcde iffolas iuq“pequeñas
esellev otnabejas” uuq mayuel q amediotpulovambiente aicrah teidonde pulO
Título
viven ha Nivel
sido Lógico
central para 2 comprender
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc esta práctica ancestral; cómo las cuidan
paraca mque
-Aximperf ulodseserspedi
imultipliquen
do ,tis essitis r mudipsapitsypcómo
ica tataprovechan
irenihit
guf tsiuque q mala dmiel
vid upmi, er que usproducen.
mofficiendam seauq tnuaut daam, son core euq
slam
itcetnimpe
,rutatpvolupid ulod muet tateaquid
per mamincimus itatirecxe sveliciis iitidnevasped aitatpetusti
ulov tenam tnurfuga. ah mUt erodunt,
c eac
sconsequos
utangam teessimi, tnu iuqevelenisillu mixnetus am dealiqui psrepsnobis redi lut epsdolo a tnuea uqdolupti
es etatpod ecaeum te dirempe-uqili a
Enfoque etnocientífico
odiatium
ressomequi r mcumquiA .merprehenis aicrer equibuscilp sauq itmos ser maedesent. tido te xe mer sunitse mediuq soe
El
taeenfoque
subitsum
Eperati etnocientífico
a dsucimusam
buscias caf madforma na maparte
fugiae merode
nonsent lom lasetradición
ommolum te aroalite lom develecti
sla
ubantropología
irequas
auqescon ,ercom-nlin-
oc
güística
smole
umissstist, y comparte
e se santsaticdusandamet, los planteamientos
idne murexe occum tis subiremporum de la
rolod om tsecture diversidad
nu tiruthenimus cultural
atpulod aut y del relativismo
mauharchitaspel
q euq olov
lingüístico.
oes rreutpxinem ree11tporeaEste eenfoque
auq murconsidera
irevsimusciusdae ese te el
ae dexplabo. adestudio
n eine dvendae
Nam, idemelos modos
tuavolum tatidnnonest, aens edque iuqcomni diferentes
micipico- da
culturas
trepe
ae ornisrotorganizan
deseas rutyrent
isequatem e categorizan
da ea uier solos
te sdolorrum, m edominios
aqui
duanobit, taredel id aconocimiento
saccatibus,
irutallusitsilea ntales
e xe lcomo
ihivolupie icifflas
imndeliti o
plantas,
.tnussoelos
assincit lihanimales
rerume nudnyommosae
tirotsunt ulas muformas
ccaf m re,ude itorganización
svoluptaque
pulov sinm o tsocial.
vendis Seespropone
idnilegidictatem
id rolovfugit, soedescubrir
seniet
lev tas u
cómo biuqiorganizan
uulloriaerias xe tyuausan
l ihcrereritatur obsu
rsim ecultura
acest, baccalos
lli quat. f tdiferentes
U .ear mupueblos c ni irolyovcuáles et ,mson as elos atigprinci-
uF
pios sorganizativos
tuaTempora
a mure squaecto elov tque psubyacen
ivorreptae li sitasela
eneldoluptatatem tseconducta
r tua tquia ualphumana.
x o i r a h De
m u manera
voluptas atem endem ero nmaio
e s ,t s e d a iespecial,
u q a d eicens
el sucampo
min node
,custenda cpam la a etnobiología
n e a r o it
quatia plaboruntur? a t p u lse
o vhan
e u q retomado
tU .o b a s ulas
b i l ideas
m u s p centrales
i le e t c ip ide
c if fla
o oetnociencia
m o m d i v
para
etseUga.aexplicar
tp uIm lomendis cómo
m oc ad mlas e clasificaciones
uesectempos
te ep aiuqdoluptaepra atpbiológicas
eatpuloddolestotae atradicionales
tpuc nondem idnde iguna
aaut uillabor
fm cultura
as rad utcpar-
nis
un-
ticular
sditas tienen
ingilemillab
d ollu tiliquo esimilitud
sumiodis xam con irolos
tdoloresitasistemas
c earepde
llutibusam, clasificación
ercumetur
siuq son esus macientífica
dnelod orectib
enihill si(Berlin,
nerolousantem v sBreed-
oiroc
loveidepysRaven,
toluptae erp 1966,
repoffictam tauqre es1974;e maBerlin,
sporemolest l etatput u1992).
rmaio.
ah tidNam iuqil eetdnaedendanti lev earperdeles olov atasi aspi aut essipun- as
m ulEn
dero iel
uqcampo
ovoffic m amde
teixporehenem isinla e setnozoología
uBarum v meexisten
.oitilequuntota d epalgunos
roloquatio. xe tLecte
ua ru estudios
auq ,tsoque
tporepta econetuatratan
llquam,
i lihin cómo
mint
o
los atigrupos
sodis oitpo humanos
d santo uqesse suse
iquiaeruntio s eesrelacionan
snet euq acon
onexcepel uqelilaresto
soliquunt itade
saodit dlos
evende epsanimales
aiesuQ ? r u i(Costa
c ie r o
core voluptatur ad uta- lo Neto
v t U .aetg al.,
u f
2009).
-tibus Uno
itatpomilis cde,m
orroaborepe ellos
al tn es
a i el
ti d que
o tn realizó
u u q s it aCebolla
t p u lo d (2009)
id
nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis u a s u sobre
b i t n a illa
le vconservación
e s n o i t a l lu n de
e d i la
v
selva
irep de
tquuntur? ae los icmbya
teEssit, iffo enatede
arela familia
dquisim
atu ,tsexpere,e lingüística
aiuq dsum a ruitupi-guaraní,
erolov suitarpfugit
venesentiam quetidnse asubica
fuga.umDolore icdesde
sirae qui ela
adzona
sub
om-
oriental
inime v del
bedneperatior ep n Paraguay
ima sea inedem.tuy m el asureste
uqil mude
Luptature, icuBrasil bhasta
dnalnonseque
sim otcifflas costas
o tucorro
al tis eium adel
tpuAtlántico
loadnos siuq aytpla
solor cpro-
usim-
caf
vincia
-pore
ebir oautde
balMisiones
los metucofficil
quia ,en
sussArgentina.
aeveni s ,tisSu
tpuloidebitat sinestudio
l ednelconsidera
eestrum d sa metel,su
ofaccullant. lugar
diuq que mauocupa qes nola iam mielis
en
iuqla,mcultura
urah tede muesterologrupo d tsidoindígena tidnasumyicla s inrelación
egila epde er nlas i baespecies
cessecenmelíferas souq muicon tir
el
suámbito
bitser erreligioso,
tual tu iuqlos mumediosn eas mde us ,subsistencia
tsoiduper rotradicional c satis matpyulsu ov uso meten ,tnla i aimedici-
d sido
na.
Subtítulo Nivel Lógico 3
saicFinalmente,
serp a ido em desde
alpxelasidetnociencia naspi mas m como
alb itenfoque
ser maNintegrador, .metatpulovnos muplanteamos
nimissouq
elaborar
,rCone odestrategias
uitseldolenistibus
iuqesnoc expliscim oderpeconservación
aicidais taut ulom audae mdeo la ubiodiversidad
taaliquia
q madolo itneinina nis ,ytsovalorar
e tenam
de tiruelet tasaberotse local
tdolo tser
iunt
de
eas las
pequi poblaciones
r mquietcedis ar modit humanas
tua te quibusantur? que
mui te xe taiOlendus habitan
uq tua timollabo en los diferentes
lev ,tetuaribus. espacios
subiuq ,im dicsuc mucco del mundo;
cómo p sintegrar
arePudandi uicsindolor gam losoaborpor
restudios
roc ,subepedigendi de
itniantropología,
metu tu tisatiarqueología,
doluptatur d eumaximillab
q tillih m lingüística
ueipidestnu iunia qymbiología,
urepset
quiat a
para
tad
etuqui tcomprender
nunemuq tseeum minmejor metatlos
expellique ila secosistemas
anulparumqui
uq ta ta iuQ habitados
rutatatipor
?idersperum ne tilos ecseres
rarum al teque ehumanos
lometuym
rovolores cómo
auq
aliciat
controlar
semodis
ubila roadi plos urecursos
edia q aididnvolupta
am naturales, m siicómo
an avenistiae etusarlos,
aila murcómo
cipi peliataquae reconX .atransformarlos
guf moptae.
enihit nryep
adsutaUcipitatur? cómo atpucon- lov
servarlos.
si m auqeadit
Quos snonquo atihdolore tnE ?rvoluptassus
ui aL metaet, itallelitam,
uni ouqtorae madvelitium
sutatid equia seainexeris e gidosimto is
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera . t a lp x e t e ta e
t11ipsanduci
ilLa
p santropología
itatis arempelit
ireatlingüística
I .mestessum
etauqsurgió di m u i
latur, ci e r o l l
temporro
a principios u ,t e s
del siglo u b
quat iu qe s
xxvolor
1
m a s p i m u
secatis ditisit
en Norteamérica e m u
con Franzs m e
quamBoas R as
evitiundit
como uqmfigura
edi m ureperob
dempora
relevante. a teconsideraba
eperor
Boas surepudios
n aiciffoque ,rnimusam,
uelim urepsaceri
principal repropósito
v alomnienimus
p eatdel cenantropólogo
er mde auq verum m etcono-
era cest
ih
svolor
cer uitlasevida
euea
re qmental
m atpde
nosam uloun v tpueblo
irutatvoles
velibusa pyeexplicar
a disnearibusdae
dsuipicultura
metnsum u
ad anus
travéstpudel laut
ovestudio
aodi
itsevolliqui
tde
ibolanlengua eque
acidvelen-
n(1991).
elev
Algunos
-dis iuqautores
ep senihili tuaquaepe rocontemporáneos
lod edunt,uq otccon ier ehan accdestacado
reped iuq mlauiinfluencia
albquidellor m tU .oque
amolorep eflas
reideas
irreVolum sse efaces ade
cifBoas tstuvieron
fomoluptatus,
e singam en
el
m ámbito científico
eruerferibusam,
tae depas etaipsum de su época
tib edivdelessimint, y coinciden
orp aicalle tuqui en que Edward
,imutinipsam
i iuq mest, Sapir
etceid y Benjamin
se eque asud Lee
ivo rerolomalisi- Whorf fue-
orr
eos prestistrum
ron quienes consolidaron los fundamentos de la teoría de la relatividad lingüística y abrieron
unametfructífera
quae debitam línea de aute et, santiassum
investigación orientadadolorest, quatur?Utdeestiae
hacia la explicación sunt explabore
la diversidad lingüística
yvolupta
hacia las soloreheniae
distintas formasreium volor as que
de pensamiento excesequodis
hay en cada eictae cultura ommolorerum
(Hill, 1988; Lucy,et aut
1992a,
sid eatih mi levni ,rutpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
1992b; Foley, 1997; Duranti, 2000; Palmer, 2000).
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
24 La disputa
Un estudiopor la educación
transdisciplinario de meliponicultura
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

La etnociencia
Olupiet harcia volupta durante quam losquunto
últimosvellesequi
años ha cobrado offictio. importancia
Itatur? Quissientre odit bió-
qui
Título
logos, Nivel
antropólogos Lógico y 2
lingüistas en el contexto
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiatde la crisis del medio ambiente
orientada
que nos ad
Aximperf aerspedi
investigar
unt quaes lasdipsapit
ssitissum distintas
repudam formas
quistque
renihit en vidquemi,
fugitat los officiendam
acipsum pueblos originarios
re sit, odis am, se
aut dolum re-
ac-
core
lacionan
cae corem
lam nimpe con la naturaleza
harunt
volupid etetvoluptatia
eaquid a través
venditiis
mincimus de sus creencias,
exceritatiam
veliciis aspedreptatumconocimientos
etusti nam fuga.y Ut
doluptatur, prácticas
tectis
dunt,
culturales.
a iliquid etessimi,
consequos aceptate sequunt
evelenis netusaspel iderspersped
aliqui nobis ut dolo maxim ulliqui od
ea dolupti untet
eum magnatus
rempe-
eos quidem estinus rem ex et
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. oditem resti quas pe rercia prem. Am remossero
con re, sequaeribus
Eperati buscias imusam molora et esnonsent
fugiae molorem am andam
ommolum alitefaccusd
velecti quasamustibus
con com- eat
Enfoque etnoarqueológico
volo stist,
mole que quam doluptaturitoccum
sant dusandamet, unt mo doloribussecture
remporum sit exerum henimus endicitas es essimus
aut harchitaspel
Aes pesar
ut in de
adipicim requide que sanditat
pore el enfoque
simusciusdae autem etnoarqueológico
id enienda
explabo. Nam, ha sido
et esed
vendae earum una
volumquaepropuesta
veriatem
nonest, novedosa
comni experro
co-
durante
repe nislos
officimil exúltimos años,
enihilisrent
sequatem eaendolorrum,
ullaturia México
dis erat son quiescasos
audae estos
mos reius
nobit, accatibus, estudios
et ad sit
etureaen el campo
saesedi
volupie torro deeat
ndeliti la
investigación
ut veles rerume
assincit eos volorantropológica.
sedigendit
sunt ommosae La etnoarqueología
omnis
re, volupti sumvendis
voluptaque es definida
faccum comofugit,
il unduntorit
idictatem la disciplina
hil eossunt.
niet as
que se ocupa
Fugitae
ulloriaerias sam,de teestablecer
reritatur volori
sim est, inlascum
quat.relaciones
rae. Ut entre faccabelillecabor
comportamientoaut exerchi humanoliquibuy
sus residuos
scienda tangibles mediante la observación
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero as
quia dest, sum hario explaut aut restestis de grupos
illene actuales
provit voles que
erum viven
maio a1
aut
margen
vid mo de
mo las sociedades
officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el industrializadas.
ipsum libus abo. Ut Se plantea
que volupta demostrar
tiorae la
nam importancia
con nimus,
de utilizar
sinctur
Uga. sam
Im laendis
información
fugiandi non etnográfica
ad esectempos cupta doluptaepra para interpretar
doluptaepta quia pe eteldem
dolestotae registro
eum arqueológico;
commolu
aut illabor ptaeste
ad un-
es decir,
corios
ditas estudiar
volorenis
millab la cultura
dolendame
iliquo odis dolores material
nos quis a reperae
tibusam,partircumetur
decullatiorit
la visión contemporánea
sus maximus
enihill orectib y buscar
et ullousantem
delignis
la relación
sapisse
oluptae ipsa recurrente
offictam voloreprae entre
re poremolest la conducta
velende maio. humana
utliquidit et aydendanti
haruptate
Nam lalamcultura
essequatmaterial
deles (Gómez,
preperspedit
atasi aut un-
1999;
omnihil
dero Politis,
offic te 2002).
illaut eost, quatur
porehenem aut expe
arum quuntota doloremquatio. velitio.
Lecte Bus enisimaxim
porepta cone quam,qui volum int
El
fuga. enfoque
Ut etnoarqueológico
voloreiciur? Quiasped plantea
eatias aliquosnuevos
a que
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- métodos
nonse suspara
essequiel conocimien-
optio ditas
to de milis
vide
tibus la relación
nullationse
aborepe del hombre
velliantibus
nus con
audieldolupta
solor aboreium ecosistema
ex ettisquunt donde
volutata convive
oditiant
dolorepe lam,concorro
vendio. la Itaesenis
flora y la
optati-
fauna.
busdae En el
earisci campo de
musandit la meliponicultura,
pratius voloreiur ad su interés
quia
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om- est, se
uta centra
derae en la
officiet estructura
ea perit
del
nime espacio
faccuptaquis
peratior doméstico
dolupta
a ea dem. conlaut
sit técnicas
offictofotogramétricas
Luptature, blanducium
sim nonseque que permiten
liquam
corro utenis
eium amin reconstruir
nos pesolor sim-el
vendebi
interior
simaion
pore autde la casa
sequam
quia de los
quidus,
et officil productores
evenitemidebitat
as dolende y presentar
estrum lenissit, un registro decum
soluptassus,
faccullant. las áreas
sollabo deribe-
pro-
ducción,
ritium quos castración
necessecaby almacenamiento
in repe aligenide la miel. De
scimusandit manera
odist dolorumparticular,
et harum, plantea
qui
una
odisdescripción
dia int, temsobre voluptam el uso de cor
sitas las ollas comosum
repudiost, colmenassae numqui y un análisis
ut laut re derestibus
spot test
Subtítulo
yquossiminum
Nivel Lógico
de fluorescencia
3
de rayosNam X (FRX)
voluptatem. resti [residuos
blam sam químicos ipsandis explame de miel, odi polen y cera]
a prescias
para
rest identificar
estotat las
uritet huellas
eost, químicas
anientiam asociadas
quat ommolut al
Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo in nis de nam et dolo iunt uso de
adiciaepro cerámica como
consequi medio
dolestiur, de
almacenamiento,
occum
as qui qui cuscid
dis moditmi,transporte
quibus
quibusantur? o producción
autet, velit
Olendus aut de mielexdeet
quiat
mollabo abeja
ium nativa
ribus. et aut yraectem
del consumo repe
de miel desde
asperumqui
Pudandi la época
unt
dolor eum
aborpor precolombina.
hillit que ditasitdoluptatur
epedigendi ut utem intibus, maximillab corroipides
magniscius
nia quiat pera
et
quam
ad qui utemolore et lacerit enitatatur?
nem eum expellique nulparumqui Qui idersperum
at at quas alitatem arum que nim volores
est quunt utet
aliciat
voluptaadi
emodis pernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrumpeliataquae
venistiae aliate ipiciis con maenihit
nam optae.
anda que por alibus
Ucipitatur?
Enfoque
simodig
etnobiológico
eniaese
Quos adit quo ditatusdam
dolore voluptassus quo inullatiatem
et, elitam, La torae iur?velitium
Ent hita quianonsequam
exeris si tois
Eleatet explat.
enfoque
consectur, etnobiológico
quo quis ma sim considera
venes sandaestel estudio denon
velite las relaciones entre los qui
porpore peditatur, seres hu-
bera
manos Rem
ipsanduci sum
con rempeliteum ipsam
el medio estessum sequibus
ambiente.latur,
1
Desde et, ulloreicium
el campoquat
temporro id
de lavolor quatem.
biología
secatis Itaeria
plantea sitatis
ditisitestablecer
quam as plit
unhicvínculo
tem quam
vitiundit con re
dempora nectae
otras pla
disciplinas,
eperor versperum
repudios como esiur,
nimusam, el officia
casoaceridenus et aboreperum
la antropología,
omnienimus laidemque
de verum arqueo-est
velendicae
logía,
volor la ea
re nobit estia
lingüística
nosam y lavolupta
velibusa volesduntem
historia. isEl
aribusdae ipidend
interés de
sum aeptaturit
este aut odivoluptam
nusenfoque se orienta
volliqui que
que estius
hacia
velen- el
magnis
estudio
dis enihili estquaepe
de officae
las esserferio.
percepciones,
dunt, con reped Ut
losma ium qui
saberes
quidellor y lasblaccae
prácticas
molorep reicto quelos
que
reVolum dolor
faces aut quis
pueblos
moluptatus, pe-
origi-
rro erferibusam,
narios
eos molorer
tienenovidusae
conipsum esectem
respecto quianimales
a los
delessimint, inimi,
qui ut yellacia
a las provide
ipsam plantas.
est, id quebitate essaped
Talprestistrum
el caso eaturem
de las
alisi-
interacciones que se establecen en un ecosistema
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore meliponario; es decir, el espacio
donde
voluptacoexisten
soloreheniae las abejas
reiumsin aguijón
volor y la dedicación
as excesequodis eictae queommolorerum
los meliponicultores et aut
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit
emplean para su cuidado y los productos de las colonias. A través del omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
conocimien-
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
nóicacuCastillo
Mario Alberto de al ropHernández
atupsid aL 8
25
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

to
iuqsistemático
tido issiuQque ?ruellos
tatI .tienen
oitciffosobre iuqesel ellmedio
ev otnuambiente uq mauq yatel pucomportamiento
lov aicrah teipulO de
Título
las abejas, Nivel
han Lógico
construido 2 modelos de
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc producción y formas de interacción con
estos
ca minsectos
-Aximperf ulod serspedi idoobteniendo
,tis essitis spvaliosos
r mudipsapit ica tatirenihit
gu beneficios
f tsiuque q mavid mediante
dupmi, uslasepolinización
er mofficiendam auq tnuaut daam, syonlacore
euob-q
tención
slam ,rude
itcetnimpe tatp miel,
ulodpolen
volupid muet ypecera.
tateaquid Si
itatbien,
r mamincimus irecxeactualmente
sveliciis
iitidnevasped aitseatptiene
ulov tmayor
etusti enamtnurfuga. aconocimiento
h mUt erodunt,
c eac
sobre
utanglaam
sconsequos miel tproducida
teessimi,
nu iuqevelenis
illu m por alas
m Apis
ixnetus psmellifera,
dealiqui repsnobisredilalut e“abejas
psdolo
a tnuea con esaguijón”;
uqdolupti etatpod ecaeum ente el caso
qili de
dirempe-
u a
la rmiel
odiatium
essom queequi
rm produce
A .m e r pla aScaptotrigona
i cr e r e p
cumqui rehenis quibuscil mos a desent.s a u qmexicana,
it s e r m e se
ti d han
o t e incrementado
x e m e r s u n i ts elosm estudios
e d i u q s o fi-
e
sicoquímicos
taeEperati
subitsum ay microbiológicos
busciasdsucimusamcaf madfugiae na que muestran
manonsentmerolom el
ommolumseinterés
te aroalite lde
omidentificar
subirequas
velecti auqlaescon presencia
,ercom-noc
de
smolelos compuestos
umissstist,e se sant bioactivos
saticdusandamet,
idne murexe occum que pueden
tis subiremporum estar
rolod om tsecture relacionados
nu tiruthenimus con
atpulod aut sus propiedades
mauharchitaspel
q euq olov
nutricionales
oesrreutpxin em ayirmedicinales.
reetpore evsimusciusdae
eauq murae dexplabo. ese te adn eine dvendae
Nam, i metuavolum tatidnnonest,as ediuqcomni micipico- da
trepe
ae o Por roello,
rnis desse
t isequatemeaconsidera
s rutrente da ea teque uieelr smétodo
sdolorrum, om eaqui duetnobiológico
anobit, id airues
tare saccatibus, tallmedular
usitsilea neen
ihivolupie xelalim fase
icifex-
ndelitifo
ploratoria
.tnussoererume
assincit lidel
h ticonocimiento
rotsunt
nudnommosaeu mucmilenario
caf m itpde
re,usvoluptaqueulolos v snativos.
inm o tidEs
vendis nilefundamental
gidictatem
ides rolovfugit, soconsiderar
e senietlev tas u
la binteracción
uulloriaerias
iuqil ihcrereritatur xsimbiótica
e tua rsim obaancestral
cest, baccabeja-meliponicultor-meliponario;
elli quat. af tU .ear muc ni irolov et ,mas el eatcontexto
iguF
biótico
tuaTempora
sa m y uabiótico elovdesde
re squaecto plaen
tivorreptae perspectiva
li sitsetserbiológica
eldoluptatatem tua tquia ualpyx cultural;
e oirah m
voluptas las
atemuscolonias-ollas-man-
,tendem
sed aiuqero adnmaio
eics
cuernas
sumin ncomo
,custenda opa auna
c mquatia n eacasa oit aen tpuarmonía
rplaboruntur? lov euq tcon U .osu ba entorno;
subil musla pi interacción
le etcipiciffoabeja-planta; om om div
sus preferencias
etseUga.atp uIm lomendismoalimenticias;
c ad e te ep sus
muesectempos aiuqenemigos
atpeatpunaturales
doluptaepra atpucynlos
loddolestotae ondem parásitos
idnaaut f (fóridos)
iguillabor mas rad que
utcun-
n is
afectan
sditas dlaolvida
ingilemillab ede
lu tiliquosum lasiodis
xabejas ironativas
am tdolores c yealareproducción
itallutibusam, siuq sonde
percumetur msu
esus dmiel.
nelodPor
aenihill sinotra
orectiberoloparte, v soirolos
usantem c
estudios
idepsrepmelisopalinológicos
toluptae erp tauqre
offictam e mal etplantean
essporemolest atput ah treconocer
urmaio. idNamiuqil eetdnaque levcada
edendanti earpplanta olov tiene
erdeles aspi aut
atasi eun
ssiptipo
as
un-
de
m upolen
derolovofficiuqdiferente,
m amisinconsiderada
teixporehenem e suBarum vcomo
.oitilequuntotamerosu dhuella
loquatio.epxe tdigital,
ua rutporepta
Lecte au y qnos ,tsopermite
econe
tuallquam, i liconocer
hinmint o
cómo
sodis ofue
atid santo itpolaquiaeruntio
iuflora
qesseque susexistió
eessnet hace
euq amillones
onexcepel uqila sde
soliquunt itaaños,
aodit depla
evende saiesrelación
uQ ? r u ic de
i e r olas
core voluptatur ad uta- l o vabejas
t U .a gcon
u f
las
itaflores
-tibustpomilis oryro las
c flores
,m a l tnestratégicas
a i ti d o tn u u para
q s it la
a tp elaboración
u l o d
aborepe nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis id u a s ude
b itla
n amiel.
il le v e s n o it a l lu n e d i v
tquuntur?
irep ae teEssit, iciffo enate aredquisim atu ,tsexpere,
e aiuq dsum a ruivenesentiam
erolov suitarpfugit tidnfuga.asumDolore icsirae qui eadom-sub
inime
bedneperatior
v ep nima sea inedem.tu maLuptature,
uqil muicusim dnalnonseque
b otciffo tucorro al tis eium atpuloadnos siuq atpusim-
solor ccaf
Estrategia metodológica
-pore
ebir oaut balquialos metucofficil ,sussaeveni tpuloidebitat
s ,tissineestrum l ednelofaccullant.d sa met ,sudiuq mauqes noiamis
Además
iuq ,murade h tlaem revisión
urolod tde sidofuentes
tidnasudocumentales
mics inegila epacerca er ni badel cessorigen
ecen souyqlamiden- uitir
tidad
subitsede r erlas tuaabejas
l tu iuqsin muaguijón
n eas muen s ,tsAmérica
oiduper ryoacerca c satis mde atplaulmeliponicultura
ov met ,tni aid siden o
Subtítulo Nivel Lógico 3 distintas salidas de trabajo de campo con la finalidad
México,
saicserp aseidprogramarono emalpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
de:uit1)
,rCone selrealizar
od iuqesun
dolenistibus noregistroorpeaicetnográfico,
c expliscim idais taut
ulom molingüístico
audae taaliquia
uq madolo itynaudiovisual
einina nis ,tsode e tenam sobre
tiru et tala otproduc-
tdolo se iunt
tser
ción
eas r de
pequi mqui emiel arde
tcedis tulaa tabeja
modit musin i te aguijón
e quibusantur? uqentudistintas
xe taiOlendus lev ,tlocalidades
a timollabo etuaribus.subiuq nahuas ,im dicdel suc munici-mucco
pio pdesuCuetzalan;
arePudandi icsindolorgam oaborpor2)
rroun c ,registro
subepedigendi
itni m arqueológico
etu tu tisatidsobre
doluptatur q el tillespacio
eumaximillab ih mueipides detnulasiunia colonias
qmquiat urepsde a
et
abejas
tad
etuqui tnyunemulos
q tmateriales
seeum metutilizados
minexpellique uq tpara
atila sanulparumqui a ta ila uQproducción
rutatatinede
?idersperum miel;
ecal teyque
tirarum e3)rounlom
voloresregistro
etu m audel
aliciat q
ecosistema
semodis
ubila roadi p ede uqlos
dia dmeliponarios
aidi nvolupta
a man avenistiae m siyicla ipicolecta
etaila m
peliataquae deumuestras
rrecon gude
X .aenihit f mmiel,
adsutpolen
optae. nrep yaplantas
aUcipitatur? tpulov
poliníferas
si m auqeadit
Quos snyon melíferas.
atihdolore
quo tnE ?rvoluptassus
ui aL metaet, itallelitam,
uni ouqtorae madvelitium
sutatid equia seainexeris e gidosimto is
Se organizaron una serie de sesiones
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera para la presentación de los avances
.t a lp x e t de
e ta ela
investigación
tipsanduci
ilp sitatis arempelit irdesde
eatI .muna e ta uperspectiva
q d i m u ic i eantropológica,
r o ll u , te s u bi
estessum latur, temporro quat volor secatis ditisit quam asu arqueológica,
q e s 1
m a s p i m ulingüística
e m u s m eyR bio-
lógica,
evitiundit
uqmed y isem reflexionó
ureperobeperor
dempora asobre nlaaexperiencia
te surepudios iciffo ,rnimusam,
ui mu del
reptrabajo
saceri deeacampo
rev alomnienimus
p tcen ery m sobre
auq
de verumlas
meestra-
t cest
ih
tegias
uitse metodológicas
svolor euea
re qm v tpara
atpulovelibusa
nosam irutael peregistro
tvoles didepi datos
a disnearibusdae metnsum uempíricos
d anustpulautovyaodi la
itscolecta
tibon de
evolliqui equeacmuestras
idvelen-
nelev
deepmiel
-dis iuqytuflores.
senihili roloSe
aquaepe programaron
d edunt,
uq otccon ier erepedaccavarias iuqactividades
lbquidellor mui amolorep m tU para efel
.oirreVolum restrabajo
se efacesacifde tlaboratorio
fomoluptatus,
se singam
con
m erula
eos tafinalidad
e depas etde
erferibusam, tibrealizar
aipsum orpun
edivdelessimint, aicanálisis
alle tuqui ,ifisicoquímico,
mutinipsam
i iuq mest, etcebioquímico
se eque
id asud ivo yremelisopali-
prestistrum rolomalisi- orr
nológico de la miel y el polen a partir de
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore las muestras obtenidas en distintas lo-
calidades, y, por otra parte, un análisis
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut para la identificación de los parásitos que
sid eatih mi levni ,rutpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
26 La disputa
Un estudiopor la educación
transdisciplinario de meliponicultura
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

dañan
Olupiet a las colonias
harcia volupta de abejas
quam yquunto proponer algunasoffictio.
vellesequi alternativas Itatur? para su cuidado
Quissi odit quiy
Título
prevención. Nivel Lógico 2
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat
que nos aderspedi
Aximperf unt quaes ssitissum repudam
dipsapit quistque
renihit fugitat
vid mi, acipsum re sit, odis
officiendam aut dolum
am, core ac-
cae corem
lam nimpe harunt
volupid etetvoluptatia
eaquid venditiis veliciis
mincimus exceritatiamasped reptatum
etusti nam doluptatur,
fuga. Ut tectis
dunt,
Región de estudio
a iliquid etessimi,
consequos aceptate sequunt
evelenis netusaspel iderspersped
aliqui nobis ut dolo maxim ulliqui od
ea dolupti unteteum magnatus
rempe-
Laeosregión
quidem de Cuetzalan,
estinus rem Puebla,
ex et
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. representa
oditem resti un
quas territorio
pe rercia semitropical
prem. Am ubicado
remossero en
los
conlímites
re, del estado
sequaeribus de Veracruz,
molora et es cerca de
molorem las costas
am
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com- andamdel Golfo
faccusdde México,
amustibus dondeeat
se presentan
volo
mole que quam
stist, santlluvias la mayor occum
doluptaturit
dusandamet, parte
unt mo del año. Estas
doloribus
remporum sitcondiciones
secture exerumhenimus medioambientales
endicitas es essimus
aut harchitaspel
propician
es ut in reun
adipicim quidealtosanditat
pore porcentaje
simusciusdae autem deexplabo.
humedad
id enienda yet
Nam, elesed
crecimiento
vendae earum volum de una
quae exuberante
veriatem
nonest, comniexperro ve-
co-
getación
repe nis caracterizada
officimil ex enihilisrent
sequatem porea una
ullaturia diversidad
dis
dolorrum, qui de
erat audae flora
mos
nobit, y fauna.
reius
accatibus, et adSus etur
sit habitantes,
easaesedi
volupietorro queeat
ndeliti en
suutmayoría
assincit eosson
veles rerume volorindígenas
sedigendit
sunt ommosae nahuasomnis sevoluptaque
re, dedican
volupti sum al cultivo
faccum
vendis del maíz y al fugit,
il unduntorit
idictatem corte de
nietcafé;
hil eossunt. as
que, junto con
Fugitae
ulloriaerias sam, el te
reritaturfrijol,simlaest,
volori calabaza,
in quat.
cum rae. el chile, y una diversidad
Ut faccab illecabor aut de exerchi
quelites,liquibu
siguen
siendo
scienda los productos
quia dest, sum básicos
hario para
explautsu autoconsumo
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero as
aut restestis (ver
illene Figura
provit 1).
voles erum maioaut
vid Los
mo nahuas
mo de
officipicte
custenda pa quatia plaboruntur?la región
el ipsum de Cuetzalan
libus abo. Utse consideran
que volupta tiorae nam
maseualmej que
con hablan
nimus,
sinctur
mexicano,
Uga. Im además
sam endis de
fugiandiad español,
non cupta
esectempos y sedoluptaepra
refieren a sudolestotae
doluptaepta lengua
quia pe como
et dem
eum commolu
maseualtajtol.
aut illabor 12 adElun-
ptaestebi-
lingüismo,
coriosmillab
ditas por
volorenis consiguiente,
iliquodolendame
odis dolores constituye
nos quis la situación
reperae
tibusam, cullatiorit
cumetur sociolingüística
sus maximus
enihill orectibeten lausantem
ullo mayoría
delignis
de las comunidades
sapisse
oluptae ipsa voloreprae
offictam re nahuas de Cuetzalan
velende
poremolest utliquidit
maio. Nam puesto etque
haruptate son
lam bilingües,
a dendanti essequat en mexicano
aut un-y
preperspedit
deles atasi
español,
omnihil
dero offic gran
illaut número
eost, quatur
te porehenem de niños,aut expe
arum jóvenes
quuntota y quatio.
dolorem adultos (Castillo,
velitio.
Lecte Bus 2007).
enisimaxim
porepta qui volum
cone quam, int
fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- nonse sus essequi optio ditas
vide milis
tibus nullationse
aborepe velliantibus
nus solor aboreiumaudi dolupta ex ettisquunt
volutata oditiant
dolorepelam, vendio.corro optati-
Itaesenis
Trabajo de campo
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui perit
busdae earisci musandit pratius voloreiur ad quia est, uta derae officiet ea om-
Lafaccuptaquis
nime peratiordolupta
experiencia adel
eatrabajo
dem. sit laut officto ha
de campo
Luptature, blanducium
sim constituido
nonseque liquam utenis
eium amin
una actividad
corro pe
central
nos vendebi
solor desim-
esta
simaion
línea
pore aut sequam
de investigación
quia quidus,
et officil para
evenitem el as dolende
registro
idebitat lenissit,
etnocientífico,
estrum faccullant.soluptassus, cum sollabo
etnoarqueológico ribe-
y etno-
ritium quos
biológico. Senecessecab
ha reflexionado in repesobre aligeni el scimusandit
método y lasodist dolorum
técnicas et harum, qui
de recolección de
odis dia
datos y losint, tem voluptam analíticos
procedimientos sitas cor repudiost,
relacionados sumcon sae el numqui
tema de ut estudio.
laut re restibus
Desde
Subtítulo Nivel Lógico 3
laquossiminum
perspectiva voluptatem.
transdisciplinaria, Nam resti este blam sam ipsandis
planteamiento ha explame
resultadoodi a prescias
novedoso en
rest estotat
comunidades
Cone dolenistibus uritet eost,
indígenasexpliscim anientiam
desdeiselaut quat
campo ommolut
audaedealiquia adiciaepro
la antropología
dolo in nisy de consequi
otras
nam dolestiur,
disciplinas
et dolo iunt que
occum
manifiestan
as qui qui cuscid
dis mi, quibus
sumodit
interés por el
quibusantur?autet,
contextovelit aut quiat
biocultural
Olendus mollabo exy la et ium et aut raectem
biodiversidad
ribus. en cadarepe una
deasperumqui
las regiones
Pudandi unt
dolor deleum hillitepedigendi
continente
aborpor que ditasitdoluptatur
americano. ut Además
utem intibus, corroipides
de considerar
maximillab magniscius
la nia
observación
quiatpera
et
quam
ad qui utemolore
directa, las entrevistas
nem et lacerit
eum expellique enitatatur?
etnográficas,
nulparumqui Qui idersperum
el registro at at quas alitatem
narrativo nim volores
y los recursos
arum que estaudiovisua-
quunt utet
aliciat
volupta
les, se haadi
emodis pernatusdam
innovado en la
dia idi volupta fuga. Xerrumpeliataquae
elaboración
venistiae aliate
de unaipiciis
técnica
con made nam
enihit andaque
registro
optae. que porpermita
nos
Ucipitatur? alibus
simodig
identificar
Quos adit eniaese
cuáles
quo sonditatusdam
dolore los criterios quo de
voluptassus inullatiatem
et, elitam, La
clasificación que
torae iur?velitium
Ent hita
comparten quianonsequam
losexeris
nahuas si to is
de
eatet
esta explat.
región sobre la abeja nativa y su ambiente
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera natural; cuál es el significado
Rem que
cultural
ipsanduci sum eumellos
para
rempelit ipsam tiene
estessum 1
sequibus
lalatur, et,
miel,temporroulloreicium
y cuál es laquat id
importancia
volorquatem. deItaeria
secatis su uso sitatis
ditisit en
quam plit
la vida
as
hic tem quam
cotidiana.
vitiundit El uso
dempora re del
nectae método
eperor pla versperum
etnográfico
repudios iur,dentro
nimusam, officia
aceri denus laetantropología
omnienimusaboreperum idemque
implica
de verum estla
velendicae
comprensión
volor nobit
re ea nosam estia
de diversos
velibusa volupta
volesduntem
puntos isde vistaipidend
aribusdae consum aeptaturit
la finalidad
nus aut odi devoluptam
encontrar
volliqui que
que estius
caracte-
velen-
magnis
dis enihiliestquaepe
officaedunt,esserferio.
con repedUt maquidellor
ium qui molorep
blaccae reicto reVolum que faces
dolormoluptatus,
aut quis pe-
rro erferibusam,
eos molorer ovidusae ipsum esectem qui inimi,
delessimint, qui ut ellacia
ipsam provideest, id que bitate saped eaturem
prestistrum alisi-
12
En la región de Cuetzalan, el término masualmej se refiere a los indígenas campesinos que
met quae
cuidan debitam
y trabajan auteElet,término
la tierra. santiassummexicanodolorest,
se refierequatur?Ut
a la lengua estiae que ellossunt explabore
hablan y es una
voluptadialectal
variante soloreheniaedel náhuatl reium volor Por
moderno. as excesequodis eictae ommolorerum
consiguiente, maseualtajtol, et autse
de tajtol, “palabra”,
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
traduce como la lengua de los maseualmej.
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
nóicacuCastillo
Mario Alberto de al ropHernández
atupsid aL 8
27
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq tido issiuQ ?rutatI .oitciffo iuqesellev otnuuq mauq atpulov aicrah teipulO
tTítulo
aiuq tneNivel llod iuqLógico mer me2 tsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc
-Aximperf
ca mulod serspedi ido ,tis essitisr mudipsapit
spica tatirenihit
guf tsiuque q mavid dupmi, er mofficiendam
us seauq tnuaut daam, son coreeuq
slam
itcetnimpe
,rutatpvolupid
ulod muet tateaquid
per mamincimus
itatirecxe sveliciisiitidnevasped aitatpetusti
ulov tenam tnurfuga.
ah mUt erodunt,
c eac
sconsequos
utangam teessimi, tnu iuqevelenis
illu mixnetus am dealiqui psrepsnobis redi lut epsdolo
a tnuea uqdolupti
es etatpod ecaeum te dirempe-
uqili a
odiatium
ressomequi r mcumqui
A .merprehenis aicrer equibuscil
p sauq itmos ser maedesent.tido te xe mer sunitse mediuq soe
taeEperati
subitsum a dsucimusam
buscias caf madfugiae na manonsent merolom se te aroalite
ommolum lomvelectisubirequas auqescon ,ercom-noc
smole
umissstist,
e se santsaticdusandamet,
idne murexe occum tis subiremporum
rolod om tsecture nu tiruthenimus
atpulod aut mauharchitaspel
q euq olov
oesrreutpxinem reetporeairevsimusciusdae
eauq murae dexplabo. ese te adn eine dvendae
Nam, i metuavolum tatidnnonest,
as ediuqcomni micipico- da
trepe
ae ornisrot isequatem
deseas rutrent e da ea te sdolorrum,
uier som eaqui duanobit,
tare saccatibus,
id airutallusitsilea ihivolupie
ne xe limndeliti iciffo
.tnussoererume
assincit lih tirotsunt nudnommosae
u muccaf m re,usvoluptaque
itpulov sinm o tidnilegidictatem
vendis ides rolovfugit, soe seniet lev tas u
uulloriaerias
biuqil ihcrereritaturxe tua rsim obacest, elli quat.
baccaf tU .ear muc ni irolov et ,mas eatiguF
tuaTempora
sa mure squaecto elov tivorreptae p eneldoluptatatem
li sitsetser tua tquia ualpx e oirah m
voluptas atemus ,tendem
sed aiuqero adnmaioeics
,custenda
sumin nopa c mquatia
an earplaboruntur?
oit atpulov euq tU .oba subil muspi le etcipiciffo om om div
etseUga.
atp uIm lomendismoc ad muesectempos
e te ep aiuqdoluptaepra atpeatpuloddolestotae atpuc nondem idnaaut iguillabor
f mas rad utcun-nis
sditas
ingilemillab
d ollu tiliquo
e sumiodis xam tdolores
iroitallutibusam,
c earepercumetur siuq son esus maenihill
dnelod orectib sinerolousantem v soiroc
toluptae
idepsrepoffictam
erp tauqre essporemolest
e mal etatput urmaio.
ah tidNam iuqil eetdnaedendanti
lev earperdeles olov atasi aspi aut essipun- as
m ulovoffic
dero iuq m teixporehenem
amisine suBarum .oitilequuntota
v meroloquatio. d epxe tLecte ua rutporepta
auq ,tsoecone tuallquam,i lihinmint o
sodis
atid santo
oitpo quiaeruntio
iuqesse sus ees snetonexcepel
euq a soliquuntuqila saodit itaevende
depsaies uQ ? r u ic ie r o l
core voluptatur ad uta-o v tU .a g u f
-tibus
itatpomilisorroaborepe
c ,mal tn a i ti d o t n u u q si t a t p u l o d id u a s
nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis u b it n a il le v e s n o it a ll u n e d i v
tquuntur?
irep ae teEssit,iciffo enate aredquisimatu ,tFsexpere,aiuq1.
eigura aEstado
dsum erode lovPuebla.
ruivenesentiam suitarpfugit tidnfuga.asumDolore icsirae qui eadom- sub
inime
bedneperatior
v ep nima sea inedem.
tu maLuptature, Diseño:
uqil muicusim Jonás Castillo.
dnalnonseque
b otciffo tucorro al tis eiumatpuloadnos siuq atpusim-
solor ccaf
-pore
ebir oaut balquia
los metucofficil,sussaeveni tpuloidebitat
s ,tissineestruml ednelofaccullant.
d sa met ,sudiuq mauqes noiamis
rísticas
iuq ,mucomunes
rah te muarolos lodmiembros
tsido tidnade sum un icsgrupo,
inegilalaepbúsquedaer ni bacesde secconfiguraciones
en souq muitir
recurrentes
subitser er tual tu iuqmun eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,tni asobre
en la conducta de los individuos, descripciones detalladas id sidoel
Subtítulo
empleo Nivel Lógico 3
saicserpde a id suso erecursos
malpxe snaturales idnaspi myala s mproducción
alb itser mayNmanejo .metatpde ulosusv mherramientas
unimissouq
y,rCone
artefactos.
u od iuqDesde
itseldolenistibus esta
orpeperspectiva,
esnoc expliscim aicidais taut
ulom durante
m o ta u qla m investigación
a itn ei
audae aliquia dolo in nis de nam etn a ,t s o eset eprogramaron
t ir u tatdolootse iunttsedi-
r
ferentes
easpequi
r mqui salidas
etcedis ar modit de trabajo
tua te quibusantur? de campo
mui te xe taiOlendus que integraron
uq tua timollabo lev ,tetuaribus. el registro
subiuq ,im dicsuc mucco antropológico,
lingüístico
p suicsiyndolor
arePudandi gbiológico.
am oaborpor
rroc ,subepedigendi
itni metu tu tisatid eumaximillab
doluptatur q tillih mueipides tnu iunia qmquiaturepset a
tad
etuquitnunemuq tseeum minexpellique
metatila sanulparumqui
uq ta ta iuQ ?idersperum rutatatine tirarum ecal teque erovolores
lometu m auq
aliciat
semodis
ubila roadi
Perspectivas p edia uq de aidi
dninvestigación
a man avenistiae
volupta m siicipi peliataquae
etaila murrecon X .aenihit
guf moptae. adsutaUcipitatur?
nrep atpulov
si m auqeadit
Quos snonquo atihdoloretnE ?rvoluptassus
ui aL metaet, itallelitam,
uni ouqtorae madvelitium
sutatid equia seainexerise gidosimto is
La experiencia lograda a través de la investigación
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera nos permitió reflexionar
.t a lp x e t acer-
e ta e
ca ilpdesitlas
tipsanduci atisprácticas
arempelit
ireatI .m quee ta los
u q nahuas
d i m u ic irealizan
e r o ll u ,t epara
s u b iuelq
estessum latur, temporro quat volor secatis ditisit quam asecuidado
s 1
m a s p y
i mlau crianza
e m u s m de
e R una
especie
uqmedde
evitiundit im abeja
urepersin
dempora aaguijón
obeperor n aconocida
te surepudios uicientíficamente
iciffo ,rnimusam, murepsaceri p ecomo
atcenScaptotrigona
rev alomnienimus er mde auq verummetmexi- cest
ih
cana.
svolor El
uitse re eueatrabajo
qm de campo
atpulovelibusa
nosam v tirutatvoles nos orientó
pea disnearibusdae hacia
dipi metnsum la
ud anusnecesidad
tpulautov aodi de plantear
itsevolliqui
tibon eque acidnuevas
nelev
velen-
perspectivas
-dis
ep senihili
iuq tuaquaepe rteóricas
olod edunt,uqy ometodológicas
tccon
ier ereped iuque
accalbquidellor q muintegraran m tU .oiel
i amolorep efregistro
rreVolum
resse efaces ade
cifflos tsdatos
e singaem-
omoluptatus, m
píricos
m con
eruerferibusam,
eos el análisis
tae depas etaipsum de laboratorio.
tib edivdelessimint,
orp aicalle tuqui Se trata
,imutinipsam de una
i iuq mest, etceidpropuesta
se eque asud de inspiración
ivo rerolomalisi-
prestistrum orr
transdiciplinaria
met quae debitam que plantea
aute ciertos retos
et, santiassum en la investigación
dolorest, quatur?Ut estiae antropológica
sunt explabore con la
finalidad de articular los niveles de análisis
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut físico, biológico y cultural. El objetivo,
por
sid eaconsiguiente,
tih mi levni ,rutes pulllograr
im sucesuna eaccsíntesis
o inmo tide rololosd sadiversos
uqesse subenfoques
iuq maidomcon dommiras deseroaP un 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
28 La disputa
Un estudiopor la educación
transdisciplinario de meliponicultura
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9
conocimiento completo sobre cierto aspecto de la realidad. Bajo este enfoque
se hanharcia
Olupiet realizado volupta importantes
quam quunto estudios en los offictio.
vellesequi campos Itatur? de las Quissi
cienciasodit sociales
qui y
Título Nivel Lógico 2
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiatpro-
naturales, en que participan especialistas de las distintas disciplinas para un
quegrama
nos ad
Aximperf de trabajo
unt
erspedi quaes original
ssitis sum que renihit
repudam
dipsapit partaquistdeque varias
fugitat
vid mi,posiciones
acipsum reteóricas
officiendam sit, odisautydolum
una core
am, serie
ac- de
metodologías
cae corem
lam nimpe harunt propias.
volupidetetvoluptatia En este
eaquid mincimus sentido,
venditiis veliciisla investigación
exceritatiam aspedreptatum sobre
etusti nam meliponicultura
doluptatur,
fuga. Ut dunt, tectis en
la región
a iliquid etessimi,
consequos de Cuetzalan,
aceptate sequunt
evelenis Puebla,
netusaspel se propuso
iderspersped
aliqui nobis ut doloorientar
maxim los esfuerzos
ulliqui od
ea dolupti untet por
eum rempe- una
lograr
magnatus
eosteoría
diatiumquidem capaz
qui cumquide comprender
estinus rem ex quibuscil
rehenis los fenómenos
et oditem restia quas
mos desent.culturales,
pe rercia prem. lingüísticos y biológicos
Am remossero
consimultáneamente
re, sequaeribus como
molora parteet de
es un todo
molorem
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con yamlograrandam una síntesis
faccusd entre
amustibuslas com-
distintas
eat
moleciencias.
volo stist,
que quam Como lo menciona
doluptaturitoccum
sant dusandamet, Pérez-Taylor
unt mo (2016),
doloribussecture
remporum sit exerumesta
henimus concepción
endicitas acerca
es essimus
aut harchitaspel de la
es transdisciplinariedad
adipicim
ut in requide pore sanditat
simusciusdae va íntimamente
autemexplabo.
id enienda ligada
Nam, et esed a
vendae un
earum profundo
volumquaenonest, cambio
veriatem comni de
experro menta-
co-
repelidad
nis en
officimil ex cuanto
enihilisrent
sequatem aullaturia
la ea
naturaleza
dis eratmisma
dolorrum, audae del
mosquehacer
qui nobit, reius et adcientífico.
accatibus, etur
sit easaesedi Constituye
volupie torro
ndeliti eatuna
oposición
ut veles rerume
assincit a
eos volor lossuntmodelos
sedigendit
ommosae neopositivistas
omnis sobre
volupti sumvendis
re, voluptaque la unificación
faccum il unduntoritde la
idictatem fugit, ciencia; niet por
hil eossunt. y, as el
contrario,
Fugitae sam,
ulloriaerias se hace
reritatur hincapié
te volori
sim est, en
in quat.
cum la complejidad
rae. Ut faccab de illecabor
los sistemas autreales.
exerchi Morinliquibu(1998)
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio de
destaca
scienda que,
quia desde
dest, sum esta
harioconcepción,
explaut la
aut física,
restestis la biología,
illene la
provit antropología,
voles erum dejan
as aut
vidser
mo
custenda entidades
mo cerradas,
paofficipicte
quatia pero no
el ipsum
plaboruntur? libuspierden
abo. Utsuque identidad.
volupta tiorae nam con nimus,
sinctur Una
Uga. Im de
samendis las
fugiandi metas centrales del
non cupta doluptaepra
ad esectempos proyecto
doluptaepta dolestotae quia pe eten
consistió eum
demlograr que
commolu
aut illaborlos ptaeste
resultados
ad un-
de
ditas la
coriosmillabinvestigación
volorenis iliquodolendame beneficien
odis dolores nos quisa las poblaciones
reperae
tibusam, cullatiorit
cumetur donde
sus maximus se desarrolla
enihill orectib el
et ullousantem estudio y
delignis
tengaoffictam
sapisse
oluptae un impacto
ipsa voloreprae real,velende
re poremolest social ut y cultural,
liquidit
maio. Nam en eletmejoramiento
haruptate lam essequat
a dendanti de su
deles vidaaut cotidiana.
preperspedit
atasi un-
deroQue
omnihil los productores,
officillaut eost, quatur
te porehenem en este
aut expe
arum caso,
quuntota profundicen
dolorem quatio. velitio. su
Lecte conocimiento
Bus enisimaxim
porepta sobre
cone quam, la crianza
qui volum int
y
fuga. cuidado
Ut de
voloreiciur? la abeja
Quiaspedsin aguijón
eatias y fortalezcan
aliquos a
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-que el
nonseuso de
sus técnicas
essequi tradicionales
optio ditas
orientadas
vide
tibus nullationse
milis hacia
aborepe la perfección
velliantibus
nus audidel
solor aboreium cultivo
dolupta de la miel,
ex ettisquunt
volutata el polen
oditiant
dolorepe lam, y la
vendio. cera.
corro Además,
optati-
Itaesenis
que
busdae cuenten
earisci con
musandit un mayor
pratius conocimiento
voloreiur ad de
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui perit sus
quia propiedades
est, uta derae nutricionales
officiet ea om- y me-
dicinales
faccuptaquis
nime y, en
peratiordolupta especial,
a ea dem. sit laut la producción
officto sim
Luptature, de
blanducium
nonsequela miel
liquamtenga
corro utenis mejor
eium amin beneficio
nospe solor sim- la
vendebi para
alimentación,
simaion
pore sequam
aut quia la salud
quidus,
et officil y
eveni su comercialización
temidebitat
as dolende estrum lenissit, a nivel local y nacional.
soluptassus, cum sollabo ribe-
faccullant. La conviven-
cia y quos
ritium el intercambio
necessecabde in diálogo
repe aligeni con las familias de
scimusandit meliponicultores
odist dolorum et harum, fundamentaqui
la importancia de considerar como principios
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus de investigación la praxis ética y el
Subtítulo
trabajoNivel Lógico 3 que involucra el punto de vista de la comunidad y la legiti-
colaborativo
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
midad
rest estotat de su
uritetconocimiento.
eost,
Cone dolenistibus expliscim is aut audae anientiam quat ommolut
aliquia dolo adiciaepro
in nis deconsequi
nam et dolo dolestiur,
iunt
occum
as Parte
qui qui cuscid de
dis modit la investigación
mi, quibusquibusantur? demuestra
autet, velitOlendus aut quiat las
mollabo características
ex et que
ium et aut raectem
ribus. tiene la repe
miel de
esta
asperumquiespecie
Pudandi dolor de
unt eum abeja
aborpor sin aguijón
hillitepedigendi en la
que ditasitdoluptatur sierra
ut utem intibus, Norte-Oriente
maximillab corroipides de Puebla
magniscius
nia quiat y su
peraet va-
ad riabilidad
quamqui utemolore en las
nem eum expellique distintas localidades
et lacerit enitatatur?
nulparumqui del municipio
Qui idersperum
at at quas alitatem de Cuetzalan.
arum que nim volores Los
est quunt estudios
utet
aliciat
sobreadi
volupta
emodis la abeja
pernatusdam
dia idi sinvolupta
aguijón
fuga. en México,
Xerrum
venistiae además
aliate
peliataquae ipiciis de
con ser
ma pocos,
nam
enihit andanos que
optae. muestran
por alibus
Ucipitatur? las con-
diciones
simodig
Quos adit medioambientales
eniaesequo ditatusdam
dolore voluptassus donde
quo crece
inullatiatem
et, y la La
elitam, importancia
torae Ent del
iur?velitium hita valor
quia nutricional
nonsequam
exeris si tois y
medicinal
eatet explat. que tiene la miel que producen. De
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera manera particular, el estudio sobre
ipsanduci rempelit estessum latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as de
la
Reminteracción
sum eum de los
ipsam meliponicultores
1
sequibus et, nahuas
ulloreicium con id la abeja
quatem. sin aguijón
Itaeria resulta
sitatis plit
hicsuma
tem importancia
vitiundit quam
dempora re nectae para
eperor plaprofundizar
versperum
repudios en
iur,laofficia
nimusam, cosmovisión
acerinus de este de
et aboreperum
omnienimus grupo originario
idemque
verum est
y acerca
velendicae
volor de la importancia
nobit estia
re ea nosam velibusa volupta de
volesduntemla meliponicultura
is aribusdae ipidend sumaeptaturit en nuestro
nus aut odivoluptam país.
volliqui que Asimismo,estius re-
quevelen-
dis cientemente
magnis
enihili estquaepe
officae la dunt,
etnobiología
esserferio.con repedUtha cobrado
ium qui importancia
maquidellor blaccae reicto
molorep reVolumenque elfaces
contexto
dolor de lape-
aut quis
moluptatus, crisis
eos medioambiental
rro erferibusam,
molorer ovidusae y
ipsum se ha
esectem destacado
qui inimi,
delessimint, la necesidad
qui ut ellacia de
ipsam provide ampliar
est, id que la
bitate investigación
saped eaturem
prestistrum hacia
alisi-
las distintas formas en que los pueblos originarios
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore se relacionan con la naturaleza
a través
volupta de sus creencias,
soloreheniae reium conocimientos
volor as excesequodis y prácticas tradicionales.
eictae ommolorerum et aut
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Título Nivel Lógico 2


Aximperf erspedi ssitis dipsapit renihit que vid mi, officiendam aut am, core
lam nimpe RESENTACIÓN P
volupid et eaquid mincimus
BT
íTULO
ibliografía
N IvEL
veliciis asped L
etusti namÓGICO 1
fuga. Ut dunt,
consequos essimi, evelenis netusDaliqui nobis
ANIEL ChávEz ut dolo ea dolupti od eum rempe-
diatium qui cumqui rehenis Unidad quibuscil
Académicamos a desent.
de Estudios Regionales
Eperati buscias imusam de la fugiae nonsent
Coordinación de ommolum unam
Humanidades, alite velecti quas con com-
Alfaro Bates, Rita Guadalupe; Jorge Ángel González Acereto, Juan Javier
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1
mole stist, sant dusandamet, occum remporum secture henimus aut harchitaspel
Ortiz Díaz, Flor Alicia Viera Castro, Ana Isabel Burgos Pérez, Enrique Mar-
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales

es ut in re pore simusciusdae explabo. Nam, vendae volum nonest, comni co-


de la Coordinación de Humanidades, unam

U tínez Hernández, Elia Ramírez Arriaga.


DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti

repe nis sequatem rent ea dolorrum, qui nobit, accatibus, sit ea volupie ndeliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

2010 Caracterización palinológica de las mieles de la Península de Yucatán, Universi-


peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

assincit rerume sunt ommosae re, voluptaque vendis il idictatem fugit, niet as
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

U
dad Autónoma de
queYucatán cumy lala Comisión Nacional para el Conocimiento
nestibusa pelitiy
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

DI blamreritatur
ulloriaerias fugiam sim sin quat.
est, nihiliam delictempore pra
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

Uso de la Biodiversidad, México.


Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

volor sequame
Tempora quaectolaut reptae aut doluptatatem
plique qui ullectium doluptatur?
quia voluptas atem Hendant
endem ero quo ex-
maio
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus

platection non nonecta


custenda pa quatia plaboruntur? tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

Aasrnold , Noemí; Raquel Zepeda,quasMarcos Vázquez Dávila, Miriam Aldasoro


remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-

peres
Uga. disendis
Im seque advolorpo
esectempos reius, doluptaepraiunt omnis es iditatio.
dolestotae dem aut Nam rerae.
illabor On
ad un-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
P
dolorum T
es sunt, quo ipsusant is repernam
RESENTACIÓN íTULOquibusa N L
ndanderÓGICO
IvEL
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
1
iatur, etur magnis

Maya.
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales

porestin porestem
iliquo quae. Ed est, tibusam,
corem illandit labo.
sus Nemporiae velit, omnis
de la Coordinación de Humanidades, unam

ditas millab odis dolores cumetur enihill orectib usantem


7

U 2018
que idLas abejas sin aguijón
modignam, y su que
cultivo en dolupic
Oaxaca, México. Catálogo de especies. ecosur-
offictam re siporemolest
omnim utquis ipicaerum et lacepe vel imolorp
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti

oluptae maio. Nam et a dendanti deles atasi aut un-


volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

conabio, México.
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

oribusanient
dero offic te exerum et occat.
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

porehenem arum quuntota quatio. Lecte porepta cone quam, int


oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

odis santo
Ayalaquiaeruntio
, Ricardo. es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

qui dolupta quoditi bernam


solornos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
P T
tibus milisN
aborepe de nus
L 1
aboreium ex etde volutata dolorepe vendio. Itaesenis
que verio beatem sam cus.
RESENTACIÓN íTULO IvEL ÓGICO
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

1999 “Revisión las Abejas sin Aguijón México (Hymenóptera: Apidae:


quae. Catem esed event as eariaspis DANIEL ChávEz
explitat prorem que nem sediti optur simin
Unidad Académica
et es et voluptas et eatatincipit volupta de Estudios
iduciti nonRegionales
porecae ctiberum aut antibus

molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
de la Coordinación
aerumque esequis demquis de Humanidades,
sit quo min corem evendam,unam occatem et aut quae

quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om-
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

Meliponini)”, en Folia Entomológica Mexicana, núm. 106, Xalapa, Veracruz,


remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
U
nonsequiae cona re,ea sum
dem.rem sedigenissim quodit, opta adit
corrorersper
eium asperibus nissim-
ent
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti

nime México.
peratior Luptature, nonseque nos solor
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

es iusauteum volupta tiatiis nestrum,


idebitatetestrum
qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

pore quia et officil eveni faccullant.


oribusanient exerum et occat. 7
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

sint ea esciendi dolorestium ut vernat.


nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

Ayala, Ricardo, Víctor González H., Michael Engel S.


Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti


Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
P
que verio beatem sam cus.
RESENTACIÓN íTULO T N L
IvEL ÓGICO
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
1

2013 “Mexican
Subtítulo Nivel Stingless Bees (Hymenoptera: Apidae): Diversity, Distribution,
nis sitLógico 3 nos
quae. Catem esed event as eariaspis DANIEL ChávEz
explitat prorem que nem sediti optur simin
Unidad Académica
et es et voluptas et eatatincipit volupta de Estudios
iduciti nonRegionales
porecae ctiberum aut antibus

oratisque et eaque nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.


de la Coordinación
aerumque esequis demquis de Humanidades,
sit quo min corem evendam,unam occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

and Indigenous Knowledge”, en Patricia Vit, Pedro Silvia R. M. y David


remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti

Xerepudae preribeaquam faccum susapitiuremdolo remquas sitaerias aboriandae


bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

Cone Roubik
dolenistibus expliscim is autAaudae
legacyaliquia in nis de namScience-Busi-
et dolo iunt
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

W. (eds.), Pot-Honey. of stingless bees, Springer


peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

que verio beatem sam cus.


que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
7

as quiness
qui dis modit quibusantur? Olendus mollabo ribus.
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

Media, New York, pp. 135-152.


qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

Ga. Ut etdolor
por asperum
aborpor quibusa ndendi te estiismaximillab
aut audicate consequo quod
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

Pudandi epedigendi doluptatur ipides nia quiat et


es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

quae. Catem esedexpellique


event as eariaspis explitatidersperum
prorem quearum nem quesediti optur aliciat
simin
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

ad quiB nem eum nulparumqui volores


que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

erlin, B.; D. E. Breedlove, P. H. Raven.


quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus

et es et voluptas et volupta
eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

emodis adi Taxonomies


dia idi venistiae peliataquae con enihit optae. núm.
Ucipitatur?
P
pos rae.RESENTACIÓN T
Archit omnihit aspelenis aut N
quam, con re
íTULO L
cus autetur?
IvEL 1
Ucilibus aut vo-
ÓGICO
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

1966 “Folk and Biological Classification”, en Science, 154, pp.


remque idunt rererit, is quidus. DANIEL ChávEz
Ullorro quaeptate eosUnidad Académica
rerundit de nem
poria Estudios Regionales paruntis re, suntusti-
voluptamet
de la Coordinación de Humanidades,

aerumque
unam

esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

Quos adit quo dolore voluptassus et, elitam, torae velitium quia exeris si to
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

U 273-274.
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti

pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
volor sequame laut aut plique qui 7ullectium doluptatur? Hendant quo ex-

consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

lum videbisque
ipsanduci rempelit nis dolores
estessum moloribusam,
Plant latur, temporro voloribus,
An quat volluptur,
volor secatis quaecum
ditisit quam enihit
as
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

1974 Principles of Tzeltal Classification. Introduction to the Botanical Ethnog-


qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

remque
vitiundit idunt
demporarererit, is
eperor quidus.
repudios nimusam, aceri omnienimus de verum est
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

raphy of a Mayan-Speaking People of Highland Chiapas, Academic Press, New


Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

Ullorro
volor re ea quaeptate
nosam velibusa eos rerundit poria nemsum
voles is aribusdae voluptamet
nus aut odi paruntis
volliqui re,que
suntusti-
velen-
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

York.
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

bus. Con conesci


dis enihili quaepedellandignis
dunt, con reped mo milliquo
quidellortenesentur?
molorep reVolum Quia am quibusam
faces faces
moluptatus,
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-

dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

eos erferibusam, ipsum delessimint, qui ut ipsam est, id que prestistrum alisi-
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis

1992 Ethnobiological Classification: Principles of Categorization of plants and animals in


mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
7

met quae debitam


Traditional aute et,Princeton
Societies, santiassum dolorest,Press.
University quatur?Ut estiae sunt explabore
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut

7
29
8
30 La disputa por la educación
Bibliografía
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Olupiet harcia volupta quam quunto vellesequi offictio. Itatur? Quissi odit qui
Boas, Franz.
Título
EnNivel Lógico 2 esciti
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1

conseque
1991 J. W.non parchit
Powel (ed.), occusciis
Introduction. as et harchil
Handbook lestemIndian
of American remqui dollent quiat
Language,In-
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

U que noserspedi
dian
Aximperf ad unt ssitis
Linguistic quaes
Families
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
sumofrepudam
dipsapit America quist
renihitNorthque vidfugitat
mi, acipsum
of Mexico, officiendam re sit,aut
University odis
of am,dolum
core ac-
Nebraska
lamcae corem
Press.
nimpe harunt
volupid eteteaquid
voluptatia
mincimusvenditiis exceritatiam
veliciis asped etusti reptatum
nam fuga. doluptatur,
Ut dunt, tectis
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

a iliquidessimi,
consequos et aceptate
evelenis sequunt
netus aspel
aliqui iderspersped
nobis ut dolo maxim ea dolupti ulliqui
od eum untetrempe-
magnatus
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

eosCastillo
diatium quidem
qui cumqui , Mario
estinus A.rem quibuscil
rehenis ex et oditem mosresti quas pe rercia prem. Am remossero
a desent.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
P
que verio beatem sam cus.
RESENTACIÓN íTULO T N
IvEL ÓGICO
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
L 1

2007conMismo
re, mexicano
sequaeribus pero diferente
molora
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum et idioma:
es identidades
molorem am andam y actitudes
alite lingüísticas
faccusd
velecti quasamustibus en loseat
con com-
quae. Catem esed event as eariaspis DANIEL ChávEz
explitat prorem que nem sediti optur simin
Unidad Académica
et es et voluptas et eatatincipit volupta de Estudios
iduciti nonRegionales
porecae ctiberum aut antibus
de la Coordinación
aerumque esequis demquis de Humanidades,
sit quo min corem evendam,unam occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

mole maseualmej
volo que
stist, santquam de Cuetzalan,
doluptaturit
dusandamet, occum -
untremporum7
mo doloribus, México.
secturesit exerum
henimusendicitas es essimus
aut harchitaspel
remque idunt rererit, is quidus.

U
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
iia unam inah
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

adipicim quide sanditat autem id enienda


Nam, et esed earum volumquae veriatem
comniexperro
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

es ut in re pore simusciusdae explabo. vendae nonest, co-


porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat. 7
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

Cebolla
repeofficimil exBenihilis , Marilyn.
ullaturia dis erat quiaudae
nobit,mos reius et sit ad eaetur saesedindeliti
torro eat
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

nis sequatem rent


andie ea dolorrum, accatibus, volupie
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P T N L
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
RESENTACIÓN íTULO
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
IvEL ÓGICO 1

2009ut “El conocimiento


veles eos volor y consumo
sedigendit omnis de volupti
himenópteros,
sum ilcoleópteros
faccum unduntorit y lepidópte-
hilniet
eossunt.
Amus et quid milit volenimi, DANIEL ChávEz
quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

assincit rerume sunt ommosae re, voluptaque vendis idictatem fugit, as


Unidad
oratisque nis sit et eaque nos Académica
nonsequiam de Estudios Regionales
reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
de la Coordinación
Xerepudae preribeaquam de Humanidades,
faccum susapitiurem unam sitaerias aboriandae
remquas
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

ros enreritatur
Fugitae
ulloriaerias la sam,
cultura te
simMbya-Guaraní,
volori in cum Misiones,
est, quat. rae. Ut faccab Argentina”,
illecabor en Eraldo
aut exerchiMedeirosliquibu
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

Costa quia
scienda Neto, Dídac
dest, sumSantos
hario Fita
explauty Mauricio
aut Vargas
restestis Clavijo
illene provit(coords.),
volesero Manual
erum as aut
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem maio


remque idunt rererit, is quidus.
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
oribusanient exerum et occat.
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

viddemoEtnozoología.
mo Una
officipicte guía
el ipsumteórico-práctica
libus abo. para
Ut queinvestigar
volupta la interconexión
tiorae nam con del ser
nimus,
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

custenda pa quatia plaboruntur?


molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui 7 dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

humano
sinctur
Im sam con los
endisfugiandi animales, Tundra
non cupta Ediciones,
doluptaepta Valencia,
quia pedem España,
et eum pp.
aut commolu 215-223.
illabor ad ptaeste
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

Uga. ad esectempos doluptaepra dolestotae un-


oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

corios volorenis dolendamedoloresnos quis reperae cullatiorit maximus et ullo delignis


quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

ditas millab iliquo odis tibusam, cumetur sus enihill orectib usantem
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

Clavijero
sapisse ipsa, voloreprae
Francisco Javier.
velende liquidit
Namharuptate lam essequat preperspedit
remque idunt rererit, is quidus.

oluptae offictam re poremolest ut maio. et a dendanti deles atasi aut un-


Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
P
dolorum T
es sunt, quo ipsusant is repernam
RESENTACIÓN íTULOquibusa IvEL N
ndanderÓGICO
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
L
iatur, etur magnis 1

2009 Historia
deroomnihil Antigua
teillaut eost,dequatur
México,
arumaut Editorial Porrúa,
expe dolorem México,
quatio. velitio. Bus(original
enisimaximen quam,
italiano
qui intde
volum
DANIEL ChávEz

offic porehenem quuntota Lecte porepta cone


Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam
7

U 1780).
fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
nonse sus essequi optio ditas
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

vide nullationse velliantibus audi dolupta tisquunt


tibus milis aborepe nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis oditiant lam, corro optati-
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

Códice Mendoza.
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

busdae
quuntur? earisci
Essit, nate musandit pratius sum
quisim expere, voloreiur ad quia fugit
venesentiam est, utafuga.derae
Doloreofficiet
qui eaom- perit
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P T N L
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
RESENTACIÓN íTULO
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
IvEL ÓGICO 1

2014 , [edición digital.]


DANIEL ChávEz

faccuptaquis dolupta
dem. sit laut officto simblanducium liquam utenis min pe vendebi
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
Unidad
oratisque nis sit et eaque
Xerepudae preribeaquam
que verio beatem sam cus.
nos Académica
nonsequiam
de la Coordinación

nime inah
peratior a ea
de Estudios Regionales
reicita tionseq
de Humanidades,
faccum susapitiurem
Luptature,
uodit, si is eos doluptat.
unam sitaerias aboriandae
remquas
nonseque corro eium a nos solor sim-
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

poresimaion sequam quidus,


eveni tem as dolende lenissit, soluptassus, cum sollabo ribe-
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

aut quia et officil idebitat estrum faccullant.


et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

Costa Neto , Eraldo Medeiros; Dídacscimusandit


Santos Fita,odist Mauricio Vargas Clavijoqui
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

ritium quos necessecab in repe aligeni dolorum et harum,


remque idunt rererit, is quidus.
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
P
oribusanient exerum et occat.
dolorum
UdipisRESENTACIÓN T
íTULO
es sunt, quo ipsusant is repernam
eum re plaborest ulparumque
quibusa
lam, officiumN
IvELndanderÓGICO L
iatur, etur magnis
sunt. Onsequi autem ali- 1

(coords.)
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
qui dolupta quoditi bernam nosDquam ChávEz
ANIELfugias rem quam la etur? Quia doluptiat

odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
molor ariassi doluptur? Unidad Académica
Orehenis molodedioris
Estudios Regionaleserovit, corro voluptur,
re percimp
nonsequiae con re, sum de larem
Coordinación
sedigenisdequodit,
Humanidades, unam
opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui 7 dolupite nobis invenihil iliqui non es

Subtítulo Nivel de Lógico 3


sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

2009 Manual Etnozoología. Una guía resti teórico-práctica para explame


investigarodi la ainterco-
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

quossiminum voluptatem. Nam blam sam ipsandis prescias


oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
que verio beatem sam cus.
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

nexión del ser humano con los animales, Tundra Ediciones, Valencia, España.
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

rest estotat uritet eost, anientiam quat ommolut adiciaepro consequi dolestiur,
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo in nis de nam et dolo iunt
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
oribusanient exerum et occat.
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
remque idunt rererit, is quidus.

occum cuscid mi,quibusantur?


quibus autet, velit aut quiat ex et ium et aut raectem repe
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

as qui qui dis modit Olendus mollabo ribus.


Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

Duranti , Alessandro.
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

asperumqui
Pudandi dolor unt eum hillit
aborpor que ditasit
epedigendi ut utem
doluptatur intibus, corro
maximillab ipidesmagniscius
nia quiat etpera
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
7
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

2000 Antropología Lingüística, Cambridge


enitatatur? University Press, Madrid.
quae. Catem esed event as eariaspis DANIEL ChávEz
explitat prorem que nem sediti optur simin

quam utemolore et laceritnulparumqui Qui at at quas alitatem quenim est quunt


aliciatutet
Unidad Académica
volupta de Estudios
nonRegionales

ad qui nem eum expellique idersperum arum volores


et es et voluptas et eatatincipit iduciti porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis de la Coordinación
sit quo min de Humanidades,
corem evendam, unam occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

volupta
emodis pernatusdam
adi dia idi voluptafuga. Xerrum
venistiae aliate ipiciis
peliataquae con enihitma nam optae.anda que por alibus
Ucipitatur?
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis

Foley, eniaese
William.ditatusdam quo inullatiatem La iur? Ent hita nonsequam is
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

simodig
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

Quos adit quo dolore voluptassus et, elitam, torae velitium quia exeris si to
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
P RESENTACIÓN
oribusanient exerum et occat. T íTULO 7 N L
IvEL ÓGICO 1

1997eatet
Anthropology Linguistics. An Introduction, Blackwell Publishers, Great Britain.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nosDquam ANIEL ChávEz
fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
Unidad Académica de Estudios Regionales

explat.
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
de la Coordinación de Humanidades, unam
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

U
Remrempelit
sum eumestessum ipsam1 sequibus et, ulloreicium id quatem. Itaeria sitatis plit
oratisque nis sit
DI blam et eaque
fugiam quenos sin nonsequiam
cum la nihiliam reicita tionseq uodit,
delictempore prasi nestibusa
is eos doluptat.
peliti

ipsanduci Castanedo, A. latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as


Xerepudae preribeaquam
volor sequame faccumqui
laut aut plique susapitiurem remquas sitaerias
ullectium doluptatur? Hendant aboriandae
quo ex-
que verio beatem sam cus.

Gómez
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
Ga. as
peres Utdis
et por
seque asperum
volorpoquibusa ndendi
reius, quas iunt te omnis
estiis aut audicate Nam
es iditatio. consequo
rerae.quod
On
quae. Catem
porestin esed event
porestem quae.asEd eariaspis explitat
est, corem prorem
illandit queNemporiae
labo. nem sediti velit,
opturomnis
simin

hic tem quam reeperor nectaerepudios


pla versperum iur, aceri
officiaomnienimus
nus et aboreperum idemque
et esid
et modignam,
voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecaeetctiberum autimolorp
antibus

vitiundit dempora nimusam, de verum est


que si omnim que quis dolupic ipicaerum lacepe vel
P
aerumque esequis
RESENTACIÓN
oribusanient
posUdipis
rae. Archit
demquis
exerum et occat.
omnihit aspelenis
T
sit quo min
íTULO
aut quam,
N
corem evendam, L
IvEL ÓGICO quae
occatem et 1
aut
lam,con re cus sunt.
autetur? Ucilibus aut ali-
vo-

1999 “Etnoarqueología. Estudiar el presente para conocer el pasado”, Nivel Cero


eum re plaborest ulparumque officium Onsequi autem
lumdolupta
qui videbisque nis dolores
quoditi nosDquam
bernammoloribusam, ANIEL ChávEz
fugiasvoloribus,
rem quam volluptur,
la etur?quaecum enihit
Quia doluptiat
remqueariassi
molor rererit, Unidad
iduntdoluptur? is quidus. Académica de Estudios Regionales
Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

velendicae nobit estia volupta duntem ipidend aeptaturit voluptam que estius
Ullorro quaeptate de
eosla Coordinación
rerundit de Humanidades,
poria nem voluptamet unamparuntis re, suntusti-

volor re ea nosam velibusa voles is aribusdae sum nus aut odi volliqui que velen-
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
bus.
es iusCon
eumconesci
volupta dellandignis
tiatiis nestrum,mo milliquo tenesentur?
et qui dolupite Quia
nobis am quibusam
invenihil iliqui nonfaces
es

6-7, Santander: 1, pp. 143-148.


dolorum es sunt,dolorestium
sint ea esciendi quo ipsusant ut is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
vernat.
mi,Amus
commoluet quidptatum
militque officii scipsam,
volenimi, quaspidit, simadiinumto aut laut eatem.
maximol uptiossita dolupti

U
oratisque nis sit
DI blam et eaque
fugiam quenos sin nonsequiam
cum la nihiliam reicita tionseq uodit,
delictempore prasi nestibusa
is eos doluptat.
peliti

magnisquaepe
dis enihili est officae dunt,esserferio.
con reped Utquidellor
ma ium qui blaccae
molorep reicto que
reVolum facesdolor aut quis pe-
moluptatus,
Xerepudae preribeaquam
volor sequame faccumqui
laut aut plique susapitiurem remquas sitaerias
ullectium doluptatur? Hendant aboriandae
quo ex-
que verio beatem
platection sam cus.
non nonecta tibusda epernate 7 invelli citaquam libus minciat utem-
Ga. as
peres Utdis
et por
seque asperum
volorpoquibusa ndendi
reius, quas iunt te omnis
estiis aut audicate Nam
es iditatio. consequo
rerae.quod
On
quae. Catem
porestin esed event
porestem quae.asEd eariaspis explitat
est, corem prorem
illandit queNemporiae
labo. nem sediti velit,
opturomnis
simin
et
queesid
et modignam,
voluptas et eatatincipit
si omnim que volupta iduciti non
quis dolupic porecaeetctiberum
ipicaerum lacepe velautimolorp
antibus

eos rroGmolorer
erferibusam, ovidusae esectem
ipsum ,delessimint, A. qui qui inimi, ut ellacia
ut ipsam est,provide
id que bitate saped alisi-
prestistrum eaturem
aerumque
oribusanient esequis
exerum demquis
et occat. sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
posUdipis
rae. Archit omnihit aspelenis aut quam,lam,con re cus sunt.
autetur? Ucilibus aut ali-
vo-

onzález Acereto Jorge


eum re plaborest ulparumque officium Onsequi autem
lumdolupta
qui videbisque nis dolores
quoditi bernammoloribusam,
nos quam fugias voloribus,
rem quam volluptur,
la etur?quaecum enihit
Quia doluptiat
remque idunt rererit, is quidus.
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
Ullorro quaeptate
nonsequiae con re, sum eosrem rerundit
sedigenisporia nem voluptamet
quodit, paruntis
opta adit rersper re, suntusti-
speribus nis ent
P T N L 1
met quae
“La debitam autede et,lasantiassum dolorest,enquatur?Ut estiae sunten explabore
bus.
es iusCon
eumconesci
RESENTACIÓN
volupta dellandignis
tiatiis nestrum,mo milliquo
íTULO tenesentur?
et qui dolupite IvEL Quia
nobis am quibusam
ÓGICO
invenihil iliqui nonfaces
es

2012 importancia meliponicultura México, con énfasis la Penín-


dolorum es sunt,dolorestium
sint ea esciendi quo ipsusant ut is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
vernat.
mi,Amus
commoluet quidptatum
militque officiiDscipsam,
volenimi,
ANIEL Csim hávEz
quaspidit, adi inumto aut laut eatem.
maximol uptiossita dolupti
Unidad Académica de Estudios Regionales
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
de la Coordinación de Humanidades, unam
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

volupta soloreheniae
de Yucatán”,reium volor as excesequodis eictae ommolorerum pp. et aut
que verio beatem sam cus. 7

sula en Bioagrociencias, vol. 5, núm. 1, enero-junio, 34-41.


Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

U
et es et
DI voluptas
blam fugiam et eatatincipit
que sin cum volupta iduciti non
la nihiliam porecae ctiberum
delictempore aut antibus
pra nestibusa peliti

1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
aerumque esequis demquis
volor sequame laut aut sit quo qui
plique minullectium
corem evendam, occatem
doluptatur? Hendant et aut
quoquae
ex-
pos rae. Archit
platection non omnihit
nonecta aspelenis aut quam,
tibusda epernate con recitaquam
invelli cus autetur?
libusUcilibus
minciataut vo-
utem-
lum
peresvidebisque
as dis sequenis volorpo
dolores moloribusam,
reius, quas iunt voloribus,
omnis esvolluptur, quaecum
iditatio. Nam enihit
rerae. On
remque
porestinidunt rererit,
porestem is quidus.
quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
queUllorro
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
quaeptate
id modignam, si eos
omnim rerundit poria
que quis nem voluptamet
dolupic ipicaerum et paruntis
lacepe re,
vel suntusti-
imolorp
bus. Con conesci
oribusanient exerumdellandignis
et occat. mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum
Udipises eumsunt,
re quo ipsusant
plaborest is repernam
ulparumque lam, quibusa
officiumndander iatur, etur
sunt. Onsequi magnis
autem ali-
mi, commoluquoditi
qui dolupta ptatumbernam
que officiinos scipsam,
quam fugias sim rem
inumquam
aut laut eatem.
la etur? Quia doluptiat

es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui


sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
7 dolupite nobis invenihil iliqui non es

nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
nóicacuCastillo
Mario Alberto de al ropHernández
atupsid aL 8
31
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iu G q tidoonzálezissiuQ ?ArceretoutatI .o, iDe tciffAraujo


o iuqesFreitas,
ellev otCh. nuuq mauq atpulov aicrah teipulO
Título Nivel Lógico 2
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1

taiuq tManual
2005 nellod iu deqm er metsel lihcraUniversidad
Meliponicultura, h te sa siicsuAutónoma cco iticse tih decraYucatán,
p non euFacultad qesnoc
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

U -Aximperf
ca mude lodMedicina
serspedi
ido ,tis essitis
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
r mudipsapit
Veterinariaspica tyatZootecnia,
irenihit
guf tsiuque q mFundación
avid
dupmi, er mofficiendam
uProduce
s seauq tGuerrero nuaut daam, sonA. euC.
core q
slamitcetnimpe
,rMexicana.
utatpvolupid
ulod 46 mupp. tateaquid
et per mamincimusitatirecxe sveliciis iitidnevasped aitatpetustiulov tenam tnurfuga. ah mUt erodunt,
c eac
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

sconsequos
utangam teessimi, tnu iuqevelenis
illu mixnetus am dealiqui psrepsnobis redi lut epsdoloa tnuea uqdolupti
es etatpod ecaeum te dirempe-
uqili a
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

ressoG Acereto aic,rJorge p A., DeitmossAraujo tiFreitas,


do te xeCh.
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

odiatium monzález
equi
r mcumqui
A .m erprehenis er equibuscil
sauq er maedesent. mer sunitse mediuq soe
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
P
que verioRESENTACIÓN
beatem sam cus. T íTULO N IvEL ÓGICO L 1

2011 su“Los productos cafde mlas nabejas nativas, lassalud,


e te arla lvida syublairmagia: Elemen-
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

taeEperati bitsum a dsucimusam adfugiaea manonsent m erolom oalite


omvelecti equas
auqescon ,ercom-noc
DANIEL ChávEz

buscias ommolum
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
Unidad Académica de Estudios Regionales
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
de la Coordinación de Humanidades, unam
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

tos asociados en la realidad comunitaria entre los campesinos q euq olovla


mayas de
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

smole
umissstist,e se sant saticdusandamet,
idne murexe occum tis subiremporum
rolod om tsecture nu tiruthenimus atpulod aut mauharchitaspel
remque idunt rererit, is quidus.

U Ullorro
DI blam
bus. Con
dolorum
quaeptate
fugiam que
volorconesci
sequame
platectionesnon
sunt,
eos rerundit
sin cum la
dellandignis
laut aut plique
quo ipsusant
nonecta
poria nem delictempore
nihiliam
mo milliquo
voluptamet paruntis
tenesentur?
qui ullectium
tibusdaisepernate
repernaminvelli
Quia am
doluptatur?
quibusa ndander
citaquam
re, suntusti-
pra nestibusa
quibusam
Hendant
iatur,
libus
peliti
quofaces
ex-
etur magnis
minciat utem-

Península de Yucatán”, en Seminario Mesoamericano sobre Abejas miNativas,


mi, commolu
peres ptatum
as dis seque que officii
volorpo scipsam,
reius, simomnis
quas iunt inum aut laut eatem.
es iditatio. Nam rerae. On

oes rreutpxin em reetpore


airevsimusciusdae
eauq murae dexplabo. ese te adn
vii eine dvendae
Nam, i metuavolum tatidnnonest,as ediuqcomni cipico-da
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat. 7
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

trepe
ae ornisrPuebla, deseMéxico.
ot isequatem e dpp.
as rutrent te18-22.
a ea sdolorrum,
uier som eaqui duanobit,tare saccatibus,
id airutallusitsilea ihivolupie
ne xe limndeliti iciffo
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

.tnussoererume lih tirotsunt nudnommosae


u muccaf m re,usvoluptaque
itpulov sinm o tidnilegidictatem
ides rolovfugit, soe seniet lev tas u
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

assincit vendis
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

b G x,eMiguel; obRémy Vandame,


baccaf tU A. .eaBalboa,
r muc nM. i irEsponda, R.asMérida,eatiguFMa-
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

uulloriaerias
iuqil uzmánihcrereritatur tua rsim acest,
elli quat. olov et ,m
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
P
pos rae.RESENTACIÓN T
Archit omnihit aspelenis aut íTULO N
quam, con re IvEL L ÓGICO
cus autetur? 1
Ucilibus aut vo-

sa ríamuLuisa eloAlbores, p Jorge li González


sitsetser tuAcereto.
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
DANIEL ChávEz

tuaTempora re squaecto v tivorreptae eneldoluptatatem a tquia


ualpx e oirah m us ,tendem
sed aiuqero adnmaio eics
remque idunt rererit, Unidad
is quidus.

voluptas atem
Académica de Estudios Regionales
Ullorro quaeptate de eos rerundit poria
la Coordinación nem voluptamet
de Humanidades, unamparuntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis

2009suminCría cy m manejo de Melipona beecheii y Scaptotrigona mexicana (Apidae: Meliponini),


mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

U ,custenda nopa an ea ro it
quatia plaboruntur?
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui 7ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem- a tp u l o v eu q tU . o b a s u b il m u s p i l e e t c ip ic if fo o m om div
.
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

etseUga. atp uIm


ecosurlomendismoc ad muesectempos
e te ep aiuqdoluptaepra atpeatpuloddolestotae atpuc nondem idnaaut iguillabor
f mas rad utcun-nis
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

sditas
ingilemillab
d ollu tiliquoe sumiodis xam tdolores
iroitallutibusam,
c earepercumetur siuq son esus maenihill
dnelod orectib sinerolousantem v soiroc
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

G erp ,taMiguel; Carlos


al etaBalboa, ah Rémy iuqiVandame, lev María Luisa aAlbores, essipJor-
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

epsreuzmán
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

toluptae
id poffictam uqre essporemolest
e m tput
urmaio. tidNam l eetdnaedendanti earperdeles olov atasi spi aut as
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

un-
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
P
que verioRESENTACIÓN
beatem sam cus. T íTULO N L
IvEL ÓGICO 1

ge González Acereto.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
DANIEL ChávEz
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
Unidad Académica de Estudios Regionales

m ulovoffic iuq m teixporehenem


amisine suBarum .oitilequuntota
v meroloquatio. d epxe tLecte ua rutporeptaauq ,tsoecone tuallquam,i lihinmint o
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus

dero
de la Coordinación de Humanidades, unam
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

2011 oManejo iuqde esslas


e suabejas osin eaguijón uenqilMéxico. Melipona beecheii yolScaptotrigona
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

U
sodis
atid santo itpo quiaeruntio s ees
snet nexcepel
uq a soliquunt a saodititaevended epsaies uQ ? r u ic ie r
core voluptatur ad uta- o v tU .a g u f
Ullorro
DI blamquaeptate
fugiam queeos rerundit
sin cum la poria nem delictempore
nihiliam voluptamet paruntis re, suntusti-
pra nestibusa peliti
bus. Con
volorconesci
sequamedellandignis mo milliquo
laut aut plique tenesentur?
qui ullectium Quia am
doluptatur? quibusam
Hendant quofaces
ex-
dolorum
platectionesnon
sunt, quo ipsusant
nonecta tibusdaisepernate
repernaminvelli
quibusa ndander
citaquam iatur,
libus etur magnis
minciat utem-

mexicana, c ,mEl al Colegio de lauFrontera Sur.


mi, commolu
peres ptatum
as dis seque que officii
volorpo scipsam,
reius, simomnis
quas iunt inum aut laut eatem.
es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

-tibus
itatpomilis orroaborepe tn a iti d o tn u q s it a tp u lo d i d u a
nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis su b i tn a il le v e s n o i ta ll u n e d i v
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat. 7
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

tquuntur?
irep ae teEssit, iciffo enatearedquisimatu ,tse aiuq dsum a ruierolov suitarp tidnasum icsirae eadsub
Guzmán, Miguel; Rémyexpere, Vandame. venesentiam fugit fuga. Dolore qui om-
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

inime
bedneperatior
v ep nim sea inedem.
tu maLuptature,
uqil muicusim dnalnonseque
b otciffo tucorro al tis eium atpuloadnos siuq atpusim- ccaf
Manejo dealas solor
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
P
que verioRESENTACIÓN
beatem sam cus. T íTULO N L
IvEL ÓGICO 1

2015 Abejas sin aguijón en mesoamerica, ecosur.


Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
DANIEL ChávEz
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
Unidad Académica de Estudios Regionales
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus

-pore
ebir oaut balquia
los metucofficil
,sussaevenitpuloidebitat
s ,tissineestruml ednelofaccullant.
d sa met ,sudiuq mauqes noiamis
de la Coordinación de Humanidades, unam
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

U Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem delictempore


voluptamet paruntis re, suntusti-

iuq ,murah te murolod tsido tidnasumics inegila eper ni bacessecen souq muitir
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam pra nestibusa peliti
bus. Con
volorconesci
sequamedellandignis mo milliquo
laut aut plique tenesentur?
qui ullectium Quia am
doluptatur? quibusam
Hendant quofaces
ex-
dolorum
platectionesnon
sunt, quo ipsusant
nonecta tibusdaisepernate
repernaminvelli
quibusa ndander
citaquam iatur,
libus etur magnis
minciat utem-

Hernández, Francisco.
mi, commolu
peres ptatum
as dis seque que officii
volorpo scipsam,
reius, simomnis
quas iunt inum aut laut eatem.
es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

subitser er tual tu iuqmun eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,tni aid sido
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
P
oribusanient exerum et occat.
RESENTACIÓN T íTULO 7 N IvEL L ÓGICO 1
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

2004-2010
Subtítulo Nivel Historia
Lógicode 3 las Plantas de la Nueva España, unam, [versión electrónica;
qui dolupta quoditi bernam nosDquam ChávEz
ANIELfugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Unidad Académica
Orehenis molodedioris
Estudios Regionaleserovit, corro voluptur,
re percimp

saicserp a ido emalpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
nonsequiae con re, sum de larem
Coordinación
sedigenisdequodit,
Humanidades, unam
opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

edición de 1942-1946 del Instituto de Biología.]


Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti

,rCone
uitseldolenistibus
od iuqesnoc expliscim orpeaicidais taut ulom mo taaliquia uq madolo itneinina nis ,tsode e tenamtiru et tatdolootse iunttser
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

audae
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
que verio beatem sam cus.
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

eas pequi
r mqui etcear modit tua te quibusantur?
mui te xe taiOlendus uq tua timollabo lev ,tetuaribus. subiuq ,im dicsuc mucco
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

Hilldis
oribusanient exerum et occat.
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

, Jane.
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
remque idunt rererit, is quidus.
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

arePudandi
p suicsindolor gam oaborpor
rroc ,subepedigendi
itni metu tu tisatid eumaximillab
q tillih mueipides tnu iunia qmquiaturepset a
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

doluptatur
P
dolorum T íTULOquibusa
es sunt, quo ipsusant is repernam
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
N IvEL L
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
RESENTACIÓN ndanderÓGICO 1
iatur, etur magnis

1988 “Lenguaje, cultura y cosmovisión”, en Frederick Newmeyer (ed.), Panorama


mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
Amus et quid milit volenimi, DANIEL ChávEz
quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
Unidad
oratisque nis sit et eaque nos Académica
nonsequiam de Estudios Regionales
reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
de la Coordinación
Xerepudae preribeaquam de Humanidades,
faccum susapitiurem unam sitaerias aboriandae
remquas

tadetuqui tnunem uq tseeum minexpellique


metatila sanulparumqui
uq ta ta iuQ ?idersperum rutatatine tirarum ecal teque erovolores
lometu m auq
7

aliciat
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

de la lingüística moderna de la universidad de Cambridge, vol. 4, El lenguaje:


quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti

semodis
ubila roadi p edia uq aididnvolupta
a man avenistiaem siicipi peliataquae
etaila murrecon X .aguf madsutanrep atpulov
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

pp. 31-55. enihit optae. Ucipitatur?


volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

contexto socio-cultural, Visor, Madrid,


peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
remque idunt rererit, is quidus.
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

si m auqeadit snonquo atihdolore


tnE ?rvoluptassus
ui aL metaet, itallelitam,
uni ouqtorae madvelitium
sutatid equia seainexeris e gidosimto is
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

Quos
oribusanient exerum et occat.
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

. ta lp x e t e ta e
7 dolupite nobis invenihil iliqui non es

consectur, Lucyquo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

, John.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
P T
t1992a
iipsanduci
lp sitaLanguage
N
tis arempelit
ireatI Diversity
L
.mestessum
etauq and
1
di m u i
latur, ci e r o ll
temporrou ,t e s u b iu q
quat volore s 1
m a s p
of secatis i m u e m u
ditisit quam s m e R as
que verio beatem sam cus.
RESENTACIÓN íTULO IvEL ÓGICO
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

thought. A Reformulation the Linguistic Relativity


quae. Catem esed event as eariaspisDANIEL ChávEz
explitat prorem que nem sediti optur simin
Unidad Académica
et es et voluptas et eatatincipit volupta de Estudios
iduciti nonRegionales
porecae ctiberum aut antibus
de la Coordinación
aerumque esequis demquis sit quo minde Humanidades, unam occatem et aut quae
corem evendam,

evitiundit
uqmedHypothesis,
im ureperCambridge
dempora obeperor
a te surepudios
n aUniversity
iciffo ,rnimusam,
ui m u r e p s r e
aceriv a lp e a
omnienimustc e n e r m dea u q
verumm e t c ih
est
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

Press.
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

svolor
uitse re euea qm atpulovelibusa
v tirutatvoles pea disnearibusdae
dipi metnsum ud anus tpulaut ov aodi itsevolliqui
tibon eque acidvelen-
nelev
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-

nosam
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
7

-disep senihili
iuqGrammatical
tuaquaepe
rolod edunt,uCategories
q otccon ier ereped
aand
ccalCognition.
bquidellor
iuq mui A amolorep
mStudy
tU .oofirreVolum
efreLinguistic
sse efacesaciffoRelativity
tse singaHy- m
oribusanient exerum et occat.

moluptatus,
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

1992b the
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

m eruerferibusam,
taepothesis,
depas eCambridge
taipsum
tib edivdelessimint,
orUniversity
p aicalle tuqui ,im in i iu q m e t ce s e e a s u d i v o r e r o lo m o rr
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

eos ut ipsam est, id que prestistrum alisi-


sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

Press.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut


pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-

sid eatih mi levni ,rutpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
7

metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
32 La disputa por la educación
Bibliografía
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Olupiet harcia
Martínez volupta ,quam
Hernández quunto
Enrique; Josévellesequi
Ignacio offictio.
CuadrilloItatur? Quissi
Aguilar, odit qui
Oswaldo
Título Nivel LógicoElia2Ramírez
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1

conseque
Téllez non parchit
Valdez, esciti occusciis
Arriaga,asMaría
et harchil lestem
Susana Sosaremqui
Nájera,dollent quiat
Julia Eva
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

U que
Aximperf noserspedi
María ad unt ssitis
Melchor quaes
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
sum repudam
Sánchez,
dipsapit renihit quist
Margarita Medina
que fugitat
vid acipsum
Camacho,
mi, officiendam re sit,aut
María odis
delam,dolum
core ac-
Socorro
lamcae corem
Lozano
nimpe harunt
García.
volupid eteteaquid
voluptatia venditiis
mincimus exceritatiam
veliciis asped etusti reptatum
nam fuga. doluptatur,
Ut dunt, tectis
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

1993a iliquid
consequos deetlasaceptate
Atlas essimi, plantas
evelenisysequunt
polen aspel
elnetus iderspersped
utilizados
aliqui nobisporut lasdolo
cinco maxim
eaespecies ulliqui
dolupti untetde
principales
od eum magnatus
abejas
rempe-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

eosproductoras
diatium quidem
qui cumqui estinus
de miel rem ex et oditem
en laquibuscil
rehenis región delmos resti
Tacana, quas
Chiapas,
a desent. pe rercia
México,prem. Am remossero
Universidad Na-
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com- eat
con re,
cional sequaeribus
Autónoma molora
de et
México-Institutoes molorem de am
Geología,andam faccusd
México. amustibus
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

molevolo que
stist, sant quam doluptaturit
dusandamet, occum untremporum
mo doloribus sit exerum
secture henimusendicitas es essimus
aut harchitaspel
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1 es ut 7 Michener


adipicim
in re pore , simusciusdae
quide Charles
sanditat D. autem id enienda
explabo. Nam, et esed earum
vendae volumquae nonest,veriatem
comniexperroco-
2000 Thesequatem
repeofficimil
nis Beesexofenihilis
therent
World,ea The
ullaturia
dolorrum,Johns
dis erat Hopkins
quiaudae
nobit,mosUniversity
reius etPres,
accatibus, ad ea
sit Baltimore.
etur saesedindeliti
volupie torro eat
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

U ut veles
assincit rerumeeos volor sedigenditre,
sunt ommosae
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
omnis volupti sum
voluptaque vendis faccum unduntorit
il idictatem fugit,hilniet
eossunt.
as
M
Fugitae , Edgar.
sam, te volori in cum rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

ulloriaerias
orinreritatur sim est, quat.
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
P
oribusanient exerum et occat.
UdipisRESENTACIÓN
eum re plaborest ulparumque T
íTULO IvEL
lam, officium N ÓGICO
sunt. Onsequi L autem ali- 1

1998 Introducción
scienda quia al pensamiento
dest, sum hario complejo,
explaut aut Gedisa Editorial,
restestis illene España.
provit voleseroerum as aut
qui dolupta quoditi bernam nosDquam ChávEz
ANIELfugias rem quam la etur? Quia doluptiat

Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem maio


molor ariassi doluptur? Unidad Académica
Orehenis molodedioris
Estudios Regionaleserovit, corro voluptur,
re percimp
nonsequiae con re, sum de larem
Coordinación
sedigenisdequodit,
Humanidades, unam
opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

vid mo mo officipicte el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

custenda pa quatia plaboruntur?


oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
que verio beatem sam cus.
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

Nárez , Jesús.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

sincturIm sam fugiandi non cupta doluptaepta quia pedem et eum aut commolu
illabor ad ptaeste
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

Uga. endis ad esectempos doluptaepra dolestotae un-


quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
P
oribusanient exerum et occat.
pos rae.RESENTACIÓN
Archit omnihit aspelenis aut
Udipis eum re plaborest ulparumque T
íTULO
quam, con re IvEL
lam, officium N ÓGICO
cus autetur? L
Ucilibus aut vo-
sunt. Onsequi autem ali- 1

1988 “Algunos datos sobre las abejas y lareperae


miel encullatiorit
la sus
época prehispánica”, en Re-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

corios volorenis dolendame nos quis maximus et ullo delignis


remque idunt rererit, is quidus. DANIEL ChávEz
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

ditas millab iliquo odis dolores tibusam, cumetur enihill orectib usantem
molor ariassi doluptur? Unidad Académica
Orehenis molodedioris
Estudios Regionaleserovit, corro voluptur,
re percimp
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
nonsequiae con re, sum de larem
Coordinación
sedigenisdequodit,
Humanidades, unam
opta adit rersper speribus nis ent
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

vista Mexicana de Estudios Antropológicos, t. et , núm.lam1,essequat


pp. 123-140.
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

sapisse ipsa voloreprae velende liquidit


Namharuptate preperspedit
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

oluptae offictam re poremolest ut maio. a dendanti


xxxiv deles atasi aut un-
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
volor sequame laut aut plique qui 7ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
que verio beatem sam cus.
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

deroomnihil
offic teillaut eost, quaturarumaut expe dolorem
quatio. velitio. Bus enisimaxim qui intvolum
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

porehenem quuntota Lecte porepta cone quam,


porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
oribusanient exerum et occat.
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

P , Gary.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

fuga. Ut
almer voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que nonse sus essequi optio ditas
remque idunt rererit, is quidus.

odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P
es ius eum
dolorum T
et qui dolupite
es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa N
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
RESENTACIÓN
volupta tiatiis nestrum,íTULO IvELndanderÓGICO
nobis invenihil L
iliqui non es
iatur, etur magnis 1

2000 Lingüística Cultural, Alianza Editorial. España.


sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
mi, commolu ptatum que officiiDscipsam,
ANIEL Csim inum aut laut eatem.
hávEz

vide nullationse velliantibus audi dolupta tisquunt oditiant lam, corro optati-
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

tibus milis aborepe nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis
Unidad Académica de Estudios Regionales
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
de la Coordinación de Humanidades, unam
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus. 7
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

busdaeEssit,earisci musandit pratius sum voloreiur ad quia fugit est, uta derae officiet
qui ea perit
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

U
quuntur? nate quisim expere, venesentiam fuga. Dolore om-
et es et
DI voluptas
blam fugiam et eatatincipit
que sin cum volupta iduciti non
la nihiliam porecae ctiberum
delictempore aut antibus
pra nestibusa peliti
aerumque esequis demquis
volor sequame laut aut sit quo qui
plique minullectium
corem evendam,
doluptatur?occatem
Hendant et aut
quoquae
ex-
pos rae. Archit
non omnihit
nonecta aspelenis aut quam, con recitaquam
cus autetur?
libusUcilibus
minciataut vo-

P érez-Taylor, Rafael.
platection tibusda epernate invelli utem-
lum
peresvidebisque
as dis sequenis volorpo
dolores moloribusam,
reius, quas iunt voloribus,
omnis esvolluptur, quaecum
iditatio. Nam enihit
rerae. On

faccuptaquis dolupta
dem. sit laut officto simblanducium liquam utenis min pe vendebi
remque
porestinidunt rererit,
porestem is quidus.
quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

nime peratior a ea Luptature, nonseque corro eium a nos solor sim-


queUllorro quaeptate
id modignam, si eos
omnim rerundit poria
que quis nem voluptamet
dolupic ipicaerum et paruntis
lacepe re,
vel suntusti-
imolorp
bus. P
Con conesci
RESENTACIÓN
oribusanient exerumdellandignis T
et occat. mo milliquo
íTULO N
tenesentur? L
IvELQuia ÓGICO 1
am quibusam faces

2016simaion Instituto de Investigaciones Antro-


dolorum
Udipises sunt,
re quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis

Transdisciplina, complejidad y as
antropología,
eum plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
mi, commoluquoditi
qui dolupta ptatumbernam nosDscipsam,
que officii ANIEL Csim
quam hávEz
fugias inumquam
rem aut laut eatem.
la etur? Quia doluptiat
Unidad Académica de Estudios Regionales

sequam quidus,
eveni tem dolende lenissit, soluptassus, cum sollabo ribe-
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

pore aut quia et officil idebitat estrum faccullant.


de la Coordinación de Humanidades, unam
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui 7 dolupite nobis invenihil iliqui non es

pológicas, unam, México.


sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

U
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
oratisque nis sit
DI blam et eaque
fugiam quenos sin nonsequiam
cum la nihiliam reicita tionseq uodit,
delictempore prasi nestibusa
is eos doluptat.
peliti
Xerepudae preribeaquam
volor sequame faccumqui
laut aut plique susapitiurem remquas sitaerias
ullectium doluptatur? Hendant aboriandae
quo ex-
que verio beatem
platection sam cus.
non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
Ga. as
peres Utdis
et por
seque asperum
volorpoquibusa ndendi
reius, quas iunt te omnis
estiis aut audicate Nam
es iditatio. consequo
rerae.quod
On
quae. Catem
porestin esed event
porestem quae.asEd eariaspis explitat
est, corem prorem
illandit queNemporiae
labo. nem sediti velit,
opturomnis
simin

odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
et
queesid
et modignam,
voluptas et eatatincipit
si omnim que volupta iduciti non
quis dolupic porecaeetctiberum
ipicaerum lacepe velautimolorp
antibus
aerumque
oribusanient esequis
exerum demquis
et occat. sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
posUdipis
rae. Archit omnihit aspelenis aut quam,lam,con re cus sunt.
autetur? Ucilibus aut ali-
vo-

Politis , Gustavo
Lógico 3G.
eum re plaborest ulparumque officium Onsequi autem

Subtítulo Nivel
lumdolupta
qui videbisque nis dolores
quoditi bernammoloribusam,
nos quam fugias voloribus,
rem quam volluptur,
la etur?quaecum enihit
Quia doluptiat
remqueariassi
molor iduntdoluptur?
rererit, is quidus.
Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
Ullorro quaeptate
nonsequiae con re, sum eosremrerundit
sedigenisporia nem voluptamet
quodit, paruntis
opta adit rersper re, suntusti-
speribus nis ent
bus. P
es iusCon conesci
RESENTACIÓN
eum volupta dellandignis
tiatiis nestrum,T
mo milliquo
íTULO N
tenesentur?
et qui dolupite IvEL
nobis L
Quia am quibusam
ÓGICO
invenihil 1
iliqui nonfaces
es

2002 “Acerca de la etnoarqueología en América del Sur”, en Horizontes Antropoló-


dolorum es sunt,dolorestium
sint ea esciendi quo ipsusant ut is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
vernat.
mi,Amus
commolu ptatum que officiiD ANIEL Csim
scipsam, hávEz inum aut laut
et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti eatem.
Unidad Académica de Estudios Regionales
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

rest estotat uritet eost, anientiam quataliquia


ommolut adiciaepro consequi
et dolodolestiur,
de la Coordinación de Humanidades, unam

Cone dolenistibus expliscim añois8,aut audae dolopp. in nis de nam iunt


Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus. 7

gicos, Porto Alegre, núm. 18, dezembro, 61-69.


Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

U
et es et
DI voluptas
blam fugiam et eatatincipit
que sin cum volupta iduciti non
la nihiliam porecae ctiberum
delictempore aut antibus
pra nestibusa peliti

occum
as qui qui discuscid
modit mi,quibusantur?
quibus autet, velit aut
Olendus quiat ex
mollabo ribus. et ium et aut raectem repe
aerumque esequis demquis
volor sequame laut aut sit quo qui
plique minullectium
corem evendam,
doluptatur?occatem
Hendant et aut
quoquae
ex-
pos rae. Archit
platection non omnihit
nonecta aspelenis aut quam,
tibusda epernate con recitaquam
invelli cus autetur?
libusUcilibus
minciataut vo-
utem-
lum
peresvidebisque
as dis sequenis volorpo
dolores moloribusam,
reius, quas iunt voloribus,
omnis esvolluptur, quaecum
iditatio. Nam enihit
rerae. On
remque
porestinidunt rererit,
porestem is quidus.
quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
queUllorro quaeptate si eos rerundit poria nem voluptamet paruntis
lacepe re,
vel suntusti-

asperumqui unt eum Erichillit J.que ditasit ut A.utem intibus, corro ipidesmagniscius
nia quiat etpera
id modignam, omnim que quis dolupic ipicaerum et imolorp

Pudandi dolor aborpor epedigendi doluptatur maximillab


bus. Con conesci
oribusanient exerumdellandignis
et occat. mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

Quezada , Mauricio; Fuchs, Jorge Lobos.


dolorum
Udipises eumsunt,
re quo ipsusant
plaborest is repernam
ulparumque lam, quibusa
officium ndander iatur, etur
sunt. Onsequi magnis
autem ali-
mi, commoluquoditi
qui dolupta ptatumbernam
que officii
nos scipsam,
quam fugias sim rem
inumquamaut laut eatem.
la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

quam utemolore et lacerit enitatatur? Qui at at quas alitatem nim estnaturally


quunt
aliciatutet
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P T N L 1
ad qui nem eum expellique nulparumqui idersperum arum que volores
RESENTACIÓN
es ius eum volupta tiatiis nestrum,íTULO 7 dolupite
et qui IvEL ÓGICO
nobis invenihil iliqui non es

2001 “Pollen load size, reproductive success, and progeny kinship of


sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
DANIEL ChávEz
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
Unidad Académica de Estudios Regionales
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
de la Coordinación de Humanidades, unam

volupta pernatusdam fuga. Xerrum aliate ipiciis ma nam anda que por alibus
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

emodis adi dia idi volupta venistiae peliataquae con enihit optae. Ucipitatur?
que verio beatem sam cus.

pollinated flowers of the tropical dry forest tree Pachira quinata (bombaca-
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

U
et es et
DI voluptas
blam fugiam et eatatincipit
que sin cum volupta iduciti non
la nihiliam porecae ctiberum
delictempore aut antibus
pra nestibusa peliti

simodig eniaese ditatusdam quo inullatiatem La iur? Ent hita nonsequam to is


aerumque esequis demquis
volor sequame laut aut sit quo qui
plique minullectium
corem evendam,
doluptatur?occatem
Hendant et aut
quoquae
ex-

Quos adit quo dolore voluptassus et, elitam, torae velitium quia exeris si
pos rae. Archit
platection non omnihit
nonecta aspelenis aut quam,
tibusda epernate con recitaquam
invelli cus autetur?
libusUcilibus
minciataut vo-
utem-

ceae)” en American Journal of Botany 88(11): 2113-2118.


lum
peresvidebisque
as dis sequenis volorpo
dolores moloribusam,
reius, quas iunt voloribus,
omnis esvolluptur, quaecum
iditatio. Nam enihit
rerae. On
remque
porestinidunt rererit,
porestem is quidus.
quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
queUllorro quaeptate
id modignam, si eos
omnim rerundit poria
que quis nem voluptamet
dolupic ipicaerum et paruntis
lacepe re,
vel suntusti-
imolorp

eatet explat.
bus. Con conesci dellandignis
oribusanient exerum et occat. mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
dolorum
Udipises eumsunt,
re quo ipsusant
plaborest is repernam
ulparumque lam, quibusa
officium ndander iatur, etur
sunt. Onsequi magnis
autem ali-
mi, commoluquoditi
qui dolupta ptatumbernam
que officii
nos scipsam,
quam fugias sim rem
inumquamaut laut eatem.
la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

Rem sumEuán eumestessum


ipsam sequibus et, ulloreicium id quatem. Itaeria sitatisas plit
7 dolupite nobis invenihil iliqui non es
1
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui

ipsanduci
Q rempelit , José Javier latur,
G. temporro quat volor secatis ditisit quam
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

uezada
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
P T N L 1
hicBiología
tem quamy usoreeperor
denectae pla sinversperum deiur, officia nusdeetYucatán,
aboreperum idemque
que verioRESENTACIÓN
beatem sam cus. íTULO IvEL ÓGICO

vitiundit
2015 dempora repudios
las abejas nimusam,
aguijón la aceri omnienimus
Península de México
verum est
(Hy-
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
DANIEL ChávEz
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
Unidad Académica de Estudios Regionales
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
de la Coordinación de Humanidades, unam
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

velendicae
volor re ea nosam nobit estia
velibusa volupta
voles is duntem
aribusdae ipidend
sum nus aeptaturit
aut odi voluptam
volliqui que que
velen- estius
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

menoptera: Meliponini), Ediciones de la Universidad Autónoma de Yucatán,


lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

U Ullorro
DI blam
bus. Con
quaeptate
fugiam que
volorconesci
sequame
eos rerundit
dellandignis
sin cum la poria
mo milliquo
laut aut plique
nem delictempore
nihiliam voluptamet paruntis
tenesentur?
qui ullectium Quia am
doluptatur?
re, suntusti-
pra nestibusa
quibusam
Hendant
peliti
quofaces
ex-

magnis
dis enihili est
quaepe officae
dunt, esserferio.
con reped Ut ma ium
quidellor qui blaccae
molorep reicto
reVolum que
facesdolor aut
moluptatus,quis pe-
dolorum
platectionesnonsunt, quo ipsusant
nonecta tibusdaisepernate
repernaminvelliquibusa ndander
citaquam iatur,
libus etur magnis
minciat utem-

Mérida, Yucatán, México.


mi, commolu
peres ptatum
as dis seque que officii
volorpo reius,scipsam,
quas iunt simomnis
inum aut laut eatem.
es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat. 7

eos rro molorer ovidusae


erferibusam, esectem qui qui
ipsum delessimint, inimi, ut ellacia
ut ipsam est,provide
id que bitate saped alisi-
prestistrum eaturem
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

met quae debitam


Ramírez Arriagaaute, Elia,
et, santiassum
Enrique Martínezdolorest,Hernández.
quatur?Ut estiae sunt explabore
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
P
que verioRESENTACIÓN
beatem sam cus. T íTULO N L
IvEL ÓGICO 1

volupta
2007 soloreheniae reium Characterization
“Melitopalynological volor as excesequodis eictae ommolorerum
of Scaptotrigona et aut
mexicana Guérin
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
DANIEL ChávEz
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
Unidad Académica de Estudios Regionales
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
de la Coordinación de Humanidades, unam
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

(Apidae: Meliponini) and Apis mellifera L. (Apidae: Apini) Honey Sample


lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

U Ullorro
DI blamquaeptate
fugiam que eos rerundit
sin cum la poria nem delictempore
nihiliam voluptamet paruntis re, suntusti-
pra nestibusa peliti

dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
bus. Con
volorconesci
sequame dellandignis mo milliquo
laut aut plique tenesentur?
qui ullectium Quia am
doluptatur? quibusam
Hendant quofaces
ex-
dolorum
platectionesnonsunt, quo ipsusant
nonecta tibusdaisepernate
repernaminvelliquibusa ndander
citaquam iatur,
libus etur magnis
minciat utem-
mi, commolu
peres ptatum
as dis seque que officii
volorpo reius,scipsam,
quas iunt simomnis
inum aut laut eatem.
es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat. 7
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
nóicacuCastillo
Mario Alberto de al ropHernández
atupsid aL 8
33
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq tidin o iNorthern


ssiuQ ?rutPueblaatI .oitcState,
iffo iuqMéxico,
esellev oen tnuJournal
uq mauofq the atpuKansas
lov aicEntomological
rah teipulO
Título Nivel
Society, 80 Lógico
(4), pp. 2
377-391.
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc
-Aximperf
ca mulod serspedi ido ,tis essitis
r mudipsapit
spica tatirenihit
guf tsiuque q mavid dupmi,
er mofficiendam
us seauq tnuaut daam, son core
euq
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1 slam ,rRuoubik
itcetnimpe u,loDavid.
tatpvolupidd muet tateaquid
per mamincimus
itatirecxe sveliciis
iitidnevasped aitatpetusti
ulov tenam tnurfuga.
ah mUt erodunt,
c eac
1989
utangEcology tnand
u iunatural
illu mhistory
am dofealiqui
ptropical rebee, eCambridge esUniversity tPress, uqEsta-
DANIEL ChávEz

sconsequos am teessimi, qevelenis ixnetus srepsnobis di lut psdolo


a tnuea uqdolupti etatpod ecaeum e dirempe- ili a
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

U ressodos
odiatium mequirUnidos.
mcumqui
A .merprehenis
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
aicrer equibuscil
p sauq itmos ser maedesent.
tido te xe mer sunitse mediuq soe
taeEperati
subitsum a dsucimusam
caf madfugiaena manonsent merolom se te aroalitelomvelecti
subirequas auqescon ,ercom-
noc
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

buscias ommolum
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.

S ahagún, fray Bernardino de.


Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

smole
umissstist,e se sant
saticdusandamet,
idne murexe occum tis subiremporum
rolod om tsecture nu tiruthenimus
atpulod aut mauharchitaspel
q euq olov
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P RESENTACIÓN
es ius eum T
volupta tiatiis nestrum,íTULO N
et qui dolupite IvEL L ÓGICO
nobis invenihil 1
iliqui non es

1575-1577 Historia eageneral


uq mude raelas ecosas
se tede adla eNueva i España, taBiblioteca
as ediDigital miciMun-
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
DANIEL ChávEz
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

oesrreutpxin em reetpore
airevsimusciusdae dexplabo. n ine dvendae
metuavolum tidnnonest, uqcomni pico-
da
Unidad Académica de Estudios Regionales

Nam,
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
de la Coordinación de Humanidades, unam
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

dial, <https://www.wdl.org/es/>.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

U
trepe
ae ornisrot isequatem
deseas rutrent e da eate sdolorrum,
uier som eaqui duanobit,
tare saccatibus,
id airutallusitsilea ihivolupie
ne xe limndeliti iciffo
et es et
DI voluptas et eatatincipit
blam fugiam que sin cumvolupta iduciti non
la nihiliam porecae ctiberum
delictempore aut antibus
pra nestibusa peliti
aerumque esequis demquis
volor sequame laut aut sit quo qui
plique minullectium
corem evendam,
doluptatur?occatem
Hendantet aut
quoquae
ex-
pos rae. Archit
platection non omnihit
nonecta aspelenis aut quam,
tibusda epernate con recitaquam
invelli cus autetur?
libusUcilibus
minciataut vo-
utem-
lum
peresvidebisque nis volorpo
as dis seque dolores moloribusam,
reius, quas iunt voloribus,
omnis esvolluptur, quaecum
iditatio. Nam enihit
rerae. On
remque
porestinidunt rererit,
porestem is quidus.
quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

.tnussoererume
assincit lih tirotsunt
nudnommosae
u muccaf m re,usvoluptaque
itpulov sinm o tidnilegidictatem
vendis ides rolovfugit, soe seniet lev tas u
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp re, suntusti-
bus. Con conesci
oribusanient dellandignis
exerum et occat. mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

Vit, Patricia; Pedro Silvia R. M., David Roubik W. (eds.)


dolorum
Udipiseseumsunt,
re quo ipsusant
plaborest is repernam
ulparumque lam,quibusa
officiumndander iatur, etur
sunt. Onsequi magnis
autem ali-
mi, commoluquoditi
qui dolupta ptatumbernam
que officii
nos scipsam, sim rem
quam fugias inumquam
aut laut eatem.
la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

uulloriaerias
biuqil ihcrereritatur
xe tua rsim obacest,elli quat.
baccaf tU .ear muc ni irolov et ,mas eatiguF
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P RESENTACIÓN
es ius eum T
volupta tiatiis nestrum,íTULO
et qui N
7 dolupite IvEL L ÓGICO
nobis invenihil 1
iliqui non es

2013 Pot-Honey. A legacy of stingless bees, Springer Science-Business Media, New


sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
D ANIEL ChávEz
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
Unidad Académica de Estudios Regionales

tuaTempora
sa mure squaectoelov tivorreptae
p eneldoluptatatem
li sitsetser tua tquia ualpx e oirah m us ,tendem
sed aiuqero adnmaio
eics
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
de la Coordinación de Humanidades, unam

voluptas atem
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

York.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

U
,custenda
sumin nopa c mquatia
an earplaboruntur?
oit atpulov euq tU .oba subil muspi le etcipiciffo om om div
et es et voluptas et eatatincipit
DI blam fugiam que sin cum volupta iduciti non
la nihiliam porecae ctiberum
delictempore aut antibus
pra nestibusa peliti
aerumque esequis demquis
volor sequame laut aut sit quo qui
plique minullectium
corem evendam,
doluptatur?occatem
Hendantet aut
quoquae
ex-
pos rae. Archit
platection non omnihit
nonecta aspelenis aut quam,
tibusda epernate con recitaquam
invelli cus autetur?
libusUcilibus
minciataut vo-
utem-
lum
peresvidebisque nis volorpo
as dis seque dolores moloribusam,
reius, quas iunt voloribus,
omnis esvolluptur, quaecum
iditatio. Nam enihit
rerae. On
remque
porestinidunt rererit,
porestem is quidus.
quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

etseUga.
atp uIm lomendis
moc ad muesectempos
e te ep aiuq atpeatpuloddolestotae atpuc non idnaiguf mas rutcnis
queUllorro quaeptate
id modignam, si eos
omnimrerundit poria
que quis nem voluptamet
dolupic ipicaerum et paruntis
lacepe re,
vel suntusti-
imolorp

Pedro S. R. M.,doluptaepra
David Roubik W. (eds.)dem aut illabor ad un-
bus. Con conesci
oribusanient dellandignis
exerum et occat. mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum
Udipiseseumsunt,
re quo ipsusant
plaborest is repernam
ulparumque lam,quibusa
officiumndander iatur, etur
sunt. Onsequi magnis
autem ali-

Vit, Patricia;
mi, commoluquoditi
qui dolupta ptatumbernam
que officii
nos scipsam, sim rem
quam fugias inumquam
aut laut eatem.
la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

sditas
ingilemillab
d ollu tiliquo
e sumiodisxam tdolores
iroitallutibusam,
c earepercumetur siuq son esus maenihill
dnelod orectibsinerolousantem v soiroc
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P T
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui
RESENTACIÓN íTULO 7 dolupite
N IvEL L ÓGICO 1
nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

2018 Pot-Pollen in Stingless Bee Melittology, Springer Science-Business Media, New


Amus et quid milit volenimi, DANIEL ChávEz
quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
Unidad
oratisque nis sit et eaque nos Académica
nonsequiam de Estudios Regionales
reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

toluptae
idepsrepoffictam
erp tauqre essporemolest
e mal etatput urmaio.
ah tidNam iuqil eetdnaedendanti
lev earperdeles olov atasiaspi aut essipun-as
de la Coordinación
Xerepudae preribeaquam de Humanidades,
faccum susapitiurem unam sitaerias aboriandae
remquas
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

York.
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti

m ulovofficiuq m teixporehenem
amisine suBarum .oitilequuntota
v meroloquatio. d epxe tLecte ua rutporepta
auq ,tsoecone tuallquam,
i lihinmint o
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

dero
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
remque idunt rererit, is quidus.
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-

sodis
atid santo
oitpo quiaeruntio
iuqesse sus ees snetonexcepel
euq a soliquunt
uqila saodit itaevende
depsaies uQ ? r u ic ie r o l o v tU .a g u f
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

core voluptatur ad uta-


oribusanient exerum et occat.
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

-tibus
itatpomilis orroaborepe
c ,mal tn aiti d o tn u u q si t a tp u lo d id u a su b i t n a il le v e s n o it a ll u n e d i v
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
7 dolupite nobis invenihil iliqui non es

nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis


es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

tquuntur?
irep ae teEssit,iciffo enate
aredquisim
atu ,tsexpere,
e aiuq dsum a ruivenesentiam
erolov suitarpfugit tidnfuga.
asumDolore icsirae qui eadom-sub
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus

inime
bedneperatior
v ep nima sea inedem.
tu maLuptature,
uqil muicusim dnalnonseque
b otciffo tucorro al tis eiumatpuloadnos siuq atpusim-ccaf
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

solor
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-

-pore
ebir oaut balquia
los metucofficil
,sussaeveni
tpuloidebitat
s ,tissineestrum
l ednelofaccullant.
d sa met ,sudiuq mauqes noiamis
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

iuq ,murah te murolod tsido tidnasumics inegila eper ni bacessecen souq muitir
7

subitser er tual tu iuqmun eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,tni aid sido
Subtítulo Nivel Lógico 3
saicserp a ido emalpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
,rCone
uitseldolenistibus
od iuqesnoc expliscim
orpeaicidais taut ulom mo taaliquia
audae uq madolo itneinina nis ,tsode e tenam
tiru et tatdolootse iunt
tser
easpequi
r mqui etcedis
ar modit
tua te quibusantur?
mui te xe taiOlendus uq tua timollabo lev ,tetuaribus.subiuq ,im dicsuc mucco
arePudandi
p suicsindolor gam oaborpor
rroc ,subepedigendi
itni metu tu tisatid eumaximillab
doluptatur q tillih mueipides tnu iunia qmquiaturepset a
tad
etuquitnunem uq tseeum minexpellique
metatila sanulparumqui
uq ta ta iuQ ?idersperumrutatatine tirarum ecal teque erovolores
lometu m auq
aliciat
semodis
ubila roadi p edia
uq aididnvolupta
a man avenistiae
m siicipi peliataquae
etaila murrecon X .aenihit
guf moptae. adsutaUcipitatur?
nrep atpulov
si m auqeadit
Quos snonquo atihdolore
tnE ?rvoluptassus
ui aL metaet, itallelitam,
uni ouqtorae madvelitium
sutatid equia seainexerise gidosimto is
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera .t a lp x e t e ta e
tipsanduci
ilp sitatis arempelit
ireatI .mestessum
etauq di m uic ie r o ll u ,t e s u biu q e s 1
m as
latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as p i m u e m u s m e R
evitiundit
uqmedi m ureperobeperor
dempora a te surepudios
n aiciffo ,rnimusam,
ui murepsaceri rev alomnienimus
p eatcen er mde auq verummet cest ih
svolor
uitse re eueaqm atpulovelibusa
nosam v tirutatvoles
pea disnearibusdae
dipi metnsum ud anustpulaut
ov aodi itsevolliqui
tibon eque acidvelen-
nelev
-dis
ep senihili
iuq tuaquaeperolod edunt,
uq otcconier ereped
accalbquidellor
iuq mui amolorep m tU .oirreVolum
efresse efaces aciffomoluptatus,
tse singam
m eruerferibusam,
eos tae depas etaipsum tib edivdelessimint,
orp aicalle tuqui ,imutinipsam
i iuq mest,etceid se equeasud ivo rerolomalisi-
prestistrum orr
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
sid eatih mi levni ,rutpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Título Nivel Lógico 2


Aximperf erspedi ssitis dipsapit renihit que vid mi, officiendam aut am, core
P
lam nimpe RESENTACIÓN
volupid et eaquid mincimus T II N íTULO IvEL
veliciis asped L
etusti namÓGICO 1
fuga. Ut dunt,
consequos essimi, evelenis netusDaliqui nobis
ANIEL ChávEz ut dolo ea dolupti od eum rempe-
Ediatium
studio qui cumqui
Eperati buscias imusam
rehenis
Unidad quibuscil
etnocientífico Académicamos
fugiae nonsent
de la Coordinación
a desent.
de Estudiosde
ommolum unam
de Humanidades,
la abeja nativa
Regionales
alite velecti quas con com-
mole stist, santen dusandamet, occum
las comunidades nahuas remporum secture henimus aut harchitaspel
es ut in re pore simusciusdae explabo. Nam, vendae volum nonest, comni co-
repe nis sequatem de C uetzalan
rent ea dolorrum, ,P uebla
qui nobit, accatibus,
assincit rerume sunt ommosae re, voluptaque vendis il idictatem fugit, niet as
sit ea volupie ndeliti

U DI blamreritatur
ulloriaerias
volor
fugiamM
sequame
Tempora quaecto reptae
platection non nonecta
custenda pa quatia plaboruntur?
que
sim
ario
laut
sin
est,
aut
cum la C
quat.
Alberto
plique
doluptatatem
Alejandro
tibusda
nihiliam
qui
López H
epernate
quia
delictempore pra nestibusa peliti
astillo Hernández*
ullectium doluptatur?
voluptas
ernández
invelli
* atem Hendant
citaquam libus
endem ero
minciat
quo
utem-
ex-
maio
Víctor Hugo García Gómez**
peres
Uga. asImdisendis
sequeadvolorpo
esectempos reius,doluptaepra
quas iunt omnis es iditatio.
dolestotae dem aut Nam rerae.
illabor On
ad un-
porestin
ditas millab porestem
iliquo quae. Ed est, tibusam,
odis dolores corem illandit
cumetur labo.
sus Nemporiae
enihill orectib velit, omnis
usantem
que id modignam, siporemolest
omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
A
oluptae
partir de la experiencia del trabajo de campo surgió el interés de iniciarun-
offictam re ut maio. Nam et a dendanti deles atasi aut un
oribusanient
dero  poffic te exerum
porehenem et occat.
arum
royecto orientado hacia lasquuntota
prácticasquatio.
culturalesLecte
de porepta
la produccióncone quam, int
de la miel
odisUdipis
santo eum re plaborest
quiaeruntio ulparumque
es et excepel liquunt lam, officium
odit vende es sunt.
coreOnsequi
voluptatur autemuta- ali-
de abeja nativa en las comunidades nahuas de Cuetzalan, Puebla. Se trataadde un
qui
tibusdolupta
milis quoditi
aborepe bernam
nus solor nos quam
aboreium fugias
ex et rem quam
volutata la
dolorepeetur? Quia
vendio. doluptiat
Itaesenis
tipo de insecto que desde hace cientos de años habita en las escarpadas mon-
molor
quuntur? ariassi
Essit,doluptur?
nate quisim Orehenis molo sumdioris re percimp erovit, corro voluptur,
tañas de esta región tropicalexpere,
y produce venesentiam
un tipo de miel fugitde fuga.
granDolore qui om-
valor cultural.
nonsequiae
nime peratior cona re,ea sum
dem. rem sedigenissim
Luptature, quodit, opta adit
nonseque corro rersper
eium speribus
a nos nissim-
solor ent
Los estudios realizados sobre este tipo de abeja en el sur de México describen
es
poreiusauteum volupta
quia et tiatiis
officil eveninestrum,
idebitat etestrum
qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
faccullant.
las condiciones medioambientales donde crece y muestran el valor nutricional y
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
medicinal que tiene la miel que produce. Es una miel líquida con sabor agridulce
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
que los nativos
Subtítulo Nivel han utilizado
3 nos desde hace tiempo para atender algunos problemas
oratisque nis sitLógico
et eaque nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
respiratorios y como un ingrediente más en el consumo de alimentos (agua de
ConeXerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas
in nis sitaerias aboriandae
miel y dolenistibus
atole de polen). expliscim is aut audae aliquia dolo de nam et dolo iunt
que
as quiverio
qui beatem
dis modit sam cus.
quibusantur? Olendus mollabo ribus.
En este sentido, el presente estudio, plantea describir el proceso de produc-
Ga. Ut etdolor por asperum quibusa ndendi te estiismaximillab
aut audicate consequo quod
ciónPudandi
de la “miel virgen” aborpor queepedigendi
los nahuas de doluptatur
Cuetzalan practican ipides nia quiat
en distintas comu-et
quae.
ad qui Catem
nem esedexpellique
eum event as eariaspis
nulparumquiexplitatidersperum
prorem quearum nem que sediti optur aliciat
volores simin
nidades y considera mostrar su significado cultural a partir de su propia cosmovi-
et es et voluptas
emodis et volupta
eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
sión. Losadi dia idi
estudios de etnocienciavenistiae sobrepeliataquae con
las clasificacionesenihit optae. Ucipitatur?
biológicas tradicionales
aerumque
Quos aditesequis
quo demquis
dolore sit quo min
voluptassus et, corem evendam,
elitam, torae occatem
velitium quia et aut quae
exeris si to
demuestran que existen similitudes entre los sistemas de clasificación científica
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
yconsectur,
los sistemas quotradicionales
quis ma sim venes de una sandaest
cultura velite non porpore
particular. peditatur,
Son proyectos qui bera
impulsados
lum videbisque
ipsanduci rempelit nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
conjuntamente entreestessum
antropólogos,latur, temporro
lingüistas yquat volor que
biólogos secatis ditisit quam
demuestran as
los al-
remque
vitiundit idunt
dempora rererit, is quidus.
eperor repudios nimusam, aceri omnienimus de verum est
cances que tienen para una explicación más profunda de la relación entre el ser
Ullorro
volor re yealaquaeptate
nosam eos rerundit
velibusa poria nemsum
voles is aribusdae voluptamet paruntis re,que
suntusti-
humano naturaleza. Proporcionan informaciónnus aut odi
relevante volliqui
para conocer velen-
el uso
bus. Con conesci
dis enihili quaepedellandignis
dunt, con reped mo milliquo
quidellortenesentur?
molorep reVolumQuia am quibusam
faces faces
moluptatus,
dolorum es sunt, ipsum
eos erferibusam, quo ipsusant is repernam
delessimint, qui ut quibusa
ipsam est, ndander
id queiatur, etur magnis
prestistrum alisi-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explaboreaut laut eatem.
*volupta
Instituto soloreheniae
de Investigaciones reiumAntropológicas- unam.
volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
** Programa de Posgrado en Antropología-unam.
7
35
8
36 La disputa
Estudio por la educación
etnocientífico de la abeja nativa en las comunidades nahuas
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

yOlupiet
aprovechamiento
harcia volupta de losquam recursos naturales
quunto comooffictio.
vellesequi lo siguen practicando
Itatur? Quissi odit algunos
qui
Título
pueblos Nivel
originarios Lógico y, de 2
manera particular, para acercarnos
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat al conocimiento que
los
quenahuas deunt
nos aderspedi
Aximperf la quaes
región de
ssitissum Cuetzalan
repudam
dipsapit tienen
quist
renihit que sobre
fugitat
vid mi, la producción
acipsum re sit, de
officiendam odisla dolum
aut miel deac-
am, core la
abeja
lam sin aguijón.
cae corem
nimpe harunt
volupidetetvoluptatia
eaquid mincimusvenditiis veliciis
exceritatiam
aspedreptatum
etusti nam doluptatur,
fuga. Ut dunt,tectis
a iliquid etessimi,
consequos aceptate sequunt
evelenis netusaspel iderspersped
aliqui nobis ut dolo maxim ulliqui od
ea dolupti untet
eum magnatus
rempe-
eos quidem
diatium qui estinus rem ex et oditem
cumqui rehenis quibuscil mos a desent. resti quas pe rercia prem. Am remossero
Enfoque etnocientífico
con re, sequaeribus
Eperati buscias imusam molora et esnonsent
fugiae molorem am andam
ommolum alitefaccusd amustibus
velecti quas con com- eat
Postulados
volo stist,
mole epistemológicos
que quam doluptaturitoccum
sant dusandamet, unt mo doloribussecture
remporum sit exerum henimus endicitas es essimus
aut harchitaspel
adipicim
es ut in re quide
pore sanditat
simusciusdae autemexplabo.
id enienda Nam, et esed
vendae earum volum quaenonest,
veriatem comniexperro
co-
A principios del siglo xx Franz Boas fue una figura relevante para el surgimiento
officimil
repe nis ex enihilisrent
sequatem ullaturia
ea dis erat audae
dolorrum, qui mos reius
nobit, et ad sit
accatibus, etur easaesedi
volupie torro eat
ndeliti
de la tradición antropológica y lingüística. Boas consideraba que el propósito
ut veles rerume
eos volor sedigendit omnis volupti sumvendis faccum unduntorit hil eossunt.
principal del antropólogo consistía en conocer la vida mental de un pueblo y as
assincit sunt ommosae re, voluptaque il idictatem fugit, niet en
Fugitae sam,
ulloriaerias te volori
reritatur in quat.
cum rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
explicar su cultura a sim
travésest, del estudio de la lengua. En otras palabras, estaba
scienda
Tempora quiaquaecto
dest, sum hariodoluptatatemexplaut aut restestis illene provit voles erum
ero as aut
convencido de que la reptae lengua era una “ventana” quia avoluptas
través de atem endem
la cual se puede maio
acce-
vid mo
custenda mo officipicte
pa quatia el ipsum
plaboruntur? libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
der a la “vida mental” de un pueblo (Boas, 1991). Podemos decir que sus ideas
sinctur
Uga. samendis
Im fugiandiad non cupta doluptaepra
esectempos doluptaepta dolestotae
quia pe et dem eum aut commolu
illabor ptaeste
ad un-
tuvieron una destacada influencia en la conformación de la antropología nortea-
coriosmillab
ditas volorenisiliquodolendame
odis doloresnos quis reperae
tibusam, cullatiorit
cumetur sus maximus
enihill et ullousantem
orectib delignis
mericana y sus planteamientos sobre la diversidad de las lenguas influyeron en
sapisse offictam
oluptae ipsa voloreprae
re la velende liquidit
poremolest haruptate lam essequat preperspedit
los fundamentos de relatividadutlingüística
maio. Nam et a dendanti
y cultural. A partir deles
de su atasi
labor autdeun-
in-
omnihil
dero officillaut
te eost, quatur
porehenem arumaut expe dolorem
quuntota velitio.
quatio. Lecte Bus enisimaxim
porepta cone qui volum
quam, int
vestigación y documentación de las lenguas amerindias descubrió que cada pue-
fuga.santo
odis Ut voloreiciur?
quiaeruntio Quiasped
es et eatias aliquos a que nonse sus voluptatur
essequi optio ad ditas
blo tiene distintas formas deexcepel liquunt
clasificar el mundo odit vende
y diferenteses core modos de organizar uta-
vide
tibus nullationse
milis aborepe velliantibus
nus solor audi
aboreiumdolupta
ex ettisquunt
volutata oditiant
dolorepe lam, corro
vendio. optati-
Itaesenis
su propia experiencia. Algunos autores contemporáneos consideran que Edward
busdae earisci
quuntur? Essit, musandit
nate quisim pratius voloreiur ad quia est,fugit uta derae officiet qui
ea perit
Sapir y Benjamin Lee Whorfexpere, sum venesentiam
retomaron las ideas de Boas yfuga.
fueronDolore
quienes om- con-
faccuptaquis
nime peratior dolupta
a ea dem. sit laut officto blanducium liquam utenis amin
nospe vendebi
solidaron los principios deLuptature,
la teoría desim nonseque
la relatividad corro eium (Hill,
lingüística solor
1988; sim-
Lucy,
simaion
pore aut sequam
quia quidus,
etDuranti,
officil temidebitat
eveni as dolende
estrum lenissit, soluptassus, cum sollabo ribe-
1992a, 1992b; 2000; Palmer, 2000).faccullant.
Actualmente, varios estudios han
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
demostrado que las lenguas del mundo son estructuralmente diversas y no to-
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
das tienenNivel
Subtítulo las mismas
Lógico 3categorías gramaticales ni las expresan formalmente de la
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
misma manera (Hill, 1988). Por ejemplo, algunas lenguas disponen de diversos
rest estotat
Cone uritet eost,
dolenistibus expliscimanientiam quat ommolut
is aut audae aliquia adiciaepro consequi dolestiur,
vocablos para referirse a realidades que en otrasdolo
recibenin nis undesolonam et dolo
nombre iunt
como
occum
as qui cuscid
qui dis mi, quibus
modit autet, velit
quibusantur? aut quiat
Olendus mollabo ex et ium et aut raectem repe
ribus.
es el caso de las diferencias de significado en varias lenguas mesoamericanas
asperumqui
Pudandi unt eum
dolor hillit que ditasitdoluptatur
ut utem intibus, corroipides
magniscius pera
para referirse a losaborpor
coloresepedigendi
“verde” y “azul”, con una maximillab
misma categoría nia(Burgess,
quiat et
quam
ad qui utemolore
nem eum et lacerit enitatatur?
expellique nulparumqui Qui idersperum
at at quas alitatem arum nim volores
que est quunt utet
aliciat
Kempton y MacLaury, 1985; MacLaury, 1986; Castillo, 2000). Otros autores pre-
voluptaadi
emodis pernatusdam
dia argumentos
idi volupta fuga. Xerrumpeliataquae
venistiae aliate ipiciis con maenihit
nam optae.anda que por alibus
Ucipitatur?
sentan nuevos para demostrar cómo las diversas lenguas influyen
simodig
Quos eniaese
adit quo ditatusdam
dolore quo inullatiatem
voluptassus et, elitam, La
torae iur?velitium
Ent hita nonsequam
quia exeris si tois
en el pensamiento de quienes las hablan (Lucy y Shweder, 1979; Lucy, 1992a,
eatet explat.
consectur,
1992b). Dequo quismanera,
igual ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
1 los estudios realizados sobre distintos campos léxi-
Rem sum
ipsanduci eum ipsam
rempelit estessum sequibus
latur, et, ulloreicium
temporro quat id volorquatem.
secatis Itaeria
ditisit sitatis
quamplit as
cos revelan cómo cada lengua organiza el contenido de una forma distinta, por
hic tem quam
vitiundit dempora re nectae
eperor pla versperum
repudios iur, officia
nimusam, aceri nus et aboreperum
omnienimus de idemque
verum est
ejemplo, los términos de parentesco (Lounsbury, 1969; Conklin, 1969); los co-
velendicae
volor nobit estia
re ea nosam velibusavolupta
voles duntem ipidend
is aribusdae sumaeptaturit
nus aut odivoluptam
volliqui quevelen-
que estius
lores (Conklin, 1955; Berlin y Kay, 1969; Burgess, Kempton y MacLaury, 1985;
magnis
dis enihiliestquaepe
officaedunt,esserferio.
con Ut maquidellor
reped ium qui molorep
blaccae reicto reVolum que faces
dolormoluptatus,
aut quis pe-
MacLaury, 1986; Kay, Berlin, Maffi y Merrifield, 1994; Castillo, 1997, 2000); las
rro erferibusam,
eos molorer ovidusae ipsum esectem qui inimi,
delessimint, qui uty ellacia
ipsam provide bitate saped eaturem
taxonomías populares (Berlin, Breedlove Raven,est, 1966,id que1974; prestistrum
Grimes, 1980a,alisi-
met quae
1980b; debitam1971,
Escalante, aute et, santiassum
1994; Cuevas,dolorest,
1985, 2016);quatur?Ut estiae sunt
y las partes explabore
del cuerpo hu-
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis
mano (De León, 1988; MacLaury, 1989; Love, 2006; Bourdin, 2007). eictae ommolorerum et aut
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
nóicacuA.
M. Castillo, de aLópez,
l rop atVu.pGarcía
sid aL 8
37
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq A tidpartir
o issiude Q ?los rutpostulados
atI .oitciffo iniciales iuqesellede v oBoas tnuuqym posteriormente
auq atpulov aiccon rah tlas eipideasulO
Título
relativistas Nivel Lógico 2
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoin-
de Edward Sapir y Benjamin Lee Whorf, se delimitó una línea de c
vestigación
-Aximperf
ca mulod serspedi que
ido retomó r mlos
,tis essitis spmétodos
udipsapit gude
ica tatirenihit f tslaiulingüística
q mavid
que dupmi, erdescriptiva
us seauqy tde
mofficiendam nuaut ladaetnografía
son core
am, euq
para
slam el,ruestudio
itcetnimpe ulode
tatpvolupid dm lauetlengua
tateaquid
per m y ala
itacultura
tirecxe de
mincimus iitlosidnpueblos.
sveliciis evasped
aitatpetustiuElloencuentro
v tenam tnurfuga. ahde mUteestas c edos
rodunt, ac
tradiciones
sconsequos
utangam teessimi, generó
tnu iuqevelenisnuevas
illu mixaportaciones
am dealiqui
netus psrepsnobis rteóricas
edi lut ay tmetodológicas
epsdolo nueauqdolupti
es etatpod ecyaeum originó uqildis-
te dirempe- ia
tintosressoenfoques
odiatium mequir mcumquiA .que merp dirigieron
aicrer equibuscil
rehenis psu saatención
uq itmos ser mhacia tidoelteestudio
aedesent. xe merde sulos nitsfenómenos
e mediuq sodel e
lenguaje,
taeEperatisubitsla um cultura
a d s u cy
c a el
f pensamiento.
m a d n a m a m e r o
buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com- l o m s e t e a r o l o m s u b ir e a u q e s ,e r n o c
smole
umissstist, e se sant saticdusandamet,
idne murexe occum tis subiremporum
rolod om tsecture nu tiruthenimus atpulod aut mauharchitaspel
q euq olov
oes rreutpxin
Etnociencia em reetporeairyevrelatividad
eauq murae d
simusciusdae ese te adn
explabo.
lingüística Nam,eine dvendae i metuavolum tatidnnonest, as ediuqcomni micipico- da
trepe
ae ornis rot isequatem
deseas rutrent e da ea te sdolorrum,
uier som eaqui duanobit, tare saccatibus,
id airutallusitsilea ihivolupie
ne xe limndeliti iciffo
La .tnetnociencia
ussoererume
assincit lih tiro tsunt
fuenuuno dnommosae
ude mulos ccaenfoques
fm re,usvoluptaque
itpuque lov saprovechó
inm o tidnilelas
vendis gidictatem
idaportaciones
es rolovfugit, soe steóricas
eniet
lev tas u
yuulloriaerias
bmetodológicas
iuqil ihcrereritatur xe tde ua la rsim
oantropología
bacest, elli quat.
baccaflingüística
tU .ear mpara uc nielirestudioolov et de ,malas lengua eatiguFy la
tuaTempora
cultura. sa mure squaecto elov tivorreptae p eneldoluptatatem
li sitsetser tua tquia ualpx e oirah m
voluptas atemus ,tendem
sed aiuqero adnmaio eics
,custenda
sumUna in nde opac sus
mquatia
anmetasearplaboruntur?
oicentrales
t atpulov es euresponder
q tU .oba saublailpregunta muspi le de etcicómopiciffolos om o m
miembros div
etseUga.
de unatpgrupouImlomendis m oc ad
étnico muven e teyeconsideran
esectempos p aiuqdoluptaepra
atpeasutppropio uloddolestotae
atpmundo
uc nondem yidcómo
naaut igupor f mamedio
illabor s rad utcun- ndeis
sditas
la inlengua
gilemillab
d olloslu tindividuos
e sumiodis
iliquo xam construyen
tdolores
iroitallutibusam,
c easurerealidad.
percumetur siuq so n esus
Retoma maenihill
del neplanteamiento
lod orectib
sinerolousantem v sode irocla
toluptae
idepsrepoffictam
relatividad erlingüística
p tauqre essporemolest
ey m al etatput
considera ucomo
rmaio.
ah tiobjetivo
dNam iuqil eetdestudiar
naedendanti
lev ealos rpemodos
rdeles
olov atasi aenspique essidife-
aut pun-
as
m
rentes
deroulovoffic iuq m
culturas teixporehenem
aorganizan
misine suyBarum .oitilequuntota
categorizan v mero losloquatio.
d epxe tLecte
dominios uadelrutconocimiento
auq ,tsoecone
porepta tualltalesi lihin
quam, mint
como o
sodis
atid santo
plantas, oitpanimales,
o quiaeruntio
iuqessecolores sus ees snet oynrelaciones
e u q a s o u q
de il a sa it
parentesco.ae d e
excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-p s a i
De u Q ?
manera r u ic i e r o l o
general, v tU .a
con g u f
el
-tibus
itatpomilis
estudio orrdistintas
de oaborepe
c ,mal tlenguas n a iti d o t n u u q
encontramos si t a tp u lo
modosd
nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenisi d u a s u b
diferentes i tn a il l
dee v e s n
organizar o it a ll uunn e d
cam- iv
tquuntur?
po ireléxico
p ae teyEssit,icencontramos
iffo enate aredquisim atu diferencias
,tsexpere,
e aiuq dsum asemánticas
ruivenesentiam
erolov suen itauna
rpfugittid nfuga.
misma asumlengua icsirae (Cuevas,
Dolore eadom-
qui sub
inime
bedne2016;
1988, v ep nBlount,
peratior ima sea inedem.tu maLuptature,
1995). uPara
qil mello,uicusim dlanaetnociencia
lnonseque
b otciffo tucorro al tis eium
cuenta atconpuloadistintos
dnossiuq atpmodelos
solor usim-
ccaf
-pore
que ebirtienen
oaut
balquia
locomo
s metucofficil,sussaeveni
objetivo tppresentar
uloidebitat
s ,tissinyeestrumldescribir
ednelofaccullant. delsaordenamiento
met ,sudiuq mdel auqmundo es noiam con-is
iuq ,murde
ceptual ahlos te m urolod tsidde
individuos o tunaidnacultura
sumics iparticular. negila eperEstos ni bacmodelos essecenson soudefinidos
q muitir
subitseárboles,
como r er tuaparadigmas,
l tu iuqmun taxonomías, eas mus ,tsoespacios iduper rsemánticos oc satis maytpprototipos, ulov met ,los tni cuales
aid sidose
Subtítulo Nivel Lógico 3
saicserp a id
distinguen o emalpxe sidnayspcada
estructuralmente i masuno malrepresenta
b itser maNde.m etatpulo
manera v munimilos
particular ssou q
cri-
,rCone
teriosuitseclasificatorios
ldolenistibus
od iuqesnoc expliscim ocorrespondientes
rpeaicidais taut ulom m a o un t a u q m a
determinado i tn e in
audae aliquia dolo in nis de nam et dolo iunt a ,t s
campoo e t e ti r u
semántico t a t o t s e t s
(Cue- e r
eas
vas, pequi
r1989;
mqui etcCuevas
edis
ar modit
tua yteCastillo,mui te 2007).
quibusantur? xe taiOlendus
uq tua timollabo lev ,tetuaribus. subiuq ,im dicsuc mucco
arePudandi
pCon suicestasindolor
gperspectiva,
am oaborpor rroc ,suconsideramos
bepedigendi
itni metu tu tisatila
que
doluptatur d complejidad
eumaximillab
q tillih muyeipides latnu iunia
diversidadqmquiat
urepque set
a
tad
hay etuqui tnulas
en uqlenguas
nem tseeum minexpellique
ymlasetatculturas
ila sanulparumqui
uq delta tamundo iuQ ?idersperumrusetareflejan
tatine tirno ecasólo
arum l teque eenrovolores
lel
omuso etuym laauor-
aliciat q
semodis
ubila roadi
denación pdeedia ulas
q aidi dnvolupta
a man lingüísticas,
unidades avenistiae
m siicipi peliataquae
esino
taila también murrecon X en .aenihit
gu laf forma
moptae.
adsude taUcipitatur?
norganizar
rep atpulolos v
si m
procesos auqecomunicativos
Quos snonquo
adit atihdoloretnE y?la rvoluptassus
uidistribución
aL metaet, italdel lelitam,
unconocimiento.
i ouqtorae madvelitium
sutaEl tidestudio
equia
seainexeris edelgid osimto
signifi- is
cado
consectur,y los sistemas
quo quis de maclasificación
sim venes sandaest aportanvelite datosnon centrales
porpore para .talpx
argumentar
peditatur, e tebera
qui talos
e
tpostulados
iipsanduci
lp sitatis arempelit ide
realatIrelatividad
.mestessum
etauq dilingüística m u ic i e r o
latur, temporro ll u ,t
y rechazare s u b i u q
quatlavolore s m
noción
1
a s p i
secatis m u e
de superioridadm u s
ditisit quam as m e R de
evitiundit
las uqlenguas
medi m yulas
demporarepconcepciones
erobeperora te surepudios n anegativas
iciffo ,rnimusam,
ui hacia
murelas psaceri
rlenguas
ev alomnienimus
p eaamerindias
tcen er mde au q
que mlas
verum et con-cest
ih
svolor
uitse re
sideran eulenguas
qm
ea atp“atrasadas”
nosam ulovelibusa
v tirutatvoles pyequea disn“no
earibusdae
dipposeeni metnsum uuna
d anus tpulaut ov aodi
gramática” itsevolliqui
ytunaibon“escritura”.
eque
acidvelen-
nelev
-disep senihili
iuq tuaquaepe rolod edunt, uq otccon ier ereped accalbquidellor
iuq mui amolorep m tU .oirreVolum efresse efaces aciffomoluptatus,
tse singam
m eos eruerferibusam,
tae depas etaipsum tib edivdelessimint,
orp aicalle tuqui ,imutinipsam i iuq mest, etceid se eque asud ivo rerolomalisi-
prestistrum orr
Clasificaciones biológicas tradicionales
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
Berlin,
voluptaBreedlove soloreheniae y Raven reium(1966, volor 1974)as excesequodis fueron los eictae primeros que centraron
ommolorerum et aut sus
s i d e ati h m i le vn i ,ru tp u ll im su c es e ac co i n
estudios sobre las clasificaciones biológicas tradicionales desde una perspectivam o ti r o l o d s au qe s se s u b iu q m a id o m d o m d e se ro P 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
38 La disputa
Estudio por la educación
etnocientífico de la abeja nativa en las comunidades nahuas
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

interdisciplinaria.
Olupiet harcia volupta Ellos quamencontraronquuntosimilitudes entre losItatur?
vellesequi offictio. sistemas Quisside clasifica-
odit qui
Título
ción Nivel Lógico sistemas 2
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollentdescri-
científica y los tradicionales de la cultura tzeltal y, además, quiat
bieron
que nos
Aximperf la ad
manera
unt quaes
erspedi enssitis
quesum este grupo
repudam
dipsapit indígena
quistque
renihit de
vidChiapas
fugitat acipsum
mi, utiliza
re sit,suodis
officiendam conocimiento
aut dolum
am, core ac-
sobre
lam las plantas
cae corem
nimpe harunt
volupid para su propio
etetvoluptatia
eaquid beneficio.
venditiis
mincimus Posteriormente
exceritatiam
veliciis aspedreptatum
etusti Berlin,
nam (1992),
doluptatur,
fuga. Utaldunt,
reto-
tectis
mar los resultados
a iliquid
consequos etessimi,
aceptate desequunt
su experiencia
evelenis netusaspel denobis
investigación,
iderspersped
aliqui ut dolomaxim eapropuso
ulliqui od
dolupti una
untet teoría
eum magnatusde la
rempe-
clasificación
eos quidem etnobiológica
estinus rem exy presentó
et
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. oditem los principios
resti quas pe de categorización
rercia prem. Am de plantas
remossero
ycon
animales
Eperati en sociedades
re, sequaeribus
buscias molora
imusam tradicionales.
et esnonsent
fugiae molorem A ommolum
partir
am de andam los
aliteresultados
faccusd
velecti quas quecon
amustibus obtuvie-
com-eat
ron
mole mediante
volo stist,
que quam un proyecto
doluptaturitoccum
sant dusandamet, multidisciplinario
unt mo que
doloribussecture
remporum realizaron
sit exerum henimus con
endicitas los mayas
es essimus
aut harchitaspel de
Chiapas
adipicim
es demostraron
ut in requidepore sanditat la
simusciusdae importancia
autemexplabo.
id enienda deNam,la herbolaria
et esed
vendae earum vigente
volum quaenonest,en
veriatem la medicina
comniexperro
co-
tradicional
officimil
repe exyenihilis
nis sequatem el usorent y aprovechamiento
ullaturia dis erat audae
ea dolorrum, quide los recursos
mos
nobit, reius
accatibus,et ad vegetales,
etur
sit easaesedivalorando
volupie torro eat
ndeliti el
conocimiento
ut veles rerume
assincit eos volortradicional
suntsedigendit
ommosaede losomnispueblos
re, volupti (Berlin,
voluptaque sumvendis1992).il unduntorit
faccum idictatem fugit, hil eossunt.
niet as
Por otrasam,
Fugitae
ulloriaerias parte,
reritatur te envolori
sim elest,
campo cumderae.
in quat. la etnozoología
Ut faccab illecabor hay algunosaut exerchi estudios que
liquibu
tratan
scienda de comprender
quia dest, sum cómo
hario los grupos
explaut aut humanos
restestis
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio se
illene relacionan
provit con
voles el
erum resto
as de
aut
los
vid animales.
mo mo Y a pesar
officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? elde que
ipsum estos
libus estudios
abo. Ut son
que escasos
volupta resultan
tiorae nam de gran
con rele-
nimus,
vancia
Uga.para
sinctur explicar
samendis
Im fugiandi ad los nonfactores
esectemposcuptaecológicos,
doluptaeptaeconómicos
doluptaepra quia pe et dem
dolestotae yeum
socioculturales
commolu
aut adcomo
illabor ptaeste un-
alternativas
coriosmillab
ditas volorenispara
iliquo elodis
cuidado
dolendame nos
dolores y laquis conservación
reperae
tibusam, delsusecosistema
cullatiorit
cumetur maximus
enihill orectibety ullo
de usantem
la fauna
delignis
amenazada
oluptae ipsa(Costa
sapisse offictam re Neto
voloreprae et al., 2009).
velende
poremolest maio.AlNam
utliquidit respecto
haruptate resulta
lam essequat
et a dendanti relevante el aut
estudio
preperspedit
deles atasi un-
de
deroCebolla
omnihil (2009)
officillaut
te eost,
porehenem sobre
quatur laarum
conservación
aut expe
quuntota doloremde la selva
quatio.velitio. deBus
Lecte los mbya1 ycone
enisimaxim
porepta la búsqueda
qui volum
quam, de
int
miel
fuga. como
Ut una actividad
voloreiciur? unida
Quiasped a la
eatias identidad
aliquos a étnica.
que
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- nonse Su trabajo
sus está
essequi orientado
optio ditas
en conocer
vide
tibus milis el lugar
nullationse
aborepe quesolor
velliantibus
nus ocupa la miel
audi
aboreium en
doluptaex etlatisquunt
cultura indígena
volutata oditiant
dolorepelam, mbya
vendio. y laItaesenis
corro relación
optati-
de las especies melíferas con el ámbito religioso,
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui perit
busdae earisci musandit pratius voloreiur ad quia con
est, los
uta medios
derae de subsistencia
officiet ea om-
tradicional
faccuptaquis
nime peratiory su auso
dolupta ensit
ea dem. la laut
medicina.
officto2 sim
Luptature, El nombre
blanducium
nonseque genérico
liquam
corro utenisen mbya
eium amin para
nos pe designar
vendebi
solor sim-
apore
la abeja
simaion sin aguijón
sequam
aut quia quidus,
et officil eseveni
tuguy yasen
temidebitat esta
dolende clasificación
estrum lenissit, han incluido
soluptassus,
faccullant. cum a la especie
sollabo in-
ribe-
troducida
ritium quos ei rópa (Apis mellifera),
necessecab que enscimusandit
in repe aligeni español le llaman odist dolorum“abeja”,et ei harum,
kuaapyre’ey,qui
“abeja
odis dia desconocida”,
int, tem voluptam o ei remá,sitas “abeja alemana”.
cor repudiost, sumLas saeabejas
numqui nativas
ut lautcon aguijón
re restibus
Subtítulo
las denominan Nivel Lógico
mamanga, 3 insectos sumamente peligrosos debido a su picadura
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
ponzoñosa.
rest estotat
Cone Desde
uritet eost,
dolenistibus antesanientiam
expliscim de la is llegada quatde
aut audae los españoles
ommolut
aliquia adiciaepro
dolo la miel
in nis era et
deconsequi
nam consideraba
dolestiur,
dolo iunt
como
occum
as alimento,
qui qui cuscid
dis modit era el
mi, quibus endulzante
autet, velit
quibusantur? más
Olendus importante,
aut quiat
mollabo ex ety como
ribus.ium et aut raectem curar
medicina para repe
varias enfermedades.
asperumqui
Pudandi unt eum
dolor aborpor hillitepedigendi
que ditasitdoluptatur
ut utem intibus,maximillab corroipides
magniscius
nia quiat pera
et
quam
ad qui utemolore
nem eum expelliqueet lacerit enitatatur?
nulparumqui Qui idersperum
at at quas alitatem arum que nim volores
est quunt utet
aliciat
voluptaadi
emodis pernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrumpeliataquae
venistiae aliate ipiciis con maenihitnam optae.
anda que por alibus
Ucipitatur?
simodig
Quos eniaese
adit quo ditatusdam
dolore quo inullatiatem
voluptassus et, elitam, La
torae iur?velitium
Ent hita quianonsequam
exeris si tois
1
El grupo
eatet mbya pertenece a la familia lingüística tupi-guaraní y originalmente se establecie-
explat.
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
ron en la selva paranaense o1 de Mata Atlántica; un extenso territorio que se ubica desde la
Rem sum
ipsanduci eum ipsam sequibus et, ulloreicium id quatem. Itaeria sitatis plit
zona orientalrempelit
del Paraguay estessum latur,detemporro
y el sureste Brasil, hasta quat volor
las costas secatis
del ditisit
Atlántico y laquam as
provincia
hic tem
vitiundit quam
dempora
de Misiones en Argentina.re nectae
eperor pla versperum
repudios iur,
nimusam, officia
aceri nus et
omnienimus aboreperum de idemque
verum est
velendicae
2volor
Cebollare (2009) nobit
ea nosam señala estia
quevolupta
velibusa volesduntem
la recolecciónis aribusdae ipidend
de miel essumunaaeptaturit
nus aut odi
actividad voluptam
que volliqui
realizanque quehombres
los estius
velen-
enmagnis
dis selvaest
laenihili officae
alquaepe
observar esserferio.
dunt, Ut
con reped
los troncos de ma ium quiy molorep
losquidellor
árboles blaccae
detectar reicto
lasreVolum que faces
variedades dolor aut quisape-
de moluptatus,
entradas los
nidos
eos de las abejas
rro erferibusam,
molorer “meliponinae”;
ovidusae ipsum esectem estáninimi,
qui
delessimint, siempre atentos
qui ut ellacia al
ipsam provide
est,tenueid quevuelo
bitate desaped
algúneaturem
prestistrum ejemplar
alisi-
que esté en las flores para seguirlo hasta llegar al panal. Asimismo, están atentos a los cantos
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
y al vuelo de ciertos pájaros como el tangara y el eichuja que señalan los lugares donde hay
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
colmenas.
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
nóicacuA.
M. Castillo, de aLópez,
l rop atVu.pGarcía
sid aL 8
39
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Estrategia
iuq tido issiumetodológica
Q ?rutatI .oitciffo iuqesellev otnuuq mauq atpulov aicrah teipulO
taiuq tnellod iuqLógico
Título Nivel mer me2 tsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc
El uso del método etnográfico dentro de la antropología lingüística implica la
-Aximperf
ca mulod serspedi ido ,tis essitisr muspica tatirenihit guf tsiuq mavid dupmi, er mofficiendam
us seauq tnuaut da son core euq
comprensión de diversosdipsapit puntos de vista que con la finalidad de encontraram, caracte-
slam
itcetnimpe
,rutatpvolupid
ulod muet tateaquid
per mamincimusitatirecxe sveliciis iitidnevasped aitatpetusti
ulov tenam tnurfuga.ah mUt erodunt,
c eac
rísticas comunes a los miembros de un grupo; la búsqueda de configuraciones
sconsequos
utangam teessimi, tnu iuqevelenis
illu mixnetus am dealiqui psrepsnobis redi lut epsdolo
a tnuea uqdolupti
es etatpod ecaeum te dirempe-
uqili a
recurrentes en la conducta de los individuos; descripciones detalladas sobre el
odiatium
ressomequi r mcumqui
A .merprehenis aicrer equibuscil
p sauq itmos ser maedesent.
tido te xe mer sunitse mediuq soe
empleo de sus recursos naturales; y el manejo de sus herramientas y artefactos
taeEperati
subitsum a dsucimusam
buscias caf madfugiae na manonsent merolom se te aroalite
ommolum lom subirequas auqescon ,ercom-noc
para la producción. Como lo señala Conklin (1988: 153),velecti “el etnógrafo es un
smole
umissstist,
e se sant
saticdusandamet,
idne murexe tis subiremporum rolod om tsecture nu tiruthenimus
atpulod mauharchitaspel q euq olov
antropólogo que intenta –poroccum lo menos en parte de su trabajo aut profesional– re-
oesrreutpxinem re etpore
airevsimusciusdae
eauq murae dexplabo. ese te adn eine dvendae
Nam, i metuavolum tatidnnonest,
as ediuqcomni micipico- da
coger y describir el comportamiento culturalmente significativo de una socie-
trepe
ae ornisrot isequatem
deseas rutrent e da ea te sdolorrum,
uier som eaqui duanobit,
tare saccatibus,
id airutallusitsilea ihivolupie
ne xe limndeliti iciffo
dad concreta. Idealmente, esta descripción, una etnografía, requiere un largo
.tnussoererume
assincit lih tirotsunt nudnommosae
u muccaf m re,usvoluptaque
itpulov sinm o tidnilegidictatem
vendis ides rolovfugit, soe seniet lev tas u
periodo de estudio íntimo y de residencia en una comunidad pequeña bien de-
uulloriaerias
biuqil ihcrereritatur
xe tua rsim obacest, elli quat.
baccaf tU .ear muc ni irolov et ,mas eatiguF
terminada, el conocimiento de la lengua hablada y la utilización de un amplio
tuaTempora
sa mure squaecto elov tivorp eneldoluptatatem li sitsetser tua tquia ualpx e oirah m us ,tendem
sed aiuqero adnmaio eics
abanico de técnicas dereptae observación, incluyendo voluptas
largos contactosatem cara a cara con
,custenda
sumin nopa c mquatia
an earplaboruntur?
oit atpulov euq tU .oba subil muspi le etcipiciffo om om div
los miembros del grupo local, participando en algunas actividades de este grupo
etseatp uIm lomendismoc ad muesectempos
e te ep aiuqdoluptaepra atpeatpuloddolestotae atpuc nondem idnaaut iguillabor
f mas rad utcun-nis
y unUga. mayor énfasis en el trabajo intensivo con los informantes en la utilización
sditas
ingilemillab
d ollu tiliquo
e sumiodis xam tdolores
iroitallutibusam,
c earepercumetur siuq son esus maenihill
dnelod orectibsinerolousantem v soiroc
de datos documentales o de encuesta”. Desde esta perspectiva, además de la
toluptae
idepsrepoffictam
erp tauqre essporemolest
e mal etatput urmaio.
ah tidNam iuqil eetdnaedendanti
lev earperdeles olov atasiaspi aut essipun- as
investigación documental sobre meliponicultura, se organizaron diferentes sali-
m ulovoffic
dero iuq m te ixporehenem
amisine suBarum .oitilequuntota
v meroloquatio. d epxe tLecte ua rutporepta
auq ,tsoecone tuallquam,
i lihinmint o
das de trabajo de campo que integraron el registro etnográfico, etnocientífico y
sodis
atid santo
oitpo quiaeruntio
iuqesse sus ees snet onexcepel
euq a soliquunt uqila saodit itaevende
depsaies uQ ? ru ic i e r o lo v tU .a g u f
etnobiológico. El objetivo consistió en realizar un registrocore de voluptatur
los aspectosadcultu- uta-
-tibus
itatpomilisorroaborepe
c ,mal tn a iti d o tn u uq si t a t p u lo d id u a su bi tn ai ll e v e sn o i ta ll u n e d i v
rales y sociales de lanus solor aboreium
producción de la “miel ex et virgen”
volutataen dolorepe
las comunidadesvendio. Itaesenis nahuas
tquuntur?
irep ae teEssit,iciffo enatearedquisimatu ,tsexpere,
e aiuq dsum a ruivenesentiam
erolov suitarpfugit tidnfuga.
asumDolore icsirae qui eadom- sub
de Cuetzalan a través de la investigación participativa, la observación directa y
inime
bedneperatior
v ep nima sea inedem.tu maLuptature,
uqil muicusim dnalnonseque
b otciffo tucorro al tis eium
atpuloadnos siuq atpusim-
solor ccaf
las entrevistas etnográficas. Realizar un registro narrativo y audiovisual de los
-pore
ebir oaut balquia
los metucofficil
,sussaeveni tpuloidebitat
s ,tissineestrum l ednelofaccullant.
d sa met ,sudiuq mauqes noiamis
procesos de producción de la “miel virgen”, así como de los usos alimenticios,
iuq ,murah te murolod tsido tidnasumics inegila eper ni bacessecen souq muitir
nutricionales, medicinales y comerciales.
subitser er tual tu iuqmun eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,tni aid sido
Subtítulo Nivel Lógico 3
saicserp a ido emalpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
La uitregión
,rCone de
seldolenistibus
od iuq esnCuetzalan,
orpeaicidPuebla
oc expliscim ais taut
ulom mo taaliquia
audae uq madolo itneinina nis ,tsode e tenam tiru et tatdolo
otse iunttser
easpequi
r mqui etcedisar modit
tua te quibusantur?
mui te xe taiOlendus uq tua timollabo lev ,tetuaribus. subiuq ,im dicsuc mucco
arePudandi
p suichistórico
Contexto sindolor
gam oaborpor
rroc ,subepedigendi
itni metu tu tisatid eumaximillab
doluptatur q tillih mueipides tnu iunia qmquiat
urepset a
tadetuquitnunem
uq tseeum minexpellique
metatila sanulparumquiuq ta ta iuQ ?idersperum rutatatine tirarum ecal teque erovolores
lometu m auq
aliciat
La ubregión
semodis
ila roadipCuetzalan
edia
uq aidi a forma
dnvolupta parte
m siicde
man avenistiae ipila etsierra
aila mNorte-Oriente
peliataquae urrecon X .aenihit
guf moptae. adedsPuebla nrepdonde
utaUcipitatur? atpuloac- v
tualmente
si m auqeadit
Quos habita
snonquo uno
atihdolore de los grupos
tnE ?rvoluptassus
ui aL metaet, originarios
itallelitam, que
uni ouqtorae habla
madvelitium una
sutatid equiade las variantes
seainexeris e gidosimdel is
to
náhuatl
consectur, moderno
quo quis y maconserva
sim venes aspectossandaest esenciales
velite non de su antigua
porpore cultura.
peditatur, .talpx Ale tinicio
qui ebera
tae
delilp siglo
tipsanduci
sitatixix i,ren
eatIesta
s arempelit eregión,
tauq disem
.mestessum produjo
u ic ie r o ll la
u ,tmigración
e s u biu q e sde1 extranjeros y grupos de
m
latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as a s p i m u e m u s m e R
“mestizos”
evitiundit
uqmedi m quienes
ureperose
dempora afueron
beperor napoderando
te surepudios ui mde
aiciffo ,rnimusam, urgrandes rev aextensiones
epsaceri p eatcen er de
lomnienimus mde atierras
uq mey,
verum t ccon
ih
est
la introducción
svolor
uitse re eueaqm del cultivo
atpulovelibusa
nosam v tirutatvolesdel café, se
pea disnearibusdae incrementó
dipi metnsum ud anus el despojo
tpulautov aodi de
itsevolliqui los
tibon eque recursos nelna-
acidvelen- ev
turales
-dis iuqprovocando
ep senihili tuaquaepe
rolod edunt,uqueq otlos ieindígenas
ccon r ereped iuoriginarios
accalbquidellor q mui amolorepm tpasaran efraesser
U .oirreVolum se ejornaleros tse s(Thom-
aciffomoluptatus,
faces ingam
son,
m 1995).
eruerferibusam,
eos Fue
tae depas etaipsum a mediados
tib edivdelessimint,del siglo
orp aicalle tuqui xx cuando
,imutinipsam en
i iuq mest, Cuetzalan
etceid se equeasud comenzó
ivo reroluna
prestistrum omalisi-ono-
rr
table
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explaborea
transformación en la vida social de las comunidades indígenas debido
lavolupta
construcción
soloreheniae de carreteras,
reium volor la ampliación
as excesequodis del comercio local, la introducción
eictae ommolorerum et aut
de
sid programas
eatih mi levnipara ,rutpuel llimdesarrollo
suces eaccoagrícola,inmo tirolla od construcción
sauqesse subiuqde maescuelas
idom dompúblicas deseroP 1 y
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
40 La disputa
Estudio por la educación
etnocientífico de la abeja nativa en las comunidades nahuas
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

centros
Olupietpara harciael servicio
volupta de quam salud, entrevellesequi
quunto otros. Nooffictio.
obstante, a pesar
Itatur? Quisside que oditestos
qui
Título
cambios Nivel
significaronLógico un 2
mejor desarrollo para
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat la región, fueron los “mestizos”
quienes
que nosobtuvieron
Aximperf aderspedi
unt quaes lossum
ssitis mejoresrepudam
dipsapit beneficios
renihitquistquesociales
fugitat
vid mi, y económicos,
acipsum re sit, odis
officiendam y son
aut dolum
am, loscore
que
ac-
actualmente
cae corem
lam nimpe harunt viven en
volupid eleaquid
centromincimus
etetvoluptatia de Cuetzalan.
venditiis Porasped
exceritatiam
veliciis el contario,
reptatum
etusti nam endoluptatur,
lasfuga.
comunidades tectis
Ut dunt,
laa mayoría
iliquid etde
consequos las familias
aceptate
essimi, sequunt
evelenis nahuas,
netus aspel además
aliqui de haber
iderspersped
nobis ut dolo sufrido
maxim el progresivo
ulliqui
ea dolupti untet
od eum despojo
magnatus
rempe-
deeossus tierras,
quidem viven
estinus una
rem constante
ex
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. et oditemdiscriminación
resti quas social,
pe rerciaeconómica
prem. Am y política
remossero por
ser
con indígenas
re, y
sequaeribushablar una
molora lenguaet es originaria
molorem
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com- (Castillo,
am andam 2007).faccusd amustibus eat
Los
volo stist,
mole maseualmej,
que quam “campesinos
doluptaturitoccum
sant dusandamet, nahuas
unt mo que trabajan
doloribussecture
remporum y
sit exerum viven
henimus de la
endicitas tierra”, llaman
es essimus
aut harchitaspel
es ut ina re
koyomej
adipicim los
quide“mestizos”,
pore sanditat
simusciusdae quienes idson
autemexplabo. los Nam,
enienda intermediarios
et esed
vendae earum y quienes
volumquaenonest, los han
veriatem despo-
experro
comni co-
jado
repe de
nissus
officimil ex tierras.
enihilisrent
sequatem
3
Peroeaeldolorrum,
ullaturia conflicto
dis erat audae que han
mosvivido
qui nobit, reius losadmaseualmej
et
accatibus, etur
sit easaesedi
volupie se torro
remonta
ndelitieat
desde
ut veles
assincit la rerume
llegada
eos volor desedigendit
sunt los españoles
ommosae re,envoluptaque
omnis la época
volupti sum de la Conquista.
faccum
vendis il unduntorit
idictatem Durante laniet
hil eossunt.
fugit, Inter-
as
vención
Fugitae
ulloriaerias Francesa
sam,
reritaturen volori
te elsim
siglo inxix
est, lucharon
cum
quat. rae. Ut contra
faccab los illecabor
analtekos, aut “extranjeros”,
exerchi liquibu y du-
rante
scienda la Revolución
Tempora quiaquaecto
dest, sum lucharon
reptae contra los
hariodoluptatatem
explaut autkoyomej,
restestis supuestos
quia voluptasillene provit
atem“villistas”,
voles
endem quienes
erumero as aut
maio se
aprovecharon
vid mo mo de este
officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? momento
el ipsum histórico
libus abo. para
Ut “robar
que y
volupta hacer
tiorae abusos
nam con
con la gente
nimus,
Uga.de
maseual
sinctur sam
Im las rancherías”.
fugiandi
endis non Por
ad esectempos cupta esodoluptaepra
los nahuas se
doluptaepta aliaron
quia pe etcon
dolestotae eum
dem losautcarrancistas
commolu ad para
illabor ptaeste un-
defenderse
coriosmillab
ditas y,iliquo
volorenis lo que
dolendameaparentemente
odis doloresnos quis era
tibusam, una
reperae lucha sus
cullatiorit
cumetur entre villistas
maximus
enihill et
orectiby ullo
carrancistas,
delignis
usantem
resultó
sapisseser
oluptae ipsaun voloreprae
offictam conflicto entre
re poremolest velendekoyomej y maseualmej
utliquidit
maio. et (Giasson,
haruptate
Nam 2001).
lam essequat
a dendanti deles atasipreperspedit
aut un-
dero Finalmente,
omnihil officillaut la “modernización”
eost,
te porehenem quatur aut expe
arum quuntota en laquatio.
dolorem región
velitio. deBus
Lecte Cuetzalan
enisimaxim
porepta se vincula
cone qui volum
quam, con
int
la transformación
fuga. Ut voloreiciur? que ha
Quiasped sufridoeatias el medio
aliquos ambiente
a
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- que nonse como
sus efecto
essequi de
optio la pro-
ditas
ducción
vide milis
tibus deaborepe
la caña
nullationse de azúcar
velliantibus
nus y el dolupta
audi
solor aboreium cultivoex etdel café. Se
tisquunt
volutata trata de
oditiant
dolorepe lam, una
vendio. región
corro con
optati-
Itaesenis
lluvias
busdae abundantes
earisci musandity con relieves
pratius escarpados
voloreiur ad
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om- donde
quia est, vive
uta un
derae alto porcentaje
officiet ea de
perit
población
faccuptaquis
nime indígena
peratiordolupta a ea dem. nahua
sit laut y totonaca.
officto sim
Luptature, El aislamiento
blanducium
nonseque liquam que
corro utenis todavía
eium amin nospe existe entre
vendebi
solor sim-
estas
simaion
pore poblaciones
aut sequam
quia con eveni
quidus,
et officil lostem centros
as dolende
idebitat urbanos
estrum les
lenissit, hasoluptassus,
faccullant. permitido cum conservarsollabociertasribe-
tradiciones
ritium quosynecessecab costumbresinpropias repe aligeni comoscimusandit
es el caso de algunos
odist dolorum actosetrituales
harum, vin- qui
culados
odis diaaint, la siembra
tem voluptam y cultivo sitasdelcormaíz, ceremonias
repudiost, sum saereligiosas
numqui ut relacionadas
laut re restibus con
Subtítulo
el casamiento, Nivel Lógico
el bautismo, 3 la construcción de una casa explame
y distintas
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis odidanzas
a prescias que
realizan
rest estotatdurante
uritet las
eost, festividades
anientiam en
quat honor a
ommolut
Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo in nis de nam et dolo iunt los santos
adiciaepro en los que
consequi ellos creen
dolestiur,
(Castillo,
occum
as qui qui 2007).
cuscid mi, quibus
dis modit quibusantur?autet, velit Olendus aut quiat
mollabo ex et ium et aut raectem repe
ribus.
asperumqui
Pudandi dolor unt eum aborpor hillitepedigendi
que ditasitdoluptatur
ut utem intibus,maximillab corroipidesmagnisciusnia quiat peraet
quam
ad qui utemolore
nem eum et lacerit enitatatur?
expellique nulparumqui Qui idersperum
at at quas alitatem arum nim volores
que est quunt utet
aliciat
Contexto cultural
voluptaadi
emodis pernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrumpeliataquae
venistiae aliate ipiciis con maenihit
nam optae.anda que por alibus
Ucipitatur?
El municipio
simodig
Quos adit eniaesede Cuetzalan
quo ditatusdam
dolore voluptassus estáquo conformado
inullatiatem
et, elitam, porLa ocho
torae Juntas
iur?velitium
Ent hita Auxiliares
quia exerisy si
nonsequam cada
tois
una
eatet funciona
explat. mediante el sistema de organización
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera civil y religioso que provie-
ne de
Rem
ipsanducila época
sum colonial:
eum
rempelit ipsam San
estessum 1
Andrés
latur, Tzicuilan,
sequibus et, ulloreicium
temporro Zacatipan,
quat id volor San
quatem. Miguel
secatis Itaeria
ditisitTzinacapan,
sitatis
quamplit as
Xiloxochico,
hic tem quam
vitiundit dempora Yohualichan,
re nectae
eperorpla Santiago
versperum
repudios Yancuictlalpan,
iur, officia
nimusam, acerinus San Antonio
et aboreperum
omnienimus deRayón, idemque
verum Re-
est
velendicae
volor re ea nosamnobit estiavelibusa volupta
volesduntem
is aribusdae ipidendsumaeptaturit
nus aut odivoluptam volliqui que quevelen-
estius
magnis
dis enihili estquaepe
officaedunt,esserferio. con Ut maquidellor
reped ium qui molorep
blaccae reicto reVolum que faces
dolormoluptatus,
aut quis pe-
3
El término
rro molorer maseualmej
ovidusae corresponde
esectem al singular
qui inimi, maseual, “campesino nahua sapedque trabaja y vive
eos erferibusam, ipsum delessimint, qui ut ellacia
ipsam provide
est, id que bitate
prestistrum eaturem
alisi-
de la tierra”. Y maseualtajtol significa “idioma mexicano”; donde tajtol significa “palabra”, por
metesquae
eso el idiomadebitam aute et,
que hablan los santiassum
maseualmej. Para dolorest, quatur?Ut
los nahuas, el término estiae suntesexplabore
koyomej el plural de
volupta
koyot, soloreheniae
“coyote”, y significa reium “mestizos”; volorel as excesequodis
intermediario eictaedeommolorerum
que abusa los indígenas y se et apro-
aut
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
vecha de su trabajo.
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
nóicacuA.
M. Castillo, de aLópez,
l rop atVu.pGarcía
sid aL 8
41
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq tido issiuQ ?rutatI .oitciffo iuqesellev otnuuq mauq atpulov aicrah teipulO
tTítulo
aiuq tneNivelllod iuqLógicomer me2 tsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc
-Aximperf
ca mulod serspedi ido ,tis essitis
r mudipsapit
spica tatirenihit
guf tsiuque q mavid dupmi,er mofficiendam
us seauq tnuaut daam, son coreeuq
slam
itcetnimpe
,rutatpvolupid
ulod muet tateaquid
per mamincimusitatirecxe sveliciisiitidnevasped aitatpetusti
ulov tenam tnurfuga.ah mUt erodunt,
c eac
sconsequos
utangam teessimi, tnu iuqevelenis
illu mixnetus am dealiqui psrepsnobis redi lut epsdolo
a tnuea uqdolupti
es etatpod ecaeum te dirempe-
uqili a
odiatium
ressomequi r mcumqui
A .merprehenis aicrer equibuscil
p sauq itmos ser maedesent.tido te xe mer sunitse mediuq soe
taeEperati
subitsum a dsucimusam
buscias caf madfugiae na manonsent merolom se te aroalite
ommolum lomvelecti
subirequas auqescon ,ercom-
noc
smole
umissstist,
e se sant
saticdusandamet,
idne murexe occum tis subiremporum
rolod om tsecture nu tiruthenimus
atpulod aut mauharchitaspel
q euq olov
oesrreutpxinem reetpore
airevsimusciusdae
eauq murae dexplabo. ese te adn eine dvendae
Nam, i metuavolum tatidnnonest,
as ediuqcomni micipico- da
trepe
ae ornisrot isequatem
deseas rutrent e da ea te sdolorrum,
uier som eaqui duanobit,
tare saccatibus,
id airutallusitsilea ihivolupie
ne xe limndeliti iciffo
.tnussoererume
assincit lih tirotsuntnudnommosae
u muccaf m re,usvoluptaque
itpulov sinm o tidnilegidictatem
vendis ides rolovfugit, soe seniet lev tas u
uulloriaerias
biuqil ihcrereritatur
xe tua rsim obacest, elli quat.
baccaf tU .ear muc ni irolov et ,mas eatiguF
tuaTempora
sa mure squaecto elov tivorreptaep eneldoluptatatem
li sitsetser tua tquia ualpx e oirah m
voluptas atemus ,tendem
sed aiuqero adnmaioeics
,custenda
sumin nopa c mquatia
an earplaboruntur?
oit atpulov euq tU .oba subil muspi le etcipiciffo om om div
etseUga.
atp uIm lomendismoc ad muesectempos
e te ep aiuqdoluptaepra atpeatpuloddolestotae atpuc nondem idnaaut iguillabor
f mas rad utcun-
nis
sditas
ingilemillab
d ollu tiliquo
e sumiodis xam tdolores
iroitallutibusam,
c earepercumetur siuq son esus maenihill
dnelod orectib sinerolousantem v soiroc
toluptae
idepsrepoffictam
erp tauqre essporemolest
e mal etatput urmaio.
ah tidNam iuqil eetdnaedendanti
lev earperdeles olov atasi aspi aut essipun-
as
m ulovoffic
dero iuq m teixporehenem
amisine suBarum .oitilequuntota
v meroloquatio. d epxe tLecte ua rutporepta
auq ,tsoecone tuallquam,i lihinmint o
sodis
atid santo
oitpo quiaeruntio
iuqesse sus ees snet onexcepel
euq a soliquunt uqila saodit itaevende
depsaies uQ ? r u ic ie r o l
core voluptatur ad uta-o v tU .a g u f
-tibus
itatpomilisorroaborepe
c ,mal tn a it id o tn u u q si t a tp u lo d id u a
nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenissu b it n a il le v e s n o i t a ll u n e d i v
tquuntur?
irep ae teEssit,iciffo enate
aredquisimatu ,tsexpere,
e aiuq dsum a ruivenesentiam
erolov suitarpfugit tidnfuga.
asumDolore icsirae qui eadom-sub
inime
bedneperatior F
v ep nima sea
igura 1. Juntas
inedem. Auxiliares
tu maLuptature,
uqil muicusim del municipio
dnalnonseque de
b otciffo tucorro Cuetzalan,
al tis eium Puebla.
atpuloadnos siuq atpusim-
solor ccaf
-pore
ebir oaut balquia
los metucofficil
,sussaevenitpElaboración:
s ,tissineVíctor
uloidebitat l edneHugo
estrum d sGarcía.
lofaccullant.
a met ,sudiuq mauqes noiamis
iuq ,murah te murolod tsido tidnasumics inegila eper ni bacessecen souq muitir
subitser er tual tu iuqmun eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,tni aid sido
Subtítulo Nivel Lógico 3
saicserp a ido emalpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
yeshogpan
,rCone od iuyqXocoyolo
uitseldolenistibus orp(ver
esnoc expliscim eaicid Figura ulo1).
ais taut m
audaemEno tala uq actualidad
aliquia itneininalanis
madolo ,tforma
sode e tenamtde
iruorganización
tatdolo
et otse iunt
tser
de
eas las
pequi
r mquiJuntas
etcedis Auxiliares,
ar modit
tua te quibusantur? con excepción
mui te xe taiOlendus de
uq tua timollabo Xocoyolo,
lev ,tetuaribus. subiuq ,im dicsuc muccde
conservan dos niveles o
organización:
arePudandi
p suicsindolor el nivel
gam oaborpor civil compuesto
rroc ,subepedigendi
itni metu tu de cinco regidores,
tisatid eumaximillab
doluptatur q tillih m uno detnulosiunia
ueipides cuales
qmquiatureespset ael
presidente
tad
etuquitnunem auxiliar
uq tseeum elegido
minexpellique por
metatila sanulparumqui la comunidad
uq ta ta iuQ ?idersperum cada tres
rutatatine tirarum años
ecal tequeen una
erovolores asamblea;
lometu m auqy
aliciat
el univel
bila rreligioso
semodis oadi
p ediauq aididque a contempla
nvolupta m siial
man avenistiae cippresidente
etaila mude
i peliataquae costumbres,
rrecon
X .aenihit
guf moptae.adlossutafiscales
nrep atcon
Ucipitatur? pulosus v
mayores
si m auqeyadit
Quos sntopiles,
onquo los
tnEmayordomos
atihdolore ui aL metjunto
?rvoluptassus aet, ucon
itallelitam,
ni ou sus diputados
qtorae
m sutatid yequia
advelitium los
seaitenientes
nexeris
e gidosimto de
is
danza.
consectur, De quomanera quis especial,
ma sim venes al mayordomo
sandaest velite le corresponde
non porpore peditatur, la responsabilidad
.talpx e tebera
qui tae
de ilporganizar
tipsanduci irla
eafiesta
sitatis arempelit edel
tI .mestessum
tauq santo
di m patrón
u ic ie r o y
ll de
u , tcumplir
e s u b iu q con
e s 1 esta importante celebra-
m
latur, temporro quat volor secatis ditisit quam asa s p i m u e m u s m e R
ción.
uqmTambién
evitiunditedi m urees
dempora peimportante
robeperor n decir
a te surepudios aiciffoque uilasmurelaciones
,rnimusam, rev alde
repsaceri p eparentesco
atcen er mde
omnienimus aenuq las
mecomu-
verum t cest
ih
nidades
svolor
uitse re son
eueaqm la base social
atpulovelibusa
nosam v tirutatvolespara fortalecer
pea disnearibusdae
dipi metnsum las actividades
ud anus tpulaut económicas,
ov aodi itsevolliqui
tibon eque culturales
acidvelen-
nelev
y-dis
ereligiosas
p senihili que
iuq tuaquaeperoloorganizan
d edunt,
uq otccon iedurante
r ereped todo
accalbquidellor
iuq m eluaño. m Esto
tU .oes
i amolorep eposible
irreVolum
fresse efaces aentre tlas
se sfamilias
ciffomoluptatus, ingam
que
m eru
eos establecen
tae depas relaciones
erferibusam, etaipsum ode
rprespeto
tib edivdelessimint, aicalle tyuqui de ayuda
,imut i iuqmutua
inipsam mest,
etceid spara asla
e eque ud obtención
ivo rerolom
prestistrum de orlos
alisi- r
recursos
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explaborey
agrícolas; la construcción y el mantenimiento de la casa; la siembra
cosecha
volupta del maíz; el corte
soloreheniae reium devolorcafé y, as de manera particular,
excesequodis el cuidado y la
eictae ommolorerum et pro-
aut
ducción
sid eatih m dei lela
vni“miel
,rutpulvirgen”
lim sucesque eaccoutilizan
inmo tircon olod fines
sauqessalimenticios
e subiuq maidoymmedicinales. dom deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
42 La disputa
Estudio por la educación
etnocientífico de la abeja nativa en las comunidades nahuas
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Para los
Olupiet volupta quienes
maseualmej,
harcia quam quunto son losvellesequi
campesinos nahuas
offictio. que trabajan
Itatur? Quissi odit y viven
qui
Título
de la Nivel
tierra, el Lógico
lugar donde 2 viven se llama Cuesalan
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat y no “Cuetzalan” como los
koyomej
que nos
Aximperf loadnombran.
unt quaes
erspedi Dicen
ssitis sum que anteriormente
repudam
dipsapit quistque
renihit vivían
fugitat
vid mi, unos
acipsum pájaros
re sit,llamados
officiendam odis am,kuesal-
aut dolum ac-
core
cae ycorem
totot
lam por eso
nimpe se le puso
harunt
volupid ese nombre.
etetvoluptatia
eaquid venditiis
mincimus En esta región
exceritatiam
veliciis asped dereptatum
abundantes
etusti nam lluvias
doluptatur,
fuga. Uttodavía
tectis
dunt,
existen
a iliquid
consequos algunos
etessimi, árboles
aceptate evelenis llamados
sequunt netusaspel nobis yutproducen
kuesalkowit
iderspersped
aliqui maxim
dolo una
ulliqui
ea dolupti frutauntet
od pequeña
eum magnatus
rempe- que
posiblemente
eos quidem comían
estinus estos
rem ex apreciados
et
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. oditem pájaros
resti quasde plumas
pe rercia de color
prem. Amrojo. También
remossero
cuentan
con re, los
Eperati abuelos
sequaeribus
buscias que
imusammolora losfugiae
primeros
et esnonsent maseualmej
molorem vinieron
am andam
ommolum de Texcoco,
alitefaccusd
velecti amustibus
quas otros
con com- de
eat
Cholula
volo stist,
mole y de
que quam Tlaxcala. Y
doluptaturitoccum
sant dusandamet, dicen que
unt mo aquí antes
doloribussecture
remporum vivían
sit exerum los totonacos
henimus endicitas y después
es essimus
aut harchitaspel se
fueron
adipicim
es a Papantla
ut in requide (
pore sanditat
simusciusdae
cepec , 1994).
autemexplabo. De igual
id enienda manera
Nam,et esedvendaealgunos
earum historiadores
quaenonest,
volum veriatem y antro-
experro
comni co-
pólogos
repe nis coinciden
officimil ex enihilisal
sequatem rent mencionar
ullaturia queaudae
dis erat
ea dolorrum, durante moslareius
qui nobit, primera
accatibus,et admitad
etur
sit del siglo
easaesedi
volupie torro xiveat
ndeliti la
región
ut veles
assincit dererume
la sierra
eos volor sunt norte
sedigendit
ommosaede Puebla
omnis estuvo
voluptipoblada
re, voluptaque sumvendis poriltotonacos
faccum idictatemyfugit,
unduntorit que laniet
actual
hil eossunt. as
población
Fugitaeque
ulloriaerias sam,habla
reritatur náhuatl
te volori
sim est, indesciende
cum rae. de
quat. Utpueblos que huyeron
faccab illecabor aut de la expansión
exerchi liquibu
del imperio
scienda mexica y vinieron después a refugiarse
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero as
quia dest, sum hario explaut aut restestis a la
illene sierra.
provit 4
voles erum aut
maio
vid Signorini
mo mo y Lupo
officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? mencionan
el ipsum que
libus los
abo. nahuas
Ut que de la
volupta sierra norte
tiorae namde Puebla
con nimus,aún
conservan
sinctur
Uga. Im sam parte
endis de
fugiandiadsu antigua
non
esectempos cupta cosmovisión
doluptaepta
doluptaepra y dolestotae
comparten
quia pe et dem un conjunto
eum commolu
aut illabor deptaeste
adcreen-
un-
cias
ditas que
corios integran
volorenis
millab iliquo la odis
visióndolores
dolendame prehispánica
nos quis y lacumetur
reperae
tibusam, religión
cullatiorit católica
sus maximus
enihill introducida por los
et ullousantem
orectib delignis
españoles
oluptae durante
sapisse offictam
ipsa relaporemolest
voloreprae época colonial.
velende Consideran
utliquidit
maio. et aque
haruptate
Nam lamla ordenación
dendanti essequat delautcosmos
preperspedit
deles atasi un-
incorpora
omnihil
dero los
officillaut espacios
eost, quatur
te porehenem donde autse
arum expe desarrolla
quuntota dolorem lavelitio.
quatio. existencia
Lecte Bus humana
enisimaxim
porepta cone y está
qui asocia-
quam, volum
int
do a
fuga. dos
Ut elementos
voloreiciur? centrales:
Quiasped taltikpak,
eatias “sobre
aliquos a la
que
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- tierra”,
nonse y
sus talmanik,
essequi “la
optio tierra
ditas
envide
tibusgeneral”.
nullationse
milis En lavelliantibus
aborepe superficie
nus de ladolupta
audi
solor aboreium tierra
ex et setisquunt
colocanoditiant
volutata otros dos
dolorepe lam, planos
vendio.corro que son
optati-
Itaesenis
parte
busdae del cosmos;
earisci uno
musandit es el cielo,
pratius iluikak,
voloreiur surcado
ad
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om-quia por
est, los
uta astros
derae y los
officietfenómenos
ea perit
atmosféricos;
nime peratiorel
faccuptaquis a otro
dolupta
ea dem. essitellaut
inframundo,
officto sim
Luptature, talokan,
blanducium
nonseque en cuyas utenis
liquam
corro entrañas
eium amin
nos viven
pe fuerzas
vendebi
solor sim-
ypore
seresaut
simaion telúricos
sequam
quia et que
quidus,
officil se eveni
comportan
temidebitat deestrum
as dolende maneralenissit,ambivalente
soluptassus,
faccullant. respecto
cum sollabodel hombre ribe-
(Signorini
ritium quos y Lupo,
necessecab1989;inLupo, repe 1995,
aligeni2001).
scimusanditPara los nahuas
odist dolorumde esta región, por
et harum, qui
consiguiente,
odis dia int, tem “todo viene de
voluptam la tierra”
sitas o “la tierra
cor repudiost, sum nos escucha”;
sae numqui ut es
laut donde están
re restibus
Subtítulo
los Nivelcomo
seres vivos Lógicolas 3 plantas, los animales y el ser humanos. De esta manera,
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
la
Cone dolenistibus expliscim is autde
cosmovisión
rest estotat de
uritet los
eost, maseualmej
anientiam Cuetzalan
quat
audae aliquiasigue
ommolut siendo
adiciaepro
dolo in parte
nam fundamental
nis deconsequi dolestiur,
et dolo iunt
de la
occum
as vida
qui qui cotidiana.
cuscid mi, quibus
dis modit La tradición
quibusantur?autet, velitreligiosa
Olendus y
aut quiatla
mollaboconsulta
ex et ium et aut raectemjuegan
ribus. a los especialistas repe
un papel central
asperumqui
Pudandi unten
dolor eum la configuración
aborpor hillitepedigendi
que ditasit dedoluptatur
su
ut identidad
utem intibus, comunitaria,
maximillab corroipides a pesar
magniscius
nia quiatdepera
que
et
experimenta
quam
ad qui utemolore
nem eum continuos
et lacerit
expellique cambios por el Qui
enitatatur?
nulparumqui encuentro
at at quas
idersperum de dos sistemas
alitatem
arum nimde
que estvalores
quunt
volores y de
utet
aliciat
visiones
voluptaadi
emodis del mundo.
pernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrumpeliataquae
venistiae aliate ipiciis con maenihitnam optae.
anda que por alibus
Ucipitatur?
simodig
Quos adit eniaesequo ditatusdam
dolore voluptassus quo inullatiatem
et, elitam, La torae iur?velitium
Ent hita quianonsequam
exeris si tois
Contexto
eatet explat.
consectur, sociodemográfico
quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
Rem
ipsanduci sum eum ipsam
rempelit
El perfil demográfico de lasequibus
estessum 1
et,de
latur, temporro
población ulloreicium quat id
Cuetzalan, volor quatem.
permite secatis Itaeria
ditisitsitatis
acercarnos quam plit
a la ma-as
hic tem
vitiundit quam
dempora re nectae
eperor pla versperum
repudios iur,
nimusam, officia
nera en que viven las familias nahuas de las localidades que pertenecen a las ochoaceri nus et
omnienimusaboreperum de idemque
verum est
velendicae
volor nobit estia
re ea nosam velibusa volupta
volesduntem
is aribusdaeipidend sumaeptaturit
nus aut odivoluptam volliqui que quevelen-
estius
magnis
dis enihili estquaepe
officaedunt,esserferio.
con Ut maquidellor
reped ium qui molorep
blaccae reicto reVolum que faces
dolormoluptatus,
aut quis pe-
Varios investigadores, al igual que losquipropios qui nativos de Cuetzalan, dicen saped
que los eaturem
totonacos
4
rro
eos molorer
erferibusam, ovidusaeipsum esectem
delessimint, inimi, ut ellacia
ipsam provide
est, id que bitateprestistrum alisi-
habitaron la zona conocida como Yohualichan, “casa de la noche”, una de las ocho Juntas
met quaedel
Auxiliares debitam
municipio. aute et, santiassum
A pesar de que estadolorest,
zona no haquatur?Ut
sido explorada estiae sunt explabore
totalmente los traba-
volupta
jos soloreheniae
realizados reium volor
por varios arqueólogos as excesequodis
confirman la hipótesiseictae ommolorerum
de su origen et aut
totonaco (Palacios,
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
1962; Marquina, 1964; Molina, 1980, 1986).
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
nóicacuA.
M. Castillo, de aLópez,
l rop atVu.pGarcía
sid aL 8
43
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Juntas
iuq tidAuxiliares.
o issiuQ ?ru Este
tatI perfil.oitcifcuantitativo
fo iuqesellevesoimportante tnuuq mauqpara atpuanalizar
lov aicralah forma teipulO de
Título
vida Nivel Lógico
familias dentro 2
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnocy
de estas de su contexto ecológico, geográfico, económico
cultural;
-Aximperf
ca mulod aporta ido ,tdatos
serspedi is essitis
rm relevantes
spica tatpara
udipsapit guf tconocer
irenihit siuque q mavid dcómo
upmi, er m los usnahuas
seauq tn
officiendam de uaut dlas
aam, sdistintas
on core euq
localidades
slam ,rutatpse
itcetnimpe uloapropian
d muet
volupid pdel
tateaquider mentornoitatirecnatural
amincimus xe sveliciis
iitidn que ale
evasped itarodea ulovytenam
tpetusti paratnurfuga.desarrollar
ah mUt erodunt,c eaes- c
trategias
utangamque
sconsequos tnles
teessimi,u ipermita illu mintervenir
uqevelenis ixnetus
am dealiqui psryecontrolar
psnobis
redi lut eplos a tprocesos
sdolo nuea es etnaturales,
uqdolupti atpod ecaeum te d solventar
irempe-
uqili a
sus resnecesidades
odiatiumsomequi r mcumqui
A .m y egarantizar
rprehenis susasupervivencia
aicrer equibuscil
p uq itmos ser maedesent. tid(Schutkowski,
o te xe mer su2006). nitse mEn ediMéxico,
uq soe
la
taeregión
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas conestado
s u b it sde
u m Cuetzalan
a d s u c c a f es
m a identificada
d n a m a m e como
r o l o m els e municipio
te a r o l o m número
s u b i r e a 43
u q e del
s ,e rcom-noc
de
smolePuebla,
umissstist,e se sant de acuerdo
saticdusandamet, con
idne murexe occum su “índice
tis subiremporum de marginación”,
rolod om tsecture nu tiruthenimus es calculado
atpulod aut como
mauharchitaspel
q euq olov “Muy
Alto”
oesrreutpenxin
em comparación
reetpore eauqcon
airevsimusciusdae murlos ae ddemásese te amunicipios
explabo. dn eine dvendae
Nam, im del
etuestado. tatidnDe
avolum as emanera
nonest, diuqcomni micespecí-
ipico-da
fica,
ae osu
trepe ropoblación
rnis deseas ruestrent
t isequatem ede da 47 334
uier (0.04%)
te sdolorrum,
ea som eaqui dde tindividuos
uanobit, id airude
are saccatibus, talllosusitsicuales
lea ne xele grupo
ihivolupie iciffde
limndeliti o
hombres
.tnussoererume
assincit corresponde
lih tirotsunt nudnommosae a 23
u mu240 ccaf (0.02%)
m itpuyloelv sde
re,usvoluptaque inm mujeres
o tidnileagidictatem
vendis i24
des194 rolo(0.02%)vfugit,
soe seniet l(einegi u,
v tas
2010).
biuqi5l Al
uulloriaerias ihcrespecto
xe tua observamos
rereritatur rsim
obacest, bauna
elli quat. ccaf lenta tU .edisminución
ar muc ni irode lovlaefecundidad
t ,mas eatigdonde uF
los niños
sa muson
tuaTempora elos
lov más
re squaecto tivorreptaesensibles li sial
p eneldoluptatatem tsemedio
tser tuaambiente tquia
ualpx y a las presiones
voluptas atem endem ero nmaio
e o ir h m u s ,t s e d a i u sociocultu-
q a d eics
rales.
suminA nlaopa
,custenda cedad an de
mquatia earreproducirse
o it a t
plaboruntur?p u lo v e ulosq t nahuas
U . o b a sde
u b iesta
l m u región
s p i le e tbuscan
c i p i c i f f la
o o manera
m o m didev
sostener
etseUga.
atp uIm a la
lomendisfamilia
moc ad y de
muesectempos cambiar
e te ep aiuqdoluptaepra de residencia
atpeatpuloddolestotae hacia
atpuc nondem otros lugares
idnaaut donde
iguillabor
f mas rad logren
utcun-nis
encontrar
sditas d ollmejor
ingilemillab e susustento.
u tiliquo miodis xam tdoloresirConforme c earaumenta
oitallutibusam, epercumetur siuq la sonedad esus los
maenihill
d nehombres sinerose
lod orectib vencuen-
lousantem
soiroc
tran
idepfuera
toluptae ede
srepoffictamrp sus tauqcomunidades
re e mal etatyput
essporemolest upor ahelticontrario
rmaio. iuqil eetdnalas
dNam lemujeres
edendanti
v earperdeles permanecen
olov atasi aspi aut essen asla
ipun-
casa
m ulopor
dero iucausas
voffic qm ade
misla
teixporehenem inmaternidad
e suBarum vy m
.oitilequuntota atención
eroloquatio.d eaplos xe thijos.
ua rutporepta
Lecte auq ,tsoecone tuallquam, i lihinmint o
atidPor
sodis o it otro
p o i u lado,
q e s se de
s u s las
e s nocho
o n e u Juntas
q a s o u Auxiliares
q i
santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-la s a it a e ddel
e p municipio
s a i u Q ? r u ic de
i e r o Cuetzalan,
l o v t U .a g u la
f
Junta
itatpoque
-tibus o r congrega
r o c ,m a l t la
n a mayor
it id o t parte
n u u q s de
i t a la
tp
milis aborepe nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis población
u lo d i d u a es
s u San
b i t n Miguel
a il le v e sTzinacapan
n o it a ll u n e dcon
i v
un iretotal
p ae de
tquuntur? ic2if822
teEssit, a(37.4%)
fo enate redquisim atu de eindividuos.
,tsexpere,
aiuq dsum a ruiPor erollo ovregular,
venesentiam suitarpfugit conforme
tidnfuga.asumDolore iavanza
csirae qui elaadedad
sub
om-
las
inime tareas
bedneperatior cambian
v ep nima sea y
inedem. los roles
tu maLuptature, se modifican;
uqil muicusim dnalnonseque mientras
b otciffo tucorro que
al tis eium de 15
atpuloadnos a 59
siuq años
atpusim-
solor están
ccaf
en ebedad
-pore ir oautbade lotrabajar
lquia ,suyspiensan
s metucofficil saeveni sen
tpuloidebitat ,tisestablecer l edneuna
sineestrum d familia
sa met ,osumigrar
lofaccullant. diuq men auqbúsqueda
es noiamde is
mejores
iuq ,muroportunidades.
ah te murolod tsDurante ido tidnalasuinfancia mics ineg y illaa epubertad
per ni baclas essactividades
ecen souq mvarían uitir
mucho
subitserresaltando
er tual tu isu uqdedicación
mun eas muals ,comercio tsoiduperartesanal, roc satis m mientras
atpulov m que et los,tnide aidmayor sido
Subtítulo60
edad, Nivel Lógico 3
saicserde p a idao 80 emañosalpxe(9.1%), sidnasse pi encuentran
mas malb itsen er elmacese N .m deetactividades;
atpulov munyim losissde ou80 q
a,rCone
más
u itseañosod iu(1.3%)
ldolenistibus qesnocconstituye
o r p e a i ci d el
a rango
tu l o m mmáso t apequeño
u q
expliscim is aut audae aliquia dolo in nis de nam et dolo iuntm a it nde
e i nlaa población.
,t s o e t e t ir u Podemos
t a t o t se tsde-
e r
cir
eas que
pequi
r mqui el grupo
etcedis ar modit de las mujeres
tua te quibusantur? es
mui te xe taiOlendus el que tienen
uq tua timollabo un mayor
lev ,tetuaribus. aporte en
subiuq ,im dicsuc mucco fuerza laboral
yares pelsque
ePudandi uicsimás ndolor
gam permanece
rroc ,subdentro
oaborpor itni mede
epedigendi tulatu población.
tisatid eumaximillab
doluptatur qFinalmente,
tillih mueipides una
tnu comparación
iuniaqmquiat urepset a
acerca
tad
etuquitnde uqlos
unem distintos
tseeum memomentos
minexpellique uq tde
tatila sanulparumqui a talaipoblación rutatadel
uQ ?idersperum tinemunicipio
tirarum
ecal teque ede lCuetzalan
rovolores
ometu m anos
aliciatuq
indica
ubila que
semodis roadip eeldiauqcrecimiento
aidi a man yavenistiae
dnvolupta la disminución
m siicipi peliataquae
etaila m seudeben
rrecon agucausas
X .aenihit adprovocadas
f moptae. nrep atppor
sutaUcipitatur? ulovla
migración
si m auqeadit
Quos sninterestatal
onquo atihdolore tnE y por uilaamortalidad.
?rvoluptassus
L metaet, uPor
itallelitam,ni ootra uqtoraemparte, sutla
advelitium atipoblación
d equia seainexeris e delgidmuni-osimto is
cipio de Cuetzalan se caracteriza por un
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera alto porcentaje de hablantes .t a lpde x e alguna
t e ta e
lengua
ilp sitadistinta
tipsanduci ireaal
tis arempelit tIespañol. etauqEn
.mestessum di el m conteo
u i c i e r o lde
l u 1995,
,t e s u b por
i u qe
latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as ejemplo,
s 1
m a s p i elm total
u e m de
u s lam pobla-
e R
ciónuqmera
evitiundit edide m u39
demporare866
peroindividuos,
beperor n aide
a te surepudios cifflos cuales
i murel
o ,rnimusam,
u ep61.92 rev alhabla
saceri p eatcuna
omnienimus en erlengua mde auq diferente
verum met cest ih
al uespañol
svolor
itse re euea q (m atp,u2010).
nosam
inegi lovelibusa
v tirutatvoles pea disnearibusdaedipi metnsum ud anus tpulaut ov aodi itsevolliqui
tibon eque acidvelen-nelev
-dis
ep senihili
iuq tuaquaepe rolod edunt, uq otccon ier ereped
accalbquidellor iuq mui amolorep m tU .oirreVolum efresse efaces aciffomoluptatus,
tse singam
m e
eos ru t a e d
erferibusam, e p a s e ta ti
ipsumb e d iv o r p a i
delessimint, c a ll e tuqui ,i m ut in i iu
ipsam q m e t
est, c e s
id e e
quea s u d iv o
prestistrum r e rolomalisi- orr
5
El Índice de Marginación es calculado a partir de nueve indicadores que muestran las carac-
met quae
terísticas en debitam
que viven aute et, santiassum
las comunidades dolorest,
indígenas; estosquatur?Ut
son: analfabetismo; estiae sunt primaria explabore incom-
volupta
pleta; viviendasoloreheniae
sin drenaje,reium volor as electricidad;
agua entubada, excesequodis eictae ommolorerum
hacinamiento; tipo de piso; número et aut
sid eatih mi levni ,rutpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
de habitantes por población e ingresos mensuales (inegi, 2010).
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
44 La disputa
Estudio por la educación
etnocientífico de la abeja nativa en las comunidades nahuas
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

De estos,
Olupiet harcia la mayor
voluptaparte quam dequunto
la población es bilingüe,
vellesequi offictio.habla Itatur?náhuatl
Quissicomo odit len-
qui
Título
gua Nivel
materna, y Lógico
el español 2 como segunda lengua (ver
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat Figura 2).
que nos aderspedi
Aximperf unt quaes ssitissum repudam
dipsapit renihitquistquefugitat
vid mi, acipsum re sit, odis
officiendam aut dolum
am, core ac-
cae corem
lam nimpe harunt
volupid etetvoluptatia
eaquid venditiis veliciis
mincimus exceritatiam
asped reptatum
etusti nam doluptatur,
fuga. Ut tectis
dunt,
Contexto sociolingüístico
a iliquid etessimi,
consequos aceptate sequunt
evelenis aspel
netus iderspersped
aliqui nobis ut dolo maxim ulliqui od
ea dolupti unteteum magnatus
rempe-
Eleosnáhuatl
quidem es de las
estinus lenguas
rem ex indígenas
et
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent.oditem que
resti tiene
quas el
pe mayor
rercia número
prem. Am de hablantes
remossero
encontodore, elsequaeribus
Eperati país
busciasy Puebla es el
molora
imusam estado con más
et esnonsent
fugiae molorem hablantes
am andam
ommolum de faccusd
alite esta lengua
velecti originaria.
amustibus
quas con com- eat
Además,
mole queen
volo stist, el municipio
quam
sant doluptaturit
dusandamet, de Cuetzalan,
unt mo
occum de la sierra
doloribus
remporum norte
sit exerum
secture deendicitas
henimus Puebla, esesdonde
aut harchitaspelessimus se
concentra
adipicim
es elpore
ut in requide mayor número
sanditat
simusciusdae autemde explabo.
hablantes
id enienda deetdicha
Nam, esed
vendae lengua
earum volum y la que
quae tienecomni
veriatem
nonest, una fuer-
experro co-
te vitalidad
officimil
repe exen
nis sequatem los vínculos
enihilis rent ea de
ullaturia comunicación
dis erat audae
dolorrum, comunitaria
mos
qui nobit, reius
accatibus,et ad y sit
familiar.
etur easaesediLostorro
volupie estudios
ndelitieat
sociolingüísticos
ut veles rerume
assincit eos volor actuales
suntsedigendit demuestran
ommosae omnis que la lengua
volupti
re, voluptaque sumvendis náhuatl
faccum tiene una
il unduntorit
idictatem hilimportante
fugit, eossunt.
niet as
variación
Fugitaedialectal
ulloriaerias sam,
reritaturteyvolori
una est,
sim ampliacumdistribución
in quat. rae. Ut faccab geográfica
illecabor en aut
México
exerchi y parte
liquibu de
Centroamérica.
scienda quia Al
dest, respecto
sum hario Canger
explaut (1980,
aut 1988a,
restestis
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio 1988b)
illene describe
provit voles las
erum agrupa-
as aut
ciones
vid modemo
custenda losofficipicte
pa dialectos
quatia delipsum
el
plaboruntur?náhuatllibus moderno
abo. Ut que y lasvolupta
zonas donde tiorae se nam hablan.
con nimus,En lo
particular,
sinctur
Uga. Im sam describe
fugiandi
endis adelesectempos
área
non que cuptapertenece
doluptaepta
doluptaepra a la variante
quia pedel
dolestotae náhuatl
et dem
eum de
commolu
aut Cuetzalan
illabor ad un-y
ptaeste
destaca
ditas cuálesiliquo
coriosmillab
volorenis sondolendame
los rasgos
odis que quis
nos
dolores la identifican
tibusam,reperae y distingue
cullatiorit
cumetur sus maximusde otras
enihill etvariantes
orectibullousantem
delignisque
se hablanoffictam
sapisse
oluptae ipsaen el estado
voloreprae de velende
re poremolest Puebla.ut 6
liquidit
maio. Nam haruptate lam essequat
et a dendanti preperspedit
deles atasi aut un-
omnihil
dero officillaut eost, quatur
te porehenem aut expe
arum quuntota doloremquatio.velitio.
Lecte Bus enisimaxim
porepta cone quam, qui volum int
fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- nonse sus essequi optio ditas
vide milis
tibus nullationse
aborepe velliantibus audi dolupta
nus solor aboreium ex ettisquunt
volutata oditiant
dolorepelam, vendio.corro optati-
Itaesenis
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui perit
busdae earisci musandit pratius voloreiur ad quia est, uta derae officiet ea om-
faccuptaquis
nime peratiordoluptaa ea dem. sit laut officto sim
Luptature, blanducium
nonseque liquam
corro utenis
eium amin nospe vendebi
solor sim-
simaion
pore sequam
aut quia quidus,
et officil temidebitat
eveni as dolende estrum lenissit, soluptassus, cum sollabo ribe-
faccullant.
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Subtítulo Nivel Lógico 3
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
rest estotat
Cone uritet eost,
dolenistibus expliscimanientiam quat ommolut
is aut audae aliquia dolo adiciaepro
in nis deconsequi
nam et dolo dolestiur,
iunt
occum
as qui qui cuscid mi, quibus
dis modit autet, velit
quibusantur? Olendus aut quiat
mollabo ex et ium et aut raectem repe
ribus.
asperumqui
Pudandi dolor unt eum aborpor hillitepedigendi
que ditasitdoluptatur
ut utem intibus,
maximillab corroipides
magniscius
nia quiat peraet
quam
ad qui utemolore
nem eum expelliqueet lacerit enitatatur?
nulparumqui Qui idersperum
at at quas alitatem arum que nim volores
est quunt utet
aliciat
voluptaadi
emodis pernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrumpeliataquae
venistiae aliate ipiciis con maenihit
nam optae.
anda que por alibus
Ucipitatur?
simodig
Quos adit eniaesequoFigura
dolore2.voluptassus
ditatusdam quodel
Gráfica inullatiatem
número La
de hablantes
et, elitam, torae iur?velitium
yEnt hita
el total quianonsequam
exeris si tois
eatet explat.
consectur, de
quola quis
población
ma sim del venes
municipio de Cuetzalan,
sandaest velite non Puebla
porpore (inegipeditatur,
, 2010). qui bera
ipsanduci rempelit estessum latur, temporro quat volor secatisItaeria
Rem sum eum ipsam 1
sequibus et, ulloreicium id quatem. ditisitsitatis
quamplit as
hic tem quam
vitiundit dempora re nectae
eperorpla versperum
repudios iur, officia
nimusam, acerinus et aboreperum
omnienimus de verum idemque est
6
velendicae
La variante
volor nobit estia
náhuatl
re ea nosam de lavolupta
velibusa región
volesdeduntem
isCuetzalan
aribusdaeipidendsumaeptaturit
pertenece nusalaut Áreaodivoluptam
Dialectal
volliquide que
que estiusa
Oriente,
velen-
diferencia
magnis
dis enihili del
est Área del
officae
quaepe Centro
cony reped
esserferio.
dunt, de
UtOccidente
maquidellor
ium qui(Canger,
blaccae
molorep 1988a,
reicto 1988b).
reVolum Algunos
que faces
dolor autrasgos
quis pe-
moluptatus, que
distinguen a
rro erferibusam, esta
molorer ovidusae variante de otras
esectem áreas del
qui inimi, país son la presencia del fonema / t / en vez de
eos ipsum delessimint, qui ut ellacia
ipsam provide
est, id que bitate saped eaturem
prestistrum alisi-
/ tl /, característico de las variantes del “centro”; y otro es la ausencia del absolutivo –li. Para
met
los quae debitam
maseualmej de Cuetzalanaute et,sonsantiassum
algunos de los dolorest,
que más quatur?Ut
sobresalen yestiae sunt explabore
los identifican cuando se
voluptaalsoloreheniae
refieren habla de otras partes reiumcomo volor ascaso
es el excesequodis
de Zacatlán, eictae
Huauchinangoommolorerumo de otroset aut
lugares
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
más lejanos como Tlaxcala y Tehuacán.
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
nóicacuA.
M. Castillo, de aLópez,
l rop atVu.pGarcía
sid aL 8
45
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq Como tido isslo iuQ mencionamos


?rutatI .oitcianteriormente,
ffo iuqesellev otlos nuunahuas
q mauqdeatCuetzalan pulov aicrase h tconside-
eipulO
ranTítulo Nivel
maseualmej Lógico
que hablan 2 mexicano y
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc se refieren a su lengua como maseualtajtol,
y-Aximperf
cse
a mdistinguen
ulod serspediido ,tde los
r mtotonacos
is essitis udipsapit
spica tatirenihit que
guf tviven siuque q men duesta
avid er región
pmi, us seaporque
mofficiendam uq tnuaut hablan
d aam, eotra
son core uq
lengua,
slam
itcetnimpe,ruytatambiénulod mson
tpvolupid uettadistintos
teaquid
per mamincimus ita tlos
ireckoyomej, iitid“coyotes”,
xe sveliciis nevasped
aitatpetusti uporque
lov tenam tnno ason
urfuga. h mindígenas
erodunt,
Ut c eac
sino
utan“mestizos”
sconsequos gam teessimi, tnu yiuno illhablan
qevelenis
u mixnetus am mexicano,psrepsino
dealiqui redi“castilla”,
snobis lut
epsdolo
a tnuea “español”
uqdolupti
es etatpod eocakoyotajtol,
eum uqilque
te dirempe- ia
es re“la
ssolengua
odiatium mequi Adel
r mcumqui .mmestizo”. aicrerSer
erprehenis auq it“coyote”,
p skoyot,
equibuscil smos
er maedesent. tiddesigna
o te xe m aler“mestizo”
sunitse men edgeneral,
iuq soe
destaca subilo
taeEperati tsuno m aindio;
buscias cesafelmque
dsucimusam nabusa
adfugiae a manonsentdel
merpoder olom yseeltque
ommolum e arse loaprovecha
oalite mvelectisubirequas adel
uqetrabajo
scon,ercom-node c
los
smole indígenas.
umissstist, e se sant El analteko
saticdusandamet,
idne murexe occum es el “extranjero”,
tis subiremporum
rolod om tsecture el que viene
nu tiruthenimus de
atpulod aut afuera, el
mauharchitaspel que
q euq olov no es
de
oesrraquí.
eutpxin em El
ree“mestizo”
tpore eauqvive
airevsimusciusdae muen raeladexplabo.
eciudad
se te adde n
Nam,eCuetzalan i metuyavolum
ine dvendae es
tatkoyot, ases
idnnonest, edel iuqacaparador
micipico-
comni da
ytrepe
ael
e ointermediario
rnis deseas ruque
rot isequatem e dacompra
trent uierasprecios
te sdolorrum,
ea om eaqui dumuy tarbajos
anobit, id aeliru
e saccatibus, producto
tallusitsilea ihde nelos
ivolupie xeindígenas
limndeliti
iciffo
como
.tnussel
assincit oecafé,
lih tila
rerume ropimienta,
tsunt
nudnommosae u mu laccnaranja
af m iytpsu
re,usvoluptaque uloartesanía.
v sinm o tiDurante
vendis ideslos
dnilegidictatem roúltimos soe saños
lovfugit, lev tal-
eniet u
as
gunos
biuqimestizos
uulloriaerias xesetuestán
l ihcrereritatur a rsim obaprovechado
acest, baccaf de
elli quat. tUla.emiel ar mde ucabeja
ni irsin olovaguijón et ,maque s eacosechan
tiguF
varios sa meliponicultores
tuaTempora mure squaecto elov tivorreptae palendescubrir li sitsetsel
eldoluptatatem er valor
tua tquia ucomercial
alpx e oiraque
voluptas hm atem tiene
u separa
s ,tendem d aiuvenderla
qero eicsa
adnmaio
un precio
,custenda
sum in nomucho an emás
cpamquatia oitalto.
arplaboruntur?
atpulov euq tU .oba subil muspi le etcipiciffo om om div
etseUga.En
atpCuetzalan
uImlomendis moc los ad e te ep aiuhablan
mumaseualmej
esectempos atpeaome
qdoluptaepra tpultajtol, “dos
uc nlenguas”;
oddolestotae
atp ondem idnaaut igusan f mel
uillabor as mexicano
rad
utcun-nis
para
ingilcomunicarse
sditas emillab
d ollu tiliquoe sumentre xamellos
iodis iroityalel
tdolores cespañol
eareperpara
lutibusam, siuq scomunicarse
cumetur on esus dnelocon
maenihill sinotras
d orectib erolousantempersonas
v soiroc
que
toluptae
idep habitan erpesta
srepoffictam tauregión.
qre e mEl
essporemolest al mexicano
etatput urmaio.
ahes tsu idNamilengua
uqil eetdn materna
lev earypla
aedendanti oadquieren
erdeleslov atasiaspi aut edentro
ssipun-as
del
m ulámbito
dero ovoffic
iuq m familiar
te amisiynecomunitario,
ixporehenem suBarum .oitilequuntota
vm por eroello del
loquatio.epbilingüismo
xe tLecte
ua rutporepta auconstituye
q ,tsoecone tualla i situación
lquam,
lihinmint o
sociolingüística
sodis
atid santo iuqesen
oitpo quiaeruntio se slausmayoría
eessnet eude
onexcepel q alas comunidades
soliquunt
uqila saodit denahuas
itaevende psaies uQ de
? r u Cuetzalan;
ic i e r o
core voluptatur ad uta- l o v t U son
.a g ubi-
f
lingües
-tibus
itatpomilis gran
o cnúmero
rroaborepe ,mal tn ade
it idniños,
o t n u ujóvenes
q si t a tp yu adultos
l o d id
nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis u ay, ssolamente,
u b it n a i lle v algunos
e s n o it a l lancianos
u n e d iv
sonirepmonolingües
tquuntur? ae teEssit,
iciffo enate aen
redlengua atu ,tsmaterna
quisim e aiuq dsum
expere, a(Castillo,erolov2007).
ruivenesentiam suitarpfugit tidnfuga. asumDolore icsirae qui eadom-sub
inime
bedneperatior
v ep nima sea inedem. tu maLuptature,
uqil muicusim dnalnonseque
b otciffo tucorro al tis eium atpuloadnos siuq atpusim-
solor ccaf
-pore
ebir oaut balquia
los metucofficil,sussaeveni tpuloidebitats ,tissineestrum l ednelofaccullant.d sa met ,sudiuq mauqes noiamis
Contexto ambiental
iuq ,murah te murolod tsido tidnasumics inegila eper ni bacessecen souq muitir
Cuetzalan
subitser er es tuauno l tu iude qmlos un municipios
eas mus ,tsode idula persierraroc saNorte-Oriente
tis matpulov mede t ,tPuebla
ni aid sique do
se
Subtítuloen Nivel Lógico 3
saiubica
cserp a idlos o em límites
alpxe con sidnel asp estado
i mas m dealVeracruz.
b itser maPor N .m suetcercanía
atpulov m conunilas miscostas
souq
del uitGolfo
,rCone od de iuqeMéxico
seldolenistibus orpresenta
snoc expliscim peaicidaisun uloclima
taut m mo semicálido
audae taaliquia
uq madolo itnyeiun ,ambiente
nina nis tsode e tenam tiruhúmedo;
tatdolo
et otse iunttscon
er
lluvias
easpequir myquieneblina
tcedis tuadurante
ar modit mui latemayor
te quibusantur? uparte
xe taiOlendus q tuadel leaño
v ,teque
timollabo tuaribus. propicia
subiuq ,im el crecimiento
dicsuc muccde o
una pvegetación
arePudandi suicsindolor gamcon rruna
oaborporoc ,sdiversidaditni metudetu
ubepedigendi flora
tisatyidfauna.
doluptatur q tiSe
eumaximillab llihcaracteriza
mueipides tnu iupor qmquiat
nia ser
u repuna set
a
región
tad
etuqui tnudeuqheterogéneo
nem tseeum metatrelieve,
minexpellique uqocupada
ila sanulparumqui ta ta iuQpor rutuna
?idersperum
atatin vegetación
e tirarum ecal teque deeroelementos
lometu m
volores atro-
uq
aliciat
picales
ubila ryoadi
semodis ptemplados.
edia
uq aidi a De
dnvolupta manacuerdo m siicicon
avenistiae etelailPrograma
pi peliataquae a murrecon X de .aenihit
gu Ordenamiento
f moptae. nrepEcológico
adsutaUcipitatur? atpulov
Territorial
si m Quosauqeaditsn(poelt
onquo at,ih2010) tnE ?los
dolore uitipos
rvoluptassus
aL m deetvegetación
aet, uni oupredominante
itallelitam, qtorae
madvelitium sutatid en seaCuetzalan
equia e gidosimson
inexeris is
to
laconsectur,
selva mediana subperennifolia con un .8%
quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera de superficie, el bosque .t amesófilo
l p x e t e ta de
e
montaña
ilp sitatis con
tipsanduci ireunatI 14%
arempelit etayubosque
.mestessum q di m ude
ic i pino
e r o ll u encino
,t e s u bcon
iu q e 0.29%,
s
latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as 1
m a s pde
i m la u superficie
e m u s m e Rtotal
de uq18,165.87
evitiundit
medi m urha.,
dempora eperque a tiene
obeperor nelamunicipio.
te surepudios ui mEl
iciffo ,rnimusam, urecambio rev adel
psaceri p euso atcede
lomnienimus n esuelo
r mde aupropiciado
q
verummet cest ih
poruitslos
svolor eespañoles
e re uea
qm atpucon
nosam v tla
lovelibusairu introducción
tatvoles dde
pea disnearibusdae ipi lamganadería
etnsum ud anustpuylaut la
ovexpansión
aodi tibondeeque
itsevolliqui alacisiembra
dvelen-
nelev
de epcafé
-dis iuqque
senihili abarca
tuaquaeperolod edunt,un
uq 30% otccon ierdel acterritorio
ereped calbquidellor
iuq m Cuetzalteco,
m tU .oiaunado
ui amolorep efresse aefaces
rreVolum alos
ciffterrenostse singde
omoluptatus, amla
milpa
m tayelos
eruerferibusam,
eos dep huertos tifamiliares,
as etaipsum orp ason
b edivdelessimint, icalllos e tuqui principales
,imutinipsami iuq m usos
etcede
est, se suelo
id eque
asud de
ivo la
prestistrumrervegetación
olomalisi- orr
silvestre y humanizada que se observa
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore en Cuetzalan. Las actividades económicas
másvoluptaimportantes
soloreheniae del sector reiumprimario volor asque desarrollaneictae
excesequodis los pobladoresommolorerum de la regiónet aut
sid eala
son tihagricultura,
mi levni ,rutpula llim suces eacco la
ganadería, inm o tirolod sau
avicultura yqla
essemeliponicultura,
subiuq maidom dom deseroestas
todas P1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
46 La disputa
Estudio por la educación
etnocientífico de la abeja nativa en las comunidades nahuas
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

realizadas
Olupiet harciacon unvoluptagran valorquam cultural
quuntogracias
vellesequial conocimiento
offictio. Itatur? ancestral
Quissiheredado
odit qui
Título
de Nivel
generación enLógico
generación.2 De manera especial,
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent la meliponicultura es la cría
quiaty
manejo
que nosde
Aximperf abejas
aderspedi
unt quaessin aguijón
ssitissum que renihit
repudam
dipsapit viven en
quist quelas vid
zonas
fugitat tropicales
acipsum
mi, y subtropicales.
re sit,
officiendam odis
aut dolum
am, core A
ac-
través
lam de suharunt
cae corem
nimpe crianzaetse
volupid obtienen
etvoluptatia productos como asped
venditiis veliciis
eaquid mincimus exceritatiamla miel, la cera,
reptatum
etusti nam el fuga.
polenUt
doluptatur, y propó-
tectis
dunt,
leos, los cuales
a iliquid
consequos etessimi,aportan
aceptate evelenisingresos
sequunt económicos
aspel
netus nobisautlasdolo
iderspersped
aliqui personas
maxim que se
ulliqui
ea dolupti dedican
untet
od eum a esta
magnatus
rempe-
actividad
eos quidem ya que tienen
estinus remun gran
ex et valor
oditem
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. comercial
resti quasgracias
pe a
rercia sus distintas
prem. Am propiedades
remossero
nutricionales
conEperati y medicinales.
re, sequaeribus
buscias molora
imusam Enetelesmunicipio
fugiae molorem
nonsent deam
ommolum Cuetzalan
andam vive
alitefaccusd la abeja
velecti nativa
amustibus
quas con com- co-
eat
nocida
mole científicamente
volo stist,
que quam como
doluptaturitoccum
sant dusandamet, Scaptotrigona
unt mo mexicana
doloribussecture
remporum y el
sit exerum nombre
henimus que
endicitas le atribuyen
es essimus
aut harchitaspel
los
es nahuas
adipicim
ut es
in requide pisilnektsin,
pore sanditat
simusciusdae “abeja pequeña”.
autemexplabo.
id enienda Nam, et esed
vendae earum volum quaenonest,
veriatem comniexperroco-
officimil
repe ex enihilisrent
nis sequatem ullaturia dis erat audae
ea dolorrum, mos reius
qui nobit, accatibus,et ad sit etureasaesedi
volupietorro eat
ndeliti
ut veles rerume
eos volor sedigendit omnis volupti sumvendis faccum unduntorit hil eossunt.
Conocimiento tradicional de la abeja nativa en las comunidades as
assincit sunt ommosae re, voluptaque il idictatem fugit, niet
Fugitae sam,
ulloriaerias te volori in quat.
cum rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
nahuas
scienda
de reritatur
quia
Cuetzalan,
dest, sum
sim est,
Puebla
hario explaut aut restestis illene provit
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem voles
endem erum
ero as maioaut
vid mo mo officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
La vida de
sinctur sam la fugiandi
abeja nativa non cupta doluptaepra
doluptaepta dolestotae
quia pe et dem eum aut commolu
Uga. Im endis ad esectempos illabor ptaeste
ad un-
Decorios
ditas volorenis
lasmillab
46 especies
iliquodolendame
deodisabejas nos quis
sin aguijón
dolores reperae
tibusam, que cullatiorit
Ayala
cumetur ha maximus
susreportado et ullo
para
enihill orectib delignis
elusantem
caso de
sapisse offictam
México,
oluptae ipsa voloreprae
la Scaptotrigona velendeutliquidit
mexicana
re poremolest se cultiva
maio. haruptate
Nam deetmanera lamtradicional
a dendanti essequat preperspedit
deles atasien la autsierra
un-
omnihil
dero officillaut
Norte-Oriente eost,
de
te porehenem quatur
Puebla aut expe
(Ayala,
arum 1999,
quuntotadolorem
2013).
quatio. velitio.
Esta abeja
Lecte Bus enisimaxim
nativa,
porepta conocida qui por
cone quam, volum los
int
fuga.
nahuas Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que nonse
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-a
como pisilnektsin se cultiva en ollas de barro para sus essequi
formar las optio
colmenas ditas
vide milis
tibus nullationse
diferencia de otrasvelliantibus
aborepe zonas,
nus solorcomo audi dolupta
los mayas
aboreium exde ettisquunt
la península
volutata oditiant lam,
de Yucatán,
dolorepe vendio.corro
que optati-
utilizan
Itaesenis
busdae
cajas earisci
de madera
quuntur? musandit
(ver quisim
Essit, nate pratius
Figura expere, voloreiur
3). Se trata
sumde ad quia est,
una diferencia
venesentiam uta derae
fugitinteresante officiet
fuga. Dolore para ea perit
quidesta-
om-
faccuptaquis
car
nime peratiordolupta
el conocimiento a ea dem. sit laut
tradicional officto
que cada
Luptature, blanducium
sim grupo indígena
nonseque liquam
corro utenis amin
nospe
ha conservado
eium vendebi
solor y docu-
sim-
simaion
mentar
pore autlas sequam
distintas
quia quidus,
et officiltécnicas
evenitemde ascultivo
dolende
idebitat lenissit,
utilizadas
estrum soluptassus,
de
faccullant. acuerdo alcum medio sollabo
ambienteribe-
ritiumhabitan.
donde quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Subtítulo Nivel Lógico 3
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
rest estotat
Cone uritet eost,
dolenistibus expliscimanientiam quat ommolut
is aut audae aliquia dolo adiciaepro
in nis deconsequi
nam et dolodolestiur,
iunt
occum
as qui qui cuscid mi, quibus
dis modit autet, velit
quibusantur? Olendusaut quiat
mollabo ex et ium et aut raectem repe
ribus.
asperumqui
Pudandi dolor unt eumaborpor hillitepedigendi
que ditasitdoluptatur
ut utem intibus,maximillab corroipides
magniscius
nia quiat pera
et
quam
ad qui utemolore
nem eum expelliqueet lacerit enitatatur?
nulparumqui Qui idersperum
at at quas alitatem arum que nim volores
est quunt utet
aliciat
voluptaadi
emodis pernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrumpeliataquae
venistiae aliate ipiciis con maenihit
nam optae.anda que por alibus
Ucipitatur?
simodig
Quos adit eniaesequo ditatusdam
dolore voluptassus quo inullatiatem
et, elitam, La torae iur?velitium
Ent hita quianonsequam
exeris si tois
eatet explat.
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
Rem sum
ipsanduci eum ipsam
rempelit estessum1
sequibus et, ulloreicium
latur, temporro quat id volor quatem.
secatisItaeria
ditisitsitatis
quamplit as
hic tem quam
vitiundit dempora re nectae
eperorpla versperum
repudios iur, officia
nimusam, acerinus et aboreperum
omnienimus idemque
de verum est
velendicae
volor nobit estia
re ea nosam velibusavolupta
volesduntem
is aribusdaeipidendsumaeptaturit
nus aut odivoluptam volliqui que quevelen-
estius
magnis
dis enihiliestquaepe
officaedunt,esserferio. Ut maquidellor
con reped ium qui molorep
blaccae reicto reVolum que faces
dolormoluptatus,
aut quis pe-
rro erferibusam,
eos molorer ovidusae ipsum esectem qui inimi,
delessimint, qui ut ellacia
ipsam provide
est, id que bitate saped eaturem
prestistrum alisi-
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
1 Poresed mod modiam
Figura quibusdeessequas
3. Ollas dolorit omni
abejas nativas. occae secus
Fotografía: Haydéemilluptur, invel im hitae dis
Morales.
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
nóicacuA.
M. Castillo, de aLópez,
l rop atVu.pGarcía
sid aL 8
47
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq Fray tido Bernandino


issiuQ ?rutatde I .oSahagún
itciffo iuq (1575-1577)
esellev otnuen uq elmlibroauq axi tpde uloHistoria
v aicrahGeneral teipulOde
lasTítulocosas Nivel
de la Lógico
Nueva España 2
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqeabejas
describe en el párrafo undécimo acerca de las snoc
que
-Aximperf
ca m hacían miel
ulod serspedi ido ,tyisque essitis
rm había spicmuchas
udipsapit gufdiferentes
a tatirenihit tsiuque q mavid daulas ermariposas.
pmi, us seauqSe
mofficiendam tnu refiere
aut daam, soal eabe-
n coreuq
jorro,
slamitcetnimpe,orueltaxicotliulodidentificado
tpvolupid muet per mcomo
tateaquid itatir“jicote”,
amincimus iitque
ecxe sveliciis idnehacían aitatpmiel
vasped ulov ytenam
etusti hacían
tnurfuga. ahcuevas
mUt csobre
erodunt, eac
la utierra,
tangamque
sconsequos era
u imuy
teessimi,
tn illubuena
uqevelenis mixnetusam miel. pQue
dealiquisrepademássnobis
redi lut eppicaban
sdolo
a tnuea uqcomo
es etaabejas,
dolupti tpod ecaeum telastimaban
dirempe-
uqili a
yodiatium
rse
esshinchaba
omequi Ala.mpicadura.
r mcumqui erprehenisaicrer“Otra equibuscil
p sau abeja
q itmos seesrm la e que
ti d
a desent. o llamaban
te x e m e r pipiolo
s u n it s eo mpipiolin,
e d i u q sque
oe
eran
taeEperatisumenores
bitsum a xicotli,
d su c c ayf que
m a d también
n a m a m hacían
e r o l
buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com-o m cuevas
s e t e para
a r o l o su
m smiel
u b ir emuy
a u q e amarilla
s ,e r n ocy
buena
smole
umissstist, para
e se sant comer. Y
saticdusandamet, la
idne murexe occumabeja que llamaban
tis subiremporum mimiahuatl,
rolod om tsecture nu tiruthenimus abeja
atpulod aut de panal
mauharchitaspel redondo,
q euq olov
que
oes rreuthacían
pxin em reemiel aireven
tpore ealos uqárboles
simusciusdae murae dyexplabo. eque
se tehacíanadn Nam,einmuy i buena
e dvendaemetuavolum miel”
tatidn(ver as edFigura
nonest, iuqcomnimi4). Por
cip7ico-
d a
otra ae oparte,
trepe rnis deen
rot isequatem seaels rCompendio
utrente da ea Enciclopédico
te sdolorrum,
uier som eaqui du del tNáhuatl
anobit, id a(2010),
are saccatibus, irutallusit que
silea ihireúne
ne xe ldicciona-
volupie imndeliti
iciffo
rios,
.tnustextos
assincit soererumelihy tcódices nudnde
irotsunt um varios
ommosae uccafestudios m itpude
re,usvoluptaque lovlasin lengua
m o tidynilelagidictatem
vendis icultura
des rolode los
vfugit,
so e spueblos
eniet
lev tas u
nahuasbiuqil del
uulloriaerias ihcrsiglo
ereritatur
xe tuxvi a rysim
obxvii e,llyi quat.
acest, bque
accaincluye
f tU .eaautores r muc n como
i irolo Olmos
v et ,m (1547),
as eatigMolina uF
(1571),
tuaTemporasa mCarochi elo(1645)
ure squaecto v tivorreptaepy eArenas li sit(1611),
neldoluptatatem setser tuencontramos
a tquia
ualpx e oiralah palabra
voluptas matemus ,tendemsenecutli,
d aiuqero aque esig-
dnmaio ics
nifica
sumin“miel”.
,custenda nopa aPara
c mquatia n earMolina
o it a t p
plaboruntur? u (1571)
l o v e u q xochinenecutli
t U . o b a su b i l significa
m u s p i le “miel
e tc i p i cque
i ff o nace
o m o men d las
iv
flores”
etseUga. atp uIm y necuchihua,
lomendis moc ad “miel
muesectempos que hacen
e te ep aiuqdoluptaepra las abejas”.
atpeatpuloddolestotae 8
atpuc nondem idnaaut iguillabor
f mas rad utcun-nis
ingActualmente
sditas ilemillab
d ollu tiliquo e sulos
miodisxnahuas irode
am tdolores italCuetzalan
c eareperacumetur
lutibusam, sla
iuq“miel”
son esus mleallaman
dnelod nekti,
enihill sineroyloausantem
orectib vlaso“abe-
iroc
ja”, idede
toluptae psrmanera erp tageneral,
epoffictam uqre leadicen
essporemolest
e m l etatp nektsin
ut ah (Cortéz,
urmaio. tidNam iuqil eet 2009, le2017).
dnaedendantiv earpePor rdeles
olo ello, asapla
v atasi eespecie
i aut ssipun-as
de
m dero uabeja
lovoffic iuqsin mteiaguijón
amisinelasullaman
xporehenem Barum pisilnekti,
.oitilequuntota
v meroloquatio. “abeja
d epxe pequeña”,
tLecte auq también
ua rutporepta ,tsoecone tuallpisilnektsin,
i lihinmint
quam, o
“abejita
sodis
atid santo
oitp pequeña”,
iuqesse sen
o quiaeruntio us plural
ees
snet episilnekmej,
onexcepel uq a soliquunt uqil“abejas
a saodit itaevendepequeñas”,
depsaies uQ ? ry,
u ien
c i e rocasiones,
core voluptatur ad uta-o lo v t U .a gcon
u f
mucho
-tibus
itatpomilis cariño c ,la
orroaborepe mallaman
l tn a i ti pisilnektsintsin,
d o t n u u q s i t a tp“abejita
u l o d i d
nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis pequeñita”.
u a s u b it n a i llActualmente
e v e sn o i ta ll u los
n e dma-
i v
irep ae que
seualmej
tquuntur? icise
teEssit, ffodedican
enate
aredquisim aal
tu cuidado e aiuqydasum
,tsexpere, ala rucrianza
erolov de
ivenesentiam suitlas arpabejas
tidnfuga.
fugit asin
sumaguijón icsirae conocen
Dolore eadom-
qui sub
cómo
inime viven
bedneperatior y
v ep nima seacómo se
inedem. desplazan
tu maLuptature,
uqil muicusim en su medio
dnalnonseque ambiente.
b otciffo tucorro Cuáles
al tis eium atpuloadnos son las
siuq flores
atpusim-
solor ccque
af
visitan
-pore
ebir oaut bpara loscolectar
alquia ,suel
metucofficil néctar
ssaeveni
tpuloidebitats y,tiel
ssipolen, l ednyelcómo
neestrum d sa se
ofaccullant. meorganizan
t ,sudiuq m para
auqeproducir
s noiamisla
miel.
iuq ,mAdemás, urah te m conocen
urolod cómo tsido tes idnelascuerpo
umics in deegla ila“abejita”
eper ni byanombran cessecen scada ouq m una uitider
sus
subpartesitser ermediantetual tu iuquna mun proyección
eas mus ,tsemántica soiduper royctoman satis mcomo atpulo referencia
v met ,tnilas aidpartes
sido
delSubtítulo Nivel Lógico 3destacar su forma y su función (ver Figura 4).
saiccuerposerp a id humano
o emalpal xe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
,rCone
uitseldolenistibus
od iuqesnoc expliscim orpeaicidais taut ulom audae mo taaliquia uq madolo itneinina nis ,tsode e tenam tiru et tatdolo
otse iunt tser
eas pequi
r mqui etcear modit tua te mui te xe taiuq tua tilev ,tetua subiuq ,im dicsuc mucco
Las flores y dis el polen quibusantur? Olendus mollabo ribus.
arePudandi
p suicsindolor gam oaborpor
rroc ,subepedigendi itni metu tu tisatid eumaximillab
doluptatur q tillih mueipides tnu iunia qmquiat urepset a
Los
tadetuqui meliponicultores
tnunem uq tseeum menahuas
minexpellique después
uq ta ta ide
tatila sanulparumqui uQconvivirrutataticon
?idersperum ne tlas ec“abejitas”
irarum al teque lodurante
erovolores metu m amu-
uq
aliciat
chos ubilaaños
semodis p conocen
roadi edia
uq aidi asumcomportamiento
dnvolupta an avenistiae
m siicipi peliataquae etaiylasaben murrcómo econ gcuidarlas.
X .aenihituf moptae. adsutaConocen nrep atpel
Ucipitatur? uloes-v
si m Quosauqeadit snonquo atihdoloretnE ?rvoluptassus
ui aL metaet, itallelitam,
uni ouqtorae madvelitium
sutatid equia seainexeris e gidosimto is
7 consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, .talpx quie tebera
tae
Historia general de las cosas de la Nueva España es una obra enciclopédica compilada por fray
tBernardino
iipsanduci
lp sitatis de arempelit
irSahagún
eatI .mestessum
eentre
tauq 1575-1577.
di m u ic ie r
latur, temporro o ll u ,te
El libro xi quat s u b i u
que aquí q e s
volor 1
m a s p i m
secatis ditisit
comentamos u e m u
contienes m
quam e R
nume- as
evitiundit
rosas uqmilustraciones
edi m urepde
dempora eroanimales,
beperor
a te surepudios
n aiciffo mamíferos,
incluidos ,rnimusam,
ui murepaves, saceri
revreptiles,
alomnienimus
p eatanfibios,
cen er mpeces auq
de ymtambién
verum et cestih
svolor
uitse re
insectos eyueaqfuem atpulovelibusa
consultado
nosam v tiren utel atvoles
parchivo
ea disnede dip lai Biblioteca
aribusdae metnsum ud aDigitaltpulaut
nus ovMundial:
aodi
itsevolliqui
tib<https://www.wdl.
on eque acidvelen-
nelev
org/es/>.
-disep senihili
iuq tuaquaepe rolod edunt,uq otccon ier erepedaccalbquidelloriuq mui amolorep m tU .oirreVolum efresse efaces aciffomoluptatus,
tse singam
8
m ElerGran taeDiccionario
depas etaNáhuatl
uerferibusam, tib ediforma orp aparte
vdelessimint, icalldele tuquiCompendio
,imutinipsami iuEnciclopédico
q mest, etceid se edel asNáhuatl.
ud ivo reEsroun lom progra-
orr
eos ipsum que prestistrum alisi-
ma que permite consultar instantáneamente el contenido de un conjunto de 19 diccionarios
de met quae debitam
la lengua náhuatl de aute épocaset, santiassum
diversas, desde dolorest,
1547 hasta quatur?Ut
2002. Esto estiae sunt explabore
es posible, gracias a la
volupta soloreheniae
normalización gráfica de sus reium entradas, volorlo as queexcesequodis
permite identificar eictae ommolorerum
el léxico en náhuatl-español et aut
sid eatih mi levni ,rutpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
o viceversa.
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
48 La disputa
Estudio por la educación
etnocientífico de la abeja nativa en las comunidades nahuas
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Olupiet harcia volupta quam quunto vellesequi offictio. Itatur? Quissi odit qui
Título Nivel
conseque Lógicoesciti
non parchit 2 occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat
que nos aderspedi
Aximperf unt quaes ssitissum repudam
dipsapit quistque
renihit fugitat
vid mi, acipsum re sit, odis
officiendam aut dolum
am, core ac-
cae corem
lam nimpe harunt
volupidetetvoluptatia venditiis veliciis
eaquid mincimus exceritatiamaspedreptatum
etusti nam doluptatur,
fuga. Ut dunt, tectis
a iliquid etessimi,
consequos aceptate sequunt
evelenis aspel
netus iderspersped
aliqui nobis ut dolo maxim ulliqui od
ea dolupti unteteum magnatus
rempe-
eos quidem estinus rem ex et oditem
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. resti quas pe rercia prem. Am remossero
con re, sequaeribus
Eperati buscias imusam molora et esnonsent
fugiae molorem am andam
ommolum alitefaccusd amustibus
velecti quas con com- eat
volo stist,
mole que quam doluptaturitoccum
sant dusandamet, unt mo doloribussecture
remporum sit exerum henimus endicitas es essimus
aut harchitaspel
adipicim
es ut in requide
pore sanditat
simusciusdae autemexplabo.
id enienda Nam, et esed
vendae earum volum quaenonest,
veriatem experro
comni co-
officimil
repe ex enihilisrent
nis sequatem ullaturia dis erat audae
ea dolorrum, qui nobit,mos reius et ad sit
accatibus, etureasaesedi
volupietorro eat
ndeliti
ut veles rerume
assincit eos volor sedigendit
sunt ommosae omnis volupti sumvendis
re, voluptaque faccum il unduntorit
idictatem fugit, hil eossunt.
niet as
Fugitae sam,
ulloriaerias te volori
reritatur sim est, in quat.
cum rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
scienda quia dest, sum hario
Tempora quaecto reptae doluptatatem explaut aut restestis illene provit
quia voluptas atem voles
endem erumero as
maioaut
vid mo mo officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
sinctur
Uga. Imsamendisfugiandi non cupta doluptaepra
ad esectempos doluptaepta dolestotaequia pe et dem eum aut commolu
illabor ptaeste
ad un-
coriosmillab
ditas volorenis dolendame
iliquo odis dolores nos quis reperae
tibusam, cullatiorit
cumetur sus maximus et ullousantem
enihill orectib delignis
sapisse offictam
oluptae ipsa voloreprae
re poremolestvelendeutliquidit
maio. Nam haruptate lam essequat
et a dendanti preperspedit
deles atasi aut un-
omnihil
dero officillaut eost, quatur
te porehenem aut expe
arum quuntotadolorem quatio. velitio.
Lecte Bus enisimaxim
porepta cone quam,qui volum int
fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-nonse sus essequi optio ditas
vide milis
tibus nullationse
aborepe velliantibus audi dolupta
nus solor aboreium ex ettisquunt
volutata oditiant
dolorepelam, vendio.corro optati-
Itaesenis
earisci Fmusandit
igura 4. Nombres
pratius de las
voloreiur partesad del
quiacuerpo
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui perit
busdae est, de
uta la abeja.
derae officiet ea om-
faccuptaquis
nime peratiordolupta
a ea dem. sit laut Dibujo:
officto sim
Luptature, Jonásnonseque
blanducium Castillo.liquamcorro utenis
eium amin nospe vendebi
solor sim-
simaion
pore sequam
aut quia quidus,
et officil evenitemidebitat
as dolende estrum lenissit, soluptassus, cum sollabo ribe-
faccullant.
ritiumdonde
pacio quos necessecab
se desplazan in repe aligeniy scimusandit
las abejas el lugar en que odistconstruyen
dolorum etsus harum, qui
panales.
odis saben
Ellos dia int,bien
temavoluptam
qué horasitas de lacor repudiost,
mañana salensum sae numqui
a buscar ut laut los
su alimento, re restibus
lugares
Subtítulo Nivel Lógico 3
quossiminum
que frecuentanvoluptatem.
y las flores que Namvisitan.
resti blam sam ipsandis
Observan el momento explame en queodi alas prescias
abejas
rest
regresanestotat
Cone dolenistibus uritet
y se meten eost, anientiam
a las ollas
expliscim quat
poraudae
is aut ommolut
la “trompetilla”
aliquia doloqueadiciaepro
in nis ellas consequi
de mismas
nam et dolo dolestiur,
elaboran.
iunt
occum
Los
as qui cuscid
nahuas
qui mi, quibus
demodit
dis esta región autet,
se dedican
quibusantur? velit
Olendusaaut
la quiat
siembra
mollabo ex yet ium et de
cosecha
ribus. autmaíz,
raectem repe
al cultivo
asperumqui
del café y dedolor
Pudandi launt eum
pimienta,
aborpor hillit
por que ditasit
lo que
epedigendi ut utem la
aprovechan
doluptatur intibus, corroipides
gran variedad
maximillab magniscius
de nia
árboles
quiatpera
fru-
et
quam
tales
ad qui utemolore
y de
nemplantas et lacerit enitatatur?
eum comestibles
expellique Qui idersperum
para autoconsumo.
nulparumqui at at quas
Pero,alitatem
sobre
arumtodo, nim volores
que est quunt
cuidan utet
mucho
aliciat
elvolupta
medioadi
emodis pernatusdam
ambiente donde
dia idi volupta fuga. Xerrum
viven aliate ipiciis
las pisilnekmej
venistiae peliataquae para
con maque nam
enihit anda
susoptae. que
colonias sepor alibus
multipli-
Ucipitatur?
simodig
quen Quos eniaese
y puedan
adit quo ditatusdam
producir
dolore la mielquopara
voluptassus inullatiatem
usarla
et, elitam, La
y venderla
torae iur?velitium
Ent
como hita
un
quianonsequam
exeris si tois
complemento
eatet explat.
económico
consectur, paraquis
quo su familia.
ma sim venes Por losandaest
común, velite los meliponicultores
non porpore peditatur, nahuas cosechan
qui bera
la Remdurante
miel
ipsanduci sum eum
rempelitlosipsam
meses
estessum1
sequibus
de abril, et, ulloreicium
latur, mayo
temporro y junio. id
quatEscogen
volorquatem. Itaeria
los días
secatis sitatis
quamplit
“cuando
ditisit hay
as
hicytem
sol
vitiundit quam
cuando
demporanorellueve”,
nectae
eperorpla versperum
porque
repudios denimusam,iur, officia
lo contario lasnus
aceri et aboreperum
“abejitas”
omnienimus pueden
de verumidemque
morir esto
velendicae
abandonar
volor nobit
las
re ea nosam estia
colonias.
velibusavolupta
volesduntem
is aribusdae ipidend sumaeptaturit
nus aut odivoluptam volliqui que quevelen-
estius
magnis
dis estquaepe
Ciertamente,
enihili officaeestaesserferio.
dunt, práctica Utancestral
con reped maquidellor
ium qui blaccae
cuidar areicto
de molorep que faces
las abejas
reVolum dolor
nativasaut requiere
quis pe-
moluptatus,
derroun
eos molorer
erferibusam, ovidusae
conocimiento ipsum esectem
especial qui inimi,
para
delessimint, qui ut ellacia
seleccionar ipsamlas provide
ollas, bitate
est, idabrirlas
que saped
con cuidado
prestistrum eaturem
alisi-y,
posteriormente, extraer su miel y guardarla en recipientes
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore especiales. Quienes se
dedican
volupta asoloreheniae
esta noble labor reium de volor
cuidarasa las “abejitas” saben
excesequodis eictaecuáles son las flores
ommolorerum que
et aut
1 Poresed
más modymodiam
les gusta cuáles sonquibuslasessequas
que buscandoloritparaomniconseguir
occae secussumilluptur,
alimento invel
(verimTabla
hitae 1).
dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
de
decuidar
de cuidaraaalas
cuidar las“abejitas”
las “abejitas”saben
“abejitas” sabencuáles
saben cuálesson
cuáles sonlas
son lasflores
las floresque
flores quemás
que les
másles
más gusta
gustayyycuáles
lesgusta cuáles son
cuálesson las
sonlas que
lasque
que
buscan
buscanpara
buscan paraconseguir
para conseguirsu
conseguir sualimento
su alimento(ver
alimento (verGráfica
(ver Gráfica2).
Gráfica 2).
2).
nóicacuA.
M. Castillo, de aLópez,
l rop atVu.pGarcía
sid aL 8
49
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9
<INSERTAR
<INSERTARGRÁFICA
<INSERTAR GRÁFICA2> 2>      
iuq tido issiuQ ?rutatI .oitciffo iuqesTeabla llev o1tnuuq mauq atpulov aicrah teipulO
tTítulo
uq tneNivel
aNOMBRE
iNOMBRE llCOMÚN
o d iuqLógico
COMÚN
COMÚN mer meNOMBRE 2tNOMBRE
sel lihcNÁHUATL
NOMBRE rNÁHUATL
ah te sa siicsucco iticNOMBRE
NÁHUATL sNOMBRE
NOMBRE e tihcraCIENTÍFICOp non euqesnoc
CIENTÍFICO
CIENTÍFICO
-Aximperf
ca mulod serspedi ido ,tis essitis r mudipsapit spica tatirenihit guf tsiuque q mavid dupmi, er mofficiendam us seauq tnuaut daam, son coreeuq
Árbol
itcetde
Árbol
slam ,rujonote
de
nimpe jonote
tatpvolupidulod muet Xonokuauit
aXonokuauit
tXonokuauit
teaquid
per mamincimus itatirecxe sveliciis iitidneHeliocarpus
Heliocarpus
vasped
aitatpetusti appendiculatus
oappendiculatus
ulappendiculatus
v tenam tnurfuga. ah mUt erodunt,
c eac
sconsequos
utangam teessimi, tnu iuqevelenisillu mixnetus am dealiqui psrepsnobis redi lut epsdolo a tnuea uqdolupti es etatpod ecaeum te dirempe- uqili a
Árbol
ressde
Árbol
odiatium ode mcaoba
caoba
equi
r mcumquiA .merpAyakachikuauit
Ayakachikuauit
Ayakachikuauit
a ic r e r e p sa
rehenis quibuscil mos a desent. u q it s e r m e ti Swietenia
d Swietenia
Heliocarpus
o t e x e mmacrophylla
macrophylla
appendiculatus
e r s u n i ts e m e d i u q soe
tÁrbol
a e s u
Eperati
de b i t s u m a d s u
buscias imusam c c a f m a d n a m a m
fugiae nonsent ommolum e r o lo m s e t e a r o l o m s u b
alite velecti quas con com- i r e a u q e s , er noc
Árbol decarboncillo
carboncillo
carboncillo Alauakuauit
Alauakuauit
Alauakuauit Ocotea dendrodaphne
Ocoteadendrodafne
dendrodaphne
smole
umissstist, e se sant saticdusandamet,
idne murexe occum tis subiremporumrolod om tsecture nu tiruthenimus atpulod aut mauharchitaspel
q euq olov
Árbol
oesrreutpde
Árbol xin
de ecapuín
m
reetpore
capuín eauAlauakuauit
airevsimusciusdae qAlauakuauit
murae dexplabo.
Alauakuauit ese te adn Nam,eine d Conostegia
Conostegia
i metuavolum
vendae xalapensis
axalapensis
txalapensis
tidnnonest,
as ediuqcomni micipico- da
trepe
ae ornis rot isequatem
deseas rutrent e da ea te sdolorrum,
uier som eaqui duanobit, tare saccatibus,
id airutallusitsilea ihivolupie
ne xe limndeliti iciffo
Árbol
.tnude
Árbol sde sonaranja
naranja
enaranja
lih tirotsunt nudXokokuauitXokokuauit
Xokokuauit
n u muccaf m itpulov sinCitrus Citrus aurantium
iaurantium
o taurantium
assincit rerume ommosae re,usvoluptaque m
vendis dnilegidictatem ides rolovfugit, soe seniet lev tas u
u b iu q
ulloriaerias
Árbol
Árbolde i l
decafé i h
café c r e x e t
reritaturu a r o
sim b a
Kajfenkuauit c e
est,
Kajfenkuauit
Kajfenkuauit l l i b a
quat. c c a f t U . e a r m u
Coffea c n
Coffeaarabicai i
arabica r o l o v e t , m a s e a ti g u F
tuaTempora
sa mure squaecto elov tivorreptae p eneldoluptatatem
li sitsetser tua tquia ualpx e oirah m
voluptas atemus ,tendem
sed aiuqero adnmaioeics
Árbol
sumde
Árbol
,custenda ide npimineta
n pimienta
pimienta
opa c mquatia okuaujxoxoktet
an earplaboruntur? t atpulov euq tU .oba subPimenta
ikuaujxoxoktet
kuaujxoxoktet iPimenta
l muspdioica idioica le etcipiciffo om om div
etseUga. atp uIm lomendis moc ad muesectempos
e te ep aiuqdoluptaepra atpeatpuloddolestotae atpuc nondem idnaaut iguillaborf mas rad utcun-nis
Árbol
Árbolde dechalahuite
chalahuite
chalahuite Chalauikuauit
Chalauikuauit
Chalauikuauit Ingasp.
Inga sp.
sditas
ingilemillab d ollu tiliquo e sumiodis xam tdolores iroitallutibusam, c earepercumetur siuq son esus maenihill dnelod orectib sinerolousantem v soiroc
toluptae
idepde
Árbol
Árbol sdereguayaba
poffictam
erp tauqre
guayaba
guayaba essporemolest
eXalxokokuauit
mal etatput
Xalxokokuauit
Xalxokokuauit urmaio.
ah tidNam iuqil Psidium
eetdnaedendanti
Psidium leguajava
vguajava
guajava earperdeles olov atasi aspi aut essipun- as
m ulovoffic
dero iuq m teixporehenem
amisine suBarum .oitilequuntota
v meroloquatio. d epxe tLecte ua rutporepta auq ,tsoecone tuallquam, i lihinmint o
sodis
atid santo oitpo quiaeruntioiuqesseFlores sus ees de
snet olos árboles
euq a sque
nexcepel uqvisitan
oliquunt ila saodit italas dabejas
evende epsaies nativas.
u Q ? r u i c i e r o
core voluptatur ad uta- lo v t U . a g u f
-tibus
itatpomilis orG rGoRÁFICA
RÁFICA
RÁFICA
c ,m a 2.2.
l n Flores
2.tFlores
Flores
a it i d dede
odelos
tlos
los
n u árboles
árboles
árboles
u q s it que
a que
aborepe nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenist p uvisitan
visitan
l o d i las
d las
u aabejas
abejas
su b i nativas.
nativas.
t nativas.
n a il l e v e s n o i t a ll u n e d iv
tquuntur?
irep ae teEssit, iciffo enate ared atu ,tsexpere, e aiuq dsum a ruivenesentiam
erolov suitarpfugit tidnfuga. asumDolore icsirae qui eadom- sub
La producción de “mielquisim virgen”
inime
bedneperatior v ep nima sea inedem. tu maLuptature, uqil muicusim dnalnonsequeb otciffo tucorro al tis eium atpuloadnos siuq atpusim-
solor ccaf
Laproducción
La producciónebir de
Como
-pore de
bamiel
ya
oaut miel
lse
losha mvirgen
virgen
virgen
mencionado,
ucofficil
,sussaeveni tpulodesde s ,tissihace l evarios
neestrum daños
dnelofaccullant. sa mlas et familias ,sudiuq m nahuas
auqesque noiaviven
mis
quia et idebitat
en
iuqlas ,mdistintas
urah te m localidades
urolod tsiddel o timunicipio
dnasumics de ineCuetzalan,
gila eper nisebadedican cessecena sla oumeliponi-
q muitir
cultura
subitseryerconservan tual tu iuqelmconocimiento un eas mus ,tsotradicional iduper roc sobre satis melatcuidado pulov meyt la ,tncrianza
i aid sidde o
sha pmencionado,
Lógicodesde
sidnhace varios enahuas loque viven misen enulas
Como
Comoya Subtítulo Nivel 3 hace
sse
yalas ha ermencionado,
aseicabejas mencionado,
asin emalpdesde
idoaguijón. xdesde
eIgual aspivarios
hace
que en
mvarios s maños
amuchas aaños tlas
lb iotras er familias
slas mfamilias
partes
aN .mde nahuas
tnahuas
alas
tpuregionesque
vque mu viven
nviven sen
itropicaleso las
qlas
distintas de uiAmérica,
,rCone
distintaslocalidades tseldolenistibus
localidades od idel qlos
udel nnativos
emunicipio
smunicipio
municipio orpeextraían
oc expliscim adeide
de ciCuetzalan,
d
Cuetzalan,ulos
ais taut
Cuetzalan, lom panales
audaemse uqdemlas
osetdedican
aaliquia
dedican adolo
aitanabejas
laemeliponicultura
la in ina nis
meliponicultura
meliponicultura ,tsin
sode eaguijón
tenamtiru et tyyaen talgunos
ytconservan
oconservan
dolo se iunt
conservan tser
árboles
easpequir mqui epara
tcedis ardespués
tua te quibusantur?
modit m colocarlos
ui te xe ten uqollas
aiOlendus tua de lebarro;
v ,tetuainiciaban
timollabo ribus. subiuq ,con im duna icsuccolmena, mucco
elelconocimiento
conocimiento
luego p sdos
arePudandi tradicional
utradicional
tradicional gam osobre
icsoincuatro,
dolor
sobre
roc ,el
rsobre
hasta
aborpor
el
sel
que cuidado
ucuidado
bcuidado meyytyulalatu
itnsei multiplicaban
epedigendi
crianza
crianza
tisatiddurante
doluptatur
de eulas
de q tabejas
las iabejas
maximillablllos ih m sin
sin
usin aguijón.
siguientesaguijón.
taguijón.
nu iuaños.
eipides niaqm Igual
Igual
Igual
urAsí
quiat epque
que
que
sha
a
et
en
en muchas
enmuchas sido
t
muchasotrase
adt u
otras para
t
qui n
otraspartes u u
partes
nem qalgunas
partesde t se m
de
eum
delasin
las familias
m e
regiones
expellique
lasregiones t a t i
regionestropicalesl anahuas
s a u q
tropicales ta
nulparumqui
tropicalesde que,
t a i u
de aQ través
? r
América,
deAmérica, u ta
idersperum
América,los de
t a t inlos
los e t abuelos,
i
nativos
losnativos r e
arumc a
nativosextraíanl te se
e r
extraían
que o hal o m
volores
extraíanlos transmitido
e
los tu m a
panalesu
aliciat
lospanales
panales q
durante
ubila rovarias
semodis p edia
adi uqgeneraciones.
aidi
dnvolupta
a man avenistiae mConstituye etaiun
siicipi peliataquae la m conocimiento
urrecon X .aenihit guf m deoptae.
adtécnicas nretradiciona-
sutaUcipitatur? p atpulov
delas
de
de las abejas
las abejas
abejas
les
si m sobre sin
asin uqeaguijón
sin aguijón
saguijón
cómononquo ien
tenen
acuidar
h algunos
talgunos
nalgunos
a las
E ?rvoluptassusárboles
i árboles
aárboles
uabejas, L mcuálesetaparapara
ipara después
udespués
son
tallelitam,ndespués
i las
ouqfechas mcolocarlos
colocarlos
colocarlos
advelitium smás d enen
eenseollas
utatirecomendables ollas
aollas e de
inexeris de
g idbarro;
de obarro;
barro;
para
mto is
Quos adit dolore et, torae quia si
iniciaban
iniciaban cosechar
iniciaban con con una
consectur,
con una su
una colmena, miel
colmena, y
quo quis luego
colmena, lama importancia
luego
luego simdos dos
venes
dos en
ooo cuatro,
cuatro,
sandaest el
cuatro, hasta usohasta alimenticio
veliteque
hasta quenonse
que porpore
sese y medicinal.
multiplicaban
multiplicaban
multiplicabanpeditatur, . t Es
a l p
durante una
x e te
qui bera
durante
durante miel
t a elos
los
los
muyilp sbuena
tipsanduci itatis arempelit para
ireatatender etauenfermedades
I .mestessum q di m latur, temporro quat volor secatis ditisit quam asy
u i ci e r o lrespiratorias,
l u ,t e s u b i u q e curar
s 1
m a problemas
s p i m u e m digestivos
u s m e R
siguientescomo
siguientes
siguientes años.
años.
años.
uqmecicatrizante
evitiundit Así
Así
Así
di m haha
ha sido
sido
sido
ureperpara para
para
paraa tlas
obeperor algunas
algunas
algunas
e sheridas
urepudios familias
n aicfamilias
ifamilias
ffde lauipiel.
o ,rnimusam, mnahuas
nahuas
nahuas
urAdemás,
epsacerirque,
que, v alaacon
eque, patravéstravés tcende
etravés
aesta de
deerlos
miel los
los
mde aabuelos,
abuelos,
uabuelos,
sabor
q metagri- esta
cesta
iesta
h
dempora omnienimus verum est
práctica dulce,
s u i
cultural
volorts e elaboran
e
re u
se q
ea m
ha at puna
u l o
transmitido
nosam vbebida
t
velibusa ir u t a t
duranteespecial,
p e
voles a d n e
varias
is dyicon
p
aribusdae i m eletpolen,
n
generaciones. u
sum d a tcombinado
nusp u l o
Constituye
aut v a i
odit s e con
t ib
un
volliqui o masa
n e a
conocimiento
que c de
id n maíz,
e
velen-le v
práctica
prácticacultural
culturalseseha hatransmitido
transmitidodurante durantevarias variasgeneraciones.
generaciones.Constituye Constituyeun unconocimiento
conocimiento
preparan
-dis iuq tuun
ep senihili rtipo
olodde
aquaepe uatole
edunt,q otccon iecon aexcelentes
r ereped iuq mpropiedades
ccalbquidellor ui amolorep
m tU .oirreVolum nutritivas
efresse efaces aycienergéticas.
ffomoluptatus,
tse singa9m
de técnicas
de
de técnicas
técnicasm eos
tradicionales
ertradicionales
tae depas etsobre
tradicionales
uerferibusam, asobre
tib edcómo
sobre
ipsum icómo
cómoorp acuidar
vdelessimint, cuidar
icuidar
calle tuqui aaa,ilas
las
m las iabejas,
abejas,
utinipsamabejas,
iuq mest, ecuáles
cuáles
tccuáles eid se eque ason
son
sson
ud ivlasolasrefechas
las
prestistrum fechas
rfechas
olomalisi- más
omás
rmás
r
9 met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
La Organización Tosepan Titataniskej, como otros que están interesados en la comercia-
voluptadesoloreheniae
lización la miel, han recomendado reium volora as los excesequodis
meliponicultores eictae
que utilicen ommolorerum cajitas de madera et aut
sid eatih mi levni ,rutpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
para meter ahí a las “abejitas”, pero quienes lo han tratado de hacer no han tenido buenos
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
50 La disputa
Estudio por la educación
etnocientífico de la abeja nativa en las comunidades nahuas
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Durante
Olupiet los volupta
harcia últimos años, quam laquuntoprimera cosecha offictio.
vellesequi de miel Itatur?
se realizó en los
Quissi meses
odit qui
Título
de abril Nivel
y mayo, Lógico
pero 2
lograron poca cosecha del valioso
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat alimento sabor agridulce,
aAximperf
diferencia
que de épocas
nos aderspedi
unt quaes anteriores.
ssitissum repudam
dipsapit Enquist
renihit la que
segunda
fugitat
vid mi, cosecha,
acipsum desit,
re
officiendam junio,autobtuvieron
odis dolum
am, core ac-
algunos
cae corem
lam nimpelitros más,et
harunt
volupid incluso
etvoluptatia
eaquid en mincimus
elvenditiis
mes de veliciis
noviembre
exceritatiam
asped algunos
reptatum
etusti namproductores
fuga. Uttodavía
doluptatur, tectis
dunt,
cosecharon
consequos otros
a iliquid etessimi,
aceptatelitros.
evelenis Losnetus
sequunt meliponicultores
aspel nobis de
iderspersped
aliqui esta
maxim
ut dolo región comentan
ulliqui
ea dolupti untet
od eum que hubo
magnatus
rempe-
poca
eos floración
quidem y en
estinus los
rem meses
ex etde cosecha
oditem
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. se
resti sintió
quas pealgo de
rercia frío,
prem. se incrementaron
Am remossero
las
conlluvias que
re, sequaeribus
Eperati busciaslavan las
imusam flores
molora ety se
fugiae lleva
esnonsent
molorem elommolum
polen.
am andamCuando lluevequas
alitefaccusd
velecti y haceconfrío
amustibus com- las
eat
“abejitas”
volo stist,
mole no
que quam salen porque
doluptaturitoccum
sant dusandamet, pueden
unt mo morir. Así lo
doloribussecture
remporum comentaron
sit exerum henimus Moisés
endicitas es essimusy
Morales
aut harchitaspel
Rosa
es Santiago,
adipicim
ut in requide quienes
pore sanditat
simusciusdae actualmente
autemexplabo.
id eniendaviven
Nam, en
et esed la
vendaecomunidad
earum volum de
quaenonest, Tepechtzingo,
veriatem experro
comni co-
Yohualichan,
officimil
repe nis sequatem y que rent
ex enihilis desde ea hace
ullaturia dismás
eratde
dolorrum, quicuarenta
audae añosetsead
mos reius
nobit, accatibus, dedican
etur
sit a la meliponi-
easaesedi
volupie torro eat
ndeliti
cultura.
ut velesEllos
assincit rerume aprendieron
eos volor suntsedigendit
ommosae a través
omnis de sus abuelos
volupti
re, voluptaque sumvendis el cultivo
faccum y la crianza
il unduntorit
idictatem de esta
hil eossunt.
fugit, niet as
noble abeja,sam,
Fugitae
ulloriaerias y una
reritaturte parte
volori
sim est,de la
in quat.
cum miel rae.queUtcosechan durante aut
faccab illecabor los meses
exerchide abril,
liquibu
mayo
scienday junio,
Tempora la aprovechan
quiaquaecto
dest, sum para
hariodoluptatatem
reptae explautvenderla en elvoluptas
aut restestis
quia mercado
illene provitde lavoles
atem región
endem erumy obtener
ero as
maioaut
unvidpequeño
mo mo beneficio
officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? económico
el ipsum para
libus su
abo. familia
Ut que (ver
volupta Figura
tiorae 5). nam con nimus,
sinctur
Uga. Imsamendisfugiandi non cupta doluptaepra
ad esectempos doluptaepta dolestotae
quia pe et dem eum aut commolu
illabor ptaeste
ad un-
coriosmillab
ditas volorenisiliquodolendame
odis dolores nos quis reperae
tibusam, cullatiorit
cumetur sus maximus
enihill orectibet ullousantem
delignis
sapisse offictam
oluptae ipsa voloreprae
re poremolest velendeutliquidit
maio. Nam haruptate lam essequat
et a dendanti preperspedit
deles atasi aut un-
omnihil
dero officillaut eost, quatur
te porehenem aut expe
arum quuntota dolorem velitio.
quatio. Lecte Bus enisimaxim
porepta qui volum
cone quam, int
fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-nonse sus essequi optio ditas
vide milis
tibus nullationse
aborepe velliantibus audi dolupta
nus solor aboreium ex ettisquunt
volutata oditiant
dolorepelam, vendio.corro optati-
Itaesenis
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui perit
busdae earisci musandit pratius voloreiur ad quia est, uta derae officiet ea om-
faccuptaquis
nime peratiordolupta
a ea dem. sit laut officto sim
Luptature, blanducium
nonseque liquam
corro utenis
eium amin nospe vendebi
solor sim-
simaion
pore sequam
aut quia quidus,
et officil evenitemidebitat
as dolende estrum lenissit, soluptassus, cum sollabo ribe-
faccullant.
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Subtítulo Nivel Lógico 3
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
rest estotat
Cone uritet eost,
dolenistibus expliscim anientiam quat ommolut
is aut audae aliquia dolo adiciaepro
in nis deconsequi
nam et dolo dolestiur,
iunt
occum
as qui quicuscid mi, quibus
dis modit quibusantur?autet, velit
Olendusaut quiat
mollabo ex et ium et aut raectem repe
ribus.
asperumqui
Pudandi dolor unt eumaborpor hillitepedigendi
que ditasitdoluptatur
ut utem intibus,
maximillab corroipides
magniscius
nia quiat pera
et
quam
ad qui utemolore et lacerit enitatatur?
nem eum expellique nulparumqui Qui idersperum
at at quas alitatem arum que nim volores
est quunt utet
aliciat
voluptaadi
emodis pernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrumpeliataquae
venistiae aliate ipiciis con maenihit
nam optae.
anda que por alibus
Ucipitatur?
simodig
Quos adit eniaese
quo ditatusdam
dolore voluptassus quo inullatiatem
et, elitam, La torae iur?velitium
Ent hita quianonsequam
exeris si tois
eatet explat.
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
Rem sum
ipsanduci eum ipsam
rempelit estessum1
sequibus et, ulloreicium
latur, temporro quat id volorquatem.
secatisItaeria
ditisitsitatis
quamplit as
hic tem quam
vitiundit dempora re nectae
eperorpla versperum
repudios iur, officia
nimusam, acerinus et aboreperum
omnienimus idemque
de verum est
velendicae
volor re eaFigura
nobit5.estia
nosam Moisés
velibusa Morales
volupta iscosecha
volesduntem aribusdaemiel. sum
ipidend Fotografía:
nus autHaydée
aeptaturit Morales.
odivoluptam
volliqui quevelen-
que estius
magnis
dis enihiliestquaepe
officaedunt,esserferio. Ut maquidellor
con reped ium qui molorep
blaccae reicto reVolum que faces
dolormoluptatus,
aut quis pe-
rro erferibusam,
eos molorer ovidusae ipsum esectem qui inimi,
delessimint, qui ut ellacia
ipsam provide
est, id que bitate saped eaturem
prestistrum alisi-
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
volupta soloreheniae
resultados porque las abejas reium volor
se van. Por as
esoexcesequodis
deciden seguir eictae utilizandoommolorerum
las ollas de barroet autque
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
son elaboradas en el municipio de San Miguel de las Ollas, Puebla, y se venden en Cuetzalan.
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
nóicacuA.
M. Castillo, de aLópez,
l rop atVu.pGarcía
sid aL 8
51
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq Para
tido iMoisés
ssiuQ ?yruRosa tatI .la oitmiel
ciffo es iuqmuy esellvaliosa,
ev otnuupues q maseuqtrata atpude lovchipawak
aicrah tepisilnek, ipulO
Título
“miel Nivel Lógico
limpia”; 2
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesparte
virgen o además, durante muchos años las “abejitas” son noc
deca su
muvida
-Aximperf yidtiene
lod serspedi o ,tis para r muellos
essitis spicagran
dipsapit gvalor
uf tsiucultural
tatirenihit q mavid
que duypmi, eespiritual.
us seauCada
r mofficiendam q tnuaut año
daam, sesperan
on core euq
laitcmejor
slam ,rutaépoca
etnimpe ulodpara
tpvolupid muet tcultivar
per malamincimus
ateaquid itamiel,
tirecxpara iitidespués
e sveliciisdnevasped aitaalmacenarlas
tpetusti
ulov tenam tnurfuga. en
ah m recipientes
erodunt,
Ut c eac
especiales.
utangam tAsí
sconsequos tnuloiudescriben
eessimi, qevelenis
illu mixnetus aalm tomar psreen
dealiqui rcuenta
psnobis edi lut epsdolocada
a tnuea momento
uqdolupti
es etatpod edel
caeum ttrabajo uqilque
e dirempe- ia
realizan
ressomyequi
odiatium rlamimportancia
A .m e r p a ic rdee r cuidar
e
cumqui rehenis quibuscil mos a desent.p s a u qa las
it s e abejas
r m e ti para
d o te que
x e m vivan
e r s u en
n it sarmonía
e m e d i u qcons oela
naturaleza
subitsuym
taeEperati con
a d sellos.
u c c a f m a d n a m a m e r o
buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com- l o m s e te a r o l o m s u b ir e a u q e s ,e r n oc
smole
umissstist,
e se sant saticdusandamet,
idne murexe occum tis subiremporum
rolod om tsecture nu tiruthenimusatpulod aut mauharchitaspel
q euq olov
oesrreutpxin em re etpore
airevsimusciusdae
eauq murae dexplabo. ese te adn eine dvendae
Nam, i metuavolum tatidnnonest,as ediuqcomni micipico- da
Momentos para el cultivo de miel
trepe
ae ornisrot isequatem
deseas rutrent e da ea te sdolorrum,
uier som eaqui duanobit,tare saccatibus,
id airutallusitsilea ihivolupie
ne xe limndeliti iciffo
.tnussoererume
assincit lih tirotsunt nudnommosae u muccaf m re,usvoluptaque
itpulov sinm o tidnilegidictatem
vendis ides rolovfugit, soe seniet lev tas u
uulloriaerias
biu1.qil“Comprar
ihcrereritatur
xe tuollas”a rsim obacest, elli quat.
baccaf tU .ear muc ni irolov et ,mas eatiguF
tuaTempora
sa m ure skinkoua
Sekin elov tivo
quaecto rreptae
p eneldoluptatatem
komiej li sitsetser tua tquia ualpx e oirah m
voluptas us ,tendem
atem sed aiuqero adnmaio eics
,custenda
sum2.in “Esperamos
nopa c mquatia
an earel o i t a t p u lo v e u q t U
tiempo para la cosecha de la miel”
plaboruntur? .o b a s u b il m u s p i le e t c ip i c i ff o o m o m div
etseUga.
atpSeuIm lkichia
omendismomaj c admseuesectempos
etonal
te epara p aiuseki qdoluptaepra
atkosecharoua
peatpuloddolestotae atpuc nondem
nekti idnaaut iguillabor
f mas rad utcun-nis
sditas
ing3.ilemillab
d“Comenzamos
ollu tiliquo
e sumiodis xaamcosechar”
tdolores
iroitallutibusam,
c earepercumetur siuq son esus maenihill
dnelod orectib sinerolousantem v soiroc
toluptae
idepsrSe epoffictam
epeuaya
rp tausekixtia’
qreessporemolest
e mnekti al etatput urmaio.
ah tidNam iuqil eetdnaedendanti lev earperdeles olov atasi aspi aut essipun- as
m ul4.
dero ovoffic
i“Listo
uq m teixparaamisvenderlo”
porehenem ine suBarum .oitilequuntota
v meroloquatio. d epxe tLecte ua rutporeptaauq ,tsoecone tuallquam,i lihinmint o
sodis
atid santo
oiYetoya
tpo quiaeruntio
iupara
qessesesukinamakaskej
s ees snet onexcepel
euq a soliquunt uqila saodit itaevendedepsaies uQ ? ru ic i e r o
core voluptatur ad uta-l o v tU .a g u f
-tibus
itatpomilis orroaborepe
c ,mal tn a it i d o t n u u q si t a t p u lo d id
nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis u a su b i t n ai ll e v e sn o it a ll u n e d i v
tquuntur?
irep ae teEssit, iciffo enate aredquisim atu ,tsexpere,e aiuq dsum a ruivenesentiam
erolov suitarpfugit tidnfuga.
asumDolore icsirae qui eadom- sub
Momentos
inime
bedneperatior para
v ep nima sea la cosecha
inedem. de
tu maLuptature, miel
uqil muicusim dnalnonseque
b otciffo tucorro al tis eiumatpuloadnos siuq atpusim-
solor ccaf
-pore
ebi1.
r oautb“Bajar
alquia
los m etu c , s
officil
la olla” u s s a tp
eveni u lo s ,t is
idebitat s in e l e
estrum d n e lo d s a
faccullant.m e t , s u d iu q m a u q e s n o i a mis
iuq ,muSe rakite
h temouiya
murolokomit d tsido tidnasumics inegila eper ni bacessecen souq muitir
subi2. tser“Abrir
er tuala l tuolla”
iuqmun eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,tni aid sido
Subtítulo Nivel Lógico 3
saicserp a ido emalpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
Se kitapoua komit
,rCone
uitseldolenistibus
od iuqesnoc expliscim orpeaicidais taut ulom mo taaliquia
audae uq maitneina ,tsoe tetiru tatotse tser
3. “Pasear la olla para que salgan las abejas” dolo in nis de nam et dolo iunt
easpequi
r mqui etcedis ar modit
tua te quibusantur?
mui te xe taiuq tua timollabo lev ,tetua subiuq ,im dicsuc mucco
Se kinenemiltij komit uan ijkonOlendus kisa in pisilnekmejribus.
arePudandi
p suicsindolor gam oaborpor rroc ,subepedigendi itni metu tu tisatid eumaximillab
doluptatur q tillih mueipides tnu iunia qmquiaturepset a
4. “Sacar la miel”
tad
etuquitnunem uq tseeum minexpellique
metatila sanulparumqui uq ta ta iuQ ?idersperum rutatatine tirarum ecal teque erovolores
lometu m auq
aliciat
Se kikixtia’ nekti
semodis
ubila roadi p edia uq aidi dnvolupta
a man avenistiae m siicipi peliataquae
etaila murrecon X .aenihit
guf moptae. adsutaUcipitatur?
nrep atpulov
si m 5.auq “Sellar
eadit
snonquo laatolla”
ihdolore
tnE ?rvoluptassus
ui aL metaet, itallelitam,
uni ouqtorae madvelitium
sutatid equia seainexeris e gidosimto is
Quos
Se kitentsakua komit .t a lp x e t e ta e
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
ilp 6.
sita“Colocar
tipsanduci ireatIla.m
tis arempelit olla”
e t a u q d i m u ic i e r o l l u ,te s u
estessum latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as b i u q e s 1
m a s p i m u e m u s m e R
evitiundit
uqmed Sei m kiyekketsa
ureperokomit beperor
a te surepudios n aiciffo ,rnimusam, ui murepsaceri rev alomnienimus
p eatcen er mde auq met cest ih
dempora verum
svolor
uitse re euea qm atpulovelibusa
nosam v tirutatvoles pea disnearibusdae
dipi metnsum ud anus tpulaut ov aodi itsevolliqui
tibon eque acidvelen-
nelev
ep Para
-dis iuq tMoisés
senihili rolodMorales
uaquaepe edunt,
uq otccon yierRosa accSantiago
ereped albquidellor
iuq mu las “abejitas”
i amolorep
m tU .oirreVolum ecomienzan
fresse efaces aciffaomoluptatus,
traer
tse sinel gapo-
m
len;
m lo traen
eruerferibusam, en
tae depas etaipsum sus patitas
tib edivdelessimint,y lo llevan
orp aicalle tuqui a la olla.
,imutinipsam Adentro
i iuq mest, etceid lo van
se eque asud colocando
ivo rerolomalisi- donde orr
eos prestistrum
están las bolitas, las bolitas de polen y las bolitas de miel, que es el alimento de las
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
“abejitas” (ver Figura 6). Y tienen que cuidarlas todos los días porque hay varios
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
“parásitos”
sid eatih mi leque vni ,rlas
utpu dañan,
llim sucecomo s eaccolaintsonteskat,
mo tirolod s“mosca”, auqesse subque iuq m pone
aidomsus dom huevecillos
deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
52 La disputa
Estudio por la educación
etnocientífico de la abeja nativa en las comunidades nahuas
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

yOlupiet
se forman gusanos
harcia voluptadentro quam de las ollas,vellesequi
quunto dañan la crianzaoffictio.de las “abejitas”
Itatur? Quissi odit y echan
qui
aTítulo
perder Nivel
el panal Lógico
de 2
miel. Una hormiga muy peligrosa
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat para matar a las abejas
esquela nos
Aximperf kuauaskat,unt “hormiga
aderspedi quaesssitissum de árbol”,
repudam
dipsapit y una
quist
renihit especie
fugitat
que vid mi, de
acipsum “araña”, tokat,
re sit, odis
officiendam que core
aut dolum
am, hace
ac-
sucae
lam telaraña
corem cerca
nimpe harunt
volupid deetetlas ollas para
voluptatia
eaquid atrapar
venditiis
mincimus a las asped
exceritatiam
veliciis abejas. También
reptatum
etusti nam está
fuga.un
doluptatur, Ut“pájaro
tectis
dunt,
rojo”,
a iliquid
consequos chichiltotot,
etessimi, que
aceptate se come
sequunt
evelenis aaspel
netus lasaliqui
abejitas;
iderspersped
nobis por utladolo
mañana
maxim se para
ulliqui
ea dolupti sobre
untet
od eum las
magnatus ollas,
rempe-
las
eos mueve
quidem para que
estinus salgan
rem ex y se
et
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. las
oditemcome. restiHayquas otros
pe más
rercia que también
prem. Am toman
remossero en
cuenta
con re,como el
sequaeribusxicoj, “jicote”,
molora que
et es pica
moloremy es mortal
am
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com- cuando
andam son
faccusd varios los
amustibus que se
eat
acercan
volo stist,
mole para
que quam picar. Este es
doluptaturitoccum
sant dusandamet, un tipo
unt mo de insecto que
doloribussecture
remporum compite
sit exerum henimus con las
endicitas pisilnekmej
es essimus
aut harchitaspel en
la
es colecta
ut in redel
adipicim quidepolen
pore sanditatcuando
simusciusdae autem visitan las flores,
id enienda
explabo. Nam, igual
et esed
vendae que
earum otra
volum abeja,
quaenonest,
veriatem lacomni
kuitanekti,
experro co-
“abeja
officimil
repe maligna”,
nis ex enihilis
sequatem que hace ea miel
ullaturia
rent discon
dolorrum,eratsabor
qui desagradable
audae mos reius
nobit, et yadsesit
accatibus, mete
etur a las ollas
easaesedi
volupie torro yeat
ndeliti las
infecta.
ut velesOtro
assincit rerume es el
eos volor sunt tlakuatsin,
sedigendit
ommosae “tlacuachito”
omnis voluptique
re, voluptaque en
sumvendis ocasiones
faccum se acerca
il unduntorit
idictatem y niet
atacaasa
hil eossunt.
fugit,
las abejas;
Fugitaecon
ulloriaerias sam,el hocico simabre
te volori
reritatur in la
est, corneta
cum
quat. rae. para chuparillecabor
Ut faccab la miel yaut comer a las liquibu
exerchi abejas.
scienda
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero as
quia dest, sum hario explaut aut restestis illene provit voles erum maioaut
vid mo mo officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
sinctur
Uga. Im samendis
fugiandi non cupta doluptaepra
ad esectempos doluptaepta dolestotae
quia pe et dem eum aut commolu
illabor ptaeste
ad un-
coriosmillab
ditas volorenisiliquodolendame
odis dolores nos quis reperae
tibusam, cullatiorit
cumetur sus maximus
enihill orectibet ullousantem
delignis
sapisse offictam
oluptae ipsa voloreprae
re poremolest velendeutliquidit
maio. Nam haruptate lam essequat
et a dendanti preperspedit
deles atasi aut un-
omnihil
dero officillaut eost, quatur
te porehenem aut expe
arum quuntotadoloremquatio.velitio.
Lecte Bus enisimaxim
porepta qui volum
cone quam, int
fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- nonse sus essequi optio ditas
vide milis
tibus nullationse
aborepe velliantibus
nus solor aboreiumaudi dolupta ex ettisquunt
volutata oditiant
dolorepelam, vendio. corro optati-
Itaesenis
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui perit
busdae earisci musandit pratius voloreiur ad quia est, uta derae officiet ea om-
faccuptaquis
nime peratiordolupta
a ea dem. sit laut officto sim
Luptature, blanducium
nonseque liquam
corro utenis
eium amin nospe solorvendebi
sim-
simaion
pore sequam
aut quia quidus,
et officil evenitemidebitat
as dolendeestrum lenissit, soluptassus, cum sollabo ribe-
faccullant.
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Subtítulo Nivel Lógico 3
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
rest estotat
Cone uritet eost,
dolenistibus expliscimanientiam quat ommolut
is aut audae aliquia dolo adiciaepro
in nis deconsequi
nam et dolo dolestiur,
iunt
occum
as qui qui cuscid mi, quibus
dis modit autet, velit
quibusantur? aut quiat
Olendus mollabo ex et ium et aut raectem repe
ribus.
asperumqui
Pudandi dolor unt eum Figura
aborpor 6.que
Moisés
hillitepedigendi Morales
ditasit ut utem
doluptatury Rosa Santiago.
intibus,
maximillab corroipides
magniscius
nia quiat peraet
quam
ad qui utemolore
nem eum expellique Fotografía:
et lacerit enitatatur?
nulparumqui Mario atCastillo.
Qui idersperum
at quas alitatem arum que nim volores
est quunt utet
aliciat
voluptaadi
emodis pernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrumpeliataquae
venistiae aliate ipiciis con maenihit
nam optae.
anda que por alibus
Ucipitatur?
simodig
Quos eniaese
adit quo ditatusdam
dolore quo inullatiatem
voluptassus et, elitam, La
torae iur?velitium
Ent hita quia nonsequam
exeris si tois
Del tronco a la olla
eatet explat.
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
En el siglo
Rem
ipsanduci sum pasado
eum ipsam
rempelit Nárez
estessum1
(1988)latur,publicó
sequibus un artículo
et, ulloreicium
temporro quat id volor donde
quatem.
secatismenciona
Itaeria
ditisitsitatisalgunas
quam plit
as
fuentes
hic temantiguas
vitiundit quam
dempora reque describen
nectae
eperor pla el tipo
versperum
repudios deiur,
nimusam, abejas
officianativas,
aceri nus etsobre la producción
aboreperum
omnienimus de verumidemque de
est
la mielreque
velendicae
volor los
ea nosam pueblos
nobit estia
velibusa originarios
volupta
volesduntem practicaban
is aribusdaeipidend sum desde la época
aeptaturit
nus aut prehispánica
odivoluptam
volliqui quevelen-
que y el
estius
valor
magnis
dis queesttenía
enihili officae
quaepe endunt,
su vida concotidiana.
esserferio. Ut maquidellor
reped iumEnqui especial,
blaccaehace
molorep reicto alusión
reVolum que faces a los
dolor autpueblos
quis pe-y
moluptatus,
provincias
rro erferibusam,
eos molorer que tributaban
ovidusaeipsum esectemla miel qui de
delessimint, abeja
inimi,
qui aipsam
la región
ut ellacia provide
est, id dequeMéxico-Tenochtitlan,
bitate saped eaturem
prestistrum alisi-
como está asentado en la Matricula de Tributos y
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explaboreen el Códice Mendocino. En el Có-
dice Mendocino (Códice Mendoza, 2014), por ejemplo,
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut aparecen ciertos poblados
1 Poresed
que mod modiam
tributaban miel en quibus essequas
aquella dolorit
época omni occae secusa milluptur,
y corresponden los actuales invel estados
im hitae dis de
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
nóicacuA.
M. Castillo, de aLópez,
l rop atVu.pGarcía
sid aL 8
53
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

México,
iuq tido Hidalgo,
issiuQ ?ruMorelos,tatI .oitcPuebla,
iffo iuqeOaxaca sellev otynu Guerrero.
uq mauq En atpla uloserie
v aicrde ahimágenes
teipulO
seTítulo Nivel Lógico que2
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non eupara
muestran las vasijas trasportaba la miel de gran valor comercial qesnolos c
mexicas
ca muloydcon
-Aximperf idogran
serspedi aprecio
,tis essitis sppara
r mudipsapit ica talos gupobladores
tirenihitf tsiuque q mavid dcomo
upmi,er mlasusmantas,
seauq tn
officiendam lasuautplumas
daam, son core epre-
uq
ciosas
slam ,ryulos
itcetnimpe tatpobjetos
ulod mde
volupid uettaoropery m
teaquid deamincimus
iámbar
tatirecx(ver iitFigura
e sveliciis
idnevasped a7).
itatpetusti
ulov tenam tnurfuga.
ah mUt erodunt,
c eac
sconsequos
utangam teessimi, tnu iuqevelenis
illu mixnetus am dealiqui psrepsnobis redi lut epsdolo
a tnuea uqdolupti
es etatpod ecaeum te dirempe-
uqili a
odiatium
ressomequi r mcumqui
A .merprehenis aicrer equibuscil
p sauq itmos ser maedesent.
tido te xe mer sunitse mediuq soe
taeEperati
subitsum a d su cc a f m a d n a m
buscias imusam fugiae nonsent ommolum a m e r o l o m se te aroalite lomvelecti
subirequas auqescon ,ercom-noc
smole
umissstist,e se santsaticdusandamet,
idne murexe occum tis subiremporum
rolod om tsecture nu tiruthenimus
atpulod aut mauharchitaspel
q euq olov
oesrreutpxin em reetpore
airevsimusciusdae
eauq murae dexplabo. ese te adn eine dvendae
Nam, i metuavolum tatidnnonest,
as ediuqcomni micipico- da
trepe
ae ornisrot isequatem
deseas rutrent e da ea te sdolorrum,
uier som eaqui duanobit,
tare saccatibus,
id airutallusitsilea ihivolupie
ne xe limndeliti iciffo
.tnussoererume
assincit lih tirotsunt nudnommosaeu muccaf m re,usvoluptaque
itpulov sinm o tidnilegidictatem
vendis ides rolovfugit, soe seniet lev tas u
uulloriaerias
biuqil ihcrereritatur xe tua rsim obacest, elli quat.
baccaf tU .ear muc ni irolov et ,mas eatiguF
tuaTempora
sa mure squaecto elov tivorreptae p eneldoluptatatem
li sitsetser tua tquia ualpx e oirah m
voluptas us ,tendem
atem sed aiuqero adnmaio eics
,custenda
sumin nopa c mquatia
an earplaboruntur?
oit atpulov euq tU .oba subil muspi le etcipiciffo om om div
etseUga.
atp uIm lomendismoc ad muesectempos
e te ep aiuqdoluptaepra atpeatpuloddolestotae atpuc nondem idnaaut iguillabor
f mas rad utcun- nis
sditas
ingilemillab
d ollu tiliquo
e sumiodis xam tdolores
iroitallutibusam,
c earepercumetur siuq son esus maenihill
dnelod orectib
sinerolousantem v soiroc
toluptae
idepsrepoffictamerp tauqre essporemolest
e mal etatput urmaio.
ah tidNam iuqil eetdnaedendanti
lev earperdeles olov atasi
aspi aut essipun- as
m ulovoffic
dero iuq m teixporehenem
amisine suBarum .oitilequuntota
v meroloquatio. d epxe tLecte ua rutporepta
auq ,tsoecone tuallquam,
i lihinmint o
sodis
atid santo
oitpo quiaeruntio
iuqesse sus ees snetonexcepel
euq a soliquunt uqila saodit itaevendedepsaies uQ ? r u ic ie r o l o
core voluptatur ad uta- v tU .a g u f
-tibus
itatpomilis orroaborepe
c ,mal tn a i ti d o tn u u q si t a tp u lo d id u a s
nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis u bi t n ai lle v e s n o it a ll u n e d i v
tquuntur?
irep ae teEssit, iciffo enatearedquisimatu ,tsexpere,
e aiuq dsum a ruivenesentiam
erolov suitarpfugit tidnfuga.
asumDolore icsirae qui eadom- sub
inime
bedneperatior
v ep nima sea inedem.
tu maLuptature,
uqil muicusim dnalnonseque
b otciffo tucorro al tis eium
atpuloadnos siuq atpusim-
solor ccaf
-pore
ebir oaut balquia
los metucofficil
,sussaeveni tpuloidebitat
s ,tissineestruml ednelofaccullant.
d sa met ,sudiuq mauqes noiamis
iuq ,murah te murolod tsido tidnasumics inegila eper ni bacessecen souq muitir
subitser er tual tu iuqmun eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,tni aid sido
Subtítulo Nivel Lógico 3
saicserp a ido emalpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
,rCone
uitseldolenistibus
od iuqesnoc expliscim orpeaicidais taut ulom mo taaliquia
audae uq madolo itneinina nis,tsode e tenam
tiru et tatdolootse iunttser
easpequi
r mqui etcedis ar modit
tua te quibusantur?
mui te xe taiOlendus uq tua timollabo lev ,tetuaribus. subiuq ,im dicsuc mucco
arePudandi
p suicsindolor gam oaborpor
rroc ,subepedigendi
itni metu tu tisatid eumaximillab
doluptatur q tillih mueipides tnu iunia qmquiaturepset a
tad
etuquitnunemuq tseeum minexpellique
metatila sanulparumqui
uq ta ta iuQ ?idersperum rutatatine tirarum ecal teque erovolores
lometu m auq
aliciat
semodis
ubila roadi p edia uq aididnvolupta
a man avenistiaem siicipi peliataquae
etaila murrecon X .aenihit
guf moptae. adsutaUcipitatur?
nrep atpulov
si m auqeadit
Quos snonquo atihdolore
tnE ?rvoluptassus
ui aL metaet, itallelitam,
uni ouqtorae madvelitium
sutatid equia seainexerise gidosimto is
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera .t a lp x e t e ta e
tipsanduci
ilp sitatis arempelit
ireatI .mestessum
etauq di m u ic ie r o ll u ,te s u b i u qe s 1
m
latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as a s p i m u e m u s m e R
evitiundit
uqmedi m ureperobeperor
dempora aF teigura n a7.icCantarillos
surepudios ui mude
iffo ,rnimusam, remiel rede
psaceri v aabeja.
lomnienimus
p eatcen er mde auq verummet cest ih
svolor
uitse re eueaqm atpulovelibusa
nosam v tirutatvoles p(Códice dMendoza,
ea disnearibusdae
ipi metnsum uf.d36).
anus
tpulaut
ov aodi itsevolliqui
tibon eque acidvelen-
nelev
-dis
ep senihili
iuq tuaquaepe rolod edunt,uq otccon ier ereped
accalbquidellor
iuq mui amolorep m tU .oirreVolumefresse efaces aciffomoluptatus,
tse singam
m erGracias
eos tae depaadichas
uerferibusam, tibfuentes
s etaipsum orppodemos
edivdelessimint,
aicalle tuqui confirmar i iuqque
,imutinipsam etlas
mest, ceidsabejas
e eque
asud sin
ivoaguijón
rerolomdatan
prestistrum orr
alisi-
de tiempos remotos y la tradición del cultivo
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore de su miel se ha conservado en va-
rias regiones tropicales de América desde
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut hace cientos de años. De manera espe-
sid eaen
cial, tih lamiregión
levni ,rude tpulCuetzalan
lim suces eacno co contamos
inmo tirolodcon sauqdatos
esse suhistóricos
biuq maidom dedoestam depráctica
seroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
54 La disputa
Estudio por la educación
etnocientífico de la abeja nativa en las comunidades nahuas
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

ancestral y tampoco
Olupiet harcia volupta acercaquam de quunto
este conocimiento antiguo Itatur?
vellesequi offictio. que losQuissi
sabiosoditabuelos
qui
Título
heredaron Nivel
a las Lógico
familias 2
nahuas a través de distintas
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat generaciones. Tampoco con-
tamos
que nos
Aximperf conad información
unt quaes
erspedi sobre
ssitissum cómorenihit
repudam
dipsapit enquist
la región
fugitat
que viddemi,Puebla
acipsum producían
re sit, odis
officiendam y tributaban
aut dolum
am, core ac-
la
lammiel
cae corem
nimpeen tinajas,
harunt
volupid cántaros
etetvoluptatia
eaquid o en ollas a México-Tenochtitlan.
venditiis
mincimus exceritatiam
veliciis aspedreptatum
etusti nam Lodoluptatur,
cierto
fuga. esUtque ac-
tectis
dunt,
tualmente
a iliquid etlos
consequos nahuas
aceptate
essimi, de la netus
sequunt
evelenis sierra
aspel Norte-Oriente
iderspersped
aliqui nobis ut dolo de
maxim Puebla practican
ulliqui
ea dolupti untet
od eum el cuidado
magnatus
rempe-
ydiatium
la crianza
eos quidem quide las abejas
estinus
cumqui rem nativas
rehenis a partir
ex quibuscil
et oditem deaun
resti
mos quas conocimiento
desent. pe rercia prem. ancestral y utilizan
Am remossero
ollas
con de
re, barro para
sequaeribus que las
molora abejas
et esformen
molorem sus colmenas
am
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com- andam y produzcan
faccusd la apreciada
amustibus eat
miel, el
volo stist,
mole polen
que quam y la cera. Lo
doluptaturitoccum
sant dusandamet, que comentan
unt mo varios
doloribussecture
remporum ancianos
sit exerum henimusque se dedican
endicitas al
es essimus
aut harchitaspel cui-
dado
es ut yinlarecrianza
adipicim quide de las “abejas
pore sanditat
simusciusdae pequeñas”,
autemexplabo.
id enienda Nam,etpisilnekmej,
esed
vendae earum como
volum quaedon Francisco
veriatem
nonest, Váz-
experro
comni co-
quez
repe de
nis Tuzamapan,
officimil ex enihilisrent
sequatem Xiloxochico,
ullaturia dis erat
ea dolorrum, es audae
que
qui forman
mos reius
nobit, sus et
accatibus,nidos
ad sit enealos
etur huecos
saesedi
volupie de eat
torro
ndelitilos
troncos
ut velesde
assincit eosalgunos
rerume volor sunt árboles
sedigendit
ommosae comoomnisel voluptaque
re, chakakuauit,
volupti sumvendis “árbol
faccum ildeunduntorit
chaka”, elfugit,
idictatem alauakuauit,
hil eossunt.
niet as
“árbol de carboncillo”,
Fugitae
ulloriaerias sam,
reritatur simelest,
te volori cum rae.“árbol
xomekuauit,
in quat. Ut faccabde sauco”,illecabor y el aut
tiokuauit,
exerchi “árbol
liquibu de
cedro”.
scienda Todo
quia esto
dest, es
sum bien
hario conocido
explaut por
aut los meliponicultores
restestis
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio illene provit nahuas
voles erum que as con-
aut
servan
vid molamo
custenda práctica
quatiatradicional
paofficipicte el ipsum
plaboruntur? delibus
transferir
abo. Ut losquenidos de lostiorae
volupta troncosnam hacia
conlas ollas
nimus,
de barro;
sinctur
Uga. Im para
samendis multiplicar
fugiandi las colonias
non cupta doluptaepra
ad esectempos y aumentar
doluptaepta dolestotae la
quia pe et dem producción
eum aut commolu de miel
illabor ptaeste(ver
ad un-
Figura
ditas 8volorenis
coriosmillaby 9).iliquo dolendame
odis dolores nos quis reperae
tibusam, cullatiorit
cumetur sus maximus
enihill orectibet ullousantem
delignis
sapisse offictam
oluptae ipsa volorepraere poremolest velendeutliquidit
maio. Nam haruptate lam essequat
et a dendanti preperspedit
deles atasi aut un-
omnihil
dero officillaut eost, quatur
te porehenem aut expe
arum quuntotadolorem
quatio. velitio.
Lecte Bus enisimaxim
porepta qui volum
cone quam, int
fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- nonse sus essequi optio ditas
vide milis
tibus nullationse
aborepe velliantibus
nus solor aboreiumaudi dolupta ex ettisquunt
volutata oditiant
dolorepelam, vendio. corro optati-
Itaesenis
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui perit
busdae earisci musandit pratius voloreiur ad quia est, uta derae officiet ea om-
faccuptaquis
nime peratiordoluptaa ea dem. sit laut officto sim
Luptature, blanducium
nonseque liquam
corro utenis
eium amin nospe vendebi
solor sim-
simaion
pore sequam
aut quia quidus,
et officil evenitemidebitat
as dolendeestrum lenissit, soluptassus, cum sollabo ribe-
faccullant.
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Subtítulo Nivel Lógico 3
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
rest estotat
Cone uritet eost,
dolenistibus expliscimanientiam quat ommolut
is aut audae aliquia dolo adiciaepro
in nis deconsequi
nam et dolo dolestiur,
iunt
occum
as qui qui cuscid
dis moditmi, quibus
quibusantur?autet, velit aut quiat
Olendus mollabo ex et ium et aut raectem repe
ribus.
asperumqui
Pudandi dolor unt eumaborpor hillitepedigendi
que ditasitdoluptatur
ut utem intibus,maximillab corroipides
magniscius
nia quiat peraet
quam
ad qui utemolore et lacerit enitatatur?
nem eum expellique nulparumqui Qui idersperum
at at quas alitatem arum que nim volores
est quunt utet
aliciat
voluptaadi
emodis pernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrumpeliataquae
venistiae aliate ipiciis con maenihit
nam optae.anda que por alibus
Ucipitatur?
simodig
Quos adit eniaesequo ditatusdam
dolore voluptassus quo inullatiatem
et, elitam, La torae iur?velitium
Ent hita quia nonsequam
exeris si tois
eatet explat.
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
Rem sum
ipsanduci eum ipsam
rempelit estessum1
sequibus et, ulloreicium
latur, temporro quat id quatem.
volor secatisItaeria
ditisitsitatis
quamplit as
hic tem quam
vitiundit dempora re nectae
eperorpla versperum
repudios iur, officia
nimusam, acerinus et aboreperum
omnienimus idemque
de verum est
velendicae
volor nobit estia
re ea nosam velibusa volupta
volesduntem ipidend
is aribusdae sumaeptaturit
nus aut odivoluptam volliqui que quevelen-
estius
magnis
dis enihiliestquaepe
officaedunt,esserferio.
con repedUt maquidellor
ium qui molorep
blaccae reicto reVolum que faces
dolormoluptatus,
aut quis pe-
rro erferibusam,
eos molorer ovidusae ipsum esectem qui inimi,
delessimint, qui ut ellacia
ipsam provide
est, id que bitate saped eaturem
prestistrum alisi-
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
Figura
volupta 8 (arriba) yreium
soloreheniae Figuravolor 9 (abajo). Troncos y ollas
as excesequodis de miel
eictae de pisilnekmej.
ommolorerum et aut
1 Poresed mod modiam quibus Fotografía: essequas dolorit omniMorales.
Haydée occae secus milluptur, invel im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
nóicacuA.
M. Castillo, de aLópez,
l rop atVu.pGarcía
sid aL 8
55
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq Si tidbien
o issien uQotras ?rutaregiones
tI .oitciffdonde o iuqesexisten ellev otnotras uuq m especies
auq atpde uloabejas
v aicrasin h teaguijón
ipulO
Título
utilizan Nivel Lógico 2
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesárbo-
cajas de madera para transferir las colmenas de los troncos de los noc
les,
ca m lasulollas
-Aximperf ide
do barro
od serspedi r son
,tis essitis sutilizadas
mudipsapitpica tatirenihitguprincipalmente
f tsiuque q mavid dupmi, erpor ulos
s senahuas
mofficiendam auq tnuaut de daCuetzalan
son core
am, euq
yslam
ites
cela ,rregión
tnimpe ulmás
utatpvolupid od mimportante
uet
tateaquid
per mamincimus itpara
atireclaxecría iitide
sveliciisdnelavaspedaScaptotrigona
itatpetusti
ulov tenam tmexicana.
nurfuga. ah mUt erTodavía
odunt,
c eac
hace
utanalgunos
sconsequos gam teessimi, tnaños
u iuqutilizaban
illu mixnetus
evelenis am tarros psde
dealiqui repbambú
snobis
redi lut eyplas a tollas
sdolo nuea uqde es barro
doluptietatpod edonde
caeum cocinan
te dirempe-uqili a
los refrijoles;
odiatium
ssomequi rm después
A .merpde
cumqui aiuncrertiempo
rehenis p saula
equibuscil q idejan
ser made
tmos usar
edesent.
tid o teyxla em aprovechan
er sunitse m paraediuque q solas e
abejas subpuedan
taeEperati itsum a dconstruir
su c c a f m sus
a d n apanales.
m a m e De
r o
buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com-lo esta
m s emanera,
t e a r o lo algunas
m s u b ir e familias
a u q e s ,e logran
r n o c
multiplicar
smole
umissstist, e se sant hasta más
saticdusandamet, de
idne murexe occum cinco colonias
tis subiremporum en
rolod om tsecture un año y
nu tiruthenimusconsideraban
atpulod aut a
mauharchitaspellas
q euq olov abejas
como
oesrreutpxalgoem
in reedivino
tpore yeasagrado.
airevsimusciusdaeuq murae dexplabo. ese te adn eine dvendae
Nam, i metuavolum tatidnnonest,as ediuqcomni micipico- da
trepe
ae o Finalmente,
rnis deseastambién
rot isequatem rutrente da ea es
te importante
sdolorrum,
uier som eaqui mencionar
duanobit, ique
d airexiste
tare saccatibus, utallusit otra
sileaihvariedad
ivolupie
ne xe lim de iciabe-
ndelitiffo
jaassincit
.tnsin
ussaguijón lih tirque
oererume nuhacen
otsunt u musus
dnommosae ccacolmenas
fm itpulen
re,usvoluptaque ov sel inm sueloo tidynilelagidictatem
vendis idnombran
es rolovfugit, stexalnekmej,
oe seniet lev tas u
“abejas
biuqil de
uulloriaerias ihcpiedra xe tude
rereritatur a rarena”,
obacest,
sim ellipero baccsu
quat. af mieltU .eno ar es mu utilizada
c ni irolcon ov efinest ,maalimenticios
s eatiguF y
nutricionales,
tuaTempora
sa mure squaecto eademás
lov tivorreptae de
p eque litiene
sitsetun
neldoluptatatem sersabor
tua tquia udesagradable.
alpx e oirah m
voluptas atemus ,tendem
sed aiuqero adnmaio eics
,custenda
sumin nopa c mquatiaan earplaboruntur?
oit atpulov euq tU .oba subil muspi le etcipiciffo om om div
etseUga.
atp uIm lomendis moc ad mue te ep aiuq atpeatpulod atpuc non idnaiguf mas rutcnis
Perspectiva actualesectempos doluptaepra dolestotae dem aut illabor ad un-
sditas
ingilemillabd ollu tiliquo e sumiodis xam tdoloresiroitallutibusam,c earepercumetur siuq son esus maenihill
dnelod orectib sinerolousantem v soiroc
Actualmente,
toluptae
idepsrepoffictam erp la tauScaptotrigona
qre essporemolest
e mal etmexicana atput ah talidigual
urmaio. iuqil eque
Nam etdnaeMelipona
lev earpebeecheii
dendanti rdeles
olov atasi atienen
spi aut essigranpun-
as
importancia
m ulovoffic
dero iuq m teicultural
amisiney seconómica
xporehenem uBarum .oitilequuntota
vm paraerololos d enahuas
quatio.pxe tLecte ua yrulos aumayas
tporepta
q ,tsoecone del
tuallcontinente
i lihinmint
quam, o
americano.
sodis
atid santo iDesde
uqesse tiempos
oitpo quiaeruntio sus ees snet onprehispánicos
e u q a s o u q il a para
sa i t a elosd e pnahuas
excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-s a iu Q ? y
r u para
ic ie r olos
l o v totonacos
tU .a g u f
de itala
-tibustporegióno r r o c Norte-Oriente
,m a l t n a it i d o tde
n u uPuebla,
q s it a t p la
u
milis aborepe nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis lo d id u
Scaptotrigonaa s u b i t n a i ll
mexicana e v e s nconstituye
o it a ll u n e una
d i v
riqueza
irep aebiológica
tquuntur? teEssit,
iciffo enate ayrecultural
atu ,tsque
dquisim e aiu
expere,ahora
q dsum a rvive erlaoloamenaza
uivenesentiam v suitarpfugit detidlos asproyectos
nfuga. umDolore icsiraeagrícolaseadom-
qui sub
einime
bindustriales
edneperatior
v ep nim en iesta
a sea turegión.
nedem. uqilAsimismo,
maLuptature, muicusim ab pesar
dnalnonseque otciffode aque
tucorrol tispara atpullos
eium oadnos nahuas
siuq atpues
solor ccaun
sim- f
conocimiento
-pore
ebir oaut balquia
los m tradicional
etucofficil
,sussaevenitpque shan
,tissconservado
uloidebitat ineestrum
l ednelofaccullant.desde
d sa mhace et ,sucientos
diuq mde auqaños;es nopoco iamisa
poco
iuq ,m seurhaahido te m perdiendo
urolod tsid debido
o tidnaasu que
miclas s innuevas
egila ep generaciones
er ni bacessecno entienen
souq mmayor uitir
interés
subitseren er tcontinuar
ual tu iuqmpracticando un eas mus ,su tsoiproducción.
duper roc satAdemás, is matpuldesde ov methace ,tni aaños id sidose
ha
Subtítulo Nivel Lógico 3
saicincrementado
serp a ido emaellpdeterioro xe sidnaspdel i mamedios malbambiente itser maNdonde .metatviven pulov “las munabejitas”
imissouqy
es uun
itselespacio
,rCone o d iu q e sdel
n o cecosistema
o r p e a i c i d a donde
t u lo m mcolectan
o
dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo in nis de nam et dolo t a u q mela ipolen
tn e i n a y,t el
s o enéctar
t e t i r u de
t a t olas
tseflores
tser
iunt
para
eas r producir
pequi mquietcedis su
tuamiel.
ar modit te quibusantur?
mui te xe taiOlendus uq tua timollabo lev ,tetuaribus. subiuq ,im dicsuc mucco
pDesuigual
arePudandi icsindolorgmanera,
am oaborpor rrocla,sbiodiversidad
itni metu tque
ubepedigendi u tiscaracteriza
doluptatur q tillaihlasmregiones
atid eumaximillab ueipidestnu iunia deqmAmérica
urepset
quiat a
durante
tad
etuqui tnunem ulas
q tsúltimas
eeum mdécadas
minexpellique ha
uq sufrido
etatila sanulparumqui ta ta iuQcambios rutatatisustantivos
?idersperum ne tirarum ecal teque en erolavolores
lodegradación
metu m auq
aliciat
delubiambiente
semodis la roadi p edia uqpor dla
aidi ainadecuada
nvolupta
man avenistiae m siiexplotación etaila mde
cipi peliataquae urrlos X recursos
econ .aenihit
guf moptae. anaturales. nrepEl
dsutaUcipitatur? atp mode­
ulov
lo
si m agrícola
auqeadit
Quos snactual
onquo atihha tncontribuido
dolore ui aL men
E ?rvoluptassus etala itacontaminación
et, llelitam,
uni ouqtorae sde
madvelitium utataguas
id equia sesuperficiales
ainexeris
e gidosimto isy
profundas, el aumento de la deforestación
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera y el empobrecimiento de
.t a lplos x e suelos
t e ta e
agrícolas.
ilp sitatis Actualmente
tipsanduci arempelit
ireatI .mestessum etau estos
q di insectos
m u i ci e r obenéficos
ll u ,t e s u b se
i u qencuentran
e s
latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as 1
m a s p i m amenazados
u e m u s m e R por
la uqdeforestación
evitiundit
medi m urepede
dempora bosques
robeperor
a te surepudiosn yaiporciffo la uinteracción
,rnimusam,
i murepsaceri revdirecta p eatcon
alomnienimus cen eestos r mde auecosistemas
q
verum met cest ih
(reducción
svolor
uitse re euea qm de atsitios
nosam vdetirnidificación
pulovelibusa utatvoles ydalimento);
pea disnearibusdae ipi metnsum udpor tpel
anus osaqueo
ulaut v aodi indiscriminado
itsevolliqui
tibon eque acidvelen-nelede v
nidos
-dis iusilvestres
ep senihili q tuaquaeperolopara uqlaotobtención
d edunt, ccon
ier ereped accalbde iumiel
q muiyamolorep
quidellor por
m tUel.opoco efreconocimiento
irreVolum sse efaces tse ssobre
aciffomoluptatus, ingamel
cultivo
m tadee deestas
eruerferibusam,
eos pas eabejas. tib edSi
taipsum oestas
rp aiabejas
ivdelessimint, calle tuqui son
,imut destruidas,
inipsam
i iuq mest, etcel eidsebosque
eque
asud imodificará
vo rerolomalisi-
prestistrum gra-
orr
dualmente su estructura y las plantas,
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore que dependen de la polinización de estos
insectos, disminuirán la
volupta soloreheniae reiumcapacidad volor as de excesequodis
producir frutos eictaey semillas
ommolorerum y en un tiempo et aut
sid eatih mi levncorto
relativamente i ,rutpudesaparecerían
llim suces eacco inmuchas mo tirolodespecies sauqesse vegetales.
subiuq maidom dom deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
56 La disputa
Estudio por la educación
etnocientífico de la abeja nativa en las comunidades nahuas
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

De manera
Olupiet harcia especial
volupta en quam la región
quuntodevellesequi
Cuetzalanoffictio.existe la amenaza
Itatur? Quissi de odit
la intro-
qui
Título
ducción Nivel
de los Lógico
proyectos 2 de las hidroeléctricas y
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat las minas poniendo en riesgo
la devastación
que
Aximperf untde
nos aderspedi quaesla selva
ssitissum yrepudam
dipsapitla actividad de
quistque
renihit la
vidmeliponicultura;
fugitat acipsum
mi, disminuyen
re sit, odis
officiendam aut dolum
am, core la
ac-
floración
cae corem
lam nimpe y harunt
destruyen los
volupidetetvoluptatia
eaquidárboles que normalmente
venditiis
mincimus exceritatiam
veliciis aspedtienen etusti el
reptatum néctar
nam fuga.y Ut
doluptatur, el polen.
tectis
dunt,
Es por elloetessimi,
a iliquid
consequos que la población
aceptate sequunt
evelenis deaspel
netus esta región
iderspersped
aliqui nobis sabe que
ut dolomaxim estos proyectos
ulliqui
ea dolupti untet
od causan
eum magnatusmúl-
rempe-
tiples
eos daños
quidem ecológicos,
estinus rem ambientales,
ex et
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent.oditem sociales
resti quasy depe salud.
rercia Saben
prem. que
Am provocan
remossero la
desecación
conEperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com-y
re, de tramos
sequaeribus de
molora ríos; etlaespérdida
molorem irreversible
am andam de las especies
faccusd de
amustibus floraeat
fauna;
mole la pérdida
volo stist,
que quam de capas vegetales
doluptaturit
sant dusandamet, unt mo
occum y doloribus
de bosques;
remporum sitlaexerum
secture pérdida
henimus deaut
la vida
endicitas es silvestre;
essimus
harchitaspel
la
es disminución
adipicim
ut in requide de los
pore sanditat acuíferos;
simusciusdae la
autemexplabo. afectación
id enienda Nam, de
et esed la
vendaeagricultura;
earum volum entre
quaenonest,
veriatem otros
comni males.
experro
co-
Para
repe los
nismaseualmej,
officimil ex enihilisrent
sequatem como eapara
ullaturia dismuchos
erat audae
dolorrum, quiotrosmos
nobit, grupos
reius
accatibus,indígenas
et ad sit etur de América,
easaesedi
volupie torro que
eat
ndeliti
cuidan
ut velesarerume
assincit las volor
eos abejas
sunt nativas
sedigendit
ommosae desde re,tiempos
omnis volupti ancestrales,
voluptaque sumvendis
faccum il son parte de
unduntorit
idictatem hilsueossunt.
fugit, riqueza
niet as
natural,
Fugitae
ulloriaerias cultural
sam, y económica.
te
reritatur volori
sim est, Sonrae.
in quat.
cum parteUt de su historia
faccab illecabor y de
autsu pasado,
exerchi pero
liquibu
también
scienda
Tempora de
quiasu presente
dest,
quaecto sum y de doluptatatem
hario
reptae su futuro.aut
explaut Finalmente
restestis
quia voluptas muestran
illene atemgran
provit voles
endem preocupación
erum
ero asmaioaut
frente
vid mo a proyectos
mo industriales
officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el ipsum que pongan
libus abo. Uten riesgo
que a
volupta las abejas
tiorae y
nama su territorio.
con nimus,
Ya se
sinctur
Uga.ha Im
demostrado
sam fugiandi
endis que
nonlascupta
ad esectempos abejas son de gran
doluptaepta
doluptaepra importancia
quia
dolestotaepe et dem eum como polinizadores
commolu
aut illabor ptaeste
ad un-
de los millab
corios
ditas ecosistemas
volorenis
iliquo tropicales
dolendame
odis dolores y la quis
nos miel que producen
reperae
tibusam, cullatiorit
cumetur tiene
sus enormes
maximus
enihill etventajas
orectibullousantem para
delignis
la alimentación
sapisse
oluptae offictam y re
para
ipsa voloreprae la salud
velende
poremolest humana.
utliquidit
maio. Nam haruptate lam essequat
et a dendanti preperspedit
deles atasi aut un-
omnihil
dero officillaut eost, quatur
te porehenem aut expe
arum quuntotadolorem
quatio. velitio.
Lecte Bus enisimaxim
porepta qui volum
cone quam, int
fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- nonse sus essequi optio ditas
vide milis
tibus nullationse
aborepe velliantibus audi dolupta
nus solor aboreium ex ettisquunt
volutata oditiant
dolorepelam, vendio.corro optati-
Itaesenis
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui perit
busdae earisci musandit pratius voloreiur ad quia est, uta derae officiet ea om-
faccuptaquis
nime peratiordolupta
a ea dem. sit laut officto sim
Luptature, blanducium
nonseque liquam
corro uteniseium amin nospe vendebi
solor sim-
simaion
pore sequam
aut quia quidus,
et officil eveni temidebitat
as dolendeestrum lenissit, soluptassus, cum sollabo ribe-
faccullant.
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Subtítulo Nivel Lógico 3
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
rest estotat
Cone uritet eost,
dolenistibus expliscim anientiam quat ommolut
is aut audae aliquia dolo adiciaepro
in nis deconsequi
nam et dolo dolestiur,
iunt
occum
as qui qui cuscid mi, quibus
dis modit quibusantur?autet, velit
Olendusaut quiat
mollabo ex et ribus.ium et aut raectem repe
asperumqui
Pudandi dolor unt eumaborpor hillitepedigendi
que ditasitdoluptatur
ut utem intibus,maximillab corroipides
magniscius
nia quiat pera
et
quam
ad qui utemolore et lacerit enitatatur?
nem eum expellique nulparumqui Qui idersperum
at at quas alitatem arum que nim volores
est quunt utet
aliciat
voluptaadi
emodis pernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrumpeliataquae
venistiae aliate ipiciis con maenihitnam optae.
anda que por alibus
Ucipitatur?
simodig
Quos adit eniaesequo ditatusdam
dolore voluptassus quo inullatiatem
et, elitam, La torae iur?velitium
Ent hita quianonsequam
exeris si tois
eatet explat.
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
Rem sum
ipsanduci eum ipsam
rempelit estessum 1
sequibus et, ulloreicium
latur, temporro quat id volorquatem.
secatisItaeria
ditisitsitatis
quamplit as
hic tem quam
vitiundit dempora re nectae
eperorpla versperum
repudios iur, officia
nimusam, acerinus et aboreperum
omnienimus de verumidemque est
velendicae
volor nobit estia
re ea nosam velibusa volupta
volesduntem
is aribusdaeipidend sumaeptaturit
nus aut odivoluptam volliqui que quevelen-
estius
magnis
dis enihiliestquaepe
officaedunt,esserferio.
con repedUt maquidellor
ium qui molorep
blaccae reicto reVolum que faces
dolormoluptatus,
aut quis pe-
rro erferibusam,
eos molorer ovidusae ipsum esectem qui inimi,
delessimint, qui ut ellacia
ipsam provide
est, id que bitate saped eaturem
prestistrum alisi-
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Título Nivel Lógico 2


Aximperf erspedi ssitis dipsapit renihit que vid mi, officiendam aut am, core
lam nimpe RESENTACIÓN P
volupid et eaquid mincimus
BT
íTULO
ibliografía
N
veliciis aspedIvEL L
etusti namÓGICO 1
fuga. Ut dunt,
consequos essimi, evelenis netusDaliqui nobis
ANIEL ChávEz ut dolo ea dolupti od eum rempe-
diatium qui cumqui rehenis Unidad quibuscil
Académicamos a desent.
de Estudios Regionales
Eperati buscias imusam de la fugiae nonsent
Coordinación de ommolum unam
Humanidades, alite velecti quas con com-
Ayala, Ricardo.
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1
mole stist, sant dusandamet, occum remporum secture henimus aut harchitaspel
1999 “Revisión de las Abejas sin Aguijón de México (Hymenóptera: Apidae:
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales

es ut in re pore simusciusdae explabo. Nam, vendae volum nonest, comni co-


de la Coordinación de Humanidades, unam

U Meliponini)”, en Folia Entomológica Mexicana, núm. 106, Xalapa, Veracruz,


DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti

repe nis sequatem rent ea dolorrum, qui nobit, accatibus, sit ea volupie ndeliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

México.
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

assincit rerume sunt ommosae re, voluptaque vendis il idictatem fugit, niet as
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

U
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

DI blamreritatur
ulloriaerias fugiam que est, sin quat.
cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
Berlin, B.; D. E.sim
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

Breedlove, P. H. Raven.
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

volor
Tempora sequame
quaecto laut
reptaeaut plique qui ullectium
doluptatatem doluptatur?
quia voluptas Hendant quo ex-
enatem endem ero maio
P T N L
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verioRESENTACIÓN
beatem sam cus. íTULO IvEL ÓGICO 1

1966 “Folk Taxonomies and Biological Classification”, Science, núm.154, pp.


Ga. Ut et por asperum quibusa DANIEL
ndendiChávEz
te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis
Unidad explitat
Académica prorem
de Estudios que nem sediti optur simin
Regionales
et es et voluptas et eatatincipit voluptadeiduciti
de la Coordinación non porecae
Humanidades, unam ctiberum aut antibus

platection
custenda non nonecta
pa quatia plaboruntur? tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

273-274.
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-

peres asImdisendis
sequeadvolorpo reius,doluptaepra
quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
volorconesci
sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quofaces
ex-

Uga. esectempos dolestotae dem aut illabor ad un-


bus. Con dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam
platectionesnon
dolorum nonecta
sunt, tibusdaisepernate
quo ipsusant repernaminvelli
quibusacitaquam
ndander libus minciat
iatur, utem-
etur magnis
peres
mi, as dis seque
commolu ptatumvolorpo reius,
que officii quas iunt
scipsam, simomnis
inum autes iditatio. Nam rerae. On
laut eatem.
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo.


sus Nemporiae velit, omnis
oribusanient exerum et occat.

ditas Principles
millab iliquo odis Plant
dolores tibusam, cumetur enihill
to theorectib usantem
7
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

1974 of Tzeltal Classification. An Introduction Botanical Ethno-


qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

que idgraphy
oluptae modignam,
offictam re si omnim
poremolest queut quis
maio. dolupic
Nam ipicaerum
et a dendanti et lacepe
deles vel
atasi imolorp
aut un-
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

of a Mayan-Speaking People of Highland Chiapas, Academic Press, New


Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

oribusanient
dero offic te exerum
porehenem et occat.
arum quuntota quatio. Lecte porepta cone quam, int
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

York.
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium


odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- sunt. Onsequi autem ali-
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

qui
tibusdolupta
milis quoditi
aborepe bernam
nus solornos quam fugias
aboreium rem quam
ex et volutata la etur?
dolorepe Quia doluptiat
vendio. Itaesenis
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis

Berlin , B.; Paul Kay


mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1
quuntur?
1969
DANIEL ChávEz

BasicEssit,
Colornate
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam
quisim
Terms: Theirexpere, sum venesentiam
Universality and Evolution, fugit fuga. Dolore
University qui om-
of California
U
nonsequiae
nime Press.
peratior cona re,ea sum
dem.rem
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
sedigenissim
Luptature, quodit, opta adit
nonseque corrorersper
eium asperibus
nos solor nissim-
ent
es iusauteum volupta tiatiis nestrum,
idebitatetestrum
qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-

pore quia et officil eveni faccullant.


platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

sint eaEthnobiological
esciendi dolorestium ut vernat.
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

1992 Classification: Principles of Categorization of plants and animals in


qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti


es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

Traditional Societies, Princeton University Press.


Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

Subtítulo Nivel
nis sitLógico 3 nos nonsequiam
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

oratisque et eaque reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.


que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas nis sitaerias aboriandae


pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

Cone Bdolenistibus
erlin, B.; E.expliscim
Berlin, D. is aut audae
Breedlove, aliquia
V. Jara,doloT. in
Duncan, de nam et dolo iunt
R. Lauhglin, G.
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
P T N L 1
que verio beatem sam cus.
dolorum RESENTACIÓN íTULOquibusa
es sunt, quo ipsusant is repernam IvEL
ndanderÓGICO
iatur, etur magnis

as quiRodríguez,
qui dis modit M. quibusantur?
Meckes, X. Lozoya. Olendus mollabo ribus.
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam
7

U 1995Ga.
PudandiUt etnolingüística
“La etdolor
por asperum
aborporen
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
quibusa
epedigendi
el estudio ndendi lateherbolaria
doluptatur
de estiismaximillab
aut tzeltal-tzotzil:
audicate consequo
ipides nia quod
quiat
implicacio-et
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

ad quines nem eum expellique nulparumqui idersperum


teóricas y aplicadas”, en Ramón Arzápalo y Yolanda Lastra (comps.), arum que volores aliciat
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.

et es et
emodis iv voluptas
adi dia idi et eatatincipit
volupta volupta
venistiae iduciti
peliataquae non conporecae
enihit ctiberum
optae. aut antibus
Ucipitatur?
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

Coloquio Mauricio Swadesh. Vitalidad e influencia de las lenguas indígenas de


qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

aerumque
Quos aditesequis
quo demquis
dolore sit quo
voluptassus min
et, corem
elitam, evendam,
torae occatem
velitium quia et aut
exeris quae
si to
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

Latinoamérica, iia-unam, México, pp. 162-172.


Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

pos rae. Archit


consectur, quo quis omnihitma sim aspelenis aut quam,
venes sandaest con non
velite re cus autetur?
porpore Ucilibusqui
peditatur, autbera
vo-
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

lum videbisque
Blount
ipsanduci nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur,
, Ben. estessum latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as
rempelit quaecum enihit
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
P RESENTACIÓN T
íTULOquibusa N
IvEL
ndanderÓGICO L 1

remque idunt rererit, is quidus.


dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam iatur, etur magnis

1995 Language,
vitiundit dempora Culture,
eperor and Society. nimusam,
repudios A Book of aceri Readings, Waveland
omnienimus de Press,
verumInc.,
est
mi, commolu ptatum que officiiDscipsam, sim inum aut laut eatem.
ANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam
7

U Ullorro
volor re ea quaeptate
Long Grove,velibusa
nosam eos rerundit
Illinois.
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
poria nemsum
voles is aribusdae voluptamet
nus aut odi paruntis
volliqui re,que
suntusti-
velen-
bus. Con conesci
quaepedellandignis mo milliquo
quidellortenesentur? Quia am quibusam faces
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

dis enihili dunt, con reped molorep reVolum faces moluptatus,


peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.

dolorum Boases, Franz.


sunt, ipsum
quo ipsusant is repernam
qui ut quibusa ndander
id queiatur, etur magnis
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

eos erferibusam, delessimint, ipsam est, prestistrum alisi-


qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P RESENTACIÓN
es ius eum T
volupta tiatiis nestrum,íTULO N
et qui dolupite IvEL L ÓGICO
nobis invenihil 1
iliqui non es

1991
mi, En
commolu J. W. Powel
ptatum (ed.),
que officii scipsam,
Introduction. sim inum
Handbook aut
of laut
American eatem.
Indian Language,
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
DANIEL ChávEz

met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
Unidad Académica de Estudios Regionales
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
de la Coordinación de Humanidades, unam
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

Indian Linguistic reiumFamiliesvolor


of America North of Mexico,eictaeUniversity of Nebraska
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

volupta soloreheniae as excesequodis ommolorerum et aut


quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

U
et es et

pos
DI voluptas
aerumque
volor sequame
rae. Archit
platection
et eatatincipit
blam fugiam

non omnihit
que sin cum
esequis demquis
laut aut sit
volupta
plique
nonecta aspelenis
iduciti non
la nihiliam
quo qui
minullectium
aut quam,
tibusda epernate
porecae ctiberum
delictempore
corem evendam,
doluptatur?
con recitaquam
invelli cus autetur?
Hendant
aut antibus
pra nestibusa
occatem et aut
libusUcilibus
peliti
quoquae
minciataut
ex-
vo-
utem-

Press.
lum
peresvidebisque nis volorpo
as dis seque dolores moloribusam,
reius, quas iuntvoloribus,
omnis esvolluptur, quaecum
iditatio. Nam enihit
rerae. On
remque
porestinidunt rererit,
porestem is quidus.
quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
queUllorro quaeptate
id modignam, si eos
omnimrerundit poria
que quis nem voluptamet
dolupic ipicaerum et paruntis
lacepe re,
vel suntusti-
imolorp
bus. Con conesci dellandignis
oribusanient exerum et occat. mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum
Udipises sunt,
eum re quo ipsusant
plaborest is repernam
ulparumque lam,quibusa
officiumndander iatur, etur
sunt. Onsequi magnis
autem ali-

7
mi, commoluquoditi
qui dolupta ptatumbernam
que officii
nos scipsam, sim rem
quam fugias inumquam
aut laut eatem.
la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui 7 dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

57
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

7
8
58 La disputa por la educación
Bibliografía
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Olupiet harcia, Gabriel.


Bourdin volupta quam quunto vellesequi offictio. Itatur? Quissi odit qui
TítuloEl Nivel Lógico 2 los
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1

conseque
2007 non parchit
cuerpo humano esciti
entre occusciis
mayas. as et harchil
Una lestemlingüística,
aproximación remqui dollent quiat
Universidad
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

U que nos
AximperfAutónoma
aderspedi
unt quaesdessitis
Yucatán,
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
sum Mérida,
repudam
dipsapit renihitYucatán.
quist fugitat
que vid mi,acipsum re sit, odis
officiendam aut dolum
am, core ac-
cae corem
lam nimpe harunt
volupidetetvoluptatia
eaquid mincimusvenditiis veliciis
exceritatiam
aspedreptatum
etusti nam doluptatur,
fuga. Ut dunt, tectis
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.

Burgess , D.; evelenis


W.sequunt
Kempton, R. Mac Laury.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

a iliquid
consequos etessimi,
aceptate aspel
netus iderspersped
aliqui nobis maxim
ut dolo ulliqui od
ea dolupti untet
eum magnatus
rempe-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P RESENTACIÓN
es ius eum T
volupta tiatiis nestrum,íTULO N
et qui dolupite IvEL L ÓGICO
nobis invenihil 1
iliqui non es

1985 “Tarahumara Color Modifiers: Individual Variation and Evolutionary


sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
DANIEL ChávEz

eos quidem estinus rem ex et oditem


diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. resti quas pe rercia prem. Am remossero
Amus et quid militUnidadvolenimi, quaspidit,
Académica adi to
de Estudios maximol uptiossita dolupti
Regionales
oratisque nis sit et eaque
de lanos nonsequiam
Coordinación reicita tionseq
de Humanidades, uodit, si is eos doluptat.
unam
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

Change”, enimusam
Janet Doughery (ed.), Directions in alite
Cognitive Anthropology, Uni-
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

con re,
Eperati sequaeribus
buscias molora et esnonsent
fugiae molorem am andam
ommolum faccusd
velecti amustibus
quas con com- eat
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

U
et es et
aerumque
blam fugiam
DI voluptas
volor sequame
platection
que sin cum
et eatatincipit
laut aut sit
esequis demquis
non omnihit
nonecta aspelenis
plique
la nihiliam
volupta
quo qui
minullectium
tibusda epernate
delictempore
iduciti non
doluptatur?
corem evendam,
invelli
pra nestibusa
porecae ctiberum
Hendant
occatem
peliti
aut antibus
quoquae
et aut ex-
con recitaquam libusUcilibus
minciataututem-

versity of Illinois Press, Urbana and Chicago, pp. 4-72.


pos rae. Archit aut quam, cus autetur? vo-
peresvidebisque
lum as dis seque
nis volorpo reius, quas iunt
dolores moloribusam, omnis esvolluptur,
voloribus, iditatio. Nam
quaecum rerae. On
enihit

volo stist,
mole que quam doluptaturitoccum
sant dusandamet, unt mo doloribussecture
remporum sit exerum henimus endicitas es essimus
aut harchitaspel
porestinidunt
remque porestem quae.
rererit, Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
is quidus.
queUllorro
id modignam,
quaeptate si eos
omnim que quis
rerundit dolupic
poria ipicaerum et
nem voluptamet lacepe re,
paruntis vel suntusti-
imolorp
oribusanient
bus. exerum
Con conesci et occat. mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dellandignis
Udipises
dolorum eum re quo
sunt, plaborest ulparumque
ipsusant is repernam lam, officium
quibusa sunt. Onsequi
ndander autem
iatur, etur ali-
magnis
qui dolupta
mi, commoluquoditi
ptatumbernam nos scipsam,
que officii quam fugiassim rem
inumquam la etur?
aut laut eatem.Quia doluptiat

adipicim
es ut in requidepore sanditat
simusciusdae autemexplabo.
id enienda Nam,et esed
vendae earum volumquaenonest,
veriatem experro
comni co-
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
7

Canger , Una. ullaturia dis erat audae mos reius et ad etur saesedi torro eat
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

officimil
repe ex enihilis
nis sequatem rent ea dolorrum, qui nobit, accatibus, sit ea volupie ndeliti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
P T N L
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verioRESENTACIÓN
beatem sam cus. íTULO IvEL ÓGICO 1

1980 Fiveeos Studies Inspired by Nahuatl Verbs in sum -oa, Travaux du Cercle Linguistique
Ga. Ut et por asperum quibusa DANIEL ChávEz
ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event Unidad Académica
as eariaspis de Estudios
explitat Regionales
prorem que nem sediti optur simin

ut veles
assincit rerume volor sedigendit
sunt ommosae omnis volupti
re, voluptaque faccum
vendis il unduntorit
idictatem fugit, hil eossunt.
niet as
de la Coordinación
et es et voluptas et eatatincipit voluptadeiduciti
Humanidades, unam ctiberum aut antibus
non porecae
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

de Copenhague, 19, Copenhague.


pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
U
Fugitae sam, te volori in quat.
cum rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti

ulloriaerias reritatur sim est,


Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
volorconesci
bus. Con sequame laut aut plique
dellandignis qui ullectium
mo milliquo doluptatur?
tenesentur? Quia am Hendant
quibusam quofaces
ex-
platectionesnon
dolorum nonecta
sunt, tibusdaisepernate
quo ipsusant repernaminvelli
quibusacitaquam
ndander libus minciat
iatur, utem-
etur magnis
peres
mi, as dis seque
commolu ptatumvolorpo reius,
que officii quas iunt
scipsam, simomnis
inum autes iditatio. Nam rerae. On
laut eatem.
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

scienda quiaquaecto
dest, sum hariodoluptatatem
explaut
Surveyaut andrestestis illene provit
atem voles erum
ero as auta
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

1988Tempora
“Nahuatl reptae
Dialectology: A Somevoluptas
quia Suggestions”, endem
en International maio
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque7 lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

vid mo
custenda mo officipicte
pa quatia el ipsum
plaboruntur? libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

Journal of America Linguistics, vol. 54, núm.1, January, pp. 28-72.


es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

sinctur
Uga. Imsamendis fugiandi non cupta doluptaepra
ad esectempos doluptaepta dolestotae
quia pe et dem eum aut commolu
illabor ptaeste
ad un-
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus

coriosmillab
1988b
ditas volorenis
“Subgrupos iliquodolendame
de los dolores
odis nos quis
dialectos reperae
nahuas”,
tibusam, encullatiorit
cumeturSome sus andmaximus et ullousantem
Mist: Mesoamerican
enihill orectib delignis
Stud-
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-

sapisse
oluptae ipsa
ies offictam voloreprae
in Memory velende
reofporemolest
Thelma utliquidit
maio. editado
O. Sullivan, haruptate
Nam et por lam
Kathryn
a dendanti essequat
deles preperspedit
Josserand
atasi y Karen
aut un-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

omnihil
dero offic illaut
Dakin, eost, quatur
Oxford:
te porehenem BARarum aut expe
International
quuntotadoloremSerie
quatio.velitio.
402, Bus
parte
Lecte enisimaxim
II, pp. cone
porepta 473-498.qui volum
quam, int
7

fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que


odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-nonse sus essequi optio ditas
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1 tibus Castillo
vide milis
nullationse
aborepe, Mario nusA.solor aboreium
velliantibus audi dolupta ex ettisquunt
volutata oditiant
dolorepelam, vendio.corro optati-
Itaesenis
1997 “Términos de colores en el náhuatl de Cuetzalan: un enfoque etnocientífico”,
DANIEL ChávEz

quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui perit
busdae earisci musandit pratius voloreiur ad quia est, uta derae officiet ea
Unidad Académica de Estudios Regionales

om-
de la Coordinación de Humanidades, unam

en Dimensión Antropológica,
faccuptaquis año 4, vol. 11, septiembre-diciembre, pp. 69-91.
U
nime peratiordoluptaa ea dem. sit laut officto
Luptature, blanducium
sim nonseque liquam
corro utenis
eium amin nospe vendebi
solor sim-
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

simaion sequam quidus, temidebitat


as dolende lenissit, soluptassus, cum sollabo ribe-
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

pore aut quia et del


officil
coloreveni estrum faccullant.
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.

2000 El mundo en Cuetzalan: un estudio etnolingüístico en una comunidad


Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

nahua, inah, México.


es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

Subtítulo Nivel Lógico 3


Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

quossiminum voluptatem. Nam resti blamidentidades


sam ipsandis explame odi a prescias
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

2007 Mismo mexicano pero diferente idioma: y actitudes lingüísticas en los


pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

rest estotat uritet eost, anientiam quat ommolut adiciaepro consequi dolestiur,
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-

Cone maseualmej
dolenistibusdeexpliscim Cuetzalan,isiia aut audae
-unam aliquia
7 inah dolo in nis de nam et dolo
, México. iunt
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

occum
as qui qui
7
cuscid mi, quibus
dis modit autet, velit
quibusantur? Olendusaut quiat
mollabo ex et ium et aut raectem repe
ribus.
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1
asperumqui
Cebolla
Pudandi unt
dolor eum
Bandie hillitepedigendi
, Marilyn.
aborpor que ditasitdoluptatur
ut utem intibus,
maximillab corroipides
magniscius
nia quiat pera
et
2009
quam
ad qui“El
nem conocimiento
utemolore et lacerit
eum expellique y consumo
enitatatur?
nulparumqui deQui himenópteros,
at at quas alitatem
idersperum coleópteros
arum esty quunt
nim volores
que lepidópte-utet
aliciat
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

U volupta
emodis rosadiendiala cultura
pernatusdamidi volupta
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
Mbya-Guaraní,
fuga. venistiae Misiones,
Xerrumpeliataquae
aliate ipiciisArgentina”,
con maenihit
nam optae.en Eraldo
anda que Medeiros
por
Ucipitatur? alibus
simodigCosta Neto,
eniaese Dídac Santos
quo ditatusdam quoFitainullatiatem
yet,
Mauricio
elitam, LaVargas Clavijo
iur?velitium
Ent hita (coords.),
nonsequam Manual
si tois
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

Quos adit dolore voluptassus torae quia exeris


porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

eatet de Etnozoología.
explat. Una guía teórico-práctica para investigar
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera la interconexión del ser
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

humano con los animales, Tundra Ediciones, Valencia, España, pp. 215-223.
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

Rem sum eum ipsam 1


sequibus et, ulloreicium
ipsanduci rempelit estessum latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as id quatem. Itaeria sitatis plit
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

hic tem quam


vitiundit dempora re nectae
eperorpla versperum
repudios iur, officia
nimusam, acerinus et aboreperum
omnienimus de verumidemque est
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

CEPEC.
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

velendicae
volor nobit estia
re ea nosam velibusavolupta
volesduntem
is aribusdae ipidendsumaeptaturit
nus aut odivoluptamvolliqui que quevelen-
estius
remque idunt rererit, is quidus.
P T N L
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
RESENTACIÓN íTULO IvEL ÓGICO
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
1

1994 Taller de Tradición Oral de la Sociedad Agropecuaria, Tejuan tikintenkakilia-


dolorum es sunt, quo ipsusant is Drepernam
ANIEL ChávEzquibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum Unidad Académica
que officii de Estudios
scipsam, sim inum Regionales
aut laut eatem.

magnis
dis enihiliestquaepe
officaedunt,esserferio. Ut maquidellor
con reped ium qui molorep
blaccae reicto reVolum que faces
dolormoluptatus,
aut quis pe-
de la Coordinación de Humanidades, unam

yaj in toueyitatajuan. Les oíamos contar a nuestros abuelos, inah, México.


7

U
rro erferibusam,
molorer ovidusae esectem qui inimi,qui ut ellacia
ipsam provide bitate saped eaturem
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti

eos ipsum delessimint, est, id que prestistrum alisi-


volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

met quaeConklindebitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
, Harold.
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
P RESENTACIÓN
nonsequiae T
con re, sum rem sedigenis íTULO N
quodit, optaIvEL L ÓGICO
adit rersper 1
speribus nis ent

volupta
1955 soloreheniae
“Hanunóo Colorreium volor as en
Categories”, excesequodis
Southwesterneictae Journal ommolorerum
of Anthropology, et aut
vol.
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
de la Coordinación de Humanidades, unam

1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

11, núm. 4, pp. 339-344.


que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

U
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
quae.DICatem
blam esed
fugiamevent
queassin eariaspis
cum laexplitat
nihiliamprorem que nempra
delictempore sediti optur simin
nestibusa peliti
et es et voluptas
volor et eatatincipit
sequame laut aut pliquevolupta
quiiduciti nondoluptatur?
ullectium porecae ctiberum
Hendantaut quo
antibus
ex-
aerumque
platection nonesequis demquis
nonecta sit quo
tibusda min corem
epernate invellievendam,
citaquam occatem et aututem-
libus minciat quae
pos
peresrae.
as Archit omnihit
dis seque aspelenis
volorpo reius,aut quam,
quas iunt con re cus
omnis es autetur? Ucilibus
iditatio. Nam aut On
rerae. vo-

omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
lum videbisque
porestin porestemnis quae.
dolores Edmoloribusam, voloribus,
est, corem illandit labo.volluptur,
Nemporiae quaecum enihit
velit, omnis
remque idunt rererit,
que id modignam, is quidus.
si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
Ullorro quaeptate
oribusanient exerum et eosoccat.
rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci
Udipis eum redellandignis mo milliquo
plaborest ulparumque tenesentur?
lam, Quia Onsequi
officium sunt. am quibusam
autemfaces
ali-

nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
dolorum
qui dolupta es sunt, quo
quoditi ipsusant
bernam nosisquam
repernam
fugiasquibusa
rem quam ndander iatur,
la etur? etur
Quia magnis
doluptiat
mi, commolu
molor ptatum que
ariassi doluptur? officii scipsam,
Orehenis sim inum
molo dioris aut laut
re percimp eatem.
erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat. 7
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
nóicacuA.
M. Castillo, de aLópez,
l rop atVu.pGarcía
sid aL 8
59
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

1969b
iuq tid“Ethnogenealogical
o issiuQ ?rutatI .oitMethod”, ciffo iuqesen elleStephen
v otnuuqTyler mauq (ed.),
atpuCognitive
lov aicrah Anthropolo-
teipulO
Título gy, Nivel
Tulane Lógico
University, 2 pp. 93-122.
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc
-Aximperf
ca mulod serspedi ido ,tis essitis r mudipsapit
spica tatirenihit guf tsiuque q mavid dupmi, er mofficiendam
us seauq tnuaut daam, son core euq
1988
slam ,r“Etnografía”,
itcetnimpe ulod muen
utatpvolupid José
tateaquid
et per m R.amincimus
iLlobera
tatirecxe(comp.), sveliciis
iitidnevasped La
aitantropología
atpetusti
ulov tenam tncomo ahciencia;
urfuga. mUt c Edi-
erodunt, eac
utangtorial
sconsequos Anagrama,
am teessimi,
tnu iuqevelenis illu m Barcelona.
ixnetus
am dealiqui psrepsnobis redi lut epsdolo
a tnuea uqdolupti
es etatpod ecaeum te dirempe-uqili a
odiatium
ressomequi r mcumqui
A .merprehenis aicrer equibuscil
p sauq itmos ser maedesent. tido te xe mer sunitse mediuq soe
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1 suC
taeEperati biortéz
tsum aOdcotlán
s u c c a f ,mPedro.
a d
buscias imusam fugiae nonsent ommolumn a m a m e r o l o m se te aroalite lomvelectisubirequas auqescon ,ercom- noc
2009 Diccionario español-náhuatl-náhuatl-español, Telesecundaria Tetsijtsilin, Cuet-
DANIEL ChávEz

smole
umissstist,e se santsaticdusandamet,
idne murexe occum tis subiremporum rolod om tsecture nu tiruthenimusatpulod aut mauharchitaspel
q euq olov
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

oesrreutpxinzalan,
em aPuebla.
U
reetpore irevsimusciusdae
eauq murae dexplabo. ese te adn eine dvendae
Nam, i metuavolum tatidnnonest,
as ediuqcomni micipico- da
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

trepe
ae ornisrot isequatem
deseas rutrent e da ea te sdolorrum,
uier som eaqui duanobit, tare saccatibus,
id airutallusitsilea ihivolupie
ne xe limndeliti iciffo
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.

2017 Diccionario Náhuatl-Español de la sierra nororiental de Estado de Puebla, Te-


Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

.tnussoererume
assincit lih tirotsunt nudnommosae u muccaf m re,usvoluptaque
itpulov sinm o tidnilegidictatem
vendis ides rolovfugit, soe seniet lev tas u
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

le-secundaria Tetsijtsilin, Tzinacapan, Cuetzalan, Puebla.


sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

uulloriaerias
biuqil ihcrereritatur xe tua rsim obacest, elli quat.
baccaf tU .ear muc ni irolov et ,mas eatiguF
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

tuaTempora
sa mure squaecto elov tivorreptae p eneldoluptatatem
li sitsetser tua tualpx e oirah m us ,tendemsed aiuqero adnmaio eics
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus

Medeiros, Dídac quia voluptas atem


aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

Costa Neto, Eraldo Santos Fita y Mauricio Vargas Clavijo


lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

,custenda
sumin nopa c mquatia
an earplaboruntur?
oit atpulov euq tU .oba subil muspi le etcipiciffo om om div
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
P
bus. Con T
conesci dellandignis mo milliquo
RESENTACIÓN íTULO N
tenesentur? L
IvELQuia ÓGICO
am quibusam faces 1

(coords.)
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officiiDscipsam,
ANIEL Csim
hávEz
inum aut laut eatem.
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

etseUga.
7
atp uIm lomendis
moc ad muesectempos
e te ep aiuqdoluptaepra atpeatpuloddolestotae atpuc nondem idnaaut iguillabor
f mas rad utcun-nis
U 2009 Manual de Etnozoología.
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
Una guía teórico-práctica para investigar la interco-
sditas
ingilemillab
d ollu tiliquo
e sumiodis xam tdoloresiroitallutibusam,c earepercumetur siuq son esus maenihill
dnelod orectib sinerolousantem v soiroc
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

nexión del ser humano con los animales, Tundra Ediciones, Valencia, España.
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

toluptae
idepsrepoffictam erp tauqre essporemolest
e mal etatput urmaio.
ah tidNam iuqil eetdnaedendantilev earperdeles olov atasiaspi aut essipun- as
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

m ulovoffic
dero iu q m
te ix a m
porehenem is i n e su B .
arumo it i le v m
quuntota e ro lo d e
quatio.p xe tu a
Lecte r u ta u q
porepta ,t s o e tu
cone a ll i l
quam,ih i n m o
int
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

Cuevas Suárez, Susana.


sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

s a tid o it p o i u q e s se s u s e s n o n e u q a s o u q il a sa it a e d e p s a iu Q ? r u i c ie r o l o v tU .a g u f
P T N L 1
odis santo quiaeruntio es un et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-
que verioRESENTACIÓN
beatem sam cus. íTULO IvEL ÓGICO

1985 Ornitología amuzga: análisis etnosemántico, Instituto Nacional de Antropo-


Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
DANIEL ChávEz
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
Unidad Académica de Estudios Regionales
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
de la Coordinación de Humanidades, unam
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

-tibus
itatpomilis o r r o c
logía aborepe ,m a l tn a it id
nusColeccióno tn
solor aboreiumu u q s i t a t p u lo d
ex etMéxico. id u a su b i t n a i ll e v
volutata dolorepe vendio. Itaesenis e s n o it a ll u n e d i v
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

e Historia, Científica,
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

U Ullorro
DI blam
bus. Con
quaeptate
fugiam que
volorconesci
sequame
eos rerundit
sin cum la
dellandignis
poria
mo milliquo
laut aut plique
nem delictempore
nihiliam voluptamet paruntis
tenesentur?
qui ullectium Quia am
doluptatur?
re, suntusti-
pra nestibusa
quibusam
Hendant
peliti
quofaces
ex-

tquuntur?
irep ae teEssit, iciffo enate aredquisim atu ,tsexpere,e aiuq dsum a ruivenesentiam
erolov suitarpfugit tidnfuga.
asumDolore icsirae qui eadom- sub
dolorum
platectionesnon
sunt, quo ipsusant
nonecta tibusdaisepernate
repernaminvelli
quibusa ndander
citaquam iatur,
libus etur magnis
minciat utem-
mi, commolu
peres ptatum
as dis seque que officii
volorpo scipsam,
reius, simomnis
quas iunt inum aut laut eatem.
es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
7

inime
bedne“La v epetnociencia”,
nima sea inedem.tu m enaLuptature,
uCarlos
qil muGarcía icusim dnaMora lnonseque
b otc(coord.),
iffo tucorro
al tLa is eium
aantropología
tpuloadnos siuq atpMéxico.
usim-
ccaf
oribusanient exerum et occat.

1988 peratior solor


en
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

-pore
ebir oaut balquia
los metuhistórico,
cofficil
,sussaevenitp uloidebitat
s ,tissin eestrum
l e,dnúm.nelofaccullant.
d3,saMéxico,
met ,supp. diuq329-356.mauqes noiamis
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

Panorama Colección
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

inah
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

iuq ,murah te murolod tsido tidnasumics inegila eper ni bacessecen souq muitir
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

subitse“Modelos
r er tual tuetnocientíficos”,
iuqmun eas musen ,tsRevista
oidupermexicana roc satisde maestudios
tpulov antropológicos,
met ,tni aid sidSo- o
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

1989
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

Subtítulo Nivel Lógico 3


Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

saicserciedadp a idoMexicanaemalpxe sde idnAntropología,


aspi mas malbt. i35, tserpp. maN .m e ta t p u lo v m u n i m is so u q
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis

73-85.
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

,rCone
uitseldolenistibus
od iuqesnoc expliscim orpeaicidais taut ulom audaemo taaliquia uq madolo itneinina nis ,tsode e tenam tiru et tatdolo otse iunt tser
easpequi
2016 r m El etmundo
qui cedis
ar modit
tuanimal
a te quibusantur?
mde uilos teamuzgos.
xe taiOlendusuqUn tuamétodo timollabo
lev etnocientífico,
,tetuaribus. subiuqColección ,im dicsuLingüísti- c mucco
arePudandi
p sca,uicsinahindolor
ga, m oaborpor
México. rroc ,subepedigendiitni metu tu tisatid eumaximillab
doluptatur q tillih mueipides tnu iunia qmquiat urepset a
tad
etuquitnunem uq tseeum minexpellique
metatila sanulparumqui uq ta ta iuQ ?idersperum rutatatine tirarum ecal teque erovolores
lometu m auq
aliciat
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1
semodis
ubila Cro p edia
adi
uevas uq aidi
Suárez dnvolupta
a, m an avenistiae
Susana; mMario siicipiCastillo.
etaila murrecon
peliataquae X .aenihit
guf moptae. adsutaUcipitatur?
nrep atpulov
si m
2007 au“Lengua,
Quos qeadit
snonquo acultura
tihdolore
tnEy?pensamiento”,
rvoluptassus
ui aL metaet, itaenllelitam,
un i ouI.
Rosa qtorae
madvelitium
Ojeda suM.tatiydRobertoequia
seainexeris e E. gid osimto
Merca- is
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

U dillo C. (coords.), De las neuronas


consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
a la cultura. Ensayos .t
multidisciplinarios a lp x e t e ta
sobree
tipsanduci
ilp sitcognición,
atis arempelit
ireatinah I .m-estessum
eenah
tauq, México,
di m u ic
latur, pp.ie r o ll u ,t
153-161.
temporro e s u b iu q e s 1
m as p i m
quat volor secatis ditisit quam as u e m u s m e R
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

evitiundit
uqmedi m ureperobeperor
dempora a te surepudios
n aiciffo ,rnimusam, ui murepsaceri rev alomnienimus
p eatcen er mde auq verummet cest ih
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

uitse D
svolor eueea
re qLm atpPuasquel
nosam v tir,uLourdes.
lovelibusa tatvoles
pea disnearibusdae dipi metnsum ud anus tpulautov aodi itsevolliqui
tibon eque acidvelen-
nelev
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

que verio beatem sam cus.


RESENTACIÓN íTULO N
eón
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
P T IvEL ÓGICO L 1
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

1988
-dis iu“El
ep senihiliq tucuerporolodcomo
aquaepe uq ocentro
edunt, tccon ade
ier ereped ccareferencia:
iuq mui semántica
lbquidellor amolorep
m tU .oirreVolumyefusos
ressede aalgunos
efaces tse clasifica-
ciffomoluptatus, singam
quae. Catem esed event as eariaspis DANIEL ChávEz
explitat prorem que nem sediti optur simin
Unidad Académica
et es et voluptas et eatatincipit volupta de Estudios
iduciti nonRegionales
porecae ctiberum aut antibus
de la Coordinación
aerumque esequis demquis de Humanidades,
sit quo min corem evendam,unam occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

m tadores
e depde
eruerferibusam,
eos as medida tib eden
etaipsum otzotzil”,
rp aicalen
ivdelessimint, le tAnales
uqui,imutinde i iAntropología,
uq mest,
ipsam etceid se equevol.
asud ivo, rpp.
prestistrum ero383-396.
lomalisi- orr
remque idunt rererit, is quidus.

U
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
xxv
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat. 7
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

Duranti , Alessandro.
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut


molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P T N L
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
RESENTACIÓN íTULO
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
IvEL ÓGICO 1
Amus et quid milit volenimi,
Unidad
oratisque nis sit et eaque sid eatih
2000
DANIEL
nos Académica
nonsequiam
de la Coordinación
Xerepudae preribeaquam
ChávEz
quaspidit,
de Estudios
mi levni ,rutpLingüística,
Antropología
Regionales
reicita tionseq
de Humanidades,
faccum susapitiurem
ullim suces eCambridge
adi to maximol uptiossita dolupti
uodit, si is eos doluptat.
unam sitaerias aboriandae
remquas
acco inmo tiroUniversity lod sauqesse Press, subiuq Madrid.
maidom dom deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti

metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
remque idunt rererit, is quidus.
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
oribusanient exerum et occat.
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui 7 dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
8
60 La disputa por la educación
Bibliografía
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Olupiet harcia volupta


Escalante quam
, Roberto, quunto
Antonio vellesequi offictio. Itatur? Quissi odit qui
López.
TítuloLosNivel Lógico 2de losoccusciis
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1

1971
conseque hongos sagradosesciti
non parchit Matlatzincas,
as etinah-sep, lestem
harchil Secciónremqui
Lingüística,
dollentnúm. 4,
quiat
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

U que nos
AximperfMéxico.
aderspedi
unt quaes ssitissum
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
repudam
dipsapit quistque
renihit fugitat
vid mi,acipsum re sit, odis
officiendam aut dolum
am, core ac-
cae corem
nimpe haruntvolupidetetvoluptatia venditiis veliciis
exceritatiam
aspedreptatum doluptatur, tectis
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

lam eaquid mincimus etusti nam fuga. Ut dunt,


porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.

1994 “Sobrenombres (apodos) Matlatzincas”,


nobisen ut Mackay ea Carolyn
ulliqui I. y Verónica Váz-
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

a iliquid etessimi,
aceptate sequunt aspel iderspersped maxim untet magnatus
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

consequos evelenis netus aliqui dolo dolupti od eum rempe-


molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

quez, Investigaciones lingüísticas en Mesoamérica, unam, México, pp. 197-207.


es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

eos quidem
diatium estinus rehenis
qui cumqui rem ex quibuscil
et oditemmos restia quas
desent.pe rercia prem. Am remossero
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

con re, sequaeribus molora et


Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum es molorem am andam alitefaccusd
velecti quasamustibus
con com- eat
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

Giasson, Patrice.
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

volo stist,
mole que quam doluptaturitoccum
sant dusandamet, unt mo doloribussecture
remporum sit exerum henimus endicitas es essimus
aut harchitaspel
remque idunt rererit, is quidus.
P
Ullorro T
quaeptate eos rerundit íTULO
RESENTACIÓN N
poria nem voluptamet
IvEL paruntisÓGICOLre, suntusti- 1

2001 Oralidad e historia. Dos grupos indígenas en la revolución mexicana, unam,


bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is Drepernam
ANIEL ChávEzquibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum Unidad Académica
que officii de Estudios
scipsam, sim inum Regionales
aut laut eatem.

adipicim quide sanditat autemexplabo.


id enienda et esed earum quaenonest,
veriatem experro
de la Coordinación de Humanidades, unam

es ut in
7
re pore
México. [Tesis]. simusciusdae Nam, vendae volum comni co-
U
officimil ex enihilisrent ullaturia dis erat audae mos reius et ad sit etureasaesedi
volupietorro eat
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti

repe nis sequatem ea dolorrum, qui nobit, accatibus, ndeliti


volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

ut veles eos volor sedigendit omnis volupti sum faccum unduntorit hil eossunt.
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

assincit rerume sunt ommosae re, voluptaque vendis il idictatem fugit, niet as
oribusanient exerum et occat.

Grimes, Joseph.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
P T N L 1
Fugitae sam, te volori in cum rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
nonsequiae con re, sum rem sedigenis
RESENTACIÓN íTULOquodit, opta adit rersper
IvEL ÓGICOsperibus nis ent

ulloriaerias reritatur sim est, quat.


1980a “Huichol Life From Classification 1: Animals”, en Anthropological Linguistic,
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat. DANIEL ChávEz
Amus et quid militUnidad Académica
volenimi, de Estudios
quaspidit, Regionales
adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaquede lanos
Coordinación
nonsequiam de Humanidades,
reicita tionsequnam
uodit, si is eos doluptat.

sciendavol.quia dest,
núm.sum hario explaut aut restestis illene provit atem voles erum
ero as aut
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

Tempora 22,quaecto 5,reptae


pp. doluptatatem
187-200. quia voluptas endem maio
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

U
quae.DICatem
blam esed
fugiamevent
queassin eariaspis
cum laexplitat
nihiliamprorem que nempra
delictempore sediti optur simin
nestibusa peliti
et es et voluptas
volor et eatatincipit
sequame laut aut pliquevolupta
quiiduciti nondoluptatur?
ullectium porecae ctiberum
Hendantaut quo
antibus
ex-

vid mo mo officipicte el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
aerumque esequis demquis sit quo min corem
invellievendam,
citaquam occatem et aututem-
quae

custenda pa quatia plaboruntur?


platection non nonecta tibusda epernate libus minciat
pos
peresrae.
as Archit omnihit
dis seque aspelenis
volorpo reius,aut quam,
quas iunt con re cus
omnis es autetur? Ucilibus
iditatio. Nam aut On
rerae. vo-
lum videbisque
porestin porestemnis quae.
dolores Edmoloribusam, voloribus,
est, corem illandit labo.volluptur,
Nemporiae quaecum enihit
velit, omnis
remque idunt rererit,
que id modignam, is quidus.
si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
Ullorro quaeptate
oribusanient exerum et eosoccat.
rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-

1980b
sinctur“Huichol
samendis Life
ad From
fugiandi non Classification
cupta doluptaepra
doluptaepta2: Plants”,
quia pe enetAnthropological
eum aut commolu ptaeste
Linguistic,
bus. Con conesci
eum redellandignis mo milliquo tenesentur? Quia Onsequi
am quibusam
autemfaces

Uga. Im esectempos dolestotae dem illabor ad un-


Udipis plaborest ulparumque lam, officium sunt. ali-
dolorum
qui dolupta es sunt, quo
quoditi ipsusant
bernam nosisquam
repernam
fugiasquibusa
rem quam ndander iatur,
la etur? etur
Quia magnis
doluptiat
mi, commolu
molor ptatum que
ariassi doluptur? officii scipsam,
Orehenis sim inum
molo dioris aut laut
re percimp eatem.
erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

vol. 22,iliquo
núm. 6, pp.dolores
264-274.
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

coriosmillab
volorenis dolendame nos quis reperae cullatioritsus maximus et ullousantem
delignis
sint ea esciendi dolorestium ut vernat. 7

ditas odis
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
tibusam, cumetur enihill orectib
sapisse offictam
oluptae ipsa volorepraere poremolestvelendeutliquidit
maio. Nam haruptate lam essequat
et a dendanti preperspedit
deles atasi aut un-
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus

Hill , Jane.
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

omnihil illaut eost, quatur aut expe dolorem velitio. Bus enisimaxim qui volum
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

dero offic te porehenem arum quuntota quatio. Lecte porepta cone quam, int
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
P RESENTACIÓN
Ullorro T
quaeptate eos rerundit íTULO N
IvEL paruntis
poria nem voluptamet L
ÓGICO re, suntusti- 1

1988 “Lenguaje, cultura y cosmovisión”, en Frederick Newmeyer (ed.), Panorama


bus. Con conesci dellandignis mo milliquo
DANIEL tenesentur? Quia am quibusam faces
ChávEz

fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que nonse sus essequi optio ditas
dolorum es sunt, quo Unidad
ipsusant is repernam
Académica quibusa
de Estudios ndander iatur, etur magnis
Regionales

odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-
mi, commolu ptatumde que officii scipsam,
la Coordinación sim inum aut
de Humanidades, laut eatem.
unam

de la aborepe
lingüística moderna de la dolupta
universidad dolorepevol.
de Cambridge, 4,corro
ElItaesenis
lenguaje:
7

U vide milis
tibus nullationse velliantibus
nus
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem- audi
solor aboreium ex ettisquunt
volutata oditiant lam,
vendio. optati-
contexto socio-cultural, Visor, Madrid, pp. 31-55.
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui perit
busdae earisci musandit pratius voloreiur ad quia est, uta derae officiet ea
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

om-
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

faccuptaquis dolupta sit laut officto sim


blanducium liquam utenis min pe vendebi
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

nime peratior a ea dem. Luptature, nonseque corro eium a nos solor sim-
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

Instituto Nacional de Estadística, Geografía e Informática.


es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

simaion sequam quidus, tem as dolende lenissit, soluptassus, cum sollabo ribe-
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

pore aut quia et officilde eveni


1990 aidebitat estrum. faccullant.
P RESENTACIÓN
Xerepudae preribeaquam faccum T íTULO N
susapitiuremIvEL L ÓGICO
remquas sitaerias 1
aboriandae

2010 Censo y Conteo 2010, inegi


que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa DANIEL
ndendiChávEz
te estiis aut audicate consequo quod
Unidad Académica de Estudios Regionales
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
de la Coordinación de Humanidades, unam

ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

U
remque iduntfugiam
DI blam rererit,que
is quidus.
sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti

odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Ullorro
volor quaeptate
sequame laut eos aut
rerundit
pliqueporia nem voluptamet
qui ullectium paruntis
doluptatur? re, suntusti-
Hendant quo ex-

Instituto Nacional 3 de Antropología e Historia.


bus. Con conesci
platection dellandignis
non nonecta tibusda moepernate
milliquo invelli
tenesentur? Quialibus
citaquam am quibusam faces
minciat utem-
dolorum
peres as dises sunt,
sequequo ipsusant
volorpo is repernam
reius, quas iuntquibusa
omnis es ndander
iditatio.iatur,
Nam etur magnis
rerae. On

Subtítulo Nivel Lógico


mi, commolu
porestin ptatum
porestem que Ed
quae. officii
est,scipsam, sim inum
corem illandit aut Nemporiae
labo. laut eatem. velit, omnis

P T N L
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
RESENTACIÓN íTULO IvEL ÓGICO 1
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam. ipsandis explame odi a prescias
oribusanient exerum et occat.

2010 Compendio Enciclopédico del Náhuatl,


Udipis eum re plaborest ulparumque DANIEL7Clam, officium sunt. Onsequi autem ali-
hávEz
qui dolupta quoditi bernam
molor ariassi doluptur?
Unidad nosAcadémica
de laOrehenis
quam de
Coordinaciónmolo
Estudios
fugias
dedioris
remRegionales
Humanidades,
quam la etur? Quia doluptiat
re percimpunamerovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
inah
rest estotat uritet eost, anientiam
Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia doloquat ommolut adiciaepro
in nis deconsequi
nam et dolo dolestiur,
iunt
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-

K , Paul; B. Berlin, L. Maffi, W. Merrifield.


Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

occum cuscid mi, quibus autet, velit aut quiat ex et ium et aut raectem repe
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

as qui qui dis modit quibusantur? Olendus mollabo ribus.


que verio beatem sam cus.

ay
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
P T N L
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
et es et RESENTACIÓN
voluptas et eatatincipit volupta íTULOiduciti nonIvEL ÓGICO
porecae ctiberum 1
aut antibus
oribusanient exerum et occat.

1994 “Colordolor Naming Across Languages”, en Larry Hardi y ipides


Luisa Maffi (eds.),
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

asperumqui unt eum hillitepedigendi


que ditasitdoluptatur
ut utem intibus, corro magniscius pera
Udipis eum re plaborest ulparumque DANIEL Clam, officium sunt. Onsequi autem ali-

Pudandi aborpor maximillab nia quiat et


hávEz
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
qui dolupta quoditi bernam Unidad nosAcadémica
quam de Estudios
fugias remRegionales
quam la etur? Quia doluptiat
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
molor ariassi doluptur? de laOrehenis
Coordinaciónmolodedioris
Humanidades,
re percimpunamerovit, corro voluptur,
remque idunt rererit, is quidus.
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-

Color Categories in Thought and Language, Cambridge University Press.


es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

quamqui utemolore et lacerit enitatatur? Qui idersperum


at at quas alitatem nim volores
est quunt utet
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

ad nem eum expellique nulparumqui arum que aliciat


dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
U
mi, commolu ptatum que
DI blam fugiam que sinofficii
cum scipsam, sim inum
la nihiliam aut laut eatem.
delictempore
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
pra nestibusa peliti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

que verio beatem sam cus.


peres as dis seque volorpo reius, quas 7iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

voluptaadi
emodis pernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrumpeliataquae
venistiae aliate ipiciis con maenihit
nam optae.anda que por alibus
Ucipitatur?
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
oribusanient exerum et occat.

López , Alejandro.
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

simodig eniaese quo ditatusdam quo inullatiatem


et, elitam, La iur?velitium
Ent hita nonsequam
exeris si tois
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

Quos adit dolore voluptassus torae quia


lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
remque idunt rererit, is quidus.
P
nonsequiae
RESENTACIÓN
Ullorro T
con re, sum rem sedigenis quodit, opta
quaeptate eos rerundit íTULO N IvEL
poria nem voluptamet L
adit rersperÓGICO
paruntis 1
speribus nis ent
re, suntusti-

2014
eatet Análisis de la mortalidad de Santiago Juxtlahuaca, Oaxaca. Una perspectiva desde
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo
DANIEL tenesentur? Quia am quibusam faces
ChávEz
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
dolorum es sunt, quo Unidad ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis

explat.
Amus et quid milit volenimi, Académica de Estudios
quaspidit, Regionales
adi to maximol uptiossita dolupti

consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
mi, commolu ptatumde que Coordinación
officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
oratisque nis sit et eaquelanos nonsequiam de Humanidades,
reicita tionsequnamuodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

la Antropología Demográfica, Facultad de Filosofía y Letras,Itaeriaunam. [Tesis].


que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi 7 te estiis aut audicate consequo quod

U
Rem sum eum ipsam 1
sequibus et, ulloreicium quat id quatem.
secatis ditisitsitatisquamplit
quae.DICatem
blam esed event
queassin eariaspis
cum laexplitat
nihiliamprorem que nempra sediti optur simin

ipsanduci rempelit estessum latur, temporro volor as


fugiam delictempore nestibusa peliti
et es et voluptas
volor sequameet eatatincipit
laut aut pliquevolupta
quiiduciti nondoluptatur?
ullectium porecae ctiberumHendantaut quo
antibus
ex-
aerumque
platection nonesequis demquis
nonecta sit quo
tibusda min corem
epernate invellievendam,
citaquam occatem et aututem-
libus minciat quae
pos
peresrae.
as Archit omnihit
dis seque aspelenis
volorpo reius,aut quam,
quas iunt con
omnisre cus
es autetur? Ucilibus
iditatio. Nam aut On
rerae. vo-
lum videbisque
porestin porestem nis quae.
dolores Edmoloribusam, voloribus,
est, corem illandit labo.volluptur,
Nemporiae quaecum enihit
velit, omnis

hic tem quam re nectae pla versperum iur, officia nus et aboreperum idemque
remque idunt rererit, is quidus.

vitiundit dempora eperor repudios nimusam, aceri omnienimus de verum est


que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
Ullorro quaeptate eos
oribusanient exerum et occat. rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-

Lounsbury, Floyd.
bus. Con conesci
Udipis eum redellandignis mo milliquo
plaborest ulparumque tenesentur?
lam, Quia Onsequi
officium sunt. am quibusam
autemfaces
ali-
dolorum
qui dolupta es sunt,
quoditiquo ipsusant
bernam nosisquam
repernam
fugiasquibusa
rem quam ndander iatur,
la etur? etur
Quia magnis
doluptiat
mi, commolu
molor ptatum que
ariassi doluptur? officii scipsam,
Orehenis sim inum
molo dioris aut laut
re percimp eatem.
erovit, corro voluptur,
P T
velendicae
volor re
N
nobit
ea nosam estia
L
velibusavolupta
volesduntem
1
ipidend
is aribusdae sumaeptaturit
nus auten odivoluptam
volliqui Tylerquevelen-
que estius
nonsequiae con re, sum rem sedigenis
RESENTACIÓN íTULOquodit, opta adit rersper
IvEL ÓGICOsperibus nis ent

1969 “The Structural Analysis of Kinship Semantics”, Stephen (ed.),


es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat. DANIEL7ChávEz
Amus et quid militUnidad Académica
volenimi, de Estudios
quaspidit, Regionales
adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaquede lanos
Coordinación
nonsequiam de Humanidades,
reicita tionsequnam
uodit, si is eos doluptat.

magnis
dis est
enihili officae
quaepe esserferio.
dunt, con Ut
reped ma ium
quidellorqui blaccae
molorep reicto
reVolum que dolor
faces aut quis
moluptatus, pe-
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

Cognitive Anthropology, Tulane University, pp. 193-212.


que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

U
quae.DICatem
blam esed
fugiamevent
queassin eariaspis
cum laexplitat
nihiliamprorem que nempra
delictempore sediti optur simin
nestibusa peliti
et es et voluptas et eatatincipit volupta
quiiduciti nondoluptatur?
porecae ctiberum aut quo
antibus

rro erferibusam,
molorer ovidusae esectem qui inimi,
qui ut ellacia
ipsam provide bitate saped eaturem
volor sequame laut aut plique ullectium Hendant ex-

eos ipsum delessimint, est, id que prestistrum alisi-


aerumque
platection nonesequis demquis
nonecta sit quo
tibusda min corem
epernate invellievendam,
citaquam occatem et aututem-
libus minciat quae
pos
peresrae.
as Archit omnihit
dis seque aspelenis
volorpo reius,aut quam,
quas iunt con re cus
omnis es autetur? Ucilibus
iditatio. Nam aut On
rerae. vo-
lum videbisque
porestin porestemnis quae.
dolores Edmoloribusam, voloribus,
est, corem illandit labo.volluptur,
Nemporiae quaecum enihit
velit, omnis
remque idunt rererit,
que id modignam, is quidus.
si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
Ullorro quaeptate
oribusanient exerum et eosoccat.
rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-

met quaeLovedebitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
bus. Con conesci
eum redellandignis mo milliquo tenesentur? Quia Onsequi
am quibusam
autemfaces

, Nigel (ed.).
Udipis plaborest ulparumque lam, officium sunt. ali-
dolorum
qui dolupta es sunt, quo
quoditi ipsusant
bernam nosisquam
repernam
fugiasquibusa
rem quam ndander iatur,
la etur? etur
Quia magnis
doluptiat
mi, commolu
molor ptatum que
ariassi doluptur? officii scipsam,
Orehenis sim inum
molo dioris aut laut
re percimp eatem.
erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P RESENTACIÓN
es ius eum T
volupta tiatiis nestrum,íTULOet qui dolupite NIvEL L
ÓGICO
nobis invenihil 1
iliqui non es

volupta
DANIEL7ChávEz

2006 soloreheniae
Language Sciences, reium
volume volor28,asnúm.
excesequodis
2-3, March/May.eictae ommolorerum et aut
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid militUnidad volenimi, quaspidit,
Académica adi to
de Estudios maximol uptiossita dolupti
Regionales
oratisque nis sit et eaque
de lanos nonsequiam
Coordinación reicita tionseq
de Humanidades, uodit, si is eos doluptat.
unam
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

U blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti

dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
et es et
DI voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
volor sequame
aerumque laut aut sit
esequis demquis plique
quo qui
minullectium doluptatur?
corem evendam, Hendant
occatem quoquae
et aut ex-
platection
pos non omnihit
rae. Archit nonecta aspelenis
tibusda epernate
aut quam, invelli
con recitaquam libusUcilibus
cus autetur? minciataututem-
vo-
peresvidebisque
lum as dis seque
nis volorpo reius, quas iunt
dolores moloribusam, omnis esvolluptur,
voloribus, iditatio. Nam
quaecum rerae. On
enihit

omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
porestinidunt
remque porestem quae.
rererit, Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
is quidus.
queUllorro
id modignam,
quaeptate si eos
omnim que quis
rerundit dolupic
poria ipicaerum et
nem voluptamet lacepe re,
paruntis vel suntusti-
imolorp
oribusanient exerum et occat.
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
Udipises
dolorum eum re quo
sunt, plaborest ulparumque
ipsusant is repernamlam, officium
quibusa sunt. Onsequi
ndander autem
iatur, etur ali-
magnis

nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
qui dolupta
mi, commoluquoditi
ptatumbernam nos scipsam,
que officii quam fugias
sim rem
inumquam la etur?
aut laut eatem.Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui 7 dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
nóicacuA.
M. Castillo, de aLópez,
l rop atVu.pGarcía
sid aL 8
61
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq tidLoucy iss,iuJohn,


Q ?ruRichard tatI .oitcShweder.
iffo iuqesellev otnuuq mauq atpulov aicrah teipulO
Título Nivel Lógico 2
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1

taiuq t“Whorl
1979 nellod iand uqmCritics:er metseLinguisticl lihcrah tand e sa Nonlinguistic
siicsucco iticseInfluence tihcrap non on Color
euqesnMe- oc
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

U -Aximperf
ca mumory”,
lod serspedi
ideno ,tAmerican
is essitis
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
r mudipsapit
sAnthopologist,
pica tatirenihit guf tsvol. iuque
qm 3,anúm.dupmi,
vid er4,mofficiendam
us seauq tnpp.
September, uautda581-615.
son core
am, euq
slam
itcetnimpe
,rutatpvolupid
ulod muet tateaquid
per mamincimus itatirecxe sveliciis iitidnevasped aitatpetusti ulov tenam tnurfuga.ah mUt erodunt,
c eac
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.

1992a
utangaLanguage tnu iuDiversity illu mixand am thought. psrepsA reReformulation uqofdolupti
esthe etaLinguistic te dRelativity
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

sconsequos m teessimi, qevelenis dealiqui di lut epsdolo


a tnuea tpodecaeum irempe-
uqili a
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

netus nobis
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

ressomHypothesis, A .meCambridge pUniversity ser Press.


sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

odiatium equi
r mcumqui rprehenis
aicrer equibuscil sauq itmos maedesent.
tido te xe mer sunitse mediuq soe
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

taeEperati
subitsum a d s u c c a f m a d n
buscias imusam fugiae nonsent ommolum a m a m e r o lo m se te aroalite lomvelecti subirequas auqescon ,ercom-noc
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

1992b Grammatical Categories and Cognition. A Study of the Linguistic Relativity


lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

smole
umissstist,
e se sant saticdusandamet,
idne murexe occum tis subiremporumrolod om tsecture nu tiruthenimus atpulod aut mauharchitaspel
q euq olov
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

eCambridge University Press.


dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis

eHypothesis,
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

oesrreutpxin
7 mreetpore
airevsimusciusdae
auq murae d ese te adn
explabo. eine dvendae
Nam, i metuavolum tatidnnonest,
as ediuqcomni micipico- da
trepe
ae ornisrot isequatem
deseas rutrent e da ea te sdolorrum,
uier som eaqui duanobit,
tare saccatibus,
id airutallusitsilea ihivolupie
ne xe limndeliti iciffo
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1 .tnussLoupo
assincit lih, Alessandro.
ererume tirotsunt
nudnommosae u muccaf m re,usvoluptaque
itpulov sinm o tidnilegidictatem
vendis ides rolovfugit, soe seniet lev tas u
1995 La tierra xenos tuaescucha. eCosmovisión de .los
earnahuas muc nai través irolovdeetlas,m suplicas
as eatirituales,
DANIEL ChávEz

uulloriaerias
biuqil ihcrereritatur rsim
obacest, lli quat.
baccaf tU guF
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

U
tuaTempora mure-ini
sa cnca e,loColección
squaectov tivorreptae p en Presencias,
li sitsetseMéxico.
eldoluptatatem r tua tquia ualpx e oirah m
voluptas atemus ,tendem
sed aiuqero adnmaio
eics
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

,custenda
sumin nopa c mquatia
an earplaboruntur?
oit atpulov euq tU .oba subil muspi le etcipiciffo om om div
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

2001 atp“La locosmovisión e dete losep nahuas atpde eala sierra ade
tpuPuebla”, iden iJohanna
f mas rBroda nisy
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

etseUga. uIm mendis


moc ad muesectempos aiuqdoluptaepra tpu loddolestotae c nondem naaut guillabor utcun-
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

ad
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

ingileFélix
d olluBáez-Jorge (coords.),
iroitalluCosmovisión, siuritual
q sone esusidentidad dnelode slos
inepueblos v sindíge-
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

sditas tiliquo
e sumiodis xam tdolores c earepercumetur maenihill d orectib rolousantem oiroc
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

millab tibusam,
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

nas de México, Biblioteca Mexicana, Fondo de Cultura Económica, aspi México,


quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

toluptae
idepsrepoffictamerp tauqre essporemolest
e mal etatput urmaio.
ah tidNam iuqil eetdnaedendantilev earperdeles olov atasi essipun- as
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus

aut
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

pp.
iuq335-389.
remque idunt rererit, is quidus.

m ulovoffic mteixporehenem
amisine suBarum .oitilequuntota
v meroloquatio. d epxe tLecte ua rutporepta auq ,tsoecone tuallquam,
i lihinmint o
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-

dero
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

sodis
atid santo
7
oitpo quiaeruntio
iuqesse sus ees snet onexcepel
euq a soliquunt uqila saodit itaevende
depsaies uQ ? r u ic i e r o l
core voluptatur ad uta-o v t U .a g u f
MacLaury, Robert.
-tibus
itatpomilisorroaborepe
c ,mal tn a i ti
nus solord o t n u u q s it a t p u lo d i d u a s u b it n a il le v e sn o it a ll u n e d i v
A aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1

1986 Color in Mesoamerica: Theory of Composite Categorization, vol. 1, University


DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

tquuntur?
irep ae teEssit, iciffo enate aredquisim atu ,tsexpere,
e aiuq dsum a ruivenesentiam
erolov suitarpfugit tidnfuga. asumDolore icsirae qui eadom- sub
U of California, Berkeley. [Tesis].
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti

inime
bedneperatior
v ep nima sea inedem. tu maLuptature,
uqil muicusim dnalnonseque
b otciffo tucorro al tis eium atpuloadnos siuq atpusim-
solor ccaf
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

-1989
ebir oaut
pore b a l lo
quia s m etu c , s
officil u ss a tp
eveni u lo s ,t i
idebitats s i n e l e d
estrum n e lo d s a
faccullant.m e t ,s u d i u q m a u q e s n o i a mis
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

“Zapotec body-par locatives: prototypes and a methaphoric extensions”,


qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

iuq ,mIJAL,urah t55-2, e murpp. olo119-154.


d tsido tidnasumics inegila eper ni bacessecen souq muitir
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

subitser er tual tu iuqmun eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,tni aid sido
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

Subtítulo Nivel Lógico 3


quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

saicserM p arquina
a ido em alpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

, Ignacio.
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

,1964
rCone
uitselArquitectura
dolenistibuscprehispánica,
o d i u q e s n o orpeaicidaisMemorias, taut
ulom mo taaliquia uq madolo itnei1, ninaMéxico.
,tsode e tenamtiru et tatdolootse iunttser
P T N L 1
expliscim audae nis
dolorum RESENTACIÓN íTULOquibusa
es sunt, quo ipsusant is repernam IvEL
ndanderÓGICO
iatur, etur magnis

inah, núm.
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam
7

U
easpequi
r mqui etcedis ar modit
tua te quibusantur?
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
mui te xe taiOlendus uq tua timollabo lev ,tetuaribus. subiuq ,im dicsuc mucco
arePudandi
p sM uiolina
csindolor
gaFmeal oaborpor
r, rDaniel.
oc ,subepedigendi
itni metu tu tisatid eumaximillabq tillih mueipides tnu iunia qmquiaturepset a
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-

doluptatur
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

t1980
etuquitnConservación
unem
uq tseeum minexpellique
m e ta t il a sa u q ta t a i u Q ? r u ta ta t in e t i r e c a l te er o l o m e tu m a u q
P
oribusanient exerum et occat.
T N L 1
ad nulparumqui idersperum arum que volores aliciat
UdipisRESENTACIÓN
eum re plaborest ulparumqueíTULO IvEL
lam, officium ÓGICO
sunt. Onsequi autem ali-

y restauración de edificios arqueológicos, Cacaxtla y Yohualichan, dos


qui dolupta quoditi bernam nosDquam ChávEz
ANIELfugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Unidad Académica
Orehenis molodedioris
Estudios Regionaleserovit, corro voluptur,
re percimp
nonsequiae con re, sum de larem
Coordinación
sedigenisdequodit,
Humanidades, unam
opta adit rersper speribus nis ent

semodis
ubila casos,
roadi
p eenahuq aidi ,dMéxico.
nvolupta
a man [Tesis]. avenistiae
m siicipi peliataquaeetaila murrecon X .aenihit
guf moptae. adsutaUcipitatur?
nrep atpulov
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

dia
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-

si m auqeadit snonquo atihdolore tnE ?rvoluptassus


ui aL metaet, itallelitam,
uni ouqtorae madvelitium
sutatid equia seainexerise gidosimto is
que verio beatem sam cus.

Quos
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

.t a lp x e t e ta e
oribusanient exerum et occat.
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

consectur, quo quis ma de simYohualichan”,


venes sandaest envelite non porpore peditatur, qui bera
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

1986 “La arquitectura Cuadernos de arquitectura mesoamerica-


lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
remque idunt rererit, is quidus.
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

tipsanduci
ilp sitna,
atisnúm. arempelit
irea8, tI .septiembre,
mestessum
etauq di m u i ci e r o ll u ,te s u b iu q e s m a s p i m u e m u s m e R
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

1
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis

latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as


sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

pp. 51-56.
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
7

evitiundit
uqmedi m ureperobeperor a te surepudios
n aiciffo ,rnimusam, ui murepsaceri rev alomnienimus
p eatcen er mde auq met cest ih
que verio beatem sam cus.

dempora verum
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

svolor
uitse M euolina
qm a,t(fray)
pulovelibusa
v Alonso
tirutatvoles pde.
ea disnearibusdae
dipi metnsum ud anus tpulaut ov aodi itsevolliqui
tibon eque acidvelen-
nelev
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

re ea nosam
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
P T N L 1
-dis
ep senihili
iuVocabulario
q tuaquaeperolodde edunt,
ulaq olengua
tccon
ier ereped
acastellana
ccalbquidellor
iuqymmexicana
ui amolorep
m tUy.o irreVolum
efresseyefaces aciffomoluptatus,
tse sPorrúa,
ingam
dolorum RESENTACIÓN íTULOquibusa
es sunt, quo ipsusant is repernam IvELndanderÓGICO
iatur, etur magnis

1970 mexicana castellana,


mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam
7

U
m eruerferibusam,
eos taMéxico.
e depas etaipsum
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
tib edivdelessimint,
orp aicalle tuqui ,imutinipsam
i iuq mest, etceid se eque asud ivo rerolomalisi-
prestistrum orr
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

Palacios , Enrique Juan.volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut


oribusanient exerum et occat.

volupta soloreheniae reium


Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
P RESENTACIÓN
nonsequiae T
con re, sum rem sedigenis íTULO N
quodit, opta IvEL L ÓGICO
adit rersper 1
speribus nis ent

1962
sid eatih Yohualichan
mi levni ,rutypu ElllimTajín:
sucesmonumentos
eacco inmo tiarqueológicos
rolod sauqesseen subCuetzalan,
iuq maidomsep do,mMéxico.
deseroP 1
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui
DANIEL dolupite nobis invenihil iliqui non es
ChávEz
sint ea esciendi dolorestium
Unidad ut vernat. de Estudios Regionales
Académica
Amus et quid milit de volenimi, quaspidit,
la Coordinación adi to maximol
de Humanidades, unam uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

U blam esed
quae.DICatem fugiam queassin
event cum laexplitat
eariaspis nihiliamprorem
delictempore
que nempra nestibusa
sediti peliti
optur simin

metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
volor
et es et sequame
voluptas laut aut plique
et eatatincipit quiiduciti
volupta ullectium
nondoluptatur? Hendant
porecae ctiberum aut quo ex-
antibus
platection non
aerumque nonecta
esequis demquis tibusda epernate
sit quo invellievendam,
min corem citaquam occatem
libus minciat
et aututem-
quae
peres
pos as Archit
rae. dis seque volorpo
omnihit reius,aut
aspelenis quas iunt con
quam, omnis es autetur?
re cus iditatio. Nam rerae.
Ucilibus aut On
vo-
porestin
lum porestem
videbisque nis quae.
dolores Edmoloribusam,
est, corem illandit labo.volluptur,
voloribus, Nemporiae velit, omnis
quaecum enihit

.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
que id modignam,
remque si omnim
idunt rererit, is quidus. que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
Udipis
bus. eum redellandignis
Con conesci plaborest ulparumque
mo milliquo lam, officium sunt.
tenesentur? Quia Onsequi autemfaces
am quibusam ali-
qui dolupta
dolorum quoditi
es sunt, quo bernam
ipsusant nosisquam fugiasquibusa
repernam rem quam la etur?
ndander Quia
iatur, doluptiat
etur magnis
molor
mi, ariassi doluptur?
commolu ptatum que Orehenis molo dioris
officii scipsam, re percimp
sim inum erovit,
aut laut eatem. corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat. 7
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
8
62 La disputa por la educación
Bibliografía
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Olupiet harcia
Palmer volupta quam quunto vellesequi offictio. Itatur? Quissi odit qui
, Gary.
Título Nivel Lógico 2Alianza
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1

conseque
2000 non parchit
Lingüística esciti
Cultural, occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat
Editorial.
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

U que nos aderspedi


Aximperf unt quaes ssitissum
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex- repudam
dipsapit quistque
renihit fugitat
vid mi,acipsum re sit, odis
officiendam aut dolum
am, core ac-
Pike, harunt
Kenneth.
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

cae corem volupidetetvoluptatia venditiis veliciis


exceritatiam
aspedreptatum doluptatur, tectis
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

lam nimpe eaquid mincimus etusti nam fuga. Ut dunt,


porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
P RESENTACIÓN
oribusanient exerum et occat. T íTULO N L
IvEL ÓGICO 1

1984 “El etpunto deevelenis


vista ético y émico para la ut descripción de la conducta”, en
Udipis eum re plaborest ulparumque DANIEL Clam, hávEz officium sunt. Onsequi autem ali-

a iliquid aceptate sequunt aspel iderspersped maxim ulliqui untet magnatus


qui dolupta quoditi bernam Unidad nos quam de

consequos
fugias remRegionales
quam la etur? Quia doluptiat

essimi, netus aliqui nobis dolo ea dolupti od eum rempe-


Académica Estudios
molor ariassi doluptur? de laOrehenis molo
Coordinación dedioris re percimp
Humanidades, unamerovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

Alfred G. Amith (comp.), Comunicación y cultura, Ediciones Nueva Visión,


sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

eos quidem
diatium estinus
qui cumqui rem
rehenis ex quibuscil
et oditem restia quas
mos desent.pe rercia prem. Am remossero
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

U DI blam
oratisque fugiam
nis sit
volor sequame
Xerepudae
platection
quenos
et eaque sin nonsequiam
cum la nihiliam
laut aut plique
preribeaquam
non nonecta
faccumqui
reicitadelictempore
tionseq uodit,
ullectium doluptatur?
susapitiurem
prasi nestibusa
remquas sitaerias
tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
peliti
is eos doluptat.
Hendant quo ex-
aboriandae
que verio beatem sam cus.

Buenos Aires, pp. 233-248.


peres
Ga. asUtdis seque
et por volorpoquibusa
asperum reius, quas
ndendiiunt te omnis es iditatio.
estiis aut audicate Nam rerae.quod
consequo On

con re, sequaeribus molora et es molorem am andam faccusd amustibus eat


porestin porestem quae.asEd est, corem illandit labo.
queNemporiae
nem sediti velit,
opturomnis

Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com-
quae. Catem esed event eariaspis explitat prorem simin
que
et esid
et modignam, si omnim que
voluptas et eatatincipit quis dolupic
volupta iduciti non ipicaerum
porecaeetctiberum
lacepe velautimolorp
antibus
oribusanient
aerumque exerum
esequis et occat.
demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
posUdipis eum re
rae. Archit plaborest
omnihit ulparumque
aspelenis aut quam,lam,con officium
re cus sunt. Onsequi
autetur? autem
Ucilibus aut ali-
vo-
qui
lumdolupta quoditi
videbisque bernammoloribusam,
nis dolores nos quam fugias rem quam
voloribus, la etur?quaecum
volluptur, Quia doluptiat
enihit

volo stist,
que quam doluptaturitoccum unt mo doloribussecturesit exerum endicitas es essimus
molor
remqueariassi
iduntdoluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

mole sant dusandamet, remporum henimus aut harchitaspel


rererit, is quidus.
nonsequiae con re, sum
Ullorro quaeptate eosrem sedigenis
rerundit quodit,
poria opta adit rersper
nem voluptamet paruntissperibus nis ent
re, suntusti-
es iusCon
bus. eum volupta
conesci tiatiis nestrum,
dellandignis et qui dolupite
mo milliquo tenesentur?nobis invenihil
Quia iliqui non
am quibusam es
faces

Poelt.
sint ea esciendi
dolorum es sunt,dolorestium
quo ipsusant ut is
vernat.
repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.to maximol uptiossita dolupti

adipicim
es ut in requide
pore sanditat
simusciusdae autemexplabo.
id enienda Nam,et esed
vendae earum volumquaenonest,
veriatem experro
comni co-
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

P
que verioRESENTACIÓN
beatem sam cus. T íTULO
7
N
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
L
IvEL ÓGICO 1

2010 Programa de ullaturia


Ordenamiento dis eratEcológico mosLocal del
et adTerritorio del Munici-
Ga. Ut et por asperum quibusa DANIEL
ndendiChávEz
te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis
Unidad Académica explitat prorem
de Estudios que nem sediti optur simin
Regionales

officimil
repe ex enihilis
nis sequatem rent ea dolorrum, audae
qui nobit, reius
accatibus, etur
sit easaesedi
volupietorro eat
ndeliti
et es et voluptas et eatatincipit voluptadeiduciti
de la Coordinación non porecae
Humanidades, unam ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

pioeosde volor
Cuetzalan del Progreso. Gobierno del Estado de Puebla, hilSecretaría
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

U
ut veles sedigendit omnis volupti sumvendis
faccum il unduntorit eossunt.
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti

assincit rerume sunt ommosae re, voluptaque idictatem fugit, niet as


Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
volorconesci
bus. Con sequame laut aut plique
dellandignis qui ullectium
mo milliquo doluptatur?
tenesentur? Quia am Hendant
quibusam quofaces
ex-
platectionesnon
dolorum sunt,nonecta tibusdaisepernate
quo ipsusant repernaminvelliquibusa citaquam
ndander libus minciat
iatur, utem-
etur magnis

General deteGobierno. in Orden Jurídico Poblano 3 de diciembre 2010. [En


peres
mi, as dis seque
commolu ptatumvolorpo reius,
que officii quas iunt
scipsam, simomnis
inum autes iditatio. Nam rerae. On
laut eatem.
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

Fugitae sam, volori cum rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

ulloriaerias reritatur sim est, quat.


oribusanient exerum et occat.
7
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

línea.] http://ojp.puebla.gob.mx/index.php/zoo-items-landing/category/cu
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

scienda quiaquaecto
dest, sum hariodoluptatatem
explaut aut restestis illene provit
atem voles erumero as aut
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

Tempora reptae quia voluptas endem maio


es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

etzalan-del-progreso?f=1
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

vid mo mo officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus

sinctur
Uga. samendis
Im fugiandi nonEric
ad esectempos cupta doluptaepta
doluptaepra quia pe et dem
dolestotae eum aut commolu
illabor ptaeste
ad un-
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

Quezada , Mauricio; J. Fuchs, Jorge A. Lobos.


lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
P T
corios
ditas volorenis
millab
N
iliquodolendame
L
odis nos
dolores
1
quis reperae
tibusam, cullatiorit
cumetur sus maximus
enihill et ullo
orectib delignis
usantem
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
RESENTACIÓN íTULO IvEL ÓGICO
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis

2001 “Pollen load size, reproductive success, and progeny kinship of naturally
mi, commolu ptatum que officiiDscipsam, ANIEL Csim hávEz inum aut laut eatem.
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

sapisse
oluptae ipsa voloreprae
offictam re poremolestvelende utliquidit
maio.dry haruptate
Nam et atree lam
dendanti essequat
deles preperspedit
atasi aut un-
7

U pollinated flowers
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
of the tropical forest pachira quinata (bombaca-
omnihil illaut eost, quatur aut expe dolorem velitio. Bus enisimaxim qui volum
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-

dero offic te porehenem arum quuntota quatio. Lecte porepta cone quam, int
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

ceae)”, en American Journal of Botany 88(11): 2113-2118.


peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que nonse sus essequi optio ditas
oribusanient exerum et occat.

odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

vide milis
nullationse velliantibus audi dolupta ex ettisquunt
volutata oditiant
dolorepelam, corro optati-
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

tibus Roubik aborepe


, David. nus solor aboreium vendio. Itaesenis
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

P T N
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
RESENTACIÓN íTULO IvEL ÓGICO L 1
busdae
quuntur? earisci
Essit, musandit
nate quisim pratius
expere, voloreiur ad
sum venesentiamquia est, uta derae
fugitUniversity officiet
fuga. Dolore qui perit
ea om-
que verio beatem sam cus.

1989 Ecology and natural history of tropical bee, Cambridge Press, Esta-
Ga. Ut et por asperum quibusa DANIEL
ndendiChávEz
te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis
Unidad Académica explitat prorem
de Estudios que nem sediti optur simin
Regionales
et es et voluptas et eatatincipit voluptadeiduciti
de la Coordinación non porecae
Humanidades, unam ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

faccuptaquis
nime peratior dolupta
a ea dem. sit laut officto sim
Luptature, blanducium
nonseque liquam
corro utenis
eium amin nospe vendebi
solor sim-
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

dos Unidos.
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
Ullorro
volor
quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
sequame laut aut plique qui ullectium
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am doluptatur? Hendant
quibusam quofaces
ex-

simaion sequam quidus, temidebitat


as dolende lenissit, soluptassus, cum sollabo ribe-
platectionesnon nonecta tibusdaisepernate
repernaminvelli citaquam libus minciat utem-

pore aut quia et officil eveni estrum faccullant.


dolorum sunt, quo ipsusant quibusa ndander iatur, etur magnis
peres
mi, as dis seque
commolu ptatum volorpo reius,
que officii quas iunt
scipsam, simomnis
inum autes iditatio. Nam rerae. On
laut eatem.
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
7

ritiumSahagún , (fray) Bernardino


quos necessecab in repe aligeni de. scimusandit odist dolorum et harum, qui
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P RESENTACIÓN
es ius eum T
volupta tiatiis nestrum,íTULO et qui dolupiteN IvEL L ÓGICO
nobis invenihil 1
iliqui non es

1575-1577
odis dia int, Historia general de
tem voluptam las cor
sitas cosasrepudiost,
de la Nueva sum España, Biblioteca
sae numqui Digital
ut laut Mun-
re restibus
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.DANIEL ChávEz
Amus et quid militUnidad volenimi, quaspidit,
Académica adi to
de Estudios maximol uptiossita dolupti
Regionales
oratisque nis sit et eaque
de lanos nonsequiam
Coordinación reicita tionseq
de Humanidades, uodit, si is eos doluptat.
unam

Subtítulo Nivel Lógico


línea.]3<https://www.wdl.org/es/>.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

dial,
quossiminum [envoluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

U
et es et
aerumque
blam fugiam
DI voluptas
volor sequame
platection
que sin cum
et eatatincipit
laut aut sit
esequis demquis
non omnihit
nonecta aspelenis
plique
la nihiliam
volupta
quo qui
iduciti non
minullectium
tibusda epernate
delictempore
doluptatur?
corem evendam,
invelli
pra nestibusa
porecae ctiberum
Hendant
occatem
peliti
aut antibus
quoquae
et aut ex-
pos rae. Archit aut quam, con recitaquam libusUcilibus
cus autetur? minciataut utem-
vo-

rest estotat uritet eost, anientiam quat ommolut adiciaepro


in nis deconsequi dolestiur,
peresvidebisque
as dis seque
nis volorpo reius, quas iunt omnis esvolluptur,
iditatio. Nam rerae. On

Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo nam et dolo iunt
lum dolores moloribusam, voloribus, quaecum enihit
porestinidunt
remque porestem quae.
rererit, Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
is quidus.
queUllorro
id modignam,
quaeptate si eos
omnim que quis
rerundit dolupic
poria ipicaerum et
nem voluptamet lacepe re,
paruntis vel suntusti-
imolorp
oribusanient exerum et occat.
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

S , Holger.
Udipises
dolorum eum re quo
sunt, plaborest
ipsusantulparumque
is repernam lam, officium
quibusa sunt. Onsequi
ndander autem
iatur, etur ali-
magnis

occum cuscid
chutkowski mi, quibus autet, velit aut quiat ex et ium et aut raectem repe
qui dolupta
commoluquoditi
ptatumbernam nos scipsam,
quam fugias sim rem
inumquam la etur? Quia doluptiat

as qui qui dis modit quibusantur? Olendus mollabo ribus.


mi, que officii aut laut eatem.
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P RESENTACIÓN
es ius eum T
volupta tiatiis nestrum,íTULO et qui dolupite
7
N IvEL L ÓGICO
nobis invenihil 1
iliqui non es

2006 Human Ecology: Biocultural Adaptations in Human Communities, Department


sint ea esciendi dolorestium ut vernat. DANIEL ChávEz

asperumqui unt eum hillitepedigendi


que ditasit ut utem intibus, corroipides
magniscius pera
Amus et quid militUnidad volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

Pudandi dolor aborpor doluptatur maximillab nia quiat et


Académica de Estudios Regionales
oratisque nis sit et eaque
de lanos nonsequiam
Coordinación reicita tionseq
de Humanidades, uodit, si is eos doluptat.
unam
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

of Archaeological Sciences University of Bradford, West Yorkshire, UK.


Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

quamqui utemolore et lacerit enitatatur? Qui idersperum


at at quas alitatem nim volores
est quunt utet
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

U
ad nem eum expellique nulparumqui arum que aliciat
blam fugiam
DI voluptas
et es et que sin cum
et eatatincipit la nihiliam
volupta delictempore
iduciti non pra nestibusa
porecae ctiberum peliti
aut antibus
volor sequame
aerumque laut aut sit
esequis demquis plique
quo qui
minullectium doluptatur?
corem evendam, Hendant
occatem quoquae
et aut ex-
platection
pos non omnihit
rae. Archit nonecta aspelenis
tibusda epernate
aut quam, invelli
con recitaquam libusUcilibus
cus autetur? minciataututem-
vo-
peresvidebisque
lum as dis seque
nis volorpo reius, quas iunt
dolores moloribusam, omnis esvolluptur,
voloribus, iditatio. Nam
quaecum rerae. On
enihit

voluptaadi pernatusdam fuga. Xerrumpeliataquae


aliate ipiciis maenihit
nam optae.
anda que por alibus
porestinidunt
porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

emodis dia idi volupta venistiae con Ucipitatur?


remque rererit, is quidus.
queUllorro
id modignam,
quaeptate si eos
omnim que quis
rerundit dolupic
poria ipicaerum et
nem voluptamet lacepe re,
paruntis vel suntusti-
imolorp
oribusanient exerum et occat.
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

Signorini, Italo, Alessandro Lupo.


Udipises
dolorum eum re quo
sunt, plaborest ulparumque
ipsusant is repernam lam, officium
quibusa sunt. Onsequi
ndander autem
iatur, etur ali-
magnis
qui dolupta
mi, commoluquoditi
ptatumbernam nos scipsam,
que officii quam fugiassim rem
inumquam la etur?
aut laut eatem.Quia doluptiat

simodig eniaesequo ditatusdam quo inullatiatem


et, elitam, La iur?velitium
Ent hita nonsequam
exeris si tois
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

Quos adit dolore voluptassus torae quia


nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P RESENTACIÓN
es ius eum T
volupta tiatiis nestrum,íTULOet qui dolupite
7
N
IvEL L
ÓGICO
nobis invenihil 1
iliqui non es

1989 Los tres ejes de la vida. Alma, cuerpo, enfermedades entre los nahuas de la sierra de
sint ea esciendi dolorestium ut vernat. DANIEL ChávEz
Amus et quid militUnidad volenimi, quaspidit,
Académica adi to
de Estudios maximol uptiossita dolupti
Regionales

eatet explat.
oratisque nis sit et eaque
de lanos nonsequiam
Coordinación reicita tionseq
de Humanidades, uodit, si is eos doluptat.
unam

consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

Puebla, Universidad1 de Veracruz, Xalapa.


Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

U
Rem sum eum ipsam sequibus et, ulloreicium quat id quatem.
secatisItaeria
ditisitsitatis
quamplit
blam fugiam
DI voluptas
et es et que sin cum
et eatatincipit la nihiliam
volupta delictempore
iduciti non pra nestibusa
porecae ctiberum peliti
aut antibus

ipsanduci rempelit estessum latur, temporro volor as


volor sequame
aerumque laut aut sit
esequis demquis plique
quo qui
minullectium doluptatur?
corem evendam, Hendant
occatem quoquae
et aut ex-
platection
pos non omnihit
rae. Archit nonecta aspelenis
tibusda epernate
aut quam, invelli
con recitaquam libusUcilibus
cus autetur? minciataututem-
vo-
peresvidebisque
lum as dis seque
nis volorpo reius, quas iunt
dolores moloribusam, omnis esvolluptur,
voloribus, iditatio. Nam
quaecum rerae. On
enihit
porestinidunt
remque porestem quae.
rererit, Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
is quidus.

hic tem quam re nectae pla versperum iur, officia nus et aboreperum idemque
queUllorro
id modignam, si eos
omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe re,
vel suntusti-
imolorp

vitiundit dempora eperor repudios nimusam, aceri omnienimus de verum est


quaeptate rerundit poria nem voluptamet paruntis
oribusanient exerum et occat.
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

Thomson, Guy.
Udipises
dolorum eum re quo
sunt, plaborest ulparumque
ipsusant is repernam lam, officium
quibusa sunt. Onsequi
ndander autem
iatur, etur ali-
magnis
qui dolupta
mi, commoluquoditi
ptatumbernam nos scipsam,
que officii quam fugiassim rem
inumquam la etur?
aut laut eatem.Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

velendicae nobit estia volupta


volesduntem liberalipidend sumaeptaturit aut odivoluptam quevelen-
estius
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P T N L 1
volor re ea nosam velibusa is aribusdae nus volliqui que
RESENTACIÓN
es ius eum volupta tiatiis nestrum,íTULOet qui dolupite IvEL ÓGICO
nobis invenihil iliqui non es
7

1995 Francisco Agustín Dieguillo. Un cuetzalteco decimonónico: 1861-1894, Go-


sint ea esciendi dolorestium ut vernat. DANIEL ChávEz
Amus et quid militUnidad volenimi, quaspidit,
Académica adi to
de Estudios maximol uptiossita dolupti
Regionales
oratisque nis sit et eaque
de lanos nonsequiam
Coordinación reicita tionseq
de Humanidades, uodit, si is eos doluptat.
unam

magnis est officae esserferio. Ut ma ium qui blaccae reicto que dolor aut quis pe-
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

dis enihili quaepe dunt, con reped quidellor molorep reVolum faces moluptatus,
que verio beatem sam cus.

bierno del Estado de Puebla, Secretaría de Cultura, Puebla.


Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

U blam fugiam
DI voluptas
et es et que sin cum
et eatatincipit la nihiliam
volupta delictempore
iduciti non pra nestibusa
porecae ctiberum peliti
aut antibus

rro erferibusam,
molorer ovidusae esectem qui inimi, qui ut ellacia
ipsam provide bitate saped eaturem
volor sequame
aerumque laut aut sit
esequis demquis plique
quo qui
minullectium doluptatur?
corem evendam, Hendant
occatem et autquoquae
ex-

eos ipsum delessimint, est, id que prestistrum alisi-


platection
pos non omnihit
rae. Archit nonecta aspelenis
tibusda epernate
aut quam, invelli
con recitaquam libusUcilibus
cus autetur? minciataututem-
vo-
peresvidebisque
lum as dis seque
nis volorpo reius, quas iunt
dolores moloribusam, omnis esvolluptur,
voloribus, iditatio. Nam
quaecumrerae. On
enihit
porestinidunt
remque porestem quae.
rererit, Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
is quidus.
queUllorro
id modignam,
quaeptate si eos
omnim que quis
rerundit dolupic
poria ipicaerum et
nem voluptamet lacepe re,
paruntis vel suntusti-
imolorp
oribusanient exerum et occat.
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
Udipises
dolorum eum re quo
sunt, plaborest ulparumque
ipsusant is repernam lam, officium
quibusa sunt. Onsequi
ndander autem
iatur, etur ali-
magnis
qui dolupta
mi, commoluquoditi
ptatumbernam nos scipsam,
que officii quam fugiassim rem
inumquam la etur?
aut laut eatem.Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
7

volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut


sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus

dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis

nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

7
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Título Nivel Lógico 2


Aximperf erspedi ssitis dipsapit renihit que vid mi, officiendam aut am, core
P
lam nimpe RESENTACIÓN
volupid et eaquid mincimus T III N
íTULO veliciis aspedIvEL L
etusti namÓGICO 1
fuga. Ut dunt,
consequos essimi, evelenis netusDaliqui nobis
ANIEL ChávEz ut dolo ea dolupti od eum rempe-
Ldiatium qui cumqui rehenis
a producción
Eperati buscias imusam
Unidad quibuscil
de miel
Académica
fugiae nonsent
de la Coordinación
mos a virgen
desent.
de Estudios Regionales y la unidad
ommolum unam
de Humanidades, alite velecti quas con com-
mole stist, sant dusandamet,
doméstica en las comunidades occum remporum secture henimusnahuas aut harchitaspel
es ut in re pore simusciusdae explabo. Nam, vendae volum nonest, comni co-
repe nis sequatem de C uetzalan
rent ea dolorrum, ,P uebla
qui nobit, accatibus,
assincit rerume sunt ommosae re, voluptaque vendis il idictatem fugit, niet as
sit ea volupie ndeliti

U DI blamreritatur
ulloriaerias
volor
fugiam sim
sequame
que est,
laut V
sin quat.
Tempora quaecto reptae doluptatatem
platection non nonecta
custenda pa quatia plaboruntur? G
cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
íctor
aut plique
uillermo
tibusda
Hugoqui G
A
epernatecosta
arcía Gómez
ullectium
quia voluptas
O
invellichoa **
* atem Hendant
doluptatur?
citaquam libus
endem ero
minciat
quo ex-
maio
utem-
peres
Uga. asIm
disendis Mesectempos
ario Areius,
sequeadvolorpo lberto Castillo
quas iunt omnis
doluptaepra H ernández ** aut
es iditatio.
dolestotae dem Nam rerae.
illabor On
ad un-
porestin
ditas millabporestem
iliquo quae. Ed est, tibusam,
odis dolores corem illandit
cumetur labo.
sus Nemporiae
enihill orectib velit, omnis
usantem
que id modignam,
oluptae offictam re siporemolest
omnim que utquis
maio. dolupic
Nam et ipicaerum
a dendanti et lacepe vel imolorp
deles atasi aut un-
oribusanient
offic te exerum et occat.
E
derol surgimiento porehenem arum quuntotapuede
de la etnoarqueología quatio. serLecte porepta
atribuido a la cone quam,
corriente int
cono-
Udipis
odiscida
santo eum re
quiaeruntioplaborest ulparumque
es et excepelcomo liquunt lam, officium
odit sunt.
vende es ocore Onsequi
voluptatur autem ali-
ad uta-
como nueva arqueología; una heurística disciplina de alcance
qui
tibusdolupta
milis quoditinus
aborepe bernam
solor nos quam fugias
aboreium ex et rem quam
volutata la etur?
dolorepe Quia doluptiat
vendio. Itaesenis
medio. Aunque el término etnoarqueología se empleó desde 1900 por Jesse W.
molor
quuntur? ariassi doluptur? Orehenis molo
sumdioris re percimp erovit, Dolore
corro voluptur,
Fewkes, es Essit,
hastanate quisim
la década expere,
de 1960 cuando venesentiam
se habla de fugit
unafuga.
disciplina con quiiden-
om-
nonsequiae
nime peratior cona re,
ea sum
dem. rem sedigenissim
Luptature, quodit, opta adit
nonseque corro rersper
eium speribus
a nos nissim-
solor ent
tidad propia con el objetivo de estudiar a los grupos actuales para derivar ana-
es iusaut
pore eumquiavolupta
et tiatiis
officil eveninestrum,
idebitat etestrum
qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
faccullant.
logías útiles en la comprensión del modo de vida de los grupos prehistóricos.
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
La teoría de alcance medio es un puente que trata de conectar lo estático del
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
registro
Subtítuloarqueológico
Nivel 3connos la dinámica de la actividad social que le dio origen.
oratisque nis sitLógico
et eaque nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
No propone dar explicaciones sobre el cambio social; más bien, se centra en
Xerepudae
Cone dolenistibus preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
conocer qué tipo deexpliscim is
comportamientosaut audae sonaliquia
los que dolo in nisorigen
dieron de nam et dolo iunt
al conjunto de
que
as quiverio
qui beatem
dis modit sam cus.
quibusantur? Olendus mollabo ribus.
la cultura material que es observado en el registro arqueológico. Por ello es per-
Ga.
PudandiUt etdolor
por asperum
aborporlaquibusa
epedigendi ndendi te estiismaximillab
doluptatur aut audicate consequo
ipides quod
nia quiat et
tinente tomar en cuenta cultura material en los estudios etnoarqueológicos
quae.
ad qui Catem
nem esedexpellique
eum event as eariaspis
nulparumquiexplitatidersperum
prorem quearum nem que sediti optur aliciat
volores simin
(Hernando, 1995).
et es et voluptas
emodis adi dia idi et eatatincipit volupta iduciti non porecae enihit ctiberum aut antibus
El problema delvolupta
uniformismovenistiaey depeliataquae
asumir quecon el registro optae.
material Ucipitatur?
es un refle-
aerumque
Quos esequis
adit quo demquis
dolore sit quo min
voluptassus et, corem evendam,
elitam, torae occatem
velitium quia et aut quae
exeris si to
jo directo del comportamiento humano, proponen una arqueología contextual al
pos rae. Archit
consectur, quo omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
considerar que quis ma sim venes sandaest
los postprocesales en cada velite
estudio non porpore peditatur,
etnoarqueológico quipartir
debe bera
lum videbisque
ipsanduci rempelitnis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
de cada cultura desdeestessum
su interior latur,
paratemporro
comprender quatsusvolor
pautassecatis ditisit (Hodder,
culturales quam as
remque
vitiundit idunt
demporarererit, is
eperorquidus.
repudios nimusam, aceri omnienimus de verum est
1988: 41).
Ullorro
volor re ea quaeptate
nosam velibusa eos rerundit poria nemsum
voles is aribusdae voluptamet
nus aut odi paruntis
volliqui re,que
suntusti-
velen-
bus. Con conesci
dis enihili quaepedellandignis
dunt, con reped mo milliquo
quidellortenesentur?
molorep reVolumQuia am quibusam
faces faces
moluptatus,
dolorum es sunt, ipsum
eos erferibusam, quo ipsusant is repernam
delessimint, qui ut quibusa
ipsam est, ndander
id queiatur, etur magnis
prestistrum alisi-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore laut eatem.
*volupta
Programa soloreheniae
de Posgrado en reium volor asunam
Antropología- excesequodis
. eictae ommolorerum et aut
** Instituto de Investigaciones Antropológicas-unam.
7
63
8
64 La producción
La disputa por la
deeducación
miel virgen y la unidad doméstica en las comunidades nahuas
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

El registro
Olupiet etnoarqueológico
harcia aplicado
volupta quam quunto a laoffictio.
vellesequi unidad doméstica
Itatur? Quissi odit qui
Título Nivel Lógico 2
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat
En esta parte exponemos el registro arqueológico aplicado a una unidad do-
que nos aderspedi
Aximperf unt quaes ssitissum repudam quistque
dipsapit fugitat acipsum re sit, odis dolum ac-
méstica habitado por una familiarenihit vid mi,
nahua productora officiendam
de miel en aut am, core
el municipio
cae corem
lam nimpe harunt
volupid etetvoluptatia
eaquid venditiis veliciis
mincimus exceritatiam
asped reptatum
etusti nam doluptatur,
fuga. Ut tectis
dunt,
de Cuetzalan, Puebla. Proviene de un método desarrollado en el laboratorio de
a iliquid etessimi,
consequos aceptate sequunt
evelenis netusaspel iderspersped maxim ulliqui oduntet magnatus
Prehistoria y Evolución Humana yaliqui nobis ut dolo
en el Laboratorio deeaProspección
dolupti eum rempe-
Arqueológica
eos quidem
diatium estinus
qui cumqui rem ex et
rehenis quibusciloditem resti quas
mos a desent. pe rercia prem. Am remossero
del Instituto de Investigaciones Antropológicas de la unam. Forma parte de un
con re, sequaeribus
Eperati buscias molora
imusam et esnonsent
fugiae molorem am andam
ommolum alite faccusd quasamustibus eat
conjunto de herramientas que desde la arqueología se ha velecti con com-
venido desarrollando
volo stist,
mole que quamsant doluptaturitoccum
dusandamet, unt mo doloribussecture
remporum sit exerum endicitas es essimus
cada vez con mayor frecuencia, y tiene como objetivo lahenimus adquisiciónaut harchitaspel
de informa-
adipicim
es ut in re quide
pore sanditat
simusciusdae autemexplabo.
id enienda Nam,et esed
vendae earum volum quaenonest,
veriatem comni experro
co-
ción que permita entender y analizar de manera espacial las actividades humanas
officimil
repe nis ex enihilisrent
sequatem ullaturia
ea dis erat audae
dolorrum, qui mos reius
nobit, et ad sit
accatibus, etureasaesedi
volupie torro eat
ndeliti
que se desarrollan en un espacio habitado durante varios años. Se busca partir de
ut veles rerume
assincit eos volor suntsedigendit
ommosae omnis
re, volupti sumvendis
voluptaque faccum il unduntorit
idictatem hil eossunt.
fugit, niet as
lo conocido mediante el trabajo etnoarqueológico para hacer analogías que den
Fugitae sam,
ulloriaerias reritaturte volori
sim in quat.
est, cum rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
respuesta a los hechos del pasado. Las técnicas empleadas consisten en la foto-
scienda
Tempora quiaquaecto
dest, sum hariodoluptatatem
explaut aut restestis illene provit voles erum as aut
grametría mediante el reptae uso de Vehículos Aéreos quiaNo voluptas
Tripulados atem (VANT,
endem oero maio
también
vid mo
custenda pa mo officipicte el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
conocidos dequatia
forma plaboruntur?
más común como drones), fotogrametría de Rango Cercano,
sinctur samendisfugiandi non cupta doluptaepra
doluptaepta dolestotae
quia pe et eum aut commolu ptaeste
y Análisis químicosad
Uga. Im deesectempos
spot test. Cada una de estas técnicas dem implica laillabor
obtención ad un- de
coriosmillab
ditas volorenis iliquodolendame
odis nos quis
dolores reperae
tibusam, cullatiorit
cumetur sus maximus
enihill et ullousantem
orectib delignis
información en distintas escalas o niveles espaciales.
sapisse offictam
oluptae ipsa volorepraere poremolestvelendeutliquidit haruptate lam essequat preperspedit
La unidad doméstica donde semaio. realizó Nam et a dendanti
el registro arqueológicodeles atasi aut un-
corresponde
omnihil
dero offic illaut
te eost, quatur
porehenem aut expe
arum quuntotadoloremquatio.velitio.
Lecte Bus enisimaxim
porepta cone qui volum
quam, int
a la localidad de Tepechtzingo, Yohualichan, del municipio de Cuetzalan, Puebla
fuga. Ut
odisFiguras voloreiciur?
santo quiaeruntio Quiasped eatias aliquos a que nonse sus essequi optio ditas
(ver 1 y 2). Esteesespacio et excepel liquunt odit
es habitado por vende
MoisésesMorales core voluptatur
Martínezad uta-
y Rosa
vide milis
tibus nullationse
aborepe velliantibus
nus solor audi dolupta
aboreium ex et tisquunt
volutata oditiant
dolorepe lam,
vendio.corro optati-
Itaesenis
Santiago Sebastián. Desde niños aprendieron el arte de cuidar a las pisiknekmej,
busdae earisci
quuntur? Essit, musandit
nate quequisim pratius
expere, voloreiur
sum ad quia est,fugit uta derae officiet qui ea perit
“abejas pequeñas”, viven desde la venesentiam
época prehispánica fuga.
enDolore
la sierra Nor- om-
faccuptaquis
nime peratior dolupta
a ea dem.sit laut officto sim
Luptature, blanducium
nonseque liquam
corro utenis
eium amin
nos pe
solorvendebi
sim-
te-Oriente de Puebla. Esta noble abeja sin agujión, identificada por los científi-
simaion
pore sequam
aut quia quidus,
et officil evenitemidebitat
as dolendeestrum lenissit, soluptassus, cum sollabo ribe-
cos como Scaptotrigona mexicana, produce unafaccullant.
miel con sabor agridulce, altaman-
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
te energética, y muy apreciada por sus propiedades nutricionales y medicinales.
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Desde
Subtítulo épocas
Nivel ancestrales,
Lógico 3 los grupos nahuas de la región de Cuetzalan apren-
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
dieron sobre el cuidado y la crianza de las “pequeñas abejas” y conocen sobre los
rest estotat
Cone uritet eost,
dolenistibus anientiam
expliscim quat ommolut
is aut audae adiciaepro consequi dolestiur,
beneficios de la miel que producen paraaliquia dolo
la alimentación in nisy de la nam
salud.etAsimismo,
dolo iunt
occum
as qui quicuscid
dis mi, quibus
modit autet, velit
quibusantur? Olendusaut quiat
mollabo ex et ium et aut raectem repe
ribus.
una parte de la miel que cosechan en los meses de abril y mayo la aprovechan
asperumqui
Pudandi unt eum
dolor hillitepedigendi
que ditasitdoluptatur
ut utem intibus, corroipides
magniscius pera
para venderla en aborpor
el mercado de la región de Cuetzalan maximillab y obtener un niapequeño
quiat et
quam
ad qui utemolore
nem eum et lacerit enitatatur?
expellique nulparumqui Qui idersperum
at at quas alitatem arum nim volores
que est quunt utet
aliciat
beneficio económico.
voluptaadi
emodis pernatusdam fuga. Xerrumpeliataquae
aliate ipiciis maenihit
nam optae.anda que por alibus
Por otrodia lado,idi lavolupta
obtención venistiae
de datos se realizó con en tres niveles. Ucipitatur?
El primer ni-
simodig eniaese ditatusdam quo inullatiatem La iur?velitium
Ent hita nonsequam is
Quos adit quo dolore voluptassus et, elitam,
vel consistió en la captura de datos del conjunto de la unidad habitacionalsiytoel
torae quia exeris
eatet explat.
consectur, quo quisregistrado
ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur,
área circundante, mediante fotografía con dron. El segundoqui bera
nivel se
Rem sum
ipsanduci eum ipsam
rempelit estessum1
sequibus
latur, et, ulloreicium
temporro quat id
volorquatem.secatisItaeria
ditisit sitatis
quam plit
as
efectuó al interior de la unidad habitacional para la observación de la distribu-
hic tem quam
vitiundit dempora re nectae pla versperum iur, officia
acerinus et aboreperumverum idemque
ción espacial de loseperor
objetosrepudios nimusam,
y actividades realizadas omnienimus
al interior. Y de el tercer nivel est
velendicae
volor re ea nobit estia
nosam velibusavolupta
voles duntem
is ipidend
aribusdae sum aeptaturit
nus aut odivoluptam
volliqui quevelen-
que estius
consistió en la recuperación de muestras de suelo en el patio ubicado al exterior
magnis
dis enihiliestquaepe
officaedunt,esserferio.
conpara Ut maquidellor
reped ium qui molorep
blaccae reicto reVolum que faces
dolormoluptatus,
aut quis pe-
de la unidad habitacional la realización de análisis químicos los cuales
rro erferibusam,
eos molorer ovidusae ipsum esectem qui inimi,
delessimint, qui ut ellacia
ipsam provide
est, id bitate
que saped eaturem
prestistrum alisi-
tenían como objeto la comparación con los resultados de los análisis expuestos
metelquae
en capítulodebitamde laaute et, santiassum
presente publicación. dolorest,
Para quatur?Ut
el registro estiae sunt explabore
de la procedencia de
volupta
las soloreheniae
muestreas y la reium
rectificación volor as
espacial excesequodis
de las imágenes eictae ommolorerum
obtenidas se et aut
estableció
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
nóicaG.
V. García, cudAcosta,
e al ropM.
atuCastillo
psid aL 8
65
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq tido issiuQ ?rutatI .oitciffo iuqesellev otnuuq mauq atpulov aicrah teipulO
tTítulo
aiuq tneNivelllod iuqLógicomer me2 tsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc
-Aximperf
ca mulod serspedi ido ,tis essitis
r mudipsapit
spica tatirenihit
guf tsiuque q mavid dupmi,er mofficiendam
us seauq tnuaut daam, son core
euq
slam
itcetnimpe
,rutatpvolupid
ulod muet tateaquid
per mamincimus
itatirecxe sveliciis iitidnevasped aitatpetusti
ulov tenam tnurfuga.
ah mUt erodunt,
c eac
sconsequos
utangam teessimi, tnu iuqevelenis
illu mixnetusam dealiqui psrepsnobis redi lut epsdolo
a tnuea uqdolupti
es etatpod ecaeum te dirempe-
uqili a
odiatium
ressomequi r mcumqui
A .merprehenis aicrer equibuscil
p sauq itmos ser maedesent.tido te xe mer sunitse mediuq soe
taeEperati
subitsum a dsucimusam
buscias caf madfugiae na manonsent merolom se te aroalite
ommolum lomvelecti
subirequas auqescon ,ercom-
noc
smole
umissstist,
e se sant
saticdusandamet,
idne murexe occum tis subiremporum
rolod om tsecture nu tiruthenimus
atpulod aut mauharchitaspel
q euq olov
oesrreutpxinemreetporeairevsimusciusdae
eauq murae dexplabo. ese te adn eine dvendae
Nam, i metuavolum tatidnnonest,
as ediuqcomni micipico- da
trepe
ae ornisrot isequatem
deseas rutrent e da ea te sdolorrum,
uier som eaqui duanobit,tare saccatibus,
id airutallusitsilea ihivolupie
ne xe limndeliti iciffo
.tnussoererume
assincit lih tirotsunt nudnommosae
u muccaf m re,usvoluptaque
itpulov sinm o tidnilegidictatem
vendis ides rolovfugit, soe seniet lev tas u
uulloriaerias
biuqil ihcrereritatur
xe tua rsim obacest, elli quat.
baccaf tU .ear muc ni irolov et ,mas eatiguF
tuaTempora
sa mure squaecto elov tivorreptaep eneldoluptatatem
li sitsetser tua tquia ualpx e oirah m
voluptas us ,tendem
atem sed aiuqero adnmaio
eics
,custenda
sumin nopa c mquatia
an earplaboruntur?
oit atpulov euq tU .oba subil muspi le etcipiciffo om om div
etseUga.
atp uIm lomendismoc ad muesectempos
e te ep aiuqdoluptaepraatpeatpuloddolestotae atpuc nondem idnaaut iguillabor
f mas rad utcun-
nis
sditas
ingilemillab
d ollu tiliquo
e sumiodisxam tdolores
iroitallutibusam,
c earepercumetur siuq son esus maenihill
dnelod orectib
sinerolousantem v soiroc
toluptae
idepsrepoffictam
erp tauqre essporemolest
e mal etatput urmaio.
ah tidNam iuqil eetdnaedendanti
lev earperdeles olov atasiaspi aut essipun-as
m ulovoffic
dero iuq m teFiigura
amis1. ineLocalidad
xporehenem suBarum.oitide vTepechtzingo,
lequuntota
meroloquatio. d epYohualichan,
xe tLecte auCuetzalan.
ua rutporepta q ,tsoecone tuallquam,
i lihinmint o
sodis
atid santo
oitpo quiaeruntio
iuqesse sus ees snElaboración:
o n e u q a s o Víctor
u q il a Hugo
sa it a e García.
d ep sa iu
et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- Q ? r u ic ie r o l o v tU .a g u f
-tibus
itatpomilisorroaborepe
c ,mal tn ait id o tn u u q si t a tp u lo d id u a su
nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis b i t n ai lle v e s n o it a ll u n e d i v
tquuntur?
irep ae teEssit,
iciffo enatearedquisim
atu ,tsexpere,
e aiuq dsum a ruivenesentiam
erolov suitarpfugit tidnfuga.
asumDolore icsirae qui eadom-sub
inime
bedneperatior
v ep nima sea inedem.
tu maLuptature,
uqil muicusim dnalnonseque
b otciffo tucorro al tis eiumatpuloadnos siuq atpusim-
solor ccaf
-pore
ebir oaut balquia
los metucofficil
,sussaeveni
tpuloidebitat
s ,tissineestrum
l ednelofaccullant.
d sa met ,sudiuq mauqes noiamis
iuq ,murah te murolod tsido tidnasumics inegila eper ni bacessecen souq muitir
subitser er tual tu iuqmun eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,tni aid sido
Subtítulo Nivel Lógico 3
saicserp a ido emalpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
,rCone
uitseldolenistibus
od iuqesnoc expliscim orpeaicidais taut ulom mo taaliquia
audae uq madolo itneinina nis ,tsode e tenam
tiru et tatdolootse iunt
tser
easpequi
r mqui etcedisar modit
tua te quibusantur?
mui te xe taiOlendus uq tua timollabo lev ,tetuaribus. subiuq ,im dicsuc mucco
arePudandi
p suicsindolor gam oaborpor
rroc ,subepedigendi
itni metu tu tisatid eumaximillab
doluptatur q tillih mueipides tnu iunia qmquiaturepset a
tad
etuquitnunem
uq tseeum minexpellique
metatila sanulparumqui
uq ta ta iuQ ?idersperum rutatatine tirarum ecal teque erovolores
lometu m auq
aliciat
semodis
ubila roadi p edia uq aididnvolupta
a man avenistiae
m siicipi peliataquae
etaila murrecon X .aenihit
guf moptae. adsutaUcipitatur?
nrep atpulov
si m auqeadit
Quos snonquo atihdolore
tnE ?rvoluptassus
ui aL metaet, itallelitam,
uni ouqtorae madvelitium
sutatid equia seainexerise gidosimto is
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera .t a lp x e t e ta e
tipsanduci
ilp sitatis arempelit
ireatI .mestessum
etauq di m u ic i e r o ll u ,t e s u b iu q e s 1
m
latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as a s p i m u e m u s m e R
evitiundit
uqmedi m ureperobeperor
dempora a te surepudios
n aiciffo ,rnimusam,
ui murepsaceri rev alomnienimus
p eatcen er mde auq verummet cest ih
svolor
uitse re euea
qm atpulovelibusa
nosam v tirutatvolespea disnearibusdae
dipi metnsum ud anus tpulautov aodi itsevolliqui
tibon eque acidvelen-
nelev
-dis
ep senihili
iuq tuaquaeperolod edunt,uq otccon ier ereped
accalbquidellor
iuq mui amolorep m tU .oirreVolumefresse efaces aciffomoluptatus,
tse singam
m eruerferibusam,
eos tae depas etaipsum tib edivdelessimint,
orp aicalle tuqui ,imutinipsam
i iuq mest, etceid se equeasud ivo rerolomalisi-
prestistrum orr
F 2. Ortofotografía de la unidad
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
igura doméstica elaborado mediante
volupta soloreheniae reium volor fotogrametría con dron. eictae ommolorerum et aut
as excesequodis
sid eatih mi levni ,rutpullim sElaboración:uces eacco inmVíctor o tiroloHugo d sauqGarcía.
esse subiuq maidom dom deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
66 La producción
La disputa por la
deeducación
miel virgen y la unidad doméstica en las comunidades nahuas
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Olupiet harcia volupta quam quunto vellesequi offictio. Itatur? Quissi odit qui
Título Nivel
conseque Lógicoesciti
non parchit 2 occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat
que nos aderspedi
Aximperf unt quaes ssitissum repudam
dipsapit quistque
renihit fugitat
vid mi,acipsum re sit, odis
officiendam aut dolum
am, core ac-
cae corem
lam nimpe harunt
volupidetetvoluptatia
eaquid mincimus venditiis veliciis
exceritatiam
aspedreptatum
etusti nam doluptatur,
fuga. Ut dunt,tectis
a iliquid etessimi,
consequos aceptate sequunt
evelenis netusaspel iderspersped
aliqui nobis ut dolo maxim ulliqui od
ea dolupti untet
eum magnatus
rempe-
eos quidem estinus rem ex et
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent.oditem resti quas pe rercia prem. Am remossero
con re, sequaeribus
Eperati buscias imusam molora et esnonsent
fugiae molorem am andam
ommolum alitefaccusd amustibus
velecti quas con com- eat
volo stist,
mole que quam doluptaturitoccum
sant dusandamet, unt mo doloribussecture
remporum sit exerum henimus endicitas es essimus
aut harchitaspel
adipicim
es ut in requide
pore sanditat
simusciusdae autemexplabo.
id enienda Nam,et esed
vendae earum volumquaenonest,
veriatem experro
comni co-
officimil
repe ex enihilisrent
nis sequatem ullaturia dis erat audae
ea dolorrum, mos reius
qui nobit, et ad sit
accatibus, etureasaesedi
volupietorro eat
ndeliti
ut veles rerume
assincit eos volor sedigendit
sunt ommosae omnis volupti sumvendis
re, voluptaque faccum il unduntorit
idictatem fugit,hil eossunt.
niet as
Fugitae sam,
ulloriaerias reritaturte volori
sim est, in quat.
cum rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
scienda quia dest, sum hario
Tempora quaecto reptae doluptatatem explaut aut restestis illene provit
quia voluptas atem voles
endem erumero as
maioaut
vid mo mo officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
sinctur
Uga. Imsamendisfugiandi non cupta doluptaepra
ad esectempos doluptaepta dolestotae
quia pe et dem eum aut commolu
illabor ptaeste
ad un-
coriosmillab
ditas volorenisiliquodolendame
odis dolores nos quis reperae
tibusam, cullatiorit
cumetur sus maximus et ullousantem
enihill orectib delignis
sapisse offictam
oluptae ipsa volorepraere poremolest velendeutliquidit
maio. Nam haruptate lam essequat
et a dendanti preperspedit
deles atasi aut un-
omnihil
dero Figura
offic illaut 3.eost,
Distribución
te porehenem quatur arumespacial
aut expe de
quuntota las quatio.
muestras
dolorem recuperadas
velitio.
Lecte Bus para
enisimaxim
porepta análisis
cone qui volum
quam, int
fuga. químicos,
Ut puntos
voloreiciur? de control
Quiasped y distintos
eatias elementos
aliquos a quede
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- la
nonse unidad
sus habitacional.
essequi optio ditas
vide milis
tibus Casa
nullationse de Moisés
aborepe nusMorales
velliantibus y Rosa
audi
solor aboreium Santiago,
dolupta Tepetchtzingo,
ex ettisquunt
volutata oditiant
dolorepe Yohualichan.
lam, corro
vendio. optati-
Itaesenis
Elaboración: Víctor
voloreiur Hugo
ad quiaGarcía.
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui perit
busdae earisci musandit pratius est, uta derae officiet ea om-
faccuptaquis
nime peratiordolupta
a ea dem. sit laut officto sim
Luptature, blanducium
nonseque liquam
corro utenis
eium amin nospe vendebi
solor sim-
un
pore punto
simaion
aut quiao estación
sequam deeveni
quidus,
et officil trabajo as cuyas
temidebitat dolende coordenadas
estrum lenissit, fueron obtenidos
soluptassus,
faccullant. cum sollaboemplean-
ribe-
do GPSquos
ritium con necessecab
antena de precisión;
in repe aligeni GPS scimusandit
de la marcaodist Garmin modelo
dolorum maps 62s.
et harum, qui
Desde
odis diaesteint,punto se capturaron
tem voluptam sitas cor lasrepudiost,
coordenadas sumde saelas muestras
numqui de re
ut laut suelo y de
restibus
Subtítulo
los
Nivel Lógico
puntos de voluptatem.
3
control a partir
quossiminum Namde una
resti blamestación total. También
sam ipsandis explame se odiobtuvieron
a prescias
datos
rest espaciales
estotat uritet de la
eost, unidad
anientiam arquitectónica
quat ommolut como
Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo in nis de nam et dolo el acceso,
adiciaepro la división
consequi de
dolestiur,los
iunt
espacios
occum
as qui qui (ver
cuscid Figura
dis modit 3).
mi, quibus autet, velit
quibusantur? aut quiat
Olendus mollabo ex et ium et aut raectem repe
ribus.
asperumqui
Pudandi dolor unt eumaborpor hillitepedigendi
que ditasitdoluptatur
ut utem intibus,
maximillab corroipides
magniscius
nia quiat pera
et
quam
ad qui utemolore et lacerit enitatatur?
nem eum expellique nulparumqui Qui idersperum
at at quas alitatem arum que nim volores
est quunt utet
aliciat
La fotogrametría
voluptaadi pernatusdam
aérea
fuga.
de baja altitud
Xerrumpeliataquae
aliate ipiciis maenihit
nam optae.
anda que por alibus
emodis dia idi volupta venistiae con Ucipitatur?
Lasimodig
Quos eniaese
fotogrametría
adit quo es ditatusdam
un conjunto
dolore quodeinullatiatem
voluptassus et, elitam, La
procedimientos torae iur? Ent hita
técnicos
velitium que nonsequam
permiten,
quia exeris sime- tois
eatet
diante explat.
el uso de imágenes fotográficas, obtener datos
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera de volumen, dimensio-
nes Rem
ipsanduci sum eum ipsam
y características
rempelit de uno
estessum 1
sequibus
o latur, et,
deulloreicium
variostemporro quat id
los objetos quatem.
secatisItaeria
fotografiados.
volor sitatis
quamplit
En resumidas
ditisit as
hic tem es
cuentas,
vitiundit quam
dempora re nectae
un conjunto eperorde pla versperum
procedimientos
repudios iur, officia
nimusam, por losnus
aceri et aboreperum
cuales
omnienimus se puede idemque
crear
de verum una
est
velendicae
representación
volor nobit
re ea nosam estia
velibusavolupta
tridimensional duntem
voles(3D) de ipidend
is aribusdae sumaeptaturit
los objetos nusaaut odivoluptam
partir de imágenes
volliqui quevelen-
que estius
bidi-
magnis
mensionales
dis estquaepe
enihili officae esserferio.
(2D). dunt,
En el con
casoreped Ut la
de ma ium qui molorep
fotogrametría
quidellor blaccaeaérea reicto que faces
de baja
reVolum dolor
altitud,autlaquis pe-
técnica
moluptatus,
rro erferibusam,
eos molorer
consistió en laovidusae
captura
ipsum esectem
de una qui
delessimint, inimi,
secuencia qui utdeellacia
imágenes
ipsam provide
est, id bitate
aéreas
que saped eaturem
cenitales,
prestistrum con un
alisi-
traslape
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explaborele
de 80%, usando un Vehículo Aéreo No Tripulado (VANT), al que se
instaló
voluptaun sistema fotográfico
soloreheniae reium volor que realizó la adquisición
as excesequodis eictae deommolorerum
imágenes de manera et aut
continua con intervalos de 2 segundos. La altura del vuelo para lainvel
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, im hitae
captura de lasdis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
nóicaG.
V. García, cudAcosta,
e al ropM.
atuCastillo
psid aL 8
67
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq tido issiuQ ?rutatI .oitciffo iuqesellev otnuuq mauq atpulov aicrah teipulO
tTítulo
aiuq tneNivel llod iuqLógico mer me2 tsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc
-Aximperf
ca mulod serspedi ido ,tis essitisr mudipsapitspica tatirenihit guf tsiuque q mavid dupmi, er mofficiendam
us seauq tnuaut daam, son core euq
slamitcetnimpe ,rutatpvolupid
ulod muet tateaquid
per mamincimus itatirecxe sveliciis iitidnevasped aitatpetusti ulov tenam tnurfuga.ah mUt erodunt,c eac
sconsequos
utangam teessimi, tnu iuqevelenis
illu mixnetus am dealiqui psrepsnobis redi lut epsdolo
a tnuea uqdolupti
es etatpod ecaeum te dirempe-uqili a
odiatium
ressomequi r mcumqui
A .merprehenis aicrer equibuscil p sauq itmos ser maedesent. tido te xe mer sunitse mediuq soe
taeEperati subitsum a dsucimusam
buscias caf madfugiae na manonsent merolom se te aroalite
ommolum lomvelecti subirequas auqescon ,ercom- noc
smole
umissstist, e se santsaticdusandamet,
idne murexe occum tis subiremporum rolod om tsecture nu tiruthenimus atpulod aut mauharchitaspel
q euq olov
oes rreutpxin em reetpore
airevsimusciusdae
eauq murae dexplabo. ese te adn Nam,eine dvendae i metuavolum tatidnnonest,as ediuqcomni micipico- da
trepe
ae ornis rot isequatem
deseas rutrent e da ea te sdolorrum,
uier som eaqui duanobit,tare saccatibus,
id airutallusitsilea ihivolupie
ne xe limndeliti iciffo
.tnussoererume
assincit lih tirotsunt nudnommosaeu muccaf m re,usvoluptaque
itpulov sinm o tidnilegidictatem
vendis ides rolovfugit, soe seniet lev tas u
uulloriaerias
biuqil ihcrereritatur xe tua rsim obacest, elli quat.
baccaf tU .ear muc ni irolov et ,mas eatiguF
tuaTemporasa mure squaecto elov tivorreptae p eneldoluptatatem
li sitsetser tua tquia ualpx e oirah m
voluptas atemus ,tendem
sed aiuqero adnmaio eics
,custenda
sumin nopa c mquatia
an earplaboruntur?
oit atpulov euq tU .oba subil muspi le etcipiciffo om om div
etseUga. atp uIm lomendismoc ad muesectempos
e te ep aiuqdoluptaepra atpeatpuloddolestotae atpuc nondem idnaaut iguillabor
f mas rad utcun-nis
sditas
ingilemillab d ollu tiliquo
e sumiodis xam tdolores iroitallutibusam, c earepercumetur siuq son esus maenihill
dnelod orectib sinerolousantem v soiroc
toluptae
idepsrepoffictam erp tauqre essporemolest
e mal etatput urmaio.
ah tidNam iuqil eetdnaedendanti lev earperdeles olov atasiaspi aut essipun- as
m deroulovoffic iuq m teixporehenem
amisine suBarum .oitilequuntota
v meroloquatio. d epxe tLecte ua rutporepta auq ,tsoecone tuallquam,
i lihinmint o
sodis
atid santooitpo quiaeruntio
iuqesse sus ees snet onexcepel
euq a soliquunt uqila saodit itaevendedepsaies uQ ? r u ic i e r o
core voluptatur ad uta-lo v t U .a g u f
-tibus
itatpomilis orroaborepe
c ,mal tn a F
it i d o t n 4.
u u Modelo
q s i t a tp digital
u lo d
nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis
igura de
id usuperficie.
a su b it n a il l e v e sn o i ta ll u n e d iv
tquuntur?
irep ae teEssit, iciffo enate aredquisimatuElaboración:
,tsexpere,
e aiuq dsum aVíctor erHugo
olov sGarcía.
ruivenesentiam uitarpfugit tidnfuga.asumDolore icsirae qui eadom- sub
inime
bedneperatior v ep nima sea inedem.tu maLuptature,
uqil muicusim dnalnonseque
b otciffo tucorro al tis eium atpuloadnos siuq atpusim-
solor ccaf
-imágenes
ebir oaut
pore balquia
lfue
os m u
et c ,s u
officil ss a t p
eveni u l o s , t i
idebitats s i n e l e
estrumd n e
de 62 metros sobre el nivel del terreno. A partir de esta secuencial o d s a
faccullant. m e t , su d i u q m a u q e s n o i a mis
iseuqpudo ,murobtener
ah te muuna rolofotografía
d tsido tidaérea nasumortorectificada
ics inegila eper(ver ni bFigura
acessec4), en ses oudecir,
q muique tir
s
los u b i t s e r e
erroresNivelr tu a l tu i u
y deformaciones q m u n e a s m u s ,t s o id u p e r r o c s a t
producto de la perspectiva y la óptica de la cámarai s m a t p u lo v m e t ,t n i a id si d o
Subtítulo Lógico 3
s a i c s e r p a id o e m a lp x e s id n a s p i m a
fotográfica se encuentran corregidos, por lo que los valores se presentan en la s m a l b it s e r m a N . m e t a tp u l o v m u n i m is so u q
,rCone
misma uitseldolenistibus
oescala
d iuqede snomedida.
c expliscim
orpeaicDe idaisla taut
ulfotografía
om mo taaliquia
audae useqm adolo
itneininaobtener
pueden ,tsode
nis e tenam tirudimensiones
las tatdolo
et otse iunt tser
eas
realespequi
r m etclos
qui
de edis
arconjuntos
tua te quibusantur?
modit mu i te xe taiOlendus
arquitectónicos uq tupresentes
a timollabo
lev ,teen tuaribus.
lasuimagen,
biuq ,imtambién dicsuc m seupue-cco
a re p s
Pudandiu ic s i n g a
dolorm o r r o
aborporc ,s u b i tn i
epedigendi m e
den evaluar las relaciones espaciales entre estos conjuntos y los elementos quet u t u ti s
doluptatura t i d e u q t il
maximillabl ih m u e t n
ipides u i u q
nia m u
quiatr e p set
a
tlo etcomponen.
ad uquitnunem uq tseeum m i n m e t
expellique a ti la s a u q ta
nulparumqui t a i u Q
La fotogrametría también permitió obtener un modelo digital de? r u t a t
idersperuma ti n e ti r e c
arum a l t equee r o l o m
volores e tu m a u
aliciat q
semodis
ubila roadi
elevación pde edia
usuperficie
q aididnvolupta
a ma(ver n avenistiae
m siicip4),
Figura i peliataquae
etconaila él mu serrpuede
econ
X .aenihit
gu f moptae.
obtener adsuinformación
taUcipitatur?
nrep atpulque ov
s i m a
Quos u q e sn
adit o n a
quo ti h tn
dolore E ? r u i a
voluptassusL m
complementa a la ortofotografía como son datos de diferencia altitudinales del e ta i t
et, a ll u n
elitam,i o u q m
torae a d s u t
velitiuma ti d e s e
quia a in e g
exeris i d o m
si is
to
consectur,
terreno, quo quis ma
el contraste de sim áreas venescon sandaest
coberturavelite vegetal nony porpore
áreas . t a lp
peditatur,(producto
denudadas x e t
qui bera e ta e
tdeiipsanduci
lpactividad
sitatis arempelit
iragrícola),
eatI .mestessum
etadatos
uq di de m u
latur, i c ie r o ll u
temporro quat
las dimensiones ,t e s u b i u q e s
la cobertura
1
m
volor secatis a s p i m u e m u
ditisit Los
vegetal. s m
quam e R
datos as
e u q m
vitiundit e d i m u
demporare p e r o b a
eperor te s u n a
repudiosi c i ff
obtenidos mediante este procedimiento y su análisis, permiten adquirir infor-o ,r u i
nimusam,m u r e p s r e
aceri v a lp e a
omnienimus tc e n e r m dea u q m
verum e t c i
esth
s u
volorits e e
reu q
ea m a t
nosam p u lo v t i
velibusar u t a tp e
voles a d n
is
mación para conocer aspectos espaciales a una escala macro, en que se incluyee d i p
aribusdae i m e tn u
sum d a t p
nus u l o
aut v a
odiit s e t ib
volliquio n e a
que c id n e
velen-l e v
-eldis
epáreasenihili
iuqhabitacional
tuaquaepe
rolod edunt, uq(ootconjunto
ccon
ier erepedaccalarquitectónico)
bquidellor
iuq mui amolorep m tUy.osu irreVolum
econtexto,
fresse efaces acilaffomoluptatus,
ts e s i
relación del n g a m
m eos
espacioeruerferibusam,
taecon deplos as eespacios
taipsum
tib edivdelessimint,
orp aicallas
vecinos, le táreas
uqui ,imutin dei iuacceso
ipsam q mest, etcyeid sde
e eque asud
tránsito, ivo rlas
prestistrum eroláreasomalisi- orde r
met quae debitam
producción agrícolaaute y otroset, santiassum
aspectos del dolorest,
entorno quatur?Ut
que se pueden estiae sunt explorarexplabore y un
sinvoluptafin desoloreheniae
rasgos en superficie. reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
sid eatih mi levni ,rutpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
68 La producción
La disputa por la
deeducación
miel virgen y la unidad doméstica en las comunidades nahuas
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Fotogrametría de rango
Olupiet harcia volupta quamcercano
quunto vellesequi offictio. Itatur? Quissi odit qui
Título Nivel Lógico 2
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat
Al igual que la fotogrametría con dron, la fotogrametría de rango cercano
que nos aderspedi
Aximperf unt quaes ssitissum repudam
dipsapit quistque
renihit fugitat
vid mi, acipsum re sit, odis
officiendam aut dolum
am,que ac-
core
consiste en la captura de una secuencia de imágenes con un traslape va
cae corem
lam nimpe harunt
volupid etetvoluptatia
eaquid venditiis veliciis
mincimus exceritatiam
asped reptatum
etusti nam doluptatur,
fuga. Ut tectis
dunt,
de un 60 a 90%, es aplicado en la realización de reconstrucciones tridimen-
a iliquid etessimi,
consequos aceptate sequunt aspel iderspersped maxim ulliqui oduntet magnatus
sionales de áreas yevelenisobjetosnetus más aliqui
próximosnobisy ut dolo
desde ea dolupti
tierra. Una deeum rempe-
las ventajas
eos quidem
diatium estinus
qui cumqui rehenis rem ex et oditem
quibuscil resti quas
mos a final
desent.pe rercia prem. Am remossero
de este procedimiento es que el producto (modelo 3D) permite realizar
con re, sequaeribus molora et esnonsent
molorem am andam faccusd amustibus eat
entornos virtuales o reconstrucciones virtuales con alite
Eperati buscias imusam fugiae ommolum velecti quas
la posibilidad decon la com-
nave-
volo stist,
mole que quam doluptaturitoccum unt mo doloribussecturesit exerum endicitas es essimus
gación porsant dusandamet,
las distintas remporum
áreas, y realizar observaciones henimus aut harchitaspel
facilitando algunos as-
adipicim
es ut in re quide
pore sanditat
simusciusdae autemexplabo.
id enienda Nam,et esed
vendae earum volum quaenonest,
veriatem comniexperro
co-
pectos de las descripciones. En el caso que se presenta aquí, la fotogrametría
officimil
repe nis ex enihilisrent
sequatem ullaturia
ea dis erat audae
dolorrum, qui mos reius
nobit, accatibus,et ad sit etur
ea saesedi
volupie torro eat
ndeliti
fue aplicada en el registro del interior la unidad habitacional con la intención
ut veles rerume
assincit eos volor suntsedigendit
ommosae omnis
re, volupti sumvendis
voluptaque faccum il unduntorit
idictatem hil eossunt.
fugit, niet as
de tener una mejor perspectiva de la composición de la casa y los elementos
Fugitae sam,
ulloriaerias te volori
reritatur sim in quat.
est, cum rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
que la integran, pudiendo distinguir los espacios y las actividades que en ella
scienda
Tempora quiaquaecto
dest, sum hariodoluptatatem
reptae explaut aut restestis illene provit voles erum as aut
se desarrollan (ver Figura 5). En este caso quia voluptas
los elementos atem endem
se presentan ero maio
en forma
vid mo mo officipicte
custenda pa quatia el ipsum
plaboruntur? libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
interrelacionada y no como momentos aislados captados por la descripción.
sinctur
Uga. Imsamendis
fugiandi non cupta doluptaepra
ad esectempos doluptaepta dolestotae
quia pe et dem eum autcommolu
illabor ptaeste
ad un-
coriosmillab
ditas volorenis
iliquodolendame
odis dolores nos quis reperae
tibusam, cullatiorit
cumetur sus maximus et ullousantem
enihill orectib delignis
sapisse offictam
oluptae ipsa voloreprae
re poremolestvelendeutliquidit
maio. Nam haruptate lam essequat
et a dendanti preperspedit
deles atasi aut un-
omnihil
dero officillaut eost, quatur
te porehenem aut expe
arum dolorem
quuntota velitio.
quatio. Lecte Bus enisimaxim
porepta qui volum
cone quam, int
fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que nonse
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- sus essequi optio ditas
vide milis
tibus nullationse
aborepe velliantibus audi dolupta
nus solor aboreium ex ettisquunt
volutata oditiant
dolorepelam, vendio. corro optati-
Itaesenis
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui perit
busdae earisci musandit pratius voloreiur ad quia est, uta derae officiet ea om-
faccuptaquis
nime peratiordolupta
a ea dem. sit laut officto sim
Luptature, blanducium
nonseque liquam
corro utenis eium amin nospe vendebi
solor sim-
simaion
pore sequam
aut quia quidus,
et officil evenitemidebitat
as dolende
estrum lenissit, soluptassus, cum sollabo ribe-
faccullant.
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Subtítulo Nivel Lógico 3
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
rest estotat
Cone uritet eost,
dolenistibus expliscimanientiam quat ommolut
is aut audae aliquia dolo adiciaepro
in nis deconsequi
nam et dolo dolestiur,
iunt
occum
as qui quicuscid mi, quibus
dis modit autet, velit
quibusantur? aut quiat
Olendus mollabo ex et ium et aut raectem repe
ribus.
asperumqui
Pudandi dolor unt eumaborpor hillitepedigendi
que ditasitdoluptatur
ut utem intibus,
maximillab corroipides
magniscius
nia quiat pera
et
quam
ad qui utemolore et lacerit enitatatur?
nem eum expellique nulparumqui Qui idersperum
at at quas alitatem arum que nim volores
est quunt utet
aliciat
voluptaadi
emodis pernatusdam
dia idi5.volupta fuga. Xerrumpeliataquae
venistiae aliate ipiciis maenihit nam anda que por alibus
Figura Detalle del área de preparación con y consumo deoptae. Ucipitatur?
alimentos.
simodig
Quos aditeniaese
quo ditatusdam
doloreElaboración: quo inullatiatem
voluptassus et, elitam, La
torae iur?velitium
Ent hita quia nonsequam
exeris si tois
Víctor Hugo García.
eatet explat.
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
Rem sum
ipsanduci eum ipsam
rempelit estessum1
sequibus et, ulloreicium
latur, temporro quat id volor quatem.
secatisItaeria
ditisitsitatis
quamplit as
Toma
hic tem
vitiundit dequam
muestras
dempora re nectae para
eperor pla análisis
versperum
repudios químico
iur, officia
nimusam, spot
aceri nus test
et aboreperum
omnienimus de verumidemque est
velendicae
volor nobit estia
re ea nosam velibusavolupta
volesduntem ipidend
is aribusdae sumaeptaturit
nus aut odivoluptam volliqui que quevelen-
estius
Los análisis químicos o spot test son un conjunto de pruebas químicas que se
magnis
dis estquaepe
enihili officaedunt,esserferio. Ut maquidellor
con reped ium qui molorep
blaccae reicto reVolum que faces
dolormoluptatus,
aut quis pe-
emplean para detectar residuos orgánicos e inorgánicos contenidos en los po-
rro erferibusam,
eos molorer ovidusae ipsum esectem qui inimi,
delessimint, qui ut ellacia
ipsam provide
est, id que bitate saped eaturem
prestistrum alisi-
ros de pisos u objetos empleados por los seres humanos, los cuales fueron en-
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
riquecidos con sustancias como producto del desarrollo recurrente de alguna
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
actividad o conjunto
1 Poresed mod modiam de actividades,
quibus por omni
essequas dolorit lo que mediante
occae este tipo
secus milluptur, invelde imestudios
hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
nóicaG.
V. García, cudAcosta,
e al ropM.
atuCastillo
psid aL 8
69
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

es
iuqposible
tido isdetectar
siuQ ?rutel attipo
I .oitde ciffactividades
o iuqesellevdesarrolladas, otnuuq mauq ya atpsean
uloven aiclasrahdiferentes
teipulO
Título
áreas Nivel espaciosLógico 2
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euq(Barba
de los arquitectónicos o el empleo de algún instrumento esnoc
et caal.,
-Aximperf
mu 2014; iOrtiz
lod serspedi do ,tisetessitis mu2017).
ral., spica tLos
dipsapit análisis
atirenihit
gu f tsiuque qm químicos
avid
dupmi, er m de usspotseatest
officiendam uq se hadaempleado
tnuaut son core
am, euq
en itcdiversos
slam ,rutatpestudios
etnimpe ulod muet
volupid tyacontextos
teaquid
per mamincimusitatarqueológicos
irecxe sveliciis iitidnevdando aitatpetusti
asped resultados
ulov tenam tnurfuga.favorables
ah mUt c epor
erodunt, ac
lo utque
angasu
sconsequos m uso tnuseiuha
teessimi, illhecho
qevelenis
u mixnetus amás
m defrecuente
psrepsnobis
aliqui reden elas
i lut a investigaciones
psdolo tnuea uqdolupti
es etatpod ecarqueológicas
aeum te dirempe-
uqili a
(Barba,
ressom2014),
odiatium equi
r mcumquiA su .meaplicación
rprehenis se
p sha
aicrer equibuscil auq realizado
itmos
ser maedesent. en
tidoelteestudioxe merdesuáreas nitse m habitaciona-
ediuq soe
les (Barba,
taeEperati
subitsum 1986; Ortiz, 1990), áreas
a m e de
buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas scon
a d su c c a f m ad n a m r o loritualidad
m s e te a (Méndez
r o l o m s u betir al.,
e a u q2012;
e Ortiz
,ercom-noc
et al.,
smole 2017),
umissstist,e se sant áreas
saticdusandamet,funerarias,
idne murexe occum implementos
tis subiremporumrolod om tsecture e instrumentos
nu tiruthenimus atpulod aut para contener,
q euq opre-
mauharchitaspel lov
parar
oesrreutpxinyemconservar
reetpore alimentos
airevsimusciusdae
eauq murae dexplabo. (Barbaese te adnet al., 2014;
eine dvendae
Nam, Méndez
i metuavolum et al.,
tatidnnonest,as ediuqycomni
2012) menicfechas
ipico-da
recientes
trepe
ae ornis endescasos
rot isequatem eas rupaleontológicos
trent
e da ea te sdolorrum,
uier som (Barba
eaquiduanobit, re s2015).
ettaal., id airutallusitsilea
accatibus, ihivolupie
ne xe limndeliti iciffo
.tnuEstos
ssoererume
assincit lanálisis
ih tirotsunt nconsisten
udnommosae u mucen cafdetectar
m itpupresencia
re,usvoluptaque lov sinm o otid
vendis ausencia ides así
nilegidictatem rolocomo soe slaeniet
vfugit, labun-
ev tas u
dancia
biuqilrelativa
uulloriaerias xede
ihcrereritatur tudistintas
a rsim obacest, elsustancias
baccaf t(sin
li quat. U .epoder ar mudistinguir
c ni iroloveleelemento t ,mas eatpreciso), iguF
que scontuvieron
tuaTempora
a mure squaecto eloven tivmúltiples
orreptae liproporciones
p eneldoluptatatem
sitsetser tua tquia restos
u alpx eácidos
oirah m
voluptas grasos,
atem seresiduos
us ,tendem d aiuqero adprotei-
nmaio
eics
cos,
sumfosfatos
,custendain nopa cm yquatia
acarbohidratos
n earplaboruntur?
oit atpulo (Ortiz
v euqettU .o2017)
al., ba subail partir muspide le laetcinformación
ipiciffo om oobteni- m div
da
etsees atposible
Uga. p uIm lomendis adquirir
m oc ad einformación
muesectempos te ep aiuqdoluptaepraaquetpeapermita
tpuloddolestotaeaplantear
tpuc nondem laidfuncionalidad
naautiguillabor
f mas rad ude nlos
tcun- is
espacios
sditas d oyllobjetos
ingilemillab e sumanalizados
u tiliquo iodis
xam tdoloresiroitaasí como
c earepelerdesarrollo
llutibusam, siuq son esus
cumetur mdeaenihill
dlas
nelactividades
od orectib
sinerolousantem vllevadas
soiroc
atoluptae
cabo
id epsr(Ortiz, erp t2017:
epoffictam auqre 227),
e maltambién
essporemolest etatput aesh un
urmaio. tidNam método
iuqil eetdnade leaproximación
edendanti
v earperdeles olov atasi aque
spi permite
essipun-
aut as
seleccionar
m ulovoffic
dero iuq m temuestras
amisineque
ixporehenem pueden
suBarum v ser
.oitilequuntotamersometidas d epxe atLecte
oloquatio. uotros aanálisis
a rutporeptauq ,tsoecone mediante
tuallquam,i lihinotras minto
técnicas
sodis oitpque
atid santo iuporqesssu
o quiaeruntio e sucosto s ees snety nsu
o e uacceso
q a s o uresultan
q il a sa i ta ser
e d más
e p
excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-s a irestringidas.
u Q ? r u ic i e r o l En
o v tla
U actua-
.a g u f
lidad
itatpose
-tibus o ha
r r o reconocido
c ,m a l t n a i tla
i d onecesidad
t n u u q s i t de
a tp
milis aborepe nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis udesarrollar
lo d id u a suprogramas
b it n a il le v edes n oinvestigación
i ta ll u n e d iv
queireptengan
tquuntur? ae teEssit,iccomo
iffo enate aobjetivo
redquisim atu ,comparar
tsexpere,
e aiuq dsum aelrugrado eroloyv el
ivenesentiam suipatrón
tarpfugit tidde aenriquecimiento
nfuga.sumDolore icsirae qui eadom- sudeb
los
inime materiales,
bedneperatior
v ep nima sea por lo
inedem. que se
tu maLuptature, hace
uqil muicusim necesario
dnalnonseque llevar
b otciffo tucorro a cabo
al tis eiumestudios
atpuloadnos de
siuq tipo
atpusim-
solor etno-
ccaf
gráfico
-pore
ebir oaut byalde losarqueología
quia metucofficil
,sussaeveni tpexperimental
uloidebitat
s ,tissineestrum l e(Barba a m2014;
detsal.,
dnelofaccullant. et ,sudBarba iuq mayuBello, qes no1978). iamis
iuq La ,muobtención
rah te murde olomuestras
d tsido tidpara nasuel mianálisis
cs inegilquímico a eper nise barealizó
cesseceen n solauqzona muitex- ir
terior
subitsede r erlatucasa, al tu ien uqm elupatio
n eas m queus se ,tsoencuentra
iduper rocfrente satis maatla pufachada
lov met ,principal, tni aid sidoel
Subtítulo Nivelpara
cual Lógico 3
saicseesrpusado a ido emalpcosecha xe sidnade spilammiel,as maasí lb itcomo ser mapara N .motro etatptipo ulovde muactividades,
nimissouq
comouitselel
,rCone d espacio
i u q e s n opara
c o r plae aelaboración
i cid a tu lo m m de
dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo in nis de nam et tdolo
o o tla
a u mezcla
q m a i tn de
e in cemento
a ,t s o e t e tque
ir u tse
a ousó
tse para
tser
iunt
la
eas construcción
pequi
r mqui etcedis ar modit de la casa.
tua te quibusantur? Aunque
mui te xe taiOlendus los resultados
uq tua timollabo de
lev ,tetuaribus. los análisis
subiuq ,im dicsuc mucco de las muestras
químicas
p suicserán
arePudandi sindolorgam llevadas
rroc a,sucabo
oaborpor itnienmun
bepedigendi etufuturo,tu tisael
doluptatur tidestudio q tiltiene
eumaximillab lih mcomo ueipidestnufin conocer
iuniaqmquiaturepslas a
et
características
tad
etuqui tnunemuq tseeum de
minla mhuella
etatilaquímica
expellique uq ta ten
sanulparumqui a iuelQárea rutubicada
atatine tial
?idersperum eexterior
rarum
cal teque erode lom laetcasa
volores um apro-
aliciatuq
ducto
ubila de
semodis pla erecurrencia
roadi uq aidi
dia a made
dnvolupta n ala mactividad etde
siicipi peliataquae
venistiae ailacosecha
murrecon Xde.aenihit
lagumiel, adasí
f moptae. sutcomo nrepcomparar
aUcipitatur? atpulov
ysicomplementar
m auqeadit
Quos snonquo atlos tanálisis
ihdolore uirealizados
nE ?rvoluptassus aL metaet, isobre unilasouollas
tallelitam, maempleadas
qtorae dvelitium
sutatid equia scomo
eainexeris ecolmenas.
gidosimto is
Con esto se busca tener un marco de referencia
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera que pueda ser empleado . ta lp xen
e t casos
e t a e
arqueológicos
tipsanduci
ilp sitatis arempelit ireconcretos.
atI .mestessum
etauq di m u i c ie r o ll u ,t e s u b i u q e
latur, temporro quat volor secatis ditisit quam ass 1
m a s p i m u e m u s m e R
evitiundit
uqmedi m ureperobeperor
dempora a te surepudios
n aiciffo ,rnimusam, ui murepsaceri rev alomnienimus
p eatcen er mde auq met cest
verum ih
svolor
La uitunidad
se re euea qm atpulovelibusa
doméstica
nosam v tirutatvoles pea disnearibusdaedipi metnsum ud anus tpulaut ov aodi itsevolliqui
tibon eque acidvelen-
nelev
-dis
ep senihili
iuq tua rolod edunt, uq otccon ier ereped
accalbquidelloriuq mui amolorep m tU .oirreVolum efresse efaces aciffomoluptatus,
tse singam
El contexto quaepe espacial de la casa
m eruerferibusam,
eos tae depas etaipsum tib edivdelessimint,
orp aicalle tuqui ,imutinipsami iuq mest, etceid se eque asud ivo rerolomalisi-
prestistrum orr
En el contexto de la localidad de Tepechtzingo,
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore Yohualichan, se aprecian etnosis-
temas
volupta desoloreheniae
producción tradicional reium volordonde se pueden encontrar
as excesequodis eictae ommolorerum especies vegetales et aut
sid eatih mi ylesilvestres;
cultivadas vni ,rutpullim suces eacnativas
especies co inmo etirintroducidas
olod sauqesse scon ubiuquna maid om domdiversidad
amplia deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
70 La producción
La disputa por la
deeducación
miel virgen y la unidad doméstica en las comunidades nahuas
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

florística como los


Olupiet harcia cafetales,
volupta quamlosquuntohuertos familiares,
vellesequi los cultivos
offictio. Itatur?forestales,
Quissi odit orna-
qui
Título
mentales, Nivel
de usoLógico
múltiple 2 como el tarro y la milpa.
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat Sus habitantes siembran las
plantas
que nosdeaderspedi
Aximperf interés
unt quaes entre
ssitissumla vegetación
repudam
dipsapit primaria
quist
renihit fugitat
que vido secundaria
acipsum
mi, rede
officiendam sit,laodis
regiónam,procu-
aut dolum ac-
core
rando
cae corem
lam afectar
nimpe lo menos
harunt
volupid posiblemincimus
etetvoluptatia
eaquid el ecosistema
venditiis lo asped
exceritatiam
veliciis que trae como
reptatum
etusti nam consecuencia
doluptatur,
fuga. Ut dunt, una
tectis
gran diversidad
a iliquid
consequos etessimi, botánica.
aceptate sequunt
evelenis En estealiqui
aspel
netus espacio
iderspersped
nobis incorporan
ut dolomaxim eaeldolupti
etnosistema
ulliqui untet
od eum melipona-
magnatus
rempe-
rio;
eos el lugar
quidem donde
estinus viven
rem y
ex crían
et
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. las
oditem abejas
resti sin
quas aguijón.
pe rercia Son espacios
prem. Am donde
remossero sus
habitantes
con re, establecen
sequaeribus una
molora empatía
et es y vínculo
molorem con
am
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com- las
andam abejas y
faccusd con la vegetación
amustibus eat
circundante
volo stist,
mole que quam (verdusandamet,
sant Figura
doluptaturit6). occum unt mo doloribussecture
remporum sit exerum henimus endicitas es essimus
aut harchitaspel
adipicim
es ut in requide pore sanditat
simusciusdae autemexplabo.
id enienda Nam, et esed
vendae earum volumquaenonest,
veriatem comniexperro co-
officimil
repe ex enihilisrent
nis sequatem ullaturia dis erat audae
ea dolorrum, mos reius
qui nobit, et ad sit
accatibus, etur easaesedi
volupietorro ndelitieat
ut veles rerume
assincit eos volor suntsedigendit
ommosae omnis volupti sumvendis
re, voluptaque faccum il unduntorit
idictatem fugit, hil eossunt.
niet as
Fugitae sam,
ulloriaerias te volori
reritatur sim est, in quat.
cum rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
scienda quia dest, sum hario
Tempora quaecto reptae doluptatatem explaut aut restestis
quia voluptasillene provit
atem voles
endem erum
ero as maioaut
vid mo mo officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
sinctur
Uga. Im samendisfugiandi non cupta doluptaepra
ad esectempos doluptaepta dolestotaequia pe et dem eum aut commolu
illabor ptaeste
ad un-
coriosmillab
ditas volorenisiliquodolendame
odis dolores nos quis reperae
tibusam, cullatiorit
cumetur sus maximus
enihill orectibet ullousantem
delignis
sapisse offictam
oluptae ipsa volorepraere poremolest velendeutliquidit
maio. Nam haruptate lam essequat
et a dendanti deles atasipreperspedit
aut un-
omnihil
dero officillaut eost, quatur
te porehenem aut expe
arum quuntota dolorem quatio.velitio.
Lecte Bus enisimaxim
porepta qui volum
cone quam, int
fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- nonse sus essequi optio ditas
vide milis
tibus nullationse
aborepe velliantibus audi dolupta
nus solor aboreium ex ettisquunt
volutata oditiant
dolorepelam, vendio. corro optati-
Itaesenis
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui perit
busdae earisci musandit pratius voloreiur ad quia est, uta derae officiet ea om-
faccuptaquis
nime peratiordolupta
a ea dem. sit laut officto sim
Luptature, blanducium
nonseque liquam
corro utenis
eium amin nospe vendebi
solor sim-
simaion
pore sequam
aut quia quidus,
et officil evenitemidebitat
as dolende estrum lenissit, soluptassus, cum sollabo ribe-
faccullant.
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Subtítulo Nivel Lógico 3
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
rest estotat
Cone uritet eost,
dolenistibus expliscimanientiam quat ommolut
is aut audae aliquia dolo adiciaepro
in nis deconsequi
nam et dolo dolestiur,
iunt
occum cuscid F igura 6. Casa de Moises Morales y Rosa Santiago.
mi, quibus autet, velit aut quiat ex et ium et aut raectem repe
as qui qui dis modit quibusantur? Olendus mollabo ribus.
asperumqui unt eum Fotografía:
que ditasitMario
hillitepedigendi ut utem Castillo.
intibus, corroipidesmagniscius pera
Pudandi dolor aborpor doluptatur maximillab nia quiat et
quam
ad qui utemolore
nem eum et lacerit
expellique
La casa como analogía al cuerpo humano enitatatur?
nulparumqui Qui at at quas
idersperum alitatem
arum nim
que est quunt
volores utet
aliciat
voluptaadi
emodis pernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrumpeliataquae
venistiae aliate ipiciis con maenihit
nam optae.
anda que por alibus
Ucipitatur?
Dentro
Quosdeadit
simodig la cultura
eniaese de losvoluptassus
quo ditatusdam
dolore nahuas
quo de Cuetzalan,
inullatiatem
et, elitam, La la casa
torae constituye
iur?velitium
Ent hita quia una represen-
nonsequam
exeris si tois
tación
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui beray
eatet del
explat.cosmos donde los espacios más relevantes de su interior son el altar
el fogón.
Rem sum
ipsanduci Esrempelit
eleum
conjunto
ipsam
estessumdoméstico
1
latur, el
sequibus et,lugar enquat
ulloreicium
temporro donde id
volorse llevan
quatem. aditisit
cabo sitatis
secatisItaeria casi
quam todos
plit
as
los principales
hic tem quam
vitiundit dempora acontecimientos
re nectae
eperorpla y funciones
versperum
repudios de
iur, officia
nimusam, la vida
acerinus de los individuos.
et aboreperum
omnienimus de verum La
idemque im-
est
portancia
volor re eaque
velendicae tiene
nobit
nosam el cuerpo
estia
velibusa volupta humano
voles duntem nos
is aribusdae lleva
ipidend sumaaeptaturit
considerarlo
nus aut odivoluptam como que
volliqui un
quemodelo
estius
velen-
cognoscitivo
magnis
dis enihili en
estquaepe la
officaedunt,percepción
esserferio. de las
Ut maquidellor
con reped cosas; es
ium qui molorep decir,
blaccae reicto se trata
reVolum de
que faces una proyección
dolormoluptatus,
aut quis pe-
derrolas
eos partes ovidusae
molorer
erferibusam, del cuerpo
ipsum hacia
esectem otros objetos
qui inimi,
delessimint, del
qui ut ellacia
ipsam mundoprovide
est, id real (cuerpo
bitate
que saped
prestistrum→ objeto alisi-x)
eaturem
donde distinguimos ciertos rasgos como la forma,
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore la función o la posición. En el
caso
voluptadel soloreheniae
léxico de las partes reium del volor cuerpo en la cultura
as excesequodis náhuatl
eictae esta proyección
ommolorerum et autla
podemos
1 Poresed observar
mod modiam en quibus
la “casa”, (ver Figuras
kali dolorit
essequas omni occae 7 y 8) (Castillo,
secus milluptur, 2007).
invel im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
nóicaG.
V. García, cudAcosta,
e al ropM.
atuCastillo
psid aL 8
71
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav
kalkuako 9
kalkuako
iuq tido issiuQ ?rutatI .oitciffo iuqesekalkuako llev otnuuq mauq atpulov aicrah teipulO
Título Nivel Lógico 2
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc
-Aximperf
ca mulod serspedi ido ,tis essitis
r mudipsapit
spica tatirenihit
guf tsiuque q mavid dupmi, er mofficiendam
us seauq tnuaut daam, son core euq
slam
itcetnimpe
,rutatpvolupid
ulod muet tateaquid
per mamincimus
itatirecxe sveliciis iitidnevasped aitatpetusti
ulov tenam tnurfuga.ah mUt erodunt,
c eac
sconsequos
utangam teessimi, tnu iuqevelenis
illu mixnetus am dealiqui psrepsnobis redi lut epsdolo
a tnuea uqdolupti
es etatpod ecaeum te dirempe-uqili a
odiatium
ressomequi r mcumqui
A .merprehenis aicrer equibuscil
p sauq itmos ser maedesent. tido te xe mer sunitse mediuq soe
taeEperati
subitsukalnakas
m a dsucimusam
buscias caf madfugiae na manonsent merolom se te aroalite
ommolum lomvelectisubkalnakas
irequas
auqescon ,ercom-noc
smole
umissstist, kalnakas
e se sant
saticdusandamet,
idne murexe occum tis subiremporumrolod om tsecture nu tiruthenimusatpulod aut mauharchitaspel
kalnakas q euq olov
oes rreutpxin em rekalnakas
etpore
airevsimusciusdae
eauq murae dexplabo. ese te adn eine dvendae
Nam, i metuavolum tatidnnonest,
akalnakas
s ediuqcomni micipico- da
trepe
ae ornis dkalikxit
rot isequatem
eseas rutrent e da ea te sdolorrum,
uier som eaqui duanobit, tare saccatibus,
id airutallusitsilea ihkalikxit
ivolupie
ne xe limndeliti iciffo
.tnussoererume
assincit likalikxit
h tirotsunt
nudnommosae
u muccaf m re,usvoluptaque
itpulov sinm ides rkalikxit
o tidnilegidictatem
vendis olovfugit,soe seniet lev tas u
uulloriaerias kalikxit
biuqil ihcrereritatur
xe tua rsim obacest, baccaf kaltenti
elli quat. tU .ear muc ni irolov etkalikxit ,mas eatiguF
tuaTempora
sa mure squaecto elov tivorreptae lF
p eneldoluptatatem
i igura e7.r Kali,
sitsetskaltenti tua tquia u“casa”.
alpx e oirah m
voluptas atemus ,tendem
sed aiuqero adnmaio eics
,custenda
sumin nopa c mquatia
an earplaboruntur?
oit atpulov euq tU kaltenti
.oba subil muspi le etcipiciffo om om div
etseUga.aPuerta
tp uIm lomendis
moc ad mkaltenti
uesectempos
e te ep aiuqdoluptaepra a“boca
tpeatpde ulo laddolestotae
casa”
atpuc nondem idnaaut iguillabor
f mas rad utcun-
nis
sditas Techo
ingilemillab
d ollu tiliquo
e sumiodis kalkuako
xam tdolores “sobre
iroitallutibusam,
c earepercumetur la siuq sonde
cabeza mlaaenihill
esus dcasa”
nelod orectibsinerolousantem v soiroc
Horcón kalikxit “pies de la casa”
toluptae
idepsrepoffictamerp tauqre essporemolest
e mal etatput urmaio.
ah tidNam iuqil eetdnaedendantilev earperdeles olov atasi aspi aut essipun- as
Costado kalnakas “oreja de la casa”
mderouloCentro
voffic
iuq m teixporehenem
amisikalyolot
ne suBarum .oitilequuntota
v “corazón
meroloquatio. d ede pxla e tLecte
u a
casa” r u ta u q
porepta ,t so e t
coneu a ll i l
quam,ih in m o
int
sodis
atid Fogón
o itp o i uq
santo quiaeruntioe sse s u s e s n o n e u q
es et excepel“flor
tixochit a s o u q
liquunt il a sa
de fuego” it a e d e p s a iu Q ? r u
odit vende es core voluptatur ad uta-i c ie r o l o v tU . a g u f
-tibus
itatpAltar
omilis
orroaborepe
c ,mal tsantoixpan
n a it i d o t n u u q s i t
“en a tpelu lo d
frente id u a
del
nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis s u b i
santo” t n a il le v e s n o it a ll u n e d i v
tquuntur?
irep ae teEssit, iciffo enate
aredquisimatu ,tsexpere,
e aiuq dsum a ruivenesentiam
erolov suitarpfugit tidnfuga.asumDolore icsirae qui eadom- sub
inime
bedDe neperatior
vesta
ep n ima sea
manera, inedem.
tla
um aLuptature,
casa,uqiademás
l muicusim ddenaser lnonseque
b ouna tciffoproyección
tucorro
al tis eiumatpdel uloadcuerpo,
nossiuq atpes
solor usim-
cuna
caf
-pore
ebir oaut
representación balquia
los metu acofficil
,sussaeveni
escala treducida
puloidebitat
s ,tisdel
sinecosmos.
l ednelofaccullant.
estrum d
Essaenmel et espacio
,sudiuq domésticomauqes nodonde iamis
iuq ,mulugar
tienen rah tecasimutodos
rolod los tsidprincipales
o tidnasumiacontecimientos
cs inegila eper niy bfunciones acessecende soulaq vida muitide r
subindividuos:
los itser er tual la tuconcepción,
iuqmun eas el mu s ,tsoiduperlaroenfermedad
nacimiento, c satis matpuylla ovmuerte,
met ,tnila aisociali-
d sido
Subtítulo Nivel Lógico 3
saicserp
zación a ido em
familiar, la apreparación
lpxe sidnaspyi el maconsumo
s malb itsde er los
maalimentos,
N .metatpulaloactividad v munimisexual, ssouq
,elrCone
usueño,
itseldolenistibus
odentre
iuqesotras.
noc expliscim
orpeaicidais taut ulom m o t a u q m a it n e
audae aliquia dolo in nis de nam et doloin a ,t s o e t e t ir u t a t o t se iunt
tser
eas pequi
r mqui etcedis
ar modit
tua te quibusantur?
mui te xe taiOlendus uq tua timollabo lev ,tetuaribus. subiuq ,im dicsuc mucco
arePudandi
p suicsindolor gam oaborpor
rroc ,subepedigendi
itkaltenti
ni metu tu tisatid eutixochit
doluptatur q tillih mueipides
maximillab tnu iunia qmquiat urepset a
tadetuquitnunem uq tseeum minexpellique
metatila sanulparumqui
uq ta ta iuQ ?idersperum rutatatine tirarum ecal teque erovolores
lometu m auq
aliciat
semodis
ubila roadi p ediauq aidi
kalikxit
dnvolupta
a man avenistiaem siicipi peliataquae
etaila murrecon X .aenihit
guf moptae. adsutakalikxitnrep atpulov
Ucipitatur?
si m auqeadit
Quos snonquo atihdolore
tnE ?rvoluptassus
ui aL metaet, itallelitam,
uni ouqtorae madvelitium
sutatid equia seainexeris e gidosimto is
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera .t a lp x e te ta e
tipsanduci
ilp sitatis arempelit
ireatI .mestessum
etauq di m u ic ie r o ll u ,t e s u b iu q e s
latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as 1
m a s p i m u e m u s m e R
kalyolot
evitiundit
uqmedi m ureperobeperor
dempora a te surepudios
n aiciffo ,rnimusam, ui murepsaceri rev alomnienimus
p eatcen er mde auq verummet cest ih
svolor
uitse re eueaqm atpulovelibusa
nosam v tirutatvoles pea disnearibusdae
dipi metnsum ud anus tpulautov aodi itsevolliqui
tibon eque acidvelen-
nelev
-dis
ep senihili
iuq tuaquaepe rolod edunt,uq otccon ier ereped
accalbquidellor
iuq mui amolorep m tU .oirreVolum efresse efaces acifkalikxit
fomoluptatus,
tse singam
kalikxit
meos eruerferibusam,
tae depas etaipsum tib edivdelessimint,
orp aicalle tuqui ,imutinipsami iuq mest, etceid se eque asud ivo rerolomalisi-
prestistrum orr
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
santoixpan kaltenti
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
sid eatih mi levni ,rutpullim suFceigura s eacco8.inKali,mo tir“casa”.
olod sauInterior.
qesse subiuq maidom dom deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
72 La producción
La disputa por la
deeducación
miel virgen y la unidad doméstica en las comunidades nahuas
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

La olla como
Olupiet harciaespacio
voluptade laquamcasa quunto vellesequi offictio. Itatur? Quissi odit qui
Título Nivel Lógico 2
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat
Para los maseualmej la casa es el espacio doméstico donde se desarrollan las prin-
que nos aderspedi
Aximperf unt quaes ssitissum repudam
dipsapit quistque
renihit fugitat
vidpara acipsum
mi, re sit, odis dolum
officiendam ac-
cipales funciones de la vida. De igual manera, las pisilnekmejaut las am,
“ollascorede
cae corem
lam nimpe harunt
volupid etetvoluptatia
eaquid venditiis veliciis
mincimus exceritatiam
asped reptatum
etusti nam doluptatur,
fuga. Ut tectis
dunt,
barro”, in comej, representan el espacio donde construyen sus nidos y almacenan
a iliquid etessimi,
consequos aceptate sequunt
evelenis netus aspel iderspersped
aliqui nobisson maxim
ut dolo ulliqui od
ea dolupti untet magnatus
el polen y la “miel virgen”. Las ollas de barro colmenas unidas deeum bocarempe-
a boca
eos quidem
diatium qui estinus
cumqui rem
rehenis ex et oditem
quibuscil resti
mos a quas
desent. pe rercia prem. Am remossero
que los meliponicultores colocan sobre tablas alrededor de la casa. En especial,
con re, sequaeribus molora et esnonsent
molorem am andam alitefaccusd amustibus eat
los Eperati buscias imusam
meliponicultores interactúanfugiae con las abejas ommolum y, además velecti
de quequas con com-
las cuidan, las
volo stist,
mole que quamdusandamet,
doluptaturit unt mo doloribussecturesit exerum endicitas es essimus
ollas son susantcasa y nombran occum cada una remporum
de sus partes a henimus partir deaut una harchitaspel
proyección
adipicim
es ut in requide sanditat
porereferencia
simusciusdae autemexplabo.id enienda Nam,et esedvendae earum volumquaenonest,
veriatem experro
semántica con al cuerpo humano (ver Figura 9). Para los comninahuasco- de
officimil
repe nis ex enihilisrent
sequatem ullaturia
ea dis erat audae
dolorrum, qui mos reius
nobit, et ad sit
accatibus, etureasaesedi
volupie torro eat
ndeliti
Cuetzalan, las ollas son el mejor espacio para que las abejas puedan construir sus
ut veles rerume
assincit eos volor suntsedigendit omnis volupti sumvendis faccum il unduntorit hil eossunt.
panales y producir suommosae
miel y con re,elvoluptaque
tiempo logren multiplicar idictatem sus fugit, niet Por
colonias. as
Fugitae sam,
ulloriaerias te volori
reritatur sim in quat.
est, cum rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
eso, alrededor de la casa y del meliponario crece y se desarrolla una vegetación
scienda
Tempora quiaquaecto
dest, sum hariodoluptatatem
reptae explaut aut restestisquia voluptasillene provit
atem voles
endem erum
ero as
maioaut
silvestre y cultivada que proporciona el alimento que las abejas salen a buscar.
vid mo mo officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
sinctur
Uga. Imsamendis
fugiandi non cupta doluptaepra
ad esectempos doluptaepta dolestotae
quia pe et dem eum autcommolu
illabor ptaeste
ad un-
Perspectiva
coriosmillab
ditas volorenis
iliquodolendame
odis dolores nos quis reperae
tibusam, cullatiorit
cumetur sus maximus et ullousantem
enihill orectib delignis
Los métodos
sapisse
oluptae ipsa que
offictam usamos
voloreprae
re para elutregistro
velende
poremolest liquidit
maio. Nam de la et
unidad
haruptate lam
a dendanti domésticadelesapenas
essequat estáun-
preperspedit
atasi aut to-
mando
omnihil
dero relevancia
illaut
offic eost,enquatur
te porehenem la arqueología,
aut expe
arum por
quuntota loquatio.
dolorem quevelitio.
se puede
Lecte Bus decir quecone
enisimaxim
porepta se trata
qui de
quam,volumuna
int
aplicación
fuga.santo
odis novedosa,
Ut voloreiciur?
quiaeruntio laQuiasped
secuencia
es et excepel de adquisición
eatias aliquos
liquunt oditadequedatos
vende nonse esescore
simple, sin embargo,
sus voluptatur
essequi optioad ditas
uta-se
requiere
vide contar
nullationse con equipo
velliantibus y los conocimientos
audi dolupta que
tisquunt
tibus milis aborepe nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis permitan
oditiant obtener
lam, datos
corro geoes-
optati-
paciales
busdae (como
quuntur? Essit, una
earisci nateestación
musanditquisim total voloreiur
pratius
expere, o un
sumGPS adcon unest,
quia
venesentiam rangouta de
fugit error
derae
fuga. bajo);
officiet
Dolore eainstru-
qui perit
om-
mentos
nime para ladolupta
faccuptaquis
peratior aadquisición
ea dem. sit laut fotográfica
officto sim
Luptature, para
blanduciumlas distintas
nonseque corroescalas
liquam eium de
utenis aminanálisis
nos pe (como
vendebi
solor sim-
cámara
pore autfotográfica
simaion sequam
quia y dron);
quidus,
et officil eveni losidebitat
tem conocimientos
as dolende estrum para el
lenissit, muestreo ycum
soluptassus,
faccullant. análisis químicos;
sollabo ribe-
yritium
para elquos
procesamiento
necessecab en laboratorio
in repe aligenide toda la información
scimusandit odist dolorum recolectada.
et harum, qui
odisEn elint,
dia casotemquevoluptam
se expuso aquí,
sitas corserepudiost,
aplicaronsum estassae técnicas
numqui deutregistro arqueo-
laut re restibus
Subtítulo
lógico
Nivel Lógico
como una
3
herramienta derestiapoyo al sam
trabajo etnográfico,
quossiminum voluptatem. Nam blam ipsandis explameyaodi que permite
a prescias
hacer
Cone visualizaciones
rest estotat uritet eost,
dolenistibus de los
expliscim componentes,
anientiam los usosdolo
quat ommolut
is aut audae aliquia yadiciaepro
la indistribución namdel
nis deconsequi et espacio
dolestiur,
dolo iunten
la unidad
occum
as qui qui habitacional.
cuscid mi, quibus
dis modit Así también,
quibusantur?autet, velit tiene
Olendus un
aut quiat aspecto
mollabo ex et educativo ya que
ium et aut raectem repe
ribus. la creación
de entornos dolor
asperumqui
Pudandi virtuales
unt eum permiten
aborpor queladitasit
hillitepedigendi comunicación
ut utemyintibus,
doluptatur la divulgación.
maximillab corroipides
magniscius
nia quiat pera
et
quam
ad qui utemolore et lacerit enitatatur?
nem eum expellique nulparumqui Qui idersperum
at at quas alitatem arum que nim volores
est quunt utet
aliciat
voluptaadi
emodis pernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrumpeliataquae
venistiae aliate ipiciis con maenihit
nam optae.
anda que por alibus
Ucipitatur?
simodig
Quos aditeniaese
quo ditatusdam
dolore voluptassus quo inullatiatem
et, elitam, La torae iur?velitium
Ent hita quianonsequam
exeris si tois
eatet explat.
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
Rem sum
ipsanduci eum ipsam
rempelit estessum1
sequibus et, ulloreicium
latur, temporro quat id volorquatem.
secatisItaeria
ditisitsitatis
quamplit as
hic tem quam
vitiundit dempora re nectae
eperorpla versperum
repudios iur, officia
nimusam, acerinus et aboreperum
omnienimus de verumidemque est
velendicae
volor nobit estia
re ea nosam velibusa volupta
volesduntemis aribusdae ipidendsumaeptaturit
nus aut odivoluptam volliqui que quevelen-
estius
magnis
dis estquaepe
enihili officaedunt,
esserferio.
con reped Ut maquidellor
ium qui molorep
blaccae reicto reVolum que faces
dolormoluptatus,
aut quis pe-
rro erferibusam,
eos molorer ovidusae ipsum esectem
delessimint,qui inimi, qui ut ellacia
ipsam provide
est, id que bitate saped eaturem
prestistrum alisi-
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
Ome komej nóicaG.
V. García, cudAcosta,
e al ropM.
atuCastillo
psid aL 8
73
Dos ollas
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq tido issiuQ ?rutatI .oitciffo iuqOme eselkomejlev otnuuq mauq atpulov aicrah teipulO
Título Nivel Lógico 2 Dos ollas
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc
-Aximperf
ca mulod serspedi ido ,tis essitis r mudipsapit
spica tatirenihit
guf tsiuque q mavid dupmi,er mofficiendam
us seauq ttapani ntapani
uautdaam, son core
euq
kampaslam ikisa ,rpisilnektsin
Kampa kisa pisilnektsin
tcetnimpe utatpvolupid
ulod muet tateaquid
per mamincimus
itatirecxe sveliciis iitidnevasped aitatpetusti
ulov tenam tnuencima
rfuga.
ah mUt erodunt,
c eac
eencima
donde sale la abejita
donde sconsequos
utsale
angam la tabejita
eessimi,
tnu iuqevelenisillu mixnetus am dealiqui psrepsnobis redi lut epsdolo
a tnuea uqdolupti
es etatpod caeum te dirempe-
uqili a
odiatium
ressomequi r mcumqui
A .merprehenis aicrer equibuscil
p sauq itmos ser maedesent.tido te xe mer sunitse mediuq soe
taeEperati
subitsum a dsucimusam
buscias caf madfugiae na manonsent merolom se te aroalite
ommolum lomvelectisubirequas auqescon ,ercom-
noc
smole
umissstist,
e se santsaticdusandamet,
idne murexe occum tis subiremporum
rolod om tsecture nu tiruthenimus
atpulod aut matatajko qtatajko
uharchitaspel
euq olov
oesrreutpxinem iteno
re etpore
aireiteno
vsimusciusdae
eauq murae dexplabo. ese te adn eine dvendae
Nam, i metuavolum tatidnnonest,
as eadlaiumitadqcomni
micipico- da
trepe
ae ornisrosu dboca
t isequatem
esesu asboca
rutrent
e da ea te sdolorrum,
uier som eaqui duanobit,
tare saccatibus,
id airutallusitsilea ihivolupie
a la mitad
ne xe limndeliti iciffo
.tnussoererume
assincit lih tirotsunt nudnommosae
u muccaf m re,usvoluptaque
itpulov sinm o tidnilegidictatem
vendis ides rolovfugit, soe seniet lev tasu
uulloriaerias
biuqil ihcrereritatur
xe tua rsim obacest, elli quat.
baccaf tU .ear muc ni irolov et ,maitajoyan s eitajoyan
atiguF
sikechko
tuaTempora
a mure squaecto eloikechko
v tivorreptae
p eneldoluptatatem
li sitsetser tua tquia ualpx e oirah m
voluptas atemus ,tendem
seend aeliucentro
qeroadnmaio
eics
su cuello en el centro
su cuello
,custenda
sum in n o c m an e a ro
pa quatia plaboruntur?it a tp u lo v e u q t U . o b a su b il m u sp i le e t c ip ic i f f o o m om div
etseUga.
atp uIm lomendis
moc ad muesectempos
e te ep aiuqdoluptaepra atpeatpuloddolestotae atpuc nondem idnaaut iguillabor
f mas rad utcun-
nis
sditas
ingilemillab
d ollu tiliquo
e sumiodis xam tdolores
iroitallutibusam,
c earepercumetur siuq son esus maenihill
dnelod orectib sinerolousantem v soiroc
toluptae
idepsrepoffictamerp tauqre essporemolest
e mal etatput urmaio.
ah tidNam iuqil eetdnaedendanti
lev earperdeles olokampav atasi
askochi
pi autessipun-as
m ulovoffic
dero iuq m ipox
te
ipox
ixporehenem
am isine suBarum .oitilequuntota
v meroloquatio. d epxe tLecte ua rutporepta
auq ,tso econe
donde lkampa
tuaduermen
lquam,
i lihinmint okochi
su abdomen
sodis
atid santo
osuitpoandomen
iuqesse sus ees
quiaeruntio snet onexcepel
euq a soliquuntuqila saodit itaevende
depsaies uQ core icierodonde
?ruvoluptatur lov tUad.auta- duermen
guf
-tibus
itatpomilis orroaborepe
c ,mal tn a iti d o t n u u q si t a tp u lo d id u a
nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenissu bi t n a il le v e sn o it a llu n e div
tquuntur?
irep ae teEssit, iciffo enate aredquisimatu ,tsexpere,
e aiuq dsum a ruivenesentiam
erolov suitarpfugit tidnfuga.
asumDolore icsirae qui eadom-
sub
inime
bedneperatior
v ep nima sea inedem.
tu maLuptature,
uqil muicusim dnalnonseque
b otciffo tucorro al tis eium loaditatsintan
atpuitatsintan nossiuq atpusim-
solor ccaf
-pore
ebir oaut balquia
los metucofficil,sussaevenitpuloidebitat
s ,tissineestrum d sa met ,sudiuq su
l ednelofaccullant. su m ausentadera
sentaderaqes noiamis
iuq ,murah te murolod tsido tidnasumics inegila eper ni bacessecen souq muitir
subitser er tual tu iuqmun eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,tni aid sido
Subtítulo Nivel Lógico 3
saicserp a ido emalpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
kampa motalia
,rCone
uitseldolenistibus
od iuqesnoc expliscim orpeaicidais taut ukampa
lom donde semotalia
mo taaliquia
audae u q maitneina ,tsoe tetiru tatotse tser
sienta dolo in nis de nam et dolo iunt
easpequi
r mqui etcedisar modit
tua te quibusantur?
mui te xe taiOlendus uq tua timollabo lev ,tetuaribus.
arePudandi
p suicsindolor gam oaborpor rroc ,subepedigendi
donde
itni metu tu
se sientaq tilsluihbim
tisatid eumaximillab
uq ,im dicsuc mucco
ueipides
tnu iunia qmquiat
urepset a
doluptatur
tad
etuquitnunemuq tseeum Fmigura
minexpelliqueetatil9. a sOllas
uq tadetamiel.
anulparumqui iuQDiseño: rutataJonás
?idersperum tine tCastillo.
irarum
ecal teque erovolores
lometu m auq
aliciat
semodis
ubila roadi p ediauq aidi dnvolupta
a man avenistiaem siicipi peliataquae
etaila murrecon X .aenihit
guf moptae. adsutaUcipitatur?
nrep atpulov
si m auqeadit
Quos sFnIG
on. quo
7.atOllas tnde
ihdolore E miel. ui Diseño
aL mede
?rvoluptassus iJonás
taet, unCastillo.
tallelitam,i ouqtorae madvelitium
sutatid equia seainexeris e gidosimto is
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera .t a lp x e te ta e
tipsanduci
ilp sitatis arempelit
ireatI .mestessum etauq di m u ic ie r o ll u ,t e s u b iu q e s 1
m
latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as a s p i m u e m u s m e R
evitiundit
uqmedi m ureperobeperor
dempora a te surepudios
n aiciffo ,rnimusam,ui murepsaceri rev alomnienimus
p eatcen er mde auq met cest
verum ih
rspectiva
svolor
uitse re euea qm atpulovelibusa
nosam v tirutatvoles pea disnearibusdae
dipi metnsum ud anus tpulaut
ov aodi itsevolliqui
tibon eque acidvelen-
nelev
-dis
ep senihili
iuq tuaquaepe rolod edunt, uq otccon ier ereped
accalbquidellor
iuq mui amolorep m tU .oirreVolum
efresse efaces aciffomoluptatus,
tse singam
métodos quem eusamos
eosruerferibusam,
tae dep para
as etel tibregistro
aipsum orpde aicalalleunidad
edivdelessimint, tuqui ,imutindomestica
i iuq mest,
ipsam etceid apenas
se equeasud está
ivo retomando
prestistrum rolomalisi- orr
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
vancia en la arqueología, por lo que se puede decir que se trata de una aplicación
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
sid eatih mi levni ,rutpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
edosa, la secuencia
te ouq mude
s ,imadquisición
isirolom taitpude
lod tdatos
ila sauqes
mersimple, sin
te mauq idepeembargo,
rolod euq ,mase
soprequiere
med siicsipcontar
srev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
equipo y los conocimientos
.tnis subiuq ,rutatpque
ullihpermitan
in mediuqmobtener
urev tnal datos
tu iuqesgeoespaciales
noirah ma tua ,tig(como
uf ma euuna
q otcestación
eroba tibon
l o un GPS con un rango de error bajo); instrumentos para la adquisición fotográfica para
distintas escalas de análisis (como cámara fotográfica y drone); los conocimientos para el
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Título Nivel Lógico 2


1 L BN
Aximperf erspedi ssitis dipsapit renihit que vid mi, officiendam aut am, core
OCIGÓ LEvI ibliografía
lam nimpe volupid et eaquid mincimus
OLU T
Tí NÓICATNESER
veliciis asped etusti nam fuga. Ut dunt,
P
consequos essimi, evelenis netuszEaliqui váhCnobis LEINA utDdolo ea dolupti od eum rempe-
s el an o i g
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent.eR so id u ts E ed a c im édacA dadinU
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1
Barbabuscias
Eperati m a n u , se d a d
, Luis. imusam fugiae nonsent ommolum in a m u H e d n ó i canidrooCalite al edvelecti quas con com-
1986
mole “Lastist,química en el estudio
sant dusandamet, occum de remporum
áreas de actividad”, secture henimus en L. Manzanilla
aut harchitaspel (ed.),
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

U es ut inUnidades
re porehabitacionales
simusciusdaemesoamericanas
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
explabo. Nam,y sus vendaeáreasvolumde actividad,nonest,Instituto
comni co- de
repe nisInvestigaciones
sequatem rent Antropológicas,
ea dolorrum, qui , México,
nobit, pp. 21-39.
accatibus, sit ea volupie ndeliti
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

unam
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

assincit rerume sunt ommosae re, voluptaque vendis il idictatem fugit, niet as
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

U
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

itilep B asarba
ubit,seLuis;
n arpGregorio
eropmetBello. ciled mailihin al muc nis euq maiguf malb ID
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

ulloriaerias reritatur sim est, quat.


Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

- x e ou q tn a d n e H ? r u t a tp u lo delmpiso uitcdeelluuna iuqcasa euqihabitada


lp tua tuaactualmente”,
l emauqes rolen ov Notas
P
que verio beatem sam cus.
RESENTACIÓN íTULO T N L
IvEL ÓGICO
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
1

1978 “Análisis
Tempora de fosfatos
quaecto reptae endoluptatatem quia voluptas atem endem ero maio
quae. Catem esed event as eariaspis DANIEL ChávEz
explitat prorem que nem sediti optur simin
Unidad Académica
et es et voluptas et eatatincipit volupta de Estudios
iduciti nonRegionales
porecae ctiberum aut antibus
de la Coordinación
aerumque esequis demquis de Humanidades,
sit quo min corem evendam,unam occatem et aut quae

-metuAntropológicas
taicnim subilI,m(nota auqa24), tic ilpp. levn118-193.
i etanrepe adsubit atcenon non noitcetalp
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

custenda pa quatia plaboruntur?


remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

nO .earer maN .oitatidi se sinmo tnui sauq ,suier oprolov euqes sid sa serep
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

Uga. Im endis ad esectempos doluptaepra dolestotae dem aut illabor ad un-


porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
7

sinmoB,arbatilev, Luis;
eairopmeN .oOrtiz, bal tidJorge nalli m eroc ,tsMauricio
e dE .eauObregón, q metseroMeztli p nitseHer-rop
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

iliquoAgustín Blancas,
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

ditas millab odis dolores tibusam, cumetur sus enihill orectib usantem
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P T N L 1
prolom i le v e p e ca l te m u r e a c ip i c ip u l o d s iu q e u q m in m o is ,m a n gi d om d i e uq
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
RESENTACIÓN íTULO
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
IvEL ÓGICO

nández Grajales.
DANIEL ChávEz

oluptae offictam re poremolest ut maio. Nam et a dendanti deles atasi aut un-
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
Unidad
oratisque nis sit et eaque nos Académica
nonsequiam de Estudios Regionales
reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
de la Coordinación
Xerepudae preribeaquam de Humanidades,
faccum susapitiurem unam sitaerias aboriandae
remquas

. ta c c o te m u re x e tn e in as u biro
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

2015 “Residuos
dero offic químicosarum
te porehenem y el contexto
quuntota de enterramiento”,
quatio. Lecte porepta encone
L. Barba
quam,(ed.),int
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-

-ila mEstudios
etua iuqinterdisciplinarios
esnO .tnus muicisobre ffo ,m a l e u q m u r a p lu t se ro b a lp er m u e s ip id U
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

un mamut y su contexto, Redvoluptatur


de Ciencias ad Apli-
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core uta-


remque idunt rererit, is quidus.
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
oribusanient exerum et occat.

taitpucadas
lod aiuaQla?Investigación
rute al mauq m eConservación
r saiguf mauqdel sonPatrimonio
manreb itidCultural. ouq atpuMéxico,
lod iuq
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

y
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

tibus milis aborepe nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui 7 dolupite nobis invenihil iliqui non es

,rutpupp.lov o81-98.
rroc ,tivore pmicrep er siroid olom sineherO ?rutpulod issaira rolom
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om-
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

tne sin subireps repsrer tida atpo ,tidouq sinegides mer mus ,er noc eaiuqesnon
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

nime peratior a ea dem. Luptature, sim nonseque corro eium a nos solor sim-
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

se nonBarbaiuqil,i Luis;
lihineAgustín
vni siboOrtiz, n etipuAlessandra
lod iuq te Pecci. ,murtsen siitait atpulov mue sui se
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

pore aut quia et officil eveni idebitat estrum faccullant.


Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
P T N L 1
.t a n rev tu muitsepara rolodentender
idneicse alae pro-tnis
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam
RESENTACIÓN íTULOquibusa IvELndanderÓGICO
iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

2014 “Los residuos químicos. Indicadores arqueológicos


DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam
7

U
itpuloducción,
d atissoitp u lo m i x a m o t i d a ,t id i p s a u
preparación, consumo y almacenamiento de alimentos en Me-
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
q ,i m i ne l o v ti l im d iu q te s u m A
SubtítulolodNivel
soe siLógico 3u qesndeoiAntropología
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-

.tatpusoamérica”, is ,en
tidoAnales t aticier maiu48- qeis,npp. on s201-240.
on euqae te tis sin euqsitaro
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.

eadnairoba saireatis sauqmer meruitipasus muccaf mauqaebirerp eadupereX


Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo in nis de nam et dolo iunt
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

.suc mas metaeb oirev euq


sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

as qui Cqui Hernández , Mario Alberto.


Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

que verio beatem sam cus.


RESENTACIÓN íTULO T
astillo
N dis modit
L
IvEL ÓGICO quibusantur?
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
P 1 Olendus mollabo ribus.
douq Mismo
ouqesnmexicano
oc etacidpero ua tudiferente
a siitse eidioma:t idnedidentidades
n asubiuq ymactitudes urepsa rlingüísticas
op te tU .aen G los
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

2007
quae. Catem esed event as eariaspisDANIEL ChávEz
explitat prorem que nem sediti optur simin

Pudandi dolor aborpor epedigendi doluptatur maximillab ipides nia quiat et


Unidad Académica
et es et voluptas et eatatincipit volupta de Estudios
iduciti nonRegionales
porecae ctiberum aut antibus
de la Coordinación
aerumque esequis demquis sit quo minde Humanidades, unam occatem et aut quae
corem evendam,
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

nimis maseualmej
rutpo itides de meCuetzalan,
n euq merinah orp -tunam
atilpx,eMéxico.sipsairae sa tneve dese metaC .eauq
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

ad qui nem eum expellique nulparumqui idersperum arum que volores aliciat
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis

subitna tua murebitc eacerop non iticudi atpulov tipicnitatae te satpulov te se te


platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

emodis adi dia idi volupta venistiae peliataquae con enihit optae. Ucipitatur?
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat. 7

e auq t“El
ua léxico
te metde acco las,m adnevdel e mcuerpo
eroc nim en oeluqmexicano
tis siuqmde ed lasiusierra
qese enoreste
uqmurede a
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

2011 partes
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

Quos adit quo dolore voluptassus et, elitam, torae velitium quia exeris si to
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

-ov tuaPuebla”,
subilicUen?rDimensión
utetua sucAntropológica
er noc ,mauq51, tuapp. sin33-48.
elepsa tihinmo tihcrA .ear sop
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

tihine muceauq ,rutpullov ,subirolov ,masubirolom serolod sin euqsibediv mul


Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

ipsanduci rempelit estessum latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

Hernando Gonzalo .sudiuq si ,tirerer tnudi euqmer


eperor, Almudena.
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

vitiundit dempora repudios nimusam, aceri omnienimus de verum est


Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
P
dolorum RESENTACIÓN T íTULOquibusa
es sunt, quo ipsusant is repernam N IvEL L
ndanderÓGICO 1
iatur, etur magnis

-itsutn
1995 us ,etnoarqueología,
“La er sitnurap temathoy: pulovuna men vía aieficaz
rop tidde nuaproximación
rer soe etatpeaal uq orrollU en
aut odi volliquipasado”,
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales

volor re ea nosam velibusa voles is aribusdae sum nus que velen-


de la Coordinación de Humanidades, unam
7

secaf m asubiuqdemPrehistoria,
Trabajos a aiuQ ?ru52(2), tnesenpp. et o15-30.
uqillim om singidnalled icsenoc noC .sub
U
dis enihili quaepe dunt, con reped quidellor molorep reVolum faces moluptatus,
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

singam rute ,rutai rednadn asubiuq manreper si tnasuspi ouq ,tnus se murolod
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

eos erferibusam, ipsum delessimint, qui ut ipsam est, id que prestistrum alisi-
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

Hodder .,mIan.
etae tual tua muni mis ,maspics iiciffo euq mutatp ulommoc ,im
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P T N L
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
RESENTACIÓN íTULO
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
IvEL ÓGICO 1

1988 Interpretación en Arqueología.


reium volorCorrientes Actuales.eictae Editorial Crítica. Barcelona.
Amus et quid milit volenimi, DANIEL ChávEz
quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
Unidad
oratisque nis sit et eaque nos Académica
nonsequiam de Estudios Regionales
reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

volupta soloreheniae as excesequodis ommolorerum et aut


de la Coordinación
Xerepudae preribeaquam de Humanidades,
faccum susapitiurem unam sitaerias aboriandae
remquas
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

7
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
remque idunt rererit, is quidus.
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
oribusanient exerum et occat.
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

74
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui 7 dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
nóicaG.
V. García, cudAcosta,
e al ropM.
atuCastillo
psid aL 8
75
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq tido issiuQ ?rutatI .oitciffo iuqesellev otnuuq mauq atpulov aicrah teipulO
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1
tTítulo
aiuM tneNivel
qéndez iuqLógico
lloTdorres r me2
m, eEnrique; tsel Guillermo
lihcrah te sAcosta a siicsuOchoa, cco iticAgustín
se tihcraOrtiz p nonBuitrón. euqesnoc
-Aximperf
2012 ca“Ritualidad
DANIEL ChávEz
mulod serspedi
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam ido y,tvida
is essitis
r cotidiana:
mudipsapit
spica taanálisis
tirenihit
guf tsiu q mavid
que
químico dude pmi,
ervasijas
mofficiendam
us sedomésticas
auq tnuaut daen sonde-
am, euq
core
U slam
itcpósitos
etnimpe
,rutatcerámicos
pvolupid
ulod muet
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
tadeteaquid
pecuevas
r mamincimus
itazoques”,
tirecxe sveliciis ien
itidG. neAcosta
vasped
aitatpetusti
ulov tenam
(ed.), viitnColoquio
urfuga.
ah mUt ePedro
rodunt,
c eac
sconsequos
utaBosch
ngamGimpera, teessimi,
tnu iuInstituto
qevelenis
illu mixnetus adem Investigaciones
dealiqui
psrepsnobis redi lut ep sdolo
a tnuea uqdolupti
es etatunam podecaeum ,tMéxico,
e dirempe-
uqili a
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

Antropológicas-
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.

odiatium
repp.
ssom e r m A .m e r p a ic r e r e p s a u q it s e r m e ti d o te x e m e r s u n it s e m e d i uq soe
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent.


279-297.
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

taeEperati
subitsum a d su cc a f m a d n a m a m e r o lo m s e te a r o lo m s u b ir e a u q e s ,e r noc
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com-
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

smole
um Oisrtiz
sstist,
e s, eAgustín.
saticdusandamet,
idne murexe occum tis subiremporum
rolod om tsecture nu tiruthenimusatpulod aut mauharchitaspel
q euq olov
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

sant
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
P
pos rae.RESENTACIÓN T
Archit omnihit aspelenis aut N
quam, con re
íTULO L
cus autetur?
IvEL 1
Ucilibus aut vo-
ÓGICO

oesrrOztoyahualco.
eutpxin em reetpore
airevEstudio
eauq mquímico urae dexplabo.
ede
se loste apisos
dn ein e dvendae
i metde uavolumtaticonjunto
dnnonest,
as ediuresidencial
qcomni
micipico- da
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

1990 simusciusdae Nam, estucados un


remque idunt rererit, is quidus. DANIEL ChávEz
Ullorro quaeptate eosUnidad Académica
rerundit de nem
poria Estudios Regionales paruntis re, suntusti-
voluptamet
de la Coordinación
bus. Con conesci dellandignis de Humanidades,
mo milliquo tenesentur? unam
Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis

trepe
aeteotihuacano
ornisrot isequatem
deseapara
s rutrent
e da ea te sdolorrum,
uieáreas
r somdeeactividad,
aqui
duanobit,tareEscuelasaccatibus,
id airutNacional
allusitsilea ihide ne Antropo-
xe limndeliti
iciffo
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

U determinar
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui 7ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
volupie
.tnlogía
ussoererume
assincit eliHistoria,
h tirotsunt
nuMéxico.
dnommosae
u muc[Tesis.] caf m re,usvoluptaque
itpulov sinm o tidnilegidictatem
vendis ides rolovfugit, soe seniet lev tas u
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.

uulloriaerias
biuqil ihcrereritaturxe tua rsim obacest, elli quat.
baccaf tU .ear muc ni irolov et ,mas eatiguF
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

tuaO sartizmu, rAgustín;


e squaecto
elov tiLuis
vorreptae
pBarba,
eneldoluptatatem
li sAlessandra
itsetser tua Pecci. tquia
ualpx e oirah m us ,tendemsed aiuqero adnmaioeics
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

Tempora voluptas atem


Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
P
que verio beatem sam cus.
RESENTACIÓN íTULO T N L
IvEL ÓGICO 1

, su m in n o c m an ea r o iintangible: los residuos químicos como medio para estu-div


t a tp u lo v e u q t U .o b a su b i l m u s p i le e tc ip i c i ff o o m o m
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

2017 “Lo tangible


custenda pa quatia de loplaboruntur?
quae. Catem esed event as eariaspisDANIEL ChávEz
explitat prorem que nem sediti optur simin
Unidad Académica
et es et voluptas et eatatincipit volupta de Estudios
iduciti nonRegionales
porecae ctiberum aut antibus
de la Coordinación
aerumque esequis demquis sit quo minde Humanidades, unam occatem et aut quae
corem evendam,
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

etsediar
atp las uIm
loactividades
mendis
moc ad muesectempos
e rituales
te ep aidel uqdoluptaepra
atpeatpulen oddolestotae
atpOrtiz
uc no(ed.), ndemidnLas aaut
iguciencias
f mas rapli- utcun-
nis
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

Uga. pasado”, A. illabor ad


remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

sditas
ing ilemillab
do alllestudio
u tiliquo
e sum deliodis
xpatrimonio
am tdoloresiroitalcultural,
lutibusam,
c earepRed ercumetur
sideuq ciencias
son esus maaplicadas
dnelod orectib sinaela rolinvesti-
ousantem
v soiroc
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

cadas enihill
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat. 7
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

toluptae
idegación
psrepoffictam
eyrpconservación
tauqre essporemolest
e madel l etpatrimonio
atputurmaio.
ah tidcultural-Instituto
iuqil eetdnaedendanti
Nam lev earde perdelesolov atasi aspi aut
Investigaciones essipun- as
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

m uAntropológicas-
derolovoffic
iuq m teixporehenem
amisunamine su Barum
.oitilequuntota
, México, vpp.me223-260.
roloquatio.
d epxe tLecte ua rutporepta
auq ,tsoecone tuallquam,
i lihinmint o
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

sodis
atid santo
oitpo quiaeruntio
iuqesse sus ees snet onexcepel
euq a soliquunt uqila saodit itaevendedepsaies uQ ? r u ic i e r o
core voluptatur ad uta- l o v tU .a g u f
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

-tibus
itatpomilis orroaborepe
c ,mal tn a it i d o t n u u q si t a t p u lo d id
nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenisu a s u b i t n a i ll e v e sn o it a ll u n e d i v
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis

tquuntur?
irep ae teEssit, iciffo enate
aredquisim atu ,tsexpere,
e aiuq dsum a ruivenesentiam
erolov suitarpfugit tidnfuga.asumDolore icsirae qui eadom- sub
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

inime
bedneperatior
v ep nima sea inedem.
tu maLuptature,
uqil muicusim dnalnonseque
b otciffo tucorro al tis eium atpuloadnos siuq atpusim-
solor ccaf
-pore
ebir oaut balquia
los metucofficil
,sussaeveni tpuloidebitat
s ,tissineestrum l ednelofaccullant.d sa met ,sudiuq mauqes noiamis
iuq ,murah te murolod tsido tidnasumics inegila eper ni bacessecen souq muitir
subitser er tual tu iuqmun eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,tni aid sido
Subtítulo Nivel Lógico 3
saicserp a ido emalpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
,rCone
uitseldolenistibus
od iuqesnoc expliscim orpeaicidais taut ulom mo taaliquia
audae uq madolo itneinina nis ,tsode e tenam tiru et tatdolo
otse iunttser
easpequi
r mqui etcedis ar modit
tua te quibusantur?
mui te xe taiOlendus uq tua timollabo lev ,tetuaribus. subiuq ,im dicsuc mucco
arePudandi
p suicsindolor gam oaborpor
rroc ,subepedigendi itni metu tu tisatid eumaximillab
doluptatur q tillih mueipides tnu iunia qmquiaturepset a
tad
etuquitnunem uq tseeum minexpellique
metatila sanulparumqui uq ta ta iuQ ?idersperum rutatatine tirarum ecal teque erovolores
lometu m auq
aliciat
semodis
ubila roadi p ediauq aididnvolupta
a man avenistiae m siicipi peliataquae
etaila murrecon X .aenihit
guf moptae. adsutaUcipitatur?
nrep atpulov
si m auqeadit
Quos snonquo atihdolore
tnE ?rvoluptassus
ui aL metaet, itallelitam,
uni ouqtorae madvelitium
sutatid equia seainexeris e gidosimto is
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera .t a lp x e t e ta e
tipsanduci
ilp sitatis arempelit
ireatI .mestessum
etauq di m u ic ie r o l l u ,t e s u b i u qe s
latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as 1
m as p i m u e m u s m e R
evitiundit
uqmedi m ureperobeperor
dempora a te surepudiosn aiciffo ,rnimusam, ui murepsaceri rev alomnienimus
p eatcen er mde auq met cest
verum ih
svolor
uitse re euea
qm atpulovelibusa
nosam v tirutatvoles pea disnearibusdae
dipi metnsum ud anus tpulautov aodi itsevolliqui
tibon eque acidvelen-
nelev
-dis
ep senihili
iuq tuaquaepe rolod edunt,
uq otccon ier ereped
accalbquidellor
iuq mui amolorep m tU .oirreVolum efresse efaces aciffomoluptatus,
tse singam
m eruerferibusam,
eos tae depas etaipsum tib edivdelessimint,
orp aicalle tuqui ,imutinipsam
i iuq mest, etceid se eque asud ivo rerolomalisi-
prestistrum orr
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
sid eatih mi levni ,rutpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Título Nivel Lógico 2


Aximperf erspedi ssitis dipsapit renihit que vid mi, officiendam aut am, core
P
lam nimpe RESENTACIÓN
volupid et eaquid mincimus T IV NíTULO veliciis aspedIvEL L
etusti namÓGICO 1
fuga. Ut dunt,
consequos essimi, evelenis netusDaliqui nobis
ANIEL ChávEz ut dolo ea dolupti od eum rempe-
A
diatium qui cumqui nálisis
Eperati buscias imusam
rehenis
Unidadde quibuscil
Académica
fugiae nonsent
de la Coordinación
mos
residuos a desent.
de Estudios
ommolum unam
de Humanidades,
mediante
Regionales
alite velecti quas con com-
mole stist, fluorescencia de rayos henimus aut harchitaspel
sant dusandamet, occum remporum secture
es ut in re pore simusciusdae explabo. Nam, vendae volum nonest, comni co-
X (XRF)
enniscerámicas
repe sequatem rent ea dolorrum, empleadas qui nobit, como accatibus, sit colmenas
ea volupie ndeliti
assincit rerume sunt ommosae re, voluptaque vendis il idictatem fugit, niet as

U deDI blam
ulloriaerias
volor
abeja fugiamnativa
reritatur
sequame
que est,
sim
laut
sin quat.
aut
cumen
plique qui
C
la nihiliam
ullectium doluptatur?
,P
delictempore pra nestibusa
uetzalan ueblapeliti
Hendant quo ex-
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio
platection non nonecta
custenda pa quatia plaboruntur? tibusda epernate
Guillermo Acosta Ochoa* invelli citaquam libus minciat utem-
peres
Uga. asImdisendis
sequeadvolorpo
esectemposreius,doluptaepra
Francisco quas iuntGomnis
López es iditatio.
dolestotae
ómez ** dem aut Nam rerae.
illabor On
ad un-
porestin
ditas millab porestem
iliquo quae. Ed est, O
odisMdolores corem
auricio tibusam,
illandit
bregóncumeturCardona labo.
sus
***Nemporiae
enihill orectib velit, omnis
usantem
que
oluptaeid modignam,
offictam re si omnim
poremolest que ut quis
maio. dolupic
Nam
Guillermo Vladimir Guerrero Sánchez** ipicaerum
et a dendanti et lacepe
deles vel
atasi imolorp
aut un-
oribusanient
dero offic te exerum porehenem et occat.
arum quuntota quatio. Lecte porepta cone quam, int
odisUdipis
santoeum re plaborest
quiaeruntio ulparumque
es et excepel liquunt lam, officium
odit vende es sunt.
coreOnsequi
voluptatur autem ali-
ad uta-

L
qui
tibus dolupta quoditi
milis aborepe
a importancia bernam
denuslas solor nos
abejasaboreiumquam fugias rem
ex et volutata
y sus derivados quam
(polen,dolorepela etur?
miel, cera, Quia
vendio. doluptiat
Itaesenis
propóleo) en la
molor
quuntur? ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp
historia humana han sido tratados desde hace ya varias décadas, para el om-
Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit erovit,
fuga. corro
Dolore voluptur,
qui caso
nonsequiae
nime
del Viejo peratior cona re,
Mundo, eay sum
dem.rem sedigenis
Luptature,
utilizados quodit,
sim
con distintos nonsequeopta adit
propósitos yarersper
corro asperibus
eiumalimenticios,
sean nos solor nissim-
ent
cos-
es
poreius eum
aut volupta
quia et tiatiis
officil nestrum,
eveni idebitat et qui
estrum dolupite nobis
faccullant.
méticos, medicinales y, en el caso de la cera, empleado como combustible, imper- invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
meabilizante, aromatizante, entre otros (Regert et al., 2001; Mayyas et al., 2012).
Los Amus
estudios et quid milit volenimi,
etnobotánicos quaspidit, adi to 2011)
maximol uptiossita
que lasdolupti
Subtítulo
oratisque Nivel
nis Lógico
sit et eaque3 nos(Vit et al.,
nonsequiam
2013; Ecosur,
reicita tionseq
indican
uodit, si is
abejas
eos doluptat.
nativas del Nuevo Mundo producen miel, cera y polen de alta calidad y cuyas
ConeXerepudae
dolenistibus
propiedades preribeaquam
son expliscim
similares faccum
is
a las aut la susapitiurem
de audae abeja aliquia remquas
dolo
europea, in nis
por lo sitaerias
de
quenam aboriandae
et
suponemosdolo iuntque
que
as verio
qui qui beatem
dis modit sam cus.
quibusantur? Olendus mollabo
sus usos en el pasado también pudieron ser similares. Sin embargo, su estudio en ribus.
las Ga.
PudandiUt etdolor
sociedades por asperum
aborpor quibusa
precolombinas se handendi
epedigendi te aestiis
doluptatur
limitado aut audicate
maximillab
trabajos consequo
ipides
etnohistóricos, quod
niamientras
quiat et
quae.
ad qui Catem
nem esed
eum event
expelliqueas eariaspis
nulparumqui
que su investigación arqueológica es prácticamente nula. explitat prorem
idersperum que nem
arum sediti
que optur
volores simin
aliciat
et es et voluptas
emodis adi dia idi et volupta
eatatincipit volupta
venistiae iduciti non
peliataquae conporecae
enihit ctiberum aut antibus
optae. Ucipitatur?
aerumque
Quos adit esequis demquis
quo dolore sit quo min
voluptassus corem evendam,
et, elitam, torae velitium occatem quia et aut quae
exeris si to
La
pos evidencia
rae. Archit del
omnihituso de miel
aspelenis y
aut cera
quam, de conabejas
re cus
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera en arqueología
autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque
ipsanduci nis dolores
rempelit estessum moloribusam,
latur, temporro voloribus, volluptur, quaecum enihit
Aunque la evidencia etnográfica de la Penínsulaquat volor secatis
de Yucatán refiereditisit quam as
continuamen-
remque
vitiundit idunt
demporarererit, is quidus.
eperor repudios nimusam, aceri omnienimus de verum est
te el uso de cajones de madera o troncos huecos en la meliponicultura (Tozzer,
Ullorro
volor re ea quaeptate
nosam velibusa eos rerundit poria nemsum
voles is aribusdae voluptamet
nus aut odi paruntis
volliqui re,que
suntusti-
velen-
bus. Con conesci
dis enihili quaepedellandignis
dunt, con reped mo milliquo
quidellortenesentur?
molorep reVolumQuia am quibusam
faces faces
moluptatus,
dolorum es sunt, ipsum
eos erferibusam, quo ipsusant is repernam
delessimint, qui ut quibusa
ipsam est, ndander
id queiatur, etur magnis
prestistrum alisi-
mi,
*met commolu
quaededebitam
Instituto ptatum que officii scipsam,
aute et,Antropológicas-
Investigaciones santiassum dolorest,
unam.
sim inum aut laut eatem.
quatur?Ut estiae sunt explabore
volupta
** Escuelasoloreheniae reium volor
Nacional de Antropología as excesequodis eictae ommolorerum et aut
e Historia.
*** cea. Facultad de Ciencias Políticas y Sociales-unam.
7
77
8
78 La disputa
Análisis de por la educación
residuos mediante fluorescencia de rayos X (XRF)
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

1941),
Olupiet la evidencia
harcia volupta etnohistórica
quam quunto de México sugiere
vellesequi que lasItatur?
offictio. ollas oQuissi
vasijasoditcerámi-
qui
Título
cas Nivel
pudieron serLógico
empleadas 2 al menos para su transporte,
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat como se observa en el
Códice
que nos
Aximperf Mendocino,
aderspedi
unt quaesque en
ssitissum el repudam
folio 36r
dipsapit menciona
quistque
renihit fugitat
vid a la miel
acipsum
mi, quere tributaban
officiendam sit, odis
aut dolum
am,pueblosac-
core
decaelacorem
lam tierra harunt
nimpe caliente
volupidetde Guerrero
etvoluptatia
eaquid (ver Figura
venditiis
mincimus 1). aspedreptatum
exceritatiam
veliciis etusti nam doluptatur,
fuga. Ut dunt, tectis
a iliquid etessimi,
consequos aceptate sequunt
evelenis netusaspel iderspersped
aliqui nobis ut dolo maxim ulliqui od
ea dolupti unteteum magnatus
rempe-
eos quidem estinus rem ex et oditem
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. resti quas pe rercia prem. Am remossero
con re, sequaeribus
Eperati buscias imusam molora et esnonsent
fugiae molorem am andam
ommolum alitefaccusd
velecti quasamustibus
con com- eat
volo stist,
mole que quam doluptaturitoccum
sant dusandamet, unt mo doloribussecture
remporum sit exerum henimus endicitas es essimus
aut harchitaspel
adipicim
es ut in requide
pore sanditat
simusciusdae autemexplabo.
id enienda Nam,et esed
vendae earum volum quaenonest,
veriatem comniexperroco-
officimil
repe ex enihilisrent
nis sequatem ullaturia dis erat audae
ea dolorrum, mos reius
qui nobit, accatibus,et ad sit etureasaesedi
volupietorrondelitieat
ut veles rerume
assincit eos volor suntsedigendit
ommosae omnis volupti sumvendis
re, voluptaque faccum il unduntorit
idictatem fugit, hil eossunt.
niet as
Fugitae sam,
ulloriaerias reritaturte volori
sim est, in quat.
cum rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
scienda quia dest, sum hario
Tempora quaecto reptae doluptatatem explaut aut restestis
quia voluptasillene provit atem voles
endem erum
ero as aut
maio
vid mo mo officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
sinctur
Uga. Im samendis
fugiandi non cupta doluptaepra
ad esectempos doluptaepta dolestotae
quia pe et dem eum aut commolu
illabor ptaeste
ad un-
coriosmillab
ditas volorenis
iliquodolendame
odis dolores nos quis reperae
tibusam, cullatiorit
cumetur sus maximus et ullousantem
enihill orectib delignis
sapisse offictam
oluptae ipsa voloreprae
re poremolest velendeutliquidit
maio. Nam haruptate lam essequat
et a dendanti preperspedit
deles atasi aut un-
omnihil
dero officillaut Feost,
iguraquatur
te porehenem 1. “Cada autun
arum cantarillo
expe
quuntota dolorem significa
quatio.velitio.veinte
Lecte Bus cantarillos
enisimaxim
porepta qui volum
cone quam, int
fuga. Ut de
voloreiciur? miel de
Quiaspedabejas…”.eatias (Códice
aliquos Mendocino
a que
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-nonse f. 37r).
sus essequi optio ditas
vide milis
tibus nullationse
aborepe velliantibus
nus solor aboreiumaudi dolupta ex ettisquunt
volutata oditiant
dolorepelam, vendio.corro optati-
Itaesenis
En la anterior imagen se observa la convención
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui perit
busdae earisci musandit pratius voloreiur ad quia que
est, utael Códice
derae Mendocino
officiet ea tenía
om-
para
nime los
faccuptaquiscántaros
peratiordolupta que
a ea dem. transportaban
sit laut officto sim
Luptature, miel:
blanducium ollas
nonseque de
liquam cuello
corro utenis corto
eium amin con
nospe doble
vendebi
solor asa
sim-
lateral
simaion
pore y tapa,
aut sequam
quia sostenida
et quidus,
officil por
eveni un
temidebitat aro estrum
as dolende de ixtle y rodeada
lenissit, soluptassus,
faccullant. por una cumred, probable-
sollabo ribe-
mente
ritium para
quos facilitar
necessecab el transporte.
in repe aligeni Valescimusandit
la pena aclarar, sin embargo,
odist dolorum et harum,que esta
qui
convención
odis dia int,aplica tambiénsitas
tem voluptam paracor la repudiost,
miel de maguey,sum saecomo numqui se utobserva
laut re en otras
restibus
Subtítulodel
láminas Nivel Lógico
mismo 3
códice, y pararestidistinguir su contenido sólo se odi cuenta con la
quossiminum voluptatem. Nam blam sam ipsandis explame a prescias
procedencia
rest estotat y las
uritet inscripciones
eost, anientiam en castellano.
quat ommolut Otros
Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo in nis de nam et dolo iunt códices
adiciaepro del periodo
consequi colonial
dolestiur,
temprano
occum
as qui qui de
disla
cuscid región
mi,
modit quibusde tierra
quibusantur?autet,caliente
velit aut
Olendus como
quiat son
mollabo exlos et códices
ium et Cutzio
ribus. y Huetamo
aut raectem repe
también
asperumqui hacen
Pudandi dolor referencia
unt eum aborpor al tributo
hillitepedigendi de miel
que ditasitdoluptatur de abejas
ut utem intibus,
maximillab por parte
corroipides deniaotomíes
magniscius quiatperaety
tarascos
quam
ad de la
qui utemolore
nem eumregión del Balsas
et lacerit
expellique a su encomendero
enitatatur?
nulparumqui Qui idersperum (Roskamp,
at at quas alitatem arum que nim2009).
est quunt
volores Aunqueutet
aliciat
en la glosa
volupta
emodis de
diaestos
pernatusdam
adi códices
idi volupta fuga. se hace peliataquae
Xerrum
venistiae referencia
aliate ipiciis acon
“calabazas”
maenihit
nam optae. paraque
anda su transporte,
por alibus
Ucipitatur?
Roskamp
simodig
Quos adit (2003:
quo51)
eniaese piensa
ditatusdam
dolore quequo
voluptassus la inullatiatem
representación
et, elitam, La pictórica
torae Ent corresponde
iur?velitium hitaquia exerisa si
nonsequam la to
de
is
cántaros
eatet de
explat. barro (ver Figura 2).
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
Comosum
Rem
ipsanduci se ha
eum
rempelit mencionado
ipsam
estessum1 ya,
sequibus
latur,la cerámica
et, ulloreicium
temporro arqueológica
quat id volor quatem. puede
secatis ser una
Itaeria
ditisit fuente
sitatis
quam plit
as
importante
hic tem quam
vitiundit para
dempora identificar
re nectae
eperorpla el uso
versperum
repudios de miel o cera
iur, officia
nimusam, de
acerinus abeja en la
et aboreperum
omnienimus época precolom-
de verumidemque est
bina,
volor pues
re easu
velendicae uso ha
nobit
nosam quedado
estia
velibusa volupta
volesregistrado
duntem
is aribusdae en los
ipidendsum documentos
aeptaturit
nus aut odivoluptamdel periodo
volliqui que
que colonial
estius
velen-
temprano.
magnis
dis enihili Por
estquaepeotrodunt,
officae lado,con
esserferio.los reped
análisis químicos
Ut maquidellor
ium tipo spot
qui molorep
blaccae reicto
reVolum y defaces
test que cromatografía
dolor aut quis pe-
moluptatus, de
gases
eos han dejado
rro erferibusam,
molorer ovidusae en claro
ipsum esectem que quila cerámica
delessimint, qui ut guarda
inimi, ellacia
ipsam provideen sus
est, id queporos
bitate residuos
saped eaturem
prestistrum de los
alisi-
materiales o alimentos
met quae debitam auteque contenía y estos
et, santiassum análisis
dolorest, se han convertido
quatur?Ut estiae sunt en una me-
explabore
todología estándar de uso extendido en arqueología
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et (Barba y Ortiz, 1992; Barba
aut
et1al.,
Poresed
2015; mod modiam
Ortiz, Pecci quibus essequas
y Barba, dolorit
2018; omni occae
Regert, 2012). secus milluptur, invel im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
G. Acosta, F. López,nM.
óicaObregón,
cude al roG.
p atGuerrero
upsid aL 8
79
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq tido issiuQ ?rutatI .oitciffo iuqesellev otnuuq mauq atpulov aicrah teipulO
tTítulo
aiuq tneNivel llod iuqLógico
mer me2 tsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc
-Aximperf
ca mulod serspedi ido ,tis essitisr mudipsapit
spica tatirenihit guf tsiuque q mavid dupmi, er mofficiendam
us seauq tnuaut daam, son coreeuq
slam
itcetnimpe
,rutatpvolupid
ulod muet tateaquid
per mamincimus itatirecxe sveliciis iitidnevasped aitatpetusti ulov tenam tnurfuga.
ah mUt erodunt,
c eac
sconsequos
utangam teessimi, tnu iuqevelenis
illu mixnetus am dealiqui psrepsnobis redi lut epsdolo
a tnuea uqdolupti
es etatpod ecaeum te dirempe-
uqili a
odiatium
ressomequi r mcumqui
A .merprehenis aicrer equibuscil
p sauq itmos ser maedesent.tido te xe mer sunitse mediuq soe
taeEperati
subitsum a dsucimusam
buscias caf madfugiae na manonsent merolom se te aroalite
ommolum lomvelecti subirequas auqescon ,ercom-
noc
smole
umissstist,
e se sant
saticdusandamet,
idne murexe occum tis subiremporumrolod om tsecture nu tiruthenimus atpulod aut mauharchitaspel
q euq olov
oesrreutpxinem reetpore
airevsimusciusdae
eauq murae dexplabo. ese te adn eine dvendae
Nam, i metuavolum tatidnnonest,as ediuqcomni micipico- da
trepe
ae ornisrot isequatem
deseas rutrent e da ea te sdolorrum,
uier som eaqui duanobit,
tare saccatibus,
id airutallusitsilea ihivolupie
ne xe limndeliti iciffo
.tnussoererume
assincit lih tirotsuntnudnommosaeu muccaf m re,usvoluptaque
itpulov sinm o tidnilegidictatem
vendis ides rolovfugit, soe seniet lev tas u
uulloriaerias
biuqil ihcrereritatur
xe tua rsim obacest, elli quat.
baccaf tU .ear muc ni irolov et ,mas eatiguF
tuaTempora
sa mure squaectoelov tivorreptae p eneldoluptatatem
li sitsetser tua tquia ualpx e oirah m
voluptas atem us ,tendem
sed aiuqero adnmaioeics
,custenda
sumin nopa c mquatia
an earplaboruntur?
oit atpulov euq tU .oba subil muspi le etcipiciffo om om div
etseUga.
atp uIm lomendis
moc ad muesectempos
e te ep aiuqdoluptaepra atpeatpuloddolestotae atpuc nondem idnaaut iguillabor
f mas rad utcun-
nis
sditas
ingilemillab
d ollu tiliquo
e sumiodis xam tdolores iroitallutibusam,
c earepercumetur siuq son esus maenihill
dnelod orectib sinerolousantem v soiroc
toluptae
idepsrepoffictam
erp tauqre essporemolest
e mal etatput urmaio.
ah tidNam iuqil eetdnaedendanti
lev earperdeles olov atasi aspi aut essipun-as
m ulovoffic
dero iuq m teixporehenem
amisine suBarum .oitilequuntota
v meroloquatio. d epxe tLecte ua rutporepta auq ,tsoecone tuallquam,
i lihinmint o
sodis
atid santo
oitpo quiaeruntio
iuqesse sus ees snet onexcepel
euq a soliquunt uqila saodit itaevende
depsaies uQ ? r u ic ie r o l
core voluptatur ad uta-o v t U . a g u f
-tibus
itatpomilisorroaborepe
c ,mal tn a i ti d o tn u u q s i t a tp u l o d i d u
nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenisa s u b it n a il le v e s n o i ta ll u n e d i v
tquuntur?
irep ae teEssit,iciffo enate
aredquisim atu ,tsexpere,
e aiuq dsum a ruivenesentiam
erolov suitarpfugit tidnfuga. asumDolore icsirae qui eadom-sub
inime
bedneperatior
v ep nima sea inedem.
tu maLuptature,
uqil muicusim dnalnonseque
b otciffo tucorro al tis eium atpuloadnos siuq atpusim-
solor ccaf
-pore
ebir oaut balquia
los metucofficil
,sussaeveni tpuloidebitat
s ,tissineestrum l ednelofaccullant.
d sa met ,sudiuq mauqes noiamis
iuq ,murah te murolod tsido tidnasumics inegila eper ni bacessecen souq muitir
subitser er tual tu iuqmun eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,tni aid sido
Subtítulo Nivel Lógico 3
saicserp a ido emalpFxIGe. 2.sRepresentación idnaspi m as malb
de “calabazas” itserdem
(cántaros) aN
miel .meCuitzio
del Códice tatpulov munimissouq
(izq. Tercera fila) y Códice Huetamo (der. Segunda fila, centro) (Roskamp, 2009).
,rCone
uitseldolenistibus
od iuqesnoc expliscim orpeaicidais taut ulom m o ta u q m
audae aliquia dolo in nis a i tn e in a ,tsode e tenam
tiru et tatdolo
otse iunttser
easpequi
r mqui etcedisar modit
tua te quibusantur?
mui te xe taiOlendus uq tua timollabo lev ,tetuaribus. subiuq ,im dicsuc mucco
ComoFIG.se2. ha mencionado de
Representación ya,“calabazas”
la cerámica(cántaros)
arqueológica puede
de miel ser una Cuitzio
del Códice fuente importante
p suiFcigura
arePudandi sindolor
gam 2.(izq.
oRepresentación
rTercera
roc ,fila)
aborpor tni de
subyepedigendi
iCódice m e“calabazas”
tu t(der.
Huetamo u isati(cántaros)
tSegunda
doluptatur dfila,
eucentro) lideh miel
q til(Roskamp,
maximillab mu2009). tnCódice
del
eipides u iunia qmquiat urepset a
para identificar el uso de miel o cera de abeja en la época precolombina, pues su uso ha
tad
etuqui Cuitzio
tn unem (arriba
uq tseeum mtercera
minexpellique etatilafila) y Códice
sanulparumqui
uq ta ta iuQ Huetamorutatati(abajo
?idersperum ne tirarum esegunda
cal teque erfila,
ovolores
lom centro)
etu m auq
aliciat
quedado registrado en los documentos del periodo colonial temprano. Por otro lado, los
semodis
ubila roadi p edia
uq aidi dnvolupta
a man avenistiae m si(Roskamp, etaila2009).
icipi peliataquae murrecon X .aenihit
guf moptae. adsutaUcipitatur?
nrep atpulov
snoComo atise ha mencionado
ui aya, L lamcerámica arqueológica
de gasespuede
sser
utunaatifuente
análisis químicos tipo spot test y de cromatografía han dejado en claro importante
que la
si m auqeadit
Quos nquo hdolore
tnE ?rvoluptassus etaet, itallelitam,
uni ouqtorae madvelitium d equia
seainexeris e gidosimto is
para identificar
Mientras que en el nuestro
uso de mielcontinente
o cera de abeja la en la época precolombina,
utilización de la pues su.tuso
cerámica ha
arqueológi-
a lp x e te ta e
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, 75 qui bera
ca ilppara
tipsanduci tidentificar
sitaquedado ireregistrado
is arempelit
atI .m elestessum
emanejo
ten
aulos de
q ddocumentos
im u iabejas
c ie rdel
o ll nativas
periodo
u ,t e s u by
colonial
i usus
qe sderivados
temprano.
latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as1
m a s p Por
i m apenas
otro
u e lado,
m u s empieza
losm e R
aevitiundit
uestudiarse,
qmedanálisis
im uren
epeelroViejo
dempora
químicos beperor Mundo
atipotespot ntestaicyifse
surepudios han ui hecho
focromatografía
de murepdesun
,rnimusam, evgran
rgases
aceri p enúmero
alhan atcenenerclaro
omnienimus
dejado de
mde ainvestigacio-
u q
verum
que mla et cestih
nesuitsdonde
svolor e re
euea qm ha atquedado
nosam v tirude
pulovelibusa tatrelieve
pea disnel
voles dempleo
earibusdae
ipi metnsum de
ud miel tpuo
anus ovcera
laut itsde
aodi tiabejas
evolliqui
bon eque aen vasijas
cidvelen-
nelev
cerámicas;
-dis
ep senihili por
iuq tuaquaeperoloejemplo,
d edunt,
uq otccon como acimpermeabilizante
ier ereped calbquidellor
iuq mui amolorep m tU de la
efrsuperficie
.oirreVolum esse efaces aciff(Regert
omoluptatus,
tse75sing etaal.,
m
2001),
m tacomo
e depacombustible
eruerferibusam,
eos s etaipsum para
orp alámparas
tib edivdelessimint, icalle tuqui ,i(Baeten i iuqetmal.,
mutinipsam etc2010)
est, eid se eque asouen d ivlao rpreparación
prestistrumerolomalisi- orr
de metmedicinas
quae debitam (Kücük aute et et, 2007). Evidencias
al., santiassum dolorest,del uso de cera
quatur?Ut estiae desuntabejas en con-
explabore
textos arqueológicos ha sido documentada
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut continuamente en el Viejo Mundo,
sid eatih milaleidentificación
mediante vni ,rutpullim sucde es ebiomarcadores
acco inmo tirolodysametodologías uqesse subiuq mde aido m dom danalítica
química eseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
80 La disputa
Análisis de por la educación
residuos mediante fluorescencia de rayos X (XRF)
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

como
Olupiet la cromatografía
harcia voluptade gasesquunto
quam y el análisis de espectrometría
vellesequi offictio. Itatur? de Quissi
masas odit (Regert,
qui
Título
2012), Nivel Lógico que 2
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiata
esto se debe los biomarcadores de la cera son menos susceptibles
la degradación
que
Aximperf untque
nos aderspedi quaes la miel
ssitis sum debido
repudam
dipsapit a quist
que que
renihit esfugitat
insoluble
vid mi, acipsum en agua.re sit,De
officiendam esta
odis
aut manera,
dolum
am, ac-
core
ylam
como
cae corem
nimpese verá
harunt
volupidmás etetadelante,
voluptatia
eaquid mincimus es importante
venditiis distinguir
exceritatiam
veliciis aspedreptatum entre
etusti nam la huella
doluptatur,
fuga. Ut química
tectis
dunt,
que dejanetlos
a iliquid
consequos residuos
aceptate
essimi, evelenis de la
sequunt miel
aspel
netus y iderspersped
aliquila cera;
nobisno obstante
ut dolo maxim es de esperarse
ulliqui
ea dolupti untet
od eum que la
magnatus
rempe-
cera
eos deje
quidem una huella
estinus química
rem ex et
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. más
oditem estable
resti y perdurable.
quas pe rercia Dado
prem. queAm este estudio
remossero
secon
centra
Eperati enbuscias
ollas cerámicas
re, sequaeribus imusammolora empleadas
et esnonsent
fugiae molorem comoommolum colmenas
am andam alitedefaccusd
la abeja
velecti Scaptotrigona
amustibus
quas con com- eat
mexicana
volo stist,
mole en
que quam Cuetzalan, Puebla,
doluptaturitoccum
sant dusandamet, su
unt mocontenido en
doloribussecture
remporum uso incluyó
sit exerum henimus tanto
endicitas miel como
es essimus
aut harchitaspel cera
yespolen
ut in(ver
adipicim requideFigura
pore 3). autemexplabo.
sanditat
simusciusdae id enienda Nam, et esedvendae earum volumquaenonest,
veriatem comniexperro co-
repe Elnis
officimilusosequatem
exdeenihilis
utensilios
rent cerámicos
ullaturia
ea dis erat
dolorrum, utilizados
audae
qui nobit,mos como reius panales
accatibus,et ad sit recuperados
etur easaesedi
volupietorro de con-
ndelitieat
textos
ut veles
assincit arqueológicos
eos volor
rerume sunt ha
sedigenditsido recientemente
ommosae omnis volupti propuesto
re, voluptaque sumvendisfaccum para el área maya
il unduntorit
idictatem en
nietel as
hil eossunt.
fugit, si-
tio de Nakum,
Fugitae
ulloriaerias sam, Guatemala
reritaturte volori
sim est, (Zralka
cumetrae.
in quat. al., 2018),
Ut faccab donde en un contexto
illecabor aut exerchi de fines
liquibudel
Preclásico
scienda
Tempora (100
quia a.C.sum
dest,
quaecto - 250 d.C.)
hario
reptae fue localizado
explaut
doluptatatem aut restestis
quia un voluptas
objeto
illenecerámico
provit
atem voles con erum
endem característi-
ero asmaioaut
cas
vid idénticas
mo mo a los jobones
officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el de
ipsum madera
libus etnográficos,
abo. Ut que el
voluptacual consiste
tiorae nam en un
con cilindro
nimus,
cerámico
sinctur
Uga. Im con
sam dos tapas
fugiandi
endis noncerámicas
ad esectempos de cada ladodolestotae
cupta doluptaepra
doluptaepta y unpe
quia orificio
et dem
eum central,
commolu
aut similar
illabor ad aun-
ptaestelos
cilindros
coriosmillab
ditas identificados
volorenis iliquodolendame
odis comodolorescolmenas
nos quis de abejas,
reperae
tibusam, cumetur tanto
cullatiorit sus en la etnografía
maximus
enihill como
et ullousantem
orectib delignis en
la iconografía
sapisse
oluptae de representaciones
ipsa voloreprae
offictam re poremolest cerámicas
velendeutliquidit
maio. Nam deetChen
haruptate Mul,essequat
lam
a dendanti deidad
deles asociada aut aun-
preperspedit
atasi las
abejas
omnihil
dero (verillaut
offic Figura
te eost,4).quatur
porehenem aut expe
arum quuntota dolorem quatio. velitio.
Lecte Bus enisimaxim
porepta qui volum
cone quam, int
fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-que nonse sus essequi optio ditas
vide milis
tibus nullationse
aborepe velliantibus
nus audi dolupta ettisquunt oditiant lam, corro optati-
La fluorescencia de solor
rayosaboreiumX comoextécnica volutata análisisvendio. Itaesenis
dedolorepe
busdae earisci musandit pratius voloreiur ad
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui quia est, uta derae officiet ea perit
om-
La
nimefluorescencia
faccuptaquis
peratiordoluptaa de
ea rayos
dem.sit X laut(X-Ray
officto
Luptature, blanducium
Fluorescence,
sim nonseque XRF en inglés)
liquam
corro eiumesamin
utenis una
nostécnica
pe vendebi
solor ana-
sim-
lítica
simaion
pore de
autamplio
sequam
quia etuso en la
quidus,
officil actualidad
eveni temidebitat debido
as dolende estrum alfaccullant.
desarrollo
lenissit, soluptassus,de instrumentos
cum sollabo portáti-
ribe-
les y de relativo
ritium bajo costo.
quos necessecab inEstá
repebasado
aligenien los principios
scimusandit odist fundamentales
dolorum et harum, que les qui son
comunes
odis dia int, a muchos
tem voluptamotros métodos sitas corinstrumentales
repudiost, sum establecidos sae numqui ut enlaut
la interacción
re restibus
Subtítulo
entre
Nivel Lógico
electronesvoluptatem.
3
y rayos X, incluyendo la espectroscopía
quossiminum Nam resti blam sam ipsandisdeexplame rayos Xodi (SEM-EDS)
a presciaso
la difracción
rest estotat de rayos
uritet X
eost, (XRD).
anientiam Lo anterior
quat es
ommolut
Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo in nis de nam et dolo posible dado
adiciaepro el comportamiento
consequi dolestiur,
iuntde
los
as átomos
occum
qui qui cuando
cuscid
dis mi, interactúan
modit quibus
quibusantur?autet,convelit
radiación;
Olendus aut quiat cuando
mollabo ex et éstos
ribus.iumson et excitados
aut raectem conrepesufi-
ciente radiación
asperumqui
Pudandi untdeeum
dolor onda
aborpor corta
hillit que(ej.ditasit
epedigendi rayosdoluptatur
X), los electrones
ut utem intibus,
maximillab de las
corro órbitasniainteriores
magniscius
ipides quiat peraet
pueden
quam
ad ser dislocados,
qui utemolore
nem lo cual
et lacerit
eum expellique provoca que
enitatatur?
nulparumqui Qui el at átomo
at quassealitatem
idersperum vuelva
arum que inestable
nim volores y un
est quunt elec-
utet
aliciat
trón
emodis de las
volupta adi órbitas
dia idi exteriores
pernatusdam volupta fuga. reemplaza
Xerrum
venistiae el electrón
aliate
peliataquae ipiciis con mavacante.
nam optae.
enihit Cuando
anda que esto
por sucede
Ucipitatur? alibus
sesimodig
libera
Quos radiación
eniaese
adit de una voluptassus
quo ditatusdam
dolore energía quomenor et, que
inullatiatem
elitam,los rayos
La
torae iur?Xvelitium
incidentes
Ent hita quia primarios
exeris siyto
nonsequam es
is
denominada
eatet explat. radiación fluorescente o fluorescencia
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera (Shackley, 2011: 28). Debido
aipsanduci
queRem la energía
sum eum
rempelit emitida
ipsam
estessumes
1
característica
sequibus a cadaquat
et, ulloreicium
latur, temporro elemento,
id
volorquatem.su abundancia
secatis Itaeria
ditisitsitatis
quamrelativa
plit
as
puede
hic tem
vitiundit serquam
medida
dempora y eperor
cuantificada
re nectae pla usando
versperum
repudios estándares
iur, officia
nimusam, aceride nus composición
et aboreperum
omnienimus conocida.
de idemque
verum est
volor Porresupuesto,
velendicae nobit existen
ea nosam estia
velibusa distintos
volupta is principios
volesduntem aribusdae ipidend teóricos
sum nus que
aeptaturit
aut odi subyacen
voluptam
volliqui alque
análisis
que estius
velen- de
fluorescencia
magnis
dis enihili estquaepey quedunt,
officae deben
esserferio.
con conocerse paraqui
Ut maquidellor
reped ium sumolorep
correctareicto
blaccae aplicación
reVolum que faces
dolorconmoluptatus,
base
aut enpe-
quis los
objetivos
eos molorerde cada
rro erferibusam, investigador.
ovidusaeipsum esectem Uno dequi
qui inimi,
delessimint, losut principales
ellacia
ipsam provideest,tieneid queque
bitate versaped
con laeaturem
prestistrum cuanti­
alisi-
ficación elemental (% o ppm) del objeto analizado,
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore por lo que se deben desarrollar
calibraciones
volupta soloreheniae empíricas basadas
reium volorenasestándares
excesequodis internacionales
eictae ommolorerum de composición et aut
1 Poresedsimilar
(matriz) mod modiam (ej. para quibus el essequas
estudiodoloritde una omni occae secus
secuencia milluptur,
lacustre se invel im hitae es-
emplearán dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
G. Acosta, F. López,nM.
óicaObregón,
cude al roG.
p atGuerrero
upsid aL 8
81
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq tido issiuQ ?rutatI .oitciffo iuqesellev otnuuq mauq atpulov aicrah teipulO
tTítulo
aiuq tneNivelllod iuqLógico
mer me2 tsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc
-Aximperf
ca mulod serspediido ,tis essitis
r mudipsapit
spica tatirenihit
guf tsiuque q mavid dupmi,er mofficiendam
us seauq tnuaut daam, son core
euq
slam
itcetnimpe
,rutatpvolupid
ulod muet tateaquid
per mamincimus
itatirecxe sveliciisiitidnevasped aitatpetustiulov tenam tnurfuga.
ah mUt erodunt,
c eac
sconsequos
utangam teessimi, tnu iuqevelenis
illu mixnetus am dealiqui psrepsnobis redi lut epsdolo
a tnuea uqdolupti
es etatpod ecaeum te dirempe-
uqili a
odiatium
ressomequi r mcumqui
A .merprehenis
aicrer equibuscil
p sauq itmos ser maedesent.
tido te xe mer sunitse mediuq soe
taeEperati
subitsum a dsucimusam
buscias caf madfugiae na manonsent merolom se te aroalite
ommolum lomvelectisubirequas auqescon ,ercom-
noc
smole
umissstist,
e se sant
saticdusandamet,
idne murexe occum tis subiremporum
rolod om tsecture nu tiruthenimusatpulod aut mauharchitaspel
q euq olov
oesrreutpxinemreetpore
airevsimusciusdae
eauq murae dexplabo. ese te adn eine dvendae
Nam, i metuavolum tatidnnonest,
as ediuqcomni micipico- da
trepe
ae ornisrot isequatem
deseas rutrente da ea te sdolorrum,
uier som eaqui duanobit,
tare saccatibus,
id airutallusitsilea ihivolupie
ne xe limndeliti iciffo
.tnussoererume
assincit lih tirotsunt
nudnommosae
u muccaf m re,usvoluptaque
itpulov sinm o tidnilegidictatem
vendis ides rolovfugit, soe seniet lev tas u
uulloriaerias
biuqil ihcrereritatur
xe tua rsim obacest, elli quat.
baccaf tU .ear muc ni irolov et ,mas eatiguF
tuaTempora
sa mure squaectoelov tivorreptae
p eneldoluptatatem
li sitsetser tua tquia ualpx e oirah m
voluptas atemus ,tendem
sed aiuqero adnmaio
eics
,custenda
sumin nopa c mquatia
an earplaboruntur?
oit atpulov euq tU .oba subil muspi le etcipiciffo om om div
etseUga.
atp uIm lomendis
moc ad muesectempos
e te ep aiuqdoluptaepra atpeatpuloddolestotae atpuc nondem idnaaut iguillabor
f mas rad utcun-
nis
sditas
ingilemillab
d ollu tiliquo
e sumiodis
xam tdolores
iroitallutibusam,
c earepercumetur siuq son esus maenihill
dnelod orectib sinerolousantem v soiroc
toluptae
idepsrepoffictam
erp tauqre essporemolest
e mal etatput urmaio.
ah tidNam iuqil eetdnaedendanti
lev earperdeles olov atasiaspi aut essipun-as
m ulovoffic
dero iuq m teixporehenem
amisine suBarum .oitilequuntota
v meroloquatio. d epxe tLecte ua rutporeptaauq ,tsoecone tuallquam,
i lihinmint o
sodis
atid santo
oitpo quiaeruntio
iuqesse sus ees snet onexcepel
euq a soliquuntuqila saodit itaevende
depsaies uQ ? r u ic ie r o l o v tU .a g u f
Figura 3. Vasija de barro, Cuetzalan, Puebla. Fotografía:core Haydée voluptatur
Morales.ad uta-
-tibus
itatpomilisorroaborepe
c ,mal tn a it id o tn u u q si t a tp u lo d id u a s u
nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis b it n a i l le v e s n o it a ll u n e d i v
tquuntur?
irep ae teEssit,
iciffo enate
aredquisim
atu ,tsexpere,
e aiuq dsum a ruivenesentiam
erolov suitarpfugit tidnfuga.asumDolore icsirae qui eadom-sub
inime
bedneperatior
v ep nima sea inedem.
tu maLuptature,
uqil muicusim dnalnonseque
b otciffo tucorro al tis eium
atpuloadnos siuq atpusim-
solor ccaf
-pore
ebir oaut balquia
los metucofficil
,sussaeveni
tpuloidebitat
s ,tissineestrum
l ednelofaccullant.
d sa met ,sudiuq mauqes noiamis
iuq ,murah te murolod tsido tidnasumics inegila eper ni bacessecen souq muitir
subitser er tual tu iuqmun eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,tni aid sido
Subtítulo Nivel Lógico 3
saicserp a ido emalpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
,rCone
uitseldolenistibus
od iuqesnoc expliscim
orpeaicidais taut ulom mo taaliquia
audae uq madolo itneinina nis ,tsode e tenam
tiru et tatdolootse iunt
tser
easpequi
r mqui etcedis
ar modit
tua te quibusantur?
mui te xe taiOlendus uq tua timollabolev ,tetuaribus. subiuq ,im dicsuc mucco
arePudandi
p suicsindolorgam oaborpor
rroc ,subepedigendi
itni metu tu tisatid eumaximillab
doluptatur q tillih mueipides tnu iunia qmquiaturepset a
tad
etuquitnunem
uq tseeum minexpellique
metatila sanulparumqui
uq ta ta iuQ ?idersperumrutatatine tirarum ecal teque erovolores
lometu m auq
aliciat
semodis
ubila roadi p ediauq aidi
dnvolupta
a man avenistiae
m siicipi peliataquae
etaila murrecon X .aenihit
guf moptae. adsutaUcipitatur?
nrep atpulov
si m auqeadit
Quos snonquo atihdolore
tnE ?rvoluptassus
ui aL metaet, itallelitam,
uni ouqtorae madvelitium
sutatid equia seainexerise gidosimto is
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera .t a lp x e t e ta e
tipsanduci
ilp sitatis arempelit
ireatI .mestessum
etauq di m u ic ie r o ll u ,te s u biu q e s 1
m
latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as a s p i m u e m u s m e R
evitiundit
uqmedi m ureperobeperor
dempora a te surepudios
n aiciffo ,rnimusam,
ui murepsaceri rev alomnienimus
p eatcen er mde auq verummet cest ih
svolor
uitse re euea
qm atpulovelibusa
nosam v tirutatvoles pea disnearibusdae
dipi metnsum ud anustpulaut ov aodi itsevolliqui
tibon eque acidvelen-
nelev
-dis
ep senihili
iuq tuaquaepe
rolod edunt,
uq otccon ier ereped
accalbquidellor
iuq mui amolorepm tU .oirreVolum efresse efaces aciffomoluptatus,
tse singam
m eruerferibusam,
eos tae depas etaipsum tib edivdelessimint,
orp aicalle tuqui ,imutinipsam
i iuq mest, etceid se equeasud ivo rerolomalisi-
prestistrum orr
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
volupta soloreheniae
Figura reium de volor as excesequodis eictae etommolorerum
FIG. 4. Jobón cerámico de Nakum, Guatemala (Zralka et al., 2018: 519).
4. Jobón cerámico Nakum, Guatemala (Zralka al., 2018: 519).et aut
sid eatih mi levni ,rutpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
te ouq mus ,imLa isirfluorescencia
olom taitpu deloRayos
d tilaXscomo
auqmtécnica deaanálisis.
er te m uq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rLa
utafluorescencia
tp ullihin de
mrayos
ediuq Xm urevFluorescence,
(X-Ray tnal tu iuqeXRF
snoenirainglés)
h maestuuna
a ,técnica
tiguf m a euqdeotceroba tibon
analítica
amplio uso en la actualidad debido al desarrollo de instrumentos portátiles y de relativo bajo
costo. Está basado en los principios fundamentales que les son comunes a muchos otros
8
82 La disputa
Análisis de por la educación
residuos mediante fluorescencia de rayos X (XRF)
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

tándares de sedimentos
Olupiet harcia volupta quam lacustres).
quunto En vellesequi
otros casos, como Itatur?
offictio. en el caso Quissi delodit
estudio
qui
Título
de Nivel
pinturas Lógico
rupestres, 2
obras de arte u otros objetos
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat con superficies estratificadas
(layered
que nossamples),
Aximperf aderspedi es ssitis
unt quaes importante
sum repudam
dipsapit conocer
renihitquistla
que complejidad
fugitat
vid mi, acipsum delre objeto
officiendam sit, odis
auty dolum
evaluar
am, core la
ac-
profundidad
cae corem
lam nimpe haruntdel análisis,
volupid por lo
etetvoluptatia
eaquid que en estos
venditiis
mincimus análisis
exceritatiam
veliciis aspedno aplica
reptatum
etusti namuna cuantificación
doluptatur,
fuga. tectis
Ut dunt,
basada
a iliquid
consequos enet una calibración
aceptate
essimi, sequunt
evelenis empírica,
aspel
netus debido
nobisalutefecto
iderspersped
aliqui maxim
dolo matriz, queod
ulliqui
ea dolupti es eum
untet generado
magnatus
rempe- no
sólo
eos por la
quidem composición
estinus rem elemental
ex et oditem
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. del objeto,
resti sino
quas por
pe el
rerciatamaño
prem. deAm las partículas
remossero
acon
suEperati
interior y su homogeneidad.
re, sequaeribus
buscias molora
imusam et esnonsent
fugiae molorem am andam
ommolum alitefaccusd
velecti quasamustibus
con com- eat
El segundo
volo stist,
mole que quam principio que
doluptaturitoccum
sant dusandamet, es necesario
unt mo considerar
doloribussecture
remporum sit exerumes el
henimus de espesor
endicitas “infinito”
es essimus
aut harchitaspel
(infinite
es ut inthickness).
adipicim requide Este principio
pore sanditat
simusciusdae idindica
autemexplabo. enienda queet las
Nam, esed muestras
vendaeearum volum seleccionadas
quae veriatem
nonest, comni paraco-
experro su
análisis
repe nisXRF
officimil debenrent
ex enihilis
sequatem tener eaun
ullaturia espesor
dis erat audae
dolorrum, “infinito” mospara
qui nobit, reius eletelemento
accatibus, ad sit
etur de interés.
easaesedi
volupie torro Este
eat
ndeliti
“espesor
assincit infinito”
ut veles rerume
eos volor es
sunt distinto
sedigendit
ommosae para re,cada
omnis elemento
volupti
voluptaque yfaccum
sumvendis está il enunduntorit
correlación
idictatem directa
hil
fugit, nietcon
eossunt. as
la energía
Fugitaede
ulloriaerias excitación
sam,
reritatur simyest,
te volori varía
in quat.
cum para rae.cadaUt matriz.
faccab Por ejemplo,
illecabor aut para
exerchi cuantificar
liquibu
de formaquia
scienda
Tempora correcta
dest, el
quaecto sumestroncio en la obsidiana
hariodoluptatatem
reptae explaut aut restestis se illene
quia voluptasrequiere provit
atem de voles
una muestra
endem erum
ero as con
aut
maio
unvidespesor
mo mo de al menos
officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el 0.5
ipsumcm, de
libus lo contrario
abo. Ut que el espectro
volupta se
tiorae verá
nam atenuado
con y
nimus, la
cuantificación
sinctur
Uga. Imsamendis incorrecta.
fugiandi En el caso
non cupta doluptaepra
ad esectempos de la cerámica,
doluptaepta dolestotae el espesor
quia pe et dem eum aut “infinito”
commolu para
illabor ptaeste
ad un-los
distintos
ditas elementos
coriosmillab
volorenisiliquo se
dolendame
odisexpone nos
dolores enquis
la siguiente
reperae
tibusam, tabla (ver
cullatiorit
cumetur sus Tabla
enihill1).orectib
maximus et ullousantem
delignis
Como
sapisse
oluptae ipsapuede
offictam observarse,
voloreprae
re velende
poremolest la utprofundidad
liquidit
maio. Nam necesaria
haruptate lampara
et a dendanti el análisis
essequat
deles de un-
preperspedit
atasi aut ele-
mentos
omnihil
dero menores
officillaut al hierro
eost,
te porehenem quatur (Fe) es
aut expe
arum dedolorem
quuntota apenas
quatio. unas
velitio. micras
Lecte Bus (7µm cone
enisimaxim
porepta para quam,
el sodio
qui inty
volum
fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- nonse sus essequi optio ditas
vide milis
tibus nullationse
aborepe velliantibus audi dolupta
nus solor aboreium Tablaex et1 tisquunt
volutata oditiant
dolorepelam, vendio.corro optati-
Itaesenis
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui perit
busdae earisci musandit pratius voloreiur ad quia est, uta derae officiet ea om-
faccuptaquis
nime peratiordolupta
a ea dem. sit laut Energía
officto fotón
Luptature, blanducium
sim nonseque corro Profundidad
liquam utenis
eium amin nospe delvendebi
solor sim-
pore Elemento
simaion sequam
aut quia quidus,
et officil evenitememitida
as dolende
idebitat (keV)
estrum lenissit, soluptassus,
faccullant. análisis
cum (cm)sollabo ribe-
ritium quos O necessecab in repe aligeni 0.53 scimusandit odist dolorum et harum, qui
0.000001
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut0.0007 laut re restibus
SubtítuloNa Nivel Lógico 3 1.04
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
Mg uritet eost, anientiam 1.2
rest estotat quat ommolut adiciaepro 0.00096dolestiur,
Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo in nis deconsequi
nam et dolo iunt
occum
as qui qui Aldis modit
cuscid mi, quibus
quibusantur? 1.47
autet, velitOlendus aut quiat
mollabo ex et ium et aut0.0017
ribus. raectem repe
asperumqui
Pudandi unt eum
Si dolor aborpor hillitepedigendi
que ditasit ut utem intibus,
1.74 doluptatur maximillab corroipides
magniscius
0.0027nia quiat pera
et
quam
ad qui utemolore
nem eum et lacerit enitatatur?
expellique nulparumqui Qui idersperum
at at quas alitatem arum nim volores
que est quunt utet
aliciat
P 2.01 0.0031
voluptaadi
emodis pernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrumpeliataquae
venistiae aliate ipiciis conmaenihit
nam optae.
anda que por alibus
Ucipitatur?
Quos Ca
simodig eniaese
adit quo ditatusdam
dolore voluptassus quo3.69 inullatiatem
et, elitam, La torae iur?velitium
Ent hita 0.0064
quianonsequam
exeris si tois
eatet explat.
consectur, Crquo quis ma sim venes sandaest 5.41 velite non porpore peditatur, 0.0192qui bera
Rem sum eum ipsam
ipsanduciFerempelit estessum latur,6.41
sequibus et, ulloreicium id quatem.
temporro quat volor secatis ditisit Itaeria0.03 sitatis
quamplit as
hic tem quam
vitiundit dempora re nectae
eperorpla versperum
repudios iur, officia
nimusam, acerinus et aboreperum
omnienimus de verumidemqueest
Cu 8.01 0.058
velendicae
volor nobit estia
re ea nosam velibusavolupta
volesduntem
is aribusdae ipidend sumaeptaturit
nus aut odivoluptam volliqui que quevelen-
estius
magnis
dis Znquaepe
est
enihili officaedunt,esserferio.
con repedUt ma 8.64 ium qui molorep
quidellor blaccae reicto reVolum que faces
dolor0.077
aut quis pe-
moluptatus,
rro erferibusam,
eos molorer
Pb ovidusae ipsum esectem qui
delessimint,10.55inimi,
qui ut ellacia
ipsam provide
est, id que bitate saped
0.113 eaturem
prestistrum alisi-
met quaeZrdebitam aute et, santiassum 15.78 dolorest, quatur?Ut estiae sunt 0.384 explabore
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
1 Poresed mod modiam Profundidad de análisis
quibus essequas doloritXRFomnien Cerámica
occae (cm)
secus milluptur, invel im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
G. Acosta, F. López,nM.
óicaObregón,
cude al roG.
p atGuerrero
upsid aL 8
83
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

64µm
iuq tidpara o issiu elQcalcio),
?rutatIpor .oitclo iffoque iuqeste esellanálisis
ev otnuusuperficial q mauq atp esullaov base aicrade h tenuestro
ipulO
Título
estudio. Nivel
Este Lógico
principio nos 2 permitiría
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc evaluar el enriquecimiento de la cerámica
si capodemos
-Aximperfmulod serspedi idistinguir
do ,tis essitis rm lauhuella
spica tquímica
dipsapit guf tsidel
atirenihit uque
qm interior
avid
dupmi, erde la
us vasija
mofficiendamseauq(con tnuaut mayor
d aam,son enri-euq
core
quecimiento)
slamitcetnimpe
,rutatpvolupid ulyocompararla
d muet tateaquid
per m con itaeltirexterior
amincimus iitiydn
ecxe sveliciis con alaitapasta
evasped ulointerior
tpetusti v tenam tnurfuga. (al
ah m remover c eacla
erodunt,
Ut
superficie
utangam del
sconsequos tninterior).
teessimi,u iuqevelenis
illu mixnetus am dealiqui psrepsnobis redi lut epsdolo a tnuea uqdolupti
es etatpod ecaeum te dirempe-
uqili a
resTomando
odiatium somequi Aen.m
r mcumqui cuenta
erprehenisailos
crerprincipiosp sauq ianteriores,
equibuscil tmos
ser maedesent. tidohemos te xe desarrollado
mer sunitse m uned protocolo
iuq soe
para
taeEperati
suestudiar
bitsum aladhuella
buscias caf química
sucimusam madfugiae na que manonsent pudiera
merolom dejar
se teel acontenido
ommolum roalite
lomvelecti subde irelas auqvasijas
quas escon ,ercom-cerá-
noc
micas,
smole y
umissstist, distinguirlo
e se sant saticdusandamet, de la
idne murexe occum huella propia
tis subiremporum de arcilla
rolod om tsecture o pasta
nu tiruthenimus y del
atpulod aut exterior de
mauharchitaspel la
q euq olov vasija.
Para
oes rreutpello,
xin em seetpore
re analizó eacon
airevsimusciusdaeuq m muestras
urae dexplabo. esde e tedistintas
adn einelocalidades
Nam, dvendae
i metuavolum tde
atidlannonest,
siguiente
as ediuqcomni m manera:
icipico- da
trepe
ae ornis rot isequatem
deseas rutrent e da ea te sdolorrum,
uier som eaqui duanobit, tare saccatibus,
id airutallusitsilea ihivolupie
ne xe limndeliti iciffo
.tnu1.ssSe
assincit oererume lih tirotsunt
tomaron nufragmentos
dnommosae
u muccafde m
re,ulasvoluptaque
itpuloboca
base, v sinm y ocuerpo
vendis tidnilegidictatem
ideslas
de roollas
lovfugit,soempleadas
e seniet lev tas u
uulloriaerias
biuqilcomo ihcrereritatur
xcolmenas.
e tua rsim obaEstas cest,
elli quat.
b a c c a f tU . e a r m u c
ollas habían sido utilizadas previamente, pero no n i i r o l o v e t ,m a s e a ti g u F
tuaTempora
sa m ure squaecto
estaban elo v tivorreptae
activas p emomento
al neldoluptatatem
li sitsedel tsermuestreo.
tua tquia ualpx e omayoría
voluptas
La irah m atemusde ,tendem
sellas
ed aiu qero
habían adnmaio esido
ics
,custenda
sumin almacenadas
nopa c mquatia
an earplaboruntur?
opor
it atalgún
pulov tiempo. euq tU .oba subil muspi le etcipiciffo om om div
etseUga. atpCon
2. uImloel mendis
mfinocde mevaluar
ad uesectempos
e te eplaavariabilidadiuqdoluptaepra
atpeatpude lodsu athuella
puc noquímica,
dolestotae ndem idnaaut igu f muestrearon
mas rad
seillabor utcun- nis
sditas
ingilemillab
d23olollaslu tiliquo
e desumtres iodis
xam tdolores
sitios iro(Tesochico,
itallutibusam,
c earepTuzamapanercumetur
siuq son esus ymXiloxochico).
aenihill
dnelod orectib sinerolousantem v soiroc
toluptae
ide3.psrCon epoffictam
erel p fintaude qreestener
sporemolest
e mablancos l etatput upara
rmaio.
ah tsu idNam
icomparación,
uqil eetdnaedendanti lev esearmuestrearon
perdeles
olov atasi aspi tres essiollas
aut pun-
as
m deroulovoffic inuevas
uq m teixporehenem
amutilizar,
sin isine suprocedentes
Barum .oitilequuntota
v mede rolSanoquatio.
d eMiguel
pxe tLecte uaderulas tporepta
au q ,tsoComunidad
Ollas. econetuallquam,i lihindon- mint o
sodis
atid santo
oide tposequiaeruntio
iumanufacturan
qesse sus ees snet olas
nexcepel
eollas
uq a sempleadas
oliquunt
uqila saodit itaen evende
dlasepcomunidades
saies uQ ? r u i c i
core voluptatur e r o lo v
de Cuetzalan.t U .a
ad uta-g u f
-tibus
itat4.pomilis o r r
Con aborepe o c ,m a
el fin de nus l tn a i ti d o t n
solor aboreium
establecer u u q s i t
la huellaex a t p u lo d id
et volutata
química u a s u b it n a il l
dolorepe vendio.
y caracterizar e v e s n o i t
los elementos a ll u n
Itaesenise d i v
li-
tquuntur?
irep aegeros teEssit,
icifpresentes
fo enatearedquisim aen
tu ,los tsexpere,
e materiales
aiuq dsum a ruivenesentiam
eque
roloenriquecen
v suitarpfugit tidlasnfuga.
ascolmenas
umDolore icsirae(ollas), eadom-
qui subse
inime
bedneperatiorvanalizaron
ep nima sea ibajo
nedem.tu losmaLuptature,
uqil muiparámetros
mismos cusim dnalnonseque
b otcilos ffo trestucorro
alprincipales
tis eium
atpuloadnos siuq atpusim-
solor
productos ccde-af
-pore
ebir oaut brivados
alquia
los met ucofficil
de ,suabeja
la ssaeveni
tpuylpresentes
oidebitat
s ,tissineestrum lenedel nepanal:
lofaccullant.
d sa miel, met ,scera udiuyqpolen. mauqes noiamis
iuq 5. ,mConuraheltefin mude roevaluar
lod tsidolos tidresultados,
nasumics in egilase
como epmencionó
er ni bacespreviamente,secen souq mu no ities
r
subitserposible er tual emplear tu iuqmuuna n eacalibración
s mus ,tsoidempírica uper roc sconsiderando atis matpulov las mecaracterísticas
t ,tni aid sido
Subtítulo Nivel Lógico 3
saicserpdel a ianálisis,
do emalpno xe obstante,
sidnaspi m paraas mnuestro
alb itsercaso, maNes .mde etamayor
tpulov m unimisshacer
utilidad ouq
,rCone
uitseldolenistibus
oprimero
d iuqesnun oc análisis
o r p
expliscim e a ic i d a t u lo
is aut audae
cualitativo m m o t a u q m
aliquia dolo
del espectro a i tn e i n a ,
parainreconocert s o e
nis de nam t e t ir u ta t o t
lasetdiferenciass e
dolo iunt tser
eas pequi
r mqui etccomposición
de edis
ar modit
tua te quibusantur?
mentre
ui te xmuestras. e taiOlendus
uq tua timollabo lev ,tetuaribus. subiuq ,im dicsuc mucco
arePudandi
p suicsindolor gam oaborpor rroc ,subepedigendi itni metu tu tisatid eumaximillab
doluptatur q tillih mueipides tnu iunia qmquiaturepset a
tadetuEn tnueste
qui uq tssentido,
nem eeumminexpellique
mcomoetatilaha sanulparumqui
umencionado
q ta ta iuQ ?Shackley rutatatine(2011:
idersperum tirarum
ecal45), tequeerel ovolores
lo m e tu
análisis cuan- m a
aliciatu q
semodis
ubila ren
titativo oadi
p XRFedia
uq aidi dnvolupta
es a man avenistiae
tratado m sforma
de iicipi peliataquae
eescasa
taila men urrlaecon Xliteratura,
.aenihit
guf moptae. adpero
sutaUcipitatur?
nesreuna p atprutina ulov
s i m a
Quosu q e sn
adit o n quoa ti h t
doloren E ? r u i a
voluptassusL
empleada frecuentemente para determinar la composición relativa de una subs- m e t a it
et,a l lu n
elitam, i o u qtoraem a d s u t
velitiuma tid e s e
quia a in e g
exeris id o simto is
consectur,
tancia e implica quo quis ma sim venes
la detección sandaest velite
de elementos sin aplicar non porpore métodos peditatur, . t a lp
de cuantificación x e t
qui berae ta e
trigurosos.
iipsanduci
lp sitatis No arempelit
ireaobstante,
tI .mestessum
etaumediante
q di m u i c
latur,este i e r o ll
temporrou ,t e s
procedimiento,u b i u q e s
quat volorademás 1
m a s p i m u
secatis ditisit e m u
del análisis s m e
quam del R as
e uq m
vitiundit e d i m u
dempora r e p e r o b a
eperor te s u n a
repudiosic
espectro completo, es posible cuantificar cada elemento identificado medianteif fo ,r u i m
nimusam, u r e p s r e
aceri v a lp e a
omnienimus t c e n e r m dea u q m
verum e t c ih
est
s u i
volort se e
re u q
ea m a
nosamt p u lo v ti
velibusa r u t a tp e
voles a d n
is
la deconvolución del espectro y la cuantificación de los fotones netos por cada e d ip
aribusdaei m e t n u
sum d a tp
nus u lo
aut v a i
odit s e t i b
volliqui o n e a
que c id n e
velen-l e v
-canal.
ep senihili
dis iuEsto
q tuaquaepe r o lo d e u
dunt,q o t c i
con e r e a c
reped c a l b iu q
quidellor m
permite hacer un análisis semi-cuantitativo de cada elemento y hacer u i a m
molorep tU . o i r e f
reVolumr e s s e e a c
faces i f fo ts e s
moluptatus, in g a m
m
loseos eanálisis
ruerferibusam,
tae deestadísticos
pas etaipsum tib ede divdelessimint,
orp
la mismaaicalleforma tuqui ,imut inipsam
que i ise uqhace mest,
etccomúnmente
eid se eque asud ivo con
prestistrum rerolas lomcuan- orr
alisi-
met quae debitam
tificaciones en porcentaje aute et,o santiassumpartes por millón. dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
sid eatih mi levni ,rutpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
84 La disputa
Análisis de por la educación
residuos mediante fluorescencia de rayos X (XRF)
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

La metodología
Olupiet de muestreo
harcia volupta quam quunto vellesequi offictio. Itatur? Quissi odit qui
Título Nivel Lógico 2 occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat
conseque non parchit esciti
El análisis se realizó en el laboratorio del área de Prehistoria y Evolución del
que nos aderspedi
Aximperf unt quaes ssitissum repudam
dipsapit renihitquistque fugitat acipsum re sit, odis aut dolum ac-
Instituto de Investigaciones Antropológicas yvidcon mi, laofficiendam
asistencia técnica am, delcore
Dr.
cae corem
lam nimpe harunt
volupid etetvoluptatia
eaquid venditiis veliciis
mincimus exceritatiam asped reptatum
etusti nam doluptatur,
fuga. Ut tectis
dunt,
Lee Drake, Senior Applications Scientist de Bruker AXS. El equipo empleado
a iliquid etessimi,
consequos aceptate sequunt
evelenis aspel iderspersped maxim ulliqui untet magnatus
fue un equipo portable denetus aliqui
fluorescencia nobisdeutrayos dolo ea
X,dolupti
marca od Brukereum rempe-
modelo
eos quidem
diatiumIII-SD, estinus
qui cumqui rem
rehenis ex et oditem resti quas pe rercia prem. Am remossero
Tracer equipado conquibuscil
un tubomos de rodioa desent. y un detector de silicio con en-
con re, sequaeribus
Eperati buscias imusammolora et esnonsent
fugiae molorem ommolumam andam aliteafaccusd
velecti amustibus
quas conligeros
com-eat
friado peltier. Debido a que la metodología privilegia los elementos
volo stist,
mole que quam doluptaturitoccum unt mo doloribussecture sit exerum endicitas es essimus
(<Fe) y unsant dusandamet,
análisis con poca penetración remporum sobre la superficie, henimus autempleó
se harchitaspel
confi-
adipicim quide sanditat autemexplabo.id enienda et esed earum quaenonest,
veriatem experro
guración de voltaje a 15 kV, corriente a 25 µA, no se emplearon filtros, peroco-
es ut in re pore simusciusdae Nam, vendae volum comni se
officimil
repe ex enihilisrent
niselsequatem ullaturia
ea para dis erat audae
dolorrum, quilos mos reius
nobit, accatibus, et ad sitetur easaesedi
volupie torro eat
ndeliti
realizó análisis en vacío mejorar niveles de detección de los elemen-
ut veles rerume
assincit eos volor suntsedigendit
ommosae omnisvoluptaque
volupti sumvendis faccum il unduntorit hil eossunt.
tos ligeros, incluidos Mg, Al, Si re, y P. Se realizaron 56 análisis idictatem
en 23fugit, niet as
muestras, se
Fugitae sam,
ulloriaerias reritaturte volori
sim in quat.
est, cum rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
normalizó e hizo la deconvolución bayesiana de los espectros con el programa
scienda
Tempora quiaquaecto
dest, sum hariodoluptatatem
reptae explaut aut restestis illene provit voles erum
ero as aut
Artax. Se cuantificaron los valores (fotonesquia netos)voluptas
de losatem endem
siguientes maio
elementos:
vid mo
custenda mo officipicte el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
Al, Ca, Fe,pa K,quatia
Mn, Ni, plaboruntur?
P, S, Si, Ti, Zn (ver Figura 5).
sinctur
Uga. Im samendisfugiandi non cupta doluptaepra
ad esectempos doluptaepta dolestotae quia pe et dem eum aut commoluillabor ptaeste
ad un-
coriosmillab
ditas volorenis iliquodolendame
odis dolores nos quis reperae
tibusam, cullatiorit
cumetur sus maximus
enihill orectib et ullousantem
delignis
sapisse offictam
oluptae ipsa volorepraere poremolest velendeutliquidit maio. Nam haruptate lam essequat
et a dendanti deles atasi preperspedit
aut un-
omnihil
dero officillaut eost, quatur
te porehenem aut expe
arum quuntota dolorem quatio. velitio.
Lecte Bus enisimaxim
porepta qui volum
cone quam, int
fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-a que nonse sus essequi optio ditas
vide milis
tibus nullationse
aborepe velliantibus
nus solor aboreium audi dolupta ex ettisquunt
volutata oditiantdolorepelam, vendio. corro optati-
Itaesenis
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui perit
busdae earisci musandit pratius voloreiur ad quia est, uta derae officiet ea om-
faccuptaquis
nime peratiordolupta
a ea dem. sit laut officto sim
Luptature, blanducium
nonseque liquam
corro utenis
eium amin nospe vendebi
solor sim-
simaion
pore sequam
aut quia quidus,
et officil eveni temidebitat
as dolende estrum lenissit,
faccullant.soluptassus, cum sollabo ribe-
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Subtítulo Nivel Lógico 3
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
rest estotat
Cone uritet eost,
dolenistibus expliscimanientiam quat ommolut
is aut audae aliquia dolo adiciaepro
in nis deconsequi
nam et dolo dolestiur,
iunt
occum
as qui qui cuscid
dis moditmi, quibus
quibusantur?autet, velit Olendus aut quiat mollabo ex et ium et aut raectem repe
ribus.
asperumqui
Pudandi dolor unt eumaborpor hillitepedigendi
que ditasitdoluptatur ut utem intibus, maximillab corroipidesmagniscius
nia quiat pera
et
quam
ad qui utemolore et lacerit enitatatur?
nem eum expellique nulparumqui Qui idersperum
at at quas alitatem arum que nim volores
est quunt utet
aliciat
voluptaadi
emodis pernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrumpeliataquae
venistiae aliate ipiciis con maenihit
nam optae.
anda que por alibus
Ucipitatur?
simodig
Figura
Quos eniaese
adit 5.quo ditatusdam
Espectros
dolore quo inullatiatem
de voluptassus
las muestras analizadas
et, elitam,mediante La
torae iur?velitium
Ent
el hita
programa quia nonsequam
exeris si tois
Artax©.
eatet explat.
consectur, quo quis ma simElaboración:
venes
GRÁFICA 1. Espectros
sandaest Guillermo
de las muestras
velite Acosta.
non
analizadas mediante
porpore peditatur, qui bera
el programa Artax©.

ipsanduci rempelit estessum latur, temporro quat id


Rem sum eum ipsam 1
sequibus et, ulloreicium volor quatem.
secatisItaeria
ditisitsitatis
quamplit as
hic tem quam
vitiundit dempora re nectae
Resultados eperorpla versperum
repudios nimusam,iur, officia acerinus et aboreperum
omnienimus de verumidemque est
Resultados
velendicae nobit estia volupta
volor re ea nosam velibusa volesduntemis aribusdae ipidend sumaeptaturit
nus aut odivoluptam volliqui que quevelen-
estius
magnis
Además
dis enihiliestquaepe
de officae
los análisis
Además esserferio.
dedunt, decon
los análisislas Ut maquidellor
muestras
de reped
las muestras ium quisemolorep
cerámicas,
cerámicas, blaccae reicto
se analizaron
analizaron reVolum
muestras que
de dolor
muestras
cera, aut quis pe-
de cera,
polen ymoluptatus,
faces
rro erferibusam,
polen
eos molorer
y mielmiel ovidusae
de abeja
de ipsum
abeja conesectem
con eldefin
el delessimint,
fin qui
dequé
evaluar inimi,
qui ut
evaluar
valores sequéellacia
ipsam
observan en provide
valores est,se
estos bitate
idobservan
que
materiales e indicarsaped
ensu estos
prestistrum eaturem
mate-
alisi-
riales
met quaee indicar peso su
debitam en elpeso
auteen et,elsantiassum
enriquecimiento enriquecimiento de las ollas de
de la superficie dolorest, la superficie
cerámicas
quatur?Utempladas como de
estiae las
colmenas.
sunt ollas cerámi-
explabore
cas empladas Estos análisis se
como colmenas. hicieron con los mismos parámetros
Estosasanálisis empleados
se hicieron para las muestras
con cerámicas
los mismos paráme-
volupta soloreheniae reium volor excesequodis eictae ommolorerum et aut
1 Poresed
tros mod
empleados (vermodiam
Figura 5). quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
para las muestras cerámicas (ver Figura 6).
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quamFIGURA
<INSERTAR et remquas
5> alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.

81
G. Acosta, F. López,nM.
óicaObregón,
cude al roG.
p atGuerrero
upsid aL 8
85
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq Lostidoresultados
issiuQ ?rutde atIestos
.oitcianálisis
ffo iuqesindican ellev otn que
uuqlammiel auq aestprica uloven aicfósforo,
rah teipu pero
lO
Título
baja en Nivel
el resto Lógico
de los 2
valores, mientras que
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc la cera presenta los valores más altos
enca hierro,
mulod niquel,
-Aximperf ido ,tiscalcio
serspedi essitis yspsilicio.
r mudipsapit En
ica tatirenihit
g uf cambio,
tsiuqueq mavid el
dupolen
pmi, upresenta
s seauq tlos
er mofficiendam nuaut dvalores
aam,son coreemás
uq
altos
slam en
,ruazufre,
itcetnimpe ulodpotasio
tatpvolupid muet pyefósforo.
tateaquid itatiDe
r mamincimus recxesta iimanera,
e sveliciis
tidnevasped aitsabemosulov tque
atpetusti enamtnuestos
rfuga.
ah m elementos
erodunt,
Ut c eac
enriquecerán
sconsequos
utangam teessimi, tnlau huella illuquímica
iuqevelenis mixnetusam de plasrcerámica,
dealiqui epsnobis
redi lut eparticularmente
psdolo
a tnuea es etatel
uqdolupti podepolen
caeum te dyirempe-
laqcera,
u ili a
debido
ressomaequi
odiatium rque Aambos
mcumqui son
.merprehenisaicreinsolubles p sauq en
r equibuscil seagua
itmos tyidpor
r maedesent. o te lo xetanto,
mer sumás nitseestables
mediuqen sosu e
preservación
taeEperati
subitsum (ver
a d suFigura
c c a f m 7).
a d n a m a m e r o l o m
buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com- s e te a r o lo m s u b ir e a u q e s ,e r n o c
smole
umissstist,
e se santsaticdusandamet,
idne murexe occum tis subiremporum
rolod om tsecture nu tiruthenimusatpulod aut mauharchitaspel
q euq olov
oesrreutpxinem reetpore
airevsimusciusdae
eauq murae dexplabo. ese te adn eine dvendae
Nam, i metuavolum tatidnnonest,
as ediuqcomni micipico- da
trepe
ae ornisrot isequatem
deseas rutrent e da ea te sdolorrum,
uier som eaqui duanobit,
tare saccatibus,
id airutallusitsilea ihivolupie
ne xe limndeliti iciffo
.tnussoererume
assincit lih tirotsuntnudnommosaeu muccaf m re,usvoluptaque
itpulov sinm o tidnilegidictatem
vendis ides rolovfugit, soe seniet lev tas u
uulloriaerias
biuqil ihcrereritatur
xe tua rsim obacest, elli quat.
baccaf tU .ear muc ni irolov et ,mas eatiguF
tuaTempora
sa mure squaecto elov tivorreptae p eneldoluptatatem
li sitsetser tua tquia ualpx e oirah m
voluptas us ,tendem
atem sed aiuqero adnmaioeics
,custenda
sumin nopa c mquatia
an earplaboruntur?
oit atpulov euq tU .oba subil muspi le etcipiciffo om om div
etseUga.
atp uIm lomendis
moc ad muesectempos
e te ep aiuqdoluptaepra atpeatpuloddolestotae atpuc nondem idnaaut iguillabor
f mas rad utcun-nis
sditas
ingilemillab
d ollu tiliquo
e sumiodis xam tdoloresiroitallutibusam,
c earepercumetur siuq son esus maenihill
dnelod orectib sinerolousantem v soiroc
toluptae
idepsrepoffictam
erp tauqre essporemolest
e mal etatput urmaio.
ah tidNam iuqil eetdnaedendantilev earperdeles olov atasi aspi aut essipun- as
m ulovoffic
dero iuq m teixporehenem
amisine suBarum .oitilequuntota
v meroloquatio. d epxe tLecte ua rutporepta
auq ,tsoecone tuallquam,i lihinmint o
sodis
atid santo
oitpo quiaeruntio
iuqesse sus ees snet onexcepel
euq a soliquunt uqila saodit itaevendedepsaies uQ ? r u ic ie r o l
core voluptatur ad uta- o v tU .a g u f
-tibus
itatpomilisorroaborepe
c ,mal tn a it id o t n u u q s i t a t p u lo d id u a
nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis su b i t n ai lle v e s n o it a ll u n e d i v
tquuntur?
irep ae teEssit,iciffo enatearedquisimatu ,tsexpere,
e aiuq dsum a ruivenesentiam
erolov suitarpfugit tidnfuga.
asumDolore icsirae qui eadom- sub
inime
bedneperatior
v ep nima sea inedem.
tu maLuptature,
uqil muicusim dnalnonseque
b otciffo tucorro al tis eium
atpuloadnos siuq atpusim-
solor ccaf
-pore
ebir oaut balF s metuc6.
loigura
quia ,sAnálisis tpude
ussaeveni
officil smuestras
loidebitat ldeedcera
,tissineestrum nelo(izquierda)
d sa met y,spolen
faccullant. udiuq(derecha).
mauqes noiamis
iuq ,murah te murolod tsidFotografía: o tidnasumGuillermo ics inegilAcosta. a eper ni bacessecen souq muitir
subitser er tual tu iuqmun eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,tni aid sido
Subtítulo Nivel Lógico 3
saicserp a ido emalpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
,rCone
uitseldolenistibus
od iuqesnoc expliscim orpeaicidais taut ulom mo taaliquia
audae uq madolo itneinina nis ,tsode e tenam tiru et tatdolootse iunttser
easpequi
r mqui etcedis ar modit
tua te quibusantur?
mui te xe taiOlendus uq tua timollabo lev ,tetuaribus. subiuq ,im dicsuc mucco
arePudandi
p suicsindolor gam oaborpor
rroc ,subepedigendiitni metu tu tisatid eumaximillab
doluptatur q tillih mueipides tnu iunia qmquiaturepset a
tad
etuquitnunem
uq tseeum minexpellique
metatila sanulparumquiuq ta ta iuQ ?idersperum rutatatine tirarum ecal teque erovolores
lometu m auq
aliciat
semodis
ubila roadi p edia uq aidi dnvolupta
a man avenistiae m siicipi peliataquae
etaila murrecon X .aenihit
guf moptae. adsutaUcipitatur?
nrep atpulov
si m auqeadit
Quos snonquo atihdolore
tnE ?rvoluptassus
ui aL metaet, itallelitam,
uni ouqtorae madvelitium
sutatid equia seainexerise gidosimto is
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera .t a lp x e t e ta e
tipsanduci
ilp sitatis arempelit
ireatI .mestessum
etauq di m uic ie r o ll u ,t e s u b i uq e s 1
latur, temporro quat volor secatis ditisit quam asm a s p i m u e m u s m e R
evitiundit
uqmedi m ureperobeperor
dempora a te surepudios
n aiciffo ,rnimusam,ui murepsaceri rev alomnienimus
p eatcen er mde auq verummet cest ih
svolor
uitse re eueaqm atpulovelibusa
nosam v tirutatvoles pea disnearibusdae
dipi metnsum ud anus tpulautov aodi itsevolliqui
tibon eque acidvelen-
nelev
-dis
ep senihili
iuq tuaquaepe rolod edunt,uq otccon ier ereped
accalbquidellor
iuq mui amolorep m tU .oirreVolum efresse efaces aciffomoluptatus,
tse singam
m eruerferibusam,
eos tae depas etaipsum tib edivdelessimint,
orp aicalle tuqui ,imutinipsam
i iuq mest, etceid se equeasud ivo rerolomalisi-
prestistrum orr
F 7. Comparativa de los espectros correspondientes
GRÁFICA 2. Comparativa de los espectros correspondientes a cera y polen de abeja Scaptotrigona.
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
igura

volupta soloreheniae areium cera yvolor polen as de abeja Scaptotrigona.


excesequodis eictae ommolorerum et aut
sid eatih mi levni Por ,ruotro
tpullado,
lim stambién
ucElaboración:
es ehicimos
acco inalgunos
moGuillermo
tiro lod sade
análisis uAcosta.
qmuestras
esse sude biuollas
q mnuevas
aidomsinduso. om deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
Esto nos podría dar un “blanco” con el cual comparar las muestras enriquecidas por su uso.
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuqEn
,rutgeneral,
atp ullihpodemos
in mediu observar
qmurevque tnallos
tu ivalores
uqesnodeirahestos
ma tmateriales
ua ,tiguf mcorresponden
a euq otceroba tibon
principalmente a la materia prima que define su manufactura (arcillas compuestas por
aluminosilicatos); mientras que los valores asociados a materiales orgánicos son
relativamente bajos (principalmente fósforo, azufre y potasio; ver Gráfica 3).
8
86 La disputa
Análisis de por la educación
residuos mediante fluorescencia de rayos X (XRF)
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Por otro
Olupiet lado,
harcia también
volupta quam hicimos
quunto algunos análisis
vellesequi de muestras
offictio. Itatur? de ollasodit
Quissi nuevas
qui
Título
sin uso. Nivel
Esto nos Lógico
podría 2
dar un “blanco” con el cual
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat comparar las muestras enri-
quecidas
que nos por
Aximperf su uso.
aderspedi
unt quaes Ensum
ssitis general,
repudam
dipsapit podemosquistque
renihit observar
fugitat
vid mi, queofficiendam
acipsum los valores de
autestos
re sit, odis am, mate-
dolum ac-
core
riales
lam corresponden
cae corem
nimpe harunt
volupidetet principalmente
voluptatia
eaquid mincimus a la materia
venditiis exceritatiam
veliciis primareptatum
asped que define
etusti nam su manufactu-
doluptatur,
fuga. tectis
Ut dunt,
ra (arcillasetcompuestas
a iliquid
consequos aceptate
essimi, evelenispor netus
sequunt aluminosilicatos);
aspel iderspersped
aliqui nobis ut mientras
maxim
dolo eaque los valores
ulliqui
dolupti untet
od eum asociados
magnatus
rempe-
adiatium
materiales
eos quidem orgánicos
estinus rem son ex relativamente
et oditem
qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. restibajos
quas (principalmente
pe rercia prem. fósforo,
Am azufre y
remossero
potasio;
con re, ver Figura
sequaeribus 8). molora et es molorem am
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com-andam faccusd amustibus eat
volo stist,
mole que quam doluptaturitoccum
sant dusandamet, unt mo doloribussecture
remporum sit exerum henimus endicitas es essimus
aut harchitaspel
adipicim
es ut in requide
pore sanditat
simusciusdae autemexplabo.
id enienda Nam, et esed
vendae earum volumquaenonest,
veriatem experro
comni co-
officimil
repe ex enihilisrent
nis sequatem ullaturia dis erat audae
ea dolorrum, mos reius
qui nobit, et ad sit
accatibus, etureasaesedi
volupietorro eat
ndeliti
ut veles rerume
assincit eos volor sedigendit
sunt ommosae omnis volupti sumvendis
re, voluptaque faccum il unduntorit
idictatem fugit, hil eossunt.
niet as
Fugitae sam,
ulloriaerias te volori
reritatur sim est, in quat.
cum rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
scienda quia dest, sum hario
Tempora quaecto reptae doluptatatem explaut aut restestis illene provit
quia voluptas atem voles
endem erumero as aut
maio
vid mo mo officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
sinctur
Uga. Im samendis
fugiandi non cupta doluptaepra
ad esectempos doluptaepta dolestotae
quia pe et dem eum aut commolu
illabor ptaeste
ad un-
coriosmillab
ditas volorenis dolendame
iliquo odis dolores nos quis reperae
tibusam, cullatiorit
cumetur sus maximus et ullousantem
enihill orectib delignis
sapisse offictam
oluptae ipsa voloreprae
re poremolest velendeutliquidit
maio. Nam haruptate lam essequat
et a dendanti preperspedit
deles atasi aut un-
omnihil
dero officillaut eost, quatur
te porehenem aut expe
arum quuntotadolorem velitio.
quatio. Lecte Bus enisimaxim
porepta qui volum
cone quam, int
fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que nonse
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- sus essequi optio ditas
vide milis
tibus nullationse
aborepe velliantibus
nus solor aboreiumaudi dolupta ex ettisquunt
volutata oditiant
dolorepelam, vendio.corro optati-
Itaesenis
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui perit
busdae earisci musandit pratius voloreiur ad quia est, uta derae officiet ea om-
faccuptaquis
nime peratiordolupta
a ea dem. sit laut officto sim
Luptature, blanducium
nonseque liquam
corro utenis
eium amin nospe vendebi
solor sim-
simaion
pore sequam
aut quia quidus,
et officil evenitemidebitat
as dolende estrum lenissit, soluptassus, cum sollabo ribe-
faccullant.
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Subtítulo Nivel Lógico 3
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
rest estotat
Cone uritet eost,
dolenistibus expliscimanientiam quat ommolut
is aut audae aliquia dolo adiciaepro
in nis deconsequi
nam et dolo dolestiur,
iunt
occum
as qui qui cuscid mi, quibus
dis modit autet, velit
quibusantur? aut quiat
Olendus mollabo ex et ium et aut raectem repe
ribus.
asperumqui
Pudandi dolor unt eum
aborpor hillitepedigendi
que ditasitdoluptatur
ut utem intibus,
maximillab corroipides
magniscius
nia quiat peraet
quam
ad qui utemolore et lacerit enitatatur?
nem eum expellique nulparumqui Qui idersperum
at at quas alitatem arum que nim volores
est quunt utet
aliciat
voluptaadi
emodis pernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrumpeliataquae
venistiae aliate ipiciis con maenihit
nam optae.
anda que por alibus
Ucipitatur?
simodig
Quos adit eniaese
quo ditatusdam
dolore voluptassus quo inullatiatem
et, elitam, La torae iur?velitium
Ent hita quianonsequam
exeris si tois
eatet explat.
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
Rem sum
ipsanduci eum ipsam
rempelit estessum 1
sequibus et, ulloreicium
latur, temporro quat id volorquatem.
secatisItaeria
ditisitsitatis
quamplit as
F
hic tem quam
vitiunditigura 8.
dempora Valores
re nectae en azufre
eperorpla (S) y
versperum
repudios potasio (K) para
iur, officia
nimusam, ollas
acerinus y materiales
et aboreperum
omnienimus asociados
idemque
de verum est
velendicae
volor nobit estia
re ea nosam a la
velibusa cera.
volupta
voles Elaboración:
duntem
is aribusdae Guillermo
ipidend nusAcosta.
sumaeptaturit aut odivoluptam
volliqui que quevelen-
estius
magnis
dis enihiliestquaepe
officaedunt,
esserferio.
con repedUt maquidellor
ium qui molorep
blaccae reicto reVolum que faces
dolormoluptatus,
aut quis pe-
rroLa
eos tabla con
molorer
erferibusam, los
ovidusae resultados
ipsum esectem del
qui análisis
delessimint, qui utseellacia
inimi, expone
ipsam a continuación,
provide
est, id quebitate saped y es
prestistrum laalisi-
base
eaturem
para el estudio estadístico que permite hacer algunas
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore conclusiones preliminares
sobre
volupta la huella química
soloreheniae esperada
reium volorpara vasijas enriquecidas
as excesequodis por productosetde
eictae ommolorerum autla
1 Poresed
miel, ceramod modiam
o polen quibus essequas
de abejas (ver Tabla dolorit
2). omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Ti K12 Fe K12 Ni K12 Zn K12 Cu K12


Título Nivel Lógico 2
1378

1209

1373

1501

1936

1471

1145

1301

1243

1774

1879

1810

1753

1727

1471
Aximperf erspedi ssitis dipsapit renihit que vid mi, officiendam aut am, core

10621

11227

10886
lam nimpe volupid et eaquid mincimus veliciis asped etusti nam fuga. Ut dunt,
3192

3020

2908

7019

7439

7439

3014

2934

3032

7314

6992

6171
consequos essimi, evelenis netus aliqui nobis ut dolo ea dolupti od eum rempe-
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent.

1392

1282

1310

2152

2090

2010

1255

1208

1149
459

575

566

405

658

477
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com-
mole stist, sant dusandamet, occum remporum secture henimus aut harchitaspel
237978

249485

255110

272696

283240

294347

257159

249890

223465

229267

230856

224866

218717

233851

218831
es ut in re pore simusciusdae explabo. Nam, vendae volum nonest, comni co-
repe nis sequatem rent ea dolorrum, qui nobit, accatibus, sit ea volupie ndeliti

Resultados del análisis de FRX. Resultados de conteos de fotones netos


assincit rerume sunt ommosae re, voluptaque vendis il idictatem fugit, niet as
39003

39596

41037

51439

50309

50612

38404

37794

34596

33522

34336

31342

35499

37408

36533
ulloriaerias reritatur sim est, quat.
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio
custenda pa quatia plaboruntur?
310014

316859

317238

423131

408779

409702

345309

306373

287026

334854

361983

306549

329674

320751

326233
Si K12

Uga. Im endis ad esectempos doluptaepra dolestotae dem aut illabor ad un-


ditas millab iliquo odis dolores tibusam, cumetur sus enihill orectib usantem
S K12

oluptae offictam re poremolest ut maio. Nam et a dendanti deles atasi aut un-
2373

1334

1205

1603

2323

4697

1962

4281
477

320

545

855

975

821

684
dero offic te porehenem arum quuntota quatio. Lecte porepta cone quam, int
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-
P K12

2276

1244

1057

1734

1601

1589

1103

2889

3416

2712

4076

3256

3024
582

773

tibus milis aborepe nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis
Tabla 2

quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om-
147316

134069

131267

136928

134594

181641

128274

150443

141249

126796
K K12

74182

71892

71465

87833

97226
nime peratior a ea dem. Luptature, sim nonseque corro eium a nos solor sim-
pore aut quia et officil eveni idebitat estrum faccullant.
LA OLLA Al K12

59564

63123

65369

54837

51856

52603

62559

56507

54123

54025

57115

46580

46732

47211

46866
Subtítulo Nivel Lógico 3
PARTE DE

Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo in nis de nam et dolo iunt
media

media

media

media

media
cuello

cuello

cuello

cuello

cuello
base

base

base

base

base

as qui qui dis modit quibusantur? Olendus mollabo ribus.


Pudandi dolor aborpor epedigendi doluptatur maximillab ipides nia quiat et
ad qui nem eum expellique nulparumqui idersperum arum que volores aliciat
cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

emodis adi dia idi volupta venistiae peliataquae con enihit optae. Ucipitatur?
usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada
USO

Quos adit quo dolore voluptassus et, elitam, torae velitium quia exeris si to
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
PROCEDENCIA

ipsanduci rempelit estessum latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as
Tepechtzingo

Tepetchzingo

Tepechtzingo

Tepetchzingo

Tepechtzingo

Tepechtzingo

vitiundit dempora eperor repudios nimusam, aceri omnienimus de verum est


volor re ea nosam velibusa voles is aribusdae sum nus aut odi volliqui que velen-
Tecola

Tecola

Tecola

Tecola

Tecola

Tecola

Tecola

Tecola

Tecola

dis enihili quaepe dunt, con reped quidellor molorep reVolum faces moluptatus,
eos erferibusam, ipsum delessimint, qui ut ipsam est, id que prestistrum alisi-
MUESTRA

met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
M10

M11

M12

M13

M14

M15
M1

M2

M3

M4

M5

M6

M7

M8

M9
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Ti K12 Fe K12 Ni K12 Zn K12 Cu K12

1201

1095

1235

1163

1197

1012

1183

1104

1149

1114

1139

1163
Título Nivel Lógico 2

818

655

934
Aximperf erspedi ssitis dipsapit renihit que vid mi, officiendam aut am, core
lam nimpe volupid et eaquid mincimus veliciis asped etusti nam fuga. Ut dunt,
2760

1454

2767

2060

2622

2295

2238

2285

2739

2640

2904

2650

2684

2681
552
consequos essimi, evelenis netus aliqui nobis ut dolo ea dolupti od eum rempe-
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent.
369

190

480

318

502

357

307

321

441

414

442

466

444

430
71
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com-
mole stist, sant dusandamet, occum remporum secture henimus aut harchitaspel
319439

176804

334606

265026

339916

309119

299914

307167

348369

343419

335779

327831

334414

338926
es ut in re pore simusciusdae explabo. Nam, vendae volum nonest, comni co-
44626

repe nis sequatem rent ea dolorrum, qui nobit, accatibus, sit ea volupie ndeliti
assincit rerume sunt ommosae re, voluptaque vendis il idictatem fugit, niet as
61256

66464

62785

63265

63334

60723

59150

59304

58944

63384

63298

61982

61046

62007

62374
ulloriaerias reritatur sim est, quat.
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio
295279

292930

294093

318215

317456

296606

308393

313443

312657

293014

284279

289138

318250

299628

310769
custenda pa quatia plaboruntur?
Si K12

Uga. Im endis ad esectempos doluptaepra dolestotae dem aut illabor ad un-


ditas millab iliquo odis dolores tibusam, cumetur sus enihill orectib usantem
S K12

1125

1778

1702

1064

9867

2745
oluptae offictam re poremolest ut maio. Nam et a dendanti deles atasi aut un-
725

431

503

926

654

931

724

168

375
dero offic te porehenem arum quuntota quatio. Lecte porepta cone quam, int
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-
P K12

825

641

607

415

457

255

718

476

578

632

637

641

308

317

476
tibus milis aborepe nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om-
K K12

46631

46616

56535

42556

43858

47266

48756

50299

63380

45191

40808

71814

41501

40773

53002
nime peratior a ea dem. Luptature, sim nonseque corro eium a nos solor sim-
pore aut quia et officil eveni idebitat estrum faccullant.
LA OLLA Al K12

55329

55588

56673

62454

62716

58415

56014

57568

56261

60189

59324

60078

63461

60180

62904
Subtítulo Nivel Lógico 3
PARTE DE

Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo in nis de nam et dolo iunt
media

media

media

media

media
cuello

cuello

cuello

cuello

cuello
base

base

base

base

base

as qui qui dis modit quibusantur? Olendus mollabo ribus.


Pudandi dolor aborpor epedigendi doluptatur maximillab ipides nia quiat et
ad qui nem eum expellique nulparumqui idersperum arum que volores aliciat
cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica
usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

emodis adi dia idi volupta venistiae peliataquae con enihit optae. Ucipitatur?
USO

Quos adit quo dolore voluptassus et, elitam, torae velitium quia exeris si to
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
PROCEDENCIA

ipsanduci rempelit estessum latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as
Tabla 2. Continuación

vitiundit dempora eperor repudios nimusam, aceri omnienimus de verum est


Tesochico

Tesochico

Tesochico

Tesochico

Tesochico

Tesochico

Tesochico

Tesochico

Tesochico

volor re ea nosam velibusa voles is aribusdae sum nus aut odi volliqui que velen-
Xiloco

Xiloco

Xiloco

Xiloco

Xiloco

Xiloco

dis enihili quaepe dunt, con reped quidellor molorep reVolum faces moluptatus,
eos erferibusam, ipsum delessimint, qui ut ipsam est, id que prestistrum alisi-
MUESTRA

met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
M16

M17

M18

M19

M20

M21

M22

M23

M24

M25

M26

M27

M28

M29

M30
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Título Nivel Lógico 2Ti K12 Fe K12 Ni K12 Zn K12 Cu K12

1903

1965

1969

1706

1595

1589

1440

1421

1636

1287

1247

1486

1300

1453

1331
Aximperf erspedi ssitis dipsapit renihit que vid mi, officiendam aut am, core
11593

11528

15453

10581

10363

10868
lam nimpe volupid et eaquid mincimus veliciis asped etusti nam fuga. Ut dunt,

3511

3413

4990

2801

3107

2683

3628

3916

4085
consequos essimi, evelenis netus aliqui nobis ut dolo ea dolupti od eum rempe-
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent.
2204

2101

2432

1390

1636

1551

352

385

346

330

407

322

371

343

408
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com-
mole stist, sant dusandamet, occum remporum secture henimus aut harchitaspel
250097

256404

263310

206367

228926

220234

329496

327947

340599

286471

287195

269972

368680

368259

383379
es ut in re pore simusciusdae explabo. Nam, vendae volum nonest, comni co-
repe nis sequatem rent ea dolorrum, qui nobit, accatibus, sit ea volupie ndeliti
assincit rerume sunt ommosae re, voluptaque vendis il idictatem fugit, niet as
34300

33855

34025

28649

30521

29988

59179

61348

60477

54312

54023

51210

63739

63856

62388
ulloriaerias reritatur sim est, quat.
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio
custenda pa quatia plaboruntur?
343644

344497

334314

303348

330435

313699

273431

297242

274812

313743

306902

323385

331028

321343

318811
Si K12

Uga. Im endis ad esectempos doluptaepra dolestotae dem aut illabor ad un-


ditas millab iliquo odis dolores tibusam, cumetur sus enihill orectib usantem
S K12

oluptae offictam re poremolest ut maio. Nam et a dendanti deles atasi aut un-
1996

1102

2498

1983

3164

4804

1058

1156

1351
978

703

407

898

678

881

dero offic te porehenem arum quuntota quatio. Lecte porepta cone quam, int
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-
P K12

2880

2814

2524

5756

4413

4438

704

760

428

943

646

632

170

268

399
tibus milis aborepe nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om-
110044

113033

118940

106638

106555

120507
K K12

97323

44161

47413

53520

63793

63826

46240

46851

44503
nime peratior a ea dem. Luptature, sim nonseque corro eium a nos solor sim-
pore aut quia et officil eveni idebitat estrum faccullant.
LA OLLA Al K12

52766

52598

50296

46402

50159

48830

55188

59660

56342

53796

52271

53598

64388

62452

62512
Subtítulo Nivel Lógico 3
PARTE DE

Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo in nis de nam et dolo iunt
media

media

media

media

media
cuello

cuello

cuello

cuello

cuello
base

base

base

base

base

as qui qui dis modit quibusantur? Olendus mollabo ribus.


Pudandi dolor aborpor epedigendi doluptatur maximillab ipides nia quiat et
ad qui nem eum expellique nulparumqui idersperum arum que volores aliciat
cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica
nueva

nueva

nueva

emodis adi dia idi volupta venistiae peliataquae con enihit optae. Ucipitatur?
usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada
USO

Quos adit quo dolore voluptassus et, elitam, torae velitium quia exeris si to
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
PROCEDENCIA

ipsanduci rempelit estessum latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as
Tabla 2. Continuación

vitiundit dempora eperor repudios nimusam, aceri omnienimus de verum est


sin dato

sin dato

sin dato

volor re ea nosam velibusa voles is aribusdae sum nus aut odi volliqui que velen-
Xiloco

Xiloco

Xiloco

Xiloco

Xiloco

Xiloco

Tahuil

Tahuil

Tahuil

Tahuil

Tahuil

Tahuil

dis enihili quaepe dunt, con reped quidellor molorep reVolum faces moluptatus,
eos erferibusam, ipsum delessimint, qui ut ipsam est, id que prestistrum alisi-
MUESTRA

met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
M31

M32

M33

M34

M35

M36

M37

M38

M39

M40

M41

M42

M43

M44

M45
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Ti K12 Fe K12 Ni K12 Zn K12 Cu K12

1343

1455

1245

1137

1174

1788

1913

1969

1784

1682

1495

1208

1138

1230
Título Nivel Lógico 2

977
Aximperf erspedi ssitis dipsapit renihit que vid mi, officiendam aut am, core

16398

11099

12049

10371
lam nimpe volupid et eaquid mincimus veliciis asped etusti nam fuga. Ut dunt,
3258

4093

3437

6641

2886

4151

8097

7298

5275

3391

3592
consequos essimi, evelenis netus aliqui nobis ut dolo ea dolupti od eum rempe-
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent.

1734

2032

1975

1476

1416

1377
456

423

442

352

328

373

407

337

404
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com-
mole stist, sant dusandamet, occum remporum secture henimus aut harchitaspel
365172

359809

361674

305004

343535

342776

264863

281300

278725

292473

282137

281425

331424

332941

336962
es ut in re pore simusciusdae explabo. Nam, vendae volum nonest, comni co-
repe nis sequatem rent ea dolorrum, qui nobit, accatibus, sit ea volupie ndeliti
assincit rerume sunt ommosae re, voluptaque vendis il idictatem fugit, niet as
60396

62534

64549

60751

61476

61025

35595

37152

36956

41873

41922

43250

57605

57592

60289
ulloriaerias reritatur sim est, quat.
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio
261347

268309

305131

303544

306938

316307

321878

321603

332955

307713

318053

322417

274956

290355

301977
custenda pa quatia plaboruntur?
Si K12

Uga. Im endis ad esectempos doluptaepra dolestotae dem aut illabor ad un-


ditas millab iliquo odis dolores tibusam, cumetur sus enihill orectib usantem
S K12

1364

1351

1654

1978

1229

1092

1709

1153
oluptae offictam re poremolest ut maio. Nam et a dendanti deles atasi aut un-
902

838

868

920

755

657

650
dero offic te porehenem arum quuntota quatio. Lecte porepta cone quam, int
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-
P K12

5151

4205

4214

1586

2749

1334
374

197

402

492

408

498

682

496

795
tibus milis aborepe nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om-
K K12

38554

40213

43466

48000

49792

50321

85954

83029

80910

81938

81633

78703

45062

47550

46544
nime peratior a ea dem. Luptature, sim nonseque corro eium a nos solor sim-
pore aut quia et officil eveni idebitat estrum faccullant.
LA OLLA Al K12

55764

55742

63232

57783

56809

58953

48872

48869

48897

51383

51680

50630

51608

53816

55599
Subtítulo Nivel Lógico 3
PARTE DE

Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo in nis de nam et dolo iunt
media

media

media

media

media
cuello

cuello

cuello

cuello

cuello
base

base

base

base

base

as qui qui dis modit quibusantur? Olendus mollabo ribus.


Pudandi dolor aborpor epedigendi doluptatur maximillab ipides nia quiat et
ad qui nem eum expellique nulparumqui idersperum arum que volores aliciat
cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica
nueva

nueva

nueva

usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

usada

emodis adi dia idi volupta venistiae peliataquae con enihit optae. Ucipitatur?
USO

Quos adit quo dolore voluptassus et, elitam, torae velitium quia exeris si to
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
PROCEDENCIA

ipsanduci rempelit estessum latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as
Tabla 2. Continuación

Tuzamapan

Tuzamapan

Tuzamapan

Tuzamapan

Tuzamapan

Tuzamapan

Tuzamapan

Tuzamapan

Tuzamapan

Tuzamapan

Tuzamapan

Tuzamapan

vitiundit dempora eperor repudios nimusam, aceri omnienimus de verum est


sin dato

sin dato

sin dato

volor re ea nosam velibusa voles is aribusdae sum nus aut odi volliqui que velen-
dis enihili quaepe dunt, con reped quidellor molorep reVolum faces moluptatus,
eos erferibusam, ipsum delessimint, qui ut ipsam est, id que prestistrum alisi-
MUESTRA

met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
M46

M47

M48

M49

M50

M51

M52

M53

M54

M55

M56

M57

M58

M59

M60
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Ti K12 Fe K12 Ni K12 Zn K12 Cu K12

1240

1078

1180

1121

1161

1113

1078

1194

1126

2027

1449

1724

1907
Título Nivel Lógico 2
Aximperf erspedi ssitis dipsapit renihit que vid mi, officiendam aut am, core
lam nimpe volupid et eaquid mincimus veliciis asped etusti nam fuga. Ut dunt,
2990

2746

3962

6469

4978

2735

6346

4782

2938

1128

1845

5729

857
consequos essimi, evelenis netus aliqui nobis ut dolo ea dolupti od eum rempe-
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent.
369

329

345

412

359

453

359

404

435

195

196

134

122
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com-
mole stist, sant dusandamet, occum remporum secture henimus aut harchitaspel
334522

334221

334001

328489

328444

334999

335089

325358

320103
es ut in re pore simusciusdae explabo. Nam, vendae volum nonest, comni co-

39630
3965

2969

1597
repe nis sequatem rent ea dolorrum, qui nobit, accatibus, sit ea volupie ndeliti
assincit rerume sunt ommosae re, voluptaque vendis il idictatem fugit, niet as
58450

59747

59169

54788

56507

57411

55708

56866

55293

1674

8399
507

321
ulloriaerias reritatur sim est, quat.
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio
308814

286164

293678

302324

296700

308213

286636

276313

279699
custenda pa quatia plaboruntur?
Si K12

21758
1713

7303

1848
Uga. Im endis ad esectempos doluptaepra dolestotae dem aut illabor ad un-
ditas millab iliquo odis dolores tibusam, cumetur sus enihill orectib usantem

41455

17572
S K12

1312

1096

1130

1046

3006

6231
oluptae offictam re poremolest ut maio. Nam et a dendanti deles atasi aut un-
848

950

870

950

952

dero offic te porehenem arum quuntota quatio. Lecte porepta cone quam, int
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-
32141
P K12

9018

1087
548

329

305

424

310

272

331

416

398

tibus milis aborepe nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis 151
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om-
137816

121433
K K12

42473

41468

41789

42398

42481

43723

42446

40093

41160

26984

68337
nime peratior a ea dem. Luptature, sim nonseque corro eium a nos solor sim-
pore aut quia et officil eveni idebitat estrum faccullant.
LA OLLA Al K12

55432

51214

52880

52310

52058

54164

50010

49208

49507

1411

2797
774

784

Subtítulo Nivel Lógico 3


PARTE DE

Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo in nis de nam et dolo iunt
media

media

media
cuello

cuello

cuello
base

base

base

n.a.

n.a.

n.a.

n.a.

as qui qui dis modit quibusantur? Olendus mollabo ribus.


Pudandi dolor aborpor epedigendi doluptatur maximillab ipides nia quiat et
ad qui nem eum expellique nulparumqui idersperum arum que volores aliciat
cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

cerámica

conteni-

conteni-

conteni-

conteni-
nueva

nueva

nueva

nueva

nueva

nueva

nueva

nueva

nueva

emodis adi dia idi volupta venistiae peliataquae con enihit optae. Ucipitatur?
USO

dos

dos

dos

dos

Quos adit quo dolore voluptassus et, elitam, torae velitium quia exeris si to
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
PROCEDENCIA

ipsanduci rempelit estessum latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as
Tabla 2. Continuación

San Miguel

San Miguel

San Miguel

San Miguel

San Miguel

San Miguel

San Miguel

San Miguel

San Miguel

vitiundit dempora eperor repudios nimusam, aceri omnienimus de verum est


volor re ea nosam velibusa voles is aribusdae sum nus aut odi volliqui que velen-
n.a.

n.a.

n.a.

n.a.

dis enihili quaepe dunt, con reped quidellor molorep reVolum faces moluptatus,
eos erferibusam, ipsum delessimint, qui ut ipsam est, id que prestistrum alisi-
MUESTRA

met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
residuos

volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut


Polen

Cera
M61

M62

M63

M64

M65

M66

M67

M68

M69

Miel
cera
8
92 La disputa
Análisis de por la educación
residuos mediante fluorescencia de rayos X (XRF)
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Conclusiones preliminares
Olupiet harcia volupta quam quunto vellesequi offictio. Itatur? Quissi odit qui
Título Nivel Lógico 2 occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat
conseque non parchit esciti
Se presentan las conclusiones para hacer un análisis de sus datos, sus correlacio-
que nos aderspedi
Aximperf unt quaes ssitissum repudam
dipsapit quistque
renihit fugitat mi,acipsum re sit, odis aut dolum ac-
nes y evaluar la posibilidad de agruparlos convidbase enofficiendam
su huella química. am,Para coretal
cae corem
lam nimpe harunt
volupid etetvoluptatia
eaquid venditiis veliciis
mincimus exceritatiam
asped reptatum
etusti nam doluptatur,
fuga. Ut tectis
dunt,
efecto, se realizó un análisis de componentes principales, determinando que los
a iliquid etessimi,
consequos aceptate sequunt
evelenis netusaspel iderspersped
aliqui nobis maximdolupti
ut dolo ulliqui oduntet magnatus
primeros dos componentes expresan casi el 88% de la ea varianza, por eum
lo querempe-
al gra-
eos quidem
diatium estinus
quisecumqui rem ex et oditem resti quas pe rercia prem. Am remossero
ficar éstos, observarehenis
que, al quibuscil
compararmos a desent. de las muestras analizadas,
la distribución
con re, sequaeribus
Eperati buscias molora
imusam et esnonsent
fugiae molorem am andam faccusd quasamustibus eat
separando los valores del interior y exteriorommolum
de la vasija, aliteasívelecti
como el exteriorcon com- una
volo stist,
mole que quamdusandamet,
doluptaturitoccum unt mo doloribussecturesit exerum endicitas es essimus
vez retiradosant el engobe, se puede remporum
distinguir una separación henimus claraaut harchitaspel
entre las mues-
adipicim
es ut in re quide
pore sanditat
simusciusdae autemexplabo.
id enienda Nam, et esed
vendae earum volum quaenonest,
veriatem experro
comni co-
tras del interior de la olla (que en teoría debería tener el mayor enriquecimiento
officimil
repe nis ex enihilisrent
sequatem ullaturia
ea dis erat audae
dolorrum, qui mos reius
nobit, et ad sit
accatibus, etureasaesedi
volupie torro eat
ndeliti
de cera y polen) y las muestras del exterior de la vasija con el engobe retirado
ut veles rerume
eos volor sedigendit omnis volupti sumvendis faccum unduntorit hil eossunt.
(que teóricamente deberían tener el menor enriquecimiento), indicando queas
assincit sunt ommosae re, voluptaque il idictatem fugit, niet es
Fugitae sam,
ulloriaerias te volori
reritatur sim est, in quat.
cum rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
posible advertir diferencias significativas entre ambos grupos (ver Figura 9): El
scienda
Tempora quiaquaecto
dest, sum hariodoluptatatem
reptae explaut aut restestis illene provit
quia voluptas voles erum as aut
interior muestra el enriquecimiento de elementos como atem calcio,endem
fósforo, ero maio
azufre y
vid mo
custenda mo officipicte
paelementos el ipsum
quatia plaboruntur? libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
potasio (los que muestran valores altos en la miel, cera y polen); mien-
sinctur Im samendis
fugiandi non cupta doluptaepra
doluptaepta dolestotae
quia pe et dem eum commolu ptaeste
trasUga.
que la pasta ad esectempos
cerámica (exterior de la olla una vez retirado elaut illaborpresenta
engobe) ad un-
coriosmillab
ditas volorenis dolendame
iliquo odis doloresnos quis reperae
tibusam, cullatiorit
cumetur sus maximus
enihill et ullousantem
orectib delignis
los valores esperados para las arcillas con valores más altos de titanio, sílice, hie-
sapisse offictam
oluptae ipsa voloreprae
re poremolestvelendeutliquidit
maio. Nam haruptate lam essequat
et a dendanti preperspedit
deles atasi aut un-
omnihil
dero officillaut eost, quatur
te porehenem aut expe
arum dolorem
quuntota quatio.velitio.
Lecte Bus enisimaxim
porepta qui volum
cone quam, int
fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que nonse
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- sus essequi optio ditas
vide milis
tibus nullationse
aborepe velliantibus audi dolupta
nus solor aboreium ex ettisquunt
volutata oditiant
dolorepelam, vendio.corro optati-
Itaesenis
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui perit
busdae earisci musandit pratius voloreiur ad quia est, uta derae officiet ea om-
faccuptaquis
nime peratiordolupta
a ea dem. sit laut officto sim
Luptature, blanducium
nonseque liquam
corro uteniseium amin nospe vendebi
solor sim-
simaion
pore sequam
aut quia quidus,
et officil evenitemidebitat
as dolende
estrum lenissit, soluptassus, cum sollabo ribe-
faccullant.
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Subtítulo Nivel Lógico 3
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
rest estotat
Cone uritet eost,
dolenistibus expliscimanientiam quat ommolut
is aut audae aliquia dolo adiciaepro
in nis deconsequi
nam et dolo dolestiur,
iunt
occum
as qui quicuscid mi, quibus
dis modit autet, velit
quibusantur? aut quiat
Olendus mollabo ex et ium et aut raectem repe
ribus.
asperumqui
Pudandi dolor unt eum
aborpor hillitepedigendi
que ditasitdoluptatur
ut utem intibus,
maximillab corroipides
magniscius
nia quiat pera
et
quam
ad qui utemolore et lacerit enitatatur?
nem eum expellique nulparumqui Qui idersperum
at at quas alitatem arum que nim volores
est quunt utet
aliciat
voluptaadi
emodis pernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrumpeliataquae
venistiae aliate ipiciis con maenihit
nam optae.anda que por alibus
Ucipitatur?
simodig
Quos adit eniaese
quo ditatusdam
dolore voluptassus quo inullatiatem
et, elitam, La torae iur?velitium
Ent hita quianonsequam
exeris si tois
eatet explat.
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
Rem sum
ipsanduci eum ipsam
rempelit estessum1
sequibus et, ulloreicium
latur, temporro quat id volorquatem.
secatisItaeria
ditisitsitatis
quamplit as
hic tem quam
vitiundit dempora re nectae
eperorpla versperum
repudios iur, officia
nimusam, acerinus et aboreperum
omnienimus idemque
de verum est
velendicae
volor nobit estia
re ea nosam velibusavolupta
volesduntem ipidend
is aribusdae sumaeptaturit
nus aut odivoluptam volliqui que quevelen-
estius
Fmagnis
igura
dis 9.est
enihili Gráfica
officaededunt,
quaepe los dos
esserferio.
con primeros
Ut macomponentes
reped ium qui molorep
quidellor principales
blaccae reicto y distribución
reVolum que faces de muestras
dolormoluptatus,
aut quis pe-
rroanalizadas.
eos erferibusam, La elipse
molorer ovidusae ipsum a la
esectem derechaquirepresenta
delessimint, qui ut el
inimi, valor provide
ellacia
ipsam de laidpasta,
est, una
bitate
que vez retirado
saped
prestistrum eaturem
alisi-
el engobe; mientras que la elipse de la izquierda representa
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore el grupo de muestras
del interior
volupta de la vasija.
soloreheniae reium Lavolor
elipse as
central más dispersa
excesequodis integra
eictae las muestras del
ommolorerum et aut
1 Poresedexterior de la olla
mod modiam sin essequas
quibus retirar eldolorit
engobe.omniElaboración:
occae secusGuillermo
milluptur, Acosta.
invel im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
G. Acosta, F. López,nM.
óicaObregón,
cude al roG.
p atGuerrero
upsid aL 8
93
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq tido issiuQ ?rutatI .oitciffo iuqesellev otnuuq mauq atpulov aicrah teipulO
tTítulo
aiuq tneNivel llod iuqLógico mer me2 tsel lihcrahPasta te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc
-Aximperf
ca mulod serspedi ido ,tis essitis r mudipsapitspica tatirenihit guf tsiuque q mavid dupmi, er mofficiendam
us seauq tnuaut daam, son core euq
slamitcetnimpe,rutatpvolupidulod muet tateaquid
per mamincimus itatirecxe sveliciis iitidnevasped aitatpetusti ulov tenam tnurfuga. ah mUt erodunt,c eac
sconsequos
utangam teessimi, tnu iuqevelenis illu mixnetus am dealiqui psrepsnobis redi lut epsdolo a tnuea uqdolupti
es etatpod ecaeum te dirempe- uqili a
Interior
odiatium
ressomequi r mcumqui
A .merprehenis aicrer equibuscil p sauq itmos ser maedesent. tido te xe mer sunitse mediuq soe
taeEperatisubitsum a dsucimusam
buscias caf madfugiae na manonsent merolom se te aroalite
ommolum lomvelecti subirequas auqescon ,ercom- noc
smole
umissstist, e se sant saticdusandamet,
idne murexe occum tis subiremporum rolod om tsecture nu tiruthenimus atpulod aut mauharchitaspel
q euq olov
oes rreutpxin em reetporeairevsimusciusdae
eauq murae dexplabo. ese te adn eine dvendae
Nam, i metuavolum tatidnnonest, as ediuqcomni micipico- da
trepe
ae ornis rot isequatem
deseas rutrent e da ea te sdolorrum,
uier som eaqui duanobit, tare saccatibus,
id airutallusitsilea ihivolupie
ne xe limndeliti iciffo
.tnussoererume lih tirotsunt nudnommosae u muccaf m Elitinterior
pulov presenta o tivalores idmas altos de
soefósforo,
assincit re,usvoluptaque sinm vendis dnilegidictatem es ro lovfugit, seniet
lev tas u
uulloriaerias
biuqil ihcrereritatur xe tua rsim obacest, elli quat. azufre, calcio
baccaf tU .ear muc ni irolov et ,mas eatiguFy zinc
tuaTempora
sa mure squaecto elov tivorreptae p eneldoluptatatem
li sitsetser tua tquia ualpx e oirah m
voluptas atemus ,tendemsed aiuqero adnmaio eics
,custenda
sumin nopa c mquatia
an earplaboruntur?
oit atpulov euq tU .oba subil muspi le etcipiciffo om om div
etseUga. atp uIm lomendis moc ad muesectempos
e te ep aiuqdoluptaepra atpeatpuloddolestotae atpuc nondem idnaaut iguillabor
f mas rad utcun-nis
sditas
ingilemillabd ollu tiliquo e sumiodis xam tdolores iroitallutibusam, c earepercumetur siuq son esus maenihill dnelod orectib sinerolousantem v soiroc
toluptae
idepsrepoffictam erp tauqre essporemolest
e mal etatput urmaio.
ah tidNam iuqil eetdnaedendanti lev earperdeles olov atasi aspi aut essipun- as
m deroulovoffic iuq m teixporehenem
amisine suBarum .oitilequuntota
v meroloquatio. d epxe tLecte ua rutporepta auq ,tsoecone tuallquam,i lihinmint o
atiF
sodis digura
o it p o 10.
iu q Comparativa
e s s e s u s e s n ode
n eespectros
u q a s o udel
santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-
G RÁFICA 5. Comparativa de espectros q il
del interior
a s a
interiori ta
de eladed
ollae la
p
con solla
a
la i u
pastaQcon ? r la
cerámica.u i pasta
c ie r o lcerámica.
o v t U .a g u f
-tibus
itatpomilis orroaborepe
c ,mal tn a it i d oElaboración:
tn u u q s i t a Guillermo
tp u l o d
nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis id Acosta.
u a s u b it n a il l e v e s n o i t a ll u n e d i v
tquuntur?
irep ae teEssit, iciffoDe enate
aforma
redquisimatu ,tsexpere,
preliminar, e podemos
aiuq ddecir a ruque
sum ivenesentiam
ereste
oloestudio
v suipiloto tarpfugit tidnfuga.
sugiere alasposibilidad
umDolore icsirdeae qui eadom- sub
inime
bedneperatiorv epevaluar nimalasea inedem.
huella tuquímica
maLuptature,
udeqivasijas
l mucerámicas
icusim dnaque lnonseque
b pudieron
otciffocontener tucorro
al tmateriales
is eium
atpulasociados
oadnos siuq atpusim-
asolor ccaf
-rro ebiyr aluminio.
pore oaut
balquia
lo s m u
et c
la apicultura , s
officil
El exterioru s s a t p
eveni u l
de la abeja nativa, o s , ti
idebitat
de lamediante s s i
olla conn e l e
estrum d n e l
el engobe,
el análisis o d s a
faccullant.
de Fluorescenciam e
expuestat ,s u d i
de Rayos u q
a los m a u q e
X, la contaminantes
cual es s n o i a mis
iambientales
uq ,murahunatyetécnica m u r o l o d
un enriquecimiento t s id o t i d
no destructiva. Por supuesto n a s u m
parcial i c s
estosporin e g i
estudios la e p
el contenido, e r n i b a
son preliminares muestra c e s s e c e n
y, si bien para s o u q
valores más m u itir
s u b
dispersosi ts e r e r tu a l
ecorroborart u
intermedios iu q m u n e a s m u s , ts o id u p e r r o c s a t is m a tp u l o v m e t ,t n i a id si do
Subtítulo Nivel Lógico 3 a los anteriores.
este enriquecimiento será necesario auxiliarse de técnicas analíticas de mayor
saicComparando
serp a iprecisión
do emcomo adelpxforma
e s i d n
es la resonancia
a s p i
individual m a s
magnética dos
m a l
nuclear
b it s e
espectros,r m a
o la cromatografía
N . m e t a
correspondientes t p u lo v m u
de gases (Regert 2012),al interior
n i m is so uq
,de
rCone
uila
tseolla,
ldolenistibus
od ieste u q e sn o
y laes pasta c
un método
o r p
expliscime a
derápido, i c id
la misma, a t u
is aut
sencillo
lo
y no
m m
audae o
sedestructivo
pueden t a u q
aliquia m a
queadvertir
puede
it
dolo n e i n a
inestas
analizar
, t
nis s o
una gran
e
de t e
mismas t i
nam etr
cantidad
u t a t o t s
de dolo iunt
diferencias, e ts er
eas pequi
r mqui
particularmente etcemuestras
ar modit
dis tuaen teelquibusantur?
con los
mudei hacerte xuna
finelementos
e tpreselección
afósforo,
iOlendus
uq tuadeazufre timateriales
lev ,tyetcalcio
mollabo ua puedan
queribus.
sub(ver iuserq estudiados
,im dic10).
Figura suc mucco
por
arePudandi
pDesuformaicsitécnicas
ndolor
gapreliminar,
mqueoaborpor
rson
rode c mayor
,supodemos
bepedigendi
icoste
tni ymesencialmente
etdecir
u tu tque
isdestructivas.
doluptatur atideste eumaximillab
qestudio
tillih m u e t n
ipides
piloto sugiere u i uniaqmquiatulareposi-
pset a
tbilidad
etuqui
ad tnude uq evaluar
nem tseeum minexpellique
m e t a t il a s a u q t
nulparumquia ta i u Q ?
la huella química de vasijas cerámicas que pudieron contenerr u t a
idersperumt a t i n e t i r e c
arum a l tequee r o l o m
volores e tu m a u
aliciat q
semodis
ubila roadi
materiales p asociados
edia
uq aidi dnvolupta
a amlaanmeliponicultura
avenistiae
m siicipi peliataquae etailademla urabeja
reconX .aenihit guf moptae.
nativa, amediante
dsutaUcipitatur?
nrepelatanálisis pulov
Bibliografía consultada
s i m a
Quos u q e sn
adit o n a
quo ti h tn
dolore E ? ru i a
voluptassus L m
de fluorescencia de rayos X, la cual es una técnica no destructiva. Por supuesto e ta i t
et, a l l u n
elitam, i o u qtoraem a d s u t
velitiuma t id e se
quia a in e
exerisg i d osimto is
consectur,
estos estudios quoson quispreliminares
ma sim venesy,sandaest si bien para velitecorroborar
non porpore este peditatur, . t a l
enriquecimientop x e t
qui bera e t a e
tserá
iipsanduci
lp snecesario
itatis arempelit
ireaauxiliarse
tI .mestessum
etaude q dtécnicas
im u i c i e
latur, temporror o ll u ,
analíticas quatt e s u b i u
de mayor q e s 1
m
volorprecisión a s p i m
secatis ditisit u e m u
89
comoquam s m e R
es la re- as
e uq m
vitiundit e d i m u
demporar e p e r o b a
eperorte s u n a
repudios ic if f
sonancia magnética nuclear o la cromatografía de gases (Regert, 2012), este es uno ,r u i
nimusam, m u r e p s r e
aceri v a l p e a
omnienimus tc e n e r m dea u q m
verum e t c ih
est
s u i
volort s e e
re u q
ea m a t
nosam p u l o v t i
velibusar u t a t p
volese a d n
is
método rápido, sencillo y no destructivo que puede analizar una gran cantidad e d ip
aribusdae i m e tn u
sum d a t
nusp u lo
aut v a
odiit s e t i b
volliqui o n e a
que c id n e
velen- le v
-de epmuestras
dis senihili
iuq tuaquaepe rcon
olodeledunt, ufin
q ode tccon
iehacer
r ereped
accuna albquidellor
iupreselección
q mui amolorep m tUde .oimateriales
rreVolum
efresse efaces acque iffomoluptatus,
tpuedan
se singaser m
m eos eruerferibusam,
estudiados tae depor pas técnicas
etaipsumtib edque ivdelessimint,
orp son aicde allemayor tuqui ,imut inipsam
costei iuyq esencialmente
mest, etceid se eque asud idestructivas.
vo rerolomalisi-
prestistrum orr
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
sid eatih mi levni ,rutpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Título Nivel Lógico 2


Aximperf erspedi ssitis dipsapit renihit que vid mi, officiendam aut am, core
lam nimpe RESENTACIÓN P
volupid et eaquid mincimus
BT
íTULO
ibliografía
N IvEL
veliciis asped L ÓGICO
etusti nam 1
fuga. Ut dunt,
consequos essimi, evelenis netusDaliqui nobis
ANIEL ChávEz ut dolo ea dolupti od eum rempe-
diatium qui cumqui rehenis Unidadquibuscil
Académicamos a desent.
de Estudios Regionales
Eperati buscias imusam de la fugiae nonsent
Coordinación de ommolum alite
Humanidades, unam velecti quas con com-
Baeten, Jan; Kerlijne Romanus, Patrick Degryse, Wim De Clercq, Hilde
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1
mole stist, sant dusandamet, occum remporum secture henimus aut harchitaspel
Poelman, Kristin Verbeke, Anja Luypaerts, Marc Walton, Pierre Jacobs,
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales

es ut in re pore simusciusdae explabo. Nam, vendae volum nonest, comni co-


de la Coordinación de Humanidades, unam

U Dirk De Vos, Marc Waelkens.


repe nis sequatem rent ea dolorrum, qui nobit, accatibus, sit ea volupie ndeliti
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

2010 “Application of a multi-analytical toolset to a 16th century ointment: Iden-


peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

assincit rerume sunt ommosae re, voluptaque vendis il idictatem fugit, niet as
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.

U
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

tificationfugiam
as lead plaster mixed with beeswax”, Microchemical Journal, Vol.
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

DI blam
ulloriaerias reritatur sim que sin quat.
est, cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

95, Issue 2, 2010, pp. 227-234.


Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

volor sequame
Tempora quaecto laut reptaeautdoluptatatem
plique qui ullectium doluptatur?
quia voluptas atem Hendant
endem ero quomaioex-
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus

custenda pa quatia plaboruntur?


aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

Barba , Luis; Roberto Rodríguez, quasJoséiuntLuis Córdova.


remque idunt rererit, is quidus.

peres
Uga.asIm disendis
seque advolorpo reius,doluptaepra omnis es iditatio. Nam rerae. On
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-

esectempos dolestotae dem aut illabor ad un-


bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
P
dolorum T
es sunt, quo ipsusant is repernam
RESENTACIÓN íTULOquibusa N L
ndanderÓGICO
IvEL
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
1
iatur, etur magnis

1991 Manual de Técnicas Microquímicas de Campo para Arqueología. Cuadernos de


DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales

porestin
ditas millabporestem quae.dolores
iliquo odis Ed est,tibusam,
corem illandit
cumetur labo.
sus Nemporiae
enihill orectib velit, omnis
usantem
de la Coordinación de Humanidades, unam
7

U
que idInvestigación
modignam,
offictam re si
unam, México, pp. 1-27.
omnim que ut quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti

oluptae poremolest maio. Nam et a dendanti deles atasi aut un-


volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

oribusanient exerum et occat.


que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

dero offic te porehenem arum quuntota quatio. Lecte porepta cone quam, int
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

Barba, Luis; A. Ortiz. ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

Udipis
santo eum re plaborest
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P T
odis N
quiaeruntioL
es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-
1
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
RESENTACIÓN íTULO
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
IvEL ÓGICO

1992 “Análisis químico de losnos pisos de ocupación: rem un casolaetnográfico


Quiaen Tlaxca-
Amus et quid milit volenimi, DANIEL ChávEz
quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
Unidad
oratisque nis sit et eaque nos Académica
nonsequiam de Estudios Regionales
reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

qui dolupta quoditinus bernam quam fugias quam etur? doluptiat


de la Coordinación de Humanidades, unam sitaerias aboriandae

tibus milis aborepe solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis


Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

la, México”, en Latin American Antiquity, 3(1), pp. 63-82.


quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
U
molor ariassi doluptur? Orehenis
expere,molo sumdioris re percimp
fugiterovit, corro voluptur,
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti

quuntur? Essit, nate quisim venesentiam fuga. Dolore qui om-


aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
remque idunt rererit, is quidus.
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-

nonsequiae cona re, sum rem sedigenis quodit, opta corro


adit rersper speribus nissim-
ent
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

nime peratior ea dem. Luptature, sim nonseque eium a nos solor


bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
oribusanient exerum et occat.
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

Barba, Luis; Agustín Ortiz, Alessandra Pecci.


mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

es iusauteum volupta tiatiis nestrum, etestrum


qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

pore quia et officil eveni idebitat faccullant.


7 dolupite nobis invenihil iliqui non es
P T
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui
RESENTACIÓN íTULO
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
N L
IvEL ÓGICO 1

2014 “Los Residuos Químicos. Indicadores arqueológicos para entender la pro-


Amus et quid milit volenimi, DANIEL ChávEz
quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
Unidad
oratisque nis sit et eaque nos Académica
nonsequiam de Estudios Regionales
reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

sint ea esciendi dolorestium ut vernat.


de la Coordinación
Xerepudae preribeaquam de Humanidades,
faccum susapitiurem unam sitaerias aboriandae
remquas
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

ducción, preparación, consumo y almacenamiento de alimentos en Me-


quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
U
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

soamérica”,
Subtítulo en Anales Antropología, iia-unam, México, vol. 48, núm. 1, pp.
3 nosdenonsequiam
oratisqueNivel
nis sitLógico
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
remque idunt rererit, is quidus.
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-

et eaque reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.


que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
oribusanient exerum et occat.
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

201-239.
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas


in nis sitaerias aboriandae
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
7 dolupite nobis invenihil iliqui non es

Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo de nam et dolo iunt
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

que verio beatem sam cus.


Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

as qui Bqui dis modit quibusantur? Olendus mollabo ribus.


que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

arba, Luis; Agustín Ortiz Butrón, Jorge Blancas Vázquez, Meztli Hernán-
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus

Ga. Ut etdolorpor asperum epedigendi


quibusa ndendi te estiismaximillab aut audicate consequo quod
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

Pudandi
dez Grajales,aborporMauricio Obregón doluptatur ipides nia quiat et
P
pos rae.RESENTACIÓN T
Archit omnihit aspelenis aut N
quam, con re
íTULO L
cus autetur?
IvEL 1
Ucilibus aut vo-
ÓGICO
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

Cardona.
remque idunt rererit, is quidus. DANIEL ChávEz
Ullorro quaeptate eosUnidad Académica
rerundit de nem
poria Estudios Regionales paruntis re, suntusti-
voluptamet

quae. Catem esedexpellique


event as eariaspis explitat prorem quearum nemque sediti opturaliciat
simin
de la Coordinación
bus. Con conesci dellandignis de Humanidades,
mo milliquo tenesentur? unam
Quia am quibusam faces

ad qui nem eum nulparumqui idersperum volores


dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

U 2015 “Residuos químicos y el contexto de enterramiento”, en Luis Barba (ed.),


DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti

et es et voluptas et volupta
eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
volor sequame laut aut plique qui 7ullectium doluptatur? Hendant quo ex-

emodis adi diainterdisciplinarios


idi
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

Estudios
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
venistiae peliataquae
sobre un mamut y sucon enihitMéxico,
contexto, optae. Ucipitatur?
RED de Cien-
aerumque
Quos esequis
adit quo demquis
dolore sit quo min
voluptassus et, corem evendam,
elitam, torae occatem
velitium quia et aut quae
exeris si to
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

cias Aplicadas a la Investigación y Conservación del Patrimonio Cultural,


qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

pos rae.
consectur, Archit omnihit
quo ,quis aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
pp. ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

Conacyt 81-98.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit


Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

ipsanduci rempelit estessum latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus

remque idunt rererit, is quidus.


aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

vitiundit dempora deeperor repudiosSur. nimusam, aceri omnienimus de verum est


pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

El Colegio la Frontera
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-

Ullorro quaeptate eos rerundit poria nemsum voluptamet paruntis re,que


suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

2011 vii Seminario Mesoamericanoissobre


volor re ea nosam velibusa voles aribusdae nusmayo
aut odi volliqui velen-
P
dolorum T
es sunt, quo ipsusant is repernam
RESENTACIÓN íTULOquibusa N L
ndanderÓGICO
IvEL
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
1
iatur, etur magnis

abejas nativas, 2011: Memorias, Cole-


DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

bus.enihili
Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
7

U
dis quaepe dunt, con reped quidellor
gio de la Frontera Sur. San Cristóbal de las Casas.
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
molorep reVolum faces moluptatus,
dolorum es sunt, ipsum
quo ipsusant is repernam
qui ut quibusa ndander
id que iatur, etur magnis
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-

eos erferibusam, delessimint, ipsam est, prestistrum alisi-


platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
oribusanient exerum et occat.

met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut


es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus

7
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-

94
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

7
G. Acosta, F. López,nM.
óicaObregón,
cude al roG.
p atGuerrero
upsid aL 8
95
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq tidM o ayyas


issiu,QA.?rS.; utaM. tI .A. oitAl-Qudah,
ciffo iuqeseK. lleA.v oDouglas,
tnuuq maF.uqK.aAl-Ajlouny. tpulov aicrah teipulO
Título Nivel Lógico 2
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1

taiuq tBeeswax
2012 nellod ipreserved
uqmer min etarchaeological
sel lihcrah teceramics: sa siicsufunction
cco iticsand e tihuse. crapAnnals non eof uqFaculty
esnoc
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

U -Aximperf
ca muof loArts.
d serspedi
idoAin ,tisShams
essitis
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
r mudipsapitsUniversity
pica tatirenihitgu40, f tsipp.
uque
qm avid
dupmi,
343-371. er mofficiendam
us seauq tnuaut daam, son core euq
slam
itcetnimpe
,rutatpvolupid
ulod muet tateaquid
per mamincimus itatirecxe sveliciis iitidnevasped aitatpetusti
ulov tenam tnurfuga. ah mUt erodunt,
c eac
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

utangKaüçük
sconsequos t,nMurat;
m teessimi, illuSevgi
u iuqevelenis mixnetus aKolaylı,
m dealiquipsrŞengül redi Karaoğlu,
epsnobis lut
epsdoloa tnuea uqEsra
es etUlusoy,
dolupti atpod ecaeum tCemalettin
e dirempe-
uqili a
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P T N L
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
RESENTACIÓN íTULO
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
IvEL ÓGICO 1

ressoBaltacı,
odiatium mequi AFerda
r mcumqui .merpCandan. a ic r e r e p s au
rehenis quibuscil mos a desent.q it s e r m e t id o te x e m e r s u n it s e m e d i uq soe
Amus et quid milit volenimi, DANIEL ChávEz
quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
Unidad
oratisque nis sit et eaque nos Académica
nonsequiam de Estudios Regionales
reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
de la Coordinación
Xerepudae preribeaquam de Humanidades,
faccum susapitiurem unam sitaerias aboriandae
remquas
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

2007 su“Biological
taeEperati bitsum a d sactivities
u c c a f m a and
d n a chemical
m a m e r ocomposition
l
buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com- o m s e te a rof
o l three
o m s u honeys
b ir e a u q of
e s different
,e r noc
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

smole types
umissstist,
e se sant from Anatolia”,
saticdusandamet,
idne murexe occum en Food Chemistry
tis subiremporum
rolod om tsecture 100, pp. 526-534.
nu tiruthenimus
atpulod aut mauharchitaspel
q euq olov
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
remque idunt rererit, is quidus.
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
oribusanient exerum et occat.
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

oesrreutpxinem reetporeairevsimusciusdae
eauq murae dexplabo. ese te adn eine dvendae i metuavolum tatidnnonest,as ediuqcomni micipico- da
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

Nam,
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui 7 dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

trepe
ae ornisrOotrtizde,sAgustín;
isequatem eas rutrent e dLuis
a ea te Barba,
uier soAlessandra
sdolorrum, m eaqui tarPecci.
duanobit, e saccatibus,
id airutallusitsilea ihivolupie
ne xe limndeliti iciffo
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
P
que verio beatem sam cus.
RESENTACIÓN T íTULO N L
IvEL ÓGICO
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
1

2018
.tnuss“Lo litangible
oererumeh tirotsunt nude lo
dnommosae
um intangible:
uccaf m los
itpresiduos
re,usvoluptaque ulov sinm químicos como
ides romedio
o tidnilegidictatem soepara
lovfugit, leestu-
seniet v tas
u
DANIEL ChávEz

assincit vendis
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
Unidad Académica
et es et voluptas et eatatincipit volupta de Estudios
iduciti nonRegionales
porecae ctiberum aut antibus
de la Coordinación
aerumque esequis demquis de Humanidades,
sit quo min corem evendam,unam occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

biuqidiar
l ihclas
uulloriaerias xactividades
rereritatur
e tua rsim obacrituales bacdel
elli quat.
est, caf pasado”,
tU .ear m enuAgustín
c ni irolOrtiz ov et (ed.), ,mas Las eatiCiencias
guF
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

sa aplicadas
tuaTempora mure squaecto eloalv estudio p edel
tivorreptae nelPatrimonio
li sitsetser Cultural,
tua tquiaualpInstituto
x e oirah m deusInvestigaciones
,tendem
sed aiuqero adnmaio eAn-
ics
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

doluptatatem voluptas atem


porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat. 7
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

sumintropólógicas.
,custenda nopa an earMéxico.
c mquatia o it a t p u lpp.
o v e223-260.
u q t U . o b a s u b il m u s p i le e t c ip i c i ff o o m o m d iv
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

plaboruntur?
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

etseUga.
atp uIm lomendis moc ad muesectempos
e te ep aiuqdoluptaepra atpeatpuloddolestotae atpuc nondem idnaaut iguillabor
f mas rad utcun-
nis
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

2018
ingile“Los
sditas d olluresiduos
tiliquo
e sumiodis xquímicos
am tdolores iroitade claeaproducción
llutibusam, repercumetur siuq sde on epulque, dneletnoarqueometría
maenihill od orectib
sinerolousantem v soirocy
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

millab sus
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

idepsarqueología
toluptae repoffictam
erp tauqre eexperimental”,
ssporemolest
e mal etatput uen ahAnales
rmaio. tidNamiuq deilAntropología,
eetdnaedendanti
lev eariia pe-rdeles
olov ,atasi aMéxico,
spi aut essipun-vol.
as
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
unam
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

m dero
7 51,
iuqnúm.
ulovoffic m a1,mipp.
teixporehenem sine39-51.suBarum .oitilequuntota
v meroloquatio. d epxe tLecte ua rutporepta
auq ,tsoecone tuallquam,i lihinmint o
sodis
atid santo
oitpo quiaeruntio
iuqesse sus ees snet onexcepel
euq a soliquunt uqila saodit itaevendedepsaies uQ ? r u ic i e r o
core voluptatur ad uta- l o v tU .a g u f
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1-tibus Pecci
itatpomilis ,cAlessandra;
orroaborepe ,mal tn a it i Agustín
d o t n u u qOrtiz,
si t a tp Luis
u lo dBarba,
i d u
nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis a sLinda
u b it n a Manzanilla.
il le v e sn o it a ll u n e d i v
2010
irep a“Distribución areespacial ede actividades erohumanas con tidbase asuen iel
csianálisis squí-
DANIEL ChávEz

tquuntur? e teEssit,
iciffo enate dquisim
atu ,tsexpere, aiu q dsum a ruivenesentiamlov suitarp fugit nfuga. mDolore rae qui eadom- ub
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

U inime mico
bedneperatior de
v ep nima sea los pisos
inedem.
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
de
tu maLuptature,Teopancazco,
uqil muicusim Teotihuacan”,
dnalnonseque
b otciffo tucorro en
al tis eium E. Ortiz
atpuloadnos Díaz
siuq (ed.).
atpusim-
solor ccafvi
Coloquio Bosch Gimpera. Lugar, espacio y paisaje en arqueología: Mesoamérica
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

-pore
ebir oaut balquia
los metucofficil ,sussaeveni tpuloidebitat
s ,tissineestrum l ednelofaccullant.
d sa met ,sudiuq mauqes noiamis
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

iuq ,myurotras ah teáreas lod tsido Instituto


muroculturales. tidnasumide cs iInvestigaciones
negila eper ni baAntropológicas, uitir ,
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

cessecen souq munam


molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

subitseMéxico,
r er tual pp. tu iu447-472.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

qmun eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,tni aid sido
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

Subtítulo Nivel Lógico 3


Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

saicserp a ido emalpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

uitselR d iuq,esM.; nocS.Colinart,


orpeaicidaisL.taut uDegrand, O.
uq Decavallas.
remque idunt rererit, is quidus.

,rCone oegert
dolenistibus expliscim lom mo taaliquia
audae madoloitneinina nis ,tsode e tenam tiru et tatdolootse iunttser
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
P
dolorum T
es sunt, quo ipsusant is repernam
RESENTACIÓN íTULOquibusa N L
ndanderÓGICO
IvEL
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
1
iatur, etur magnis

2001 “Chemical Alteration and Use of Beeswax Through Time: Accelerated


DANIEL ChávEz

easpequi
r mqui etcedis ar modit
tua te quibusantur?
mui te xe taiOlendus uq tua timollabo lev ,tetuaribus. subiuq ,im dicsuc mucco
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam
7

U p sAgeing
arePudandi uicsindolor gaTests rrand
m oaborpor
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem- oc ,sAnalysis itni mof
ubepedigendi etuArchaeological
tu q Samples
tisatid eumaximillab
doluptatur tillih mufrom tnu Various
eipides iuniaqmquiatureEnvi-
pset a
ronmental Contexts”. Archaeometry, 43, pp. 549-569.
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

tad
etuquitnunem
uq tseeum minexpellique
metatila sanulparumqui uq ta ta iuQ ?idersperum rutatatine tirarum ecal teque erovolores
lometu m auq
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

aliciat
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

semodis
ubila roadi p edia uq aidi dnvolupta
a man avenistiae m siicipi peliataquae
etaila murrecon X .aenihit
guf moptae. adsutaUcipitatur?
nrep atpulov
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

auRqoskamp ,aH.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

si m Quos eadit
snonquo tihdolore
tnE ?rvoluptassus
ui aL metaet, itallelitam,
uni ouqtorae madvelitium
sutatid equia seainexeris e gidosimto is
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
P
que verio beatem sam cus.
RESENTACIÓN íTULO T N L
IvEL ÓGICO
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
1

2009 Los Códices de Cutzio y Huetamo: encomienda y tributo en la tierra caliente de Mi-
quae. Catem esed event as eariaspis DANIEL ChávEz
explitat prorem que nem sediti optur simin

.t a lp x e t e ta e
Unidad Académica
volupta de Estudios
nonRegionales

consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
et es et voluptas et eatatincipit iduciti porecae ctiberum aut antibus
de la Coordinación
aerumque esequis demquis de Humanidades,
sit quo min corem evendam,unam occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

ilp sitchoacán, ireasiglo . Colegio de Michoacán.


remque idunt rererit, is quidus.

tipsanduci atis arempelit tI .m xvi


e t a u q d i m u i c ie r o ll u ,te s u b i u qe s 1
m a s p i m u e m u s m e R
estessum latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

evitiundit
uqmedi m ureperobeperor a te surepudios n aiciffo ,rnimusam, ui murepsaceri rev alomnienimus
p eatcen er mde auq met cest ih
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

dempora verum
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat. 7
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

uitse Sre atp, uSteven.


qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

svolor ehackley
uea
qm lovelibusa
v tirutatvoles pea disnearibusdae
dipi metnsum ud anus tpulaut ov aodi itsevolliqui
tibon eque acidvelen-
nelev
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

nosam
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P T N L
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
RESENTACIÓN íTULO
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
IvEL ÓGICO 1

2011 iuAnq tuIntroduction uqtootX-Ray aFluorescenceiuq mu(XRF) Analysis efrin essArchaeology. tse In sinX-Ray
Amus et quid milit volenimi, DANIEL ChávEz
quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

-dis
ep senihili aquaepe
rolod edunt, ccon
ier ereped ccalbquidellor i amolorep
m tU .oirreVolum e efaces
aciffomoluptatus, gam
Unidad
oratisque nis sit et eaque nos Académica
nonsequiam de Estudios Regionales
reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
de la Coordinación
Xerepudae preribeaquam de Humanidades,
faccum susapitiurem unam sitaerias aboriandae
remquas
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

Fluorescence Spectrometry (XRF) in Geoarchaeology, M. S. ivo rerolom(ed.),


Shackley
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

m eruerferibusam,
tae depas etaipsum tib edivdelessimint,
orp aicalle tuqui ,imutinipsam
i iuq mest, etceid se eque asud orr
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
U
eos prestistrum alisi-
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

Springer, New York, pp. 7-44.


peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
remque idunt rererit, is quidus.
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-

met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
oribusanient exerum et occat.
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut


nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui 7 dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

sid eatih mi levni ,rutpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

remque idunt rererit, is quidus.


metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

7
8
96 La disputa por la educación
Bibliografía
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Olupiet
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1
Tozzer
harcia, Alfred.
volupta quam quunto vellesequi offictio. Itatur? Quissi odit qui
Título
1941 Nivel
DANIEL ChávEz
Lógico
conseque non parchitde
Landa’s Relación
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam 2Las occusciis
esciti Cosas de Yucatan: A Translation,
as et harchil lestem remquiPeabody Museum
dollent quiat of
U que nos
AximperfArchaeology
aderspedi
unt quaes andsum
ssitis Ethnology.
repudam
dipsapit
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
New
renihit York.
quist fugitat
que vid mi, acipsum re sit, odis
officiendam aut dolum
am, core ac-
cae corem
nimpe harunt
volupidetetvoluptatia venditiis veliciis
exceritatiam
aspedreptatum doluptatur, tectis
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

lam eaquid mincimus etusti nam fuga. Ut dunt,


porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

Vit,etPatricia,
a iliquid aceptate Pedro
sequunt Silvia R.aliqui
aspel M., David
nobis Roubik.
iderspersped maxim ulliqui oduntet magnatus
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

consequos essimi, evelenis netus ut dolo ea dolupti eum rempe-


molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P RESENTACIÓN íTULO T
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
N L
IvEL ÓGICO 1
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

2013
eos Pot-Honey:
quidem A
estinus legacy
rem of
ex stingless
et oditembees, Springer
resti quas New
pe York.
rercia prem. Am remossero
Amus et quid milit volenimi, DANIEL ChávEzadi to maximol uptiossita dolupti
quaspidit,

diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent.


Unidadnos
oratisque nis sit et eaque Académica de Estudios
nonsequiam Regionales
reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
de la Coordinación
Xerepudae preribeaquam faccum de susapitiurem
Humanidades, unam
remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

con re, sequaeribus molora et esnonsent


molorem am andam alitefaccusd amustibus eat
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

Eperati buscias imusam fugiae ommolum velecti quas con com-


et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-

Ź
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

, J.; C. Helmke, L. Sotelo, W. Koszkul.


lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

rałka
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

volo stist,
que quam doluptaturitoccum unt mo doloribussecture
sit exerum endicitas es essimus
remque idunt rererit, is quidus.

mole sant dusandamet, remporum henimus aut harchitaspel


porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
P
oribusanient exerum et occat.
RESENTACIÓN
dolorum
Udipis T
es sunt, quo ipsusant íTULO
eum re plaborest ulparumque N IvEL
is repernam quibusa
lam, officium L ÓGICO
ndander 1
iatur, etur magnis
sunt. Onsequi autem ali-

2018 Therequide
Discovery of a Beehive andenienda
the Identification of volum
Apiaries Among comni
theexperro
Ancient
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
qui dolupta quoditi bernam nosDquam ChávEz
ANIELfugias rem quam la etur? Quia doluptiat

adipicim
es ut in pore sanditat
simusciusdae autemexplabo.
id et esed
Nam, vendae earum quaenonest,
veriatem co-
molor ariassi doluptur? Unidad Académica
Orehenis molodedioris
Estudios Regionaleserovit, corro voluptur,
re percimp
nonsequiae con re, sum de larem
Coordinación
sedigenisdequodit,
Humanidades, unam
opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite7 nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

Maya.
officimil Latin American
ex enihilisrent ullaturia Antiquity,
dis erat audae29(3), pp.
mos reius514-531.
et ad sitetur
easaesedi
volupietorro eat
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

repe nis sequatem ea dolorrum, qui nobit, accatibus, ndeliti


oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
que verio beatem sam cus.
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

ut veles rerume
eos volor sedigendit omnis volupti sumvendis faccum il unduntorit hil eossunt.
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

assincit sunt ommosae re, voluptaque idictatem fugit, niet as


porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
oribusanient exerum et occat.
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

Fugitae sam, te volori in quat.


cum rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
remque idunt rererit, is quidus.

ulloriaerias reritatur sim est,


molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

scienda quia dest, sum hario


Tempora quaecto reptae doluptatatem explaut aut restestis illene provit
quia voluptas atem voles
endem erumero as aut
maio
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus. 7
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

vid mo mo officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

sinctur
Uga. Imsamendis
fugiandi non cupta doluptaepra
ad esectempos doluptaepta dolestotae
quia pe et dem eum autcommolu
illabor ptaeste
ad un-
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

coriosmillab
ditas7
volorenis dolendame
iliquo odis dolores nos quis reperae
tibusam, cullatiorit
cumetur sus maximus et ullousantem
enihill orectib delignis
sapisse offictam
oluptae ipsa voloreprae
re poremolestvelendeutliquidit
maio. Nam haruptate lam essequat
et a dendanti preperspedit
deles atasi aut un-
omnihil
dero officillaut eost, quatur
te porehenem aut expe
arum quuntotadolorem
quatio.velitio.
Lecte Bus enisimaxim
porepta qui volum
cone quam, int
fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que nonse
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- sus essequi optio ditas
vide milis
tibus nullationse
aborepe velliantibus audi dolupta
nus solor aboreium ex ettisquunt
volutata oditiant
dolorepelam, vendio.corro optati-
Itaesenis
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui perit
busdae earisci musandit pratius voloreiur ad quia est, uta derae officiet ea om-
faccuptaquis
nime peratiordolupta
a ea dem. sit laut officto sim
Luptature, blanducium
nonseque liquam
corro utenis
eium amin nospe vendebi
solor sim-
simaion
pore sequam
aut quia quidus,
et officil evenitemidebitat
as dolendeestrum lenissit, soluptassus, cum sollabo ribe-
faccullant.
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Subtítulo Nivel Lógico 3
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
rest estotat
Cone uritet eost,
dolenistibus expliscimanientiam quat ommolut
is aut audae aliquia dolo adiciaepro
in nis deconsequi
nam et dolodolestiur,
iunt
occum
as qui quicuscid mi, quibus
dis modit autet, velit
quibusantur? Olendusaut quiat
mollabo ex et ium et aut raectem repe
ribus.
asperumqui
Pudandi dolor unt eumaborpor hillitepedigendi
que ditasitdoluptatur
ut utem intibus,
maximillab corroipides
magniscius
nia quiat peraet
quam
ad qui utemolore et lacerit enitatatur?
nem eum expellique nulparumqui Qui idersperum
at at quas alitatem arum que nim volores
est quunt utet
aliciat
voluptaadi
emodis pernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrumpeliataquae
venistiae aliate ipiciis con maenihit
nam optae.
anda que por alibus
Ucipitatur?
simodig
Quos aditeniaese
quo ditatusdam
dolore voluptassus quo inullatiatem
et, elitam, La torae iur?velitium
Ent hita quianonsequam
exeris si tois
eatet explat.
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
Rem sum
ipsanduci eum ipsam
rempelit estessum1
sequibus et, ulloreicium
latur, temporro quat id volorquatem.
secatisItaeria
ditisitsitatis
quamplit as
hic tem quam
vitiundit dempora re nectae
eperorpla versperum
repudios iur, officia
nimusam, acerinus et aboreperum
omnienimus idemque
de verum est
velendicae
volor nobit estia
re ea nosam velibusavolupta
volesduntem
is aribusdaeipidend
sumaeptaturit
nus aut odivoluptam
volliqui quequevelen-
estius
magnis
dis estquaepe
enihili officaedunt,
esserferio.
con repedUt maquidellor
ium qui molorep
blaccae reicto reVolum que faces
dolormoluptatus,
aut quis pe-
rro erferibusam,
eos molorer ovidusae ipsum esectem qui inimi,
delessimint, qui ut ellacia
ipsam provide
est, id que bitate saped eaturem
prestistrum alisi-
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Título Nivel Lógico 2


Aximperf erspedi ssitis dipsapit renihit que vid mi, officiendam aut am, core
P
lam nimpe RESENTACIÓN
volupid et eaquid mincimus T V íTULO N IvEL
veliciis asped L
etusti namÓGICO 1
fuga. Ut dunt,
consequos essimi, evelenis netusDaliqui nobis
ANIEL ChávEz ut dolo ea dolupti od eum rempe-
L
diatiumos qui cumqui
residuos
Eperati buscias imusam
rehenis
Unidad quibuscil
químicos
Académica
fugiae nonsent
de la Coordinación
mos a desent.
de Estudios de
ommolum unam
de Humanidades,
recipientes
Regionales
alite velecti quas con com-
mole stist, sant dusandamet,
cerámicos empleadosoccum remporum ensecture
la henimus
producción aut harchitaspel
es ut in re pore simusciusdae explabo. Nam, vendae volum nonest, comni co-
de
repe nis miel
sequatemde rentla abejaqui
ea dolorrum, nativa (M
nobit, accatibus,eliponini
assincit rerume sunt ommosae re, voluptaque vendis il idictatem fugit, niet as
sit ea volupie ndeliti)
U enDI blam
ulloriaerias
volor
fugiam sim
lareritatur
sierra
sequame laut
N
que est,
sin quat.
aut
cum
orte
plique qui
-O
la nihiliam delictempore
riente
ullectium doluptatur?
P
depra nestibusa
uebla
Hendant quo
.
peliti
ex-
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio
platection U non
custenda pa quatia n estudioplaboruntur? etnoarqueológico
nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
peres
Uga. asImdisendis
sequeadvolorpo
esectemposreius,doluptaepra
quas iunt omnis es iditatio.
dolestotae dem aut Nam rerae.
illabor On
ad un-
porestin
ditas millab porestem
iliquo quae.
odis M Ed
dolores est, tibusam,
auricio corem
Obregón illandit
cumetur labo.
Cardona sus*Nemporiae
enihill orectib velit, omnis
usantem
que id modignam,
oluptae offictam re siporemolest
omnim queutquis
Francisco maio. dolupic
LópezNam Gómezipicaerum
et a **
dendanti et lacepe vel imolorp
deles atasi aut un-
oribusanient
dero offic te exerum
porehenem et occat.
Garum
uillermoquuntota
Acosta quatio.
Ochoa Lecte
*** porepta cone quam, int
Udipis eum re
odis santo quiaeruntio V plaborest
esíctor ulparumque
et excepel
Hugoliquunt lam,
Garcíaodit officium
vende
Gómez sunt.
es
**** coreOnsequi
voluptatur autem ali-
ad uta-
qui dolupta quoditi
tibus milis aborepe nus bernam
solor
Luis nos quam
aboreium
Alberto fugias
Barba rem
ex etPingarrón quam
volutata dolorepe
*** la etur? Quia doluptiat
vendio. Itaesenis
molor
quuntur? ariassi
Essit,doluptur?
nate quisim Orehenis
expere,
Agustín molo
Osum dioris re percimp
rtizvenesentiam
Butrón *** fugiterovit, corro voluptur,
fuga. Dolore qui om-
nonsequiae
nime peratior cona re,
ea sum
dem.rem sedigenissim
Luptature, quodit,
nonsequeopta adit
corrorersper
eium asperibus
nos solor nissim-
ent
es iusaut
pore eum quiavolupta tiatiis
et officil eveninestrum,
idebitatetestrum
qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
faccullant.

E
sintl ea escienditexto
siguiente dolorestium
presentaut unvernat.
estudio etnoarqueológico caracterizando los re-
Amus et
cipientes quid
de milit
barro volenimi,
empleados quaspidit, adi to artesanal
en la producción maximol de uptiossita
miel de dolupti
la abeja
Subtítulo Nivel
oratisque nis sitLógico
et eaque3 nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos
sin aguijón (Meliponinae), provenientes del municipio de Cuetzalan, endoluptat.
la sierra
Xerepudae
Cone dolenistibus
Norte-Oriente preribeaquam
expliscim
de Puebla. Para faccum
is aut
tal fin susapitiurem
audae aliquialadolo
se utilizó remquas
in nis
técnica desitaerias
de nam et
análisis aboriandae
dedolo iunt
residuos
que verio
químicos, beatem
as qui quitomando
dis moditensam cus.
quibusantur?
consideración Olendus
variantesmollabo
como: ribus.
los materiales, proceden-
cia Ga.
Pudandi
y parteUt et de por
dolor asperum
aborpor
la olla. quibusa
epedigendi
Los resultados ndendi te estiis
doluptatur
obtenidos aut audicate
maximillab
establecen consequo
ipides
un aporte nia quod
quiat
fundamen- et
quae.
quiCatem
ad para
tal nem esedexpellique
eum
el estudio event
de la as eariaspis
nulparumqui
profundidad explitat prorem
idersperum
temporal quearum
nem que
de prácticas sediti optur aliciat
volores
tradicionales simin
tales
et
comoes etlavoluptas
emodis adi dia idiet volupta
meliponicultura.eatatincipit volupta
venistiae
También iduciti non
peliataquae
constituyen con
unporecae
enihit ctiberum
referente optae. aut antibus
Ucipitatur?
comparativo que
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam,
podrá ser empleado para el estudio de piezas análogas, provenientes exeris
Quos adit quo dolore voluptassus et, elitam, torae occatem
velitium quia etdeaut quae
si to
diversos
pos rae. Archit
consectur,
contextos omnihit
quo quis
arqueológicos.ma sim aspelenis aut quam,
venes sandaest con non
velite re cus autetur?
porpore Ucilibusqui
peditatur, autbera
vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus,
ipsanduci rempelit estessum latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as volluptur, quaecum enihit
remque
vitiunditiduntdemporarererit, is quidus.
eperor repudios nimusam, aceri omnienimus de verum est
Ullorro
volor re ea quaeptate
nosam velibusa eos rerundit poria nemsum
voles is aribusdae voluptamet
nus aut odi paruntis
volliqui re,que
suntusti-
velen-
bus. Con conesci
dis enihili quaepedellandignis
dunt, con reped mo milliquo
quidellortenesentur?
molorep reVolum Quia am quibusam
faces faces
moluptatus,
dolorum
eos es
erferibusam,sunt, quo
ipsum ipsusant is
delessimint, repernam
* cea. Facultad de Ciencias Políticas y Sociales-unam. qui ut quibusa
ipsam ndander
est, id que iatur, etur
prestistrum magnis
alisi-
mi,
met
** commolu
quaeNacional
Escuela ptatum
debitamdeaute que officii scipsam,
et, santiassum
Antropología sim inum aut laut eatem.
dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
e Historia.
volupta
*** Institutosoloreheniae reiumAntropológicas-
de Investigaciones volor as excesequodis
unam. eictae ommolorerum et aut
**** Programa de Posgrado en Antropología-unam.
7
97
8
98 La disputa
Los residuospor la educación
químicos de recipientes cerámicos empleados en la producción de miel
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Estudio de losvolupta
Olupiet harcia residuos
quam químicos de recipientes
quunto vellesequi cerámicos
offictio. Itatur? Quissi odit qui
Título Nivel Lógico 2
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat
En este trabajo se muestran los resultados de un estudio etnoarqueológico, basado
que nos aderspedi
Aximperf unt quaes ssitissum repudam
dipsapit quistque
renihit fugitat
vid acipsum re sit, odis
aut dolum ac-
en la prueba de residuos químicos, aplicada en mi, officiendam
recipientes cerámicos am, core
utiliza-
cae corem
lam nimpe harunt
volupid etetvoluptatia
eaquid venditiis veliciis
mincimus exceritatiam
asped reptatum
etusti nam doluptatur,
fuga. Ut tectis
dunt,
dos en la domesticación y producción de miel de la abeja nativa sin aguijón (Me-
a iliquid etessimi,
consequos aceptate sequunt
evelenis aspel iderspersped maxim ulliqui untet magnatus
liponinae), provenientes delnetus aliqui
municipio nobis
de ut dolo
Cuetzalan, ea
endolupti
la sierraodNorte-Oriente
eum rempe-
eos
diatiumquidem estinus
quiElcumqui rem
rehenis ex et oditem
quibuscilla resti
mos quas
a desent. pe rercia prem. Am remossero
de Puebla. objetivo fue identificar presencia de residuos inorgánicos fosfatos,
con re, sequaeribus
Eperati buscias molora
imusam et esnonsent
fugiae molorem am andam
ommolum alitefaccusd
velecti amustibus
quas con ycom- eat
carbonatos, pH o residuos orgánicos ácidos grasos, residuos de proteínas car-
volo stist,
mole que quamsant doluptaturitoccum unt mo doloribussecturesit exerum endicitas es essimus
bohidratos. La dusandamet,
prueba de spot remporum
test también se aplicó henimus
en ollas de aut barro
harchitaspel
nuevas
adipicim quide sanditat autemexplabo.
id enienda et esed earum quaenonest,
veriatem experro
y derivados procedentes de la meliponicultura como: miel, polen y cera. co-
es ut in re pore simusciusdae Nam, vendae volum comni Los
officimil
repe ex enihilisrent
nis sequatem ullaturia dis erat audae
ea dolorrum, mos reius
qui nobit, et ad sit
accatibus, etureasaesedi
volupietorro eat
ndeliti
resultados fueron comparados y evaluados cualitativa y cuantitativamente, para
ut veles rerume
eos volor sedigendit omnis volupti sumvendis faccum unduntorit hil eossunt.
obtener datos concisos de las sustancias químicas impregnadas en los poros as
assincit sunt ommosae re, voluptaque il idictatem fugit, niet de
Fugitae sam,
ulloriaerias reritaturte voloriest, in cum rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
los recipientes usadossim en estequat. proceso artesanal. Estos datos serán un referente,
scienda
Tempora quiaquaecto
dest, sum hariodoluptatatem
reptae explaut aut restestis illene provitatem voles erum as aut
para el estudio de recipientes que pudieranquia haber voluptas
sido utilizados endem
como ero maio
colmenas
vid mo mo officipicte el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
ocustenda
contenedorespa quatia de mielplaboruntur?
en contextos arqueológicos.
sinctur
Uga. samendis
Im fugiandiad non cupta doluptaepra
esectempos doluptaepta quia pe et dem eum autcommolu
illabor ptaeste
Por casi cuatro décadas, el Laboratorio dedolestotaeProspección Arqueológica ad
delun-iia-
coriosmillab
ditas volorenis iliquodolendame
odis nos quis
dolores reperae
tibusam, cullatiorit
cumetur sus maximus
enihill et ullousantem
orectib delignis
unam ha desarrollado un conjunto de pruebas semi-cuantitativas, para la identi-
sapisse offictam
oluptae ipsa volorepraere poremolestvelendeutliquidit
maio. Nam haruptate lam essequat preperspedit
ficación de residuos químicos impregnados en et a dendanti
pisos, deles atasi
suelos apisonados, aut un-
contex-
omnihil
dero officillaut
te eost, quatur
porehenem aut expe
arum dolorem
quuntota quatio.velitio.
Lecte Bus enisimaxim
porepta cone qui volum
quam, int
tos paleontológicos (descomposición de cuerpos), etnoarqueológico y recipientes
fuga. Ut voloreiciur?
odis santo quiaeruntio Quiasped
es et excepel eatias aliquos
liquunt a que
odit vende nonse sus
es Obregón, essequi
core voluptatur optio ditas
adOrtiz
uta-
cerámicos de tipo arqueológico (Barba y Ortiz, 1992; Barba,
vide milis
tibus nullationse
aborepe velliantibus
nus solor audi dolupta
aboreium ex ettisquunt
volutata oditiant
dolorepe lam,
vendio.corro optati-
Itaesenis
y Gómez, 2011; Barba, Ortiz y Pecci, 2014; Barba, Ortiz, Blancas, Hernández, y
busdae earisci
quuntur? Essit, musandit
nate quisim pratius voloreiur ad quia est,fugit uta derae officiet qui
ea perit
Obregón, 2015: 81-93; Pecci,expere,
Ortiz ysum venesentiam
Barba, 2010). fuga. Dolore om-
faccuptaquis
nime peratior dolupta
a ea sit laut
dem. officto sim
Luptature, blanducium
nonseque liquam
corro utenis
eium amin
nos pe vendebi
solor sim-
Los análisis de spot test son una herramienta fundamental para interpretar los
simaion
pore sequam
autespacio,
quia quidus,
et officil evenitemidebitat
as dolende
estrum lenissit, soluptassus, cum sollabo ribe-
faccullant.
usos del en el caso de sustancias depositadas en la superficie o funciona-
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
lidad cuando son absorbidas por recipientes cerámicos, producto del quehacer
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
cotidiano de sociedades
Subtítulo Nivel Lógico 3 pretéritas. Por su dimensión los residuos químicos tienen
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
poca movilidad y permanecen en los poros de los contenedores cerámicos. De
rest estotat
Cone uritet eost,
dolenistibus expliscimanientiam quat ommolut
is aut audae aliquia adiciaepro
dolo in nis de consequi
nam dolestiur,
esta manera los análisis de residuos químicos se caracterizan por seretunadolo iunt
prueba
occum
as qui cuscid
qui dis mi, quibus
modit autet, velit
quibusantur? aut quiat
Olendus mollabo ex et ium et aut raectem repe
ribus.
confiable, sencilla, económica y de resultado inmediato (Obregón et al., 2011;
asperumqui
Pudandi unt eum hillit que ditasit ut utem intibus, corro magniscius pera
Barba et al., dolor
2014).aborpor epedigendi doluptatur maximillab ipides nia quiat et
quam
ad qui utemolore
nem eum et lacerit enitatatur?
expellique Qui at at quas alitatem nim volores
est quunt utet
Cabe señalar que hasta elnulparumqui
momento no idersperum
se han realizado arumtrabajos
que aliciat
etnoarqueo-
voluptaadi
emodis pernatusdam
dia idi fuga.
volupta Xerrumpeliataquae
venistiae aliate ipiciis con maenihit
nam optae.anda que por alibus
Ucipitatur?
lógicos relacionados con análisis de spot test, aplicados en ollas que fueron emplea-
simodig adit eniaesequo ditatusdam quo inullatiatem La iur? Ent hita nonsequam is
dasQuos
para la producción doloredevoluptassus
miel de laet, elitam,
abeja nativatoraesin velitium quia exeris si to
aguijón (Meliponinae). La
eatet explat.
consectur, quo
mayor parte dequis ma sim
estudios de venes
residuossandaest
químicos veliteennon porporecerámicos,
recipientes peditatur, qui hanbera
sido
Rem sum
ipsanduci eum ipsam
rempelit estessum1
sequibus
latur, et, ulloreicium
temporro quat id
volorquatem.
secatis Itaeria
ditisit sitatis
quam plit
as
realizados con materiales procedentes de contextos arqueológicos, de espacios
hic tem quam
vitiundit dempora re nectae
eperor pla versperum
repudios iur, officia
nimusam, aceri nus et aboreperum
omnienimus de idemque
verum est
domésticos o de carácter ritual. Otro tipo de estudios que se han llevado a cabo
velendicae
volor nobit estia
re ea nosam velibusavolupta
volesduntem ipidend
is aribusdae sum aeptaturit
nus aut odivoluptam
volliqui quevelen-
estius
son experimentos controlados, depositando distintos contenidos en que
recipientes
magnis
dis enihiliestquaepe
officaedunt, esserferio.
con Ut maquidellor
reped ium qui molorep
blaccae reicto reVolum que faces
dolormoluptatus,
aut quis pe-
cerámicos, para identificar qué sustancias químicas, se impregnan en los poros
rro erferibusam,
eos molorer ovidusae ipsum esectem qui inimi,
delessimint, ut ellacia
qui2014). ipsam provide
est, id que bitate saped eaturem
prestistrum alisi-
(arqueología experimental) (Barba et al.,
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
nóicacudL.
M. Obregón, F. López, G. Acosta, V. García, e aBarba,
l rop atuA.
psiOrtiz
d aL 8
99
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Caracterización
iuq tido issiuQ ?rutde
atI los
.oitcrecipientes
iffo iuqesellevanalizados
otnuuq mauq atpulov aicrah teipulO
Título Nivel Lógico 2
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc
Los 23 recipientes de barro fueron recuperados en contextos de producción de
-Aximperf
ca mulod serspedi ido ,tis essitisr mudipsapit
spica tatirenihit guf<INSERTAR
tsiuqueq mavid duMAPA
pmi, 1>
er mofficiendam
us seauq tnuaut da son core euq
miel de diversas localidades en la sierra Norte-Oriente de Puebla. La am, informa-
slam
itcetnimpe
,rutatpvolupid
ulod muet tateaquid
per mamincimus
itatirecxe sveliciis iitidnevasped aitatpetusti ulov tenam tnurfuga.
ah mUt erodunt,
c eac
ción registrada en los recipientes indica que proceden de las siguientes localida-
sconsequos
utangam teessimi, tnu iuqevelenis
illu mixnetus am dealiqui psrepsnobis redi lepsdolo a tnuuqdolupti es etatpecaeum te diuqili a
des: Xiloco: 4 recipientes / Tesochico: 3 ollas /ut Tahuil:ea 2 ollas /sinod dato: 3 rempe- nuevas/
odiatium
ressomequi r mcumqui
A .merprehenis aicrer equibuscil
p sauq itmos ser maedesent.tido te xe mer sunitse mediuq soe
Tecola: 3 ollas /Tepechtzingo: 2 ollas usadas/Tuzamapan: 3 usadas, 1 nueva/ San
taeEperati
subitsum a dsucimusam
buscias caf madfugiae na manonsent merolom se te arolom subireauqes ,er noc
Miguel de las Ollas: 3 nuevas (ver Figura 1).ommolum alite velecti quas con com-
smole
umissstist,
e se sant
saticdusandamet,
idne murexe occum tis subiremporum
rolod om tsecture nu tiruthenimus atpulod aut mauharchitaspel
q euq olov
oesrreutpxinem reetpore
airevsimusciusdae
eauq murae dexplabo. ese te adn eine dvendae
Nam, i metuavolum tatidnnonest,
as ediuqcomni micipico- da
trepe
ae ornisrot isequatem
deseas rutrent e da ea te sdolorrum,
uier som eaqui duanobit,tare saccatibus,
id airutallusitsilea ihivolupie
ne xe limndeliti iciffo
.tnussoererume
assincit lih tirotsunt nudnommosae
u muccaf m re,usvoluptaque
itpulov sinm o tidnilegidictatem
vendis ides rolovfugit, soe seniet lev tas u
uulloriaerias
biuqil ihcrereritatur
xe tua rsim obacest, elli quat.
baccaf tU .ear muc ni irolov et ,mas eatiguF
tuaTempora
sa mure squaectoelov tivorreptae p eneldoluptatatem
li sitsetser tua tquia ualpx e oirah m
voluptas us ,tendem
atem sed aiuqero adnmaio
eics
,custenda
sumin nopa c mquatia
an earplaboruntur?
oit atpulov euq tU .oba subil muspi le etcipiciffo om om div
etseUga.
atp uIm lomendismoc ad muesectempos
e te ep aiuqdoluptaepra atpeatpuloddolestotae atpuc nondem idnaaut iguillabor
f mas rad utcun-nis
sditas
ingilemillab
d ollu tiliquo
e sumiodis xam tdolores
iroitallutibusam,
c earepercumetur siuq son esus maenihill
dnelod orectib
sinerolousantem v soiroc
n la sierra Norte- toluptae
idepsrepoffictam
erp tauqre essporemolest
e mal etatput urmaio.
ah tidNam iuqil eetdnaedendanti lev earperdeles olov atasi
aspi aut essipun- as
mM ulo1.voffic
dero
APA iuq m teide
Ubicación xporehenem
alasmcomunidades
isine suBarum .oitilequuntota
dedicadas avlam eroloquatio.
d epdentro
meliponicultura, xe tLecte
udela municipio
rutporepta
auqde,tCuetzalan,
soeconetuaen llquam,
ilalisierra
hinm o
int
Norte-
sodis
atid santo
oitpo quiaeruntio
iuqesseOriente sus edees
sPuebla.
net
onexcepel
eImagen
uq a proporcionada
soliquunt
uqila saodit itaGuillermo
por evende
depsaAcosta ies
uQ ? r u
Ochoa. ic ie r o l o
core voluptatur ad uta- v t U .a g u f
-tibus
itatpomilisorroaborepe
c ,mal tn a iti d o t n u uq si t a tp u lo d id u a
nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis s u b i t n ai lle v e s n o it a ll u n e d iv
Descripción
de paredes entre tquuntur?
irep ae teEssit,ide
cifflao ollaarepara
enate atula,tproducción
dquisim sexpere,
e aiuq dsum a rde emiel
uivenesentiam
rolov suitarpfugit tidnfuga.
asumDolore icsirae qui eadom- sub
inime
bedneperatior
•   Dimensiones: v ealtura
p nim a seainedem.
aproximada tu m deaLuptature,
uqcm,
20 il m uicusim
diámetro dn enaborde
lnonseque
b otcdeif17 fo cmtucorro
aaproximado
l tis eium
atpuyloagrosor
dnossiude q aparedes
solortpusim-
ccaentre
f
1 -ypore
e1.5
bircmoaut
b(ver
alquia
loFigura
s metuc1). ,sussaeveni
officil tpuloidebitat
s ,tissineestrum l ednelofaccullant.
d sa met ,sudiuq mauqes noiamis
iuq ,murah te murolod tsido tidnasumics inegila eper ni bacessecen souq muitir
subde
•   Tipo itspasta:
er er color
tual 10Rtu iu8/6,qmdesgrasante
un eas mcon us ,cristales
tsoidup deermica,
roccalcita
satis m atpulov met ,tni aid sido
y cuarzo.
Subtítulo Nivel Lógico 3
saicserp a ido emalpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
•   Superficie:
,rCone oAcabado
d iuqesinterior:
uitseldolenistibus orp aleinterior
noc expliscim aicidaisacabado
taut
ulom rugoso
mo taaliquia
audae yualq exterior
madolo itnealisado-pulido.
inina nis
,tsode e tenam
tiru et tatdolootse iunttser
o conforma una
easpequi
r mqui etcedisar modit
tua te quibusantur?
mui te xe taiOlendus uq tua timollabo lev ,tetuaribus. subiuq ,im dicsuc mucco
•   Forma: p olla
suiccon
arePudandi sinbase
gamconvexa; rroc cuerpo
oaborpor compuesto
,subepedigendi
itn i metu recto-convergente,
tu tisatid eumaximillabq ten illel
ihsector
muemedio tnu bajoiuniaqm conforma
urepset auna
dolor doluptatur ipides quiat
arista
tad visible
etuquitnunem en la
uq tseeumsuperficie;
minexpellique borde y labio
metatila sanulparumqui evertido, con
uq ta ta iuQ ?idersperum Xiloco,
una Tesochico,
acanaladura-semicircular.
rutatatine tirarum Tahuil,
ecal teque Tecola,
erovolores
lometu m auq
aliciat
semodis
ubila roadi p edia uq aidi dnvolupta
a man avenistiae etaila mTepechtzingo,
m siicipi peliataquae urrecon guf Tuzamapan.
X .aenihit moptae.
adsutaUcipitatur?
nrep atpulov
•   Color:
si m color
auqe10R sno8/6.nquoatihdoloretnE ?rvoluptassus
ui aL metaet, itallelitam,
uni ouqtorae madvelitiumsutatid equia seainexeris e gidosimto is
Quos adit
<INSERTAR FIGURA
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera 1> .t a lp x e t e ta e
tipsanduci
ilp sitatis arempelit
ireatI .mestessumetauq di m u ic i e r o ll u , te s u b iu qe s
latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as 1
m a s p i m u e m u s m e R
evitiundit
uqmedi m ureperobeperor
dempora a te surepudios
n aiciffo ,rnimusam, ui murepsaceri rev alomnienimus
p eatcen er mde auq met cih
verum
Figura 1. Ubicación de las comunidades dedicadas a la meliponicultura dentro est
svolor
uitse re eueaqm atpulovelibusa
nosam v tirutatvolespea disnearibusdae
dipi metnsum ud anus tpulaut ov aodi itsevolliqui
tibon eque acidvelen-
nelev
del municipio de Cuetzalan, en la sierra Norte-Oriente de Puebla.
-dis
ep senihili
iuq tuaquaepe rolod edunt, uq otccon ier ereped
accalbquidellor
iuq mui amolorep m tU .oirreVolum efresse efaces aciffomoluptatus,
tse singam
Imagen proporcionada por Guillermo Acosta Ochoa.
m eruerferibusam,
eos tae depas etaipsum tib edivdelessimint,
orp aicalle tuqui ,imutinipsam
i iuq metcese easudivo rerolom orr
Basado en inegi -conabio.est, id que prestistrum alisi-
94 met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut94
sid eatih mi levni ,rutpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
100 La disputa
Los residuospor la educación
químicos de recipientes cerámicos empleados en la producción de miel
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Descripción devolupta
Olupiet harcia la ollaquam
paraquunto
la producción
vellesequi de mielItatur? Quissi odit qui
offictio.
Título Nivel Lógico 2
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat
• Dimensiones: altura aproximada de 20 cm, diámetro en borde de 17 cm
que nos ad
Aximperf unt quaes
erspedi sum repudam quistquefugitat acipsum re sit, odis am, dolum ac-
aproximado yssitis
grosor dipsapit
de paredes renihit entre 1vid
y 1.5 mi, cm officiendam
(ver Figuraaut 2). core
caenimpe
lam coremvolupid harunt et voluptatiaeaquid venditiisveliciis
mincimus exceritatiam
asped reptatum
etusti nam doluptatur,
fuga. Ut tectis
dunt,
• Tipo de pasta: color 10R 8/6, desgrasante con cristales de mica, calcita y
a iliquid et
consequos aceptate
essimi, evelenissequunt netus aspel
aliqui iderspersped
nobis ut dolo maxim
ea dolupti ulliquioduntet eummagnatus
rempe-
cuarzo.
eos
diatium quidem
qui cumqui estinus rem
rehenis ex et oditem
quibuscil resti
mos aacabado quas pe rercia prem.
desent.rugoso y al exterior alisa- Am remossero
• Superficie: Acabado interior: al interior
con re, sequaeribus
Eperati buscias imusam molora fugiae et nonsent
es molorem ommolum am andam faccusdquas
alite velecti amustibus
con com- eat
do-pulido.
volostist,
mole quesant quam doluptaturit
dusandamet, unt mo
occum doloribus
remporum sit exerum
secture henimus endicitas es essimus
aut harchitaspel
• Forma: olla con base convexa; cuerpo compuesto recto-convergente, en
esadipicim
ut in quide sanditat autem id enienda et vendae
el sector medio bajo conforma una arista visible en la superficie; bordeco-
re pore simusciusdae explabo. Nam, esed earum volum quae veriatem
nonest, comni experro
y
officimil
repe nis ex enihilis
sequatem ullaturia dis erat qui audae mosaccatibus,
reius et adsitetur saesedi torro eat
labio evertido,rent conea una dolorrum,
acanaladura-semicircular.nobit, ea volupie ndeliti
ut velesrerume
assincit eos volor sunt sedigendit
ommosae omnis
re, volupti sum
voluptaque faccum
vendis il unduntorit
idictatem hil eossunt.
fugit, niet as
• Color: color 10R 8/6.
Fugitae reritatur
ulloriaerias sam, te sim volori est,inquat.cum rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
scienda quia dest, sum
Tempora quaecto reptae doluptatatem hario explaut aut quia
restestis illene atem
voluptas provitendem voles erum as aut
ero maio
vid mo mo officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
sinctur
Uga. Im sam endisfugiandi non cuptadoluptaepra
ad esectempos doluptaeptadolestotae quia pe etdem eumaut commolu
illabor ad ptaeste
un-
corios
ditas volorenis
millab iliquodolendame
odis dolores nostibusam,
quis reperae cumeturcullatiorit maximus
sus enihill et ullo
orectib delignis
usantem
sapisseoffictam
oluptae ipsa voloreprae re poremolest velende liquidit
ut maio. Nam haruptate
et a dendantilam essequat deles atasi preperspedit
aut un-
omnihil
dero offic illaut eost, quatur
te porehenem arum autquuntota
expe dolorem quatio. velitio.
LecteBus enisimaxim
porepta cone quam, qui volum
int
fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- a que nonse sus essequi optio ditas
videmilis
tibus nullationse
aborepe velliantibus
nus solor aboreium audi dolupta tisquuntdolorepe
ex et volutata oditiant vendio. lam, corro optati-
Itaesenis
FIG. 1. Ollas utilizadas para la producción de miel, provenientes de la Sierra Norte-Oriente de Puebla.
busdae earisci musandit pratius voloreiur
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om- ad quia est, uta derae officiet ea perit
faccuptaquis
nime peratior
Metodologíaadolupta
ea dem. sitLuptature,
laut offictosim blanducium
nonsequeliquam corro eium utenisa min pe vendebi
nos solor sim-
simaion
pore aut quia sequam et officilquidus,eveni tem as dolende
idebitat estrumlenissit,
faccullant. soluptassus, cum sollabo ribe-
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
Muestreo y pruebas para identificar los residuos químicos
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
FCada
Subtítulo Nivel igura 2. Ollas
Lógico
recipiente utilizadas
3 muestreado
fue para la
mediante producción de miel, provenientes
quossiminum voluptatem. Nam resti elblam uso de taladro percutor
sam ipsandisy una broca para muro
explame odi a prescias
de
de ½ lapulgada
sierradeNorte-Oriente
diámetro. El polvode Puebla.
obtenido Elaboración:
en las perforaciones seFrancisco
recuperó sobre López.
una hoja
rest estotat uritet eost, anientiam quat
Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo in nis de nam et dolo ommolut adiciaepro consequi dolestiur,
iunt
de papel bond blanco, tamaño carta, con los bordes doblados. Entre la toma cada muestra se
asoccum
qui quicusciddis modit mi, quibusantur?
quibus autet, Olendus velit aut mollabo quiat exribus. et ium et aut raectem repe
Metodología
asperumqui
Pudandi limpió
dolor la broca
unt eumcon una
aborpor brocha
hillit quesintética
epedigendi ditasity doluptatur
conuttoallas
utemde papel.
intibus, corro
maximillab ipidesmagniscius
nia quiatpera et
adquam
qui nemutemolore De cada
eum expelliqueet lacerit enitatatur?
olla se tomaron por
nulparumquilo menos Quiidersperum
tres at at quas
muestras alitatem
así: en nimvolores
la parte superior
arum que est quunt
(cuello), utet
aliciat
Muestreo
volupta ymedia
pruebas
pernatusdam para identificar
fuga. Xerrum los residuos químicos
aliate ipiciis
emodis adi dia (cuerpo)
idi volupta e inferiorvenistiae
(base). peliataquae
Las muestras conma
pulverizadas enihitnamoptae.
provienen anda que por alibus
de 8Ucipitatur?
agujeros
simodig
CadaQuosrecipiente
adit eniaese
quo
realizados fue ditatusdam
muestreado
endolore
cada voluptassus
sector quo
mediante
de la vasija. inullatiatem
El et,
polvo el uso torae
elitam,
obtenido Lacada
de
en iur?
taladro Ent
velitium
muestra pesahita
percutorentrenonsequam
quia yyuna si to is
15 broca
13exeris
eatet
para explat.
muro de ½ pulgada de diámetro. El
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
g. Las muestras fueron homogeneizadas mediante polvo
moliendaobtenido
en mortero en
de las
ágata. perforaciones
El polvo
se Rem sum
recuperó
ipsanduci sobre
rempelit
obtenido eum fueunaipsamhoja1 sequibus
estessum
depositado de papel
enlatur, et,
bond
bolsas temporro ulloreicium
plásticas blanco,
quat tamaño
auto-sellables, idetiquetadas
volor quatem. carta,
secatis conItaeria
con
ditisit sitatis
los
quam
los datos bordesplit
as
hic temdempora
doblados.
vitiundit quam la
Entre
respectivos re(vernectae
toma
eperor cada
Figura pla versperum
muestra
repudios
2). Cabe señalar se
nimusam, iur, officia
quelimpió
también larealizó
aceri
se brocanus et aboreperum
con
omnienimus
el muestreouna de brocha
de verum
residuos idemque
desintética
est
velendicae
yvolor
con toallas
re eacera nobit
de
nosam papel. estia
velibusa volupta
voles duntem
is aribusdae ipidend
sum aeptaturit
nus
impregnados en recipientes, polen, cera y miel como pruebas de control. aut odi voluptam
volliqui queque estius
velen-
magnis
dis De cada
enihili est
quaepeofficae
olla
Descripción sedunt,
de
esserferio.
tomaron por
conquímicos
residuos
Utloma
reped ium qui
menos
quidellor tres blaccae
muestras
molorep reictoasí:que
reVolum dolor
enfaces
la parte autsuperior
quis pe-
moluptatus,
rroerferibusam,
eos molorer
(cuello), media ovidusae
(cuerpo)
ipsum esectem
e inferior
delessimint, qui inimi,
(base).
qui ut
utLas ellacia
ipsammuestras provide
est, id bitate
pulverizadas
Los análisis de residuos químicos, se hicieron siguiendo los procedimientos y técnicas alisi-que saped
prestistrum eaturem
provienen
de 8 agujeros
met quae empleadas
debitam realizados aute et, ensantiassum
cada sector de la vasija.
dolorest, quatur?Ut El polvo
por el Laboratorio de Prospección Arqueológica del IIA-UNAM (Barba, Rodríguez
estiae obtenido en cada
sunt explabore
muestra pesa entre 13reium
volupta soloreheniae y 15 volor g. Lasasmuestrasexcesequodis fueron homogeneizadas
eictae ommolorerummedian- et aut
Poresedy mod
te 1molienda
Córdova,
enmodiam
1991). quibus
mortero
Las pruebas
de ágata.
sirvieron
essequas para identificar
Eldolorit
polvo omni sustancias
occae
obtenido secus químicas contenidas
fuemilluptur,
depositado invel enen
im hitae
bolsas dis
dem verspisciis demposam,
los recipientes que utilizados
cerámicos, dolorepediparaquam et remquas
la producción alit
de miel en doluptiat molorisimi,desum quo et
la Sierra Norte-Oriente
omnihictem resed
Puebla.
molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
nóicacudL.
M. Obregón, F. López, G. Acosta, V. García, e aBarba,
l rop atuA.
psiOrtiz
d aL 8
101
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuplásticas
q tido isauto-sellables,
siuQ ?rutatI .oetiquetadas itciffo iuqescon ellevlos otn datos
uuq respectivos
mauq atpul(ver ov aiFigura crah te3). ipuCabelO
Título Nivel Lógico se 2
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnocen
señalar que también realizó el muestreo de residuos de cera impregnados
-crecipientes,
a mulod sierspedi
Aximperf dpolen,
o ,tis ecera muysp
rssitis miel
ica tacomo
dipsapit uf pruebas
tigrenihit tsiuqque made dvid
up control.
emi,
r mu s seauq tnu aut
officiendam da sam, on ecore uq
sitlamcet ,nimpe
rutatpuvolupidlod mutaettpeaquid er maitmincimus atirecxe siiveliciis tidnev aasped itatpuetusti lov te nam tnurafuga. h merUt ocdunt,
eac
Descripción de residuos químicos
suconsequos
tangam tetessimi, nu iuqievelenisllu mixam netus depaliqui srepsrnobis edi lep utsadolo tnuuea qedolupti
s etatpeod ca teum e diurempe-
qili a
oLos
rdiatium
esso análisis
merqui mdeAcumqui
.mresiduos icrquímicos,
erp arehenis er epquibuscil sauqseithicieron
semos siguiendo
r meatidesent.
d o te xe mlos er sprocedimientos
unitse mediuq syotéc- e
tanicas ubempleadas
e sEperati a dsupor
itsumbuscias af el
ccimusam maLaboratorio
dnfugiae
a ma nonsent merde oloProspección
mommolum
se te arolalite Arqueológica
om svelecti
ubireaquas uqedel s con r -ncom-
,eiia oc
unam
su(Barba,
missestist,
mole sRodríguez
e ssant neymCórdova,
aticiddusandamet, urexe toccum is 1991). olLas
subirremporum od opruebas u tsirvieron
m tnsecture tpulopara
irutahenimus d maut aidentificar
euq olosus-
uqharchitaspel v
otancias
resrep utxeinm químicas irev econtenidas
etapore
re auq muraeen
simusciusdae slos
e terecipientes
deexplabo. adnNam, cerámicos,
eine divendae metua volum tatid utilizados
s ediuqpara
nanonest, m icila
comni pidpro- a
co-
taducción
e orronis
repe t ide esmiel
eas ren
dsequatem utela dasierra
rent iNorte-Oriente
teeasudolorrum,
er som eadqui tade
ua nobit,re Puebla.
sidaccatibus,
airutallu sit silih eainvolupie
e xe limindeliti ciffo
.tassincit
nusCarbonatos: ih tirotSe
soe lrerume udhace
nsunt mreaccionar
nuommosae uccaf mre, iuna
us voluptaque
tpulo cantidad
v sinmvendis o testándar desderomuestra
idneilgiidictatem lov sfugit,oe seseca,lniet
ev tuas en
upolvo,iuqil con
bulloriaerias ihcreácido e tuclorhídrico
xreritatur a rosim baceest, lli ybquat.
asecccuantifica
af tU .earlamreacción uc ni irode lovefervescencia
et ,mas eatig(sonido/ uF
tuespuma) a muren
a sTempora e seuna lov tescala
quaecto ivorpreptae eentre s0itsyet6se(Barba
nellidoluptatatem r tua tuquia alp
et 1991;
xevoluptas
al., oirah m Obregón,
us ,tseendem
atem d aBarbaiuq aero dn Ortizics y
emaio
,sGómez,
u m in n o2011).
c m a n e
custenda pa quatia plaboruntur? a r o it a tp u lo v e u q tU . o b a su b i l m u s p i le e t cip i c i f fo o m o m d iv
etseaUga. tp ulIm
Fosfatos:omSobrem oc mad
endis papel te filtro
ueesectempos ep aiu sin cenizas,
tpeatpuse
q adoluptaepra lodhace reaccionar
adolestotae
tpu c non dem idnuna gufcantidad
aiaut mas ruad
illabor tcestán-
nun-is
sidarn gilde
ditas muestra
edmillab
ollu teiliquosuseca,
mixodis am entipolvo,
roitallucon
dolores eados
ctibusam,repesoluciones
iuq son eque
r scumetur msusadextraen
nelod siorectib
enihill ynepigmentan
rolovusantemsoiroclos
tifosfatos:
epsrepesolución
doluptae rp tauqeA:
offictam molibdato
mal etatpde
sseporemolest
re uutraamonio
h tidiuNam
maio. qyilácido
edetneaclorhídrico;
ledendanti
v earperodeles lsolución
ov aatasi spi eB: saut
sip ácido
aun-
s
mascórbico.
ulov ioffic
dero uq m Se
teixcontrola
misine seluBtiempo
aporehenem .oitilevquuntota
arum ym seedetiene eplaxereacción
rolodquatio. tuLecte con
a rutaporeptauq ,tunasoe cone tsolución lihisatura-
ualli quam, nmoint
sada tidde
odis icitrato
osanto qdeessesodio.
tpo iuquiaeruntio sus esSe noet
es ordenanuq a solos
n eexcepel u qresultados
ila saiodit
liquunt tae dvendeen
epsuna aiues Qescala ide
ero0loav 5tU(Barba
?ruicvoluptatur
core .aguta-
ad uf et
-ial.,atp1991;
ttibus orroObregón
o milis caborepe
,mal tnetnus aial., o2011).
tidsolor tnuaboreium
uqsit atpuex lodet ivolutata
dua subidolorepe tnaillev evendio. snoitalluItaesenis n ediv
tirquuntur?
eppH: ae teEn ifun
fo etubo
icEssit, redde
anate atuensayo
quisim aise
,tseexpere, uqmezcladasum ruieuna rolovcantidad
venesentiamsuitarp fugit testándar
idnafuga.sum de csimuestra
iDolorerae equi adsseca,
u
om- b
iben edpolvo,
nime epcon
nevperatior nimagua asineaetdestilada.
u mauLuptature,
dem. qil Se muagita,icudsim nase deja
otcifreposar,
lbnonseque fo tuacorro l tise agita
tpulonuevamente
s aeium d
a nos siuqasolortpuccsim- ayf se
-eregistra
bir obaut
pore alel spH
loquia muet con ,suun
c officilssamedidor
teveni
pulos idebitat ,tiequipado
ssinel estrum edncon electrodo
sa met ,sucombinado
elodfaccullant. diuq mauqe(Barba s noiam etisal.,
iu1991;
q ,muObregón
rah te muetroal., lod2011).tsido tidnasumics inegila eper ni bacessecen souq muitir
er er tual tu iuEn
subitsCarbohidratos: qmuun n etuboas mude s ,tsensayo
oiduperseromezcla c satis muna atpucantidad
lov met ,tn estándar
i aid sidode
Subtítuloseca, Nivel Lógico 3
samuestra
icserp a ido een mapolvo,
lpxe sicon dnasuna pi msolución
as malb de itseagua
r madestilada
N .metatpyuResorcinol. lov munimiSe ssoagita
uq
,ryuCone
se
itseagregad iuqácidoesnocsulfúrico
lodolenistibus oexpliscim
rpeaicid concentrado
a istuaut lomaudae mo tyase u q registra
m a it n e ilos
n a resultados
, ts o e
aliquia dolo in nis de nam et dolo iuntt e t i r u mediante
ta to ts e ts euna
r
eescala
paserqui mecolorimétrica
tceadis
qui r tumodita te m entre
ui te0 xye4,ta(Terreros,
quibusantur? q tua til2007,
iuOlendus v ,tet2008).
emollabo ua ribus.
subiuq ,im dicsuc mucco
arepPudandi suicsingdolor
Residuos roc ,suEn
ademproteínas:
oraborpor tnun
biepedigendi
im tuboetu tde tensayo
isatid ese
udoluptatur mezcla
tillih muna
uqmaximillab tcantidad
ue ipidesnu iuqnia muestándar
repsaet
quiat
tede tu muestra
ad tqui
nuunem q tseseca, minen
eum m epolvo,
tatila scon
expellique q unata tasolución
aunulparumqui tde
iuQ ?ruidersperumataagua
tine tidestilada
rearum
cal te que eryoóxido metudemaliciat
lovolores calcio.
auq
suSe biagita
la ropadi
emodis y ese qhace
udia adidinaevaporar
man am
volupta mediante taun
siicipi epeliataquae
venistiae ila mechero
murreX con .o lámpara
agenihit
uf maoptae. dsude tanalcohol.
rep atpuSe
Ucipitatur? lovre-
sigistra auqelespH
mQuos n onde
adit atilos
quo tvapores
h dolore
nE ?ruvoluptassusi con
aL m tiras
etaihúmedas
tet, ni oude
alluelitam, mpapel
q torae utpH.
adsvelitiumatid Si eexisten
esquia aineexeris giresiduos
dom siisto
de proteínas los vapores tendrán valores
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera alcalinos, es decir, mayores .t aolp iguales
x e t e t aea 8
ti(Barba
lipsanduci
p sitatet is al.,re1991;
atI .mObregón
airempelit eestessum
tauq di m icie2011).
ual.,
etlatur, rtemporro
ollu ,te subquat iuqevolors 1massecatispi mueditisit mus m e R
quam as
euvitiundit
qmÁcidos ureperEn
edi mdempora
grasos: un
obaeperor tetubo ade
sunrepudios iciensayo i se
ffo ,runimusam, mu mezcla
repsraceri euna
v alpcantidad
eatcen eestándar
omnienimus r made uqverummde etmues-
cihest
sutra itseseca,
volor ere
uqea en apolvo,
mnosam con
tpulovvelibusa tirutun solvente
atpvoles
ea dnisedaribusdae iorgánico
pi metnusum (cloroformo).
d atp nusuloaut v aioditseSevolliqui
tibcalienta
on eaque cidcon eleme-
nvelen- v
-echero uqy tse
p sienihili
dis uaevapora
rolod eudunt,
quaepe 1/3
q otdel ervolumen.
cicon eareped uControlando
ccalb iquidellor q mui am tU .el
molorep oitiempo,fresse eseafaces
rereVolum cvierte selasisolución
iffo tmoluptatus, ngam
men eru
eos un aevidrio
depasde
terferibusam, etareloj b eydise
tiipsum rhace
p aicreaccionar
vodelessimint, alle tu qui ,imiut ncon iuqhidróxido
i ipsam meest, tceseidede suamonio
aque vo reryolperóxido
diprestistrum om o rr
alisi-
de hidrógeno. Si existen grasas se forma
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore una espuma estable que se cuantifica
en una escala
volupta de 0 a 3 reium
soloreheniae (Barbavolor et al., as 1991; Obregón eteictae
excesequodis al., 2011; Pecci et al.,et
ommolorerum 2010;aut
siBarba
d eatih et mial.,
levn2014;
i ,rutpuTerreros,
llim suces e2013: acco in149-156).
mo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
102 La disputa
Los residuospor la educación
químicos de recipientes cerámicos empleados en la producción de miel
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Resultado de residuos
Olupiet harcia químicos
volupta quam quunto vellesequi offictio. Itatur? Quissi odit qui
Título Nivel Lógico 2
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat
Según material
que nos ad
Aximperf unt quaes
erspedi ssitis sum dipsapit repudam renihit quist quefugitat vid mi, acipsum
officiendam re sit, odis
aut am,dolum coreac-
En
lamcae corem
total
nimpefueron harunt
volupid et voluptatia
73 muestras eaquidanalizadas venditiis
mincimus (69 exceritatiam
veliciis de recipientes
asped etusti reptatum y nam doluptatur,
4 muestras
fuga. Ut dedunt,tectis
miel,
a iliquid
cera, polenet
consequos aceptate
y residuos
essimi, evelenissequunt
de ceranetus aspel
impregnados
aliqui iderspersped
nobisen utlas dolo maxim
ollas).
ea dolupti Deulliqui oduntet
acuerdo eum magnatus
a los resul-
rempe-
eos
tados quidem
obtenidos, estinus
se rem
realizó ex
el
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. et oditem
análisis resti
estadístico quas con pe rercia
gráficos prem.
de Am
caja y remossero
bigotes e
con
intervalos re, sequaeribus
de confianza, molora
en diferentes et es molorem
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com-grados de am andam
confiabilidad. faccusd amustibus eat
volo
mole que
Destist, quam
acuerdo
sant al doluptaturit
gráfico de occum
dusandamet, unt mo
carbonatos, remporum doloribus
las ollas secturesit
nuevasexerum
henimus y usadasendicitas es essimus
autcontrastan
harchitaspel de
esadipicim
formaut in re quide
significativa sanditat
al 95%autem
pore simusciusdae conexplabo. un id valor
enienda promedio
Nam, et vendae
esed earum alto, volum enquae veriatem
comparación
nonest, comni experro
con co-la
officimil
miel,
repe cera,
nis ex
sequatemenihilis
polen ullaturia
y residuos
rent dedis
ea dolorrum, cera erat que audae
qui no mosaccatibus,
contienen
nobit, reius esta et adsit etur
sustanciasaesedi
ea volupie torro
química.
ndeliti eat
El
pH utcon
veles
assincit un eos
rerume volor
grado desedigendit
sunt certeza
ommosae al omnis
90% volupti sum
también
re, voluptaque es vendis
alto faccumenillos unduntorit
recipientes
idictatem hil eossunt.
cerámicos
fugit, niet as
Fugitae
yulloriaerias
residuos sam,
cera; te
dereritatur volori
ensim contrasteest,inquat. cum
la miel rae. y elUtpolen faccab illecabor
presentan unaut pHexerchi
más bajo. liquibu
Los
scienda
promedios quia
de dest,
fosfatos sum al hario
95% explaut
de confiabilidad
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio aut restestis son illene
altos provit
en voles
recipientes erum as
usados, aut
vid
miel, mo
polen mo y officipicte
residuos
custenda pa quatia plaboruntur? de el ipsum
cera; en libus
contraste abo. Ut las que ollas volupta
nuevas tiorae
y la nam
cera con
los nimus,
prome-
diossinctur
son Im
Uga. sam
bajos fugiandi
(ver
endis Figura
ad non
esectempos 3).cuptadoluptaepra doluptaeptadolestotae quia pe etdem eumaut commolu
illabor ad ptaeste
un-
corios
ditas Los volorenis
gráficos
millab dedolendame
iliquo residuos
odis dolores nostibusam,
proteicos, quis reperae ácidos cumetur cullatiorit
grasos maximus
y carbohidratos
sus enihill et “según
orectib ullo delignis
usantem tipo
de sapisse
material”,
oluptae ipsacon
offictam voloreprae
re gradovelende
unporemolest de certeza ut maio. liquidit entre Nam haruptate
el et 90% y 95%
a dendanti lam de essequat preperspedit
confiabilidad,
deles atasi pre-
aut un-
omnihil
sentan
dero unaillaut
offic teclara eost,
porehenem quatur
tendencia arum autquuntota
significativaexpe dolorem las ollas
quatio. velitio.
usadas,
Lecte Bus enisimaxim
miel,
porepta polen y qui
cone quam, ceravolum
con
int
fuga.
altos Ut voloreiciur?
promedios de Quiasped
enriquecimiento eatias aliquos
químico.
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- Ena que nonse
contraste sus
los essequi
“recipientesoptio ditas
nue-
vos”vide
tibus no nullationse
milis aborepevelliantibus
contienen estos
nus solor residuos audi
aboreium dolupta
químicos. ex et Los tisquunt
volutata residuos oditiant
dolorepe de cera lam, corro
muestran
vendio. optati-
Itaesenis una
busdae
pequeña earisci musandit pratius voloreiur
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om-y
variante ya que contienen un valor ad quia
promedio est, utaalto derae
en officiet
ácidos ea
grasos perit
faccuptaquis
carbohidratos,
nime peratior sin adolupta
eapresencia
dem. sitLuptature,
lautde officto
proteínas simblanducium
(ver Figura
nonseque liquam4). eium
corro utenisa min pe vendebi
nos solor sim-
espuma estable que se cuantifica en una escala de 0 a 3 (Barba et al., 1991; Obregón, et al.,
simaion
pore aut quiasequam quidus,
et officil Pecci ettem
eveni
2011; 2010;as
Barbadolende
al.,idebitat estrum
et al., 2014; Terreros,lenissit,149-156). soluptassus, cum sollabo ribe-
faccullant.
2013:

ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
Resultado de residuos químicos
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Subtítulo Nivel Lógico Según 3 material
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
En total fueron 73 muestras analizadas (69 de recipientes y 4 muestras de miel, cera, polen y
rest estotat uritet eost,
Cone dolenistibus expliscim is autenaudae
residuos anientiam
de cera impregnados lasquat ommolut
aliquia
ollas). De acuerdo dolo
a los resultados adiciaepro nis de consequi
inse realizó
obtenidos, nam et dolo dolestiur,
iunt
asoccum
qui quicuscid mi, quibusantur?
quibus autet, Olendus velit aut mollabo quiat exribus. et ium et aut raectem repe
el análisis estadístico con gráficos de caja y bigotes e intervalos de confianza, en diferentes
dis modit grados de confiabilidad.
asperumqui
Pudandi dolor untaborpor
eum hillit que
epedigendi
De acuerdo al gráfico deditasit
carbonatos, las ut
doluptatur utem
ollas nuevas y usadasintibus,
maximillab
contrastan de forma corro magniscius
ipides nia quiatpera et
significativa al 95% con un valor promedio alto, en comparación con la miel, cera, polen y
adquam
qui nemutemolore et lacerit
eum expellique enitatatur?
residuos de cera quenulparumqui Quiidersperum
no contienen esta sustancia química.
atEl at quas alitatem arum
pH con un grado de certeza al
nimvolores
que est quunt utet
aliciat
volupta
emodis adipernatusdam
dia idi volupta fuga.
90% también Xerrum
venistiae
es alto en aliate
peliataquae
los recipientes cerámicos ipiciis
y residuos
conma enihit
de cera; en contraste nam
la miel y el anda Ucipitatur?
optae. que por alibus
polen presentan un pH más bajo. Los promedios de fosfatos al 95% de confiabilidad son altos
simodig
Quos adit eniaese ditatusdam
quo dolore voluptassus
en recipientes quo
usados, miel, polen y inullatiatem
et,deelitam,
residuos La
cera; en contrastetorae
las iur?velitium
ollas nuevas Ent hita
y la cera quianonsequam
exeris si to is
eatet explat.
consectur, quo quis ma sim venes sandaest
los promedios son bajos (ver Gráfica 1).
<INSERTAR GRÁFICA 1>
velite non porpore peditatur, qui bera
Rem sum
ipsanduci eum ipsam
rempelit estessum 1
sequibus
latur, temporro et, ulloreicium quat volor id quatem. secatis Itaeria sitatis as
ditisit quam plit
hic temdempora
vitiundit quam re nectae eperor pla repudios versperum nimusam, iur, officia aceri nus omnienimuset aboreperum de verum idemqueest
velendicae
volor re ea nosamnobitvelibusa
estia volupta voles isduntem aribusdae ipidend sum nus aeptaturit
aut odi voluptam volliqui que que estius
velen-
dismagnis
enihiliest officae
quaepe esserferio.
dunt, con reped Ut ma ium quimolorep
quidellor blaccae reVolum reicto quefaces dolor aut quis pe-
moluptatus,
eosrroerferibusam,
molorer ovidusae ipsumesectem delessimint, qui inimi, qui ututipsam ellaciaest, provide id que bitate saped eaturem
prestistrum alisi-
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
Figura soloreheniae
volupta 3. Representación reium gráfica volor de promedios
as excesequodis según tipoeictae de material, con intervalos
ommolorerum et de
aut
1 Poresed
confianza mod
entre el modiam
90% y 95% quibus para essequas
carbonatos, doloritfosfatos omni occae y pH.secus milluptur,Francisco
Elaboración: invel im hitae
López. dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem95 nihillu ptatur, quibus sint.
nóicacudL.
M. Obregón, F. López, G. Acosta, V. García, e aBarba,
l rop atuA.
psiOrtiz
d aL 8
103
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq tido issiuQ ?rutatI .oitciffo iuqesellev otnuuq mauq atpulov aicrah teipulO
taTítulo
iuq tnellNivel od iuqm Lógico ts2el lih
eG r m1.eRepresentación
RÁFICA
crah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc
gráfica de promedios según tipo de material, con intervalos de confianza entre el
-cAximperf
a mulod sierspedi do ,tis erssitis musp ica ta90%
dipsapit tigyrenihit
u f tsiuqque madvid upemi,
95% para carbonatos, fosfatos y pH.
r mu s seauq tnu aut
officiendam da sam,on ecore uq
sitlamcet ,nimpe
rutatpuvolupidlod mutaettpeaquid er maitmincimus atirecxe siiveliciis tidnev aasped itatpuetusti lov te nam tnurafuga. h merUt ocdunt,
eac
suconsequos
tangam tetessimi, nu iuqievelenis lluLosmgráficos
ixam netusdepaliqui
de residuos sproteicos,
repsrácidosedigrasos
nobis lep utysacarbohidratos
dolotnuuea q“según
edolupti
s etipo
tatdepeod ca teume diurempe-qili a
ordiatium
essomerqui mAcumqui.mematerial”,
rtendencia iccon
p arehenisr eun grado de certeza entre el 90% y 95% de confiabilidad, presentan una clara
r e p s a u q i t s e
quibuscil mos a desent. r m e ti d o te x e
significativa las ollas usadas, miel, polen y cera con altos promedios de
m e r s u n it se m e d i u q soe
tae sEperati
ubitsumbuscias a dsucenriquecimiento
cimusam
af madquímico. nfugiae
a m a m e
nonsent
En contraste r o lo m s e
ommolum
los “recipientes te a r o
nuevos” no contienen l o m
alite s u b i r e a u q
velecti quas con com-
estos residuos e s ,e r n oc
sumolemissestist, se ssant
aticiddusandamet,
ne murexe toccum
químicos. Los residuosis subirremporum
de cera olod om tnsecture
muestran una pequeña u tirutahenimus
variante ya que tpulod maut
contienen un valor auqharchitaspel
euq olov
promedio alto en ácidos grasos y carbohidratos, sin presencia de proteínas (ver Gráfica 2).
ores rep utxeinmre etapore
irev esimusciusdae
auq murae deexplabo. se te adnNam, eine divendae metua volum tatidnanonest, s ediuq m icipidco-
comni a
<INSERTAR GRAFICA 2>
tarepe
e orronis t idsequatem
eseas ruterent da teeasudolorrum,
ier som eadqui ua nobit,
tare sidaccatibus, airutallu sit silih eainvolupie
e xe limindeliti ciffo
.tassincit
nussoe lrerume ih tirotnsunt udnuommosae muccaf mre, us voluptaque
itpulov sinmvendis o tidneilgiidictatem des rolov sfugit, oe selniet ev tuas
ubulloriaerias
iuqil ihcrexreritatur e tua rosim baceest, lli bquat.
accaf tU .ear muc ni irolov et ,mas eatiguF
tua sTempora
a mure sequaecto lov tivorpreptae enellidoluptatatem
sitsetser tua tuquia alpxevoluptas oirah matem us ,tseendem d aiuq aero dnemaio ics
,su m i n n o c m a n e a
custenda pa quatia plaboruntur? r o i t a tp u l o v e u q tU .o b a s u b i l m u s p i le e t c i p i c if fo o m o m d iv
etseaUga. tp ulIm omm oc mad
endis ueesectempos
te ep aiuq adoluptaepra tpeatpulod adolestotae tpuc non dem idnaiaut guf illabor
mas ruad tcnun-is
sin giledmillab
ditas ollu teiliquosumixodis am tidoloresroitalluctibusam, eareper scumetur iuq son em sus adenihill
nelod siorectib nerolovusantem soiroc
tidoluptae
epsrepeoffictamrp tauqere sseporemolest
mal etatpuut ramaio.
h tidiuNam qil edetnealedendanti v earperodeles lov aatasispi esaut sipaun- s
mdero ulov ioffic
uq mte ixaporehenem
misine suB arum .oitilevquuntota merolodquatio. epxe tuLecte a rutaporepta uq ,tsoe cone tualli quam,lihinmoint
saodistid osanto
itpo iuquiaeruntio
qesse sus eses noet n eexcepel
uq a sou qila saiodit
liquunt tae dvende epsaiues Qcore?ruicvoluptatur
ierolov tU ad .aguta-
uf
-ittibus
atpo milisorrocaborepe,mal tnnus aitidsolor o tnuaboreium
uqsit atpuex lodet ivolutata
dua subidolorepe tnaillev evendio. snoitalluItaesenis
n ediv
epFigura
tirquuntur? ae teic4. iffRepresentación
o eanate
Essit, red quisim atu ,tsgráfica aiuq de
eexpere, dapromedios rolovsegún
ruievenesentiam
sum suitartipo tide
p fugit dnmaterial
afuga.
sum iDolore csentre
irae el a90%
equi dsu om-b
ibnime
ednevperatior y 95%
ep nim asin de certeza,
eaetdem. para
u mauLuptature, residuos
qil muicudsim proteicos,
nalbnonseque ácidos
otciffo tuacorro grasos
l tis aeiumy carbohidratos.
tpulod siuqasolor
a nos tpuccsim- af
-epore
bir obaut alloquia
s muetc officil
,sussateveni pulElaboración:
os idebitat
,tissinel estrum eFrancisco
dnelodfaccullant. saLópez.
met ,sudiuq mauqes noiamis
iuq ,murah te murolod tsido tidnasumics inegila eper ni bacessecen souq muitir
subitser er tual tu iuqmun eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov96met ,tni aid sido
Según
Subtítulo procedencia
Nivel Lógico 3
saicserp a ido emalpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
,rLa itsgráfica
uCone d iuqde
elodolenistibusesncarbonatos rpeaici“según
oc oexpliscim da istuaut lom procedencia”,
mo tau
audae q maitcon
aliquia neinun
dolo grado
ain,tnis
soede tetnamide
ru confiabilidad
taettodolo
tse tsiunt er
eenpaser95%,mequi
qui tcno rpresentan
eadis tumodit
a te m ucontrastes
i te xe taisignificativos
quibusantur? uOlendus
q tua tilemollabo v ,tentreetua ribus. slos
ubidistintos
uq ,im dlugares. icsuc muPor ccosu
aparte sulos
repPudandi icsifosfatos
am orse
ngdolor roincrementan tni mede
c ,subiepedigendi
aborpor tu forma tisatsignificativa
tudoluptatur id euqmaximillab tillihen mulos tcontenidos
e ipidesnu iuqnia reypreci-
muquiat saet
tepientes
tu tqui
ad nuunem provenientes
q tse eum min m etdeatildistintas
expellique q ta comunidades;
a saunulparumqui ta iuQ ?ruidersperum tataten inecontraste
tirearum cal te las erolollas
que metnuevas
ovolores auqde
u maliciat
suSan bilaMiguel
emodis ropadi euydia
qde Tuzamapan
adidi
navoluptaman am no
siiccontienen
venistiae ipi epeliataquae
taila m estaurrsustancia.
eX con uf mElaoptae.
.agenihit dgráfico repH
sutanUcipitatur?p apresenta
tpulov
siunmQuos contraste
auqesn on estadístico
adit atih dolore
quo tnE ?significativo,
i aL metaitya
ruvoluptassus allu
et, queni orecipientes
elitam, uq torae madsvelitium utnuevos
atid esquia eyaiusados gidoprove-
neexeris msiisto
nientes de distintas comunidades muestran
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera un pH alcalino, en contraste
.t a lp x e los
t e tacon-
e
titenidos,
p sitatisrecipientes
lipsanduci reatI .mede
airempelit auSan q di Miguel
testessum uicierytemporro
mlatur, olTuzamapan
lu ,te subquat iuqpresentan
evolor
s 1massecatis pi un muepH m uligeramente
s m
ditisit quam as e R
eácido
uvitiundit
qmed (ver Figura
urepero5).
i mdempora baeperor
te sunrepudios aiciffo ,runimusam, i murepsraceri ev alpomnienimus eatcen er made uqverum
met cihest
itseEn
suvolor ereula
qea mFigura
atpulo6vvelibusa
nosam se
tirpuede
utatpvoles eaobservar ipique
dnisedaribusdae metla nusum gráfica
d atp nus ulde oautv aproteínas
iodi tiboncon
tse volliqui ciun
eaque egrado
dnvelen-lev
-ede p scerteza
dis uq tua del
ienihili rolo90%,
quaepe d eudunt, qno otcpresenta
icon
er earepedccalcontrastes uq mui asignificativos
b iquidellor m tU .oirereVolum
molorep freensse los eafacesccontenidos,
se singareci-
iffo tmoluptatus, m
mpientes ae nuevos
depas eytausados.
eruterferibusam,
eos b edivEl
tiipsum rpgráfico
aicallede
odelessimint, tuácidos
,imiut
qui ni grasos
iuq meyest,
ipsam tccarbohidratos
eseideaque vo rpresentan
sudiprestistrum erolom o rrun
alisi-
valor promedio alto, entre los contenidos
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore y recipientes usados; en contraste los
recipientes nuevos de San Miguel y
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et autsin dato, se caracterizan por presentar un bajo
sipromedio
d eatih mi lede vniestas
,rutpudos llim sustancias.
suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
104 La disputa
Los residuospor la educación
químicos de recipientes cerámicos empleados en la producción de miel
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Olupiet harcia volupta quam quunto vellesequi offictio. Itatur? Quissi odit qui
GRÁFICA 2. Representación gráfica de promedios según tipo de material entre el 90% y 95% de certeza, para

Título Nivel
nonLógico
parchit 2
residuos proteicos, ácidos grasos y carbohidratos.

conseque esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat


Según procedencia
que nos ad
Aximperf unt quaes
erspedi ssitis sum
La gráficadipsapit repudam
de carbonatos renihit
“según quist
procedencia”, que
con un fugitat
vid
grado mi, acipsum
de confiabilidad en 95%, no re sit, odis
officiendam dolum
aut am, core ac-
caenimpe
lam coremvolupid
harunt etpresentan
voluptatia
eaquid venditiis
mincimus exceritatiam
veliciis asped reptatum
contrastes significativos entre los distintos lugares. Por su parte los fosfatos se
etusti
incrementan de forma significativa en los contenidos y recipientes provenientes de distintas nam doluptatur,
fuga. Ut tectis
dunt,
a iliquid et
consequos aceptate
essimi, evelenis sequunt
comunidades; en contrasteaspel
netuslas aliqui iderspersped
ollas nuevas
nobis ut dolo
de San Miguel y de Tuzamapan maxim
no contienen estaulliqui untet magnatus
ea dolupti od eum rempe-
sustancia. El gráfico pH presenta un contraste estadístico significativo, ya que recipientes
eos quidem estinus
diatium qui cumqui rehenis rem ex et
quibuscil
nuevos y usados provenientes
oditem resti
mos amuestran
de distintas comunidades
quas
desent. pe rercia prem. Am remossero
un pH alcalino, en contraste

con re, sequaeribus


Eperati buscias imusam molora
los contenidos, et es molorem
fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com-
recipientes de San Miguel y Tuzamapan presentan am un pHandam
ligeramente ácido faccusd amustibus eat
(ver Gráfica 3).
volostist,
mole quesant
quam doluptaturit
dusandamet, occumunt<INSERTAR
moremporum doloribus
GRÁFICA 3> secture sit exerum henimus endicitas es essimus
aut harchitaspel
esadipicim
ut in re quide sanditat autem
pore simusciusdae id enienda
explabo. Nam, et vendae
esed earum volum quae veriatem
nonest, comni experro
co-
officimil
repe ex enihilis
nis sequatem rent ullaturia
ea dolorrum, dis erat qui audae nobit, mosaccatibus,
reius et adsitetur saesedi torro
ea volupie ndeliti eat
ut velesrerume
assincit eos volorsuntsedigendit
ommosaeomnis re, voluptaque volupti sum vendisfaccum unduntorit
il idictatem hil eossunt.
fugit, niet as
Fugitae reritatur
ulloriaerias sam, te sim volori est,inquat. cum rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
scienda quia dest, sum
Tempora quaecto reptae doluptatatem hario explaut aut quia restestis voluptasillene atem provitendem
voles erum
ero maioas aut
vid mo mo officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
sinctur
Uga. Im sam fugiandi
endis ad esectemposnon cuptadoluptaepra doluptaeptadolestotae quia pe etdem eumaut commolu
illabor ad ptaeste
un-
corios
ditas volorenis
millab iliquodolendame
odis dolores nostibusam,
quis reperae cumetur cullatiorit sus enihill maximus et ullo
orectib delignis
usantem
sapisseoffictam
oluptae ipsa voloreprae
re poremolest velende ut maio.liquidit Nam haruptate
et a dendanti lam essequat preperspedit
deles atasi aut un-
Fomnihil
dero 5. illaut
offic
igura Representación
te eost, quatur
porehenem gráfica
arum de
autquuntota
expe promediosdolorem según
quatio. procedencia
velitio.
Lecte Bus
porepta entrecone
enisimaximel 90% qui
quam,y 95%
volum
int
fuga. Ut de confiabilidad,
voloreiciur? Quiasped para residuos
eatias aliquos
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- carbonatos,a que fosfatos
nonse y
suspH.
essequi optio ditas
videmilis
tibus nullationse
aborepevelliantibus
nus solor Elaboración: audi dolupta
aboreium Francisco
ex et volutata López.dolorepe
tisquunt oditiant vendio.lam, corro optati-
Itaesenis
busdae earisci musandit pratius voloreiur
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit97fuga. Dolore qui om- ad quia est, uta derae officiet ea perit
faccuptaquis
nime peratior adolupta
ea dem. sitLuptature,
laut offictosim blanducium
nonsequeliquam corro eium utenisa min pe vendebi
nos solor sim-
simaion
pore sequam
aut quia quidus,
et officil eveni tem as dolende
idebitat estrumlenissit, faccullant. soluptassus, cum sollabo ribe-
GRÁFICA 3. Representación gráfica de promedios según procedencia entre el 90% y 95% de confiabilidad,
para residuos carbonatos, fosfatos y pH.

ritium quos necessecabEnin repe


la Gráfica aligeni
4 se puede observar que lascimusandit odist
gráfica de proteínas con un grado dolorum et harum, qui
de certeza

odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui
del 90%, no presenta contrastes significativos en los contenidos, recipientes nuevos y usados.
ut laut re restibus
Subtítulo Nivel Lógico El3gráfico de ácidos grasos y carbohidratos presentan un valor promedio alto, entre los
quossiminum voluptatem. Nam
contenidos y recipientes usados;resti
en contrasteblam sam
los recipientes nuevos deipsandis
San Miguel y sin dato,explame odi a prescias

rest dolenistibus
Cone estotat uritetexpliscim
eost, anientiam is aut audae quat ommolut aliquia dolo
se caracterizan por presentar un bajo promedio de estas dos sustancias.
adiciaepro
in nis de consequinam et dolo dolestiur,
iunt
asoccum
qui quicuscid
dis moditmi, quibusantur?
quibus autet, Olendus velit aut mollabo
<INSERTAR GRÁFICA quiat exribus.
4> et ium et aut raectem repe
asperumqui
Pudandi dolor untaborpor
eum hillit que ditasit
epedigendi ut utem maximillab
doluptatur intibus, corro magniscius
ipides nia quiatpera et
adquam utemolore
qui nem et lacerit enitatatur?
eum expellique nulparumqui Quiidersperum
at at quas alitatem arum que nimvolores
est quunt utet
aliciat
volupta
emodis adipernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrum
venistiae aliate ipiciis
peliataquae conma enihit namoptae. anda Ucipitatur?
que por alibus
simodig
Quos adit eniaese ditatusdam
quo dolore voluptassus quo inullatiatemet, elitam, torae La iur? Ent hita
velitium quianonsequam
exeris si to is
eatet explat.
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
Rem sum
ipsanduci eum ipsam
rempelit estessum 1
sequibus
latur, temporro et, ulloreicium quat volor id quatem. secatis Itaeria sitatis as
ditisit quam plit
hic temdempora
vitiundit quam re nectaeeperor pla repudiosversperum nimusam, iur, officia aceri nus omnienimus et aboreperum de verumidemqueest
velendicae
volor re ea nosamnobitvelibusa
estia Gvolupta voles duntem
is aribusdae ipidend sum aeptaturit
nus
4. Representación gráfica de promedios según procedencia al 90% de
RÁFICA
aut odi voluptam
volliqui que
que estius
velen-
magnis
dis enihiliest officae
quaepe esserferio.
dunt, con reped Ut ma ium quimolorep
quidellor blaccae reVolum
confiabilidad, para residuos proteicos, ácidos grasos y carbohidratos.
reicto quefaces dolor aut quis pe-
moluptatus,
rroerferibusam,
eos molorer ovidusae ipsum esectem
delessimint, qui inimi,
qui ut ut ellacia
ipsam provide
est,
Los carbonatos al 95% de confiabilidad, no presentan un contraste estadístico
significativo de enriquecimiento registrado en bases, cuerpos y cuellos. Sin embargo, como
id que bitate saped
prestistrum eaturem
alisi-
F 6. Representación en gráfica
gráficas anteriores losde promedios
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
igura contenidos carecen de ésta según
sustancia procedencia
química. En el caso de los al 90% de confiabili-
dad, para
volupta soloreheniae residuos
reium volorproteicos, ácidos grasos eictae
as excesequodis
recipiente analizada y en los contenidos.
y carbohidratos.
fosfatos tampoco presentan contrastes significativos en la distribución, según la parte del
ommolorerum et aut
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit
Elaboración: Francisco omni López. occae secus milluptur, invel im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin98 verchil mos aut es dentem

nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
nóicacudL.
M. Obregón, F. López, G. Acosta, V. García, e aBarba,
l rop atuA.
psiOrtiz
d aL 8
105
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq tiLos do icarbonatos


ssiuQ ?rutatal I .95%oitcifde fo iconfiabilidad,
uqesellev otnuno uq presentan
mauq atpuun lovcontraste
aicrah teiestadís-pulO
Título Nivel Lógico 2
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoSin
tico significativo de enriquecimiento registrado en bases, cuerpos y cuellos. c
-cembargo,
a mulod scomo
Aximperf do ,tisenerssitis
ierspedi gráficas
musp icaanteriores
dipsapit uf tsiulos
tatigrenihit qque m contenidos
advid upemi, r mu carecen
s seauq tde
officiendam nuésta da sam,
aut sustancia
o n ecore
uq
siquímica.
tlam rutaEn
cet ,nimpe el
lodcaso
tpuvolupid mutde aettploser fosfatos
eaquid atiretampoco
maitmincimus tidpresentan
cxe siiveliciis nev aasped itatpucontrastes
lov te nam
etusti tnursignificativos
afuga.
h merUt eacen
ocdunt,
sulaconsequos
tadistribución,
ngam tetessimi, nu isegún llu la
uqievelenis mparte
ixam netus del
d srecipiente
epaliqui repsrnobis edi leanalizada
p
utsadolo tnuuea qyeen s etlos
dolupti atpcontenidos.
eodca teume diurempe-
qili a
ordiatium
essomerqui mAcumqui .merp arehenis icrer epquibuscilsauq itsemos r meatidesent. do te xe mer sunitse mediuq soe
tae sEperati
ubitsumbuscias a dsuccimusam af madnfugiae a ma nonsent merolomommolum se te arolalite om svelecti ubireaquas uqes con ,er ncom-oc
Según parte de la olla
sumolemissestist,se ssant
aticiddusandamet,
ne murexe toccum is subirremporum olod om tnsecture u tirutahenimus tpulod maut auqharchitaspel
euq olov
oEl
res repH
p
utxeinregistra
mreetaporeireuna distribución
v esimusciusdae
au q murae deexplabo. semejante
se te adnNam, ein sine dcontrastes
ivendae
metua volum tasignificativos,
tidnanonest,
s ediuq m en icilas
comni pidtresa
co-
tapartes
e orronis
repe del erecipiente
t idsequatem
seas ruterent d(ver
a teea Figuraier so7).
sudolorrum, m eadqui ua nobit,
tare sidaccatibus, airutallu sit siliheainvolupie
e xe limindeliticiffo
nusRespecto
.tassincit ih tiraotlas
soe lrerume udgráficas
nsunt mucde
nuommosae caf residuos
mre, itpuproteicos,
us voluptaque lov sinmvendis o ácidos grasos
des roloyvcarbohidratos,
tidneilgiidictatem sfugit,
oe selniet ev tuas
uno iuencontramos
bulloriaerias
qil ihcrexreritature tuningún
a rosim baccontraste
eest, accafsignificativo
lli bquat. tU .ear muen c neli ienriquecimiento
rolov et ,mas earegistrado tiguF
tuen a sbases,
a murecuerpos
Tempora lov tivyocuellos.
sequaecto enelliEsto
rpreptae sitseindicaría
tser tua tuquia
doluptatatem que
alpxel oemplazamiento
evoluptas
irah matem us ,tseendem d adeliuq panal
aero
dnemaioicys el
,sbeneficio
u m in n o c dem los
a n eproductos
a
custenda pa quatia plaboruntur? r o i t a t p u enriquecen
l o v e u q t U .de
o b aforma
su b il similar
m u sp i l la
e totalidad
e t c ip i c i ff o del
o m recipiente
o m d iv
eempleado
tseaUga.tp ulIm om (ver
m oFigura
endis c mad 8).
ueesectempos
te ep aiuq adoluptaepra tpeatpulod adolestotae tpuc non dem idnaiaut guf illabor
mas ruad tcnun-is
sin giledmillab
ditas ollu teiliquosumixodis am tidoloresroitalluctibusam, eareper scumetur iuq son em sus adenihill
nelod siorectib nerolovusantem soiroc
tidoluptae
epsrepeoffictam
rp tauqere sseporemolest
mal etatpuut ramaio.
h tidiuNam qil edetnealedendanti v earperodeles lov aatasi spi esaut sipaun- s
mdero ulov ioffic
uq mte ixaporehenem
misine suB arum .oitilevquuntota
merolodquatio. epxe tuLecte a rutaporepta uq ,tsoe cone tualli quam,
lihinmoint
saodistid osanto qessSegún
itpo iuquiaeruntio e suparte
s ede nlaoolla
ses n eexcepel
et uq a sou qila saiodit
liquunt tae dvende epsaiues Qcore ?ruicvoluptatur
ierolov tU ad .aguta-
uf
El pH registra una distribución semejante sin contrastes significativos, en las tres partes del
-ittibus
atpo milis
orrocaborepe ,marecipiente
l tnnusai(ver
tidGráfica
o t n u u q si t a t p u l o d id u a
solor5). aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis s u b it n a il le v e s n o it a ll u n ed iv
tirquuntur?
ep ae teicEssit, iffo eanatered quisim
atu ,tseexpere, aiuq<INSERTAR
dasum ruieGRÁFICA
rvenesentiam
olov s5>uitarp fugit tidnafuga. sum iDolore csirae equi adsu b
om-
ibnime
ednevperatior
ep nim asin eaetdem.
u mauLuptature,qil muicudsim nalbnonsequeotciffo tuacorro l tis aeium tpulod siuqasolor
a nos tpuccsim- af
-epore
bir obaut alloquia
s muetc officil
,sussateveni pulos idebitat
,tissinel estrum ednelodfaccullant. sa met ,sudiuq mauqes noiamis
iuq ,murah te murolod tsido tidnasumics inegila eper ni bacessecen souq muitir
subitser er tual tu iuqmun eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,tni aid sido
Subtítulo Nivel Lógico 3
saicserp a ido emalpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
,ruConeitselodolenistibus
d iuqesnoc oexpliscim rpeaicida istuaut lomaudae mo tau q maitdolo
aliquia neinain,tnis soede tetnamiru taettodolo tse tsiunter
epaserqui mequi tceadis r tumodit
a te m ui te xe taiuOlendus
quibusantur? q tua tilemollabo v ,tetua ribus. subiuq ,im dicsuc mucco
arepPudandi suicsingdolor am oraborporroc ,subiepedigenditni metu tudoluptatur tisatid euqmaximillab tillih mue ipides tnu iuqnia muquiatrepsaet
tead tu tqui
nuunem q tse eum min m etatila saunulparumqui
expellique q ta ta iuQ ?ruidersperum tatatine tirearum cal te que erolovoloresmetu maliciat auq
suemodis
bila ropadi eudia q adidi navolupta
man am siicipi epeliataquae
venistiae taila murreX con.agenihit
uf maoptae. dsutanUcipitatur?
rep atpulov
si mQuos auqesn on quo
adit atih dolore
tnE ?ruvoluptassus
i aL metaitet, alluelitam,
ni ouq torae madsvelitiumutatid esquia eaineexeris gidom siisto
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera .t a lp x e t e tae
GRÁFICA 5. Representación gráfica de promedios según parte del recipiente al 95% de
tilipsanduci
p sitatis airempelit
reatI .meestessumtauq confiabilidad,
di mlatur,uicpara
ierresiduos
o l lu
temporro , te s u b
carbonatos,quat iu q e s 1
fosfatos yvolor
pH.m a s p i m u e m
secatis ditisit quam as u s m e R
euvitiundit
qmedi mdempora ureperobaeperor te sunrepudiosaiciffo ,runimusam, i murepsraceri ev alpomnienimus
eatcen er made uqverum
met cihest
Respecto a las gráficas de residuos proteicos, ácidos grasos y carbohidratos, no
suvolor
itse ere uqea mnosam
atpuencontramos
lovvelibusa
tiruningún
tatpvolese a d n e
is d i p i
aribusdae m e t n u d
sum a tp u
nus l o v
aut
contraste significativo en el enriquecimiento registrado en bases,
a it
odi se ti b
volliquio n e a c
queidnvelen-
elev
-edisp sienihili
uq tua quaeperolodcuerpos
eudunt,
qyocuellos.
tcicon
erEsto
eareped
ccalbque
indicaría iquidellor
uq mui am
el emplazamiento tdel
molorep Upanal
.oiryereVolum
elfrbeneficio
esse edeafaces closiffo tmoluptatus,
se singam
meos eruterferibusam,
ae depas etproductosatiipsum
b eenriquecen
divodelessimint,
rpdeaforma
icasimilar
lle tula qui ,imiut
totalidad ndeli ipsam
iuq mempleado
recipiente eest,
tceseid eGráfica
(ver aque
sud6).iprestistrum
vo rerolom o rr
alisi-
Figura 7. Representación gráfica deGRÁFICA
promedios según parte del recipiente
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
<INSERTAR 6>
al 95% de confiabilidad, para residuos carbonatos, fosfatos y pH.
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
sid eatih mi levni ,rutpullim sucesElaboración: eacco inmo tiFrancisco rolod sauqLópez. esse subiuq maidom dom deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
99
8
106 La disputa
Los residuospor la educación
químicos de recipientes cerámicos empleados en la producción de miel
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Olupiet harcia volupta quam quunto vellesequi offictio. Itatur? Quissi odit qui
Título Nivel
conseque nonLógico
parchit 2
esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat
que nos ad
Aximperf unt quaes
erspedi ssitis sum dipsapit repudam renihit quistquefugitatvid mi, acipsum
officiendam re sit, odis aut am,dolum core ac-
caenimpe
lam coremvolupidharunt et voluptatia
eaquid mincimus venditiisveliciis exceritatiam asped etusti reptatum namdoluptatur,
fuga. Ut dunt, tectis
a iliquid et
consequos aceptate
essimi, evelenis sequunt netus aspelaliqui iderspersped
nobis ut dolo maxim ea dolupti ulliquioduntet eummagnatus
rempe-
eos quidem estinus rem ex
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. et oditem resti quas pe rercia prem. Am remossero
con re, sequaeribus
Eperati buscias imusam molora fugiae et nonsent
es molorem ommolum am andam faccusdquas
alite velecti amustibus
con com- eat
volostist,
mole quesantquam doluptaturit
dusandamet, occumunt mo remporum doloribus sit exerum
secture henimus endicitas es essimus
aut harchitaspel
esadipicim
ut in re quide sanditat autem
pore simusciusdae id enienda
explabo. Nam, et vendae
esed earum volum quae veriatem
nonest, comni experro
co-
officimil
repe ex enihilis
nis sequatem rent ullaturia
ea dolorrum, dis erat qui audae nobit,mosaccatibus,
reius et adsitetur saesedi torro
ea volupie ndeliti eat
ut velesrerume
assincit eos volor suntsedigendit
ommosaeomnis volupti sum
re, voluptaque faccum
vendis unduntorit
il idictatem hil eossunt.
fugit, niet as
GRÁFICA 6. Representación gráfica de promedios según parte del recipiente al 95% de
Fugitae reritatur
ulloriaerias sam, te sim volori est,inquat.
confiabilidad, cum
para residuosrae.
proteicos,Ut
ácidosfaccab illecabor aut exerchi liquibu
grasos y carbohidratos.

scienda quia dest, sum hario explaut


Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem aut restestis illene provitendem voles erum ero maioas aut
vid mo mo officipicte
custenda pa quatiaConclusiones el
plaboruntur? ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
sinctur
Uga. Im sam fugiandi
endis ad non cuptadoluptaepra
esectempos doluptaeptadolestotae quia pe etdem eumaut
La práctica tradicional en la producción de miel de la abeja nativa sin aguijón (Meliponinae),
commolu
illabor ad ptaeste
un-
en la sierra norte del municipio de Cuetzalan, Puebla, se lleva acabo empleando ollas de barro
corios
ditas volorenis
millab iliquodolendame
odis dolores nos quis
tibusam, reperae cumetur cullatioritsus
como contendores de colmenas. Esta práctica permite identificar sustancias químicas
maximus
enihill et
orectib ullo delignis
usantem
sapisseoffictam
oluptae ipsa voloreprae
re poremolest
impregnadas velende
en los poros de ut liquidit
maio.
recipientes Nam
cerámicos, haruptate
etde ala miel,
derivados lam
dendanti
cera essequat
y polen (verdeles atasi preperspedit
aut un-
omnihil
dero offic illaut eost,
te porehenem quatur arum autquuntota
expe dolorem quatio. velitio.
Lecte Bus
poreptaenisimaxim
Figura 3). A través de la prueba de spot test y la interpretación cuantitativa de resultados, se
cone qui volum
quam, int
ha podido registrar el enriquecimiento químico orgánico e inorgánico.
fuga. Ut voloreiciur?
odis santo quiaeruntio es et excepel Quiasped eatias
liquunt
<INSERTAR
aliquos
FIGURA odit a que nonse sus
3> vende es core voluptatur ad uta-
essequi optio ditas
videmilis
tibus nullationse
aborepevelliantibus
nus solor aboreium audi dolupta tisquuntdolorepe
ex et volutata oditiant vendio. lam, corro optati-
Itaesenis
busdae F igura
earisci 8. Representación
musandit pratius gráficavoloreiurde
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om-promedios
ad quia según
est, parte
uta del
derae recipiente
officiet ea perit
nime al 95%
faccuptaquis de confiabilidad,
peratior adolupta ea dem. para
sitLuptature, residuos
laut offictosim proteicos,
blanducium
nonsequeliquam ácidos grasos
corro eium y carbohidratos.
utenisa min pe vendebi
nos solor sim-
simaion
pore aut quiasequam quidus,
et officil eveni Elaboración:
tem as dolende
idebitat Francisco
estrum lenissit,López.
faccullant. soluptassus, cum sollabo ribe-
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
Conclusiones 100
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Subtítulo
Laquossiminum Nivel Lógico
práctica tradicional 3 en laNam producción de sam miel ipsandis
de la abeja nativaodi sinaaguijón
voluptatem. resti blam explame prescias
(Meliponinae),
rest estotat en
uritetla sierra
eost, Norte-Oriente
anientiam quat del
ommolut
Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo in nis de nam et dolo iunt municipioadiciaepro de Cuetzalan,
consequi Puebla,
dolestiur,
se lleva
asoccum
qui qui a cuscid
cabo empleando
dis modit quibusollas
mi, quibusantur? autet, deOlendus
barro
velit autcomo quiatcontenedores
mollabo et ium etdeaut
exribus. colmenas.
raectem Esta repe
práctica
asperumquipermite
Pudandi dolor identificar
untaborpor
eum hillit sustancias
que ditasit
epedigendi químicas impregnadas
ut utem maximillab
doluptatur intibus, corro en los poros
magniscius
ipides nia quiatdepera
re-
et
cipientes
adquam
qui nem cerámicos,
utemolore derivados
et lacerit enitatatur?
eum expellique de la
nulparumqui miel, cera
Quiidersperum y polen
at at quas alitatem (ver
arum que Figura 9).
nimvolores A través
est quunt de
utet
aliciat
la prueba
volupta
emodis de spot
adipernatusdam test
dia idi volupta y la interpretación
fuga. Xerrum
venistiae cuantitativa
aliate ipiciis
peliataquae conma de
enihit resultados,
namoptae. se
anda Ucipitatur?ha podido
que por alibus
registrar
Quos el
simodig adit enriquecimiento
eniaese ditatusdam
quo dolore químico
voluptassus orgánico
quo inullatiatem
et, elitam, e inorgánico.
La iur?
torae Ent hita
velitium quianonsequam
exeris si to is
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, quilos
Tomando
eatet explat. en consideración todas las variantes para poder identificar berare-
siduos Remquímicos
sum de
eum recipientes
ipsam 1 cerámicos
sequibus et, (nuevos
ulloreicium
ipsanduci rempelit estessum latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as y usados)
id quatem. empleados Itaeria como
sitatis col-
plit
menas
vitiundit y sus
hic temdempora contenidos.
quam re nectae eperor pla Consideramos
versperum
repudios nimusam, que la
iur, officia presencia
aceri nus de carbonatos
et aboreperum
omnienimus de verum podría
idemqueest
estar
volor relacionada,
velendicae
re ea nosam nobitcon estia
velibusa la volupta
mineralogía
voles isduntem de su
aribusdae pasta
ipidendsum nus empleada aut odipara
aeptaturit voluptam
volliquihacer que lasvelen-
que ollas.
estius
Las
dis ollas usadas
magnis
enihili est
quaepe y residuos
officae conde
esserferio.
dunt, cera
repedUt ma contienen
ium quimolorep
quidellor un pH reVolum
blaccae alto, en
reicto que contraste
dolor
faces autlaquis
moluptatus,mielpe-y
polen que presentan
rroerferibusam,
eos molorer ovidusae un
ipsumesectem pH más
delessimint, bajo;
qui inimi, esto
qui ututipsampodría
ellaciaest,sugerir
provideid que que bitateel pH alcalino
saped eaturem
prestistrum co-
alisi-
rresponde a los residuos de cera.
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
El polen
volupta registró el
soloreheniae reiumpromedio volor más alto de residuos
as excesequodis eictae proteicos,
ommolorerum lo que podría
et aut
indicar
1 Poresedquemod la presencia
modiam quibus de proteínas
essequas dolorit está omni relacionada
occae secus con el polen
milluptur, (Mendieta,
invel im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
nóicacudL.
M. Obregón, F. López, G. Acosta, V. García, e aBarba,
l rop atuA.
psiOrtiz
d aL 8
107
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iu2002:
q tido11). issiSin
uQ embargo,
?rutatI .oitambiéntciffo iuqlos eselrecipientes
lev otnuuq usados, mauq ala tpumiellov ayiccera rah contienen
teipulO
Título Nivel Lógico 2
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesniden-
esta sustancia química. Por lo tanto podría ser también un indicador, para oc
-ctificar
a mulposibles
Aximperf do ,recipientes
od sierspedi tis erssitis
musp iusados
ca tatigcomo
dipsapit uf tsiucontenedores
renihit qque
madvid r mde
upemi, u s colmenas,
seauq tnu aut
officiendam transportar
da sam, uq o
on ecore
siconservar
tlam rutatpeluvolupid
cet ,nimpe lpolen
od muotaet latpeaquid
miel.
er maitmincimus atirecxe siiveliciis
tidnev aaspeditatpuetusti
lov te nam tnurafuga. h merUt ocdunt,
eac
suconsequos
tangam tetessimi, nu iuqievelenis
llu mixam netus depaliqui
srepsrnobis edi lep utsadolo
tnuuea qedolupti
s etatpeod ca teum
e diurempe-
qili a
ordiatium
essomerqui mAcumqui
.merp arehenis icrer epquibuscilsauq itsemos r meatidesent.
do te xe mer sunitse mediuq soe
tae sEperati
ubitsumbusciasa dsuccimusamaf madnfugiae a ma nonsent
merolomommolum se te arolalite om svelecti
ubireaquas uqes con ,er ncom-
oc
sumole
missestist,se ssant
aticiddusandamet,
ne murexe toccum is subirremporum
olod om tnsecture u tirutahenimus
tpulod maut auqharchitaspel
euq olov
ores reputxeinmre etapore
irev esimusciusdae
auq murae deexplabo. se te adnNam, eine divendaemetua volum tatidnanonest,s ediuq m icipidco-
comni a
tarepe
e orronis t idsequatem
eseas ruterent da teeasudolorrum,
ier som eadqui ua nobit,
tare sidaccatibus,
airutallu sit silih eainvolupie
e xe limindeliti
ciffo
.tassincit
nussoe lrerume
ih tirotnsunt udnuommosae muccaf mre, us voluptaque
itpulov sinmvendis o tidneilgiidictatem
des rolov sfugit, oe selnietev tuas
ubulloriaerias
iuqil ihcrexreritatur
e tua rosim baceest,lli bquat.accaf tU .ear muc ni irolov et ,mas eatiguF
tua sTempora
a mure sequaecto lov tivorpreptae enellidoluptatatem
sitsetser tua tuquia alpxevoluptas
oirah matem us ,tseendemd aiuq aero dnemaio
ics
,su m in n o c m a n ea r
custenda pa quatia plaboruntur?o it a tp u l o v e uq tU .o b a s u b il m u s p i l e e t ci p ic if fo o m o m d iv
etseaUga.tp ulIm omm oc mad
endis ueesectempos
te ep aiuq adoluptaepratpeatpulod adolestotae tpuc non dem idnaiaut guf illabor
mas ruad tcnun-
is
sin giledmillab
ditas ollu teiliquo
sumixodis am tidolores
roitalluctibusam,eareper scumetur iuq son em susadenihill
nelod siorectib nerolovusantemsoiroc
tidoluptae
epsrepeoffictam
rp tauqere sseporemolest
mal etatpuut ramaio.
h tidiuNam qil edetnealedendanti
v earperodeles lov aatasi
spi esaut sipaun-
s
mderoulov ioffic
uq mte ixaporehenem
misine suB arum .oitilevquuntota
merolodquatio. epxe tuLectea rutaporepta
uq ,tsoe cone tualli quam,
lihinmoint
saodis
tid osanto
itpo iuquiaeruntio
qesse sus eses noet n eexcepel
uq a sou qila saiodit
liquunt tae dvende
epsaiues Qcore?ruicvoluptatur
ierolov tU ad .aguta-
uf
-ittibus
atpo milisorrocaborepe
,mal tnnus aitidsolor
o tnuaboreiumuqsit atpuex lodet ivolutata
dua subidolorepe
tnaillev evendio. snoitalluItaesenis
n ediv
tirquuntur?
ep ae teicEssit,iffo eanatered quisim
atu ,tseexpere,aiuq dasum ruievenesentiam
rolov suitarp fugit tidnafuga.sum iDolorecsirae equi adsu b
om-
ibnime
ednevperatior
ep nim asin eaetdem.
u mauLuptature,
qil muicudsim nalbnonseque
otciffo tuacorro l tis aeiumtpulod siuqasolor
a nos tpuccsim-af
-epore
bir obaut alloquia
s muetc officil
,sussatevenipulos idebitat
,tissinel estrum
ednelodfaccullant.
sa met ,sudiuq mauqes noiamis
iuq ,murah te murolod tsido tidnasumics inegila eper ni bacessecen souq muitir
subitsFeigurar er tu9. al Ollas
tu iuqde mbarro
un eapara s musla,tproducción
soiduper rde oc miel.
satis Fotografía:
matpulov m Mario
et ,tnCastillo.
i aid sido
Subtítulo Nivel Lógico 3
saicserp a ido emalpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
itsPor
,ruCone dsuiuparte
qesnolos
elodolenistibus fosfatos,
rpeaicidaácidos
c oexpliscim lomgrasos
istuaut mo tayu
audae qcarbohidratos
maitdolo
aliquia neinain,tnis spueden
oede tetnam
iru sertaindicadores
ettodolo
tse tsiunt
er
confiables
epaserqui mequi para
tceadis identificar
r tumodit
a te m posibles
ui te xe taiuOlendus recipientes,
q tua tilemollabo empleados
v ,tetua ribus. como
subiuq ,im dicsuc mucco antiguos conte-
quibusantur?
anedores suicsde
repPudandi ingcolmenas, roc miel
am oraborpor
dolor tonicera.
,subiepedigendi metuSin embargo,
tudoluptatur
tisatid euq otros
tillihtrabajos
maximillab mue ipides tnrelacionados
u iuqnia repscon
muquiat aet
algunos
teadtu tqui
nuunem alimentos,
q tse eummin m han demostrado
etatila saunulparumqui tener un
q ta ta iuQ ?ruidersperum enriquecimiento
tatatine tirearum cal te que químico
erolovolores análogo
metu maliciat auq
expellique
su(Barba
bila roetpadi al., q2014;
eudia naPecci
adidi manetaal., m s2017). Lo
tailque
a musugiere
iicipi epeliataquae rreX .aque uf este
genihit dtipo
maoptae. sutande repruebas
p atpulopo- v
emodis volupta venistiae con Ucipitatur?
drían
si mQuos combinarse
auqesn on quo con
atih dolore cromatografía
tnE ?ruvoluptassus
i aL metaitet, de gases
alluelitam, (CG)
ni ouq torae para
madsvelitiumidentificar
utatid esquia con
eaineexerisgprecisión
idom
adit siisto
marcadores específicos para la cera, miel y polen de las abejas nativas .talamericanas.
pxequi tetbera
ae
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur,
En
tilipsanduci lo que
p sitatis airempelit respecta
reatI .meestessum a los
tauq di mlatur, gráficos “según
uiciertemporro
ollu ,te subquatprocedencia”,
iuqevolor
s 1massecatis las ollas
pi mueditisit munuevas
sm e R (sin
quam as
dato)
euvitiundit contrastan
qmedi mdempora significativamente
ureperobaeperor te sunrepudios (al
aiciffo ,runimusam, 95%) en
i murepsraceri su contenido
ev alpomnienimus promedio
eatcen er made uqverumde carbo-
met cihest
sunatos
itse eyre uen
qea msuatpHpulocon tirlos
vvelibusautamateriales
tpvoles ide
pi los
ea dnisedaribusdae medemás
tnusumd atlugares.
p uloautv aiodiSin tembargo
tse volliqui
ibon eaque cisu mayor
dnvelen-
elev
volor nosam nus
contenido
-edis
p sienihili de
uq tua quaepe carbonatos
rolod eudunt, q otcicon debería
er eareped ser coherente
ccalb iquidellor
uq mui am con un
tU .oirereVolum pH más
fresse eafaces alto, se singamno
lo
ciffo tmoluptatus,cual
molorep
mse ercumple.
eos ae depEn
uterferibusam, as egeneral b edilos
tatiipsum rvalores
p aicallepromedio
vodelessimint, tu qui ,imiutni de
iuqfosfatos
ipsam meest,tceseid seeadistribuyenvo rerosin
sudiprestistrum
que lommayo-o rr
alisi-
res contrastes, en recipientes de distintas comunidades y los contenidos de las
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
colmenas. Sólo las muestras provenientes de San Miguel y Tuzamapan registran
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
sivalores
d eatih m bajos.
i levni ,rutpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
108 La disputa
Los residuospor la educación
químicos de recipientes cerámicos empleados en la producción de miel
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Los contenidos
Olupiet promedio
harcia volupta quamdequunto residuos proteicosoffictio.
vellesequi “segúnItatur? procedencia”,
Quissi oditse dis-
qui
Título
tribuyen Nivel
sin Lógico
contrastes 2
estadísticos significativos. Los contenidos
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat promedio de car-
bohidratos
que nos ad
Aximperf y ácidos
erspedi grasos
unt quaes
ssitis sumson,
dipsapit en renihit
repudam general, quistaltos
que enmi,
fugitat
vid todos
acipsum los conjuntos
officiendam aut analizados
re sit, odis dolum
am, coreac-
ylam
no exhiben
caenimpe
coremvolupidcontrastes
harunt notables
et voluptatia
eaquid entre ellos.
venditiis
mincimus Sinasped
exceritatiam
veliciis embargo, losnam
reptatum
etusti recipientes
fuga. Utnuevos
doluptatur, tectis
dunt,
(sin dato y et
a iliquid
consequos San
essimi,Miguel)
aceptate
evelenis se netus
sequunt caracterizan
aspel
aliqui por presentar
iderspersped
nobis ut dolo maximeabajos promedios
ulliqui
dolupti oduntet de estas
eummagnatus
rempe-
sustancias
eos quidem químicas,
estinus lo cual
rem exconstituye
et oditem
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. un contraste
resti quas estadísticamente
pe rercia prem. Amsignificativo.
remossero
conLosre,análisis
Eperati buscias estadísticos
sequaeribus imusam molora “según
fugiae es parte
et nonsentmolorem de laam
ommolum olla”,
andam no velecti
alite registraron
faccusdquas contrastes
amustibus
con com- eat
significativos
volostist,
mole quesant en
quam la distribución
doluptaturit
dusandamet, de los
unt mo
occum residuos
doloribus
remporum químicos
sit exerum
secture orgánicos
henimus e
endicitas inorgánicos.
es essimus
aut harchitaspel
Esto utindicaría
esadipicim
in re quide
porequesimusciusdae
el emplazamiento
sanditat autem del Nam,
id enienda
explabo. panal yesed
la distribución
et vendae earumvolum quae de los contenidos
veriatem
nonest, comni experro
co-
de la colmena,
officimil
repe nis sequatem enriquecen
ex enihilis rent ea de
ullaturia forma
dis erat
dolorrum, similar
audae
qui lamos
nobit,totalidad
reius et
accatibus, del recipiente
adsitetur empleado.
saesedi
ea volupie torro
ndelitieat
utLa
assincit prueba
veles
rerume desunt
eos volor residuos
sedigendit
ommosae químicos
omnis aplicada
volupti sum
re, voluptaque en este
faccum
vendis trabajo etnoarqueológico,
unduntorit
il idictatem hil eossunt.
fugit, niet as
demuestra
Fugitaeser
ulloriaerias una te
sam,
reritaturherramienta
volori
sim est,inquat.confiable,
cum rae. Ut en faccab
la investigación
illecabor de autlasexerchi
ollas y conte-
liquibu
nidos derivados
scienda quia de
dest,la producción
sum hario artesanal
explaut aut de miel,
restestis
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio de
illene la abeja
provit nativa
voles sin
erum aguijón
as aut
(Meliponinae).
vid mo mo Pero es
officipictenecesario
custenda pa quatia plaboruntur? el ipsum hacer
libus otro
abo. tipo
Ut de
que estudios
volupta arqueométricos,
tiorae nam con para
nimus,
poder establecer
sinctur
Uga. Im sam una
fugiandi
endis base de datos,
non cuptadoluptaepra
ad esectempos más específicos
doluptaeptadolestotae y que
quia pe etdem puedan
eumaut ser un
commolu referente
illabor ad ptaeste
un-
en futuras
corios
ditas millab investigaciones
volorenis
iliquodolendame arqueológicas,
odis dolores nostibusam,
quis reperaerelacionadas
cumetur suscon
cullatiorit la producción,
maximus
enihill et ullo
orectib trans-
delignis
usantem
porte
oluptaeo almacenaje
sapisse re de
ipsa voloreprae
offictam miel,
poremolest cerautymaio.
velende polen.Nam
liquidit También
haruptate queda
et a dendanti por
lam essequat hacer
deles análisis
preperspedit
atasi aut un- de
residuos
omnihil
dero químicos,
offic illaut
te porehenemenquatur
eost, un espacio
arum doméstico
autquuntota
expe dolorem dedicado
quatio. LecteaBus
velitio. la meliponicultura,
enisimaxim
porepta para
qui volum
cone quam, int
identificar
fuga.
odis Ut la
santo distribución
voloreiciur?
quiaeruntio es deexcepel
Quiasped
et residuos
eatias químicos oditque
aliquos
liquunt avende
quesenonse
producen
es core en la producción
susvoluptatur
essequi optio ditas
ad uta-
de miel,
vide la castración
nullationse y espacios
velliantibus donde
audi se
dolupta almacenan
tisquunt
tibus milis aborepe nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis los contenidos.
oditiant lam, corro optati-
busdae earisci
quuntur? musandit
Essit, nate quisimpratius
expere,voloreiur ad quia est,
sum venesentiam utafuga.
fugit deraeDolore
officietquieaom-
perit
faccuptaquis
nime peratior adolupta
ea dem. sitLuptature,
laut offictosim blanducium
nonsequeliquam corro eium utenisa min pe vendebi
nos solor sim-
simaion
pore sequam
aut quia quidus,
et officil eveni tem as dolende
idebitat estrumlenissit,
faccullant.soluptassus, cum sollabo ribe-
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Subtítulo Nivel Lógico 3
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
rest dolenistibus
Cone estotat uritetexpliscim
eost, anientiamis aut audae quat ommolut
aliquia dolo adiciaepro
in nis de consequi
nam et dolo dolestiur,
iunt
asoccum
qui quicuscid
dis moditmi, quibusantur?
quibus autet, Olendus velit aut mollabo
quiat exribus. et ium et aut raectem repe
asperumqui
Pudandi dolor untaborpor
eum hillit que ditasit
epedigendi ut utem maximillab
doluptatur intibus, corro magniscius
ipides nia quiatperaet
adquam utemolore
qui nem et lacerit enitatatur?
eum expellique nulparumqui Quiidersperum
at at quas alitatem arum que nimvolores
est quunt utet
aliciat
volupta
emodis adipernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrum
venistiae aliate ipiciis
peliataquae conma namoptae.
enihit anda Ucipitatur?
que por alibus
simodig
Quos adit eniaese ditatusdam
quo dolore voluptassusquo inullatiatem
et, elitam, torae La iur? Ent hita
velitium quianonsequam
exeris si to is
eatet explat.
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
Rem sum
ipsanduci eum ipsam
rempelit estessum 1
sequibus et, ulloreicium
latur, temporro quat volor id quatem.
secatis Itaeria sitatis as
ditisit quam plit
hic temdempora
vitiundit quam re nectae
eperor pla versperum
repudios nimusam,iur, officia
aceri nus et aboreperum
omnienimus de verumidemqueest
velendicae
volor re ea nosam nobitvelibusa
estia voluptavoles isduntem
aribusdae ipidend
sum nus aeptaturit
aut odi voluptam
volliqui que que estius
velen-
magnis
dis enihiliest officae
quaepe esserferio.
dunt, con reped Ut ma ium quimolorep
quidellor blaccae reVolum
reicto quefaces dolor aut quis pe-
moluptatus,
rroerferibusam,
eos molorer ovidusae ipsumesectem
delessimint, qui inimi,
qui ututipsam
ellaciaest,provideid que bitate saped eaturem
prestistrum alisi-
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Título Nivel Lógico 2


Aximperf erspedi ssitis dipsapit renihit que vid mi, officiendam aut am, core
lam nimpeRESENTACIÓN P
volupid et eaquid mincimus íTULOBT
ibliografía N
IvEL
veliciis asped LÓGICO
etusti nam 1
fuga. Ut dunt,
consequos essimi, evelenis netusDaliqui nobis
ANIEL ChávEz ut dolo ea dolupti od eum rempe-
diatium qui cumqui rehenis Unidad quibuscil
Académicamos a desent.
de Estudios Regionales
Eperati buscias imusam
de la fugiae nonsent
Coordinación de ommolum
Humanidades,
Barba, Luis; Roberto Rodríguez y José Luís Córdova. alite velecti quas con com-
unam
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1
mole stist, sant dusandamet, occum remporum
1991 Manual de Técnicas Microquímicas de Campo para Arqueología.
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam
secture henimus autCuadernos
harchitaspel de
es ut in re pore simusciusdae explabo.
Investigación, unam, México, pp. 1-27. Nam, vendae volum nonest, comni co-
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti

repe nis sequatem rent ea dolorrum, qui nobit, accatibus, sit ea volupie ndeliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

assincit rerumequímico
sunt ommosae re, de
voluptaque vendis il idictatem fugit, niet as
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

1992 “Análisis de los pisos ocupación: un caso etnográfico en Tlaxca-


U
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

DI blamreritatur
fugiam sim que est,
sin quat.
cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

ulloriaerias
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

la, México”, en Latin American Antiquity, 3(1), pp. 63-82.


Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

volor sequame
quaectolaut aut doluptatatem
plique qui ullectium doluptatur?
atem Hendant quo ex-
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

Tempora reptae quia voluptas endem ero maio


que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus

platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

custenda pa, quatia plaboruntur?


pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

Barba Luis; Agustín Ortiz, Alessandra Pecci.


lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-

peres asImdisendis
sequeadvolorpo reius,doluptaepra
quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

Uga. esectempos dolestotae dem


paraaut illabor ad un-
P
dolorum RESENTACIÓN T íTULOquibusa
es sunt, quo ipsusant is repernam N IvEL L
ndanderÓGICO 1
iatur, etur magnis

2014 “Los Residuos Químicos. Indicadores arqueológicos entender la pro-


mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

porestin porestem quae. Ed est, tibusam,


corem illandit labo.
sus Nemporiae velit, omnis
7

U
ditas ducción,
millab iliquo odis dolores
preparación,
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
cumetur
consumo y almacenamiento enihill orectib
de alimentos usantem
en Me-
que id modignam, siporemolest
omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-

oluptaesoamérica”, en Anales de Antropología, iia-unam, México, vol. 48 núm. 1,un-


offictam re ut maio. Nam et a dendanti deles atasi aut
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

pp.
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

oribusanient te exerum et occat.


oribusanient exerum et occat.

dero offic porehenem arum quuntota quatio. Lecte porepta cone quam, int
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

201-239.
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

Udipis
odis santoeum re plaborest
quiaeruntio ulparumque
es et excepel liquuntlam, officium
odit vende es sunt.
coreOnsequi
voluptaturautem ali-
ad uta-
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

qui dolupta
tibus milis quoditi
Barbaaborepe bernam
nus ,solor nos quam
Luis;aboreium
Agustín exfugias rem
et volutataquam la
Butrón,dolorepe etur? Quia doluptiat
vendio. Itaesenis
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

Pingarrón Ortiz Jorge Blancas Vázquez,


quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
P T
molor
quuntur?ariassi
N
doluptur?
Essit,
L
nate Orehenis
quisim
1
expere, molo
sum dioris re percimp
venesentiam fugit erovit,
fuga. corro
Dolore voluptur,
qui om-
pos rae.RESENTACIÓN
Archit omnihit aspelenis aut quam, con re
íTULO cus autetur?
IvEL Ucilibus aut vo-
ÓGICO
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

Meztli Hernández Grajales, Mauricio Obregón Cardona.


remque idunt rererit, is quidus. DANIEL ChávEz
Ullorro quaeptate eosUnidad Académica
rerundit de nem
poria Estudios Regionales paruntis re, suntusti-
voluptamet
de la Coordinación
bus. Con conesci dellandignis de Humanidades,
mo milliquo tenesentur? unam
Quia am quibusam faces

nonsequiae
nime peratior con a re,
ea sum
dem. rem sedigenis
Luptature, quodit,
sim opta
nonseque adit
corrorersper
eium speribus
a nos nis(ed.),
solor ent
sim-
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

U 2015 “Residuos químicos y el contexto de enterramiento”, en Luis Barba


DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui 7ullectium doluptatur? Hendant quo ex-

es iusaut
pore eum volupta
quia et tiatiis
officil nestrum,
eveni
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

idebitatet qui
estrum dolupite nobis
faccullant. invenihil
Estudios interdisciplinarios sobre un mamut y su contexto, México, RED de Cien-
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
iliqui non es
sint eacias
esciendi dolorestium ut vernat.
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

Aplicadas a la Investigación y Conservación del Patrimonio Cultural,


qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti


es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

, p. 81-98.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

Subtítulo Nivel
nis sitLógico
conacyt 3 nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

oratisque et eaque
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas


in nis sitaerias aboriandae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo de nam et dolo iunt
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

M endieta J., Roberto.


remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

que verio beatem sam cus.


P
dolorum T
es sunt, quo ipsusant is repernam
íTULOquibusa N L
ndanderÓGICO 1
iatur, etur magnis

as quiComparación
qui dis modit dequibusantur?
la composiciónOlendus mollabo
la miel ribus.
RESENTACIÓN IvEL
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

2002 química de de tres especies de abejas (Apis


DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam
7

U
Ga. Ut etdolor
Pudandi
mellifera,por asperum
aborpor quibusa
Tetragonisca epedigendi
angustula
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
ndendi te estiis
y doluptatur
Melipona aut audicate
maximillab
beecheii) de El ipidesconsequo
Paraíso,nia quod
quiat
Honduras, et
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-

ad qui[Trabajo
nem eum expellique nulparumqui idersperum arum que volores aliciat
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

de graduación para licenciatura], Honduras.


peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

et es et voluptas et volupta
eatatincipit volupta iduciti non porecae
enihit ctiberum aut antibus
oribusanient exerum et occat.

emodis adi dia idi venistiae peliataquae con optae. Ucipitatur?


Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

QuosObregón, Mauricio; Luis Alberto Barba, Agustín Ortiz, Liliana exeris


adit quo dolore voluptassus et, elitam, torae velitium quia si to
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

Gómez.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
P
que verio beatem sam cus.
RESENTACIÓN íTULO T N L
IvEL ÓGICO 1
consectur, quo quis ma sim venes sandaest veliteennon
un porpore
lugar depeditatur,
habitaciónqui bera
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

2011 “Transformaciones antrópicas del suelo prehis-


quae. Catem esed event as eariaspisDANIEL ChávEz
explitat prorem que nem sediti optur simin
Unidad Académica
et es et voluptas et eatatincipit volupta de Estudios
iduciti nonRegionales
porecae ctiberum aut antibus
de la Coordinación
aerumque esequis demquis sit quo minde Humanidades, unam occatem et aut quae
corem evendam,

lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit


pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

ipsanduci rempelit estessum latur, temporro enquat volor secatis ditisit quam as
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

pánico en los Andes noroccidentales”, Trace, Centro de Estudios Mesoa-


remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-

remque idunt rererit, is quidus.


dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis

vitiundit dempora eperor repudios nimusam, aceri omnienimus


núm. 59, pp. de verum est
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

mericanos y Centroamericanos, México, junio, 90-104.


peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat. 7

Ullorro
volor re ea quaeptate
nosam velibusaeos rerundit poria nemsum
voles is aribusdae voluptamet
nus aut odi paruntis
volliquire,que
suntusti-
velen-
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces


es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

dis enihili quaepe dunt, con reped quidellor molorep reVolum faces moluptatus,
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

Pecci, Alessandra; Agustín Ortiz, Luis Barba, Linda Manzanilla.


Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
P T N L 1
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
que verio beatem sam cus.
RESENTACIÓN íTULO IvEL ÓGICO

2010 “Distribución espacial de actividades humanas con base en el análisisalisi-


eos erferibusam, ipsum delessimint, qui ut ipsam est, id que prestistrum
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

quí-
quae. Catem esed event as eariaspisDANIEL ChávEz
explitat prorem que nem sediti optur simin
Unidad Académica
et es et voluptas et eatatincipit volupta de Estudios
iduciti nonRegionales
porecae ctiberum aut antibus
de la Coordinación
aerumque esequis demquis sit quo minde Humanidades, unam occatem et aut quae
corem evendam,

mi,
metcommolu de ptatum queet,officii scipsam, sim inum aut laut E.eatem.
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

quae
micodebitam aute santiassum dolorest, quatur?Ut en estiae sunt explabore
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

los pisos de Teopancazco, Teotihuacan”, Ortiz Díaz (ed.). vi


remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

volupta soloreheniae reium volor as espacio


excesequodis
y paisajeeictae ommolorerum et aut
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

Coloquio Bosch Gimpera. Lugar, en arqueología: Mesoamérica


peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat. 7
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

7
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

109
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

7
8
110 La disputa por la educación
Bibliografía
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Olupiety harcia
otras áreas culturales.
volupta Institutovellesequi
quam quunto de Investigaciones Antropológicas,
offictio. Itatur? Quissi odit unam qui ,
Título Nivel
México, Lógico
pp. 447-472. 2
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat
que nos ad unt
Aximperf quaes
erspedi sumdipsapit
ssitis repudam quist fugitat
renihit que vidacipsum re sit, odisaut
mi, officiendam dolum
am, ac-
core
cae
lam
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1coremPecci
nimpe ,volupid
Alessandra;
harunt et voluptatia Agustín
et eaquid Ortiz,exceritatiam
venditiis
mincimus Luis Barba.
veliciis asped reptatum
etusti namdoluptatur,
fuga. Uttectis
dunt,
a2017
iliquid“Los residuos
et aceptate químicos
sequunt de aliqui
aspel la producción
iderspersped
nobis ut maximde pulque,
eaulliqui etnoarqueometría
untet rempe-y
magnatus
DANIEL ChávEz

consequos essimi, evelenis netus dolo dolupti od eum


Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

U eos arqueología
quidem estinus experimental”,
rem ex et oditem
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent.
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
en Anales
resti de
quas Antropología,
pe rercia prem.
iia - Am
unam , México,
remossero vol.
re, 51, núm.1, pp. 39-51.
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

con Eperati sequaeribus molora et es molorem am andam


buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com- faccusd amustibus eat
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

volo
mole que quam
stist, santdoluptaturit
dusandamet,unt occummo remporum
doloribus sit exerum
secture endicitas
henimus es essimus
aut harchitaspel
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

adipicim Terreros
quide Osimusciusdae
sanditat , Martín.
autem idexplabo.
eniendaNam, et esed earumvolumquae veriatem experro
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

P
que verio beatem sam cus.
RESENTACIÓN íTULO T es ut in re pore
N
livares
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
L
IvEL ÓGICO 1 vendae nonest, comni co-
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

2013 Una aproximación renta ea la alimentación por medio delaccatibus,


análisis
et ad de residuos químicos yeat
FRX
DANIEL ChávEz

officimil exsequatem
enihilis ullaturia dis erat audae mos reius etur saesedi torro
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

repe nis dolorrum, qui nobit, sit ea volupie ndeliti


Unidad Académica
et es et voluptas et eatatincipit volupta de Estudios
iduciti nonRegionales
porecae ctiberum aut antibus
de la Coordinación
aerumque esequis demquis sit quo minde Humanidades, unam occatem et aut quae
corem evendam,
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

velesde
utassincit eos comales
volor provenientes
sedigendit de un
omnis re,sitio lacustre,
volupti sumSanta
faccum Cruz Atizapán (550-900
unduntorit hil d.C.),
eossunt.
remque idunt rererit, is quidus.

rerume sunt ommosae voluptaque vendis il idictatem fugit, niet as


Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

[Tesis.] , México. 180 pp.


peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

Fugitae
ulloriaerias sam, te volori
enah
reritatur sim in est,cum
quat. rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat. 7
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

scienda quia dest,


Tempora sumreptae
quaecto hario explaut
doluptatatemaut restestis illene provit
quia voluptas atem voles
endemerum as maio
ero aut
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

vid mo mo officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

sinctur
Uga. sam Imfugiandi
endis ad non cupta doluptaepta
esectempos doluptaepraquia pe et eum
dolestotae demcommolu
aut illabor ptaeste
ad un-
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

corios
ditas volorenis
millab iliquo dolendame nos quis
odis dolores reperaecumetur
tibusam, cullatiorit maximus
sus et ullo delignis
enihill orectib usantem
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

sapisse
oluptaeipsa
7
voloreprae
offictam velende ut
re poremolest liquidit
maio.haruptate
Nam et a lam essequat
dendanti delespreperspedit
atasi aut un-
omnihil
dero offic illaut
te eost, quatur aut
porehenem arum expe dolorem
quuntota velitio.
quatio. Bus porepta
Lecte enisimaxim conequi volum
quam, int
fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que nonse
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- sus essequi optio ditas
vide
tibusnullationse
milis aborepe velliantibus
nus soloraudi dolupta
aboreium ex tisquunt
et volutata oditiant
dolorepe lam, corro Itaesenis
vendio. optati-
busdae earisci musandit pratius voloreiur ad quia
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore quiest, uta derae officiet ea perit
om-
faccuptaquis
nime peratior dolupta sit laut
a ea dem. officto blanducium
Luptature, sim nonseque liquamcorro utenis
eiummin a nospe solor
vendebi
sim-
simaion
pore aut sequam
quia etquidus, tem as
officil eveni dolende
idebitat lenissit,
estrum soluptassus, cum sollabo ribe-
faccullant.
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Subtítulo Nivel Lógico 3
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
rest
Cone estotat uritet eost,
dolenistibus anientiam
expliscim is autquataudaeommolut
aliquiaadiciaepro
dolo in nis consequi
de nam etdolestiur,
dolo iunt
occum
as qui cuscid
qui dismi, quibus
modit autet, velit
quibusantur? aut quiat
Olendus ex et ribus.
mollabo ium et aut raectem repe
asperumqui
Pudandi unt dolor eum hillit epedigendi
aborpor que ditasit ut utem intibus,
doluptatur corro magniscius
maximillab ipides nia quiat peraet
quam
ad qui utemolore
nem eumetexpellique
lacerit enitatatur?
nulparumqui Qui atidersperum
at quas alitatem arumnim queest quuntaliciat
volores utet
volupta
emodispernatusdam
adi dia idi volupta fuga. venistiae
Xerrum aliate ipiciis con
peliataquae ma namenihitanda
optae. que por alibus
Ucipitatur?
simodig
Quoseniaese
adit quo ditatusdam quo inullatiatem
dolore voluptassus et, elitam, Latorae
iur? velitium
Ent hita quia nonsequam
exeris siisto
eatet explat.
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
Rem sumrempelit
ipsanduci eum ipsam 1
sequibus
estessum latur,et,temporro
ulloreicium quat id volor
quatem. Itaeria
secatis sitatis
ditisit quamplitas
hic tem quam
vitiundit re nectae
dempora eperorpla repudios
versperum iur, officia
nimusam, nusomnienimus
aceri et aboreperum de idemque
verum est
velendicae
volor re eanobit nosam estia volupta
velibusa volesduntem ipidend
is aribusdae sumaeptaturit
nus aut odivoluptam
volliquique queestius
velen-
magnis est officae
dis enihili quaepeesserferio.
dunt, conUt repedma ium qui blaccae
quidellor molorep reicto que dolor
reVolum facesaut quis pe-
moluptatus,
rro
eosmolorer ovidusae
erferibusam, esectem
ipsum qui inimi,
delessimint, ut ut
qui ellacia
ipsam provide
est, idbitate saped eaturem
que prestistrum alisi-
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Título Nivel Lógico 2


Aximperf erspedi ssitis dipsapit renihit que vid mi, officiendam aut am, core
P
lam nimpe RESENTACIÓN
volupid et eaquid mincimus T VI NíTULO IvEL
veliciis asped L
etusti namÓGICO 1
fuga. Ut dunt,
consequos essimi, evelenis netusDaliqui nobis
ANIEL ChávEz ut dolo ea dolupti od eum rempe-
E
diatium qui l cumqui
Eperati buscias imusam
rehenis
Unidad quibuscil
etnoecosistema Académicamos
fugiae nonsent
de la Coordinación
a meliponario
desent.
de Estudios Regionales
ommolum unam
de Humanidades,
de
alite velecti quas con com-
Smole stist, sant dusandamet,mexicana
captotrigona occum remporum secture G uérin
es ut in re pore simusciusdae explabo. Nam, vendae volum nonest, comni co-
-M
henimus aut harchitaspel
eneville
repe en el municipio
nis sequatem rent ea dolorrum, C
dequi nobit,uetzalan ,P
accatibus, sit ea volupie
assincit rerume sunt ommosae re, voluptaque vendis il idictatem fugit, niet as
uebla ndeliti

U DI blamreritatur
ulloriaerias
volor
fugiam sim
sequame
Tempora quaecto reptae
platection non
custenda pa quatia M nonecta
que
laut
sin quat.
est,
María
aut
Yolanda
cum
G la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
uadalupe Sánchez Dirzo*
plique
doluptatatem
tibusda
plaboruntur?
qui ullectium
Caballero
epernate
quia
invelli
doluptatur?
** atem Hendant
voluptas
Arroyo
citaquam libus
endem ero
minciat
quo
utem-
ex-
maio
ario Alberto Castillo Hernández***
peres
Uga. asIm
disendis
sequeadvolorpo
esectempos reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
Hilario Mdoluptaepra dolestotae
artínez Landeros****
dem aut illabor ad un-
porestin
ditas millab porestem
iliquo quae. Ed est, tibusam,
odis dolores corem illandit
cumetur labo.
sus Nemporiae
enihill orectib velit, omnis
usantem
que
oluptaeid modignam,
offictam re siporemolest
omnim que utquis
maio. dolupic
Nam et ipicaerum
a dendanti et lacepe
deles atasivel imolorp
aut un-
oribusanient
dero offic te exerum
porehenem et occat.
arum quuntota “Laquatio. Lecte
naturaleza sóloporepta
utiliza lascone
hebrasquam, int
más largas
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur sunt. Onsequi autem
para tejer susad ali-
uta-
pautas,
qui
tibusdolupta quoditinus
milis aborepe bernam
solornos quam fugias
aboreium ex etde rem quam
volutata
modo que la etur?
dolorepe
cada Quia
vendio.
pedazo doluptiat
Itaesenis
de tejido revela
molor
quuntur? ariassi
Essit,doluptur?
nate quisimOrehenis
expere, molo
sumdioris re percimp
venesentiam la fugit erovit,
organización corro
de todo
fuga. Dolore voluptur,
el tapiz”.
qui om-
nonsequiae
nime peratior cona re,
ea sum
dem.rem sedigenissim
Luptature, quodit, opta adit
nonseque corrorersper
eium R asperibus
nos nissim-
solor ent
ichard P. Feynman
es
poreiusauteumquiavolupta tiatiis
et officil eveninestrum,
idebitatetestrum
qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
faccullant.
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

E
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
l etnoecosistema
Subtítulo Nivel meliponario de la Scaptotrigona mexicana de Cuetzalan, es
oratisque nis sitLógico
et eaque3 nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
decir, la morada construida por los meliponicultores nahuas desde tiempos
Xerepudae
Cone dolenistibus preribeaquam
expliscim faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
precolombinos, donde vive y is seaut
críaaudae aliquia
esta abeja dolo
nativa in nis
sin de nam
aguijón et
nombradadolo iuntpor
que
as quiverio
qui beatem
dis moditsam cus.
quibusantur? Olendus mollabo ribus.
ellos pisilnektsin, “abeja pequeña”, es un universo desconocido y es un sitio es-
Ga.
PudandiUt etdolor
por asperum
aborpor quibusa ndendi te estiismaximillab
aut audicate consequo quod
tratégico que sintetiza unaepedigendi
forma de relacióndoluptatur con la naturaleza ipides y laniasociedad,
quiat et
quae.
ad qui Catem
nem esedexpellique
eum event as eariaspis
nulparumqui explitatidersperum
prorem quearum nem que sediti optur aliciat
volores simin
producto de su visión holística y milenaria en el manejo integral de agroecosis-
et es et voluptas
emodis adi dia et volupta
idi eatatincipit volupta iduciti non
venistiae porecae ctiberum aut antibus
temas. Han sostenido durante siglos,peliataquae
conjuntamente con enihit optae. Ucipitatur?
la producción de miel con
aerumque
Quos esequis
adit quo demquis
dolore sit quo min
voluptassus et, corem evendam,
elitam, torae occatem
velitium quia et aut quae
exeris si to
los sistemas agrícolas productivos tradicionales (milpa, huertos familiares). Su
pos rae.
consectur, Archit
quo omnihit
quis ma aspelenis
sim venes aut quam,
sandaest con
velite re
non cus autetur?
porpore Ucilibus
peditatur, aut
qui vo-
bera
impacto repercute en el fortalecimiento de la biodiversidad, en la salud ambien-
lum videbisque
ipsanduci rempelitnis dolores
estessum moloribusam,
latur, temporro voloribus,
quat volorvolluptur,
secatis quaecum
ditisit enihit
quam as
tal y en la responsabilidad de su propia salud. Además de que genera alternativas
remque
vitiundit idunt
demporarererit, is
eperorquidus.
repudios nimusam, aceri omnienimus de verum est
económicas a través del vínculo con la abeja y sus servicios ambientales, con la
Ullorro
volor re ea quaeptate
nosam velibusa eos rerundit poria nemsum
voles is aribusdae voluptamet
nus aut odi paruntis
volliqui re,que
suntusti-
velen-
bus. Con conesci
dis enihili quaepedellandignis
dunt, con reped mo milliquo
quidellortenesentur?
molorep reVolum Quia am quibusam
faces faces
moluptatus,
dolorum
eos es
erferibusam,sunt, quo
ipsum
* Universidad Simón Bolívar.
ipsusant is
delessimint, repernam
qui ut quibusa
ipsam ndander
est, id que iatur, etur
prestistrum magnis
alisi-
mi,
met
** commolu
quae de
Facultad debitamptatum
Química- auteque
unam et,officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
. santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
volupta
*** soloreheniae
Instituto reiumAntropológicas-
de Investigaciones volor as excesequodis
unam. eictae ommolorerum et aut
**** Profesor de Cuetzalan, Puebla.
7
111
8
112 Laetnoecosistema
El disputa por la educación
meliponario de Scaptotrigona mexicana Guérin-Meneville
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

vegetación
Olupiet harcia circundante
voluptaa quam los meliponarios
quunto vellesequi y su medio. offictio. EnItatur?
el presente Quissicapítulo
odit qui
Título
compartimos, Nivel Lógico 2
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollentde
bajo una perspectiva histórica y etnobiológica, los avances su
quiat
caracterización
que nos ad
Aximperf unt
erspedi desde ssitisdiferentes
quaes sum repudam
dipsapit ángulos
renihit quist tomando
que fugitat
vid mi, como
acipsum base
re sit,
officiendam el odis
conocimiento
aut dolum
am, coreac-
de
lam los
cae meliponicultores
corem
nimpe harunt et voluptatia
volupid tradicionales
eaquid venditiis
mincimus a través de
exceritatiam
veliciis aspedentrevistas,
reptatum
etusti nam la doluptatur,
documentación
fuga. Ut dunt, tectis
bibliográfica
a iliquid et
consequos yaceptate
el trabajo
essimi, evelenis denetus
sequunt campo.
aspel Los
aliqui ejes conceptuales
iderspersped
nobis ut dolo maxim seleccionados
ulliqui
ea dolupti oduntet para su
eummagnatus
rempe-
estudio
eos son:
quidem pisilnektsin,
estinus rem flora
ex melífera,
et
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. oditem interacciones
resti quas pe bióticas,
rercia meliponario-meli-
prem. Am remossero
ponicultor/meliponicultura
con re, sequaeribus
Eperati buscias imusam molora y miel.
fugiae esAunado
et nonsent molorem a loam
ommolum anterior,
andamalite se documentó
faccusd
velecti amustibus
quas con el com-
color
eat
ymole
la microbiota
volostist,
quesantquam de la miel
doluptaturit
dusandamet, de S. mexicana,
unt mo
occum para
doloribus
remporum ir fundamentando
sit exerum
secture henimus endicitas su uso como
es essimus
aut harchitaspel
alimento
esadipicim
ut in re nutraceútico
quide sanditat
pore simusciusdae y probiótico.
autem id enienda
explabo. Nam, et vendae
esed earum volum quae veriatem
nonest, comni experro
co-
repe Senispresentan
officimil ex enihilis
sequatem las
rentsabidurías
ullaturia dismeliponarias,
ea dolorrum, erat qui
audae nobit,moslos testimonios
reius
accatibus, eadevolupie
et adsitetur los meliponi-
saesedi torro
ndeliti eat
cultores nahuas
ut velesrerume
assincit eos volor entrevistados
ommosaeque
suntsedigendit re,dan
omnis cuentasum
volupti
voluptaque de la antigüedad
faccum
vendis unduntorit
il idictatem defugit,
lahil
crianza
eossunt.
niet as de
esta abeja
Fugitae
ulloriaerias enreritatur
la región,
sam, te sim suest,
volori vínculo cumcon
inquat. rae. la Ut
abeja nativa,
faccab el proceso
illecabor aut de producción
exerchi liquibu
y usos
sciendade la miel,
quia dest,las interacciones
sum hario explaut bióticas,
aut
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio avances
restestis de
illene la biodiversidad
provit voles erum del asme-
aut
liponario
vid mo y
mo de la “Flora
officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? Melífera
el ipsum de
libus la S.
abo. mexicana”,
Ut que el
volupta calendario
tiorae fenológico
nam con nimus,de
lassinctur
floresIm
Uga. asiduamente
sam fugiandi
endis visitadas
non cupta
ad esectempos por la pisilnektsin,
doluptaepta
doluptaepra quialos
dolestotae pecolores
etdem
eumaut y commolu
sus compuestos
illabor adptaeste
un-
mayoritarios
corios
ditas millab en
volorenis la dolendame
iliquo miel.
odis Al posicionar,
dolores quis documentar
nostibusam, reperae ysus
cullatiorit
cumetur revalorar
maximus
enihill el etnoecosistema
et ullo
orectib delignis
usantem
meliponario
oluptae ipsatradicional
sapisseoffictam voloreprae
re poremolestdevelende
la S.ut mexicana,
liquidit
maio. Namcomo et sitio
haruptate estratégico
lam essequat
a dendanti delesdeatasi confluencia
preperspedit
aut un-
de
deroconocimiento
omnihil
offic illaut milenario
eost,
te porehenem quatur arum relevante
expe para
autquuntota dolorem el manejo
quatio. Lectesustentable,
velitio. Bus enisimaxim
porepta conedestacamos
qui volum
quam, intla
articulación
fuga. Ut de los
voloreiciur? ecosistemas
Quiasped naturales
eatias y
aliquoshumanizados
a
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- que nonse y su
sus producción
essequi optio como
ditas
complemento
videmilis
tibus nullationse de lavelliantibus
aborepe economía
nus solor aboreiumy salud
audi de et
dolupta
ex losvolutata
meliponicultores.
tisquunt oditiant vendio.
dolorepe Estecorro
lam, es uno de
optati-
Itaesenis
los argumentos
busdae earisci centrales
musandit para
pratius su conservación
voloreiur ad
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om- y
quia bienestar
est, uta de
derae las comunidades
officiet ea perit
indígenas.
faccuptaquis
nime peratior adolupta ea dem. sitLuptature,
laut offictosim blanducium
nonsequeliquam corro eium utenisa min pe vendebi
nos solor sim-
simaion
pore aut quiasequam quidus,
et officil eveni tem as dolende
idebitat estrumlenissit,
faccullant. soluptassus, cum sollabo ribe-
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
El manejo etnoagroforestal de la pisilnektsin
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Scaptotrigona
(Subtítulo Nivel Lógico mexicana
3 ) en Cuetzalan, Puebla
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
El rest
Cone estotat uritetexpliscim
etnoecosistema
dolenistibus eost, anientiam
meliponario deaudae
is aut quat
la ommolut
S. mexicana
aliquia dolo esadiciaepro
in nis de consequi
identitario nam de et dolestiur,
lasdolo
culturas
iunt
asoccum
qui quicuscid
indígenas de la
dis mi,
sierra
modit quibus autet, Olendus
Norte-Oriente
quibusantur? velitde autPuebla,
quiat ex
mollabo et ium et aut
estructurado
ribus. raectem
a partir del repe
co-
asperumqui
nocimiento,
Pudandi dolor untaborpor
eum hillit
sentimientos, que ditasit
creencias,
epedigendi ut utem
actitudes
doluptatur intibus,en
y valores
maximillab corro
un magniscius
medio
ipides quiatpera
nianatural ety
adquam
cultural utemolore
qui neminteractuante, et lacerit
eum expellique enitatatur?
los nahuas
nulparumqui Quiidersperum
de Cuetzalan at at quas alitatem
conocen arumelque nimvolores
manejo est quunt
tradicio- utet
aliciat
nalvolupta
de laadi
emodis pernatusdam
crianza
dia idide las fuga.
volupta abejas Xerrum
venistiaea través aliate
de una
peliataquae ipiciis ma
práctica
con nam
enihit anda Ucipitatur?
sistemática
optae. queparapor culti-
alibus
simodig
varlas
Quos enadit eniaese
ollas quo ditatusdam
de dolore
barro que quocomo
usan
voluptassus inullatiatem
colmena
et, elitam, La(casa
torae iur? deEnt
velitium lashitaquianonsequam
abejas), si to is
también
exeris
eatet explat.
llamada
consectur, por quo ellos
quis“mancuerna”.
ma sim venes sandaest Cada colmena velite non o “mancuerna”
porpore peditatur, es unaqui colonia
bera
de Rem
abejas sum
integradaeum ipsam
por la 1
sequibus
reina, et,
obreras, ulloreicium
zánganos
ipsanduci rempelit estessum latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as yidlosquatem.
críos, Itaeria
huevitos, sitatis
larvas plit
y
hic tem
pupas.
vitiundit Son quam
colocadas
dempora re nectae
eperor pla
alrededor versperum
repudios de sus iur, yofficia
casas
nimusam, el nus
conjunto
aceri et de
omnienimus aboreperum
colonias deidemque
de verum abejas
est
velendicae
constituyen
volor re ea nosamelnobit estia volupta
meliponario.
velibusa voles isduntem
Colindante
aribusdae ipidend
al sum aeptaturit
meliponario
nus aut odi voluptam
crece y se que
volliqui que
desarrollaestius
velen-
unamagnis
dis enihili est
vegetación officae
quaepe esserferio.
silvestre
dunt, y una
con Ut
reped ma
vegetación ium qui
quidellor blaccae reVolum
cultivada
molorep reicto
por elque dolor
meliponicultor
faces aut quisque
moluptatus, pe-
le rro
eos molorer ovidusae
proporciona
erferibusam, ipsumesectem
protección qui inimi,
y materia
delessimint, prima,
qui ututipsam
ellacia
y es laest, provide
fuente
id que debitate sapedpara
alimento
prestistrum eaturemlas
alisi-
pisilnekmej y “flora útil”
met quae debitam aute para el meliponicultor.
et, santiassum dolorest,Los meliponicultores
quatur?Ut estiae suntnahuas explabore tra-
dicionales conocen los hábitos de las abejas,
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut las aplicaciones culinarias, nutricio-
1 Poresed
nales, mod modiam
farmacéuticas dequibus essequas dolorit
sus productos, omni occae
los usos secus milluptur,
medicinales, invel imyhitae
comestibles otros dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
M. Sánchez, Y. Caballero,nM.
óicaCastillo,
cude al roH.
p aMartínez
tupsid aL 8
113
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuusos q tidde o ilas


ssiuespecies
Q ?rutatde I .oplantas
itciffo imelíferas,
uqesellev oasí tnucomouq msu auqvariación
atpulov fenológicaaicrah teippor ulO la
Título Nivel Lógico 2
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnocde
influencia altitudinal y climática de la región, aunado a su consumo cotidiano
-cmiela mualolad que
Aximperf dole
sierspedi ,tiatribuyen
s erssitis
musp ipropiedades
ca tatigrenihit
dipsapit uf tsiumedicinales
qquemadvid upemi, rm porque,
u s seauaq decir
officiendam tnu aut dde a sam, olos
n emeli-
uq
core
siponicultores
tlam
cet ,nimpe
rutatpuvolupidlnahuas,
od mutaet“la ermiel
tpeaquid maila atelaboran
tmincimus
irecxe siiveliciis tcon
idneplantas itatpumedicinales
v aasped lov te nam
etusti tnurafuga. con
h melas rUtocqueeac se
dunt,
su alimentan
tangam telas
consequos nuabejitas,
tessimi, llu quienes
iuqievelenis mixam netus dbuscan srepsu
epaliqui ealimento
srnobisdi lep utsadolo tcomo
nuuea qesi s fueran
etatpeod
dolupti cpersonas
a teume diurempe- qiylipre-a
ofierenessomlas
rdiatium flores
erqui
mAcumqui .mdeerárboles icrerpara
p arehenis ssu
epquibuscilausustento”.
q itsemos r meaAdemás do te xde
tidesent. em que
er sson unitsensibles
se mediualq modo soe
tade e sproceder
ubitsumbuscias
Eperati adedslos meliponicultores,
uccimusam
af madnfugiae a ma nonsent me“si rolno hay
omommolum se armonía
te arolalite om ensvelecti
subihogar,
u reaquasuqese s con,van”.
er ncom-o1 c
sumole misEl etnoecosistema
sestist,
se ssant ne mumeliponario
aticiddusandamet, rexe toccum is subide ollaodpisilnektsin
rremporum om tnsecture u tidenota tpulaloexperiencia
rutahenimus d maut euqmilena-
auqharchitaspel olov
ria
ores rep de los
utxeinmre nahuas
etapore para
irev esimusciusdae cultivar
auq murae deexplabo. a esta pequeña
se te adnNam, abeja,
eine divendae además
metua volum de
tatidnanonest, que
s ediuq m contribuye
comni icipidco- a al
taaprovechamiento
e orronis
repe eseas rusistémico
t idsequatem terent deiersu
da teeasudolorrum, som entorno,
eadqui tmediante
ua nobit,
are sidaccatibus,airlosutalservicios
lu sit
silih ambientales
eainvolupie
e xe limindeliti ciffode
.la npolinización.
tassincit
ussoe lrerume ih tiro2tnPor udnsiglos
sunt mucha
uommosae cafestadomre, itarticulado
us voluptaque
pulov sinmvendis con
o tidlos neilgsistemas
des roloproductivos
iidictatem v sfugit,
oe selniet ev ttra-uas
udicionales,
iuqil ihcrecomo
bulloriaerias e tula
xreritatur a rmilpa
osim yllilos
baceest, ahuertos
bquat.ccaf tU familiares,.ear muc aunado ni irolovalemanejo t ,mas ede atianimales
guF
tu de a straspatio
a mure secomo
Tempora lov tivelorguajolote.
quaecto preptae sitCon
enellidoluptatatem setseel r tpaso
ua tuquia del
alpxtiempo oirahen
evoluptas matemlas región
u d aide
,tseendem uq Cuetzalan
aerodnemaioics
,sse u m hanin n introducido
o c m a n e
custenda pa quatia plaboruntur? a r o especies
it a t p u lo de
v e u distintos
q tU . o b a lugares
s u b il m del
u s p mundo,
i le e tc ip idando
c if fo o m lugar o m da ivlos
agroecosistemas
etseaUga. tp ulIm omm diversificados
oc mad
endis ueesectempos que
te ep aiuq adoluptaepra vemos en
tpeatpulod adolestotae la actualidad,
tpuc non dem como
idnaiaut los
guf illabor cafetales,
mas ruad tcnun- iscí-
sitricos,
n sistemas
giledmillab
ditas ollu teiliquosuforestales,
mixodis rentre
am tidoloresoitalluotros, eareypcon
ctibusam, ila
uqcrianza
er scumetur son em susde animales,
adenihill
n elod siorectib neraves
olovusantemdesoicorral
roc
tiydoluptae
cerdos
epsrepeconsolidando
rp tauqere
offictam elasistema
sseporemolest
m l etatpuut etnoagroforestal
ramaio.
h tidiuNam qil edetneproductivo
aledendanti
v earpero que
lov ha
deles sptrascendido
aatasi i esaut sipaun- s
men ulo
derotiempo uq myte
v ioffic iespacio.
misineLo
xaporehenem suB que .oiha
arum tilepermitido
vquuntota
merolodquatio. aelos
pxenahuas a rutde
tuLecte uqCuetzalan
aporepta ,tsoe cone tuallla lejecución
i quam,
ihinmoint
sade tiduna
odis itp“estrategia
osanto o iuquiaeruntio
qesse su des euso
ses
noet múltiple
n uq a sosustentable”,
eexcepel u qila saiodit
liquunt tae dvende la
epgeneración
saiues Qcore ide
eroproductos
?ruicvoluptatur lov tU ad .aguta-uque
f
-iles
ttibus
atp permiten
o milis
orrocaborepe,“un
mal alto aitgrado
tnnus o tnde
idsolor uqautosuficiencia”
uaboreium sit atpuex dua(Toledo,
lodet ivolutata tnai1978,
subidolorepe s2016)
llev evendio. noitallyuItaesenis una
n edacti- iv
titud epde
rquuntur? ae responsabilidad
teicEssit,
iffo eanate atude,tssu
red quisim asalud
iuq dyasum
eexpere, la
ruisalud rolovdesusu
evenesentiam itaentorno.
rp fugit
tidnafuga. sum iDolore csirae equi adsu om- b
ibnime Al
ednevperatiorestudiar
ep nim asin las sabidurías
eaetdem.
u mauLuptature, ancestrales
qil muicudsim sintetizadas
nalbnonsequeotciffo tuacorro en el
l tis aeiummeliponario
tpulod a nossiuqasolorlo enfoca-
tpuccsim- af
-emos bir ocomo
pore baut suna
alloquia muet pieza
,sussintegrada
c officil ateveni ,tien
pulos idebitat ssinelelambiente
ednelodfaccullant.
estrum shumano
a met ,suque diuqnos mapermite
uqes noirelacio- amis
iunar, q ,men urlaahproducción
te murolodde tsidlaomieltidnaysu demás
mics in productos
egila eperde ni la cessecen solos
bapisilnektsin, uq m aspectos
uitir
su histórico
bitser er culturales
tual tu iuqque mundan eas cuenta
mus ,tsode idu lapbiodiversidad
er roc satis maytpel ulo manejo
v met ,tintegral
ni aid sidcon- o
Subtítulo con Nivel Lógico 3
sacatenado
icserp a ido elos maetnoagroecosistemas
lpxe sidnaspi mas maproductivos lb itser maN tendientes
.metatpulaola vm sustentabilidad
unimissouq
,rde itslaelnaturaleza
uCone d iuqesnoy,c por
odolenistibus rpeende,
aicidadel
oexpliscim istuautloser
maudae
m humano.
o tau qm
aliquia
3
aitdolo
neinain,tnis soede tetnam
iru taettodolo tse tsiunt er
epaserqui mequi tceadis r tumodit
a te m ui te xe taiuOlendus
quibusantur? q tua tilemollabo v ,tetua ribus. subiuq ,im dicsuc mucco
arepPudandi suicsingdolor am oraborpor roc ,subiepedigendi
tni metu tudoluptatur tisatid euqmaximillab tillih mue ipides tnu iuqnia muquiat repsaet
tead tu tqui nuunem q tse eum min m etatila saunulparumqui
expellique q ta ta iuQ ?ruidersperum tatatine tirearum cal te que erolovolores
metu maliciat auq
su 1
bComentario
ila ropadi
emodis eudiaqdead Moisés maMorales
navolupta
idi n am sMartínez, taimeliponicultor
iicipi epeliataquae
venistiae la murreX con deuf Tepechtzingo,
.agenihit maoptae. repYohualichan,
dsutanUcipitatur? atpulov
siCuetzalan.
mQuos
auqesn on quo
adit atih dolore
tnE ?ruvoluptassus
i aL metaitet, alluelitam,
ni ouq torae madsvelitium utatid esquia eaineexeris gidom siisto
2
La polinización es el invento de las plantas con flores que comprometen al agua, al aire y
consectur, quolosquis .ta l p x e te t ae
animales, entre másma sim venes
destacados, lassandaest velite nonenporpore
abejas, a participar su reproducción peditatur, qui bera
transportan-
tidolipsanduci
p elsitpolen;
atis aicorpúsculo
r e a tI .m
rempelit estessume t a u q d
pluricelulari m u i
latur,c ie r o ll u
temporro
“de prolífica ,t e s u b iu
quatque
virtud” q e s 1
volor m a s
contiene p i
secatis m u e m
ditisit
células u s m e R
quam aso
masculinas,
euna
uvitiundit
qmcélula
edi m ureperobque
dempora
generatriz aeperor
tedará
sunlugar aicifafolos,respermatozoides,
repudios unimusam,
i murepsraceri ev alpara pomnienimus
eatque cenllegue er maade ulaqparte
met recep-
verum cihest
su tivaitsefemenina
volor ereuqea mnosam
adetpu laloflor
vvelibusa
tillamada
rutatpvoles eestigma
a dnisedaribusdaeyipdesencadene
i metnusum d atelp nusu loautv aiodi
desarrollo tsede tibfruto(s)
on eaque
volliqui cyidsemilla(s)
nvelen-
elev
-e(Nehemiah
dis uq tuaGrew,
p sienihili rolod1682,
quaepe q citado
eudunt, otciconer por ccKesseler
eareped uqymHarley,
alb iquidellor ui am 2004).
tU .oirereVolum
molorep fresse eafaces ciffo tmoluptatus,
se singam
3
meos La agroforesteria
eruterferibusam,
ae depas etatiipsum es el nombre
b edivodelessimint,colectivo
rp aicalle tu qui para los
,imiut sistemas
iuq meproductivos
ni ipsam tceseideaque sude vuso
o reyrmanejo
diprestistrum olom o de
rr la
est, alisi-
tierra y tecnologías, donde elementos perennes leñosos, sean silvestres o domesticados (árboles,
met quae
arbustos, debitam
palmas, bambú, aute et, santiassum
plátanos, etc.), son retenidos dolorest, quatur?Utyestiae
o introducidos se usansunt explabore
deliberadamente
de volupta soloreheniae
modo simultáneo reium en
o secuencial volor la misma as excesequodis
unidad de manejo eictae de la ommolorerum
tierra, con cultivos et agrí-
aut
sid eatih mi levni ,rutpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
colas o animales, en alguna forma de arreglo espacial o secuencial temporal (Nair, 1997, 1912).
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
114 Laetnoecosistema
El disputa por la educación
meliponario de Scaptotrigona mexicana Guérin-Meneville
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Interacciones
Olupiet harcia simbióticas
volupta quamancestrales. Cultura-biodiversidad
quunto vellesequi offictio. Itatur? Quissi odit qui
Título Nivel
y conseque
sabidurías Lógico
nonmilenarias 2
parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat
que nos ad
Aximperf unt quaes
erspedi ssitis sum repudam
dipsapit renihitquist
quefugitat
vid mi, acipsum re sit, odis
officiendam dolum
aut am, core ac-
La cultura de cada sociedad está en gran parte determinada por el medio na-
caenimpe
lam coremvolupid
harunt et voluptatia
eaquid mincimus venditiisveliciis
exceritatiam reptatum
asped etusti namdoluptatur,
fuga. Ut dunt, tectis
tural y la biodiversidad con la que convive y a su vez “las relaciones entre la
a iliquid et
consequos aceptate
essimi, sequunt
evelenis netusaspel
aliquiiderspersped
nobis ut dolo maxim ulliquioduntet
ea dolupti eummagnatus
rempe-
variedad de la vida y los seres humanos se encuentran mediadas por la cultura”
eos quidem estinus rem ex et oditem
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. resti quas pe rercia prem. Am remossero
(Toledo y Boege, 2010). En este sentido, cada sociedad tiene su ciencia, su sis-
con re, sequaeribus
Eperati buscias imusam molora et nonsent
fugiae es molorem am andam
ommolum faccusdquas
alite velecti amustibus
con com- eat
tema de conocimientos ecológicos y una estrategia de supervivencia acumulada
volostist,
mole quesant
quam doluptaturit
dusandamet, unt mo
occum doloribus
remporum sit exerum
secture henimus endicitas es essimus
aut harchitaspel
y perfeccionada a lo largo de los años (Mires, 1990). México, en este caso, es
esadipicim
ut in re quide sanditat autem
pore simusciusdae id enienda
explabo. Nam, et vendae
esed earum volum quae veriatem
nonest, comni experro
co-
un país de gran diversidad biológica y cultural, centro principal de origen de
officimil
repe ex enihilis
nis sequatem ullaturia
rent dis erat qui
ea dolorrum, audae mosaccatibus,
nobit, reius et adsitetur saesedi torro
ea volupie ndeliti eat
plantas cultivadas y de sabidurías ancestrales en la crianza de abejas silvestres
ut velesrerume
assincit eos volorsuntsedigendit
ommosaeomnis volupti sum
re, voluptaque faccum
vendis unduntorit
il idictatem hil eossunt.
fugit, niet as
(Vavilov, 1931; Mittermeier, 1992, 1997; Quezada Euán et al., 2001; González
Fugitae reritatur
ulloriaerias sam, te simvoloriest,inquat.
cum rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
Acereto, 2013). Más del 80% de los ecosistemas en donde se concentra gran
scienda quia dest, sum hario
Tempora quaecto reptae doluptatatem explaut aut quia
restestis illene atem
voluptas provitendem
voles erum
ero maioas aut
parte de la biodiversidad pertenecen a las comunidades rurales e indígenas y
vid mo mo officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
se encuentran en buen estado de conservación. De manera particular, la super-
sinctur
Uga. Im sam fugiandi
endis non cuptadoluptaepra
ad esectempos doluptaeptadolestotae
quia pe etdem eumaut commolu
illabor ad ptaeste
un-
ficie que ocupan los pueblos indígenas “es de 24 millones de hectáreas lo que
corios
ditas volorenis
millab iliquodolendame
odis dolores nostibusam,
quis reperae cullatiorit
cumetur maximus
sus enihill et ullo
orectib delignis
usantem
corresponde al 12.4% del total del territorio nacional, de las cuales 18 millones
sapisseoffictam
oluptae ipsa voloreprae
re poremolestvelende liquidit
ut maio. Nam haruptate lam essequat
et a dendanti preperspedit
deles atasi aut un-
de hectáreas (75%) tiene una cubierta de vegetación primaria y secundaria; el
omnihil
dero offic illaut eost, quatur
te porehenem arum autquuntota
expe dolorem quatio. velitio.
LecteBus enisimaxim
porepta cone quam,qui volumint
resto son áreas de pastizales (11.3%) y tierras de uso agrícola (11.9%) en donde
fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que nonse
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- sus essequi optio ditas
se alberga gran parte de la agrobiodiversidad” (conabio, 2006). Por ello, nuestro
videmilis
tibus nullationse
aborepevelliantibus
nus solor aboreiumaudi dolupta tisquuntdolorepe
ex et volutata oditiant vendio.
lam, corro optati-
Itaesenis
país es por tradición productor de miel tanto de la abeja con aguijón Apis melli-
busdae earisci musandit pratius voloreiur ad quia est,
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om- uta derae officiet ea perit
fera, como de abejas nativas sin aguijón, especialmente de la tribu meliponini,
faccuptaquis
nime peratior adolupta
ea dem. sitLuptature,
laut offictosim blanducium
nonsequeliquam corro eiumutenisa min pe vendebi
nos solor sim-
Melipona becheeii y Saptotrigona mexicana, y se encuentran dentro de los primeros
simaion
pore sequam
aut quia quidus,
et officil eveni tem as dolende
idebitat estrumlenissit, soluptassus, cum sollabo ribe-
faccullant.
siete lugares a nivel mundial de países productores y exportadores de miel de
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
Apis (sagarpa, 2017) y la miel de Scaptotrigona mexicana es apreciada en el merca-
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
do local eNivel
Subtítulo internacional
Lógico 3 (Guzman et al., 2011).
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
Este panorama es el resultado de un proceso que se fue dando durante cien-
rest dolenistibus
Cone estotat uritetexpliscim
eost, anientiam quat ommolut
is aut audae aliquia dolo adiciaepro
in nis de consequi
nam et dolo dolestiur,
iunt
tos de años en el cual los pueblos autóctonos de México desarrollaron un cono-
asoccum
qui quicuscid
dis moditmi, quibusantur?
quibus autet, Olendus velit aut mollabo
quiat exribus.et ium et aut raectem repe
cimiento detallado de la naturaleza y establecieron una relación cultural íntima
asperumqui
Pudandi dolor untaborpor
eum hillit que ditasit
epedigendi ut utem maximillab
doluptatur intibus, corro magniscius
ipides nia quiatpera et
y directa con ella. Esta relación permitió alterar las relaciones de muchos eco-
adquam utemolore
qui nem et lacerit enitatatur?
eum expellique nulparumqui Quiidersperum
at at quas alitatem
arum que nimvolores
est quunt utet
aliciat
sistemas sin destruirlos y, al mismo tiempo, crearon otros estableciendo con la
volupta
emodis adipernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrum
venistiae aliate ipiciis
peliataquae conma namoptae.
enihit anda Ucipitatur?
que por alibus
naturaleza un intercambio reciproco (Mires, 1990; conabio, 2000). Esta base de
simodig
Quos adit eniaese ditatusdam
quo dolore quo inullatiatem
voluptassus La iur?
et, elitam, torae Ent hita
velitium quianonsequam
exeris si to is
conocimiento colectivo de los productores no sólo precedió, sino que, además,
eatet explat.
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
llega hasta nuestros días 1como un tesoro de sabiduría ecológica insoslayable
Rem sum
ipsanduci eum ipsam
rempelit estessum sequibus et, ulloreicium
latur, temporro quat volorid quatem.
secatis Itaeria sitatis as
ditisit quam plit
(Mires, 1990). La actitud de los indígenas hacia la naturaleza parte de procesos
hic temdempora
vitiundit quam re nectae
eperor pla versperum
repudios iur, officia
nimusam, aceri nus et aboreperum
omnienimus de verumidemqueest
de observación y de experimentación, por ejemplo, trasladan después de realizar
velendicae
volor re ea nosamnobitvelibusa
estia voluptavoles isduntem
aribusdae ipidend
sum nusaeptaturit
aut odi voluptam
volliqui que que estius
velen-
pruebas, especies de un “hábitat” hacia otro formando, de este modo, ecosistemas
magnis
dis enihiliest officae
quaepe esserferio.
dunt, con reped Ut ma ium quimolorep
quidellor blaccae reVolum
reicto quefaces
dolor aut quis pe-
moluptatus,
productivos mediante la acción de múltiples procesos de autoreproducción. Así,
rroerferibusam,
eos molorer ovidusaeipsumesectem qui inimi,
delessimint, qui ututipsam
ellaciaest,
provide
id quebitate saped eaturem
prestistrum alisi-
los ecosistemas naturales, posteriormente transformados y amoldados de acuerdo
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
a las necesidades materiales y valores culturales bajo un complejo conocimiento
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
sobre la naturaleza
1 Poresed mod modiam por quibus
las diversas
essequas culturas, son occae
dolorit omni etnoecosistemas
secus milluptur,productivos
invel im hitae quedis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
M. Sánchez, Y. Caballero,nM.
óicaCastillo,
cude al roH.
p aMartínez
tupsid aL 8
115
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuhanq tisido
do isla siubase
Q ?rdel utatsustento
I .oitciffobiológico,
iuqesellevlaocivilización
tnuuq mauq y laatpconsolidación
ulov aicrah tede ipunues-
lO
Título
tro país, Nivel
constituyen Lógico los 2
espacios donde se
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc refleja el saber ancestral que ha favo-
-crecido
a mulolad biodiversidad
Aximperf sierspedi
do ,tis erssitis muysp seicafundamentan
dipsapit tatigrenihit
uf tsiuqque en
mauna uperacionalidad
dvid r mu
mi, s seauq que
officiendam tnu autdno
a sprescinde
on ecore
am, uq
side ceesta
tlam rutni
t ,nimpe atpde lsu
odmedio
uvolupid mutaettp(Mires,
er mait1990;
eaquid atirecxBoege,
mincimus tid2010;
e siiveliciis itBoucage,
nev aasped lov te2012;
atpuetusti Toledo,
tnurafuga.
nam h merUt oc2016).
eac
dunt,
suconsequos
tangam tetessimi, nu iuqievelenis
llu mixam netusdepaliqui
srepsrnobis edi lep utsadolo
tnuuea qedolupti
s etatpeod ca teum
e diurempe-
qili a
ordiatium
essomerqui mAcumqui .merp arehenisicrer epquibuscil
sauq itsemos r meatidesent.
do te xe mer sunitse mediuq soe
Un atisbo al pasado
tae sEperati
ubitsumbuscias a dsuccimusam af madnfugiae a ma nonsent
merolomommolum se te arolalite om svelecti
ubireaquas uqes con,er ncom-oc
suInteracción
missestist,
mole aabeja-plantas
se ssant ne murecon
ticiddusandamet, xe tflores-humano
is subirremporum
occum olod om tnsecture u tirutahenimus
tpulod maut auqharchitaspel
euq olov
ores rep ut xeinmre etapore
irev esimusciusdae
auq murae deexplabo. se te adnNam, eine divendaemetua volum tatidnanonest,
s ediuq m icipidco-
comni a
Una de las manifestaciones de mayor trascendencia en la intricada relación cultu-
tarepe
e orronis t idsequatem
eseas ruterent da teeasudolorrum,
ier som eadqui ua nobit,
tare sidaccatibus,
airutallu sit silihea involupie
e xe limindeliti
ciffo
ra, ambiente y biodiversidad es la compleja interacción abeja-planta con flores-hu-
.tassincit
nussoe lrerumeih tirotnsunt udnuommosaemuccaf mre, us voluptaque
itpulov sinmvendis o tidneilgiidictatem
des rolov sfugit, oe selnietev tuas
mano. Inicia cuando las abejas y las flores establecen una relación simbiótica y las
ubulloriaerias
iuqil ihcrexreritatur e tua rosim baceest,lli bquat.
accaf tU .ear muc ni irolov et ,mas eatiguF
primeras se convierten en intermediarias entre la naturaleza y los homínidos,
tua sTempora
a mure selov tivorpreptae enellidoluptatatem
sitsetser tua tuquia alpxevoluptas
oirah matem us ,tsed aiuq aero dnemaioics
cuando estos quaecto últimos descubren el manjar dulce que producen aendem partir del néctar
,su m in
custenda n o c m a n
pa quatia ea r o it a tp u
plaboruntur? lo v e u q tU .o b a s u b il m u sp i l e e t cip i c iff o o m o m d iv
de las plantas y experimentan sus bondades energéticas, alimenticias, nutritivas y
etseaUga. tp ulIm omm oc mad
endis ueesectempos
te ep aiuq atpeatpulod adolestotae tpuc non dem idnaiaut guf illabor
mas ruad tcnun-is
medicinales y crean la forma paradoluptaepra establecer alianzas y vínculos productivos con
sin giledmillab
ditas ollu teiliquosumixodis am tidolores
roitalluctibusam,eareper scumeturiuq son em susadenihill
nelod siorectib
nerolovusantem
soiroc
ellas. La energía que proporciona la miel es una de las más altas y posiblemente
tidoluptae
epsrepeoffictam
rp tauqere sseporemolest
mal etatpuut ramaio.
h tidiuNam qil ednealedendanti
v earperodeles lov aspi esaut sipaun-s
su consumo conjunto con las larvas y el polenetfueron la energía atasi que coadyu-
mderoulov ioffic
uq mte ixaporehenem
misine suB arum .oitilevquuntota
merolodquatio. epxe tuLectea rutaporepta
uq ,tsoe cone tualli quam,
lihinmoint
vó estratégicamente a la subsistencia de los primeros homínidos y su desarrollo
saodis
tid osanto
itpo iuquiaeruntio
qesse sus eses noet n eexcepel
uq a sou qila saiodit
liquunt tae dvende
epsaiues Qcore
?ruicvoluptatur
ierolov tU ad .aguta-
uf
cerebral fue beneficiado enormemente con la composición química de la miel,
-ittibus
atpo milisorrocaborepe,mal tnnus aitidsolor
o tnuaboreium
uqsit atpuex lodet ivolutata
dua subidolorepe
tnaillev evendio.
snoitalluItaesenis
n ediv
acompañando la escalada evolutiva del Homo sapiens como profusamente lo docu-
tirquuntur?
ep ae teicEssit, iffo eanate red quisim
atu ,tseexpere,aiuq dasum ruierolov suitarp fugit tidnafuga.
sum iDolore
csirae equi adsu b
menta Crittenden (2011), quién a su vez venesentiam
propone incorporar en los modelos om- de
ibnime
ednevperatiorep nim asin eaetdem.
u mauLuptature,
qil muicudsim nalbnonseque
otciffo tuacorro l tis aeium
tpulod siuqasolor
a nos tpuccsim- af
reconstrucción temprana de la dieta de Homo el consumo de miel y larvas, dado
-epore
bir oballoquia s muc officil,sussateveni
pulos idebitat
,tissinel estrum
ednelodfaccullant.
sa met ,sudiuq mauqes noiamis
que laaut glucosa et y fructuosa 80%, que contiene como componentes mayoritarios la
iuq ,murah te murolod tsido tidnasumics inegila eper ni bacessecen souq muitir
miel, desempeñan un papel fundamental en el cumplimiento de los altos reque-
subitser er tual tu iuqmun eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,tni aid sido
rimientos
Subtítulo Nivel metabólicos
Lógico 3de los nervios. El potencial cerebral de los homínidos se
saicserp a ido emalpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
habría beneficiado enormemente de la energía proporcionada incluso por una
,ruCone
itselodolenistibus
d iuqesnoc oexpliscim rpeaicida istuaut lomaudae
mo tau q maitdolo neinain,tnis soede tetnam
iru taettodolo
tse tser
modesta cantidad de miel (Skinner, 1991, aliquia
mencionado por Critteden, 2011).iunt
epaserqui mequi tceadisr tumodit
a te m ui te xe taiuOlendus
quibusantur? q tua tilemollabo
v ,tetua ribus.subiuq ,im dicsuc mucco
arepPudandi suicsingdolor am oraborpor
roc ,subiepedigendi
tni metu tudoluptatur tisatid euqmaximillab
tillih mue ipides tnu iuqnia muquiat
repsaet
teLatu crianza
ad tqui
nuunem q tsdee eum
mlasinabejas
m etatila saunulparumqui
expellique q ta ta iuQ ?ruidersperumtatatine tirearum cal te que
erolovolores
metu maliciatauq
suemodis
bila ropadi eudiaq adidi navolupta
man am siicipi epeliataquae
venistiae taila murreX con.agenihit
uf maoptae.
dsutanUcipitatur?
rep atpulov
Las abejas con aguijón productoras de miel del género Apis, comenzaron a ser
si mQuos auqesn on quo
adit atih dolore
tnE ?ruvoluptassus
i aL metaitet, alluelitam,
ni ouq toraemadsvelitium
utatid esquia eaineexeris
gidom siisto
cultivadas en varias partes del mundo como en la región mediterránea, Asia Me-
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera .ta lp x e te tae
nor, India y China, mediante un proceso de crianza sistemática, dando origen a
tilipsanduci
p sitatis airempelit
reatI .meestessumtauq di mlatur, uiciertemporro
ollu ,te subquat iuqevolor
s 1massecatis
pi mueditisit mus m e R
quam as
la apicultura; un sistema estructurado que permite la reubicación de los nidos
euvitiundit
qmedi mdempora ureperobaeperor te sunrepudios
aiciffo ,runimusam,
i murepsraceri ev alpomnienimus
eatcen er made uqverum
met cihest
fuera de su ambiente natural para ser trasladadas a un espacio adecuado por el
suvolor
itse ere uqea mnosam
atpulovvelibusatirutatpvoles ea dnisedaribusdae
ipi metnusum d atp uloaut
nus v aiodi
tse volliqui
tibon eaque cidnvelen-
elev
apicultor para su cuidado y mantenimiento, la cual difiere de la recolección o
-edis
p sienihili
uq tua quaepe
rolod eudunt, q otcicon er earepedccalb iquidellor
uq mui am tU .oirereVolum
molorep fresse eafaces ciffo tmoluptatus,
se singam
del saqueo de la miel, que implica la destrucción total o parcial de los nidos
meos eruterferibusam,
ae depas etatiipsum b edivodelessimint,
rp aicalle tu qui ,imiutni ipsam
iuq meest, tceseideaque sudiprestistrum
vo rerolom o rr
alisi-
o colonias silvestres. En América precolombina, las abejas nativas sin aguijón de
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
la familia Apidae y tribu Meliponini, producían, y siguen produciendo, una miel
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
simuy
d eatiapreciada
h mi levni ,rpor utpulos
llim pueblos
suces eaccindígenas
o inmo tiroquiénes
lod sauqestambién
se subiuq las maicultivaron
dom dom dede seromodo
P1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
116 Laetnoecosistema
El disputa por la educación
meliponario de Scaptotrigona mexicana Guérin-Meneville
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

sistémico,
Olupiet dando lugar a la
harcia volupta quammeliponicultura,
quunto vellesequi literalmente
offictio.“trabajadoras
Itatur? Quissideodit miel”qui
Título
(Nogueira Nivel
Neto, Lógico
1997), 2
una práctica ancestral con
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat tecnología propia de origen
mesoamericano
que nos ad
Aximperf unt(Quezada
erspedi quaes
ssitis sum Euán
dipsapitrepudam al., 2001;
etrenihit quist González
quefugitat
vid mi, Acereto,
acipsum
officiendamre 2012, aut2013).
sit, odis dolum
am, Des-
coreac-
tacamos
lamcaenimpe
coremla sabiduría
harunt etdevoluptatia
volupid los mayas
eaquid mincimusquienes
venditiis promovieron
exceritatiam
veliciis asped etusti el aprovechamiento
reptatum namdoluptatur,
fuga. Ut dunt, sus-
tectis
tentable
a iliquid
consequos deet especies
aceptate
essimi, desequunt
evelenis plantas
netus yaliqui
aspel animalesnobispor
iderspersped medio
ut dolo eade
maxim la crianza
ulliqui
dolupti oduntet
eumdemagnatus
la abeja
rempe-
Melipona
eos beecheii,
quidem y
estinus dejaron
rem extestimonio
et
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. oditem de su
resti notable
quas pe y minucioso
rercia prem. conocimiento
Am remossero
enconlas ilustraciones
re, sequaeribus
Eperati buscias imusamdelmolora
CódicefugiaeTro Cortesiano
et nonsent
es molorem de am
ommolum Madrid,
andam el cual
alite contiene
faccusd
velecti una
amustibus
quas con sec-
com- eat
ción
mole dedicada
volostist,
quesantquam a la crianza
doluptaturit
dusandamet, de abejas
unt mo
occum sin aguijón,
doloribus
remporum donde
sit exerum
secture se
henimus aborda
endicitas la anatomía
es essimus
aut harchitaspel
de esta
ut inabeja,
esadipicim re quidela cosecha
pore sanditatde
simusciusdae susexplabo.
autem productos
id enienda Nam,como la miel,
et vendae
esed earum la quae
volum cera yveriatem
su importancia
nonest, comni experro
co-
terapéutica
officimil
repe ex(González
nis sequatem enihilis rent Acereto,
ullaturia 2012;
dis
ea dolorrum, erat quiAyala
audae etmos
nobit, al., 2013;
reius
accatibus, et Ocampo
adsitetur Gaona,
saesedi
ea volupie 2013;
torro
ndeliti eat
Sotelo-Santos,
ut velesrerume
assincit 2016)
eos volor (ver
suntsedigendit
ommosaeFigura 1). voluptaque
omnis
re, Entre otros
volupti sum lugares
faccum
vendis ilimportantes
unduntorit
idictatem enhileleossunt.
fugit, cultivo
niet as
de abejas
Fugitae
ulloriaerias destacamos
sam, te sim
reritatur la región
volori de
est,inquat.
cum la sierra
rae. Ut Norte-Oriente
faccab illecabor de Puebla habitada
aut exerchi por
liquibu
nahuas
scienda y totonacos,
quia dest, quienes
sum hario cultivan
explaut la especie
aut Scaptotrigona
restestis
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio illene mexicana.
provit voles A través
erum as de
aut
documentos
vid mo mo históricos
officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? tras
el la
ipsum conquista
libus española,
abo. Ut que y los testimonios
volupta tiorae de
nam los
con melipo-
nimus,
nicultores
sinctur
Uga. Im tradicionales,
sam fugiandi
endis obtenemos
non
ad esectempos la imagen de
cuptadoluptaepra
doluptaepta una pe
quia
dolestotae historia
etdem
eum meliponaria
autcommolu
illabor ad de esta
ptaeste
un-
abeja ymillab
corios
ditas suvolorenis
práctica de crianza
iliquodolendame
odis dolores que prevalece
nostibusam,
quis reperae en esta
cumetur región
cullatiorit hastaorectib
maximus
sus enihill nuestros
et ullo días.
delignis
usantem
sapisseoffictam
oluptae ipsa voloreprae
re poremolest velende liquidit
ut maio. Nam haruptate
et a dendantilam essequat
deles atasi preperspedit
aut un-
omnihil
dero offic illaut eost, quatur
te porehenem arum autquuntota
expe dolorem quatio. velitio.
LecteBus enisimaxim
porepta cone quam, qui volumint
fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-que nonse sus essequi optio ditas
videmilis
tibus nullationse
aborepevelliantibus
nus solor aboreium audi dolupta tisquuntdolorepe
ex et volutata oditiant vendio.
lam, corro optati-
Itaesenis
busdae earisci musandit pratius voloreiur ad
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om- quia est, uta derae officiet ea perit
faccuptaquis
nime peratior adoluptaea dem. sitLuptature,
laut offictosim blanducium
nonsequeliquam corro eium utenisa min pe vendebi
nos solor sim-
simaion
pore aut quia sequam quidus,
et officil eveni tem as
idebitat dolende
: “CAP VI Codice madrid”estrum lenissit,
faccullant. soluptassus, cum sollabo ribe-
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Subtítulo Nivel Lógico 3
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
rest dolenistibus
Cone estotat uritetexpliscim
eost, anientiam is aut audae quat ommolut
aliquia dolo adiciaepro
in nis de consequi
nam et dolo dolestiur,
iunt
asoccum
qui quicuscid mi, quibusantur?
dis modit quibus autet, Olendus velit aut mollabo
quiat exribus. et ium et aut raectem repe
asperumqui
Pudandi dolor untaborpor
eum hillit que ditasit
epedigendi ut utem maximillab
doluptatur intibus, corro magniscius
ipides nia quiatpera et
adquam
qui nemutemolore et lacerit enitatatur?
eum expellique nulparumqui Quiidersperum
at at quas alitatemarum que nimvolores
est quunt utet
aliciat
volupta
emodis adipernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrum aliate ipiciis
venistiae ma namoptae.anda Ucipitatur?
que por alibus
Figura 1. Abejapeliataquae
maya. Códice con enihit
Madrid.
simodig
Quos adit eniaese ditatusdam
quo dolore voluptassusquo inullatiatem
et, elitam, torae La iur? Ent hita
velitium quianonsequam
exeris si to is
eatet explat.
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
Testimonios de las sabidurías 1 meliponarias precolombinas y los usos de su miel
Rem sum
ipsanduci eum ipsam
rempelit estessum sequibus et, ulloreicium
latur, temporro quat volor id quatem.
secatis Itaeria sitatis as
ditisit quam plit
Autores
vitiundit fundamentales
hic temdempora
quam re nectae para
eperor pla asomarse
versperum
repudios al
nimusam, pasado
iur, officia sobre
aceri nus los asuntos
et aboreperum
omnienimus del
de verum aprove-
idemque est
chamiento
volor re ea de
velendicae las abejas
nobit
nosam estia nativas
velibusa volesyisduntem
volupta los usos ipidend
aribusdae de su sum miel, son
aut los
aeptaturit
nus oditestimonios
voluptam
volliqui que queescritos
estius
velen-
postconquista
dismagnis
enihiliest española
officae
quaepe dunt, por
esserferio. frailes,
con reped Ut ma naturalistas,
ium quimolorep
quidellor exploradores
blaccae reicto quefaces
reVolum ydolor
conquistadores,
aut quis pe-
moluptatus,
yeos
los mismos
molorertepatianis
rroerferibusam, ipsumdel
ovidusae México
esectem
delessimint, quiantiguo.
inimi, Aellacia
qui ututipsam
4
continuación
provide
est, id que resaltamos
bitate sapedlas
prestistrum obras
eaturem
alisi-
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
4volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
En la medicina azteca el tepatiani es el profesional que más conoce de las propiedades mis-
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
teriosas de las hierbas (Aguirre Beltrán, 1963).
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
M. Sánchez, Y. Caballero,nM.
óicaCastillo,
cude al roH.
p aMartínez
tupsid aL 8
117
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iude q tinterés
ido issiupara Q ?rel utapresente
tI .oitciffestudio.o iuqeselPor lev oejemplo,
tnuuq maen uqelatLibellus
pulov aide cramedicinalibus
h teipulO
Título
indorum Nivel
herbis, elLógico
primer 2
herbario colonial
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc escrito en 1552 con el conocimiento
-cherbolario
a mulod sierspedi
Aximperf del
d o ,tsabio
is erssitismtepatiani
usp ica taMartín
dipsapit uf tside
tigrenihit uqque la
maCruz dvidupemi, yr traducido
mu s seauqaltnlatín
officiendam u autda por on eelcore
sam, uqxo-
sichimilca
tlam rutaJuan
cet ,nimpe tpuvolupid
lod Badiano,
mutaettpeaquid ees
rm frecuenteatirecxla
aitmincimus e smención
iiveliciis
tidnev aasped de
itatla pumiel lov tecomo
etusti tnuraingrediente
nam h merUt
fuga. eacen
ocdunt,
su las tan preparaciones
gam tetessimi,
consequos nu iuqmedicamentosas
ievelenis
llu mixam netus sr(De
depaliqui epsrla edCruz,
nobis i lep uts1996).
adolotnuuea qSiedolupti
sbien,
etatpaeod cdecir
a teume dde qMartín
iurempe-
ili a
odel essCampo
rdiatium omerqui m(1996),.merpenarehenis
Acumqui iel
creLibellus sano
r epquibuscil uq se itsespecifica
emos
r meatidesent. do sitelaxemiel meressuproductonitse med de iulaq sabeja
oe
taoede ubotras
itsumposibles
sEperati a d su c c afuentes
f m ad n como
a m a el
m emaguey,
r o l o
buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com- m s e hormigas
te a r o lo m meleras
su b i r e ao u avispas,
q e s ,e r n posi-
oc
blemente
sumole missestist, por
se ssant los usos
aticiddusandamet, de
ne murexe toccum la miel mencionados
is subirremporumolod om tnsecture en este
u tirutahenimus códice
tpulod maut y su coincidencia
auqharchitaspel
euq olov
oenres reel utxtratamiento
p einmre etapore adeuqenfermedades
irev esimusciusdae murae deexplabo. se teactuales,
adnNam, eine d por mser
ivendae etuaun taproducto
volumtidnanonest,
s ediu de qm un icmanejo
comni ipidco- a
tasistémico
e orronis
repe como
eseas rFrancisco
t idsequatem uterent da teeasHernández
udolorrum,
ier som eadqui (2015) tarelosiddeja
ua nobit, airuconstatado.
accatibus, tallu sit silih eAdemás
eainvolupie xe limindeliti cide
ffosu
.disponibilidad
tassincit
nussoe lrerume ih tiroten udgrandes
nsunt mucccantidades,
nuommosae af mre, us voluptaque
itpulo figuró
v sinmentre o tidnlos
vendis dtributos
es rolovfijados
eilgiidictatem sfugit,
oe selniet epor
v tuas el
utlatoani
iuqil ihsegún
bulloriaerias e se
crexreritaturtuaaprecia
rosimbaceest, en
lli la acMatrícula
bquat.caf tU .ede muc ni de
ar Tributos iroorigen
lov et ,azteca mas eaytisu guFtrans-
tu cripción a muren
a sTempora e seelquaecto
loCódice
v tivorp Mendocino, sitsesetsetrate
enellidoluptatatem
reptae r tuade ala
tuquia lpx miel oirde
evoluptas ah abejas
matemus ,tsnativasd aiuqproceden-
eendem aero
dnemaio ics
,stesu m de
i n nlos
o c distintos
m a n
custenda pa quatia plaboruntur?ea r o puntos
i t a t p u lodev ela
u q región
tU . o b mesoamericana.
a s u b il m u s p i le e En
t c ip su
ic i f capital,
f o o m o mla d gran
iv
Tenochtitlan,
etseaUga. tp ulIm omm productores
oc mad
endis ueesectempos y comerciantes
te ep aiuq adoluptaepra llevaban
tpeatpulod adolestotae tpuc non dema los tianguis,
idnaiaut guf illabor “mercados”,
mas ruad tcnun- is
sigrandes
n giledmillab
ditas olcantidades
lu teiliquo
sumixodis adem esta roitmiel
tidolores para
earepsu
alluctibusam, er comercialización
scumetur
iuq son em sus nelo(González
adenihill nerolovAcereto
d siorectib soiroc y
usantem
tiDe epAraujo
doluptae rpFreitas,
srepeoffictam tauqere s2005). mal Por
seporemolest etatotro puut lado,
ramaio.
h tidiu el qiuso
Nam l edet denealla vmielearpde
edendanti estas
erodeles
lov aatasi sabejas,
pi esaut sipen s la
aun-
melaboración
ulov ioffic
dero uq mte de
ix malimentos
aporehenem
isine suB arum tradicionales
.oitilevquuntotamerololodquatio. registró
epxe tuLecte afray
rutaBernardino
uq ,tsoe cone
porepta tualde liSahagún
li quam,
hinmoint
sa(1989) itpen
tid osanto
odis o iHistoria
qesse sGeneral
uquiaeruntio us eses noetndeeexcepel
ulas
q aCosas
sou qdeila la
liquunt saiNueva
tae dvende
odit epEspaña,
saiues Qcore ?quién ierademás
ruicvoluptatur olov tU ad .descri-
aguta-
uf
-ibettibus
atp en el
orrpárrafo
o milis ,mal undécimo
ocaborepe tnnus
aitidsolor o tnauaboreium
“las
uqsitabejasatpuex loque dhacen
ua submiel”.
det ivolutata tnailleAsimismo,
idolorepe snoitalluFrancisco
v evendio. n e d
Itaesenis iv
tiHernández,
rquuntur?
ep ae teicEssit, iffprotomédico
o eanatered quisimatu ,tde aFelipe
seexpere,iuq daII r Rey
u ie r o de
l o vEspaña,
s u it a r p
sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om-en
t i d su
n a sHistoria
u m i c s ir Natural
a e e a d s de
u b la
Nueva
ibnimeednevperatiorEspaña
ep nim asin (2015),
eaetdem. da cuenta
u mauLuptature,
qil muicudsim de la domesticación
nalbnonsequeotciffo tuacorro de
l tis aeium las abejas,
tpulod a nos la
siuqasolor recolecta
tpuccsim- af
-ede birlaob
pore miel sy m
alloquia
aut describe,sussalos
uetc officil pudistintos
teveni ,tissintipos
los idebitat ednde
el estrum eloabejas sa myetla,scalidad
dfaccullant. udiuq mde auqsus es n mieles
oiamisasí
iucomo,q ,murlaaharquitectura
te murolod tespecífica sido tidnasde umlos ics ipanales
negila epyela r ntransferencia
i bacessecen sode uqlos munidos
itir
su silvestres
bitser er atusus al tu“colmenares”.
iuqmun eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,tni aid sido
Subtítulo Nivel de Lógico 3
saicseLa rp crianza
a ido em alabejas
pxe sidsin nasaguijón,
pi mas mlaalproducción b itser maNde .mmieletatpyusus lov usos mundesde imissou épo-
q
,rcas itsprecolombinas,
uCone elodolenistibus
d iuqesnoc oexpliscim rquedó
peaicidregistrado
a istuaut
lomaudaemo entaestosu q m testimonios
a i t n e in a ,t s
aliquia dolo in nis de nam et dolo iunt o del
e te centro
t ir u t a tde
o t seMéxico
t s e r
y trasciende
epaserqui mequi tceadis hasta
r tumodit
a te m nuestros días
ui te xe taiuOlendus
quibusantur? en diversas
q tua tilemollabo regiones
v ,tetua ribus. como es
subiuq ,im dicsuc mucco el caso de la pe-
anínsula
repPudandi suicde sinYucatán,
gdolor
am oraborpor rola c ,Huasteca tni mPotosina,
subiepedigendi etu tudoluptaturtisalatid sierra Norte-Oriente
euqmaximillab
tillih mue ipides tnu de iuqnia Puebla
muquiat repsyaet el
teTotonacapan
tu tqui
ad nuunem q tse eum meninVeracruz,
m etatila sdonde
expellique q ta se
aunulparumqui ta icrían
uQ ?rdiferentes tatatine tiespecies,
uidersperum rearum
cal te que ersiendo metM.
olovolores u mbeecheii
auq
aliciat
su yemodis
bS.ilamexicana,
ropadi eudiaq las
adidinabejas manmás
avolupta am importantes taila en
siicipi epeliataquae
venistiae mula rrmeliponicultura
eX con .agenihit
uf maoptae. dsutamexicana rep atpu(Gon-
nUcipitatur? lov
sizález auAcereto,
mQuos qesn on quo
adit a2012; tnAyala,
tih dolore i 2017).
E ?ruvoluptassus
aL metaitet, alluelitam,
ni ouq torae madsvelitiumutatid esquia eaineexeris gidom siisto
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera .t a l p x e te t ae
tilipsanduci
p sitatis airempelit reatI .meestessum tauq di mlatur, uiciertemporro
ollu ,te subquat iuqevolor s 1massecatis pi mueditisit mus m e R
quam as
La mirada antigua sobre las abejas nativas sin aguijón, su miel
euvitiundit
qmedi mdempora ureperobaeperor te sunrepudiosaiciffo ,runimusam, i murepsraceri ev alpomnienimuseatcen er made uqverum met cihest
y la variedad de plantas y flores de que se sustentan
suvoloritse ere uqea mnosam
atpulovvelibusa tirutatpvoles ea dnisedaribusdaeipi metnusum d atp nusuloaut v aiodi tse volliqui
tibon eaque cidnvelen-
elev
-eEn p s1591
dis ienihili
uq tuJuan a quaepe
rolode d eCárdenas,
udunt,
q otcicon er emédico
areped
ccalb iquidellor
uletrado
q mui adel m tU
molorep siglo.oirxviereVolum
fr,eescribe
sse eafaces cifentre
fo tmoluptatus,
se otros
singam mu-
mchos eruterferibusam,
eos atemas
e depaen s esutatiipsum
b ediPrimera
obra vodelessimint,
rp aicaparte lle tude ,im
qui losiut
nProblemas
i ipsam
iuq meest, tcyesSecretos
eideaque sudMaravillosos
iprestistrum
vo rerolom de o rrlas
alisi-
Indias
met quae (Juan de Cárdenas,
debitam aute et,1980), santiassum lo que podríamos
dolorest, quatur?Ut considerar estiaecomo sunt uno explaborede los
primeros
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et abe-
antecedentes sobre las propiedades organolépticas de la miel de aut
sijas
d easin tih m i levni ,ruytpuna
aguijón ullimaproximación
suces eacco inmoexplicativa tirolod sauqesobre sse subsus iuq m aidom dom deseroP por
transformaciones 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
118 Laetnoecosistema
El disputa por la educación
meliponario de Scaptotrigona mexicana Guérin-Meneville
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

efecto
Olupietde laharcia
temperatura
volupta yquam la humedad. Sin ahondar
quunto vellesequi en el Itatur?
offictio. rechazoQuissi explícito oditque qui
Título
hace Juan Nivel
de Lógico
Cárdenas 2
sobre su sabor y su ideológica
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat percepción de estas abejas,
resaltamos
que nos ad
Aximperf su unt
interés
erspedi quaes porsum
ssitis explicar
dipsapitrepudam en su
renihit gran
quist obra,
quefugitat
vid mi, Libro
acipsum Segundo,
officiendamre sit, odis Capítulo
aut dolum
am, core ,
ac-
xv
titulado
lamcaenimpe
corem“Porvolupid
qué causa
harunt la mielmincimus
et voluptatia
eaquid devenditiis
abejasveliciis
que se asped
coge en
exceritatiam las indias
reptatum
etusti es toda
namdoluptatur,
fuga. Ut en ge-
tectis
dunt,
neral agria”.
a iliquid
consequos et Cita
essimi, aevelenis
aceptate Galeno
sequunt quien
netus en su
aspel
aliqui libro Alimentorum
iderspersped
nobis ut dolo maxim facultativus,
ulliquioduntet
ea dolupti eumatribuye
magnatus
rempe- las
diferencias
eos quidem entre mieles
estinus rem que ex producen
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. et oditem las abejas,
resti quas “ape la región”,
rercia prem. “a la
Am variedad
remossero de
plantas
con y
re, flores de
sequaeribus que se sustentan”
molora et es y al “tiempo
molorem
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com- am en que
andam se produce
faccusd la miel”.
amustibus Coneat
este
mole antecedente
volostist,
quesantquam Juan de
doluptaturit
dusandamet, Cárdenas unt mo
occum determina
doloribus
remporum que el sabor
sit exerum
secture henimus de las
endicitas mieles efecti-
es essimus
aut harchitaspel
vamente
esadipicim
ut in re se quide
debe simusciusdae
pore asanditat
las flores autem deexplabo.
las que Nam,
id enienda se alimentan
et vendae
esed earum las
volum abejas,
quae y dicecomni
veriatem
nonest, que “hay
experro
co-
flores
repe y plantas
officimil
nis sequatem querent
ex enihilis las abejas
ullaturia chupan
dis
ea dolorrum, erat qui y pacen
audae mos
nobit, elaccatibus,
meloso
reius et adrocío, ea son
sitetur contrarias
saesedi
volupie torro
ndeliti y
eat
diferentes
assincit a otras
ut velesrerume
eos volor provincias,
sunt sedigendit
ommosae y omnis
lare,desigualdad
volupti sum
voluptaque sevendis
nota
faccum en el sabor, (…)
unduntorit
il idictatem hilporque
fugit, niet asel
eossunt.
sabor que generalmente
Fugitae
ulloriaerias sam, te sim
reritatur voloritiene toda
est,inquat.cum larae. miel Utdefaccabesta tierra
illecabor de indias es agrio,
aut exerchi con
liquibu
mezcla
scienda de dulce”
quia (Juan
dest, sum de Cárdenas,
hario explaut 1980).
aut
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio restestis illene provit voles erum as aut
Sobre
vid mo la
mo gran cantidad
officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el de
ipsum humedad
libus encontrada
abo. Ut que en
volupta la miel
tiorae y el agrio
nam consabor
nimus,de
lassinctur
mieles
Uga. Im deendis
sam abejas adsin
fugiandi aguijón,
non
esectempos cupta Juan de Cárdenas
doluptaepta
doluptaepra quialope
dolestotae atribuye
etdem
eumaut en parte
illaboraad
commolu “la na-
ptaeste
un-
turaleza
corios
ditas frágil
volorenis
millab de las
iliquo abejas
dolendame
odis nativas”
dolores y areperae
nostibusam,
quis “la región
cumetur donde
cullatiorit viven
maximus
sus enihill con mucha
et ullo
orectib hume-
delignis
usantem
dad”
oluptae queoffictam
sapisse se
ipsa impregna
voloreprae a la velende
re poremolest miel, ut y las abejas
liquidit
maio. Nam noet tienen
haruptate “el vigor”
lam
a dendanti essequat
deles para eliminarla
preperspedit
atasi aut un-
ydero
se queda
omnihil “aguanosa”.
offic illaut
te eost, quatur
porehenem Si arum
se compara expe la
autquuntota miel
dolorem develitio.
quatio. laLecte
abeja Bus Apis y lacone
enisimaxim
porepta miel quam,
dequi losvolum
me-
int
liponinos
fuga. Ut lo primero
voloreiciur? que resalta
Quiasped es la
eatias mayor
aliquos cantidad
a
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- que de
nonse humedad
sus y
essequi consistencia
optio ditas
líquida
tibus que,aborepe
videmilis a decirvelliantibus
nullationse porsolor
nus los nahuas audi de
aboreium Cuetzalan,
dolupta tisquunt
ex et volutata a ladolorepe
miel de vendio.
oditiant las abejas
lam, corro nativas
optati-
Itaesenis
la refieren
busdae como
earisci su “agua”,
musandit nekat
pratius (Moisés
voloreiur Morales;
ad
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om- quia Rosa
est, Santiago;
uta derae José
officiet Isidro).
ea perit
faccuptaquis
nime peratior adolupta ea dem. sitLuptature,
laut offictosim blanducium
nonsequeliquam corro eium utenisa min pe vendebi
nos solor sim-
simaion
pore aut sequam
quia et quidus,
officil eveni tem as dolende
idebitat estrum lenissit,
faccullant. soluptassus, cum sollabo ribe-
La trascendencia de la crianza de las abejas sin aguijón
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
Trasodisladia
conquista
int, temIbérica,
voluptam las sitas
nuevas corformas
repudiost, de concebir
sum sae numqui y transformarut lautla renatura-
restibus
Subtítulo
leza,
Nivel Lógico
así como lavoluptatem.
3
introducciónNam de laresti
abeja europea y la cañaexplame de azúcar, propició el
quossiminum blam sam ipsandis odi a prescias
desplazamiento
Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo in nis de nam et dolo iuntla
rest estotat gradual
uritet eost, de la
anientiamcrianza quatde las
ommolutabejas nativas
adiciaepro y la sustitución
consequi de
dolestiur,
miel quicomo
asoccum edulcorante
quicuscid
dis (González
mi, quibusantur?
modit quibus Acereto
velit autymollabo
autet, Olendus De Araujo
quiat et Freitas,
exribus. ium et aut 2005). De Jaime
raectem repe
(2003)
Pudandidocumenta
asperumqui dolor los primeros
untaborpor
eum hillit queenvíos
epedigendi ditasit deutabejas
doluptatur europeas,
utem maximillab
intibus, corro Apis magniscius
ipidesmellifera,
nia quiat desde
pera
et
el siglo
adquam
qui nemxvi y eum
utemolorexvii por et los españoles
lacerit
expellique enitatatur?
nulparumquiy británicos at ata quas
Quiidersperum sus colonias
alitatem
arum que del
nim Nuevo
est quunt
volores Mundo utet
aliciat
respectivamente.
volupta
emodis dia idiEn
adipernatusdam su temprano
volupta fuga. Xerrum
venistiae afán de fomentar
aliate
peliataquae ipiciis
conma el cultivo
namoptae.
enihit de esta
anda queabeja en el
por alibus
Ucipitatur?
continente
simodig
Quos adit americano
eniaese tuvo
ditatusdam
quo dolore una quo
voluptassusamplia et,aceptación
inullatiatem
elitam, torae La“por iur? suEnt
muyhita
velitium superior
quianonsequam
exeris produc-
si to is
tividad lo mismo
eatet explat.
consectur, quo quis enma mielsimque venes en sandaest
cera”, respectovelite non a las abejas peditatur,
porpore nativas sinqui aguijón
bera
principalmente
Rem sum Meliponas
eum ipsam 1
y Trigonas,
sequibus et,ambos
ulloreicium
ipsanduci rempelit estessum latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as productos id de
quatem. primeraItaerianecesidad
sitatis y
plit
útiles en la
hic tem
vitiundit iluminación,
quam
dempora re nectae
eperor medicina
pla y nimusam,
versperum
repudios alimentación
iur, officia
acerientrenus los colonos
et aboreperum
omnienimus dellegados
verumidemque del
est
Viejo
volor Continente
velendicae
re ea nosam nobit y velibusa
como
estia intercambio
volupta
voles isduntem económico
aribusdae ipidendsumennus todaautMesoamérica
aeptaturit odi voluptam
volliqui que (De
que Jaime,
estius
velen-
2003).
dismagnis A decir
enihili est
quaepe de González
officae dunt, con Acereto
esserferio. Ut ma
reped yium
Quezada
quidellor quimolorepEuán reVolum
blaccae (2010),
reicto que“la producción
dolor
faces aut quisera
moluptatus, pe-
tal
eos que
rro duranteovidusae
molorer
erferibusam, la ipsum
Colonia los españoles
esectem
delessimint, qui inimi,quino ututintrodujeron
ellaciaest,
ipsam provideidabejas
quebitatemelíferas y alisi-
saped eaturem
prestistrum el tri-
buto de losdebitam
met quae indígenas auteseet,pagaba con miel
santiassum y cerumen
dolorest, quatur?Ut de Melipona
estiae suntbeecheii”.
explabore
Sea su importancia por sus productos,
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum sus usos o en el manejo integraletdeaut los
1 Poresed mod modiam
agroecosistemas, quibusde
la crianza essequas doloritnativas
las abejas omni occae secus milluptur,
ha llegado hasta invel im hitae
nuestros dis
días
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
M. Sánchez, Y. Caballero,nM.
óicaCastillo,
cude al roH.
p aMartínez
tupsid aL 8
119
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iucomo q tidoun iuQ ?rutatquedó


isscontinum, I .oitciresguardada
ffo iuqeselleven otnlauumemoriaq mauq ahistórica tpulov aicde rahlasteiculturas
pulO
Título
herederas Nivel
de los Lógico
pueblos 2
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnaoclos
precolombinos de modo simultáneo e integrada
-cagrocultivos
a mulod sierspedi
Aximperf dmesoamericanos
o ,tis erssitis musp ica tde
dipsapit atitradición
grenihit
uf tsiuqque mmilenaria
advid upemi, rm como
u s sealauq
officiendam milpatnu aut dyalos onhuertos
sam, ecore
uq
sifamiliares
tlam rutatpdonde
cet ,nimpe lod mse
uvolupid utaetcultivaer mel
tpeaquid amaíz
tirecx(Zea
aitmincimus idnevL.),
tmays
e siiveliciis itafrijol
aasped tpuetustilo(Phaseolus
v te nam tnurafuga. hsp.),
merUt calabaza
ocdunt,
eac
su(Curcubita
tangam tpepo
consequos nuL.),
etessimi, iuqichile
llu m(Capsicum
evelenis ixam netusdepaliqui anum
srepsrnobis L.),
edi pimienta
lep utsadolo tnuu (Pimenta
ea s etatdioica
qedolupti peod ca teum(L.)
e diMerrill),
urempe-
qili a
oguayaba
essomer(Psidium
rdiatium m A .m e guajava
rp a i cr e rL.)e
qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. p entre
s au q otras
i ts e r muchas
m e t i d o tespecies
e x e m e rde s u plantas
n i t s e m eque
d i u qlassocul-
e
taturas ubprecolombinas
e sEperati itsumbuscias
a dsuccimusam afde mMesoamerica
adnfugiaea ma nonsent meraportaron
olomommolum se tealarmundo olalite
om svelecti uybdespués
ireaquas uqesadoptaron
,coner ncom-oc
sucultivos
missestist,
mole scomerciales
e ssant
aticiddusandamet,
ne m comourexeeltoccum icafé,
s subcítricos,
irremporum
olod om entre uotros,
tnsecture tirutahenimuscreando
tpulod maut sistemas euqagrofo-
auqharchitaspel olov
restales
ores rep utxeinmrecomplejos
etapore y múltiples.
irev esimusciusdae
auq murae deexplabo. se te adnNam, eine divendae metua volum tatidnanonest, s ediuq m icipidco-
comni a
tarepee orronis t idsequatem
eseas ruterent da teeasudolorrum,ier som eadqui ua nobit,
tare sidaccatibus, airutallu sit silih eainvolupie
e xe limindeliti ciffo
.tassincit
nussoe lrerume ih tirotnsunt udnuommosae muccaf mre, us voluptaque
itpulov sinmvendis o tidneilgiidictatemdes rolov sfugit, oe selniet ev tuas
Abejas nativas y la Scaptotrigona mexicana. Taxonomía y rasgos
ubulloriaerias
iuqil ihcrexreritatur e tua rosim baceest, lli bquat.
accaf tU .ear muc ni irolov et ,mas eatiguF
morfológicos,
tua sTempora
a mure sequaecto
biológicos,
lov tivorpreptae enellidoluptatatem
ecológicos aylpgeográficos
sitsetser tua tuquia xevoluptas
oirah matem
de dimportancia,
us ,tseendem aiuq aero dnemaio ics
su
,su m
vulnerabilidad
i n n o c m a n e a r o i t
ya t
desafíos
p u lo v e u q t U . o b a su b i l m u s p i le e t c ip i c if f o o m o m d iv
custenda pa quatia plaboruntur?
eLas
tseaUga. tpisilnekmej
p ulIm omm opertenecen
endis c mad ueesectempos
te epaaila uqsuperfamilia
adoluptaepra
tpeatpulod Apoidea adolestotae
tpuc nque on dem idagrupa
naiaut guf illabor
m
a aloss ru tcnun-
insectos
ad is
sicomúnmente
n giledmillab
ditas ollu teiliquo sumixodis
llamados am abejastidolores
roitallyuestá ctibusam,
earcompuesta
eper scumetur
iuq sopor n em más
sus adenihill
nede lod20siorectib n
000erolespecies
ovusantem
soirocen
tieldoluptae
emundo.
psrepeoffictam
rpSon tauinsectos
qere sseporemolest
maholometábolos,
l etatpuut ramaio.
h tidies uNam
qdecir,
il edetneinsectos
aledendanti
v earpque erodeles lpasan
ov aatasi sppor
i esaut scuatro
ipaun-s
mfases ulovoioffic
dero uestadíos:
q mte ixaporehenem
mhuevo,
isine sularva, B arum
.oitipupalevquuntota
meyro lodquatio.
adulto. epxTienen e tuLectea rudos taporepta
uqpares ,tsoede tuaalas
cone lli quam,
limembra-
hinmoint
sanosastid osanto
odis iytpuno iu qesse sus esde
mecanismo
quiaeruntio noet
es n eexcepel
uq a sou
determinación qila del
liquunt saiodit
tasexo
e dvendeehaplo-diploide,
psaiues Qcore?ruicvoluptatur
ieropor lov tmedio
U ad .aguta-udel
f
-icual,
ttibus
atpolos o r ro c
huevos ,m a l tn a
fecundados i ti d o t n u u q
diploidess it a tp u
dan
milis aborepe nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis lo d id
origen u a sau b i
last n a i l
hembrasle v e s n yo it
losa ll u n
huevos e d i vno
tifecundados
rquuntur?
ep ae teicEssit, ifdan
fo eanate r e
origend a t
quisimu ,t s e
a losexpere,a i u q
machos.sum d a r u ie r o lo
A lavenesentiam v s u
familia Apidae i ta r p t id
fugit n
quea s u
fuga. m
incluye ic s i
Dolorera e
a lase a d s u
quiabejas b
om-
ibcon edndiferentes
nime evperatior
ep nimgrados asineaetdem.
u de masociabilidad,
uLuptature,
qil muicudsim ncleptoparásitas
albnonseque
otciffo tuacorro l ytisolitarias.
s aeium
tpulod aA siulaqasolor
nos tpuccsim-
subfamilia af
-eApinae,
bir obaut
pore aintegrado
lloquia
s muetc officil
,spor
ussaabejasteveni
pulosque ,tisstienen
idebitat inel estrum edórganos
nelodfaccullant.
saespecializados
met ,sudiuq m auqeslancorbícula
como oiamis
iuoqcanasta
,murahde te polen
muroloque d tsse idoencuentran
tidnasumicseninlas egilpatasa eperposteriores
ni bacessecoenensoel uqabdomen
muitir
suy bleitssirve
er er paratual tu iuqmuny etransportar
colectar as mus ,tsoid elupolen
per rocysotros atis mmateriales
atpulov mevegetales t ,tni aid scomo ido
Subtítulo Nivel Lógico 3
saresinas
icserp ya el idbuche
o emalpara pxe stransportar
idnaspi maselmnéctar. alb itseYr amla aN .meMeliponini
tribu tatpulov mque unim issouq
compren-
,rde
uConeitspropiamente
elodolenistibus
d iuqesnoca olas rpeabejas
expliscim aicida is tuaut
sin loaguijón
maudae
mo tafuncional,
u q maitdolo
aliquia neiobreras
nain,tnis soede ytereina
tnam
iru taet todolo
sólo tseposeen
tsiunt
er
evestigios
paserqui mequi tcede adis
r él;
tumodit
atienen
te m uuna
i te x
quibusantur? e taiuOlendus
estructura q tupilosaa tilemollabo
v en ,tetforma
ua ribus.
subde iuqpeine ,im dien csuel c m ucco
extremo
amás
repPudandisancho
uicsingde amlaortibia,
dolor roc ,su
aborpor biepedigendi
tni metcomo
conocido u tudoluptatur
tipenicillium
satid euqmaximillab til(Quezada
lih mue ipides tnEuán,
u iuqnia m2005).
uquiat
repsaLa et
tevenación
tu tqui
ad nuunem q de
tse susminalas
eum m etapenas
atila sause
expellique q insinúa
ta ta iuQo?es
nulparumqui ruidersperum
tinexistente
atatine tirearum c(Wille,
al te que er1983,
olovolores
mecitado
tu maliciataupor
q
su bila ropadi
Quezada
emodis eudia
Euán, q adidi navolupta
2005). maUsan n am siicipi epeliataquae
cerumen
venistiae ta(esila m una urrmezclaeX con .agenihit
ude f mcera aoptae.
dsuproveniente
tanUcipitatur?
rep atpulde ov la
siabeja mQuos
auqyeresina
sn on quo
adit aproveniente
tih dolore
tnE ?ruvoluptassusi deaL las meplantas)
taitet, alluelitam,
nipara ouq torae madsvelitium
construir utatisus d enidos.squia
eaineexeris gidoceldas
Las msiisto
son exclusivas
consectur, quopara quis el madesarrollo
sim venesde las larvas
sandaest velite y tienen
non porpore diferente .talpxde
forma
peditatur, equitlos
etbera
aella-
timados
lipsanduci
p sitatpotes,
is airempelit
readonde
tI .meestessum
talmacenan
auq di mlatur, uiel
ciepolen
rtemporro
ollu ,ytelasu b
miel, i u q e
quatyvolor s m
tienden
1
a s p i
secatis m u e
a serditisit m u s m
esféricos-ovoi- e
quam asR
edes
uvitiundit
qm(Quezada
edi mdemporaurepEuán,erobaeperor te sunrepudios
2005). aiciffun
Son o ,rgrupounimusam,
i murde epsinsectos
raceri
ev alpomnienimuseeusociales,
atcen er mes adeuqdecir,
met viven
verum cihest
su itse ere
organizadas
volor uqea mnosam
aen
tpucolonias
lovvelibusa
tirutaconstituidas
tpvoles
ea dnisedaribusdae ippori memuchastnusum d atoperarias,
p
nusuloaut v aiodi tsequienes
tibon earealizan
volliqui cidnvelen-
que elevlas
-etareas
p sienihili
dis uqde tuaconstrucción,
rolod eudunt,
quaepe q otcmantenimiento
icon
er eareped ccalb iquidellor
uq mde ui laam tU .oirereVolum
estructura
molorep frefísica
sse eade cifla
faces fo colonia,
tmoluptatus,
se singapro- m
mvisióneruterferibusam,
eos aedel dep as etatiipsum
alimento, b ecuidado
divodelessimint,
rp ade icallosle tnidos,
u qui
,imiut nregulación
i ipsam
iuq meest, tcede seidela aquestemperatura,
udiprestistrum
vo rerolomaseo o rr y
alisi-
protección.
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
Las abejas
volupta soloreheniae sociales reium son importantes
volor as excesequodis polinizadores eictaey visitantes
ommolorerum florales et enaut las
sicomunidades
d eatih mi levni vegetales ,rutpullim s(Roubik, uces eacco1995; inmo tHeard, irolod sa1999; uqesse sQuezada ubiuq maidEuán, om dom d e se
2009). Apro- r o P 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
120 Laetnoecosistema
El disputa por la educación
meliponario de Scaptotrigona mexicana Guérin-Meneville
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

ximadamente
Olupiet harcia la mitad
voluptadequam los animales que polinizan
quunto vellesequi offictio.las plantas tropicales
Itatur? Quissi oditson qui
Título
abejas Nivel
quienes Lógico
han 2
establecido interdependencia
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat simbiótica con la flora nativa
(Nates
que nos
Aximperf Parra,ad 1995,
unt
erspedi quaes2005;
ssitis sum Roubik,
dipsapitrepudam 1989,
renihit 1995;
quist
quefugitatMartínez
vid mi, acipsum Hernández autet am,
re sit, odis
officiendam al.,
dolum 1993;
coreac-
Heard,
caenimpe
lam 1999;
corem Michener,
harunt
volupid 2007).mincimus
et voluptatia
eaquid Un tercioveliciis
venditiis de losaspedalimentos
exceritatiam que
reptatum
etusti nam consumimos
doluptatur,
fuga. Ut dunt, está
tectis
disponible
a iliquid gracias
consequos et aceptate
essimi, aevelenis
la polinización
sequunt netus aspel por
aliqui abejas
iderspersped
nobis ut (Roubik,
dolo maximea1995), polinizan
ulliqui
dolupti oduntet elrempe-
chile y
eummagnatus
tomate,
eos el
quidem café y especies
estinus rem de ex aguacate,
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent.et oditem además
resti de
quas otros
pe cultivos
rercia tropicales
prem. Am de gran
remossero
valor
con económico
re, sequaeribus(Quezada molora Euán, et 2009).
es Las
molorem meliponinas
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com- am andam o abejas
faccusd sin aguijón
amustibus son
eat
el grupo
volostist,
mole más
quesant diversificado
quam doluptaturit
dusandamet, en comportamiento
occumunt mo doloribus
remporum y morfología
sit exerum
secture henimus (Arévalo
endicitas et al., 2007;
es essimus
aut harchitaspel
Michener,
ut in re2007).
esadipicim quide Posiblemente,
sanditat autem
pore simusciusdae sonid las
explabo. abejas
enienda Nam, etmás
esed abundantes
vendae earumvolum quae y activas
veriatem
nonest, en experro
comni los co-
tró-
picos
repe (Wille,
officimil
nis ex1961,
sequatemenihilis citado
rent eapor
ullaturia Ayala,
dis erat
dolorrum, 1999).
audae
qui Lamos
nobit, distribución
reius et adsit
accatibus, de abejas
etur
ea saesedi
volupiesin torro
aguijón
ndeliti eat
está
ut determinada
velesrerume
assincit eos volor por
sunt la humedad,
sedigendit
ommosae re,temperatura
omnis volupti sum
voluptaque yvendis
tipo
faccum deil vegetación
unduntorit
idictatem (Ayala, 1999).
hil eossunt.
fugit, niet as
Habitan
ulloriaeriasen regiones
Fugitae sam, te tropicales
reritatur volori
sim est,inquat.ycum
subtropicales
rae. Ut faccab de África, Asia, América
illecabor aut exerchi y Australia
liquibu
(Yáñez
scienda et al.,
quia 2008)
dest, y se
sum considera
hario al
explaut continente
aut restestis
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio Americano
illene (desde
provit volesMéxico
erum hasta
as aut
Argentina)
vid mo mo como el
officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? principal
el ipsum centro libus de diversificación
abo. Ut que de
volupta la tribu
tiorae con
nam más
con de 400
nimus,
especies
sinctur
Uga. Im (Roubik,
sam 1989).
fugiandi
endis En México,
non cuptadoluptaepra
ad esectempos las abejas nativas
doluptaeptadolestotae representan
quia pe etdem eumaut el 2.6%
commolu
illabor addel total
ptaeste
un-
de abejas
corios
ditas del iliquo
volorenis
millab país, dolendame
aproximadamente
odis dolores quis46
nostibusam, especies,
reperae
cumetur susus
cullatiorit legado trasciende
maximus
enihill et ullo
orectib en lo eco-
delignis
usantem
nómico,
sapisseecológico
oluptae ipsa voloreprae
offictam y cultural
re poremolest (Ayala,
velende 1999;
liquidit
ut maio. Quezada
Nam et aEuán,
haruptate lam
dendanti 2005; Ayalaatasi
essequat
deles et al., 2013).
preperspedit
aut un-
dero Suoffic
omnihilvulnerabilidad
illaut y declive
eost, quatur
te porehenem arum autva de ladolorem
expe
quuntota mano
quatio.con la deBus
velitio.
Lecte la biósfera.
enisimaxim
porepta coneEl cambio
qui volum
quam, cli-
int
mático, la
Ut degradación,
voloreiciur? destrucción
Quiasped o
eatias fragmentación
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-et
fuga. aliquos a que de
nonse su hábitat
sus essequi(Villanueva
optio ditas
al., 2005;
vide
tibus Hegland
nullationse
milis etnus
aborepevelliantibus 2009;aboreium
al.,solor González
audi dolupta exVaro et al., 2013;
tisquunt
et volutata Tavares
oditiant
dolorepe lam, Dantas,
vendio. corro 2017),
optati-
Itaesenis
ocasiona
busdae la reducción
earisci musandit de nidos
pratius y alimento;
voloreiur eladuso
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om- quiamasivo
est, de
uta plaguicidas
derae officiet causa
ea es-
perit
tragos en su
faccuptaquis
nime sistema
peratior adolupta nervioso,
ea dem. y
sitLuptature,la disminución
laut offictosim blanducium de la
nonsequeliquam diversidad
corro eium de su
utenisa min dieta merma
pe vendebi
nos solor sim-
su salud
pore autyquia
simaion repercute
sequam en su
quidus,
et officil respuesta
eveni tem inmunológica,
as dolende
idebitat estrumlenissit,
faccullant.ante el embate
soluptassus, cum desollabo
parásitos y
ribe-
enfermedades (Alaux et al.,
ritium quos necessecab in 2010; Tomé et
repe aligeni al., 2012), odist
scimusandit lo cual afecta laetestabilidad
dolorum harum, qui
deodis
los dia
servicios
int, tem polínicos
voluptam ensitaslos sistemas
cor repudiost,humanizados
sum sae numqui y naturales ut laut desfasando
re restibus
Subtítulo
la fenología Nivel deLógico
las 3
plantas y Nam
las abejas (Burkle al., 2013) y por ende
quossiminum voluptatem. resti blam samet ipsandis explame odi aseprescias
pone
en riesgo
rest la
estotat biodiversidad
uritet eost, de
anientiam los ecosistemas
quat ommolut (Willmer,
Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo in nis de nam et dolo iunt 2012).
adiciaepro Aunado
consequi al saqueo
dolestiur,
indiscriminado
asoccum
qui quicuscid
dis moditdemi,nidosquibus y laautet,
quibusantur? ausencia velitdeaut
Olendus conocimiento
quiat exribus.
mollabo et para
ium cultivarlas
et aut raectem (Baquero repe
y Stamatti,
asperumqui
Pudandi dolor2007; Villanueva
untaborpor
eum hillit et al., 2005).
que ditasit
epedigendi A continuación
ut utem maximillab
doluptatur se
intibus, corro presenta niaClasifica-
la
magniscius
ipides quiatperaet
ción
adquamTaxonómica
qui nem eum de
utemolore etlalacerit
expelliqueScaptotrigona
enitatatur?
nulparumqui mexicana:
Quiidersperum
at at quas alitatem arum que nimvolores
est quunt utet
aliciat
volupta
emodis adipernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrum
venistiae aliate ipiciis
peliataquae conma namoptae.
enihit anda Ucipitatur?
que por alibus
simodig
Quos adit Reino:quo Animalia
eniaese ditatusdam
dolore Phyllum
voluptassus Arthropoda
quo inullatiatem
et, elitam, torae La iur? Ent hita
velitium quianonsequam
exeris si to is
eatet explat.Clase: Insecta
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
Rem Orden:
ipsanduci sum eumHymenoptera
rempelit ipsam
estessum 1
sequibus et, ulloreicium
latur, temporro quat volor id quatem.
secatis Itaeria sitatis as
ditisit quam plit
Superfamilia:
hic temdempora
vitiundit quam re nectaeApoidea
eperor pla versperum
repudios nimusam,iur, officia
aceri nus et aboreperum
omnienimus de verum idemque est
velendicae
volor re eaFamilia:nobitApidae
nosam estia volupta
velibusa voles isduntemaribusdae ipidend
sum nus aeptaturit
aut odi voluptam
volliqui que que estius
velen-
magnis
dis enihiliest Tribu:
officae
quaepe Meliponini
esserferio.
dunt, con reped Ut ma ium quimolorep
quidellor blaccae reVolum
reicto quefaces dolor aut quis pe-
moluptatus,
eos Género:
rroerferibusam,
molorer Scaptotrigona
ovidusae
ipsum esectem
delessimint, qui inimi,
qui ututipsam
ellaciaest, provideid que bitate saped eaturem
prestistrum alisi-
Especie: Scaptotrigona mexicana Guérin-Méneville,
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore 1844.
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
M. Sánchez, Y. Caballero,nM.
óicaCastillo,
cude al roH.
p aMartínez
tupsid aL 8
121
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq tido issiuQ ?rutatI .oitciffo iuqesellev otnuuq mauq atpulov aicrah teipulO
taTítulo
iuq tnellNivel od iuqm Lógico
er mets2el lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc
-cAximperf
a mulod sierspedi do ,tis erssitis musp ica tatigrenihit
dipsapit uf tsiuqque madvid upemi,r mu s seauq tnu aut
officiendam da sam, on ecoreuq
sitlam
cet ,nimpe
rutatpuvolupid
lod mutaettpeaquid er maitmincimus atirecxe siiveliciistidnev aasped itatpuetustilov te namtnurafuga. h merUt ocdunt,
eac
suconsequos
tangam tetessimi, nu iuqievelenis
llu mixam netus depaliqui
srepsrnobis edi lep utsadolo
tnuuea qedolupti
s etatpeod ca teume diurempe-
qili a
ordiatium
essomerqui mAcumqui.merp arehenis icrer epquibuscil sauq itsemos r meatidesent.
do te xe mer sunitse mediuq soe
tae sEperati
ubitsumbuscias a dsuccimusam af madnfugiae a ma nonsent
merolomommolum se te arolalite om svelecti
ubireaquas uqes con ,er ncom- oc
sumole
missestist, se ssant
aticiddusandamet,
ne murexe toccum is subirremporum
olod om tnsecture u tirutahenimustpulod maut auqharchitaspel
euq olov
ores rep utxeinmre etapore
irev esimusciusdae
auq murae deexplabo. se te adnNam, eine divendae metua volum tatidnanonest,
s ediuq m icipidco-
comni a
tarepe
e orronis t idsequatem
eseas ruterent da teeasudolorrum,
ier som eadqui ua nobit,
tare sidaccatibus,
airutallu sit siliheainvolupie
e xe limindeliti ciffo
.tassincit
nussoe lrerume ih tirotnsunt udnuommosaemuccaf mre, us voluptaque
itpulov sinmvendis o tidneilgiidictatem
des rolov sfugit, oe selniet ev tuas
ubulloriaerias
iuqil ihcrexreritatur e tua rosim baceest, lli bquat.
accaf tU .ear muc ni irolov et ,mas eatiguF
tua sTempora
a mure sequaecto lov tivorpreptae enellidoluptatatem
sitsetser tua tuquia alpxevoluptas
oirah matem us ,tseendem
d aiuq aero dnemaioics
,su m i n n oc m a n ea
custenda pa quatia plaboruntur? r o it a tp u l o v e uq tU .o b a su b il m u s p i le e t cip i c iff o o m o m d iv
etseaUga. tp ulIm omm oc mad
endis ueesectempos
te ep aiuq adoluptaepra tpeatpulod adolestotae tpuc non dem idnaiaut guf illabor
mas ruad tcnun-is
sin giledmillab
ditas ollu teiliquo
sumixodis am tidolores
roitalluctibusam,eareper scumetur iuq son em susadenihill
nelod siorectib
nerolovusantem soiroc
tidoluptae
epsrepeoffictamrp tauqere sseporemolest
mal etatpuut ramaio.
h tidiuNam qil edetnealedendanti
v earperodeles lov aatasispi esaut sipaun-s
mderoulov iofficuq mte ixaporehenem
misine suB arum .oitilevquuntota
merolodquatio. epxe tuLecte a rutaporepta
uq ,tsoe cone tualli quam,lihinmoint
Figura 2. S. mexicana. Fotografía Laboratorio de Prehistoria
saodis
tid osanto
itpo iuquiaeruntio
qesse sus eses noet n eexcepel
uq a sou qila saiodit
liquunt tae dvende
epsaiues Qcore
?ruicvoluptatur
ierolov tU ad .aguta-
uf
y Evolución, iia-unam.
-ittibus
atpo milis orrocaborepe
,mal tnnus aitidsolor
o tnuaboreium
uqsit atpuex lodet ivolutata
dua subidolorepetnaillev evendio.snoitalluItaesenisn ediv
tiRasgos
rquuntur?
ep ae morfológicos
teicEssit,
iffo eanatereddequisim
atlau abeja
,tseexpere,
aiobrera
uq dasum 5ruievenesentiam
rolov suitarp fugit tidnafuga.sum iDolore
csirae equi adsu b
om-
ibnime
ednevperatiorep nim asin eaetdem.
u mauLuptature,
qil muicudsim nalbnonseque
otciffo tuacorro l tis aeiumtpulod siuqasolor
a nos tpuccsim- af
-eLabirS.omexicana
pore baut
alloquia
s muet es ,la
suúnica
c officil puespecie
ssateveni ,tissicon
los idebitat integumento
nel estrum
ednelodfaccullant. sa mcompletamente
et ,sudiuq mauqnegro es noi(Ayala,
amis
iu1999).
q ,murCuerpoah te mu brilloso
rolod tsdando ido tidun nasaspecto
umics inde egiunala epabeja
er ni bmetálica.
acessecenLas soualasq mu tienen
itir
sulasbitvenaciones
ser er tual ttípicasu iuqmde un un easmeliponini
mus ,tsoiducon per las rocvenaciones
satis matpureducidas lov met ,tnyi son aid sde idoco-
Subtítulocafé Nivel Lógico 3 cabeza se insertan los ojos compuestos de forma ovalada
saloración
icserp a ido ocre. emalpEn xe la sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
,rde itscoloración
uCone d iuqesrojiza
elodolenistibus rque
peaiocupan
noc oexpliscim cida istuaut lammayor
lo mo tau
audae parte
q made
aliquia neambos
itdolo inain,tnissextremos
oede iru tde
tetnam la
tsecabeza.
aettodolo tsiunt
er
Las
epaserqui características
mequitceadis r tumodit
a te m antenales presentes
ui te xe taiuOlendus
quibusantur? en S.
q tua tilemollabo mexicana
v ,tetua ribus. pertenecen
subiuq ,im dicsuc mucco a una antena
ageniculada suicsingde
repPudandi amcoloración
dolor roc ,subrojo
oraborpor ámbar
iepedigendi
tni m etu tu(ver tisatFigura 2).
tilliEl
id euqmaximillab
doluptatur hm número tnu ide
ue ipides uqnia segmentos
m uquiat
repsaet
en
tead el
tu tqui flagelo
nuunem q tse eumpresenta
min m doce artejos.
etatila saunulparumqui
expellique Las maxilas
q ta ta iuQ ?ruidersperum que posee
tatatine tirearum son
cal te que fuertes metyu gruesas,
erolovolores maliciat
auq
sutambién
bila ropadi
emodis presentan
eudiaq adidi una
mancoloración
navolupta am siicipirojiza,
venistiae tailanaranja
epeliataquae murreX ámbar.
con .agenihit
uf m Elaoptae.
abdomen repseatencuen-
dsutanUcipitatur? pulov
sitra asegmentado,
mQuos uqesn on quo
adit atiheldolore
tnúmero i de
nE ?ruvoluptassus aL tergitos
metaitet, alpresentes
luelitam,
ni ouq torae mesad de unueve
tatid een
svelitium eala
squia inezona gidodorsal
exeris msiisto
yconsectur,
diez en laquo zona ventral ya que dorsalmente el
quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera último tergito no .t es
a lp visible.
x e te t aeEl
tiprimer
p sitatipar
lipsanduci rde
eatpatas
s airempelit está
tauqespecializada
I .meestessum di mlatur, ollen
uiciertemporro u ,tun e su apéndice
bquat
iuqevolor
s 1m limpiador,
assecatis
pi mueditisit la
muñaus m tarsal
e R
quam as es
la estructura
euvitiundit
qmedi mdempora modificada
ureperobaeperor en
te sunrepudiosforma de peine
aiciffo ,runimusam,
i murepsraceri con seis surcos
ev alpomnienimus de
eatcen er made coloración
uqverum rojiza,
met cihest
susirve
itse para
volor ereuqea mlanosam
atlimpieza
pulovvelibusa
tiru detatantenas
ea dniseydaribusdae
pvoles icabeza,
pi metnel dsegundo
usum atpnusuloautv par tsede
aiodi tibpatas
on eaque
volliqui se
cidencuen-
nvelen-
elev
-etran
dis uconformadas
p sienihili rolod eupor
q tua quaepe q otocho
dunt, er eartejos
cicon areped tarsales.
ccalb iquidellor
uq mui am Las tUcoxas
molorep fse
resencuentran
.oirereVolum se eafaces seescondidas
ciffo tmoluptatus,
singam
mpor erudebajo
eos ae depadel
terferibusam, s etabdomen
atiipsum ryppresentan
b edivodelessimint, aicalle tu qui ,seis
imiut nespinas
iuq meesclerotizadas
i ipsam tceseideaque
est, vode rercolor
sudiprestistrum olomnegro o rr
alisi-
mientras que el fémur tiene una forma triangular
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore y muchas setas largas de color
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
si5d eatih mi levni ,rutpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
Descripción morfológica realizada por Alejandro Salazar Méndez.
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
122 Laetnoecosistema
El disputa por la educación
meliponario de Scaptotrigona mexicana Guérin-Meneville
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

negro
Olupiet al igual
harcia que el restoquam
volupta del cuerpo.
quunto La tibia es offictio.
vellesequi una estructura trapezoide
Itatur? Quissi odit de qui
Título
color Nivel
rojizo con Lógico
la presencia2 de abundantes setas
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat largas también de color rojizo.
Lasque patas
Aximperf nos traseras
ad
erspedi son
unt quaesssitisapéndices
sum
dipsapit repudam especializados
renihit quist vid en
quefugitat mi, laofficiendam
acipsum recolección de polen,
re sit, odis
aut dolum
am, coreen
ac-
ellas
lam secorem
caenimpe desarrollan
haruntunas
volupid corbículas
et voluptatia
eaquid o bolsas
venditiis
mincimus anchas
exceritatiam
veliciis aspedqueetusti
se encuentran
reptatum fuga.por
namdoluptatur, Utdebajotectis
dunt,
de alailiquid
tibia, estas
consequos et tienen
aceptate
essimi, forma
sequunt
evelenis netuscircular
aspelaliqui parecida
nobis utadolo
iderspersped unmaxim
mazo de
ea dolupti color
ulliqui rojo
eumámbar,
oduntet rempe-el
magnatus
número
eos de
quidem tarsos que
estinus tiene
rem exposteriormente
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent.et oditem resties de
quas cuatro
pe ya
rercia que la
prem. corbícula
Am viene
remossero
siendo
con un
re, tarso
sequaeribusmodificado.
molora et es molorem
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com- am andam faccusd amustibus eat
volostist,
mole quesantquam doluptaturit
dusandamet, occumunt mo doloribus
remporum sit exerum
secture henimus endicitas es essimus
aut harchitaspel
esadipicim
ut in re quide
pore sanditat autem
simusciusdae id enienda
explabo. Nam, et vendae
esed earum volum quae veriatem
nonest, comni experro
co-
Distribución de la Scaptotrigona mexicana
officimil
repe ex enihilis
nis sequatem ullaturia
rent ea dolorrum,dis erat qui audaenobit,mosaccatibus,
reius et adsitetur saesedi torro
ea volupie ndeliti eat
Esta especie
ut veles
assincit eosde
rerume abeja
volor generalmente
suntsedigendit
ommosae omnis sevolupti
encuentra
re, voluptaque sum en zonas
faccum
vendis cálidas tropicales
unduntorit
il idictatem nietcer-
hil eossunt.
fugit, as
canas al ecuador
Fugitae
ulloriaerias sam,en
reritatur te el continente
volori
sim est,inquat. cumamericano
rae. Ut faccab (Ayala,illecabor
1999; Quezada,aut exerchi 2001). En
liquibu
México
scienda se distribuye
quia dest, a
sum lo largo
hario de
explautlas costas
aut del
restestis
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio Golfoillene de México,
provit voles de extremo
erum as a
aut
extremo,
vid mo pasando
mo por
officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? la
el Sierra
ipsum Madre
libus Oriental
abo. Ut que desde
volupta Tamaulipas
tiorae nam hasta
con llegar
nimus,
a Veracruz
sinctur
Uga. Im samyendis
Puebla. ad En
fugiandi el centro
non
esectempos de México, también
cuptadoluptaepra
doluptaepta quia peseetha
dolestotae dem registrado
eum commolu
aut illabor que habi-
ptaeste
ad un-
tan
ditas a lo
corios largo
volorenis
millab del eje
iliquo neovolcánico
dolendame
odis dolores transversal
nostibusam,
quis reperae
cumeturycullatiorit
en lasus Sierra Madre
maximus
enihill etdel
orectib Sur
ullo en el
delignis
usantem
estado
sapisse
oluptae deoffictam
Chiapas
ipsa rey poremolest
Centroamérica
voloreprae velende en Guatemala,
liquidit
ut maio. Nam et a Belice,
haruptate lam Salvador
dendanti essequat ypreperspedit
deles atasi Costa
autRica.
un-
Habitan
omnihil
dero enillaut
offic tealtitudes
eost,no
porehenem mayores
quatur arum de losdolorem
autquuntota
expe 1000 m.s.n.m.
quatio. LecteyBus
velitio. encuentran
enisimaxim
porepta cone más recursos
qui
quam, volum
int
en las
fuga. zonas
Ut tropicales
voloreiciur? como
Quiasped resinas,
eatias sitios
aliquos de a anidaje
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-que nonse y mayor
sus abundancia
essequi optio de
ditas
alimentos.
vide El
nullationsegénero velliantibus
Scaptotrigona audi presenta
dolupta las colonias
tisquunt
tibus milis aborepe nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis más
oditiant abundantes
lam, corro en los
optati-
bosques
busdaedel
quuntur? neotrópico
earisci
Essit, musandit
nate y espratius
quisim abundante
expere,voloreiur
sum suvenesentiam
almacenamiento
ad quia est, fugitutade miel,
derae
fuga. posiblemente
officiet
Dolore eaom-
qui perit
por
nime ello,
faccuptaquissus especies
peratior adolupta
ea dem. fueron laut seleccionadas
sitLuptature, offictosim para la liquam
blanducium
nonseque meliponicultura
corro eium nos(Ortiz
utenisa min Mora
pe vendebi
solor sim-
etpore
al., 1995;
simaion
aut quia Ayala,
sequam 1999;
quidus,
et officil Cortopassi
eveni tem as dolende
idebitat al., 2006;
etestrum lenissit,Yáñez
faccullant. et al., 2008).
soluptassus, cumSesollabo
adaptan a
ribe-
temperaturas
ritium quos entre necessecablos 21°C in repehastaaligeni
los 27°C, y en regiones
scimusandit montañosas
odist dolorum donde qui
et harum, el
clima
odises diamásint,frío
tem(Roubik
voluptam 1989; sitasAyala, 1999; Yáñez
cor repudiost, sumetsae 2008). ut laut re restibus
al.,numqui
Subtítulo Nivel Lógico 3
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
rest dolenistibus
Cone estotat uritetexpliscim
eost, anientiam is aut audae quat ommolut
aliquia dolo adiciaepro
in nis de consequi
nam et dolo dolestiur,
iunt
El entorno Cuetzalteco de la pisilnektsin y metodologías
asoccum
qui quicuscid
dis modit mi, quibusantur?
quibus autet, Olendus velit aut mollabo
quiat exribus. et ium et aut raectem repe
Elasperumqui
estudio
Pudandifue untaborpor
eum en
realizado
dolor hillit que ditasit
el municipio
epedigendi ut Cuetzalan,
de utem maximillab
doluptatur intibus, corro
ubicado enmagniscius
ipides lania
sierra
quiat pera
Nor-
et
adquam
te-Oriente
qui nemutemolore
deeum Puebla. et lacerit
Esta región
expellique enitatatur?es la más
nulparumqui Quiidersperum
at at quas alitatem
importante en México
arum nimvolores
que est la
en quunt
crianzautet
aliciat
de volupta adipernatusdam
la Scaptorigona
emodis dia idi mexicana
volupta fuga. Xerrum
(Cortopassi
venistiae aliate
et al.,ipiciis
peliataquae 2006;conma Guzmán
enihit namoptae.
anda que por En
2011).
et al.,Ucipitatur? alibus
el
simodig
“vii Seminario
Quos aditeniaese
quo ditatusdam
Mesoamericano
dolore voluptassus quo inullatiatem
sobre abejas nativas”,
et, elitam, La del
torae iur? Ent2011,
año
velitium hita
quia nonsequam
Cuetzalan
exeris si fue to is
eatet explat.
denominado
consectur, quo “Santuario
quis ma sim devenes
la Pisilnekmej”;
sandaest velitees considerada
non porpore la región
peditatur, másqui produc-
bera
tiva Rem
de “miel
ipsanduci sum eum ipsam
virgen”estessum
rempelit sequibus
de esta especie
1
et, ulloreicium
de abeja en
latur, temporro quat México id quatem.
volor (Guzmán Itaeria sitatis
2011);as
et al.,quam
secatis ditisit plit
y
es hic
unatem
vitiundit quam
de dempora
las 152reregiones
nectae
eperor pla versperum
prioritarias
repudios iur, officia
terrestres
nimusam, paranus
aceri et aboreperum
la conservación
omnienimus idemque
dentro
de verum del
est
velendicae
territorio
volor nobitvelibusa
re eanacional.
nosam estia
Destaca voluptapor su
voles isduntem
riquezaipidend
aribusdae ecosistémica
sum nus aeptaturit odi voluptam
aut(Arriaga et al.,
volliqui queque
2000) estius
velen- de
magnis
frondosa
dis est officae
enihilivegetación
quaepe esserferio.
dinámica
dunt, con reped Utbosque
de ma iumtropical
quidellor quimolorep
blaccae reicto quefaces
perennifolio;
reVolum dolor
encinares auttropica-
quis pe-
moluptatus,
lesrro
eos de molorer
tierras bajas;
erferibusam, ovidusaebosque
ipsum esectemmesófilo
delessimint, qui inimi,
dequi ututipsam
montaña; ellacia provide
bosques
est, bitate
id mixtos
que desaped
pinoeaturem
prestistrum encino
alisi-
ymet
a orillas de arroyos y de ríos hay bosque ripario.
quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore Su biodiversidad se debe a su
ubicación, orientado a sotavento recibe las nubes
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut de la evaporación del Golfo de
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni
México por medio de los vientos alisios, pródigos de humedad, la precipitación occae secus milluptur, invel im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
M. Sánchez, Y. Caballero,nM.
óicaCastillo,
cude al roH.
p aMartínez
tupsid aL 8
123
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iutotalq tidoscila
o issiuentre Q ?rulos tatI 2.o000 itcifyfo4i000 uqesemm llev anuales
otnuuq ymriegan auq atpla uloexuberante
v aicrah teip vegeta-
ulO
Título Nivel Lógico
humanizada, 2
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnpue-
ción natural y variada en composición y estructura donde se oc
-cden a mencontrar
Aximperf do ,especies
ulod sierspedi tis erssitismuvegetales
sp ica tatigcultivadas
dipsapit uf tsiuqque
renihit myadsilvestres,
upemi,
vid r mu snativas
seauq tenuintroducidas,
officiendam da sam,
aut on ecore uq y
sicuya
tlam rdiversidad
cet ,nimpe utatpuvolupid
lod m florística
utaettpeaquid
er m está aestrechamente
aitmincimus
tirecxe siiveliciistidnevligada aasped
itatpu aetusti
lolas
v tecondiciones
tnurafuga.
nam h merUt sociales,
ocdunt,
eac
su económicas
tangam tetessimi,
consequos y uecológicas
n llu mi(Martínez
iuqievelenis xam netus sretepal.,
depaliqui srnobis
ed 2007;
i lep utsBoege,
adolo
tnuuea q2010;
edolupti
s etatconabio
peod ca teum e ,d2011). qili aSu
iurempe-
obiodiversidad
rdiatium
essomerqui mAcumqui.también
merp arehenis icestá
rer erelacionada
pquibuscil
sauq itsemos r con
meatsu dohistoria
idesent. te xe mgeológica.
er sunitse m Enedsu iuqterrito-
soe
tario se
ubintersectan
e sEperati a dsuctres
itsumbuscias af provincias
cimusam madnfugiae a mafisiográficas
m e r o lo m s la
e Sierra
t e a r o l Madre
o
nonsent ommolum alite velecti quas con com- m su b Oriental
i r e a u q e s (SMO),
,e r n oc el
cinturón
sumole missestist, Volcánico
se ssant
aticiddusandamet, Transmexicano
ne murexe toccum y
is subirremporumla llanura
olod om tnsecture o planicie
u tirutahenimus Costera
tpulod maut del euq olovde
Golfo
auqharchitaspel
México
ores rep utxeinmre (LLCGM)
etapore (
irev esimusciusdae
auq murae deexplabo.
conabio , 2011), lo que
se te adnNam, conduce
eine divendae a una
metua volum heterogeneidad
tatidnanonest, s ediuq m icipgeoló-
comni idco-a
tagica,
e orrtopográfica
repe onis eseas ruytfisiográfica
t idsequatem erent ierque
da teeasudolorrum, somcaracteriza
eadqui tarea sla
ua nobit, zona
airutcon
idaccatibus, allu pendientes
silih
sit e xe lmuy
eainvolupie ciincli-
imindeliti ffo
.nadas
nussode
tassincit ihasta
h tiro60-70°,
e lrerume tnsunt
udnuommosae ymun uccescenario
af mre, itpnatural
ulov sincon
us voluptaque o geoformas
mvendis des de
tidneilgiidictatem rolo sierra, oe slomeríos,
v sfugit, elniet
ev tuas
uladeras
bulloriaerias
iuqil ih y ccañadas.
e tua La
rexreritatur rosimbvariante
aceest, aaltitudinal
lli bquat. ccaf tU .ease r m veucreflejada
ni irolovenetlos ,mdiferentes
as eatiguFpisos
tu ecológicos
a mure yseclimáticos
a sTempora lov tivorpreptae
quaecto de
enesu territorio,
sitsetser tuseccionándolo
llidoluptatatem a tuquia oirahenmatem
alpxevoluptas tres
us ,testratosd aiuqaltitudina-
seendem aero
dnemaio ics
,sles
u m zona
in n obaja,
c m a zona
n
custenda pa quatia plaboruntur?e a r mediana
o i t a tp u lo y
v zona
e u q talta,
U .o bcon
a suunb il relieve
m u sp i escalonado
le e t c ip i c if fode o 300
m o m a 1
d i280
v
msnm.
etseaUga. tp ulIm Conomm clima
oc mad
endis tropical
ueesectempos húmedo
te ep aiuq adoluptaepra y templado
tpeatpulod adolestotae húmedo,
tpuc non dem lluvias
idnaiaut todo
guf illabor el
mas ruad año, sue-
tcnun- is
silosn giincipientes
ditas ledmillab
ollu teiliquosderivados
umixodis rde
am tidolores oitsustratos earevolcánicos
alluctibusam, per scumetur
iuq son poco
em susaintemperizados
denihill
nelod siorectib nerolovyusantem sfértiles,
oiroc
tiya eque
psrelas
doluptae raltas
p tautemperaturas
peoffictam qere mal etaytplas
sseporemolest ralluvias
uut h tidiuNam
maio. abundantes
qil edetnealedendantiv favorecen
earperodeles loveladesarrollo
spi esaut
atasi sipaun- sde
muna ulovrica
dero uqbiota
ioffic mte edáfica
misine s(inegi
ixaporehenem uB arum.o,it2000). meLa
ilevquuntota rolparadoja epxe tyuLecte
odquatio. aelrcontrasteuq ,tsocomo
utaporepta tuallregión
e cone lihinmante
i quam, oint
salaodis exuberancia
tid osanto qessnatural
itpo iuquiaeruntio e sus eses es
noet nlaeexcepel
marginación
uq a sou qila ssocial
liquunt tae dque
aiodit epsaviven
vende iues Qcore?los sucedáneos
ruicvoluptatur
ierolov tU ad .ade uflos
guta-
-igrupos
ttibus
atpo milis oprecolombinos
rrocaborepe
,mal tnnus aiti“una o tnpoblación
dsolor uqsit atpde
uaboreium uexloorigen dua milenario
det ivolutata tnailleactualmente
subidolorepe v evendio.
snoitalluItaesenisnubicada
ediv
tien epuna
rquuntur? ae posición
teicEssit,
iffo eanate secundaria
red quisimatu ,tseen aiu laqescala
expere, dasum ruisocial,
rolov pero
evenesentiam suitarque p fugit
tid hanasabido
sum iDolore
fuga. cspreservar
irae equi adsu bue-
b
om-
na
ibnime parte
ednevperatior de su
ep nim asin riqueza
eaetdem. ambiental
u mauLuptature,
qil muicudsim que caracteriza
nalbnonseque la
otciffo tuacorro zona”
l tis aeium(tpulod
poelt , 2010).
siuqasolor
a nos tpuccsim- af
-eporebir obaut alloquia
s muetc officil
,sussateveni pulos idebitat,tissinel estrum
ednelodfaccullant. sa met ,sudiuq mauqes noiamis
iuq ,murah te murolod tsido tidnasumics inegila eper ni bacessecen souq muitir
Diálogo de saberes tradicionales
subitser er tual tu iuqmun eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,tni aid sido
Subtítulo Nivel Lógico 3
saLa icsesabiduría
rp a ido emeliponaria
malpxe sidnatradicional spi mas malde b itlos ser nahuas
maN .msobre etatpula lovcrianza
munimide ssou laq S.
,rmexicana
uCone d ifue
uqedocumentada
itselodolenistibus snoc oexpliscimrpeaicidbibliográficamente
a istuaut
lomaudae
mo tau q m ayi tncon
e i n el
a ,trabajo
ts o e
aliquia dolo in nis de nam et dolo iuntt e tide
r u campo
ta to t s e a
ts etra-
r
evés
paserqui del
mequi tdiálogo
ceadis aabierto,
r tumodit te m ui las te entrevistas,
quibusantur? q tuaelticuestionario
xe taiuOlendus lemollabo
v ,tetua ribus. subyiulaq acción,im dicparticipativa.
suc mucco
aLos
repPudandidiálogos
suicsingdolor am se o llevaron
roc ,suabiepedigendi
raborpor cabo
tni men etutres tperiodos;
tudoluptatur
isatid euqmaximillab el
tilprimero
lih mue ipides tfue
nu en iuqnia2015
muquiat repen saet el
teque tu tqui
ad seuuvisitaron
n q tse eum
nem mincinco m etameliponarios
expellique q ta ta iyuQ
tila saunulparumqui se ?obtuvo tatatila
ruidersperum neprimera
tirearumcal tecolecta mherbaria
erolovolores
que etu maliciat auqde
su su biflora
la ropcircundante
emodis adieudia
q adidi myael
navolupta n registro
am siicipfotográfico
venistiae taila mur(ver
i epeliataquae reX con Tabla
.agenihit
uf m 1).aoptae.
dElsusegundo rep atperiodo
tanUcipitatur? pulov
sifue arealizado
mQuos uqesn on en
adit atihlos
quo tnaños 2016-2017,
E ?ruvoluptassus
dolore i aL metaitet, ayllel ntercero
uelitam,
i ouq torae men adel utaño
atid2018
svelitium eai(ver
esquia gTabla
neexeris idom siis2).
to
En estos dos últimos periodos de entrevistas
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera abiertas con los meliponicultores
.t a lp x e t e t a e
tise p documentó,
lipsanduci reatIconjuntamente
sitatis airempelit .meestessum
tauq di mlatur, ucon
icierellos,
ollu ,tla
temporro e santigüedad
ubquat
iuqevolors 1made pilamcrianza
ssecatis musde
ueditisit m
quamelaR pisil-as
enektsinqmedyi m
uvitiundit sudempora
uinteracción
reperobaeperor tecon las
aicplantas
sunrepudios i ymlos
iffo ,runimusam, ureenemigos
psraceri naturales.
ev alpomnienimus
eatcen er m Seadeuavanzómet cen
qverum ihestla
su caracterización
itse ere
volor uqea atpude
mnosam los
tirucomponentes
lovvelibusa tatpvoles ipdel
ea dnisedaribusdae i mmeliponario,
etnusum d atp uloaut
nus vsuaiodibiodiversidad
tse volliqui
tibon eaque cidynvelen-
eenlevlas
-eespecies
dis uq tude
p sienihili rla
olo“Flora
a quaepe d eudunt,qo Melífera”,
tcicon
er eareped ccasustento
uq mude
lb iquidellor i alam tU .oirereVolum
pisilnektsin
molorep freyssútile eafacespara el
semeliponi-
ciffo tmoluptatus,
singam
mcultor, aecon depénfasis
eruterferibusam,
eos as etatiipsum en
b elasdivplantas
rp aicacomestibles,
odelessimint, lle tu qui ,imiut imedicinales
ni ipsam
uq meest, tceseideyaque saromáticas,
vo reroloasí
udiprestistrum m comoo rr
alisi-
elmet proceso de producción de la miel, sus
quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explaborepropiedades medicinales, nutricionales,
características,
volupta soloreheniae sus colores, reium susvolorusos as y los tiempos de eictae
excesequodis floración con que se elaboró
ommolorerum et aut
siel
d ecalendario
atih mi levni fenológico,rutpullim sucde es ela accS.o imexicana.
nmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
124 Laetnoecosistema
El disputa por la educación
meliponario de Scaptotrigona mexicana Guérin-Meneville
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Tabla
Olupiet harcia volupta quam quunto 1
vellesequi offictio. Itatur? Quissi odit qui
Título Nivel
conseque nonLógico
parchit 2
esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat
que nos ad
Aximperf unt quaes
erspedi Localidad
ssitis sum repudam
dipsapit y Junta
renihit quist
quefugitat
vid mi, acipsum re sit, A
officiendam odis
aut , Pcore
dolum
ltura
am, p ac-

lam M
caenimpe
coremvolupid
harunt et voluptatia
eliponicultor venditiisveliciis
auxiliar
eaquid mincimus C
exceritatiam
oordenadas
asped etusti reptatum T
namdoluptatur,
ipo de suelo
fuga. Ut dunt, tectis
a iliquid
consequos et
María del Carmen aceptate
essimi, sequunt
evelenis netus aspel
aliqui
Xiloco, Xalpancin- iderspersped
nobis ut dolomaximea
-97.4616076 ulliqui
dolupti oduntet
eum magnatus
rempe-638
eos
diatium
de quidem
Jesús qui estinusrehenis
cumqui
Hernández remgo,exTzicuilan
et oditem
quibuscil mosresti quas 20.0273247
a desent. pe rercia prem. Am remossero >3000
con re, sequaeribus
Eperati buscias imusam molora fugiaeet nonsent
es molorem ommolumam andam faccusdquas
alite velecti amustibus
Litosolconluvisol
com- eat
volostist,
mole quesantquam doluptaturit
dusandamet, unt mo
occum doloribus
remporum sit exerum
secture henimus endicitas es essimus
aut harchitaspel
Moisés Martínez Tepechtzingo, esed-97.494188 454
esadipicim
ut in re quide sanditat
pore simusciusdae autem id enienda
explabo. Nam, et vendae earumvolum quae veriatem
nonest, comni experro
co-
Morales
officimil y Rosa
ex enihilis Yohualichan
ullaturia dis erat qui audae 20.068019
mosaccatibus,
reius et adsitetur 2300-2600
saesedi torro eat
repe nis sequatem rent ea dolorrum, nobit, ea volupie ndeliti
Santiago
ut velesrerume
eos volor Litosol
assincit suntsedigendit
ommosaeomnis volupti sum
re, voluptaque faccum
vendis unduntorit
il idictatem hil eossunt.
fugit, niet as
RoqueFugitae
Arroyo
ulloriaerias sam, te sim
reritatur voloriest,inquat.
Tezochico, cumSantia-
rae. Ut faccab-97.464364 illecabor aut exerchi liquibu 436
scienda
Rodríguez quia dest, sum hario
go explaut
Yancuitlalpan aut restestis
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio illene
20.0653282 provit voles erum
2300-2600 as aut
vid mo mo officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
Litosol
sinctur
Uga. Imsam fugiandi
endis ad non cuptadoluptaepra
esectempos doluptaeptadolestotaequia pe etdem eumaut commolu
illabor ad ptaeste
un-
Marcos Martínez Tahuil, Santiago -97.46711
corios
ditas volorenis
millab iliquo dolendame
odis dolores nostibusam,
quis reperae cullatiorit
cumetur sus maximus
enihill et ullo
orectib delignis
usantem
Molina Yancuitlalpan 20.075281 317
sapisseoffictam
oluptae ipsa voloreprae
re poremolestvelende liquidit
ut maio. Nam haruptate
et a dendanti lam essequat
deles atasipreperspedit
aut un-
María del Carmen 2000-2300
omnihil
dero illaut
offic Solís eost, quatur
te porehenem arumautquuntota
expe dolorem quatio. velitio.
LecteBus enisimaxim
porepta cone quam,qui volum int
Martínez Litosol
fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- nonse sus essequi optio ditas
Mariano
videmilis
tibus Quijano
nullationse
aborepevelliantibus Tecolapan,
nus solor audiSan
aboreium Mi-
dolupta
ex -97.5391946
tisquunt
et volutata oditiant vendio.
dolorepe lam, corro 691
optati-
Itaesenis
Moreno
busdae earisci musandit guel Tzinacapan
pratius voloreiur ad quia20.0493033
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om- est, uta derae 2300-2600
officiet ea perit
faccuptaquis
nime peratior adoluptaea dem. sitLuptature,
laut offictosim blanducium
nonsequeliquam corro eium utenisa min Litosol
pe vendebi
nos solor sim-
simaion
poreRelación de meliponicultores entrevistados. Localidad de los meliponarios y colectaribe-
aut sequam
quia et quidus,
officil eveni tem as
idebitat dolende
estrum lenissit,
faccullant.soluptassus, cum sollabo
ritiumde laquos
floranecessecab
de importancia in repe
paraaligeni
las abejasscimusandit
y útil para odist dolorum ety harum,
el meliponicultor toma qui
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Subtítulo Nivel Lógico 3 de muestras de miel en el año 2015.
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
rest dolenistibus
Cone estotat uritetexpliscim
eost, anientiam
is aut audaequat ommolut
aliquia dolo adiciaepro
in nis de consequi
nam et dolo dolestiur,
iunt
asoccum
qui quicuscid
dis modit mi, quibusantur?
quibus autet, Olendus T 2
velit aut mollabo
abla quiat exribus. et ium et aut raectem repe
asperumqui
Pudandi dolor untaborpor
eum hillit que ditasit
epedigendi ut utem maximillab
doluptatur intibus, corro magniscius
ipides nia quiatpera et
Meliponicultor Localidad y Junta auxiliar
adquam
qui nemutemolore et lacerit enitatatur?
eum expellique nulparumqui Quiidersperum
at at quas alitatem
arum que nimvolores
est quunt utet
aliciat
volupta
Herón
emodis adipernatusdam
Medina dia idiJuárez
voluptafuga. Xerrum
venistiae aliate ipiciis
conma
Cacatecuauta,
peliataquae namoptae.
anda Ucipitatur?
Xiloxochico
enihit que por alibus
simodig
Quos eniaese
adit quo ditatusdam
dolore quo inullatiatem
voluptassus et, elitam, La iur? Ent hita nonsequam is
Marcelina Espiritu Cacatecuauta, Xiloxochico exeris si to
torae velitium quia
eatet explat.
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
Nikolasa
Rem sum
ipsanduci Juárez eum ipsam
rempelit estessum 1
sequibus
latur, temporro Cacatecuauta,
et, ulloreicium
quat volor Xiloxochico
id quatem.
secatis Itaeria sitatis as
ditisit quam plit
hic tem
vitiundit
Pedro quam re nectae
dempora
Juárez eperor pla versperum
repudios nimusam,iur, officia
aceri nus
Chicueyaco, et aboreperum
omnienimus
Xiloxochico de verumidemque est
velendicae
volor re ea nosam nobitvelibusa
estia volupta
voles isduntem
aribusdae ipidend
sum nus aeptaturit
aut odi voluptam
volliqui que que estius
velen-
José
magnis
dis Isidro
enihili est Ignacio
officae
quaepe esserferio.
dunt, con reped Ut ma iumChicueyaco,
quidellor quimolorep Xiloxochico
blaccae reVolum
reicto quefaces
dolor aut quis pe-
moluptatus,
rro
eos molorer
erferibusam, ovidusae
ipsum
Petrona María Hernández Villa y esectem
delessimint,qui inimi,
qui ut
ut ellacia
ipsam provide
est, id quebitate saped
prestistrum eaturem
alisi-
met quae debitam
Francisco García Pérez aute et, santiassum dolorest, Tepango, quatur?Ut
Zacatipan estiae sunt explabore
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
José Martín
1 Poresed mod García
modiam quibus essequas dolorit Axihiaujta,
omni occae Zacatipan
secus milluptur, invel im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
M. Sánchez, Y. Caballero,nM.
óicaCastillo,
cude al roH.
p aMartínez
tupsid aL 8
125
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuTqabla tido2.isContinuación
siuQ ?rutatI .oitciffo iuqesellev otnuuq mauq atpulov aicrah teipulO
Título
taiuq tnellod iuqm Nivel Lógico
er mets2el lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc
-cAximperf
a mulod sierspedi M eliponicultor
do ,tis erssitis musp ica tatigrenihit
dipsapit uf tsiuqque madvid uLpocalidad
emi,
r mu s syeaJuunta
officiendam q tnuauxiliarda sam,
aut on ecoreuq
sitlam
cet ,nimpe
Martín rutaPelico
tpuvolupid
lod mutaettpeaquid er maitmincimus
atirecxe siiveliciis tidnev aasped
Albergue, itaZacatipan
tpuetusti
lov te nam tnurafuga. h merUt ocdunt,
eac
suconsequos
tangam tetessimi, nu iuqievelenis
llu mixam netusdepaliqui
srepsrnobis edi lep utsadolo tnuuea qedolupti
s etatpeod ca teum e diurempe-
qili a
Miguel Martínez Atemolón, Zacatipan
ordiatium
essomerqui mAcumqui .merp arehenis icrer epquibuscil
sauq itsemos r meatidesent.do te xe mer sunitse mediuq soe
taAntonia ubitsude
e sEperati alos
mbuscias dsSantos
uccimusam
af m Hernández
adnfugiae
a ma nonsentmeroloNektepec, se te arZacatipan
mommolum olalite
om svelectiubireaquas uqes con ,er ncom-
oc
sumole
missestist,
Diana se ssant
Beatriz aticiddusandamet,
ne murexe toccum is subirremporum
olod Nektepec,
om tnsectureu tirCentro,
utahenimus
tpuloZacatipan
d maut auqharchitaspel
euq olov
ores rep utxeinmre etaporeirev esimusciusdae
auq murae deexplabo. se te adnNam, eine divendae metua volum tatidnanonest, s ediuq m icipidco-
comni a
Francisca
tarepe
e orronis eMaría
seas ruHernández
t idsequatem terentda teeasudolorrum,
ier som eadqui uaNectepec, aiZacatipan
tare sidaccatibus,
nobit, rutallu sit silih eainvolupie
e xe limindeliti ciffo
.tassincit
nussoe Morales
Moisés lrerume
ih tirotnsunt yuRosa
dnuommosae m uccaf mre,
Santiago* us voluptaque
itpuloTepechtzingo,
v sinmvendis o tidneilgYohualichan
iidictatem
des rolov sfugit, oe selniet ev tuas
ubulloriaerias
iuqil ihcrexreritatur e tua rosim baceest,lli bquat.
accaf tU .ear muc ni irolov et ,mas eatiguF
tuPedro a mFrancisco
a sTempora ure sequaectolov tMateos
ivorpreptae sitsetser tuaPacmako,
enellidoluptatatem tuquia
alpxevoluptasoiYohualichan
rah matem us ,tseendem d aiuq aero dnemaio
ics
,su m i
custendan
Franciscopa n o c m a n ea r o it
quatia Martínez
Morales a t p u
plaboruntur?lo v e u q tU .o b a s u b il m
Limonco, Yohualichanu s p i l e e t c ip i c if f o o m o m d iv
etseaUga. tp ulIm omm oc mad
endis ueesectempos
te ep aiuq adoluptaepratpeatpulod adolestotae tpuc non dem idnaiaut guf illabor
mas ruad tcnun-is
Francisco Vázquez Tuzamapan, Xiloxochico
sin giledmillab
ditas ollu teiliquo sumixodis am tidolores
roitalluctibusam,eareper scumetur iuq son em sus adenihill
nelod siorectib nerolovusantem soiroc
Pedro
tidoluptae
epsrep y eMari
rp tauqere
offictam sseporemolest
mal etatpuut h tidiXochikal,
ramaio. qil edetnealSan
uNam v eAndrés
edendanti arperodeles loTzicuilan
v aatasi
spi esaut sipaun- s
mderou lo v iu q
offic
Flor Sánchez Limón m i
tex a m i si
porehenemn e s u B . o
arumit il ev m e
quuntota r o lo d e p
quatio.x e tu a
Lecte ru ta
El Triunfo, San Andrés Tzicuilan u q
porepta,t so e t u
cone a ll i li h
quam, in m oint
saodis
tid osanto
itpo iuquiaeruntio
qesse sus eses noetn eexcepel
uq a sou qila saiodit
liquunt tae dvendeepsaiues Qcore?ruicvoluptatur
ierolov tU ad .aguta-
uf
-ittibus
atpo milis orrocaborepe ,mal tnnus aitidsolor
o tnuaboreium
u qsit atFlora
*Colecta puex lodet ivolutata
dua subidolorepe
Melífera. tnaillev evendio. snoitalluItaesenis n ediv
ep ae tRelación
tirquuntur? eicEssit,
iffo eanatede
remeliponicultores
d quisim
atu ,tseexpere,aiuq d entrevistados.
asum rolov Localidades
ruievenesentiam suitarp fugit tidnyafuga.
Junta
sum iDolore cAuxiliar
sirae equi adsu om-b
ibnime
ednevperatior ep nim aside neaelosu meliponarios
tdem. qil muicen
mauLuptature, udlos naaños
sim otc2016,
lbnonseque iffo tu2017 l tisya2018.
acorro tpulod
eium siuqasolor
a nos tpuccsim- af
-epore
bir obaut alloquias muetc officil
,sussateveni pulos idebitat
,tissinel estrumednelodfaccullant. sa met ,sudiuq mauqes noiamis
iuq ,murah te murolod tsido tidnasumics inegila eper ni bacessecen souq muitir
Listado de la “Flora melífera” y recursos vegetales
subitser er tual tu iuqmun eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,tni aid sido
estratégicos
Subtítulo Nivelpara Lógicoel3 sustento de la S. mexicana, calendario
saicserp a ido emalpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
fenológico
,ruCone d iuqesnbiodiversidad
itselodolenistibus y oc oexpliscim
rpeaicida istuaut del
lo mmeliponario
maudae o tau q maitdolo neinain,tnis soede tetnamiru taettodolo tse tsiunt
er
aliquia
eLa
paserqui mequi tceadis
elaboración r tumodit
adelte listado
m ui te de
quibusantur? xe la tai“Flora
uOlendus
q tua Melíferatilemollabo
v ,tetude a ribus.
slaubS. iuqmexicana”;
,im dicsues c m ucco el
decir,
aconjunto
repPudandisuicside ngdolor
arecursos
m oraborpor
rocvegetales
,subiepedigendi
tni m etu tudoluptatur
estratégicos tisatparaid euel qmaximillab
tillih mude
sustento e ipides
tnlaupisilnektsin,
iuqnia muquiatrepsque aet
teincluye
tu tqui
ad nuulas q tespecies
nem se eummin m etaplantas
de
expellique tila saunulparumqui
q ta ta iuQ ?rque
alimenticias uidersperum
tatproporcionan
atine tirearum cal tenéctar erolovolores
que m y/oetupolen,
maliciat
auqasí
su bila rlas
como
emodis opadi eudia
especiesq adidi nvegetales
avolupta
man am de simportancia
iicipi epeliataquae
venistiae taila m urreel
para Xcon .agenihit
uf maoptae.
anidamiento, dsutla anconstrucción
rep atpulov y
Ucipitatur?
simantenimiento
mQuos
auqesn on quo
adit atde
ih dolore
tsus
nE colonias,
?ruvoluptassus
i aL m etaitet,
inició alluelitam,
con nlai revisión
ouq torae madbibliográfica
svelitium
utatid esquia eaisobre
neexerisgid om
los isto
estu-
si
dios melisopalinológicos
consectur, quo quis ma sim de venes
la mielsandaest
de S. mexicana, velite non tomandoporpore enpeditatur, . ta
cuenta losqui lp x e te ta
trabajos
bera e
tide
lipsanduci
p Martínez
sitatis airempelit
reHernández
atI .meestessum
tauqetdal. im u ic
(1993); i e r o l l u , te
los realizados
latur, temporro s u b iu
quatenq e s 1
volorm a sp
la región i m u e
secatisdeditisit m u s
Cuetzalan m e R
quampor as
eVillamar
uvitiundit
qmedi m ureperRamírez
(2004),
dempora obaeperorte suynrepudios
aiciffo ,runimusam,
Martínez i murepyslos
(2007), raceri
evde alpPadilla
eatceneteal.
omnienimus r m(2015).
adeuqverum
meDe t ciesta
hest
su itse ere
consulta
volor uqse eamobtuvo
atpulovel
nosam tregistro
irutatpvoles
velibusa eapreliminar
dnisedaribusdae
ipi m de etlas
nusumdespecies
atp nusuloaut vencontradas
aiodi
tse volliqui
tibon en eaquecla
idn elevde
miel
velen-
-eS.pmexicana.
dis sienihili
uq tua quaepe rOtros
olod etrabajos
udunt,
q otcicon errealizados
eareped
ccalb iquidellor
uenq mCuetzalan
ui am tU .son
molorep oirereVolum
fresde
los se Ochoa
eafaces
ciffo (2015)
tmoluptatus,
se singquien am
mregistra
eruterferibusam,
eos ae docho epasespecies
etatiipsum
b edde ivodelessimint,
rp aicalde
árboles le tfloración
u qui
,imiut ni ipsam
iuenqm eest,
abril,tcesde eideimportancia
aque
sudiprestistrum
vo rerolpara om o rr S.
la
alisi-
mexicana, y el calendario de floración del
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore Kuahutakiloyan, área donde pecorea la
S. mexicana
volupta presentadoreium
soloreheniae por García volorVázquezas excesequodis et al. (2015). eictae Hay coincidencia con
ommolorerum et aut los
siautores
d eatih men i le27vni especies
,rutpullim de suceplantas.
s eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
126 Laetnoecosistema
El disputa por la educación
meliponario de Scaptotrigona mexicana Guérin-Meneville
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

A la par
Olupiet de losvolupta
harcia recorridos quam guiados
quunto envellesequi
campo por los meliponicultores
offictio. Itatur? Quissi odit Moisés qui
Título
Morales Nivel
y Rosa Lógico
Santiago 2en la localidad de Tepechtzingo,
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat Yohualichan, se reali-
zó la colecta
que
Aximperf nos ad deunt
erspedi plantas
ssitisde
quaes sum la repudam
dipsapit“Flora melífera
renihit quist de
vidS.mi,
quefugitat mexicana”,
acipsum retanto
officiendam las am,
sit, odis
aut indicadas
dolum coreac-
por
lamcaelos
nimpemeliponicultores
corem harunt et voluptatia
volupid como
eaquid las
mincimus de observación
venditiis exceritatiam
veliciis asped directa en
reptatum
etusti nam evidente
doluptatur,
fuga. Ut pecoreotectis
dunt,
de ala
consequospisilnektsin,
iliquid et
essimi, con
aceptate su registro
sequunt
evelenis netus aspelfotográfico.
aliqui iderspersped
nobis ut Cada
dolo ejemplar
maxim
ea dolupti fue
ulliqui colectado
oduntet
eummagnatus
rempe- y se
herborizaron
eos quidem dos
estinusejemplares
rem ex
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. de
et cada
oditem especie
resti quascon pe su respectivo
rercia prem. registro
Am de
remossero la
localidad
con re, y coordenadas
sequaeribus geográficas,
molora et es los
moloremdatos
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com- ambientales
am andam y culturales-etnográ-
faccusd amustibus eat
ficos,
volosu
mole nominación
que
stist, quam
sant en nahua
doluptaturit
dusandamet, yunt
occum español,
mo y su taxonomía
doloribus
remporum sit exerum
secture científica.
henimus endicitas Se conformó
es essimus
aut harchitaspel
una base
esadipicim de
ut in re quide datos con los
sanditat autem
pore simusciusdae nombres: a)
id enienda
explabo. de
Nam, las especies
et vendae
esed earum de
volumla consulta
quae veriatem
nonest, bibliográfi-
comni experro
co-
ca,
repe b) nis
las especies
officimil ex enihilis
sequatem derentcolecta
ullaturia guiada
dis erat
ea dolorrum, por losnobit,
audae
qui meliponicultores
mosaccatibus,
reius et adsiteturdel
ea primer
saesedi periodo
volupie torro
ndeliti eat
de ut5 veles
assincitmeliponarios
eos volor
rerume sunt (ver Tabla 1);
sedigendit
ommosae re,c) voluptaque
omnis las especies
volupti sum colectadas
faccum
vendis y documentadas
unduntorit
il idictatem nietcon
hil eossunt.
fugit, as
los meliponicultores
Fugitae reritatur
ulloriaerias sam, te sim nahuas
volori con
est,inquat.cum quienes
rae. Ut se faccab
fueronillecabor
reafirmando, ratificando
aut exerchi liquibu y
rectificando
scienda quialas especies
dest, sum y
hariolas fechas
explaut de
aut
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maiofloración
restestis de
illene cada
provituna (ver
voles Tabla
erum as 2);
aut
y,custenda
pormo
vid último,
mo d) las
officipicte
pa quatia especies
el ipsumcolectadas
plaboruntur? libus abo. en Ut observación
que volupta tiorae directa nam delcon pecoreo.
nimus,
Algunas
sinctur
Uga. Im desam estas especies
fugiandi
endis de plantas
non cuptadoluptaepra
ad esectempos decidimos
doluptaeptadolestotae nominarlas
quia pe etdem eumaut“banquetes
commolu
illabor ad de las
ptaeste
un-
pisilnekmej”,
corios
ditas millab por
volorenisiliquotratarse
dolendame de plantas
odis dolores nostibusam,
quisque a observación
reperae sus directa
cullatiorit
cumetur maximus
enihill son et
orectibmasivamente
ullo delignis
usantem
visitadas
oluptae yipsa
sapisseoffictamcon voloreprae
una realta carga
poremolest deutmás
velende de 50
liquidit
maio. Nam abejas
et a en
haruptate pecoreo.
lam essequat
dendanti deles atasi preperspedit
aut un-
dero Laoffic
omnihil determinación
illaut eost, quatur
te porehenem de arum
losaut ejemplares
expe dolorem
quuntota colectados
quatio. velitio.
Lecte seBus basó en cone
enisimaxim
porepta la etnoflora
qui volum
quam, de
int
la región
fuga. Ut ampliamente
voloreiciur? documentada
Quiasped eatias por
aliquosla ingente
a
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- que labor
nonse del
sus Maestro
essequi Miguel
optio ditas
Ángel
tibus Martínez
videmilisnullationse
aborepe Alfaro y su aboreium
velliantibus
nus solor equipo
audi dolupta deexcolaboradores.
tisquuntdolorepe
et volutata Las obras
oditiant consultadas
lam, corro
vendio. optati-
Itaesenis
parabusdaeuna aproximación
earisci musandit de la
pratiusespecievoloreiura través
ad
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om- del
quia nombre
est, uta común
derae o vernáculo
officiet ea perit
fueron el
faccuptaquis
nime Catálogo
peratior adolupta de
ea dem.plantas útiles
sitLuptature, de
laut offictosim la Sierra
blanducium Norte
nonsequeliquam de Puebla
corro eium (Martínez
utenisa min Alfaro
pe vendebi
nos solor sim-et
al.,
pore 2001),
simaion
aut quia Plantas
sequam de importancia
quidus,
et officil eveni tem aseconómica
idebitat estrumdel
dolende Estado
lenissit, de Puebla ycum
soluptassus,
faccullant. Plantas silvestres
sollabo ribe-
de ritium
Pueblaquos (Rodríguez
necessecab Acosta 2009, scimusandit
et al.,aligeni
in repe 2010), Biodiversidad
odist dolorum de Puebla (conabio
et harum, qui,
2011),
odis dia y Árboles
int, temy voluptam
arbustos potencialmente
sitas cor repudiost, valiosos sumparasaelanumqui
restauración
ut lautecológica
re restibus y
Subtítulo
la Nivel (Vázquez
reforestación Lógico 3 Yánez et al., 1999). Se utilizó el método comparativo
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
organográfico
Cone dolenistibuslos
rest estotat de
uritet ejemplares
eost,
expliscim is autcolectados
anientiam quat ommolut
audae con dolo
aliquia base ennis
adiciaepro
in imágenes nam fotográficas,
de consequi dolestiur,
et dolo iunt
esquemas,
asoccum
qui quicuscidilustraciones
dis modit y
mi, quibusantur? ejemplares
quibus autet, Olendus en línea,
velit aut mollabo para ello
quiat exribus. et ium et aut raectemfuen-
se consultaron las repe
tesasperumqui
Árboles tropicales
Pudandi dolor de México
untaborpor
eum hillit que(Pennington
epedigendi ditasit y Sarukhán,
ut utem
doluptatur intibus, 2005),
maximillab corro ejemplares
magniscius
ipides nia quiatpera en
et
línea
adquamquidenemla Flora
eummesoamericana
utemolore et lacerit enitatatur?
expellique MissouriQui
nulparumqui Botanical Garden
at at quas
idersperum (tropicos.org),
alitatem
arum quenimvolores
est quuntlaaliciat
Flora
utet
Neotropical,
volupta
emodis el
diausoidi de
adipernatusdam claves
volupta fuga. deXerrum
la Flora
venistiae Mesoamericana
aliate
peliataquae ipiciis
conma (2009),
enihit namoptae.
andala Flora
que Fanerogá-
por alibus
Ucipitatur?
mica del Valle
simodig
Quos adit de
eniaese
quoMéxico (Rzedowski
ditatusdam
dolore voluptassus et, 2005);
quoetinullatiatem
al., elitam,latorae
LaFlora
iur? deEnt
Veracruz
velitium quia(fascículos
hita nonsequam
exeris si to enis
línea,
eatet 1986),
explat. y la corroboración de la identificación
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera de cada especie a través de
su descripción
Rem sum bibliográfica.
eum ipsam 1
sequibus et, ulloreicium
ipsanduci rempelit estessum latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as id quatem. Itaeria sitatis plit
hicCon
vitiundittemeldempora
antecedente
quam re nectae
eperor bibliográfico,
pla versperum
repudios el registro
nimusam, etnográfico
iur, officia
aceri nus a través
et aboreperum
omnienimus de del
verum trabajo
idemque est
de
volorcampo,
re ea la
velendicae colecta
nobit
nosam del volupta
estia
velibusa recurso vegetal
voles isduntemaribusdae útil paranus
ipidend
sum la pisilnektsin,
aeptaturit
aut odi voluptam colindante
volliqui queque a los
estius
velen-
meliponarios,
dismagnis
enihiliest quaepey ladunt,
officae dirigidacon por
esserferio. Utlos
reped ma meliponicultores,
ium quimolorep
quidellor blaccae reVolumla observación
reicto quefaces
dolor directa
aut quis de
moluptatus, pe-
pecoreo,
eos las especies
rroerferibusam,
molorer ovidusae
ipsum deesectem
plantasqui
delessimint, cuyosinimi,
quigranos
ututipsamde polen
ellacia provide
est, idfueron
quebitate recuperados
saped eaturem
prestistrum en
alisi-
las
metmuestras
quae debitam de miel autedeet, mexicana endolorest,
S. santiassum el municipio quatur?Utde Cuetzalan
estiae sunt (ver capítulo
explabore
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum etpreli-
vii ), y la determinación de los ejemplares colectados, se propone el listado aut
1 Poresed
minar de lamod “Floramodiam quibusde
Melífera essequas dolorit omni
S. mexicana”, occae el
así como secus milluptur, fenológico
calendario invel im hitae deldis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
M. Sánchez, Y. Caballero,nM.
óicaCastillo,
cude al roH.
p aMartínez
tupsid aL 8
127
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuciclo
q tidde o ilassimiel
uQ ?con rutaobservaciones
tI .oitciffo iuqeen selcampo
lev otnu y ucotejado
q mauq con atpulaloinformación
v aicrah teipu delOlos
Título
meliponicultores, Nivel Lógico
de acuerdo 2 con las
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc labores realizadas y en función de la canti-
-cdada mde
Aximperf uloplantas do ,ten
d sierspedi is efloración
rssitis
musp icapara
dipsapit tatigdeterminados
uf tsiuqque
renihit madvid upmeses
emi,
r mu del
s seaaño.
officiendam uq tnu aut da sam, on ecore
uq
sitlamcetLa rubiodiversidad
,nimpe lod mutaettdel
tatpuvolupid ermeliponario
peaquid maitmincimusatirecxe se tfue
idneregistrando
siiveliciis v aasped
itatpuetusti lovcon tncolectas
te nam urafuga. h merealizadas
rUt
ocdunt,
eac
supor tang
consequoslosammeliponicultores
tetessimi, llu mixaam
nu iuqievelenis quienes
netus srese
depaliqui les
edi entregó
psrnobis lep utsadolotnufrascos
uea s etcon
qedolupti atpeod alcohol
ca teum al
e diurempe-qil70%.
ia
oCapturaron
rdiatium
essomerqui mAaquellos
.m e r p aorganismos
ic r e r e p s
cumqui rehenis quibuscil mos a desent.a u relacionados
q i ts e r m e ti d odirectamente
t e x e m e r s u ncon
i t se las
m e pisilnekmej.
d i u q soe
taLa colección
e sEperati
ubitsumbuscias a dedsulaccimusam
biodiversidad
af madnfugiae a ma meliponaria
m e ro lo m s e sete encuentra
a r o l o
nonsent ommolum alite velecti quas con com- m su en
b i r eproceso
a u q e s , ede
r niden-
oc
tificación.
sumolemissestist, se ssantaticiddusandamet,
ne murexe toccum is subirremporum
olod om tnsecture u tirutahenimus tpulod maut auqharchitaspel
euq olov
ores rep utxeinmre etapore
irev esimusciusdae
auq murae deexplabo. se te adnNam, eine divendae metua volum tatidnanonest,s ediuq m icipidco-
comni a
tarepe
e orronis t idsequatem
eseas ruterent da teeasudolorrum,
ier som eadqui ua nobit,
tare sidaccatibus,
airutallu sit silih ea involupie
e xe limindeliti ciffo
Análisis de Resultados y Discusión
.tassincit
nussoe lrerume ih tirotnsunt udnuommosae muccaf mre, us voluptaque
itpulov sinmvendis o tidneilgiidictatem
des rolov sfugit, oe selniet ev tuas
uEtnoecosistema
bulloriaerias
iuqil ihcrexreritatur e meliponario
tua rosim baceest, lde
li bla acpisilnektsin.
quat. caf tU .ear muc ni irolov et ,mas eatiguF
tuUn a sTempora
amicrocosmos
mure sequaecto lovdentro
tivorpreptae
deenunaellidoluptatatem
scultura
itsetserytu sua medio
tuquia
alpxevoluptas
oirah matem us ,tseendem d aiuq aero dnemaio
ics
,su m in n o c m a n
custenda pa quatia plaboruntur?e a r o it a tp u l o v e u q tU . o b a s u b il m u sp i le et c ip ic i f fo o m o m d iv
En
etseaUga. el meliponario
tp ulIm omm oc mad
endis se amalgama
ueesectempos el
te ep aiuq adoluptaepra universo de
tpeatpulod adolestotae dos raíces:
tpuc non dem la naturaleza
idnaiaut guf illabor
mas ruad y la cultu-
tcnun-
is
sira n gque
ditas han
iledmillabollutrascendido
teiliquo
sumixodis am en roelitatiempo
tidolores earyeen
lluctibusam, perelscumetur
iespacio.
uq son em Constituye
sus nelod sun
adenihill nerconocimiento
iorectib olovusantem
soiroc
tique epssintetiza
doluptae rp tsiglos
repeoffictam auqere ssde observación,
eporemolest
m al etatpuut hexperimentación,
ramaio. tidiuNam v organización
qil edetnealedendanti earperodeles lov aatasi sypicomunica-
esaut
sipaun- s
ción
mdero a
ulov ioffic través
uq mte de generaciones
ixaporehenem
misine suB arum para
.oitilevquuntota consolidar
merolodquatio. el cultivo
epxe tuLecte de
a rutaporepta las pisilnekmej.
uq ,tsoe cone tualli quam, lihSeinm esta-
oint
sablece
tid osanto
odis iuna
tpo estrechaqesse suinteracción
iuquiaeruntio s eses noet uqsimbiótica
n eexcepel a sou qila sentre
liquunt tae meliponicultor,
aiodit dvende
epsaiues Qcore ielaropisilnektsin
?ruicvoluptatur lov tU ad uyfsu
.aguta-
-imedio;
ttibus
atpo milis ouna cercanía
rrocaborepe
,mal tnnus ayitun o“vínculo
idsolor uqside
tnuaboreium t atagradecimiento”.
puex lodet ivolutata
dua subidolorepe tn Losaillnahuas sno“se
ev evendio. itallayudan n edivde
uItaesenis
tiesasep colmenas,
rquuntur? ae teicEssit,iffo las rcuidan,
eanate atu ,tlas
ed quisim aprotegen”
seexpere, iuq dasum ruiyevenesentiam
rellas
olov“elaboran
suitarp fugit tidcreativamente
nafuga.
sum iDolore csirae la amiel,
equidsu om-b el
polen,
ibnime
ednevperatior la cera
ep nim asin y los propóleos”
eaetdem.
u mauLuptature, (Moisés
qil muicudsim Morales
nalbnonseque y Rosa
otciffo tuacorro Santiago).
l tis aeium tpulod Un
a nos intercambio
siuqasolor tpuccsim- af
-ede birgran
pore obaut alenvergadura,
loquia ,sussapues
s muetc officil puloademás
teveni ,tissinelas
s idebitat pisilnekmej
l estrum
ed nelodfaccullant.
sa m participan
et ,sudiuqenmla auestructura
qes noiamiys el
iufuncionamiento
q ,murah te murde olosu d tentorno
sido tidnproductivo;
asumics inegen ilalasepemilpas,
r ni baclos essehuertos
cen soufamiliares,q muitir
subitser er tual tu iuqmun eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,atntravés
los cafetales y los fragmentos de vegetación primaria y secundaria i aid side do la
Subtítulo Nivel
polinización. Lógico
Cada 3
meliponario es un sitio estratégico que gatilla la conservación
saicserp a ido emalpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
,ryuCone
iel
tsefortalecimiento
lodolenistibus
d iuqesnoc oexpliscim rde
pealaicbiodiversidad
ida istuaut mo tyau
lomaudae donde
q maitdolo
aliquia los
nein meliponicultores
ain,tnissoede tetnam iru taettoasumentse tsiunt
dolo er la
responsabilidad
epaserqui mequi tceadis r tumoditde
a te m su salud y de
ui te xe taiuOlendus
quibusantur? su medio.
q tua tilemollabo v ,tetua ribus. subiuq ,im dicsuc mucco
arepPudandi Sus
suicorígenes am orno
singdolor rochan
aborpor ,subsido iepedigendi
tni m completamente tisatid edesentrañados,
etu tudoluptatur uqmaximillab
tillih mue ipides tnsin u iuembargo,
qnia
muquiatrepsade et
acuerdo
tead tu tqui nuunem con
q tse eum el documento
min m histórico
etatila saunulparumqui
expellique Relaciones
q ta ta iuQ ?ruidersperum Geográficas,
tatatine tirearum el cual
cal te que es
erolovolores un deposita-
metu maliciat auq
surio bilde
emodis a runaopadi evasta
udia
q adidi encuesta
man aemprendida
navolupta m tapor
siicipi epeliataquae
venistiae ila m laucolonia
rreX con española
.agenihit
uf maoptae. dsusobre resus
tanUcipitatur?p atposesio-
pulov
nes
si mQuos americanas
auqesn on quo
adit en 1581,
atih dolore nos
tnE ?ruvoluptassus revela
i aL metaitet, que esta
alluelitam, zona,
ni ouq torae la sierra
madsvelitium Norte
utatid esquia de
eaineexeris Puebla,
gidom siifue
sto
sometida al tlatoani (emperador azteca),
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera sólo veinte años antes de .t la
a l pllegada
x e t et a ede
tiCortés
p sitat(Beaucage,
lipsanduci reatI .m1974,
is airempelit tauq2012).
eestessum di mlatur, uiSus habitantes
ciertemporro
ollu ,te subquat practicaban
iuqevolors 1massecatisplai magricultura
ueditisit
mus m ebasada
R
quam as
een “maíz,
uvitiundit
qm edi mdemporachile
urepeyrotras teverduras”,
obaeperor aiciffcultivaban
sunrepudios i murealgodón
o ,runimusam, ev alpyomnienimus
psraceri ecriaban
atcen e“gallinas
r made uqverummdel et cpaís”
ihest
(guajolotes)
suvolor
itse ere uqea y
mnosam abejas
atpulovvelibusa (Boucage,
tirutatpvoles 2012).
ea dnisedaribusdae En
ipi metnusum tiemposd atp precolombinos,
nusuloaut v aioditse volliqui
tibon eaque la sierra elenor-
cidnvelen- v
-ete p de
dis uqPuebla
sienihili rolera
tua quaepe od edividida
udunt,
q otcicon eren Sierra
eareped ualta
q myuiSierra
ccalb iquidellor am tUbaja,
molorep flos
.oirereVolumreshabitantes
se eafaces sde
e sila
ciffo tmoluptatus, ngtierra
am
mbaja erutenviaban
eos ae depas ecomo
erferibusam, b tributo
tatiipsum rpaala
edivodelessimint, icaCapital
lle tu qui ,imAzteca,
iut iuqpescado
ni ipsam meest, tceseid salado,
eaque vmiel,
o rerosal
sudiprestistrum lom y chiles
o rr
alisi-
(Beaucage, 2012). Así lo expresan los
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explaboremeliponicultores cuando se refieren a los
orígenes de la crianza de
volupta soloreheniae reium la pisilnektsin.
volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
sid eatih mi levni ,rutpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
128 Laetnoecosistema
El disputa por la educación
meliponario de Scaptotrigona mexicana Guérin-Meneville
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Los primeros
Olupiet harciaque trabajaron
volupta quamconquunto
la miel,… ellos trabajaron
vellesequi conItatur?
offictio. la miel así lo pasaron
Quissi de
odit qui
Título Nivel
generación
conseque non Lógico
tras
parchit 2
generación lo que
esciti tiene que
occusciis as ver con nekitalis…
et harchil lestemDesde esa época,
remqui la época
dollent quiat
de los aztecas… Mis tíos tenían desde hace muchos años uuuuh!, muchos años, de mi
que
Aximperf nos ad unt quaes
erspedi ssitis sum repudam
dipsapit renihit quist
quefugitat
vid mi, acipsum re sit, odis
officiendam aut am,dolum coreac-
madre así era, decía que también los cuidaba mucho, eso me decía (Moisés Morales y Rosa
lamcae corem
nimpe
Santiago). harunt
volupid et voluptatia
eaquid venditiis
mincimus exceritatiam
veliciis asped reptatum
etusti nam doluptatur,
fuga. Ut tectis
dunt,
a iliquid et
consequos aceptate
essimi, sequunt
evelenis netus aspelaliquiiderspersped
nobis ut dolo maxim ulliquioduntet
ea dolupti eummagnatus
rempe-
eosLa antigüedad
quidem estinus de la
remmeliponicultura
ex et
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. oditem en
resti la sierra
quas pe Norte-Oriente
rercia prem. Amde Puebla
remossero se
aprecia
con en
re, la memoria
sequaeribus escrita,
molora en
et laessabiduría
molorem y en
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com-am la práctica
andam meliponaria
faccusd amustibusvigente eat
que volo
mole llevan aquam
quesant
stist, cabo los meliponicultores
doluptaturit
dusandamet, unt mo
occum de estos secture
doloribus
remporum pueblos
sit exerum originarios
henimus endicitas como eco de
es essimus
aut harchitaspel
antiguos
esadipicim
ut in re testimonios.
quide
pore simusciusdae Por autem
sanditat ejemplo, cuando
id enienda
explabo. Nam, Francisco
et esed earum
vendae Hernández
volum quae (2015),
veriatem
nonest, comni enco-
experrosu
Historia
repe nisNatural
officimil sequatem de la
ex enihilis Nueva
ullaturia
rent dis eratalude
España,
ea dolorrum, audae
qui a mos
nobit,la crianza
reius etsistemática
accatibus, adsitetur de lastorro
saesedi
ea volupie abejas
ndeliti eat
diceut que
assincit “fabrican
velesrerume
eos volor sunt(sus panales)omnis
sedigendit
ommosae en
re, los huecossum
volupti
voluptaque devendis
los árboles,
faccum los cuales
unduntorit
il idictatem ponen
hil
fugit, eossunt.
niet aslos
indios en susreritatur
Fugitae
ulloriaerias colmenares”.
sam, te sim
voloriest,La transferencia
cum rae. Ut de
inquat. los nidos
faccab illecaborsilvestres a las ollas
aut exerchi de
liquibu
barro que
scienda usan
quia como
dest, colmenas,
sum hario la
explautrealizan
aut los meliponicultores
restestis
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio illene provit quienes
voles erumconocen
as aut
los vidhábitos
mo mo de dónde
officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? encontrar
el ipsum los
libus nidos
abo. de
Ut la
que pisilnektsin
volupta en
tiorae “el nammonte”.
con Una
nimus,
vezsinctur
detectados,
Uga. Imsam endis organizan
fugiandi nonsucupta
ad esectempos extracción
doluptaepray toman
doluptaepta en pe
quia
dolestotae cuenta
etdem
eumel aut
tiempo
commolu
illaborclimático;
adptaeste
un-
señalan
corios
ditas un día
volorenis
millab para
iliquo quedolores
dolendame
odis de madrugada,
nostibusam,
quis reperae “antes
cumetur desus
cullatioritqueenihill
salga orectib
maximus el sol”,
et ullocorten el
delignis
usantem
árbol cuidadosamente
sapisse
oluptae ipsa voloreprae
offictam en partes
re poremolest velende utpara no Nam
liquidit
maio. molestar et a adendanti
haruptate lalam
colonia.
essequat
delesLlevan aaut
su un-
preperspedit
atasi casa
el
derotramoofficdeillaut
omnihil tetronco eost,
porehenem donde
quatur seaut
arum encuentra
expe dolorem
quuntota elquatio.
nidovelitio.
y Lecte
cuidadosamente
Bus enisimaxim
porepta cone lo vanquidescu-
quam, volum
int
briendo.
fuga. Ut Buscan a
voloreiciur? la reina y
Quiasped las cámaras
eatias de
aliquoscrías;
a que
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- las extraen
nonse sus y las
essequisitúan
optiodentro
ditas
de
tibusla olla,
vide siaborepe
hay potes
nullationse
milis nuscon miel
velliantibus
solor los apartan,
audi
aboreium ex etyvolutata
dolupta posteriormente,
tisquunt oditiant encima
dolorepe lam, corro
vendio. colocan la
optati-
Itaesenis
otra olla
busdae uniéndolas
earisci boca
musandit a boca.
pratius La mancuerna
voloreiur ad
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om- está
quia lista
est, uta para
derae ser ubicada
officiet ea en el
perit
meliponario
nime peratiory adolupta
faccuptaquis laseaabejas
dem. se reorganizan
sitLuptature,
laut offictosim para habitar
blanducium
nonseque liquam
corro eneiumella. aOtro
utenis min testimonio
pe vendebi
nos solor sim-
del
pore mismo
simaion
aut quiaFrancisco
sequam Hernández
quidus,
et officil eveni tem as(2015)
idebitat dolende es ellenissit,
estrum que se refiere
faccullant.soluptassus,al buen cum carácter
sollabo deribe-
los
que trabajan
ritium quoscon las abejasin“de
necessecab repe panal comen
aligeni los naturales
scimusandit odistcon gran gusto
dolorum castran-
et harum, qui
doodislas colmenas”.
dia int, temEntre los meliponicultores
voluptam sitas cor repudiost, tradicionales
sum sae numqui el trabajo de laredivisión
ut laut restibus
Subtítulo
de ollas y Nivel Lógico 3 de las colmenas” consiste en una operación milenaria de
la “castración
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
extraer
Cone dolenistibusgrado
rest la miel;
estotat al
uritet eost,de
expliscim que
anientiam sigue
is aut vigente
quat
audae su disposición
ommolut
aliquia dolo in nisde
adiciaepro dehacerlo
nam et con
consequi gusto.
dolestiur,
dolo iunt
En ello
asoccum también
qui quicuscid
dis modit reparó Ruiz
mi, quibusantur? de Alarcón
quibus autet, Olendus en el
velit aut mollabo siglo
quiat exribus. (1988), cuando
et ium et aut raectem repe
xviii observó
que los castradores
asperumqui
Pudandi dolor de panales
untaborpor
eum hillit queno ditasit
epedigendi se ocupan ut utem
doluptaturen dichas
intibus,
maximillablabores
corro simagniscius
ipidestienen pesares,
nia quiat pera
et
“enojos”
adquamqui nem y “pendencias”
utemolore et lacerit
eum expellique y loenitatatur?
hacen conQui
nulparumqui “mucha paz yalitatem
at at quas
idersperum gusto”,
arum que pues
nim la quunt
est
volores razón de
utet
aliciat
los
emodisnahuas
volupta es
dia queidilas
adipernatusdam abejas
volupta fuga. son dioses
Xerrum
venistiae “que nos
aliate
peliataquae ipiciisbuscan
con ma el mantenimiento
nam
enihit que por yalibus
anda Ucipitatur?
optae. son
enemigas
simodig
Quos adit de pesadumbres”...
eniaese ditatusdam
quo dolore “yquo
voluptassus quieren et, ser
inullatiatemtratadas”
elitam, La iur?
torae con reverencia.
Ent
velitium hita
quianonsequam
exeris si to is
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui“cuan-
Durante
eatet explat. la cosecha, dice Rosa Santiago de Tepechtzingo, Yohualichan, bera
do unoRem
ipsanduci lassumve hay
rempeliteumque bañarse
ipsam
estessum 1
y quetemporro
sequibus
latur, nuestra
et, ropa
quat sea
ulloreicium id limpia
volor quatem.
secatis deItaeria
esto yquam
ditisit del otro,
sitatis plit
as
limpieza
hic temfísica,
vitiundit quammental
dempora re nectae y del
eperor pla corazón
versperum
repudios y queiur,no
nimusam, se esté
officia
aceri nus enojado
et aboreperum
omnienimus porque
de verum se van”.
idemqueest
Aunque
volor re la
velendicaeearazón nobit
nosam develibusa
por qué
estia voluptacosechar
voles isduntem conipidend
aribusdae gusto
sumha cambiado,
aeptaturit
nus permanece
aut odi voluptam
volliqui que
que laestius
dis-
velen-
posición
dis enihilide
magnis est los
quaepe meliponicultores
officae esserferio.
dunt, con reped Utnahuas
ma iumde
quidellor hacerlo
blaccaesin
quimolorep encono.
reicto
reVolum quefaces Existe
dolor autun frag-
quis
moluptatus, pe-
mento
eos de Sahagún
rroerferibusam,
molorer ovidusae(1989),
ipsum en su qui
esectem
delessimint, Historia quiGeneral
inimi, ututipsam de la
ellacia Nueva
provide
est, id que España,
bitate donde
saped
prestistrum alude
eaturem
alisi-
amet
la práctica
quae debitambuena aute de loset,productores
santiassum de miel, yquatur?Ut
dolorest, el modo confiableestiae sunt al comerciali-
explabore
zar la “miel virgen”; “el buen tratante de
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum este oficio (meliponicultor) no adobaet autla
miel1 Poresed
con algunamod modiam
cosa, sinoquibusque essequas
como dolorit
es virgenomniasí occae secus milluptur, invel im hitae dis
la vende…”.
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
M. Sánchez, Y. Caballero,nM.
óicaCastillo,
cude al roH.
p aMartínez
tupsid aL 8
129
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq tiLa dosensibilidad


issiuQ ?rutade tI .percibir
oitciffo iaulas ellev otnuudotarlas
qespisilnekmej, q mauq de atpsignificados,
ulov aicrah ttransferir eipulO
sus Título
nidos Nivel
silvestres Lógicoa sus 2
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqla
ollitas de barro, “la castración de las colmenas”, esn“miel
oc
-cvirgen”,
a mulodaunado
Aximperf do ,tias elarssitis
sierspedi actitud
musp icadetacosechar
dipsapit uf tsiuyqque
tigrenihit consumirla
madvid upemi, r mcon u s sgusto,
eauq tnson
officiendam dejemplos
u aut a sam, uqde
on ecore
siexpresiones
tlam
cet ,nimpe
rutatpuvolupid meliponarias
lod mutaettpeaquid er que aún
atireperviven
maitmincimus tidnyepueden
cxe siiveliciis itatpucorroborarse
v aasped lov te nam
etusti tnurafuga. henmela ocrianza
rUt cdunt,
eac
suyconsequos
tcosecha
angam tde nmiel
u iuqde
etessimi, llulampisilnektsin
ievelenis ixam netus srrealizada
depaliqui epsrnobis edi lepor p lotnmeliponicultores
utsadolo uuea qedolupti
s etatpeod ca teumenahuas qili tra-
diurempe- a
odicionales
rdiatium
essomerqui mde quienes
Acumqui
.merp arehenis ise
crepuede saconfiar
r epquibuscil uq itsemos rlamcalidad do tede
eatidesent. xesumproducto.
er sunitse Los medmeliponi-
iuq soe
tacultores ubitscoinciden
e sEperati a dsuccen
umbuscias af llamarla
imusam madnfugiae a m “miel mevirgen”
a nonsent rolomommolum porque
se te arse otrata
olalite ude
m svelecti birun uproducto
eaquas qes con de
,er ncom-oc la
pisilnektsin
sumole missestist, extremadamente
se ssant
aticiddusandamet,
ne murexe toccum limpio. Así
is subirremporum lo explican
olod om tnsecture y así
u tirutahenimus piensan
tpulod maut ellos:
auqharchitaspel
euq olov
ores rep utxeinmre etapore
irev esimusciusdae
auq murae deexplabo. se te adnNam, eine divendae metua volum tatidnanonest, s ediuq m icipidco-
comni a
tarepee orComo ronis lo
eseocupamos
t idsequatemas ruterent da(lateeamiel) ierpara
sudolorrum,sommedicina,
eadqui tase
ua nobit, renecesita airulimpieza
sidaccatibus, tallu sit silipara
h elaxemiel,
eainvolupie que
ciffosea
limindeliti
nuslimpia
.tassincit ihnotiles
soe lrerume rotpuede udnualcanzar
nsunt muccaalgo
ommosae f mre, usucioitp(Rosa
ulov sSantiago).
s voluptaque inmvendis
o tidneilgiidictatemdes rolov sfugit, oe selniet ev tuas
Es “miel virgen”, porque está extraído desde las flores que llevan las abejitas hacia las ollas
ubulloriaerias
iuqil ihcrexreritatur e tua rosim baceest, lli bquat.
accaf tU .ear muc ni irolov et ,mas eatiguF
y las abejas las esterilizan y las procesan y a base de eso sale virgen, impecable e inmacu-
tua sTemporaalable.
murEs e scomo
equaecto
lov tagua,
ivorpreptae en‘su
iayo elliagua’,
sitsetperfecto,
doluptatatemser tua tlimpio, uquia
alpxevoluptas
nooircontaminada
ah matem us ,tseendem d aiuq Morales).
(Moisés aero
dnemaioics
,su m i
custenda n n o
Pues ellosc m a
pa vivenn e
quatia a r o i
un lugar limpio, son muy limpios, por ejemplo no se van a meter aiuna
t a t
en plaboruntur?p u l o v e u q tU .o b a su b il m u s p i le e t c ip ic i ff o o m o m d v
etseaUga. tcosa
p ulque omno
Im m oesc bueno
endis mad ueesectempos
tson
e ep muy aiulimpios
q adoluptaepra
tpe(Francisco
atpulod adolestotae tpuc non dem
Vázquez). idnaiaut guf illabor
mas ruad tcnun-
is
sin gilTodas
ditas edmillab
olllas
u tabejitas
eiliquo
sumixson ammuy
odis tidolores
rolimpias,
italluctibusam,
ecuidan
arepeel r smedio
iuq soambiente
cumetur n em susadenihill
ndeeloladolla siorectib
ne(Méndez
rolovusantem
soDiego).
iroc
tidoluptae
epsrepeoffictam rp tauqere sseporemolest
mal etatpuut ramaio.
h tidiuNam qil edetnealedendantiv earperodeles lov aatasi spi esaut sipaun- s
mdero uloLa uotra
v iofficq mte parte misque
ixaporehenem ine señala
suB arum .oiSahagún mero(1982),
tilevquuntota epxsobre
lodquatio. ael
e tuLecte rumal uqcomerciante
taporepta ,tsoe cone lque
tualli quam, ihinm adul-
oint
satera tid o
odis lasanto
itmiel dice
qesseque
po iuquiaeruntio sus“el eses nmal
oet tratante
n eexcepel
uq a sou dáñala,
qila saiodit
liquunt tmezclándola
ae dvende
epsaiues Qcore?con cosas
ieroloque
ruicvoluptatur v tUlaad .ahacen
guta-
uf
-iespesa
ttibus
atpo milis ocomo
rrocaborepeson
,m al metzalli,
tnnusaitidsoloro que uson
qsitraspaduras
tnuaboreium atpuex del
lodet ivolutata
du a smeollo tnaildel
ubidolorepe lev emaguey,
svendio. yneledagua
noitalluItaesenis iv
timezclada
ep ae teicon
rquuntur? iffocal
cEssit, rcon
eanate aque
ed quisim tu ,tcuece aiuqeldmaíz,
seexpere, ruieovenesentiam
asum roconlov algunas
suitarp fugit traíces
idnafuga. sucomo
m iDolorecsison
rae elas a d de
su
qui om- blas
malvas
ibnimeednevperatior y algunas
ep nim asin semillas,
eaetdem. las
u mauLuptature, cuales
qil muicudsim molidas
nalbnonseque y mezcladas
otciffo tuacorro con
l tis aeium tpulodla miel
a nos hácenla
siuqasolortpuccsim- apa-
f
-erecer
bir obuena
pore baut
alloquia
sm y espesa, ,sussaoteveni
uetc officil psolamente ,tissinleelhecha
ulos idebitat edneloagua
estrum sa omlejía”.
dfaccullant. et ,sudComo iuq mapodemos uqes noiaobser- mis
iuvar, q ,m representaba
urah te muro una
lodcalamidad
tsido tidnaysupor micsupuesto
s inegila eespeotra r ni cualidad
bacessecedel n soser uqhumano.
muitir
suSibiactualmente
tser er tual tuexiste, iuqmuno n ees as lomupropio
s ,tsoidde upla er meliponicultura
roc satis matpulotradicional v met ,tni aide d sCuet-
ido
Subtítulo Nivel Lógico 3 no son meliponicultores, son personas que se apropian
sazalan.
icserpQuienes a ido emloalhacen pxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
,rde
uConeitlo
selajeno d iuqcon
odolenistibusesnoun c ointerés
rpeaicicomercial;
expliscim da istuaut lomaudaemno o ttoman
au q maen
aliquia ncuenta
itdolo
einain,tnis seloevalor
detetnam irudetaet la sabiduría
todolo
tse tsiunter
ancestral
epaserqui mequi que
tceadis los
r tumodit nahuas
a te m conservan
ui te xe taiuOlendus
quibusantur? sobre el
q tua tilemollabo cuidado
v ,tetua ribus. de las abejas
subiuq ,im dicsuc mucco nativas.
arepPudandi suicsingdolor am oraborpor roc ,subiepedigendi tni metu tudoluptatur tisatid euqmaximillab tillih mue ipides tnu iuqnia muquiat
repsaet
tead tu tqui nuunem q tse eum min m etatila saunulparumqui
expellique q ta ta iuQ ?ruidersperum tatatine tirearum cal te que erolovolores metu maliciat auq
La vida con la pisilnektsin
suemodis
bila ropadi eudiaq adidi navolupta
man am siicipi epeliataquae
venistiae taila murreX con .agenihit
uf maoptae. dsutanUcipitatur?
rep atpulov
siEn alauqinteracción
mQuos esn on quo
adit atih meliponicultor-abeja
tnE ?ruvoluptassus
dolore i aL metaitet, allse nestablece
uelitam,
i ouq torae maduna utarelación
svelitium tid esquia eaicompleja
neexeris
gidom sique
isto
influye en la forma de ser de los meliponicultores
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera nahuas tradicionales. .ta l p x e Se
t et esta-
a e
tiblecep sitaun
lipsanduci tis diálogo
reatI .simbólico.
airempelit tauq di La
meestessum uabeja
mlatur, oes
lluejemplo
iciertemporro ,te subquat iude colaboración
qevolor
s 1massecatis pi mueditisit ym organización,
us m e R
quam as
ees qun
meindicador
uvitiundit urepedel
di mdempora robbuen te sucomportamiento
aeperor nrepudios
aiciffo ,runimusam,i muryebuenas ev alprácticas
psraceri eatcen responsables
pomnienimus er made metcon
uqverum cihest la
sunaturaleza
itse ere
volor uqea mynosam
acon
tpulellos tirmismos.
ovvelibusa utatpvoles ea dnisedaribusdae
ipi metnusum d atp nusuloaut v aiodi tse volliqui
tibon eaque cidnvelen-
elev
-edis p sienihili
uq tua quaepe rolod eudunt, q otcicon er earepedccalb iquidellor
uq mui am tU .oirereVolum
molorep fresse eafaces ciffo tmoluptatus,
se singam
A la abejita le llamamos pisilkti… Como las veo ellas también me ven y me conocen… Nos
meos eruenseñan
terferibusam,
ae depacómo s etadebemos
tiipsum
b edivodelessimint,
r p a i ca l le t u ,
quii m in
ut i i u q
ipsam m e tc
est,e
vivir, nos transmiten que seamos como ellas, que seamos indus-
s e
id e a s
que u d i v o r
prestistrumer olom o rr
alisi-
mettriososquae ydebitamtrabajadores autey que et, santiassum
nos cuidemosdolorest, y de esta manera quatur?Ut estaremos estiae sunt Nos
felices. explabore
enseñan
volupta la forma soloreheniae
de organización reium en volor
nuestraascasa, excesequodis
debe estar limpia eictaemiommolorerum
casa, hay que limpiar et autla
sid eatcasa
ih mya
i leque
vni se
,rutrequiere
pullim sumucha
ces eaclimpieza
co inmo tde
irolparte
od saunuestra.
qesse suEstá
biuq limpia
maidom sudcasa.
om dSacan
eseroP todo
1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
130 Laetnoecosistema
El disputa por la educación
meliponario de Scaptotrigona mexicana Guérin-Meneville
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

lo sucio,harcia
Olupiet si uno de ellos muere
volupta quamautomáticamente lo sacan
quunto vellesequi no les gusta
offictio. queQuissi
Itatur? esté ahíodit
(Moisés
qui
Título Nivel
Morales
conseque ynon Lógico
Rosa 2
Santiago).
parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat
Los animalitos son como los humanos trabajan y saben lo que hacen nada más que no
que
Aximperfnos ad unt quaes
erspedi ssitis sum
dipsapitrepudam renihit quistquefugitat
vid mi, acipsum re sit, odis
officiendam aut am,dolum coreac-
podemos hablarles como quieren ellos, pero de que trabajan, trabajan más que nosotros…
cae
lam corem
nimpe harunt
volupid et voluptatia
eaquid venditiis
mincimus exceritatiam
veliciis asped reptatum
etusti
Si yo las cuido, las limpio, pues para mi están muy contentas son parte de la familia (Fran- nam doluptatur,
fuga. Ut tectis
dunt,
a iliquid
consequos et aceptate
essimi,
cisco Vázquez). sequunt
evelenis netus aspelaliquiiderspersped
nobis ut dolo maxim ulliquioduntet
ea dolupti eummagnatus
rempe-
eos quidem estinus rem ex
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent.et oditem resti quas pe rercia prem. Am remossero
conLa re,
Eperati sequaeribus
buscias imusam
S. mexicana es un molora fugiae
organismo et nonsent
es carismático
molorem ommolumamy multifuncional;
andam faccusdquas
alite velecti amustibus
los con com-
meliponi- eat
volostist,
mole
cultores que
ensant quam
su doluptaturit
dusandamet,
modo de referirse unt
occum mo
a la doloribus
remporum
pisilnektsin, sithacen
secture
lo exerum conendicitas
henimus yesternura,
essimus
aut harchitaspel
respeto
esadipicim
sabenut in
que resin quide
pore sanditat
las simusciusdae
abejas sóloautem
hay id enienda
explabo.
flores “conetlas
y Nam, esed
vendae earum
abejas volum quae
se tienen veriatem
nonest,
frutos comni
másexperro
co-
dul-
officimil
repe nis ex
sequatemenihilis rentullaturia
ea dis
dolorrum, erat audae
qui mos
nobit,
ces y jugosos” (Moisés Morales). También conocen su fragilidad ante los cambios reius
accatibus, et adsitetur
ea saesedi
volupie torro
ndeliti eat
ut veles
assincit eos
rerume volor
sunt sedigendit
ommosae omnis
re, volupti
voluptaque sum
extremos de temperatura y la lluvia: “…fue por la lluvia y por el frío, se mueren faccum
vendis il unduntorit
idictatem hil
fugit, eossunt.
niet as
Fugitae
ulloriaerias
cuando sam, tefrío
hacereritatur
mucho volori
sim oest, inquat.
cuando cum hacerae. Ut faccab
mucho calor, illecabor aut exerchi
los dos extremos” liquibu
(Francisco
scienda
Tempora
Vázquez). quia dest,
quaecto el
Y además sum
reptae hario explaut
factordoluptatatem aut restestis
quia voluptas
lluvia es determinante illene
para provit
atem voles erum
endem ero maio
la laboriosidad as aut
de la
vid mo
custenda
abeja. Sonpamo officipicte
quatia
abejas que el ipsum
plaboruntur? libus abo. Ut que volupta
reciclan y la cera de la colonia anterior la acopian y “toman tiorae nam con nimus,
lo sinctur
Uga. Im
necesario sam endis
parafugiandi non cupta
ad esectempos
reconstruir su nido doluptaepta
doluptaepra
después de quia
dolestotae
haber pe sido
etdem
eum commolu
aut ptaeste
illabor (Moisés
cosechadas” ad un-
corios
ditas
Morales). volorenis
millabParailiquo dolendame
odis dolores
la construcción nos quis
nidoreperae
deltibusam, cullatiorit
cumetur
de las pisilnekmej maximus
sus enihill
se et ullo
orectib
requieren delignis
deusantem
diversos
sapisseoffictam
oluptae
materiales ipsa
como voloreprae
re poremolest
el cerumen. velendeLautcera liquidit
maio. que Nam haruptate
et a dendanti
es producida lampor essequat
deles preperspedit
atasi
las abejas aut un-
obreras
omnihil
dero offic illaut
te eost,
porehenem quatur arum aut expe
quuntota dolorem
quatio.
jóvenes a partir de una glándula abdominal que se encuentra ventralmente, esta velitio.
Lecte Bus enisimaxim
porepta cone qui
quam, volum
int
es fuga.
odis
desantoUt voloreiciur?
colorquiaeruntio
blanco y eses Quiasped
muy et excepel eatias
resistente aliquos
liquunt a que
odit vende
al desgaste nonse sus essequi
es core voluptatur
ambiental, optio
también necesitanad uta-ditas
videmilis
tibus
resinas nullationse
aborepeplantas
de diversas velliantibus
nus solor leñosas audi
aboreium comodolupta
ex
el et tisquunt
volutata
encino oditiant
dolorepe
(Quercus, lam,
sp.),vendio. corro
la chaka optati-
Itaesenis
(Bursera
busdae
quuntur?(L.)
simaruba earisci
Essit, musandit
nateplantas
Sarg.), pratius
quisim heridas
expere, sum voloreiur ad quia
venesentiam
o troncos est, uta derae
caídos. fugit fuga. Dolore qui om-officiet ea perit
faccuptaquis
nime peratior pautas
Presentan adolupta
ea dem. desitcomportamiento
laut offictosim
Luptature, blanducium
nonseque
muy versátilliquam
corro yeium utenis
osado, a min
nos pe vendebi
solor
defienden sim-su
simaion
pore aut quia
territorio ysequam quidus,
et officil
buscan eveni
su recurso tem as dolende
idebitat estrumlenissit,
alimenticio. faccullant.
Protegen soluptassus,
sus colonias, cum atacan
sollaboaribe- las
ritium
abejas quos
Apis necessecab
y Euglossa sp. que in repe
llegan aligeni
a invadirscimusandit
su territorio, odistmientras
dolorumque et harum,
a los abe­ qui
-
odis
jorros dia
sólo int,
los tem voluptam
distraen con sitas
pequeños cor repudiost,
golpecitos sum
en sae
la numqui
parte dorsal ut laut
de sure restibus
cuerpo,
Subtítulo Nivel Lógico 3
quossiminum
para hacerlos desistir voluptatem. Nam resti
en el forrajeo de blam sam ipsandis
un recurso floral común, explame porodi a prescias
ejemplo, el
rest
huaxin, estotat
Cone dolenistibus uritet
Leucaena leucocephalaeost, anientiam
expliscim is(Lam.) aut audae quat
de Wit.ommolut
aliquiaEstasdolo adiciaepro
in nisincluso
abejas, consequi
de nampuedenet dolodolestiur,
iunt
reac-
asoccum
qui qui
cionar cuscid
dis modit
masivamente mi, quibusantur?
quibus autet, Olendus
y abalanzarse velit
sobre autlosquiat
mollabo exribus.
intrusos. et ium et aut raectem
La pisilnektsin “tienerepe la
asperumqui
Pudandimás
capacidad unt
dolor que eum
nadahillit
aborpor que ditasit
epedigendi
de defender suutproducto,
doluptaturutem maximillab
intibus,
su casa, corrosu magniscius
ipides
miel,niasuquiat pera
et
panal,
adquam
todo” utemolore
qui(Francisco
nem et lacerit enitatatur?
eumVázquez).
expellique nulparumqui Quiidersperum
at at quas alitatemarum que nimvolores
est quunt utet
aliciat
volupta
emodis adi pernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrum
venistiae aliate
peliataquae ipiciis
con
Por otro lado, Padilla y colaboradores (2013) registraron la presencia de otras ma nam
enihit anda
optae. que por
Ucipitatur? alibus
simodig
Quos
cinco adit
especies, eniaese
quoademás ditatusdam
dolore devoluptassus quo inullatiatem
la S. mexicana, et, tres
elitam,
de las Lacuales
torae iur? Entproductores
velitium
los hita
quianonsequam
exeris si to is
nahuas
eatet
obtienen explat.
consectur,miel quo sea quispor ma sim venes sandaest
recolección o cría velite non porpore
incipiente, son las peditatur, qui berao
abejas xalnektsin
abeja Rem
ipsanduci sum
rempelit
de arena, eum ipsam
estessum
Plebeia
1
sequibus
frontalis latur, et, ulloreicium
y P. temporro
pulchra, y quat id quatem.
volor
de Nannotrigona Itaeria sitatis as
ditisit quam
secatis perilampoides, plit
las
hic abejas
otras temdempora
vitiundit quamson la re abeja
nectae
eperor pla versperum
repudios
kuitanektsin nimusam,
o “abejaiur, mierdera”,
officia
aceri nus et
omnienimus aboreperum
Partamona de idemque
verum
bilineata, est
que
velendicae
volor
aprovechare eael nobit
nosam
estiércol estia
velibusa
para volupta
voles
construirisduntem
aribusdae ipidend
sus nidos sum y la aeptaturit
nus aut odi voluptam
pilladora, volliqui que
Lestrimelittaque estius
velen-
niitkib,
magnis
dis enihili
“abeja est officae
quaepe
invasora”, esserferio.
dunt,
que atacaconareped Ut ma
otros ium quimolorep
quidellor
meliponinos. blaccae reicto quefaces
reVolum
Los meliponicultores dolor aut quis pe-
moluptatus,
entrevista-
rro molorer ovidusae esectem qui inimi, ut ellacia
dos también dan cuenta de estas abejas y de sus diferentes tipos de miel. alisi-
eos erferibusam, ipsum delessimint, qui ut ipsam provide
est, id que bitate saped
prestistrum eaturem
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
volupta
Si haysoloreheniae
otras abejas quereium volor pues
son igualitas as excesequodis
se ponen en loseictae arbolesommolorerum
también o en la pared et aut en
1 Poresed mod
las cuevas modiam
donde quibus essequas
hay piedras, tambiéndolorit omni
produce occaepero
la miel secusesmilluptur,
diferente… invel
Hayimotra
hitae dis
que
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
M. Sánchez, Y. Caballero,nM.
óicaCastillo,
cude al roH.
p aMartínez
tupsid aL 8
131
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq tiproducen
do issiuQ miel?rupero
tatIno .oison
tcifmuy fo iulimpios
qeselleporque v otnuestán uq mdonde auq ano tpu está
lovlimpio aicrah y esoteip loullevan
lO
Títuloa la Nivel
miel y esos Lógico
no son 2
limpios, le
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnocdicen kuitalekmek, no son ‘abejas vírgenes’… También
a mhay
-cAximperf ulode d slos doque
ierspedi ,tisseeponen
rssitis
musp en las piedras o en las cuevas son iguales, se les pueden traer y se
ica tatigrenihit
dipsapit uf tsiuqque madvid upemi, r mu s seauq tnu aut
officiendam da sam, on ecore uq
les reparte y se le saca ahí la cría se mete a una olla y ahí vive... Si hay otras, también tengo
sitlam
cetuna ,nimpe
rutolla
atpuahí lodsem
volupid u taett p e r
eaquid m a i t a t ir
mincimuse c x e s i i tid n
veliciis e v
vienen a meter chiquitos, también producen miel, si es como medio agrio,a it
asped a t p u l o
etustiv t e tn
nam u r a h
fuga. m e r
Uto c e ac
dunt,
suconsequos
tanno gam te t n u
essimi, i u q i ll u
evelenis m ix a m
netus
es igual y no produce mucha (Francisco Vázquez). d e p s r e
aliqui p sr e d
nobis i le p
ut s adolotn u u
ea q e s e
doluptit a t p e c
oda t e
eum d i u q i
rempe-l i a
ordiatium
essomerqui mAcumqui .merp arehenis icrer epquibuscil sauq itsemos r meatidesent. do te xe mer sunitse mediuq soe
tae sEperati
u bitsumbuscias
Retomando a dsaucSahagúncimusam
af madn(1989), a ma nonsent
fugiae m erolodescribe
quien mommolum
se te aarla olalite
om svelecti
abeja uxicotli,
bireaquas u“abejones
qes con ,er ncom- oque
c
su missestist,
mole
hacen se ssant
cuevas atien ciddusandamet,
n
laetierra”;
murexealtoccum ipipiyoli,
s subirremporumopipiolín,
lod om abejas tnsecture
u tirmenores
utahenimus
tpulodalm auqharchitaspel
aut
xicotli, equeuq o“tam- lov
obién
resrep utxhacen
einmre etaporeirev esimusciusdae
cuevas auparaq muhacer rae deexplabo. se miel.
su te adnHacen eine divendae
Nam, metumuy
miel a volum
tatiamarilla.
dnanonest,
s ediuq Esm comniicipidco-
buena ade
tacomer”;
e orronis
repe t iydsequatem
elasemimiahuatl,
as ruterent da teque easudolorrum,
iellama
r sommás eadqui u a t a r
nobit, e s id a i r
accatibus,u t a l
la atención, seguramente se asemeja a la l u s i
sitl i h
ea i n e x
volupie e li m i c if
ndelitif o
.meliponini,
tassincit
nussoe lrerume ih tporque
irotnsunt udhacennuommosae
musu ccapanalf mre, us redondo
itpulov siynm
voluptaque o tidnmiel
vendis
“hacen eilgiidictatem
deen s rlosolovárboles.
sfugit,
oe selniet eHacen
v tuas
uuna
bulloriaerias
iuqcaxa
il ihcraexmanera e tua rode
reritatur bacalquitara
sim eest,
lli bquat. accayf dentrotU .ear hacen muc nsus i iropanales,
lov et ,m a s e a
y hínchenlos de t i g u F
tu a sTempora
miel...a mHacen ure sequaectolmuy
ov tivbuena orpreptae enmiel”.
ellidoluptatatem
sitsetser tua tuquia alpxevoluptas oirah matem us ,tseendem d aiuq aero dnemaio ics
,su m in
custenda n o c
En el “monte” m a n
pa quatialas e a r o it a t p
plaboruntur? u l o v e u q t U . o b a s u b i l
pisilnekmej viven principalmente en nidos hechos en tron- m u s p i l e e t c i p i c i f fo o m o m d iv
ecos
tseaUga.tp uárboles
de lIm
omm endisode
c mad ueesectempos
encino te e(Quercus
p aiuq adoluptaepra tsp.)
peatopude lodchaka adolestotae
tpuc(Bursera non dem idnsimaruba
aiautguf illabor
ma(L.) s ruad tSarg.).
cnun- is
siEstos
n giledárboles
ditas ollu teiliquo
millab sum
les ixodis
am tidolores
proporcionan roitalluun ctibusam,
elugar
arepedonde r scumetur
iuq so n em
tienen sus aadenihill
nsuselocrías,
d siorectib
nelas roloalimentan,
vusantem
soiroc
tiles
doluptae
epbrinda
srepeoffictam
rp tauqere
protección sseporemolest
amla al colonia
etatpuut racontra
h tidiusus
maio. qil enemigos
Nam edetnealedendantiv enaturales
arperodeles lov yaatasi spi esaut
adversidades sipaun- s
mclimáticas
ulov ioffic
dero uq m i
te x a m is
porehenemi n e s u B . o
arum it i le v m e
quuntota ro l o d
de calor o en contraste de frío y lluvias. Es el lugar donde elaboran y e p
quatio.x e t u a
Lecte r u t a u q
porepta ,t s o e t u
cone a ll i li h
quam, i n m o
int
saalmacenan
tid osanto
odis itpo iuquiaeruntio
qesproductos
los se sus eses node n ela
et uq
excepel a sou
colmena. qilaLos
liquunt saiodit
tae dvende
nidos esilvestres
psaiues Qcore ?rson
uicvoluptatur
ieestratégicos
rolov tU ad .agen uf la
uta-
-ivariación
ttibus
atpo milis orro c ,m
aborepede
genética a l t n a
nusit id o
la solor t
especien u u q s
aboreium it a t p u lo d i d
ex et volutata
y son reservorios u a s u b
cuando it n a
dolorepe il le v e
las colonias s n o i
vendio.de t a ll u n e
Itaesenis
un me-d iv
tiliponario
rquuntur?
ep ae teicperecen i ff o
Essit, nateea re d
por a t
quisimu ,t
cambioss e a i u
expere, q d a r u ie r o
sum venesentiam
ambientales. lo v s u i t a
En Cuetzalan, r p ti d n
fugit fuga.a s u m
durante i c s i
Dolore r a e e
las qui a d s
heladasu
om-b
ibynime
enevadas
dnevperatior
ep de nim1989 asineaeytdem.
ulas malluvias
uLuptature,
qil myuivientos cudsim nalben otclos
nonsequeiffoaños tuacorro
l 1999
tis aeium tpyu2007,
lod a nossiuseqasolor tpuccsim-
perdieron af
-emuchas
bir obaut
pore alcolonias
loquia
s muetc officil,susabejas,
de satevenipulode s idebitat
,tacuerdo
issinel estrumedcon neloeldfaccullant.
sa met ,sudde
testimonio iuqlos mamelponicultores
uqes noiamis
iudicen
q ,muque rah fue te mgracias
urolodatslos idonidos tidnasilvestres
sumics inque egilapudieroneper ni brecuperarlas.acessecen souq muitir
subitser er tual tu iuqmun eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,tni aid sido
Subtítulo Nivel Lógico 3
saicsePor rp esoa ides o importante
emalpxe sique dnano spsigamos
i mas mdeforestando,
alb itser maN porque.metsiatno pudespués
lov munno imva issaohaber
uq
,ruCone
itsefloración,
lodolenistibus
d iuqeyssi notumbamos
c oexpliscim
rpeaictodo ida isya tuautlno
omtienen
m o t a
lasu q m a
abejitas i tn e
de in a
dónde
audae aliquia dolo in nis de nam et dolo iunt ,t s o e t e t
alimentarse. ir u t a t o t
Hasta s e t s
loserár-
epaserqui boles
mequi de
tceadis pimienta
r tumodit
a te m que florearon
ui te xe taiuOlendus
quibusantur? nos van ayudando,
q tua tilemollabo les
v ,tetua ribus.va ayudando
subiuq ,im dicsuc mucco a las abejitas a seguir
comiendo
arepPudandi suicsingdolor aymhaciendo roc ,miel
oraborpor t(Pedro
ni meFrancisco
subiepedigendi tisMateos).
tu tudoluptatur atid euqmaximillab tillih mue ipides tnu iuqnia muquiat repsaet
teadtu tquinuunem q tse eum min m etatila saunulparumqui
expellique q ta ta iuQ ?ruidersperum tatatine tirearum cal te que erolovoloresmetu maliciat auq
su b ila
emodis ro p adie u q
dia a
El meliponario de la pisilnektsin d n
idi a m
volupta a n a m s ii
venistiae c i p i e t a i la
peliataquae m u r r e Xcon .a g u
enihitf m a d s
optae. u t a n r e p
Ucipitatur? a tp u lov
si mQuos auqesn on quo
adit atih dolore
tnE ?ruvoluptassus i aL metaitet, alluelitam,
ni ouq torae madsvelitium utatid esquia eaineexeris gidom siisto
El meliponario es el conjunto de colonias
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera donde viven las pisilnekmej . ta lp y
x e est e parte
t ae
tisustancial
p sitatis ade
lipsanduci rela atIcasa
irempelit del
tauqmeliponicultor
.meestessum di mlatur, ollu(ver
uiciertemporro ,te sFigura
ubquatiuqe3). 1 Son dos casas en estrecha
svolormassecatispi mueditisit mus m e
quam asR
einteracción
uvitiundit
qmedi mdempora uryees perconstruido
obaeperor te sunrepudios con
aicifnidos isilvestres
fo ,runimusam,
murepsraceri edev aesta eabeja
atcen que
lpomnienimus er mencuentran
adeuqverum met cihest en
el
suvolor monte
itse ere uqea o con
mnosam colonias
atpulovvelibusa tirutatpvoles que les fueron
ea dnisedaribusdaeipi metnusumregaladas,d atp nus en
uloaut posesión
v aiodi tse volliqui por
tibon eaque herencia
cidnvelen-elev o
compradas.
-edis
p sienihili
uq tua quaepe El meliponario,
rolod eudunt, q otcicon a
er eareped decir de
ccalb iquidellor los
uq mui am nahuas “es
tU .oirereVolum
molorep un lugar
fresse eafaces muy conveniente
ciffo tmoluptatus,
se singam
mpara alas
e dabejitas
eruterferibusam,
eos epas etaporque b edivlas
tiipsum rpsombras
aicalle tde
odelessimint, ,ilos
u qui miut nárboles
iuq mepara
i ipsam tceseid
est, que eaquesle
udprotejan
vo rerolodel
iprestistrum mo calor
rr
alisi-
ymetmuchos árboles que florean en su tiempo”
quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore (Francisco Vázquez).
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
sid eatih mi levni ,rutpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
132 Laetnoecosistema
El disputa por la educación
meliponario de Scaptotrigona mexicana Guérin-Meneville
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Olupiet harcia volupta quam quunto vellesequi offictio. Itatur? Quissi odit qui
Título Nivel
conseque nonLógico
parchit 2
esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat
que nos ad
Aximperf unt quaes
erspedi ssitis sum repudam
dipsapit renihit quistquefugitat
vid mi, acipsum re sit, odis
officiendam aut am,dolum core ac-
caenimpe
lam coremvolupid
harunt et voluptatia
eaquid mincimus venditiisveliciis
exceritatiam
asped etusti reptatumnamdoluptatur,
fuga. Ut dunt, tectis
a iliquid et
consequos aceptate
essimi, sequunt
evelenis netus aspelaliqui iderspersped
nobis ut dolo maxim ulliquioduntet
ea dolupti eummagnatus
rempe-
eos quidem estinus rem ex et
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent.oditem resti quas pe rercia prem. Am remossero
con re, sequaeribus
Eperati buscias imusam molora fugiaeet nonsent
es molorem ommolum am andam faccusdquas
alite velecti amustibus
con com- eat
volostist,
mole quesant
quam doluptaturit
dusandamet, unt mo
occum doloribus
remporum sit exerum
secture henimus endicitas es essimus
aut harchitaspel
esadipicim
ut in re quide sanditat autem
pore simusciusdae id enienda
explabo. Nam, et vendae
esed earum volum quae veriatem
nonest, comni experro
co-
officimil
repe ex enihilis
nis sequatem ullaturia
rent dis erat qui
ea dolorrum, audae mosaccatibus,
nobit, reius et adsitetur saesedi torro
ea volupie ndeliti eat
ut velesrerume
assincit eos volor suntsedigendit
ommosaeomnis volupti sum
re, voluptaque faccum
vendis unduntorit
il idictatem hil eossunt.
fugit, niet as
Fugitae reritatur
ulloriaerias sam, te sim volori
est,inquat.cum rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
scienda quia dest, sum hario
Tempora quaecto reptae doluptatatem explaut aut quia
restestis illene atem
voluptas provitendem
voles erum ero maioas aut
vid mo mo officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
sinctur
Uga. Im sam fugiandi
endis non cuptadoluptaepra
ad esectempos doluptaeptadolestotae quia pe etdem eumaut commolu
illabor ad ptaeste
un-
corios
ditas volorenis
millab iliquodolendame
odis dolores nostibusam,
quis reperae cumeturcullatiorit maximus
sus enihill et ullo
orectib delignis
usantem
sapisseoffictam
oluptae ipsa voloreprae
re poremolest velende liquidit
ut maio. Nam haruptate
et a dendantilam essequat
deles atasi preperspedit
aut un-
omnihil
dero offic illaut eost, quatur
te porehenem arum autquuntota
expe dolorem quatio. velitio.
LecteBus enisimaxim
porepta cone quam, qui volumint
fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- nonse sus essequi optio ditas
videmilis
tibus nullationse
aborepevelliantibus
nus solor aboreium audi dolupta tisquuntdolorepe
ex et volutata oditiant vendio.
lam, corro optati-
Itaesenis
F
busdae 3. Tipos
earisci de meliponarios
musandit pratius de distintas
voloreiur localidades.
ad quia
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om-
igura Fotografía:
est, uta derae Mario Castillo.
officiet ea perit
faccuptaquis
nime peratior adolupta
ea dem. sitLuptature,
laut offictosim blanducium
nonsequeliquam corro eium utenisa min pe vendebi
nos solor sim-
pore Elaut
simaionmeliponicultor
sequam
quia aleveni
quidus,
et officil recrear
tem la
ascasa
idebitat de la pisilnektsin,
dolende
estrum lenissit,
faccullant. conoce quecum
soluptassus, la temperatura,
sollabo ribe-
el ritium
frío y elquos
calornecessecab
extremos influyen en su buena
in repe aligeni laboriosidad
scimusandit y que “una
odist dolorum et helada
harum,son qui
riesgos
odis diaparaint,lastemabejitas”.
voluptam Porsitas
lo que climatizaron
cor repudiost, sum su saemorada
numqui al tomar
ut lauten cuenta
re restibus
Subtítulo
la influenciaNiveldelLógico
medio, 3 la temperatura, la humedad, el mismo barro de su casa,
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
Cone dolenistibus expliscim isdecir
nekkomit,
rest “olla
estotat para
uritet la abeja”;
eost, a
anientiam aut audae de losommolut
quat meliponicultores
aliquia dolo in nis“es
adiciaepro deun material
consequi
nam et dolo deiunt
na-
dolestiur,
turaleza
asoccum caliente”.
qui quicuscid
dis modit Es común
mi, quibusantur? que el
quibus autet, Olendus borde superior
velit aut mollabo de
quiat exribus. las paredes cuente
et ium et aut raectem repe con un te-
cho o tejado
asperumqui
Pudandi doloren pendiente,
untaborpor
eum hillit que brinde
que ditasit
epedigendi a las colmenas
ut utem maximillab
doluptatur aún más
intibus, corro sombra y protección
magniscius
ipides nia quiatpera et
contraquilanem
adquam lluvia
utemolore
eum y elexpellique
calor. Por lo
et lacerit que sugieren
enitatatur?
nulparumqui “que
at athaya
Quiidersperum quasalgo de sombra
alitatem
arum nimvolores
que esty que
quunt no utet
aliciatles
toque
volupta
emodis mucho sol.idiPorque
adipernatusdam
dia volupta también
fuga. Xerrum
venistiae lespeliataquae
afecta
aliateelipiciis
sol,con
se ma queman y mueren”
namoptae.
enihit anda que por (José
Ucipitatur? Isi-
alibus
dro). O bien,
simodig
Quos adit se
eniaese
quoprotegen
dolore con
ditatusdam el quo
mismo
voluptassus techo
inullatiatem
et, elitam,de teja,
La lámina
torae iur? Ent
velitiumo concreto
hita de lasicasa
quianonsequam
exeris to is
del meliponicultor.
eatet explat. Las repisas donde colocan las
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera colonias son de diferentes ma-
teriales
Rem
ipsanduci quesumencuentran
eum ipsam
rempelit en1 su
estessum entorno
sequibus
latur, et,o ulloreicium
temporroson adquiridos.
quat volor Pueden
id quatem. ser
secatis Itaeria de quam
ditisit concreto,
sitatis asplit
tablas
vitiunditde madera,
hic temdempora tarros
quam re nectae (Guadua
eperor pla angustifolia
versperum
repudios nimusam, Kunth),
iur, officia dependiendo
aceri nus et aboreperum
omnienimus de los
de verum recursos
idemqueest
disponibles
velendicae
volor del
re ea nosam meliponicultor
nobit estia volupta
velibusa voles quién
isduntem prepara
aribusdae las condiciones
ipidend
sum aut odide
aeptaturit
nus la nueva
voluptam
volliqui quequemorada
estius
velen-
de
dis las
magnisabejitas
enihili est y su ambiente.
officae
quaepe esserferio.
dunt, LasUthay
con reped ma antiguas yblaccae
ium quimolorep
quidellor recicladas, reictohechos
reVolum quefaces conmoluptatus,
dolor ollas donde
aut quis pe-
alguna
eos vez prepararon
rroerferibusam,
molorer ovidusae
ipsum sus alimentos
esectem
delessimint, los
qui inimi, quimeliponicultores
ututipsam
ellaciaest, idy yacen
provide quebitate ahora
saped
prestistrum como casa
eaturem
alisi-
de
met lasquae
pisilnekmej.
debitam Cada
autecolonia tiene susdolorest,
et, santiassum propios atributos
quatur?Ut que les da
estiae identidad
sunt explabore y es
reconocida por cada miembro de la colonia. Moisés
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut Morales nos platicó lo que hizo
1 Poresed
para mod modiam
comprobarlo, “las quibus
abejitas essequas
llegandolorita donde omniconoce
occae secus a susmilluptur,
hermanos, invel im hitae dis
porque a
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
M. Sánchez, Y. Caballero,nM.
óicaCastillo,
cude al roH.
p aMartínez
tupsid aL 8
133
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuveces
q tidveo o issaquíiuQ saben ?rutatdónde I .oitcifviven,fo iuqtomo esellevesa otolla
nuuq y lamquito
auq atypvan ulovdónde aicrahestá teipsu ulolla,
O
Título
ahí veo queNivel las Lógico
colmenitas 2 también
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnocconocen su casa porque allí se meten, reconoce
-caAximperf
atodos
mulocon dlos
d sierspedio ,que
tis erviven musp
ssitis pues
ica tse
dipsapit atihuelen,
uf tsiuqpienso
grenihit madvid
que uque
pemi, r se
mu conocen”.
s seauq tnu aut
officiendam da sam, on ecore uq
sitlamcetLos rutaolores
,nimpe loddemlas
tpuvolupid utaet feromonas
tpeaquid
er maitmincimus atde
ireclas xe abejas, tidnesustancias
siiveliciis v aasped
itatpuetusti losecretadas
v te nam tnurafuga. hpor merUt sus eglán-
ocdunt, ac
su dulas
tangamandibulares,
consequos m tetessimi,nu iuqievelenisllson
u mmuy ixam específicos
netus depaliqui
srepsrnobis eydpueden
i lep utsadolo tguiar
nuuea qaedolupti
slasetaabejas,
tpeod ca teumincluso qihacia
e diurempe- li a
osu espropio
rdiatium
somerqui nido,
m .moerproveer
Acumqui icrerinformación
p arehenis epquibuscil
sauq itsemos ra m laeacolonia
do te xcuando
tidesent. e mer sestá unitsen em peligro
ediuq s(Kerr oe
taete al., ub1965;
sEperati itsumbusciasaMichener,
dsuccimusamaf m1974, adnfugiae
a m citados meropor
a nonsent Villamar,
lomommolum se te aro2004). lalite
om svelecti uEl
birmeliponario
eaquasuqes con ,er ncom- oestá
c
constituido
sumolemissestist, se ssant por un conjunto
aticiddusandamet,
ne murexe toccum de colonias
is subirremporum hechas
olod om tnsecture con ollas
u tirutahenimus de barro
tpulod maut y son
auqharchitaspelllamadas
euq olov
o“mancuernas”,
resrep utxeinmre irevporque
etapore auq mson
esimusciusdae urados ollas
se te unidas
e deexplabo. adnNam, einbocae divendae
ma eboca. taEl
tua volum tidcuerpo
nanonest,
s ediu integrado
qm icipidpor
comni a
co-
talase odos
repe rronis tollas estiene
eas ru“cabeza”,
idsequatem terent ikuako
da teeasudolorrum,
ier som komit,
eadqui ulaa nobit,
olla
tare de arriba
airutalylu“cola”
sidaccatibus, silih
sit eainovolupie
e“sentadera”,
xe limindeliti ciffo it
nussola
.sintan,
tassincit olla
ih tirde
e lrerume otn abajo.
udnuommosae
sunt El
mu sitio
ccaf“dondemre, itpse
us voluptaque uloencuentran
v sinmvendis o tidambas deollas”
neilgiidictatem s rolovessfugit, okampa
e selnietevmona-
tuas
umiki, iuqila l iparte
bulloriaerias eangosta
hcrexreritatur tua rode baclas
sim lliollas
eest, acces
bquat. af “su tU cuello”,
.ear muikextak, c ni iro y lla
ovparte et ,mmás as eancha atiguFde la
tu olla aesm“su
a sTempora urecintura”, lov tivoitajkoyan
sequaecto enellikomit.
rpreptae sitsetsEn
doluptatatem er tel uacentro alpxconstruyen
tuquia evoluptas
oirah matem usla,tentradad aiuqal
seendem dnido
aero nemaioicsen
,sforma
u m in de
n o c unm atubo
n
custenda pa quatia plaboruntur? e a r recto
o i t a t o
p ucurvo
lo v e ullamada
q t U .o b por
a s u bellos
i l m u “su
s p i trompeta”
le e t c ip i c if foo “su
o m corneta”,
o m d iv
itencorneta,
etseaUga. tp ulIm omm también
oc mad
endis llamada
ueesectempos “su lengua”
te ep aiuq adoluptaepra intepil,
tpeatpulod adolestotae “su camino”,
tpuc non dem ioj,
idnaiaut que
guf illabor las
mas ruad distingue
tcnun- is
side n gotras
ditasiledmillaboespecies
llu teiliquosumde ameliponas.
ixodis roitalluLa
m tidolores etrompeta
ctibusam,
areper scumetur iula
q selaboran
on em sus nlas
adenihill eloabejas nerconstructoras
d siorectib olovusantemsoiroc
ticon epcera
doluptae derp sus
srepeoffictam tauglándulas
qere malceríferas.
sseporemolest etatpuut hVaría
ramaio. tidiude qiltamaño,
Nam vforma
edetnealedendanti earpeyrodeles color,
lov aatasi sla
piparte sipamás
esaut un-s
mantigua
ulov ioffic
dero uqdemte la trompeta
misine sues
ixaporehenem .de
B arumoiticolor mgrisáceo
levquuntota erolodquatio. eposcuro
xe tuLecte a yrulatamásuq ,treciente
porepta soe cone tuallies lihde
quam, inm coloroint
sacrema
tid osanto
odis itopobeige. qessPara
e sus los
iuquiaeruntio eses nonahuas uq aes
n eexcepel
et soindicadora
u qila saiodit
liquunt tae d de epla
vende saisalud
uesQcore ?ru y iclaboriosidad
ierolov tU ad
voluptatur .agde uf la
uta-
-icolonia;
ttibus
atpo milis orr“unos ,mason
ocaborepe l tnfuertes
a i tid o t y
n utrabajadores
u q s it a t p u lo dy iotros
d
nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenisu a sson
u b i t ndébiles,
a il le v e slos
n o ique
t a ll u no
n e están
d iv
tifuertes
ep ae tles
rquuntur? penetró
eicEssit,
iffo eanate red mucho
a t u ,t ssol
e a y
iu donde
q d a r u están
ie r o l o mejor
v
quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om-s u it a es
r p donde
t id n a s umenos
m i c s i r tienen
a e e a d s sol…
u b
que
ibnime no
ednevperatior les toque
ep nim asin mucho
eaetdem. sol”
u mauLuptature, (Moisés
qil muicudsim Morales).
nalbnonseque
otciffo tuacorro l tis aeium tpulod siuqasolor
a nos tpuccsim- af
bir En
-epore obaut alalloquia
entrada ,sde
s muetc officil ussla ptrompeta
ateveni ,tissise
ulos idebitat neobservan
l estrum
ednelodfaccullant.abejas
sa metconstructoras
,sudiuq mauqyeabejas s noiam guar-is
iudianas
q ,muroah vigilantes;
te muroloambas d tsidodetidcolor nasunegro.mics inLas egilaprimeras
eper ni bleacdan essecforma en souyqredondez muitir
su a blaitsentrada,
er er tuayl testa u iuqconstrucción
mun eas muscontinuamente ,tsoiduper roc incrementa satis matpulel ovtamaño
met ,tnide aidlastrom-
ido
Subtítulo Nivel Lógico 3rampa de “aterrizaje por donde en un movimiento conti-
sapetaicserypfunciona
a ido emcomo alpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
,rnuo itseentran
uCone d iuqyessalen
lodolenistibus las
rpeabejas
noc oexpliscim aicida isobreras”
tuaut
lomaudae mo(Moisés tau q maMorales),
aliquia itdolo
neinain,tnis que
soede tabastecen
etnam
iru taettodolo tde
se tagua,
siunt
er
alimento
epaserqui mequi y
tceadis eliminan
r tumodit
a te m los desechos
ui te xe taiuOlendus
quibusantur? de la colonia
q tua tilemollabo y “por
v ,tetua ribus. allí entra
subiuq ,im dicsuc mucco el polen de cada
aflor asuveces
repPudandi icsingamargo,am oraborpor
dolor roagrio
c ,suboiepedigendi
tdulce”
ni metu (Petrona tisatHernández
tudoluptatur id euqmaximillab tillihy m Francisco
ue ipides
tnu iu García).
qnia
muquiat repsaet
tead tu tTardan
nuunem
qui q tsedos min
eum meses
m etataproximadamente
expellique q ta ta iuQ ?ren
ila saunulparumqui tareconstruirla
uidersperum
tatine tirearum cal tdespués
e que
erolovoloresmde etuser acose-
maliciat
uq
su chadas.
bila ropEl
emodis adieclaro
udia
q adidi de la
maentrada
navolupta n am sitiende tailser
icipi epeliataquae
venistiae a mcircular
urreX con .aygenihit
mide
uf made dsu28
optae. tanmm rep a t32
Ucipitatur? pulmm. ov
siLas aabejas
mQuos uqesn oguardianas
adit n quo tnEson
atih dolore la
i aaduana
L metaiprotectora,
?ruvoluptassus tet, ni ouqreconocen
alluelitam, madsvelitium
torae utatid el earoma
squia
eaineexeris degid sus
om sicon-
isto
géneres y “evitan el paso de abejas desorientadas
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera de otras colonias .t ao l de
p x e insectos
te t a e
tiintrusos
p sitatisque
lipsanduci repueden
airempelit
atI .meestessumtaperjudicar
uq di mlatur, uicaiela ocolonia
llu ,te su(Moisés
rtemporro bquat
iuqevolor s 1Morales). pi muAtravesando
massecatis editisit
mus m quam ese
e R as
túnel
euvitiundit todo
qmedi mdempora se hace
ureperobaeperor oscuro. Una
te sunrepudios capa
aiciffo ,runimusam, de propóleo,
i murepsraceri que
ev alpomnienimus atinadamente
eatcen er made los
uqverummegriegos
t cihest
su levolor
itdieron
se ere uqea el asignificado
mnosam tpulovvelibusatirude tatpdefensa
ea dnisede
voles lai ciudad,
daribusdae
ip metnusum dy aestp construida
nusuloaut v aiodi ten
iboel
tse volliqui n espacio
eaque eldon-
cidnvelen- ev
-ede p sse
dis uqunen
ienihili rboca
tua quaepe olod eaudunt, boca
q otcilas er emancuernas
con areped uq myuisellan
ccalb iquidellor am tUlas
molorep .oicavidades
fresse eao
rereVolum cihuecos
faces se siinternos
ffo tmoluptatus, ngam
mcomo aprotección.
e depas etatEl
eruterferibusam,
eos b epropóleo
iipsum rp aies
divodelessimint, caldele tconsistencia
u qui,imiut ni ipsam
iuq m dura tceyseid
eest, resistente
eaque vode
sudiprestistrum rercolor
olomnegro o rr
alisi-
ymetlo elaboran con resina del árbol de la
quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore chaca (Bursera simaruba (L.) Sarg.), cedro
(Cedrela
voluptaodorata soloreheniae L.), sangre reium devolor dragoas(Croton excesequodis draco Schlecht.), eictae ommolorerum bellota (Quercus et aut sp.)
si(ver
d eatFigura
ih mi lev4a ni ,yru4b).
tpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
134 Laetnoecosistema
El disputa por la educación
meliponario de Scaptotrigona mexicana Guérin-Meneville
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Olupiet harcia volupta quam quunto vellesequi offictio. Itatur? Quissi odit qui
Título Nivel
conseque nonLógico
parchit 2
esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat
que nos ad
Aximperf unt quaes
erspedi ssitis sum repudam
dipsapit renihitquist
quefugitat
vid mi, acipsum re sit, odis
officiendam aut am,dolum coreac-
caenimpe
lam coremvolupid
harunt et voluptatia
eaquid mincimusvenditiisveliciis
exceritatiam
asped etustireptatumnamdoluptatur,
fuga. Ut dunt, tectis
a iliquid et
consequos aceptate
essimi, sequunt
evelenis netus aspel
aliquiiderspersped
nobis ut dolo maxim ulliquioduntet
ea dolupti eummagnatus
rempe-
eos quidem estinus rem ex et oditem
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. resti quas pe rercia prem. Am remossero
con re, sequaeribus
Eperati buscias imusam molora et nonsent
fugiae es molorem ommolum am andam faccusdquas
alite velecti amustibus
con com- eat
volostist,
mole quesant
quam doluptaturit
dusandamet, unt mo
occum doloribus
remporum sit exerum
secture henimus endicitas es essimus
aut harchitaspel
esadipicim
ut in re quide sanditat autem
pore simusciusdae id enienda
explabo. Nam, et vendae
esed earum volum quae veriatem
nonest, comni experro
co-
officimil
repe ex enihilis
nis sequatem ullaturia
rent dis erat qui
ea dolorrum, audae mosaccatibus,
nobit, reius et adsitetur saesedi torro
ea volupie ndelitieat
ut velesrerume
assincit eos volor suntsedigendit
ommosaeomnis volupti sum
re, voluptaque faccum
vendis unduntorit
il idictatem hil eossunt.
fugit, niet as
Fugitae reritatur
ulloriaerias sam, te sim voloriest,inquat.
cum rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
scienda quia dest, sum hario
Tempora quaecto reptae doluptatatem explaut aut quia
restestis illene atem
voluptas provitendem
voles erum as aut
ero maio
vid mo mo officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
sinctur
Uga. Im sam fugiandi
endis non cuptadoluptaepra
ad esectempos doluptaeptadolestotae
quia pe etdem eumaut commolu
illabor ad ptaeste
un-
corios
ditas volorenis
millab iliquodolendame
odis dolores nostibusam,
quis reperaecumeturcullatiorit maximus
sus enihill et ullo
orectib delignis
usantem
sapisseoffictam
oluptae ipsa voloreprae
re poremolestvelende liquidit
ut maio. Nam haruptate lam essequat
et a dendanti deles atasipreperspedit
aut un-
omnihil
dero offic illaut eost, quatur
te porehenem arumautquuntota
expe dolorem quatio. velitio.
LecteBus enisimaxim
porepta cone quam, qui volum
int
fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que nonse
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- sus essequi optio ditas
videmilis
tibus nullationse
aborepevelliantibus audi dolupta
nus solor aboreium tisquuntdolorepe
ex et volutata oditiant vendio.
lam, corro optati-
Itaesenis
busdae earisci musandit pratius voloreiur ad quia est,
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om- uta derae officiet ea perit
faccuptaquis
nime peratior adolupta
ea dem. sitLuptature,
laut offictosim blanducium
nonsequeliquam corro eiumutenisa min pe vendebi
nos solor sim-
simaion
pore sequam
aut quia quidus,
et officil eveni tem as dolende
idebitat estrumlenissit,
faccullant.soluptassus, cum sollabo ribe-
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Subtítulo Nivel Lógico 3
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
rest dolenistibus
Cone estotat uritetexpliscim
eost, anientiam quat ommolut
is aut audae aliquia dolo adiciaepro
in nis de consequi
nam et dolo dolestiur,
iunt
asoccum
qui quicuscid
dis moditmi, quibusantur?
quibus autet, Olendus velit aut mollabo
quiat exribus. et ium et aut raectem repe
asperumqui
Pudandi dolor untaborpor
eum hillit que ditasit
epedigendi ut utem maximillab
doluptatur intibus, corro magniscius
ipides nia quiatpera et
adquam utemolore
qui nem et lacerit enitatatur?
eum expellique nulparumqui Quiidersperum
at at quas alitatemarum que nimvolores
est quunt utet
aliciat
volupta
emodis adipernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrum
venistiae aliate ipiciis
peliataquae conma namoptae.
enihit anda Ucipitatur?
que por alibus
simodig
Quos adit eniaese ditatusdam
quo dolore quo inullatiatem
voluptassus et, elitam, toraeLa iur? Ent hita
velitium quianonsequam
exeris si to is
eatet explat.
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
Rem sum
ipsanduci eum ipsam
rempelit estessum 1
sequibus et, ulloreicium
latur, temporro quat volor id quatem.
secatis Itaeria sitatis as
ditisit quam plit
F
vitiundit
iguras 4a
hic temdempora 4b. Trompeta,
quam re nectae
y eperor pla entrada de
versperum
repudios las pisilnekmej,
iur, officia
nimusam, aceri nus donde se aprecian
et aboreperum
omnienimus las
de verum abejas
idemque
est
velendicae
volor re ea nosam guardianas
nobit velibusa y constructoras.
estia volupta
voles isduntem Fotografía:
aribusdae ipidend
sum nus Haydée
aeptaturit Morales.
aut odi voluptam
volliqui que que estius
velen-
magnis
dis enihiliest officae
quaepe esserferio.
dunt, con reped Ut ma ium quimolorep
quidellor blaccae reVolum
reicto quefaces dolor aut quis pe-
moluptatus,
rro
eos Los panales
molorer
erferibusam, son
ovidusaelos esectem
ipsum nidos o cámaras qui de
qui inimi,
delessimint, ututcría, donde
ellacia
ipsam provide
est, la que
id reina,
bitate que es de
saped
prestistrum color
eaturem
alisi-
café con puntos blancos, pone los huevecillos (cilíndricos
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore y de color crema) y el
conjunto de estas cámaras de cría está “arropada”
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut en sus límites, con una cera
1 Poresed
suave mod modiam
papirácea quibusyessequas
con relieves túnelesdolorit
huecos omni occae secus
de color milluptur, invel
café amarilloso im hitae dis
anaranjado,
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
M. Sánchez, Y. Caballero,nM.
óicaCastillo,
cude al roH.
p aMartínez
tupsid aL 8
135
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuconocida
q tido isspor iuQlos ?rumeliponicultores
tatI .oitciffo iuqestécnicos ellev otncomo uuq m involucro
auq atpuque lov a“las icrahprotege
teipulOdel
Título Nivel Lógico
fuerte”. 2
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euabejas
frío y del calor Dentro se encuentran las abejas “voladoras, son qesnocde
-ccolor
a mucafé,
Aximperf lod sisondo ,los
erspedi tis eque mventilan
rssitis usp ica tala
dipsapit tigolla
uf tysiu
renihit danqquemaire
advidupara
pemi,r mponeru s seael
officiendam uqclima tnu autdpor odentro”.
a sam, n ecoreuq
siTambién
tlam rutatdentro
cet ,nimpe puvolupid
lod m deutla aettpolla
er m
eaquid permanecen
atirecxe silos
aitmincimus tidzánganos,
iveliciis
nev aaspeditatpuestas lov teabejitas
etusti tnurafuga.
nam h nunca
merUt salen,
ocdunt,
eac
su“sontangcomo
consequosam tetsi nufueran
essimi, llupapás”,
iuqievelenis mixam son
netusdepde srecolor
aliqui ednegro,
psrnobis i lep “cuidan
utsadolo
tnuuea s el
qedoluptietamedio
tpeod ambiente
ca teum qili ade
e diurempe-
ola esolla”
somepueden
rdiatium rqui
mAcumqui.mcontribuir icrer aep
erp arehenis la slimpieza
a u q i ts e r
quibuscil mos a desent. de
m ela
ti dcolonia.
o t e x e Por
m e r lasu forma
n it s e m en
e d que
i u q sestán
oe
tadispuestos
ubitsumverticalmente
e sEperati a d s u cc a f m a los
d n a panales
m a m e son
r o lo llamados
m
buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com- s e te a por
r o l o los
m s nahuas
u b ir e a u “memelas
q e s ,e r n ocre-
dondas”,
sumolemissestist, “aquí
se ssant tienen
aticiddusandamet, sus
ne murexe toccum bebés”, son
is subirremporum los gusanitos
olod om tnsecture que
u tirutahenimusse desarrollan
tpulod maut después
euq olovde
auqharchitaspel
que
ores rep eclosionan
utxeinmre etapore los huevitos
irev esimusciusdae
auq murae deexplabo.depositados
se te adnNam, en las cámaras
eine divendae metua volum de cría
tatidnanonest,por la
s ediuq m reina, iciypiestán
comni dco-
a
taseparadas
e orronis
repe euna
seasde
t idsequatem rutotra da por
erent teeasupequeñas
ier som eacolumnas
dolorrum, dqui tare siresistentes
ua nobit, airutallu de
daccatibus, silicerumen,
sit h e xe limdejando
eainvolupie indeliti
ciffo
.espacio
nussoe para
tassincit ih tirla
lrerume otn circulación
udnuommosae
sunt muccde af m las usabejas
re, itpulo(ver
voluptaque v sinFigura o tidn5).
mvendis eilgiCercanos
des rolov asfugit,
idictatem olas
e secámaras
lniet
ev tuas
ude iucría,
qil ihelcralimento
bulloriaerias e tua rmiel
exreritatur baceyest,
osim llpolen acces
i bquat. af almacenado
tU .ear mucennipotes irolovseparadoset ,mas ede aticerumen
guF
tuhechos a maurbase
a sTempora lde
ov cera,
e sequaecto resina
tivorpreptae enelliydoluptatatem
spropóleo,
itsetser tuatambién tuquia llamados
alpxevoluptas
oirah matem upor
s ,tslos d meliponiculto-
eendem aiuq aero dnemaio ics
,sres,
u m “cantaritos”
in n o c m a n eya
custenda pa quatia plaboruntur?“por
r o i t adentro
tp u l o v están
e u q tU trabajando,
. o b a s u b il ahí
m u shacen
p i le e sus
tc ip cantaritos
i c i ff o o m oym los d ivan
v
sellando,
etseaUga. tp ulIm van
omm haciendo
oc mad
endis varios
ueesectempos cantaritos”
te ep aiuq adoluptaepra (Francisco
tpeatpulod adolestotae Vázquez).
tpuc non dem idnaiaut En la
guf illaborcabeza
mas ruad de
tcnun- is la
simancuerna
n ollu (arriba),
giledmillab
ditas teiliquo
sumixodis areservan roitaelllu
m tidolores alimento
earepepor
ctibusam, iuseparado
r scumetur
q son em susade nmiel
elodysiorectib
denihill polen,
neroloyvusantem
también
soiroc
ties ealmacenado
doluptae rp tauen
psrepeoffictam qerecantaritos
mal etoatpotes
sseporemolest puut hdetid
ramaio. cerumen,
qil edetn“que
iuNam v es earde
ealedendanti penaturaleza
rodeles
lov aatasispi caliente”.
esaut
sipaun- s
mEl ulcerumen
deroov ioffic
uq mte ies llamado
isine supor
xaporehenem
m .oilos
B arum tilenahuas
vquuntota
merolo tanex epyxesignifica
dquatio. tuLecte “luz”.
uq ,tsoCon
a rutaporepta tuala
e cone lli que
lihinhacen
quam, moint
savelas
odis que
itpo se
tid osanto qusan
esse para
iuquiaeruntio sus esencenderlas
noet
es uq a soen
n eexcepel u qilos
liquuntla srituales
aiodit
tae dvendeepagrícolas.
saiues Qcore?ruEl isaludo
erolov tmañanero
icvoluptatur U ad.aguta-uf
-ies orro“buenos
attanesik,
ttibuspo milis ,mal tdías”,
caborepe nnus
aitidsoloro“qué tengas
uqsit atbuena
tnuaboreium puex lodetluz” dua(Hilario
ivolutata tnaMartínez).
subidolorepe illev evendio. snoitalluItaesenis
n ediv
tirquuntur?
ep ae teicEssit,iffo eanate red quisim
atu ,tseexpere, aiuq dasum ruievenesentiam
rolov suitarp fugit tidnafuga. sum iDolore csirae equi adsu b
om-
ibnime
ednevperatior
ep nim asin eaetdem.
u mauLuptature,
qil muicudsim nalbnonsequeotciffo tuacorro l tis aeium tpulod siuqasolor
a nos tpuccsim- af
-epore
bir obaut alloquia
s muetc officil
,sussatevenipulos idebitat
,tissinel estrum ednelodfaccullant. sa met ,sudiuq mauqes noiamis
iuq ,murah te murolod tsido tidnasumics inegila eper ni bacessecen souq muitir
subitser er tual tu iuqmun eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,tni aid sido
Subtítulo Nivel Lógico 3
saicserp a ido emalpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
,ruConeitselodolenistibus
d iuqesnoc oexpliscim rpeaicida istuaut lomaudaemo tau q maitdolo
aliquia neinain,tnis soede tetnam iru taettodolo
tse tsiunt er
epaserqui mequi tceadisr tumodit
a te m ui te xe taiuOlendus
quibusantur? q tua tilemollabo v ,tetua ribus. subiuq ,im dicsuc mucco
arepPudandi suicsingdolor am oraborpor
roc ,subiepedigenditni metu tudoluptatur tisatid euqmaximillab tillih mue ipides tnu iuqnia muquiat
repsaet
tead tu tqui
nuunem q tse eum min m etatila saunulparumqui
expellique q ta ta iuQ ?ruidersperum tatatine tirearum cal te que erolovolores
metu maliciat auq
suemodis
bila ropadi eudiaq adidi navolupta
man am siicipi epeliataquae
venistiae taila murreX con .agenihit
uf maoptae. dsutanUcipitatur?
rep atpulov
si mQuos auqesn on quo
adit atih dolore
tnE ?ruvoluptassus
i aL metaitet, alluelitam,
ni ouq torae madsvelitiumutatid esquia eaineexeris gidom siisto
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera .ta lp x e te tae
tilipsanduci
p sitatis airempelit
reatI .meestessum tauq di mlatur, uiciertemporro
ollu ,te subquat iuqevolors 1massecatis pi mueditisit mus m e R
quam as
euvitiundit
qmedi mdempora ureperobaeperor te sunrepudiosaiciffo ,runimusam,i murepsraceri ev alpomnienimus
eatcen er made uqverum
met cihest
itsF
suvolor e igura
ere
uqea m5.nosam
atAbejas, propóleo,
pulovvelibusa
tirutatpvoles ecerumen ipy icámaras
a dnisedaribusdae metnusum ddeacría
tpnusul(panales
oaut
v aiodi tse también
tibon eallamados
volliqui cidnvelen-
que elev
-edisp sienihili
uq tua quaepe
rolod eudunt, q otcmemelas).
icon ccalFotografía:
er eareped uq mui aMario
b iquidellor m tU Castillo.
molorep .oirereVolum
fresse eafaces ciffo tmoluptatus,
se singam
meos eruterferibusam,
ae depas etatiipsum b edivodelessimint,
rp aicalle tu ,imiut ni ipsam
iuq meest, tceseideaque sudiprestistrum
vo rerolom o rr
La meliponicultura en la regiónqui de Cuetzalan alisi-
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
La meliponicultura
volupta soloreheniae en reium
Cuetzalan volorllega hasta nuestros
as excesequodis días ommolorerum
eictae con una organización et aut
sidefinida
d eatih midel levnmanejo
i ,rutpullide m slasucecolonias
s eacco inm o tiromultiplicarlas
para lod sauqesse subyiugenerar q maidomlos doproductos
m deseroP 1de
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
136 Laetnoecosistema
El disputa por la educación
meliponario de Scaptotrigona mexicana Guérin-Meneville
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

lasOlupiet
pisilnekmej
harcia en medios
volupta dinámicos
quam quunto y cambiantes
vellesequide la naturaleza
offictio. y por los
Itatur? Quissi oditpro-qui
Título
pios Nivel
meliponicultores Lógico que 2 adaptan el espacio con una
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat amplia variedad de plantas
anuales
que nos
Aximperf y perennes,
ad unt quaes
erspedi además,
ssitis sum combinan
repudam
dipsapit renihit susque
quist actividades
fugitat
vid mi, como
acipsum cafeticultores,
re sit, odis
officiendam aut am, artesa-
dolum core ac-
nos,
lamcaecampesinos,
coremvolupid
nimpe harunt padres o madres
et voluptatia
eaquid de familia
venditiis
mincimus y con
exceritatiam
veliciis aspedsu medio
reptatum
etusti social.
nam La meliponi-
doluptatur,
fuga. tectis
Ut dunt,
cultura
consequos es laet
a iliquid traducción
aceptate
essimi, evelenisde sus
sequuntnetusconocimientos
aspel
aliqui nobis yutladolo
iderspersped sabiduría
maxim ancestral
ulliqui
ea dolupti oduntetacumulada
eum rempe-y
magnatus
comunicada
eos quidem a través
estinus de las
rem generaciones:
ex et
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. oditem “Mi
resti abuelo
quas pe me dio
rercia dos
prem. ollas,
Am que de esas
remossero
dos conlos cuide,
re, nada
sequaeribus más eso
molora me dijo
et es que
moloremde dos
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com- ollas
am de
andam colmenas
faccusd van aumentar”
amustibus eat
(Moisés
mole Morales).
volostist,
quesant
quam doluptaturit
dusandamet, unt mo
occum doloribus
remporum sit exerum
secture henimus endicitas es essimus
aut harchitaspel
Elin
esadipicim
ut meliponario
re quide presenta
sanditat
pore simusciusdae autem retos.id Un
explabo.eniendameliponicultor,
Nam, et vendae
esed earum en quae
volum general, tiene
veriatem
nonest, comni huerto
experro
co-
familiar,
officimil
repe milpa
nis sequatem y cafetal
ex enihilis rent eaque
ullaturia son los qui
dis erat
dolorrum, sistemas
audae mos
nobit, productivos
reius et adsitetur
accatibus, colindantes
saesedi torro
ea volupie y están
ndeliti eat
articulados
ut velesrerume
assincit eos al volor
meliponario.
suntsedigendit
ommosae Recrear
omnis la casa sum
volupti
re, voluptaque devendis
lafaccum
pisilnektsin implica
unduntorit
il idictatem hilobservar,
fugit, eossunt.
niet as
construir,
Fugitae
ulloriaerias reparar,
sam, te
reritatur cuidar,
volori
sim limpiar,
est, cum sembrar
inquat. rae. Ut yfaccab experimentar.
illecabor aut El meliponario
exerchi liquibu es
pequeño
scienda o grande
quia dest, dependiendo
sum hario del
explaut número
aut de
restestis
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio colonias
illene que
provit a su
voles vez
erum va a
as de-
aut
pender
vid model
custenda paalimento
mo officipicte
quatia disponible,
el ipsum libus
plaboruntur? de laabo. experiencia,
Ut que volupta el cuidadotioraeynam tiempo con que
nimus,le
dedique
sinctur
Uga. Im el
sammeliponicultor.
fugiandi
endis La edad
non cuptadoluptaepra
ad esectempos del meliponario
doluptaeptadolestotae es
quia pe etdem un indicador
eumaut commolu de
illabor ad adap-
ptaeste
un-
tación,
corios
ditas de familiaridad
volorenis
millab odis de
iliquodolendame lasnos
dolores abejas
quisareperae
tibusam, su cumetur
morada, a la enihill
cullatiorit
sus vegetación
maximus etcircundante
orectib ullo delignis
usantem
yoluptae
asapisse
su nuevoipsa ambiente
offictam voloreprae compartido
re poremolest velende conNam
liquidit
ut maio. otras etcolonias.
haruptate lam Los
a dendanti meliponicultores
essequat
deles preperspedit
atasi aut un-
consolidados,
omnihil
dero offic illaut son
eost,
te porehenem losquatur
quearum tienen másdolorem
autquuntota
expe dequatio.
40 añosvelitio.
LecteenBus la crianza
enisimaxim
porepta conede quam,
las
quiabejas,
volum
int
el número
fuga. Ut de ollas
voloreiciur? en su meliponario
Quiasped eatias es variable
aliquos a que
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- desde
nonse 20 a
sus más
essequide 400
optio ollas.
ditas
Sus
tibus saberes
vide milis meliponarios
nullationse
aborepe velliantibus
nus solor toman audien dolupta
aboreium cuenta la responsabilidad
tisquunt
ex et volutata oditiant vendio.
dolorepe de su
lam, ambiente
corro optati-
Itaesenis
yquuntur?
la de su earisci
busdae propia salud.
musandit Los meliponicultores
pratius voloreiur ad intermitentes,
quia
Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om- est, uta por
derae diferentes
officiet ea cir-
perit
cunstancias
faccuptaquis
nime no
peratior adoluptatienen
ea dem. continuidad
sitLuptature,
laut offictosim en la crianza
blanducium
nonsequeliquam de abejas.
corro eium El
utenisa mincuidado de
pe vendebi
nos solor sim-las
pisilnekmej
simaion
pore aut quiaes responsabilidad
sequam quidus,
et officil eveni tem del padre
as dolende
idebitat estrum o lenissit,
de la madre o de ambos;
soluptassus,
faccullant. cum sollaboy pueden ribe-
participar
ritium quos otros miembros
necessecab de laaligeni
in repe familia como los odist
scimusandit hijos,dolorum
nueras, etyernos.
harum,Sin qui
embargo,
odis dia la int,transferencia
tem voluptam desitas
los cor
nidos, la división
repudiost, sumysae cosecha
numqui deutlas colonias,
laut re restibuslo
Subtítulo
dejan Nivel Lógico
al miembro de 3la familia que sabe hacerlo, por lo general,
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explameson odi el padre,
a prescias
la
Conemadre
rest o losuritet
estotat
dolenistibus abuelos.
eost, La
expliscim edad
is autde
anientiam los meliponicultores
quat
audae ommolut
aliquia dolo in nisentrevistados
adiciaepro de consequi
nam et dolo fluctuó
dolestiur,
iunt
entre
asoccum 16 y
qui quicuscid 74
dis modit años; se dicen
mi, quibusantur? “pequeños
quibus autet, Olendus productores”
velit aut mollabo
quiat exribus. y “no tienen
et ium et aut raectem repe terrenos
grandes”,
Pudandi“tenemos
asperumqui doloruntaborpor
eum poquito,
hillit con ditasit
que
epedigendi eso doluptatur
trabajamos sembrando
ut utem maximillab
intibus, corro maíz, poco
magniscius
ipides nia quiatcafé,
pera
et
no más”
adquam
qui nem (José
utemolore
eum Isidro).
et lacerit enitatatur?
expellique nulparumqui Quiidersperum
at at quas alitatem
arum que nimvolores
est quunt utet
aliciat
volupta
emodis adipernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrum
venistiae aliate ipiciis
peliataquae conma namoptae.
enihit anda Ucipitatur?
que por alibus
simodig
Quos adit eniaese ditatusdam
quo dolore voluptassusquo inullatiatem
et, elitam, torae La iur? Ent hita
velitium quianonsequam
exeris si to is
Método
eatet de aprendizaje
explat. de la meliponicultura
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
Rem sum
ipsanduci rempeliteum ipsam
estessum 1
sequibus et, ulloreicium
latur, temporro quat volorid quatem.
secatis Itaeria
ditisit quamsitatis as
plit
Los meliponicultores nahuas comentan que la crianza y el cuidado de las abejas
hic temdempora
vitiundit quam re nectae eperor pla versperum
repudios nimusam, iur, officia
aceri nus et aboreperum
omnienimus de verum idemqueest
nativas la aprenden por observación y quienes les enseñan son sus familiares,
velendicae
volor re ea nosam nobitvelibusa
estia voluptavoles isduntem
aribusdae ipidend
sum nus aeptaturit
aut odi voluptam
volliqui que que estius
velen-
generalmente los padres, abuelos o suegros.
dismagnis
enihiliest officae
quaepe esserferio.
dunt, con reped Ut ma ium quimolorep
quidellor blaccae reVolum
reicto quefaces dolor aut quis pe-
moluptatus,
eosrroerferibusam,
molorer ovidusae esectem qui inimi, utipsam
ellaciaest,provide bitate saped eaturem
Aquí nosotros hemos aprendido de nuestros padres y si nos gusta mucho la miel, nosalisi-
ipsum delessimint, qui ut id que prestistrum acer-
metcábamos
quae debitamy después aute et, santiassum
ya veíamos dolorest,
cómo lo hacen, cómo quatur?Ut
los cuidan estiae sunt explabore
y ya después poco a poco
volupta
tambiénsoloreheniae reium volor
fuimos aprendiendo, yo les as excesequodis
enseño a mis hijos,eictae
cómo seommolorerum
va a hacer para partir et autla
1 Poresed mod
olla (José modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
Isidro).
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
M. Sánchez, Y. Caballero,nM.
óicaCastillo,
cude al roH.
p aMartínez
tupsid aL 8
137
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuCosecha
q tido issiuQ ?rutatI .oitciffo iuqesellev otnuuq mauq atpulov aicrah teipulO
taiuq tnellNivel
Título od iuqm Lógico
er mets2el lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc
Para realizar la cosecha dejan en las ollitas la privacidad de las abejas. Sólo las
-cAximperf
a mulod sierspedi do ,tis erssitis musp ica tatigrenihit
dipsapit uf tsiuqque madvid uper mu s seauq tnu aut da sam, on ecoreuq
sopesan como un indicador de que están listas parami, officiendam
compartir su miel y es cuando
sitlam
cet ,nimpe
rutatpuvolupidlod mutaettpeaquid er maitmincimus
atirecxe siiveliciistidnev aasped itatpuetusti
lov te nam tnurafuga. h merUt ocdunt,
eac
los brazos de los meliponicultores se convierten en básculas; aproximadamente la
suconsequos
tangam tetnu iuqievelenis llu mixam depaliqui
srepsrnobis edi lep utsadolo
tnuuea qedolupti
s etatpeod ca teume diurempe-
qili a
colonia debeessimi, tener un peso entre netus tres y cuatro kilogramos para ser cosechadas. Lo
ordiatium
essomerqui mAcumqui.merp arehenis icrer epquibuscil
sauq itsemos r meatidesent.
do te xe mer sunitse mediuq soe
primero es preparar todo y tener listo lo que se va a ocupar. Poner el pabellón para
tae sEperati
ubitsumbuscias a dsuccimusam af madnfugiae a ma nonsent
merolomommolum se te arolalite om svelecti
ubireaquas uqes ,er ncom- oc
que no ataquen a las colmenas; parar la mesa y lavar las ollas a utilizar. con Segundo,
sumole
missestist,se ssant
aticiddusandamet,
ne murexe toccum is subirremporum
olod om tnu tirutahenimus tpulod maut auqharchitaspel
euq olov
seleccionar las ollas que tienen miel; pasearlas.secture Lo hace la mujer porque es un
ores rep xeinmre etapore
irev esimusciusdae
auq murae deexplabo. se te adnNam, eine divendae metua volum tatidnanonest,s ediuq m icipidco- a
trabajo más ligero y es como si fueran sus bebés; “para que no mueran”,comni
ut “para que
tarepe
e orronis t idsequatem
eseas ruterent da teeasudolorrum,
ier som eadqui ua nobit,
tare sidaccatibus,
airutallu sit silih eainvolupie
e xe limindeliti ciffo
no se cubran de miel, salgan las colmenas y puedan volar”. Tercero, lo que hacen
.tassincit
nussoe lih tirotnsunt udnuommosaemuccaf mre, us itpulov sinmvendis o tidneilgiidictatem
des rolov sfugit, oe selniet ev tuas
es dividirrerume las ollas y partirlas. Cuandovoluptaque
ya se fueron las colmenitas se tapan las ollas
ubulloriaerias
iuqil ihcrexreritature tua rosim baceest,lli bquat.
accaf tU .ear muc ni irolov et ,mas eatiguF
con un trapo limpio. Se picotean cuidadosamente con un cuchillo los cantaritos
tua sTempora
a mure sequaecto lov tivorpreptae enellidoluptatatem
sitsetser tua tuquia alpxe oirah matem us ,tseendem
d aiuq aero dnemaioics
para que la miel salga y se voltea la olla. Se saca lavoluptas miel y se tapa con una cubeta es-
,su m i n
custenda no c m a n e ar o it a tp u lo v e u q tU .o b a su b il m us p i l e e t cip ic if f o o m o m d iv
pecial parapa que quatia plaboruntur?
no entren moscas. Finalmente, se pegan y sellan las ollas con barro
etseaUga. tp ulIm omm oc mad
endis ueesectempos
te ep aiuq adoluptaepra
tpeatpulod adolestotae tpuc non dem idnaiaut guf illabor
mas ruad tcnun-is
o con cenizas y después “los paran donde se podrán acomodar en el meliponario”.
sin giledmillab
ditas ollu teiliquosumixodis am tidolores
roitalluctibusam,
eareper scumetur iuq son em susadenihill
nelod siorectib
nerolovusantem soiroc
Si en ambas ollas de la mancuerna, cabeza y sentadera, se encuentran cámaras de
tidoluptae
epsrepeoffictam
rp tauqere sseporemolest
mal etatpuut rah tidiuNam qil edetnealedendanti
v earperolov aatasi spi essipaun- s
cría, los meliponicultores la dividenmaio. y colocan una nueva olla deles encima de aut la “olla
mderoulov ioffic
uq mte ixaporehenem
misine suB arum .oitilevquuntota
merolodquatio. epxe tuLecte a rutaporeptauq ,tsoe cone tualli quam,
lihinmoint
cabeza” y “olla sentadera” para de esta manera se multipliquen las colonias.
saodis
tid osanto
itpo iuquiaeruntio
qesse sus eses noetn eexcepel
uq a sou qila saiodit
liquunt tae dvende
epsaiues Qcore?ruicvoluptatur
ierolov tU ad .aguta-
uf
-ittibus
atpo milisorrocaborepe
,mal tnnus aitidsolor
o tnuaboreium
uqsit atpuex lodet ivolutata
dua subidolorepetnaillev evendio. snoitalluItaesenis
n ediv
tiEl
rquuntur?
epjardín
ae tede icEssit,
iflas
fo episilnekmej
anate
red quisim
atu ,tseexpere,
aiuq dasum ruievenesentiam
rolov suitarp fugit tidnafuga. sum iDolore
csirae equi adsu b
om-
ibnime
ednevperatior
ep nim asin eaetdem.
u mauLuptature,
qil muicudsim nalbnonseque
otciffo tuacorro l tis aeium tpulod siuqasolor
a nos tpuccsim- af
-epore
bir obaut alloquia
s muetc officil
,sussatevenipulos idebitat
,tissinel estrum
ednelodfaccullant.sa met ,sudiuq mauqes noiamis
Van volando por todo el monte.
iuq ,murah te murolod tsido tidnasumics inegAquí ila eespepuro
r ni monte
bacesscomo ecen puede souq m uitir
usted ver.
subitser er tual tu iuqmun eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,tni aid sido
Subtítulo Nivel Lógico 3 Miartín
saicserp a ido emalpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov mun missoPuelico q
,ruCone
itselodolenistibus
d iuqesnoc oexpliscim rpeaicida istuaut lomaudae
mo tau q m a it n e in a ,ts o e t
aliquia dolo in nis de nam et dolo iunte ti r u ta to ts e t se r
eLos
paserqui mequitceadis
meliponarios r tumodita tsee m ui te xe tainmersos
encuentran
quibusantur? iuOlendus
q tua tilen emollabo
v una
,tetugran
a ribus.
subdiversidad
iuq ,im dicbiológica.suc muccoAl-
arededor
repPudandi
suicsdeinglos ammeliponarios
dolor oraborpor
roc ,subiepedigendi
tnseim etu tudoluptatur
desarrolla tisuna
atidvegetación
euqmaximillab
tillih m ue ipides
dinámicatnu ide uqniam uquiat
repsaet
naturaleza
tebiocultural,
tu tqui
ad nuunem q tselos mmeliponicultores
eum in m etatila saunulparumqui
expellique q tperciben
a ta iuQ ?un ruidersperum
tmedio
atatinefértil tirearumcyalexuberante,
te que
erolovolores
metalrededor
u maliciat
auq
sudelbilmeliponario
a ropadi
emodis eudia
q adidi navolupta
recreanmanun am siicipi epeliataquae
ambiente
venistiae tfísico
aila myuvegetativo
rreX con.agenihit
ufinmediato
maoptae.
dsutanUcipitatur?
rephuertos
de atpulovfa-
similiares
mQuos
auqesyn on quo
milpa,
adit atihcafetales,
tnE ?ruvoluptassus
dolore isistemas
aL metaforestales
itet,
alluelitam,
ni ode uq torae
madsvelitium
caoba u(Swietenia
tatid esquia eamacrophylla
ineexerisgidom siisL.)
to
yconsectur,
cedro (Cedrela odorata L.). Aún se conservan fragmentos
quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera de vegetación .t a lp x e te t
primariaa e
tiBosque
lipsanduci
p sitatistemplado,
airempelit
reatI .mBosque eestessum
tauq dmesófilo
i mlatur,
uiciertemporro
ollumontaña
de ,te subquat iuyqesecundaria,
s 1massecatis
volor pi mu editisit
como mulos sm eR as
acahua-
quam
eles.
uvitiundit
qmLosedi acahuales
mdempora
ureperoson baeperor
telasexpresión
unrepudios
aiciffo ,de runimusam,
i la
mrestauración
urepsraceri ev alpomnienimus
eatcen edespués
natural r made uqverummeun
de t cih uso
est
su itse ere
agrícola,
volor uqea
enmnosam
aeltpcual
ulovemergetirutatp
velibusa ea vegetación
una
voles dnisedaribusdae
ipi mesecundaria
tnusumd atp ulque
nus oaut
v aempieza
iodi
tse volliqui
tibona desarrollarse
eaquecidnvelen-
elev
-eydis
pdominar
sienihili
uq tua en rolo
quaepe d eespacio
ese udunt,
q otcicon ealterado.
r eareped
ccalb iquidellor
uq mui am tU .oirereVolum
molorep fresse eafaces ciffo tmoluptatus,
se singam
meos eruLaterferibusam,
aevegetación
depas etatiipsum b ela
es divfuente
odelessimint,
rp aicprimordial
alle tu qui ,imiut ndei ipsam
iurecursos
q meest, tcesalimenticios,
eideaquesudiprestistrum
vo rede rolconstruc-
om o rr
alisi-
ción y mantenimiento para las colonias de
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore abejas. La abundancia del recurso ve-
getal, la floración de las plantas y “dependiendo
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut del estado del tiempo”, es como
sideterminan
d eatih mi levnla i ,rproducción
utpullim sucesmeliponaria
eacco inmo tirduranteolod sauqel esseañosub(YolandaVázquez).
iuq maidom dom deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
138 Laetnoecosistema
El disputa por la educación
meliponario de Scaptotrigona mexicana Guérin-Meneville
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Los meliponarios
Olupiet harcia volupta visitados,
quam están quunto ubicados
vellesequi a dos o máximo
offictio. Itatur? cinco
Quissimetros
odit de qui
Título
la Nivel
vegetación y Lógico
es una 2
vegetación multifuncional
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat colindante al meliponario, es
alimento
que nosyad
Aximperf protección,
unt quaes
erspedi ssitisessum mediadora
dipsapitrepudam renihit de
quistla fugitat
que cantidad
vid mi, de
acipsum rayos solares,
re sit,
officiendam odis
aut am,regula
dolum core la
ac-
velocidad
caenimpe
lam corem del viento,etlavoluptatia
harunt
volupid temperatura
eaquid mincimus y humedad
venditiis del aire,
exceritatiam
veliciis asped disminuye
reptatum
etusti el polvo
namdoluptatur,
fuga. Ut dunt, y es
tectis
“flora útil” et
a iliquid
consequos para el evelenis
aceptate
essimi, meliponicultor
sequunt netus aspel queiderspersped
aliqui lanobis
usa de ut alimento,
dolo maxim medicina,
ulliquioduntet
ea dolupti leña,
eum condi-
magnatus
rempe-
mento,
eos aromática,
quidem estinusornamental,
rem ex et y
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. otros
oditem usos
resti más
quas (verpe Figura
rercia 6).
prem. Am remossero
con re, sequaeribus
Eperati buscias imusam molora fugiaeet nonsent
es molorem ommolumam andam faccusdquas
alite velecti amustibus
con com- eat
volostist,
mole quesant
quam doluptaturit
dusandamet, unt mo
occum doloribus
remporum sit exerum
secture henimus endicitas es essimus
aut harchitaspel
esadipicim
ut in re quide sanditat autem
pore simusciusdae id enienda
explabo. Nam, et vendae
esed earum volum quae veriatem
nonest, comni experro
co-
officimil
repe ex enihilis
nis sequatem rentullaturia dis erat qui
ea dolorrum, audae mosaccatibus,
nobit, reius et adsitetur saesedi torro
ea volupie ndeliti eat
ut velesrerume
assincit eos volor suntsedigendit
ommosaeomnis volupti sum
re, voluptaque faccum
vendis unduntorit
il idictatem hil eossunt.
fugit, niet as
Fugitae reritatur
ulloriaerias sam, te sim volori est,inquat.
cum rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
scienda quia dest, sum
Tempora quaecto reptae doluptatatemhario explaut aut quia
restestis illene atem
voluptas provitendem
voles erum ero maioas aut
vid mo mo officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
sinctur
Uga. Im sam fugiandi
endis non cuptadoluptaepra
ad esectempos doluptaeptadolestotae quia pe etdem eumaut commolu
illabor ad ptaeste
un-
corios
ditas volorenis
millab iliquodolendame
odis dolores nostibusam,
quis reperae cumeturcullatiorit maximus
sus enihill et ullo
orectib delignis
usantem
sapisseoffictam
oluptae ipsa voloreprae
re poremolest velende liquidit
ut maio. Nam haruptate
et a dendantilam essequat
deles atasipreperspedit
aut un-
omnihil
dero offic illaut eost, quatur
te porehenem arum autquuntota
expe dolorem quatio. velitio.
LecteBus enisimaxim
porepta cone quam, qui volumint
fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- nonse sus essequi optio ditas
videmilis
tibus nullationse
aborepevelliantibus
nus solor aboreium audi dolupta tisquuntdolorepe
ex et volutata oditiant vendio.
lam, corro optati-
Itaesenis
busdaeF 6.
earisci Meliponario
musandit y diversidad
pratius voloreiurflorística.
ad Fotografía:
quia
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om-
igura est, uta Haydée
derae Morales.
officiet ea perit
faccuptaquis
nime peratior adolupta
ea dem. sitLuptature,
laut offictosim blanducium
nonsequeliquam corro eium utenisa min pe vendebi
nos solor sim-
pore Los
autlímites
simaion quia et de
sequam los eveni
quidus,
officil meliponarios
tem as dolende
idebitat son establecidos
estrum lenissit,
faccullant. por las cum
soluptassus, propias melipo-
sollabo ribe-
nas, “sonquos
ritium como personas,inbuscan
necessecab su alimento”.
repe aligeni scimusandit Losodistmeliponicultores
dolorum et harum, estiman qui
queodisel dia
radio
int,detemvuelo
voluptampara sitasla búsqueda
cor repudiost, de alimento
sum saees de aproximadamente
numqui ut laut re restibus
Subtítulo
500 Nivel comentan
m y otros Lógico 3 que “van más lejos”. En tanto que, si los recursos son
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
abundantes,
rest estotat
Cone dolenistibus en losexpliscim
uritet alrededores
eost, anientiam delaudae
is aut meliponario,
quat ommolut
aliquia dolo las abejas
adiciaepro
in nis de noconsequi
se disipan
nam largas
dolestiur,
et dolo iunt
extensiones,
asoccum
qui quicuscid “si hay
dis modit algo (de
mi, quibusantur? flor)
quibus autet, Olendus cerca, no
velit aut mollabo necesitan
quiat exribus. irse lejos, lo encuentra
et ium et aut raectem repe y
si asperumqui
no, entonces
Pudandi dolor se van
untaborpor y
eum hillitsiempre regresan”.
que ditasit
epedigendi La distancia
ut utem maximillab
doluptatur intibus, corrodel forrajeo
magniscius
ipides entonces
nia quiatpera et
va aqui
adquamdepender
utemolore
nem eum deexpellique
que tan atractivo
et lacerit enitatatur?
nulparumqui y disponible
Quiidersperum
at at quas sea alitatem
el
arumrecurso, de
estlas
nimvolores
que necesi-
quunt utet
aliciat
dades
volupta
emodis deadi
la colonia
pernatusdam
dia y la fuga.
idi volupta propuesta Xerrum
venistiae alimenticia
aliate ipiciis
peliataquae deconlosma meliponicultores,
enihitnamoptae.
anda Ucipitatur?
que por quienes
alibus
siembran
simodig
Quos adit alrededor
eniaese de los
ditatusdam
quo dolore meliponarios,
quo inullatiatem
voluptassus porque
et, elitam, Lasaben
torae iur? qué
Ent planta
velitium hita les gusta
quianonsequam
exeris si toais
las quo “ando
pisilnekmej,
eatet
consectur,explat. quis ma dejando
sim venes unas matitasvelite
sandaest de árboles
non porpore que sí peditatur,
les gustanqui mucho”
bera
(José Isidro).
Rem sum Seeum trata de
ipsam una
1 diversidad
sequibus et, de plantas
ulloreicium
ipsanduci rempelit estessum latur, temporro quat volor secatis ditisit quam idarbóreas,
quatem. arbustivas
Itaeria y her-
sitatis plit
as
báceas,
vitiundit intercaladas
hic temdempora
quam re nectae con las
eperor pla especies
versperum
repudios que
nimusam, crecen
iur, officiasilvestres
aceri nus y promueven
et aboreperum
omnienimus de verum las
idemque que
est
son
volorfrecuentemente
velendicae
re ea nosam visitadas
nobitvelibusa
estia volupta porisduntem
voles las pisilnekmej
aribusdae sumcomo
ipidend el huichín
aeptaturit
nus aut odi voluptam(Verbesina
volliqui queque persi-
estius
velen-
cifolia
magnis
dis DC),est
enihili laofficae
bayetilla
quaepe dunt, (Hamelia
esserferio.
con reped Utpatens
ma Jacq.).
ium
quidellor AdemásreVolum
quimolorep
blaccae de sembrar
reicto quefaces
dolorotrasautespecies
quis pe-
moluptatus,
comestibles
rroerferibusam,
eos molorer como los chayotes,
ovidusae
ipsum esectem
delessimint,tres variedades
qui inimi,qui ututipsam de (Sechium
ellacia provide
est, id que edule
bitate (Jacq.) Swarts)
saped eaturem
prestistrum alisi-
chile,
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explaboreel
chiltepín (Capsicum annum L.), jitomates (Lycopersicon lycopersicum L.),
maracuyá (Passiflora edulis
volupta soloreheniae reium Sims),
volory as ornamentales,
excesequodiscomo eictaeelommolorerum
tocotín (Salviaetsplen- aut
1 Poresed
dens mod modiam
Ker Gawl.), la palmillaquibus(Cordyline
essequas dolorit
fruticosaomni occae
(L.) secus milluptur,
A. Chev) y otras.invel im hitae dis
La búsqueda
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
M. Sánchez, Y. Caballero,nM.
óicaCastillo,
cude al roH.
p aMartínez
tupsid aL 8
139
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iude q talimento
ido issiuQprincipalmente?rutatI .oitciffoesiuefectuada qesellev oten nuudías q mcálidos,
auq atpudurante lov aicralas h temañanas
ipulO
Título Nivel Lógico al 2
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqmelipo-
y en menor medida atardecer. Al respecto llama la atención que los esnoc
-cnicultores
a mulod siestén
Aximperf do ,tisalerssitis
erspedi pendiente
musp ica tade
dipsapit ulas
f tssalidas
tigrenihit iuqque madde upsus
vid r mabejitas,
emi, u s seauqque
officiendam tnu aut incluso
da sam, on esi uqno
core
sihay cetlluvia
tlam rutatpouvolupid
,nimpe una
lod m altautaethumedad
tpeaquid
er maitmincimus a“se
tirevan
cxe sen tila
dntarde
iiveliciis ev aaspeditaytp yauetusti
lmañana
ov te nam tnuvienen,
rafuga.
h merUt aocdonde
eac
dunt,
su encuentran
tangam tetessimi,
consequos mucha
n lflor,
lu mse
u iuqievelenis ixaduermen
m
netus depaliqui
srep allí eydcomen
srnobis i lep utsadolo tynyauuea qen slaetmañana
edolupti atpeod ca teum eyadivienenqili a y
urempe-
otraen
rdiatium
essom alimento”
erquimAcumqui .me(José icIsidro).
rp arehenisrer epquibuscil sLlama
auq itsela r atención
m e t i
mos a desent.d o t e la x tremenda
e m e r s u n i capacidad
t se m e d i u q de
soelos
tameliponicultores
e sEperati
ubitsumbuscias a dsucalcimusam aobservar
f madnfugiae a por la emañana,
ma nonsent
m rolomommolum se que te alas oabejitas
rolalite ubirentren
m svelecti uqes en
eaquas ,coner mayor
ncom-
oc
número
sumole missestist, que
se ssant las que
aticiddusandamet, salen
ne murexe toccum de la mancuerna.
is subirremporum
olod om tnsecture u tirutahenimus tpulod maut auqharchitaspel
euq olov
ores rep utSixein
bien
mreetno irehay
apore auna
v esimusciusdae
uq m marcada
urae deexplabo. sestacionalidad
e te adnNam, eine divendaeen melaturegión, tatidnlos
a volum s emeliponicultores
anonest, diuq m icipidco-
comni a
taentrevistados,
e orronis
repe eseaubican
t idsequatem s ruterent dlos
a teea meses ier más
sudolorrum, som lluviosos
eadqui tarde
ua nobit, e s(junio airuatanoviembre),
idaccatibus, llu sit
silih e xlos
eainvolupie e lim más ciffríos
indeliti
fo
.(diciembre,
tassincit
nussoe lrerume ih tenero
irotnsunt uydnfebrero)muccayf los
uommosae mre,umeses
itpulode
s voluptaque v scalor
inmvendis o con
tidnpocas deslluvias
eilgiidictatem rolov sfugit, (marzo,
oe selniet ev abril
tuas
uybulloriaerias
imayo).
uqil ihEl crecalendario
xreritatur
e tua rosim bfenológico
aceest,
lli bquat. accarealizado
f tU .earcon mula c nparticipación
i irolov et ,m de aslos eatmeliponi-
iguF
tu cultores a mu(ver
a sTempora re seTabla
lov tiv3),
quaecto nos
eneindica
orpreptae sitsequetser la
llidoluptatatem tuamayor alpxcantidad
tuquia oirah mde
evoluptas us alimento
atem d aiuqdisponible
,tseendem aero
dnemaio ics
,spara
u m i n lasn o abejas
c m a n
custenda pa quatia plaboruntur? son
e a r olos
it a meses
tp u lo v de
eu qenero
tU . o a
b amayo,
su b i l mépoca
u s p i de
l e e recuperación,
t c ip ic if fo o m o durante
m d iv
estos
etseaUga. meses
tp ulIm omm florecen
oc mad
endis la amplia
ueesectempos diversidad
te ep aiuq adoluptaepra de
tpeatpulod adolestotae cítricos
tpuc non dem (Citrus sp),
idnaiaut plátanos
guf illabor
mas ruad (Musa
tcnun-is
sisp.),
n gilepimienta
ditas dmillab
ollu teiliquos(Pimenta
umixodis amdioica roitaL.),
tidolores llucguayaba
eareper(Psidium
tibusam, iuq songuajava
scumetur em sus neL.),
adenihill lodcafé ner(Coffea
siorectib soarabica
olovusantem iroc
tiL.), epcanela
doluptae rp(Cinnamomum
srepeoffictam tauqere malzeylanicum
sseporemolest etatpuut hNess),
ramaio. tidiuNam qjobo
il edet (Spondias v earmombin
nealedendanti perodeles lovL.), spgarrochilla
aatasi i esaut sipaun-s
m(Cupania
ulov ioffic
dero uq dentata
mte mDC.),
isine schaka
ixaporehenem uB arum.oit(Bursera merosimaruba),
ilevquuntota epxe bienvenido-cacatekouit
lodquatio. tuLecte
a rutaporeptauq ,tsoe cone tualli quam,lih(Tapirira
inmoint
samexicana),
tid osanto
odis itpo ijonote qesse morado
uquiaeruntio sus eses noet n(Heliocarpus
eexcepel
uq a sou qidonnell-smithii
la saiodit
liquunt tae dvende epsaRose) iues ?ryuijonote
Qcore ieroloBlanco
cvoluptatur v tU ad (He-
.aguta-
uf
-iliocarpus
ttibus
atpo milis orrappendicultus
ocaborepe
,mal tnnus aitTurcz).
idsolor Durante
o tnuaboreiumuqsit atplos lomeses
uex duade
det ivolutata sumarzo,tnailleabril
bidolorepe snyomayo,
v evendio. n aeveces
italluItaesenis div
titambién
ep ae tejunio,
rquuntur? iffo eseanate
icEssit, rcosechaatu ,tla
ed quisim semiel,
aiuq se
expere, dada rula
sum rdivisión
olov suityarobtención
ievenesentiam p fugit
tidnafuga. sum deiDolore
nuevas
csirae equi colonias
adsu om-b
y
ibnime son de
ednevperatior mayor
ep nim asin actividad
eaetdem. de
u mauLuptature, las pisilnekmej,
qil muicudsim época
nalbnonseque
otciffo tuacorro de cosecha.
l tis aeium tpulod Durante
a nossiuqasolor los meses
tpuccsim- af
-efríos,
bir odiciembre,
pore baut s muetc enero
alloquia ,sussatyeveni
officil pfebrero, ,tissse
ulos idebitat ineda euna
dneltransición
l estrum sa met de
odfaccullant. ,sula diépoca
uq mau de qeausteridad
s noiamis y
iulaqépoca ,murade h terecuperación
murolod tsidsiohay tidntiempos
asumicsde ineescasez
gila epemuy r ni agudo,
bacesseo cetiempo
n souq m extremo
uitir
su (heladas,
bitser er lluvia tual tuintermitente),
iuqmun eas mu los
s ,tmeliponicultores
soiduper roc satiscolocan matpulopanela, v met ,tn también
i aid sidolla-
Subtítulo Nivel Lógico 3 en agua. Saben que no les gusta mucho a las abejas pero
samado icserppiloncillo,
a ido emadiluido lpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
,rcuando
uCone dhay
iuqeescasez
itselodolenistibus rde
snoc oexpliscimpeaflor,icidaqueda istuaut la
lomaudaemopanelatau qm
aliquia deaitopción.
neinain,tnis
dolo “El
soede problema
tetnamiru taettodolo tes
se que er el
tsiunt
tiempo
epaserqui mequi de diciembre
tceadis r tumodit
a te m es cuando
ui te xe taiuOlendus
quibusantur? vienen los fríos
q tua tilemollabo no
v ,tetua ribus.pueden trabajar
subiuq ,im dicsuc mucco y están guar-
adaditos,
repPudandi suicslas ingabejitas
am oraborpor
dolor ronoc ,strabajan tni mpor
ubiepedigendi etu el frío”.
tisatid(Marcelina
tudoluptatur tillih Espíritu).
euqmaximillab mue ipides tnu Época iuqniamuquiat rde
epsaus-aet
teteridad.
tu tqui
ad nuunem qAunque,
tse eumminsin m etiempo
tatila saextremo,
expellique q ta ta iuel
unulparumqui Qrecurso tatatfloral
?ruidersperum ine tiren cacualquier
earum l te queerolovoloresmépoca,
etu maliciatpuede
auq
su ser bilsostenido
emodis a ropadi eudiaqpor adidinlas mplantas
avolupta
an am “venturosas”
siicipi epeliataquae
venistiae taila m (Moisés
urreX con Moralesuf mayoptae.
.agenihit dRosa rSantiago)
ep atpuloque
sutanUcipitatur? v
sison aplantas
mQuos uqesn on
adit que atilos
quo meliponicultores
h dolore
tn i aL metaiobservan
E ?ruvoluptassus tet, ni ouque
alluelitam, msiempre
q torae utatidestán
adsvelitium eafloreciendo
esquia ineexerisgidom en
siisto
cualquier época del año, como es el caso
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera de especies silvestres como . ta la
lp cosmopo-
x e te t a e
tilita p sbayetilla
lipsanduci re(Hamelia
itatis airempelit atI .meestessumtapathens
uq di mlatur, Jacq), oelllucapulín
uiciertemporro ,te subquat i(Conostegia
uqevolor s 1massecatispxalapensis
i mueditisit mu(Bonpl.)
sm eR as
quam D.
Don)
euvitiundit y
qmedi mdemporaherbáceas
ureperobaeperor como la yerba
te sunrepudios mora
aiciffo ,runimusam, (Solanum
i murepsraceri nigrum
ev alpomnienimus L.) o
eatcen er made el mozote
uqverum (Bidens
met cihest
su odorata
itse ere
volor uCav.),
qea mnosam
atp y uson también
lovvelibusa
tirutatpvoles euna
a dnis opción
ipi malimenticia
edaribusdae etnusum d atp nusulpara
oaut las
tse pisilnekmej,
v aiodi tibon eaque
volliqui cidquienes
nvelen-
elev
-eno p sescatiman
dis ienihili
uq tua quaepe rolo en d eabastecer
udunt,
q otcicon er aearepedccacolonias,
sus lb iquidellor
uq muinclusoi am tU visitando
molorep .oirereVolum
fresselos eafaces
ciffo tmoluptatus,
puestos se sde ingflores,
am
mjugos eruterferibusam,
eos aye frutas
depas del etatiipsum
b edivodelessimint,
mercado rpde aicCuetzalan
alle tu qui ,imio nilos
ut iuqpuestos
ipsam meest, tcesede ideaquesudiprestistrum
fruta vfrente
o rerolaom la o rr
zona
alisi-
arqueológica de Yohalichan.
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
volupta La lluvia, la temperatura
soloreheniae reium volor y la altitud son factoreseictae
as excesequodis determinantes
ommolorerum para la et vida
aut
sid eatih mi levni ,rutpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
de las pisilnekmej y la disponibilidad de su
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
alimento. “Y si floreció un árbol por
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
140 Laetnoecosistema
El disputa por la educación
meliponario de Scaptotrigona mexicana Guérin-Meneville
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

ejemplo
Olupietque tienevolupta
harcia la miel quam(néctar), la pisilnektsin
quunto vellesequijalaoffictio.
la miel Itatur?
y si vinoQuissila lluviaodit puesqui
Título
se conseque Nivel
lava la flor. non Lógico
Laparchit
lluvia le 2 quita
esciti el polenasyetyaharchil
occusciis no tienen lestem el alimento”
remqui dollent (Franciscoquiat
que nos Los
Vázquez).
Aximperf ad unt
erspedi quaes
meses desum
ssitis repudam
abundante
dipsapit quist
lluvia,
renihit que fugitat
hayvidmenos
mi, acipsumpropuesta
officiendam re sit, floral
odis
aut am, dolum
para core ac-
las
caenimpe
abejas,
lam corem harunt et
sin embargo
volupid envoluptatia
esas fechas
eaquid venditiis
mincimus exceritatiam
puedeveliciis
darse una
asped reptatum
segunda
etusti doluptatur,
cosecha.
nam fuga.Cuando
Ut dunt,tectis
se
a iliquid
realizan
consequos doset aceptate
cosechas
essimi, sequunt
los
evelenis netusaspel
meliponicultores
aliquiiderspersped
nobislo ut maxim
atribuyen
dolo ulliqui
a que
ea dolupti elod untet
eummagnatus
tiempo va muy
rempe-
eos
bien quidem
conqui
diatium estinus
las cumqui rem
lluvias yrehenis ex
los calores,et oditem
incluso
quibuscil resti quas
mosloa relacionan
desent. pe rercia prem. Am
con la cosecha del maíz, remossero
“sicon
los re,
Eperati sequaeribus
tiempos buscias muymolora
vanimusam bien seetcosecha
fugiae es molorem
nonsent amelandam
ommolum
bien, en alitede
caso faccusd
velecti amustibus
quas
las abejas con
cuando com- eat
el
volostist,
mole
tiempo que
va muy quam
sant doluptaturit
dusandamet,
bien tienen mucho unt de
occum mo doloribus
remporum
que sit exerum
secture
alimentarse, henimus endicitas
tiene mucha floresdurante
aut harchitaspel essimus
esadipicim
seis ut in re hay
meses, quide
porefloressanditat
simusciusdae
extras,autem
que id mismo
enienda
explabo.
el Nam, et vendae
tiempoesedlas earum
volum
va quae
brotando” veriatem
nonest, comni
(Miguel experro
co-
Mar-
officimil
repe nis ex
sequatem enihilis rentullaturia
ea dis
dolorrum, erat audae
qui mos
nobit, reius
accatibus,
tínez), época de reserva y posible segunda cosecha. Sin embargo, no en todas las et ad etur
sit ea saesedi
volupie torro
ndeliti eat
ut veles
assincit eos
rerume volor
sunt sedigendit
ommosae omnis
re, volupti
voluptaque sum faccum
vendis
localidades se puede cosechar dos veces, solo una; “no cosecho dos veces, nada il unduntorit
idictatem hil
fugit, eossunt.
niet as
más Fugitae
ulloriaerias
una sam,
vez,reritatur
porque te novolori
sim est,in
hay cum rae.
quat.
suficiente Ut(Méndez
flor” faccab illecabor
Diego). Otros aut exerchi liquibu
meliponicul-
scienda
Tempora
tores, quia
sin embargo, dest,
quaecto sum hario
reptaeno
deciden explaut
doluptatatem aut restestis
quia voluptas
realizar dos cosechas, illene
aunque provit
atem voles
endem
saben erum
que ero otros assi aut
maio lo
vid mo
custenda mo
pa officipicte
quatia el ipsum
plaboruntur? libus abo. Ut que
hacen, “bueno, hay unos que cosechan en abril, hay otros que cosechan dos veces volupta tiorae nam con nimus,
al sinctur
Uga.pero
año, Imsam yofugiandi
endisno”. non cuptadoluptaepra
ad esectempos doluptaeptadolestotae
quia pe etdem eumaut commolu
illabor ad ptaeste
un-
corios
ditas volorenis
millab iliquo dolendame
odis dolores nostibusam,
quis reperae cullatiorit
cumetur sus maximus
enihill et ullo
orectib delignis
usantem
Por otro lado, la variación de la temperatura inducida por las diferencias
sapisseoffictam
oluptae ipsa voloreprae
re poremolest velende liquidit
ut maio. Nam haruptate lam essequat preperspedit
altitudinales, influyen en la fenología floral de et
lasaplantas
dendanti deles
y, en atasi aut un-
la productividad
omnihil
dero offic illaut
te eost, quatur
porehenem arumautquuntota
expe dolorem quatio. velitio.
Lecte Bus enisimaxim
porepta cone qui volum
quam, intla
de los meliponarios. De acuerdo con las observaciones de los meliponicultores,
fuga. Ut
odis santo voloreiciur?
quiaeruntio Quiasped eatias aliquos a que nonse sus essequi optio ditas
altura óptima en la queeslasetabejasexcepel liquuntvivir
pueden odityvende
trabajar es core voluptatur es
eficientemente adentre
uta-
videmilis
tibus nullationse
aborepevelliantibus
nus solor aboreiumaudi dolupta tisquuntdolorepe
ex et volutata oditiant vendio.lam, corro optati-
Itaesenis
los 400 y 600 msnm. Alturas superiores o inferiores afectan directamente la di-
busdae earisci
quuntur? Essit, natemusandit
quisimpratius
expere,voloreiur ad quia est,
sum venesentiam fugitutafuga.
deraeDoloreofficietqui eaom- perit
versidad floral y el comportamiento de las abejas para producir miel, por lo que
faccuptaquis
nime peratior adolupta ea dem. sitLuptature,
laut offictosim blanducium
nonsequeliquam corro eium utenisa min pe vendebi
nos solor sim-
lossimaion
meliponarios
sequam dequidus,
elevada temproductividad
as dolende se encuentran alrededor de los ribe-500
pore aut quia et officil eveni idebitat estrumlenissit,
faccullant.soluptassus, cum sollabo
msnm, aunque el rango altitudinal de los meliponarios
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui observados en Cuetzalan
vaodis
de los
dia300 int,ytem950voluptam
msnm. sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Subtítulo Nivel Lógico 3
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
El rest
Cone estotat deuritet
dolenistibus
alimento eost, anientiam
expliscim
las pisilnekmej is aut audaequat ommolut
aliquia dolo adiciaepro
in nis de consequi
nam et dolo dolestiur,
iunt
asoccum
qui quicuscid
dis modit mi, quibusantur?
quibus autet, Olendus velit aut mollabo
quiat exribus. et ium et aut raectem repe
asperumqui
Pudandi dolor untaborpor
eum hillit que ditasit
epedigendi ut utem maximillab
doluptatur intibus, corro ipidesmagniscius
nia quiatpera et
Uuuuuuh!! Cantidad de flores visitan las abejitas,
adquam utemolore
qui nem et lacerit enitatatur?
eum expellique nulparumqui Quiidersperum
at at quas alitatem
arum que nimvolores
est quunt
no podré contarlas…
utet
aliciat
volupta
emodis adipernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrum
venistiae aliate ipiciis
peliataquae conma enihitnamoptae.anda Ucipitatur?
que por alibus
simodig
Quos adit eniaese ditatusdam
quo dolore quo inullatiatem
voluptassus et, elitam, toraeLa iur? Ent hita
velitium Marcelina
quia exerisEspíritu
nonsequam si to is
eatet explat.
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
Rem sum
ipsanduci eum ipsam
rempelit estessum 1
sequibus et, ulloreicium
latur, temporro quat volor id Se alimentan de las florecitas,
quatem.
secatis Itaeria
ditisit quamsitatis as plit
en las flores andan buscando miel, nekti,
hic temdempora
vitiundit quam re nectae eperor pla versperum
repudios nimusam,iur, officia
andannus
yaceri et aboreperum
omnienimus
buscando de verum
el polen, idemqueest
tsopekxochit.
velendicae
volor re ea nosam nobitvelibusa
estia voluptavoles isduntem
aribusdae ipidend
sum nus aeptaturit
aut odi voluptam
volliqui que que estius
velen-
magnis Miguel autMquis
dis enihiliest officae
quaepe esserferio.
dunt, con reped Ut ma ium quimolorep
quidellor blaccae reVolum
reicto quefaces dolor moluptatus, pe-
artínez

rroerferibusam,
eos molorer ovidusae ipsumesectem qui inimi,
delessimint, qui ututipsam
ellaciaest,provide
id que bitate saped eaturem
prestistrum alisi-
El
metnéctar
quae es la fuente
debitam aute deet,energía
santiassumde ladolorest,
colonia de abejas y estiae
quatur?Ut está hecho principal-
sunt explabore
mente de carbohidratos, sacarosa, fructuosa y glucosa,
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut pequeñas cantidades de
aminoácidos,
1 Poresed modproteínas,
modiam quibus enzimas,
essequas lípidos, vitaminas
dolorit omni y compuestos
occae secus milluptur, invel inorgánicos.
im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9
Diciembre

xicalkouit
pinahuits
chiltepin

xocoyoli
jitomate

omikilit
capulin

mozote

poxne

Época de austeridad
Título Nivel Lógico 2
Noviembre

xicalkouit
pinahuits
chiltepin

xocoyoli
Aximperf erspedi ssitis dipsapit renihit que vid mi, officiendam aut am, core
jitomate
capulin

mozote

poxne
lam nimpe volupid et eaquid mincimus veliciis asped etusti nam fuga. Ut dunt,
consequos essimi, evelenis netus aliqui nobis ut dolo ea dolupti od eum rempe-

Calendario fenológico de la flora melífera y recurso vegetal de importancia para el sustento


sangre de drago
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent.
garrochilla
Octubre

pinahuits
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com-
chiltepin
bayetilla

jitomate
capulin

mozote
bellota

maíz

mole stist, sant dusandamet, occum remporum secture henimus aut harchitaspel
es ut in re pore simusciusdae explabo. Nam, vendae volum nonest, comni co-
sangre de drago

repe nis sequatem rent ea dolorrum, qui nobit, accatibus, sit ea volupie ndeliti
Septiembre

hormiguillo
floripondio
garrochilla

assincit rerume sunt ommosae re, voluptaque vendis il idictatem fugit, niet as
pinahuits

teposillaj
escobilla
chiltepin
bayetilla

jitomate

Época de reservas y posible


capulin
bellota

ulloriaerias reritatur sim est, quat.


maíz

de la Scaptotrigona mexicana. 2016-2018


segunda cosecha
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio
sangre de drago

custenda pa quatia plaboruntur?


hormiguillo
floripondio
garrochilla

Uga. Im endis ad esectempos doluptaepra dolestotae dem aut illabor ad un-


pinahuits

teposillaj
escobilla
chiltepin
bayetilla

jitomate
Agosto

capulin
bellota
caoba

ditas millab iliquo odis dolores tibusam, cumetur sus enihill orectib usantem
maíz

oluptae offictam re poremolest ut maio. Nam et a dendanti deles atasi aut un-
capulincillo

dero offic te porehenem arum quuntota quatio. Lecte porepta cone quam, int
floripondio
buganvilia

pinahuits
Tabla 3

chiltepin
bayetilla

jitomate

palmilla
chayote
capulin

mamey

odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-
xomet
caoba
Julio

tibus milis aborepe nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om-
capulincillo
carboncillo

floripondio
buganvilia

maracuya
pinahuits

nime peratior a ea dem. Luptature, sim nonseque corro eium a nos solor sim-
chiltepin
bayetilla

jitomate

palmilla
chayote
capulin

mamey

plátano

xomet
Junio

pore aut quia et officil eveni idebitat estrum faccullant.

Época de cosecha
flor de mayo

hierba mora
carboncillo
bienvenido

floripondio

maracuya

pinahuits
chiltepin
bayetilla

gardenia

Subtítulo Nivel Lógico 3


chalahui

cuacuite

jitomate
huichín
capulín

plátano
ajahual

canela

xomet
Mayo

chaka
cedro

okma
jobo

Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo in nis de nam et dolo iunt
flor de mayo

as qui qui dis modit quibusantur? Olendus mollabo ribus.


matacaballo
hierba mora
bienvenido

floripondio

tepetomate

yoloxochit
xiloxochit
pinahuits
chiltepin

equimite

pimienta
aguacate

bayetilla

gardenia
chalahui

cuacuite

guayaba

jitomate

maicillo

Pudandi dolor aborpor epedigendi doluptatur maximillab ipides nia quiat et


huichin
capulin

plátano
ajahual

tocotin
huaxin
canela
Abril

chaka
cedro

okma
maíz
jobo
café

ad qui nem eum expellique nulparumqui idersperum arum que volores aliciat
emodis adi dia idi volupta venistiae peliataquae con enihit optae. Ucipitatur?
matacaballo
hierba mora
bienvenido

floripondio

tepetomate

yoloxochit
xiloxochit

Quos adit quo dolore voluptassus et, elitam, torae velitium quia exeris si to
pinahuits
chiltepin

equimite

pimienta
aguacate

chalahui

guayaba

jitomate

maicillo
Huichín
Marzo

capulin

chinina

Huaxin

tocotin
mango
canela

cedro

okma

consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
Lima

maíz
café

Época de recuperación

ipsanduci rempelit estessum latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as
naranja amarga
jonote morado

naranja cucha
jonote blanco

naranja dulce

vitiundit dempora eperor repudios nimusam, aceri omnienimus de verum est


hierba mora

macadamia

yoloxochit
mandarina

xiloxochit
pinahuits
Febrero

volor re ea nosam velibusa voles is aribusdae sum nus aut odi volliqui que velen-
chiltepin
aguacate

jitomate
capulin

chinina

huaxin

mango

sidro
maíz
lima

dis enihili quaepe dunt, con reped quidellor molorep reVolum faces moluptatus,
café

rosa

eos erferibusam, ipsum delessimint, qui ut ipsam est, id que prestistrum alisi-
naranja amarga
jonote morado

naranja cucha
jonote blanco

naranja dulce

met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
hierba mora

mandarina

xiloxochit
chiltepin

jitomate

omikilit

volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut


capulin

mango
Enero

cidro
lichi
lima
café

rosa
8
142 Laetnoecosistema
El disputa por la educación
meliponario de Scaptotrigona mexicana Guérin-Meneville
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

ElOlupiet
polen esharcia la principal
voluptafuente quamde alimento
quunto de las crías.
vellesequi offictio. Está compuesto
Itatur? Quissi de odit ami-
qui
Título
noácidos, Nivel
proteínas,Lógico ácidos 2 grasos, vitaminas y minerales.
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat Hay una coincidencia
generalizada
que nos ad
Aximperf entre
unt quaes
erspedi los meliponicultores
ssitis sum
dipsapitrepudam renihit cuando
quist viddicen
quefugitat mi,acipsumque las
officiendamre flores
sit, odis
aut que más
dolum
am, les
coreac-
gustan
caenimpe
lam y quevolupid
corem más visitan
harunt las abejitas
et voluptatia
eaquid son de
venditiis
mincimus árboles,
exceritatiam
veliciis asped “las abejitas
reptatum
etusti namse alimentan
doluptatur,
fuga. Ut dunt, de
tectis
árboles,
a iliquid
consequos noet son
essimi, rastreras”
aceptate sequunt
evelenis (Rosa
netus Santiago).
aspelaliqui nobisPrincipalmente,
iderspersped ut dolo maxim todos
ulliqui
ea dolupti los
eummeliponi-
oduntet magnatus
rempe-
cultores
eos entrevistados
quidem estinus coinciden
rem ex et
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. reiterativamente
oditem resti quas en pe mencionar
rercia prem. las siguientes
Am remossero es-
pecies:
con la
re, notable
sequaeribus diversidad
molora de etcítricos
es (Citrus
molorem
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com- sp),
am plátanos
andam (Musa
faccusd sp.), pimienta
amustibus eat
(Pimenta
volostist,
mole dioica
quesantquam L.), guayaba
doluptaturit
dusandamet, (Psidium
unt mo
occum guajava
doloribus
remporum L.), canela
sit exerum
secture (Cinnamomum
henimus endicitas zeylanicum
es essimus
aut harchitaspel
Ness),
ut injobo
esadipicim (Spondias
re quide mombin
sanditat
pore simusciusdae L.),
autem garrochilla
id enienda
explabo. Nam, (Cupania
et vendae
esed earum dentata
volum DC.),
quae chaka
veriatem
nonest, (Bursera
comni experro
co-
simaruba
repe nis (L.)
officimil exSarg.),
enihilis
sequatem bienvenido-cacatekouit
rentullaturia dis erat qui
ea dolorrum, audae (Tapirira
nobit,mosaccatibus,
reius mexicana
et adsiteturMarchand),
saesedi torro
ea volupie jonote
ndeliti eat
morado
assincit (Heliocarpus
ut velesrerume
eos volor donnell-smithii
suntsedigendit
ommosaeomnis re, Rose) y jonote
volupti
voluptaque sum Blanco
faccum
vendis (Heliocarpus
unduntorit
il idictatem appendicul-
hil
fugit, eossunt.
niet as
tus Turcz),
Fugitae
ulloriaerias elreritatur
chalahuite
sam, te sim (Inga
volori cumWilld.),
vera
est,inquat. rae. Ut capulín
faccab(Conostegia
illecabor aut exerchi(Bonpl.)
xalapensis liquibu
D.scienda
Don), cuacuite
quia (Gliricidia
dest, sum hariosepium
explaut(Jack) autKunth
restestis
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio ex Walp),
illene la okma
provit (Vernonanthura
voles erum as aut
patens
vid (Humb.,
mo mo Bonpl.
officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? Y elKunth)
ipsum H.
libusRobH).
abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
Las preferencias
sinctur
Uga. Im sam endis ad alimenticias-nectaríferas
fugiandi non cuptadoluptaepra
esectempos doluptaeptadolestotaey quia
poliníferas
pe etdem de aut
eum las pisilnekmej
commolu
illabor ad dan
ptaeste
un-
cuenta
corios
ditas de
millab su iliquo
volorenishistoria evolutiva
dolendame
odis dolores nos en ambientes
quis
tibusam, reperae
cumeturycullatiorit
vegetación neotropical
maximus
sus enihill et ullo
orectib ydelignis
de sus
usantem
adaptaciones ipsa sucesivas
sapisseoffictam
oluptae voloreprae a través
re poremolest velende utdemaio. los cambios
liquidit Nam et ay dendanti
haruptate transformaciones
lam essequatdeles atasi deaut suun-
preperspedit há-
bitat
dero natural.
omnihil
offic illaut Laeost,
te porehenempisilnetsin
quatur arum esta asociada
autquuntota
expe dolorema la velitio.
quatio. vegetación
LecteBus neotropical
enisimaxim
porepta cone quam, y tienen
qui volum
int
gran
fuga.
odis afinidad
santo al néctares
Ut voloreiciur?
quiaeruntio y et
polen
Quiasped excepelde las
eatias flores
aliquos
liquunt deaplantas
odit que nonse
vende esleñosas
core (Villamar,
susvoluptatur
essequi ad2004;
optio ditas
uta-
Ramírez
vide y Martínez,
nullationse 2007;
velliantibus Padilla
audi et al.,
dolupta 2015). Los
tisquunt
tibus milis aborepe nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis resultados
oditiant del
lam, análisis
corro me-
optati-
lisopalinológico
busdae earisci
quuntur? Essit, nate de mieles
musandit de
quisimpratius Cuetzalan
expere, voloreiur (ver adcapítulo
sum venesentiam quia est, fugit
vii ), fuga.
uta contribuye
deraeDolore a qui
officiet ratificar
eaom- perit
las
nime observaciones
faccuptaquis
peratior adolupta de
ea dem. los meliponicultores,
sitLuptature,
laut offictosim blanducium “las
nonsequeliquam abejas prefieren
corro eium utenisa min las flores
pe vendebi
nos solor sim-de
los
pore árboles”
simaion
aut quia yetson
sequam el recurso
quidus,
officil eveni tem vegetal
as dolende
idebitat alimenticio
estrum lenissit,
faccullant. de las pisilnekmej.
soluptassus, cum sollabo La chaka ribe-
(Busera
ritiumsimaruba
quos necessecab(L.) Sarg.), in repeel joboaligeni (Spondias
scimusandit mombin odist L.)dolorum
y el encino (Quercus
et harum, qui
sp.) sondia
odis árboles
int, tem importantes
voluptam sitas en la coranidación
repudiost, silvestre
sum saede las abejitas;
numqui ut lauttodos con
re restibus
Subtítulo Nivelmedicinales.
propiedades Lógico 3
quossiminum voluptatem.Posteriormente, Nam resti blamlasam propuesta
ipsandisalimentaria
explame odipara la S.
a prescias
Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo in nis de nam et dolo iunty
mexicana
rest aumentó
estotat uritet con
eost, las especies
anientiam introducidas
quat ommolut como los
adiciaepro cítricos
consequi (citrus sp.)
dolestiur,
el café
asoccum (Coffea
qui qui cuscid arabica
dis modit L.) y sembradas
mi, quibusantur?
quibus velit en
autet, Olendus autlos ecosistemas
quiat
mollabo et iumtransformados
exribus. et aut raectemcomo repe
lasasperumqui
milpas,
Pudandi dolorlos huertos
untaborpor familiares
eum hillit y
que ditasit
epedigendi los sistemas agroforestales,
ut utem maximillab
doluptatur intibus, corro “se les
niave
magniscius
ipides enpera
quiat los
et
naranjales
adquam
qui nem y eum
utemolorepimientales,
et laceritcomo
expellique se divierten
enitatatur?
nulparumqui estas
Quiidersperum
at at quasabejitas
alitatem
arum que cuando estbuscan
nimvolores quunt su
utet
aliciat
alimento”
volupta
emodis (Moises
adipernatusdam Morales).
dia idi volupta fuga. Xerrum
venistiae aliate ipiciis
peliataquae conma namoptae.
enihit anda Ucipitatur?
que por alibus
simodig
Quos adit eniaese
quo doloreditatusdam quo inullatiatem
voluptassus et, elitam, torae La iur? Ent hita
velitium quianonsequam
exeris si to is
eatet
consectur,explat.
quo quis made sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
Áreas potenciales pecoreo:
Rem sum
ipsanduci eum ipsam
rempelit estessum 1
sequibus et, ulloreicium
latur, temporro quat volor id quatem.
secatis Itaeria sitatis as
ditisit quam plit
milpa, cafetales,
hic temdempora
quam re nectae
huertos familiares
vitiundit eperor pla versperum
repudios nimusam, iur, officia
aceri nus et aboreperum
omnienimus de verum idemqueest
El velendicae
principal
volor re ea nosam nobitvelibusa
sistema estia volupta
de cultivo volesde isduntem
maíz
aribusdae esipidend
la sum
milpa aeptaturit
nus con autsuodi voluptam
amplia
volliqui que
diversidad
que estius
velen- de
másmagnis
dis de 50est
enihili officae
especies
quaepe esserferio.
de plantas
dunt, con reped Ut ma
comestibles,ium quiquelites
quidellor blaccaeyreVolum
molorep reicto quefaces
quintoniles dolor aut quisme-
ymoluptatus,
plantas pe-
rroerferibusam,
eos molorer
dicinales ovidusae
(Basurto-Peña,ipsumesectem1998; qui inimi,
Aguilar
delessimint, qui ututipsam
et al., ellacia
2003; est, provide
Castro etbitate
id que al., saped
2005;
prestistrum eaturem
Boucage,
alisi-
2015).
met quae En debitam
Cuetzalan, autese et,
da santiassum
una o dos cosechas dolorest, de maíz dependiendo
quatur?Ut de la zona
estiae sunt explabore
yvolupta
el tiempo soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerumde
climático (González, 2014). El huerto familiar es un espacio et gran
aut
diversidad vegetal. Basurto (1982) registró de 55 a 100 especies de plantashitae
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im útilesdis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
M. Sánchez, Y. Caballero,nM.
óicaCastillo,
cude al roH.
p aMartínez
tupsid aL 8
143
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuque q tiincluye
do issiuQ desde?rutplantas
atI .oitcileñosas,ffo iuqesherbáceas,
ellev otnuuepífitas, q mauq trepadoras atpulov aicyraenredaderas h teipulO
Título Nivel Lógico
porcentaje 2
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqenativas
y con un alto de especies perennes (más del 80%). Las plantas snoc
-ccomo
a mulel
Aximperf odmaíz do (Zea
sierspedi ,tis emays muL.),
rssitis sp icapimienta
dipsapit uf ts(Pimenta
tatigrenihit iuqque madvid dioica
upemi, rm L.),
u s chaka
seauq t(Bursera
officiendam nu aut da sam,osimaruba
n ecore uq
si(L.) cet Sarg),
tlam rutatpchalahuites
,nimpe lod mutaettp(Inga
uvolupid er masp.),
eaquid atirsonecxeespecies
itmincimus tidnevcolindantes
siiveliciis aasped
itatpuetusti lov tfrecuentes
e nam
tnurafuga. h maerUt los
ocdunt,emeli-
ac
suponarios
tangam testudiados,
consequos etessimi, llulos
nu iuqievelenis mixplátanos
am netus s(Musa
depaliquirepsrnobis ed spp.),
i lep utsconadolotnuocho
uea s variedades
qedolupti
etatpeod ca teum e registradas
diurempe-
qili a
o(plátanos
rdiatium
essomerqui pera,
mAcumqui.mmanzano, icrer rotan,
erp arehenis saublanco,
epquibuscil q itsemos rm dominico,
do te xmorado,
eatidesent. e mer suntabasqueño, itse mediuq piña), soe
tatambién
e sEperati
ubitsu son aomnipresentes
mbusciasdsuccimusamaf madnfugiae en
a mlas colindancias
a nonsent
m erolomommolum se taelos aromeliponarios.
lalite
om svelecti
ubireaquas uqes con ,er ncom- oc
sumole De
missestist, acuerdo
se ssant con
aticiddusandamet, los
ne murexe toccum meliponicultores
is subirremporum y
olod om tnsecture observación
u tirutahenimus en
tpulod maut campo de
auqharchitaspel la
euq olov flora
ocolindante
res reputxeinmre etapore
irlos
ev meliponarios
auq murae dese
esimusciusdae seregistraron
te adnNam,
explabo. eine d catorce
metuavariedades
ivendae tatidnanonest,
volum s edde iuqcítricos,
m icipid(Ci-
comni a
co-
tatruse orsp.
repe t [limón,
ronis eseas rnaranja
idsequatem uterent da teea cucha, ier snaranja
sudolorrum, om eadqui usilvestre,
a nobit, naranja
tare sidaccatibus,airutallureina, silih
sit eainnaranja
e xe limindeliti
volupie fremo,
ciffo
.naranja
nussoe ljaponés,
tassincit ih tirotnsunt
rerume unaranja muctardía,
dnuommosae caf mre, unaranja
itpulov de
s voluptaque sinm azúcaro tidnoeilgdulce,
vendis des romandarinita
iidictatem lov sfugit,
oe selniet ev tcon uas
ucascara
iuqil ihdelgada,
bulloriaerias e tuaestrangerina,
crexreritatur rosim
baceest, lli bquat.aclima,
caf tU limón, .ear m limauc nde i icastilla
rolov etsidros]), ,mas eatres tiguFvarie-
tudades a mde
a sTempora urmangos lov ti(Mangifera
e sequaecto vorpreptae sitsetseL.,
indica
enellidoluptatatem r tu[mango
a tuquiaalpxpescado, oirah mmango
evoluptas us ,tseendem
atem dcriollo
aiuq aero ydn mango
emaio
ics
,spetacón]),
u m i n n o c mentre
a n e
custenda pa quatia plaboruntur? aotras,
r o it a y
tp el
u lo café,
v e u q (Coffea
tU . o b arabica
a su b il m L.)u s pcon
i l e sus
e t c ipvariedades,
i c i ff o o m o mmundo d iv
novo,
etseaUga. caturra
tp ulIm omm y borbón.
oc mad
endis ueesectemposDe relevancia
te ep aiuq adoluptaepra en la
tpeatpulod adolestotae creación
tpuc non dem del sistema
idnaiaut guf illaborcafetal
mas ruad tradi-
tcnun- is
sicional
nditas donde
giledmillab
ollu teiliquo sprevalece
umixodis am ticomo roitallu
dolores policultivo
eareper sarbóreo
ctibusam, iuq son econ
cumetur msus un
neloabanico
adenihill nerode
d siorectib especies
lovusantem
soiroc
tiútiles
epsre(Martínez
doluptae rp tauqAlfaro
peoffictam ere met al al.,
sseporemolest etat2007),
puut h ytidlos
ramaio. qfragmentos
iuNam il edetnealedendanti v ede arpvegetación
erodeleslov aatasi spi primaria,
esaut
sipaun- s
meldero
ulbosque
ov ioffic
uq m mesófilo misinde
ixaporehenem
te e sumontaña,
B arum la
.oitilevquuntotameselva
rolodmediana epxe tuLecte
quatio. asubperennifolia
rutaporepta
uq ,tsoe cone tualyli bosque
lihinmoint
quam, de
sapino-encino
todis
id osanto q(ver
esse capítulo
itpo iuquiaeruntio sus eses noet upara
q a ssu
nviieexcepel ou caracterización).
q il a sa it a e d e p s a i u Q
liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- ? ru ic i e r o l o v t U .a g u f
atpEl
-ittibus manejo
o milis
orrocaborepe ,mintegral
al tnnus aitide oestos
dsolor usistemas
tnuaboreium
qsit atpuex productivos,
dua subla
lodet ivolutata tnsiembra
idolorepe
aillev evendio. sde
noiplantas n ede
talluItaesenis divin-
titerésep aentre
rquuntur? ila
e teicEssit,ffovegetación
eanate atuprimaria
red quisim aiuq ydasecundaria,
,tseexpere, smás
u it a rel
sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui u
r u ie r o lo v p acceso
tid n a s uam varios
i cs ir apisos
e e a d ecoló-
s om-b
gicos
ibnime a través
ednevperatiorep nim asin de microagroecosistemas
eaetdem.
u mauLuptature,
qil muicudsim han
nalbnonseque propiciado
otciffo tuacorro un
l tis aeiumambiente
tpulod megadiverso
siuqasolor
a nos tpuccsim- af
-edonde
bir obaut
pore aselloquia
eslabonan ,suslas
s muetc officil pcadenas
sateveni ,tissalimenticias
ulos idebitat inel estrum desalas
ednelodfaccullant. meabejas
t ,sudinativas
uq mauyqelas pisilnektsin noiamis
iuparaq ,mproducir
urah te msu urmiel,
olod tcerumen
sido tidnayspropóleos. umics inegila eper ni bacessecen souq muitir
subitser er tual tu iuqmun eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,tni aid sido
Subtítulo Nivel Lógico 3
saicserp a ido emalpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
,ruConeitselodolenistibus
d iuqesnoc oexpliscim rpeaicida istuaut lomaudaemo tau q maitdolo
aliquia neinain,tnis soede tetnam iru taettodolo tse tsiunt er
El mensaje medicinal, aromático
epaserqui mequi tceadis r tumodit
a te m ui te xe taiuOlendus
quibusantur? q tua tilemollabo v ,tetua ribus. subiuq ,im dicsuc mucco
y colorido
arepPudandi suicsingdolor
de las
am oraborpor
plantas
roc ,subiepedigendi
tni metu tudoluptatur tisatid euqmaximillab tillih mue ipides tnu iuqnia muquiatrepsaet
teDe tu acuerdo
ad tqui
nuunem q tsecon minlasm
eum etatila saunulparumqui
observaciones
expellique q ta tde a iu losQ meliponicultores,
?ruidersperum
tatatine tirearum cal las
te queeabejas
rolovolores
meelaboran
tu maliciat
auq la
sumielbila aropartir
emodis padi eudiaqde adidi
navolupta
las man am
plantas que siicpecorean
venistiae ipi epeliataquae
taila con muratributos
reX con .agenihit
ufmedicinales
maoptae.
dsutanUcipitatur?
relas
p acuales
tpulov le
siconfieren
mQuos
auqesn onnaturaleza
su
adit atih dolore
quo tnE ?medicinal
ruvoluptassus
i aL meytaademás itet,
alluelitam,
ni sonouq perceptivas
madsvelitium
torae utatidalesaroma eaineexeris
quia gyicolor
dom siistode
las flores; “hay plantas medicinales y todo
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera lo visitan ellos por eso .t a l
lap x e
miel t e ta
tienee
timuchas
lipsanduci
p sitatispropiedades
airempelit
reatI .meestessum tacurativas…
uq di mlatur, uicSí,
iertemporro
oporque
llu ,te sla ubquatiuqevolor
planta s 1m assecatis
cuando pi mfloreceueditisit
musesm eR as
medici-
quam
ena”
uvitiundit
qm(Francisco
edi mdempora
urepVázquez).
erobaeperor te suYnrepudios
aiciffoque
dicen ,runimusam,
ihay
mu“plantas
repsraceri ev acon lpomnienimus
eaaromas
tcen erligeros”, made uqverum
msuset ciaro- hest
sumas itseson
volor ere
uqtrasportados
eamnosam
atpulovvelibusa tirpor
utatel pvoles
eaire
a dnis yedse ipesparcen
i metnusum
aribusdae dcon atp ulotemperatura
la
nus v aiodi
aut tse volliqui
tibonen eaque
cidnvelen-
días esolea-
lev
-edos,p sienihili
dis uoqcontuael roagua
lod ede
quaepe udunt,
q lluvia,
otciconer eestasareped
ccal“plantas
b iquidellor
uq mucon i am tU .oireligeros”
aromas
molorep fresse epueden
reVolum afaces
ciffo tmoluptatus,
sesersinsuaves,
gam
mcomo eruterferibusam,
eos ala
e dpimienta
epas etat(Pimentaiipsum
b edivodelessimint,
rdioica
p aicaL. lle Merr),
tu qui,imiut n
lai guayaba
iuq meest,
ipsam tc(Psidium
eseideaque sudguajava
iprestistrum
vo reroL.), lomelo rcafé
r
alisi-
(Coffea arabica L.), el chalahuite (Inga
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore vera Wild), los cítricos (Citrus sp.), cedro
(Cedrela
voluptaodorata soloreheniae L.), la garrochilla
reium volor(Cupania as excesequodis dentata DC.) eictae y laommolorerum
chaka (Burseraetsima- aut
siruba
d eati(L.) h mi Sarg.);
levni ,ruo tpbien,
ullim s“hostigosos”
uces eacco inmocomo tirolodelsahuele uqesse de subinoche
uq maid(Cestrum
om dom dnocturnum eseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
144 Laetnoecosistema
El disputa por la educación
meliponario de Scaptotrigona mexicana Guérin-Meneville
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

L.). Las “plantas


Olupiet con aromas
harcia volupta quam guardados”
quunto vellesequitienen que ser estrujadas
offictio. Itatur? Quissi para oditliberarqui
Título
su aroma Nivel
como Lógico
el caso de2 la albahaca (Ocimum carnosum
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat L.) y las hojas de canela
(Cinnamomum
que nos ad
Aximperf zeylanicum
unt
erspedi quaes
ssitis sumNess). repudam
dipsapit renihit quist
quefugitat
vid mi, acipsum re sit, odis
officiendam aut am,dolum coreac-
cae
lam El maíz volupid
corem
nimpe mismo,
harunt et diceneaquidlos mincimus
voluptatia meliponicultores,
venditiisveliciis
exceritatiames pecoreado
asped reptatum
etusti nam por la pisilnektsin,
doluptatur,
fuga. Ut dunt, tectis
es auna
consequos especie
iliquid et
essimi,anemófila
aceptateevelenis (el
sequunt grano
netus aspel de
aliqui polenutesdolo
iderspersped
nobis transportado
maxim ulliqui
ea dolupti por el viento),
oduntet
eum rempe-si
magnatus
unoeos se acerca
quidem a la
estinus flor remdel exmaíz
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent.et (panícula,
oditem resti inflorescencia
quas pe rercia masculina
prem. Am del maíz),
remossero
“tiene
con un
re, suave aroma
sequaeribus que
molora atrae
et a
es la pisilnektsin”
molorem
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com- am (Rosa
andam Santiago).
faccusd También
amustibus los
eat
meliponicultores
volostist,
mole quesant quam coinciden
doluptaturit
dusandamet, en señalar
unt mo
occum que la
doloribus
remporum preferencia
sit exerum
secture de
henimus las flores
endicitas visitadas
es essimus
aut harchitaspel
por utlasinpisilnektsin
esadipicim re quide son de colores
sanditat
pore simusciusdae autem pálidos,
id enienda
explabo. beige,
Nam, crema
et vendae
esed earum o blanquizcas
volum quae ocomni
veriatem
nonest, amarillas.
experro
co-
El
repesentido
officimil del
nis sequatem olfatorent
ex enihilis permite
ullaturia adis
ea dolorrum,la S.eratmexicana
audae
qui identificar
mos
nobit, reius eteladolor
accatibus, eade
sitetur plantas
saesedi
volupie cono-
torro
ndeliti eat
cidas
ut veles
assincit o de las cuales
eos
rerume volor seommosae
ha alimentado
suntsedigendit omnis anteriormente
volupti
re, voluptaque sum faccum
vendis yilelidictatem
color
unduntorites un atributo
hil
fugit, eossunt.
niet as de
que también
ulloriaerias es reconocido
Fugitae reritatur
sam, te simvolori para
est,in cum
quat. seleccionar
rae. Ut faccab su recurso alimenticio
illecabor aut exerchi (Sánchez liquibuet
2011;
al.,scienda Sánchez
quia dest,y Vandame,
sum hario 2012).
explaut Cuando
aut S.
restestis
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio mexicana
illene encuentra
provit voles plantas
erum para
as aut
obtener
vid monéctar
custenda mo y polen,
officipicte
pa quatia empieza
el ipsumalibus
plaboruntur? colectarlo
abo. Ut con la corbícula,
que volupta tiorae peronam al mismo tiem-
con nimus,
posinctur
deja
Uga. Im señales
sam olfativas
fugiandi
endis para que sus
non cuptadoluptaepra
ad esectempos compañeras
doluptaeptadolestotae las detecten
quia pe etdem a
eumaut largas
commolu distancias,
illabor ad ptaeste
un-
también
corios
ditas puede
volorenis
millab captar
iliquo odis a una
dolendame distancia
dolores quisde
nostibusam, dos
reperae metros
cumetur a sus
cullatiorit
sus compañeras.
maximus
enihill et ullo
orectib Estos dos
delignis
usantem
sentidos son
ipsaesenciales
sapisseoffictam
oluptae voloreprae para
re poremolest identificar
velende liquidit
ut maio. alimento
Nam et ya poder
haruptate lamllamar
dendanti essequat
deles o atasi
reclutarautaun-
preperspedit sus
compañeras
omnihil
dero tealporehenem
offic illaut sitio
eost, dequatur
forraje
arum (Sánchez
aut expe dolorem
quuntota et al., 2004,
quatio. 2011).
velitio.
Lecte Bus Así, plantas
enisimaxim
porepta cone quam,asteráceas
qui volum int
silvestres
fuga.
odis Utsevoloreiciur?
santo convierten es
quiaeruntio en verdaderos
Quiasped
et excepel eatias “banquetes
aliquos
liquunt de la
oditavende
que pisilnektsin”,
nonse
es coresusvoluptatur
essequi con optio
cargas
ad uta- de
ditas
másvide de 50 abejitas
nullationse pecoreando,
velliantibus lo
audi que atrae
dolupta a depredadores
tisquunt
tibus milis aborepe nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis oditiant y enemigos
lam, corro natura-
optati-
les al festín.
busdae
quuntur? earisci musandit
Essit, nate quisimpratius
expere,voloreiur ad quia est,
sum venesentiam utafuga.
fugit deraeDoloreofficietqui eaom-perit
Las plantas,
faccuptaquis
nime dicen
peratior adoluptaea dem. Margulis
sitLuptature, y Sagan
laut offictosim (1995),
blanducium sin
nonsequeliquam músculo
corro eium ni cerebro
utenisa min han atra-
pe vendebi
nos solor sim-
pado
simaion
pore la percepción
aut sequam
quia animal,
quidus,
et officil eveni temy loas hace
idebitat dolende a través
estrum lenissit,de soluptassus,
faccullant. un lenguaje cum químico.
sollabo Enribe-
las
plantas
ritiumexisten tres tipos de
quos necessecab compuestos:
in repe inorgánicosodist
aligeni scimusandit (salesdolorum
y minerales) et harum,los que qui
toman
odis dia delint,suelotemy voluptam
ambiente,sitas los que se elaboran
cor repudiost, ensae
sum su metabolismo
numqui ut lautprimario re restibus a
Subtítulo
partir de laNivel Lógico 3 compuestos esenciales, carbohidratos, lípidos y proteínas
fotosíntesis
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
yCone
los
restque provienen
estotat
dolenistibus del anientiam
uritetexpliscim
eost, metabolismo
is aut audae quat secundario,
ommolut
aliquia dolo derivados
adiciaepro esencialmente
in nis de consequi
nam et dolo dolestiur,
iuntde
la asimilación
asoccum
qui quicuscid del
dis modit nitrogeno.
mi, quibusantur? El metabolismo
quibus autet, Olendus velit aut mollabo secundario
quiat exribus. vegetal está
et ium et aut raectem repe implicado
ecológicamente
asperumqui
Pudandi dolor enaborpor
unt la relación
eum hillit planta-organismo,
que
epedigendi ditasit atraen
intibus,acorro
ut utem maximillab
doluptatur losipides
insectos niapoliniza-
magniscius quiatperaet
dores,quientre
adquam otrasexpellique
utemolore
nem eum actividades. Ademas Qui
et lacerit enitatatur?
nulparumqui es una at atfuente
idersperum importante
quas alitatem
arum que deestprincipios
nimvolores quunt utet
aliciat
activos.
volupta
emodis
6
En
adi la tabla
pernatusdam
dia 4 sefuga.
idi volupta pueden Xerrum
venistiae observar aliatelosipiciis
peliataquae principales
conma nam
enihit compuestos que responsa-
anda Ucipitatur?
optae. por alibus
bles Quosdel color,
simodig adit aroma
eniaese
quo y propiedades
ditatusdam
dolore medicinales
quo inullatiatem
voluptassus et, elitam, torae de iur?
La las plantas
Ent hita
velitium denonsequam
quia importancia
exeris si to is
queeatetvisitan
consectur, explat.las pisilnekmej.
quo quis ma simCabe venesdestacar
sandaestlos compuestos
velite non porpore bioactivos
peditatur, presentes
qui bera en
algunas Rem de sum estas
eum especies
ipsam 1como los flavonoides y polifenoles, compuestos am-
sequibus et, ulloreicium
ipsanduci rempelit estessum latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as id quatem. Itaeria sitatis plit
pliamente
hic temdempora
vitiundit reconocidos
quam re nectae
eperor como pla antioxidantes
versperum
repudios nimusam,iur,y officia
juegan
aceri nus un etpapel
omnienimus en de
aboreperum la prevención
idemque
verum est
de
volorenfermedades
velendicae
re ea nosam relacionadas
nobitvelibusa
estia volupta voles conisduntemel estrés
aribusdae ipidend
sumoxidativo aut (Aljadi
aeptaturit
nus odi voluptam y Kamaruddin,
volliqui queque estius
velen-
2004,
magnis
dis citados
enihili est por Cauachi
officae
quaepe dunt, conetreped
esserferio. Ut2015).
al., ma ium quimolorep
quidellor blaccae reVolum
reicto quefaces dolor aut quis pe-
moluptatus,
rroerferibusam,
eos molorer ovidusae ipsumesectem delessimint,qui inimi,qui ututipsam
ellaciaest, provideid que bitate saped eaturem
prestistrum alisi-
6met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
Principio activo es una sustancia de origen natural responsable de las propiedades medici-
volupta
nales, soloreheniae
de las reium volor
drogas o medicamentos. as excesequodis
También se usa el término eictaeparaommolorerum et aut
identificar los principios
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
naturales responsables de cualquier actividad biológica y medicamentos (Bruneton, 2001).
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
M. Sánchez, Y. Caballero,nM.
óicaCastillo,
cude al roH.
p aMartínez
tupsid aL 8
145
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq tido issiuQ ?rutatI .oitciffo iuqeseTllabla ev ot4nuuq mauq atpulov aicrah teipulO
Título Nivel Lógico 2
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc
Nombre Nombre Compuestos Referencias
-cAximperf
a mulod sierspedi do ,tis erssitis
musp ica tatigrenihit
dipsapit uf tsiuqque madvid upemi,r mu s seauq tnu aut
officiendam da sam, on ecoreuq
común científico químicos bibliográficas
sitlam
cet ,nimpe
rutatpuvolupid
lod mutaettpeaquider maitmincimus
atirecxe siiveliciistidnev aasped itatpuetustilov te nam tnurafuga. h merUt ocdunt,
eac
Capulín
tangam tetConostegia
suconsequos essimi, lluxalapensis
nu iuqievelenis mixam netusdep Flavonoides.
srepsrnobis
aliqui edi lep utsadolotnuuea sAmbruster
qedolupti etatpeod ca teum eetdal.,
iurempe-
qili a
ordiatium
essomerqui (Bonpl.)
mAcumqui D.
.merp arehenisDon ex
icrer epquibuscil
sauq itsemos r meatidesent. 2001.
do te xe mer sunitse mediuq soe
DC.
tae sEperati
ubitsumbusciasa dsuccimusam
af madnfugiae a ma nonsent
merolomommolum se te arolalite om svelectiubireaquas uqes con ,er ncom-oc
Chaka
sumole
missestist, Bursera
se ssant simaruba
aticiddusandamet,
ne murexe toccum (L.) Terpenos.
is subirremporum Flavonoides.
olod om tnsecture u tirutahenimus Beltrán
tpulod maut Villanueva
auqharchitaspel
euq olov et
oresreputxeinmre etaSarg.
irev esimusciusdae
pore auq murae deexplabo. seDerivados
te adnNam, einantracénicos
e divendae
metua volum tatial.,dna2013.
s ediuq m
nonest, icipidco-
comni a
resinas. Taninos.
tarepe
e orronis t idsequatem
eseas ruterent da teeasudolorrum,
ier som eadqui ua nobit,
tare sidaccatibus,
airutallu sit silih eainvolupie
e xe limindeliti ciffo
Encino
.tassincit ih Quercus
nussoe lrerume udsp.
tirotnsunt nuommosae
muccaf mre, Taninos.
us voluptaque
itpulov sinmvendis dSalazar
o tidneilgiidictatem es roloetv sal., oe 1998.
fugit, selniet
ev tuas
ubulloriaerias
iuqil ihcrePsidium
Guayaba xreritatur
e tua guajava
rosim
baceest,lL.
li bquat.
accGuayabolido,
af tU .ear mvitamina uc ni iroloEspinosa v et ,maset eal., atig uF
2017
tua sTempora
a mure sequaecto lov tivorpreptae sitsC,
etscariofileno,
enellidoluptatatem er tua tuquia alpflavonoi-
xevoluptas
oirah matem Chinchilla
us ,tseendemd aiuCarmona,
q aerodnemaioics
,su m in n o c m a n ea r o
custenda pa quatia plaboruntur? it a tp u l o v e u des,
q tU quercitina.
.o b a su b il m u s p i l e e et
t cal.,
ip i c2011.
i ff o o m o m d iv
etseaUga.
tp ulIm
Huichin omm oc mad
Verbesina
endis ueesectempos
te ep aiuq adoluptaepra
persicifolia tpeatpulod adolestotae
Citral, gernil, tpuc non dem
limoneno. idnaiaut guf illabor
Mejía-Flores, mas ruad2010. tcnun-
is
sinditas ollu DC.
giledmillab teiliquo
sumixodisam tidolores
roitalluctibusam,
eareper scumetur iuq son em susadenihill
nelod siorectib nerolovusantem soiroc
tidoluptae
epsrepeoffictam
Jonote rpHeliocarpus
tauqere sseporemolest
m al etatpuut
appendi- ramaio.
h tidiuNam
Flavonoides. qil edetnealedendanti
v earChinchilla
perodeleslov aatasi sCarmona
pi esaut sipaun-set
mdero
ulov ioffic
uq mte misTurcz.
ixaporehenem
culatus ine suB arum .oitilevquuntota
merolodquatio. epxe tuLecte a rutaporepta
uq al.,,ts2011.
oe conetualli quam, lihinmoint
saodis
tid osanto
itpo iuquiaeruntio
qesse sus eses noet n eexcepel
uq a sou qila saiodit
liquunt tae dvendeepsaiues QcoreCunill, ier2015.
?ruicvoluptatur olov tU ad .aguta-
uf
-ittibus
atpo milisorrocaborepe
,mal tnnus aitidsolor
o tnuaboreium
uqsit atpuex lodet ivolutata
dua subidolorepetnaiCunill set
llev evendio. noal.,ital2016.
luItaesenis
n ediv
Pimienta
tirquuntur?
ep ae teicEssit,iPimenta redioica
ffo eanate atu (L.)
d quisim aiuqEugenol,
,tseexpere, dasum rfelandreno,
ruievenesentiam
olov suitarp fugit tidnEspinosa
afuga.
sum iDolore csetiraal.,e e2017.
adsu
qui b
om-
ibnime
ednevperatior Merr.
ep nim asin eaetdem.
u mauLuptature, cariofileno,
qil muicudsim ácido
nalbnonseque ursóli-
otciffo tuacorro l tis aeium tpulod a nossiuqasolor tpuccsim- af
-epore
bir obaut alloquia
s muetc officil
,sussateveni ,tissco,
pulos idebitat inequercetina.
l estrum sFlavo-
ednelodfaccullant. a met ,sudiuq mauqes noiamis
noides.
iuq ,murah te murolod tsido tidnasumics inegila eper ni bacessecen souq muitir
subitser erCompuestos
tual tu iuqquímicos
mun easpresentes mus ,tsoen idulapeflora
r rocmelífera
satis mde atplaulS. ovmexicana.
met ,tni aid sido
Subtítulo Nivel Lógico 3
saicserp a ido emalpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
,ruCone
itselodolenistibus
d iuqesnoc oexpliscim
rpeaicida istuaut lomaudae
mo tau q maitdolo
aliquia neinain,tnis soede tetnam
iru taettodolo tse tsiunter
Parásitos
epaserquimequi y enemigos
tceadis
r tumodit
a te m naturales
ui te xe taiuOlendus q tua tilemollabov ,tetua ribus. subiuq ,im dicsuc mucco
quibusantur?
arepPudandi
suicsingdoloram oraborpor
roc ,subiepedigendi
tni metu tudoluptatur tisatid euqmaximillabtillih mue ipides tnu iuqnia muquiat
repsaet
tead
tu tqui
nuunem q tse eummin m q ta ta iuPara
etatila saunulparumqui
expellique Q ?cuidarlas
tatatinhay
ruidersperum e tique caver
rearum l tequeerono
que se ehormigueen,
lovolores
m tu maliciat
auq
las hormigas, pepehuas, pueden entrar a la olla
suemodis
bila ropadi eudia
q adidinavolupta
man am siicipi epeliataquae
venistiae taila murreX con.agenihit
uf maoptae. dsutanUcipitatur?
rep atpulov
y a veces hay telarañas que se ponen enfrente de las ollas
si mQuosauqesn on quo
adit atih dolore
tnE ?ruvoluptassus
i aL metaitet, alluelitam,
ni ouqytorae m
allíadsesvelitium
uatoran
tatid las esquia
ecolmenitas
aineexeris gidopor msiiseso
to
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non
hay que cuidarlas porpore
también de los peditatur,.t a
“moscos”,quilp x e te ta
berae
tsonteskat,
tilipsanduci
p sitatis airempelit
reatI .meestessum
tauq di mlatur, uiciertemporro
ollu ,thay e suquebquat
iucuidarlas
qevolor
s 1maspues pi mvienen
secatis ueditisit
mupor sm eR as
quam
montones
euvitiundit
qmedi mdemporaureperobaeperor te sunrepudios
aiciffo ,runimusam,
i murepsyres evenalp
aceri emes
atceden junio
elomnienimus er mcuandoadeuqverummehay t cimás,
hest
suvolor
itse ere uqea mnosam
atpulovvelibusa
tirutatpvoles ea dnisedaribusdae
ipi metnusum d atp nus son
uloaut lo
v aiodi contrario
tse volliqui
tibon eaquede la pisilnektsin.
cidnvelen-
elev
-edis
p sienihili
uq tua quaepe
rolod eudunt, q otcicon er eareped
ccalb iquidellor
uq mui am tU .oirereVolum
molorep fresse eafaces ciffo tmoluptatus,
se sJiosé
ngaIsidro
m
meoseruterferibusam,
ae depas etatiipsum b edivodelessimint,
rp aicalle tu qui ,imiut ni ipsam
iuq meest, tceseideaque sudiprestistrum
vo rerolom o rr
alisi-
Entre
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explaborey
los enemigos naturales que tiene la pisilnektsin se encuentran las arañas
tarántulas piqueras, que
volupta soloreheniae tejenvolor
reium sus redes o telarañas como
as excesequodis eictaetrampa; ommolorerum pequeños et ma-
aut
simíferos
d eatih my i lroedores
evni ,rutpulquelim suse cesacercan
eacco inm alo meliponario
tirolod sauqessepara subiuqsacar maidosu m miel;
dom delos serosapos
P1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
146 Laetnoecosistema
El disputa por la educación
meliponario de Scaptotrigona mexicana Guérin-Meneville
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

que las jalan


Olupiet con volupta
harcia su lengua; quam los quunto
dípterosvellesequi
de la familia Phoridae,
offictio. Itatur?que se conocen
Quissi odit qui
Título
por Nivel Lógico 2
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent díp-
los nombres comunes de moscas jorobadas y moscas del vinagre; estos quiat
teros
quede
Aximperf noslaad especie
unt quaes
erspedi Pseudohypocera
ssitis sum
dipsapitrepudam kerteszi
renihit quisty Megaselia
que fugitat
vid mi, scalaris,
acipsum resesit,
officiendam guían
odis por
aut am,dolum el
coresa-
ac-
borcae
lam de una miel
corem
nimpe harunt
volupidacida, se infiltran
et voluptatia
eaquid en la colmena,
venditiis
mincimus exceritatiam
veliciis donde
asped las hembras
reptatum
etusti namdoluptatur,
fuga. del
Utdípterotectis
dunt,
se aencargan
iliquid et
consequos de colocar
aceptate
essimi, los netus
sequunt
evelenis huevos aspel eniderspersped
aliqui una
nobis deut estas
dolo celdas
maxim de desecho
ulliqui
ea dolupti odunteteumque tiene
magnatus
rempe-
un eosnivel de
quidem acidez
estinus altorem y propicio
ex et
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. oditempara incubar
resti quas los
pe huevos
rercia durante
prem. Am tres días.
remossero
Unacon vezre,pasado
sequaeribuseste tiempo
molora salen
et esunas larvas
molorem
Eperati buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com- que
am se
andam alimentan
faccusd de los recursos
amustibus eat
polínicos,
volostist,
mole de
quesant los
quam abastecimientos
doluptaturit
dusandamet, occum melíferos
unt mo y
doloribus
remporum de las larvas
sit exerum
secture y
henimuspupas de
endicitas S. mexicana,
es essimus
aut harchitaspel
ya que
ut inlas
esadipicim re hembras
quide de Pseudohypocera
sanditat
pore simusciusdae autem id enienda
explabo. kerteszi
Nam, también
et vendae
esed earum puede
volum quae ovopositar
veriatem
nonest, comni enco-
experrolas
celdas
repe desequatem
officimil
nis cría que serent
ex enihilis encuentren
ullaturia
ea dolorrum,disdañadas
erat qui
audaeonobit,
muy
mosdegradadas,
reius et adsitetur
accatibus, sin
ea mantenimiento
saesedi torro
volupie ndeliti eat
oassincit
que simplemente
ut veles eos volor
rerume noommosae
estén selladas
suntsedigendit omnis (Manzano,
volupti sum
re, voluptaque 2012).
faccum
vendis ilLos pájarosfugit,
unduntorit
idictatem que
hil dañan
niet asa
eossunt.
la S. Fugitae
mexicana
ulloriaerias son llamados
sam,
reritatur te sim
volori est,chichiltoltot
cum rae. “pájaro
inquat. Ut faccab rojo”.illecabor aut exerchi liquibu
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptasy si
“Las
scienda pisilnekmej
quia dest, son
sum capaces
hario de defender
explaut aut su colonia,
restestis illene ven endem
provit
atem avoles
esas moscas,
erum
ero maioas los
aut
sacan,
vid moperomo si ya pusieron
officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el huevitos
ipsum dentro
libus abo. de
Ut la
queolla, van
volupta a nacer
tiorae y
nam crecer
con enton-
nimus,
ces, las abejitas
sinctur
Uga. Imsam endisse desaniman
fugiandi non cupta
ad esectempos y se doluptaepra
salen de la olla”
doluptaepta (Francisco
quia
dolestotae pe etdem Mateo).
eum commolu
aut Los melipo-
illabor adptaeste
un-
nicultores
corios
ditas millab ponen
volorenis
iliquo mucho
dolendame cuidado
odis dolores en estos
nostibusam,
quis reperaeorganismos susque
cullatiorit
cumetur dañan
maximus
enihill aetsus
orectib ullo colonias
delignis
usantem
de abejas,
sapisse
oluptae cabevoloreprae
ipsa
offictam señalar que
re poremolest lo hacen
velende mediante
liquidit
ut maio. Nam etmétodos
haruptate lam mecánicos,
a dendanti essequat
deles atasi atrapando
preperspedit
aut un-
directamente
omnihil
dero offic illaut a los
te porehenem enemigos
eost, quatur arum naturales
aut de quatio.
expe dolorem
quuntota la pisilnektsin.
velitio.
LecteBus Noenisimaxim
poreptautilizan
cone por lo tanto,
qui
quam, volum
int
insecticidas
fuga. Ut o plaguicidas.
voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- nonse sus essequi optio ditas
videmilis
tibus nullationse
aborepevelliantibus
nus solor aboreium audi dolupta tisquuntdolorepe
ex et volutata oditiant vendio.
lam, corro optati-
Itaesenis
busdae
quuntur?
El earisci
dulce Essit,manjar musandit
natede quisim pratius voloreiur
expere, sum venesentiam
la Scaptotrigona ad quia
mexicana est, uta derae officiet
fugit fuga. Dolore qui om- ea perit
faccuptaquis
nime peratior adoluptaea dem. sitLuptature,
laut offictosim blanducium
nonsequeliquam corro eium utenisa min pe vendebi
nos solor sim-
Los
pore pueblos
simaion
aut quia precolombinos
sequam quidus,
et officil eveni realizaron
tem as dolende
idebitat una labor
estrum lenissit,notable
faccullant. al desarrollar
soluptassus, cum sollabo la crianzaribe-
deritium
las pisilnekmej, se dice que
quos necessecab in repelas seleccionaron
aligeni scimusandit para ser odistcultivadas
dolorum enetollas
harum, de ba-qui
rro,
odispor laint,
dia abundancia
tem voluptam de este sitas recurso en la región
cor repudiost, sum(Cortopassi
sae numqui et laut1986),
utal., por
re restibus
Subtítulo
sus colonias Nivel Lógico 3 en los bosques neotropicales, por almacenar abundante
numerosas
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
alimento
rest (Ortiz
estotat
Cone dolenistibus Mora
uritet et al.,
eost,
expliscim 1995;
anientiam Ayala,
is aut audae 1999; Cortopassi
quat ommolut
aliquia dolo in nis et
adiciaepro deal., 2006;
consequi
nam et doloYáñeziuntet
dolestiur,
al., 2008),
asoccum por
qui quicuscid el
dis modit conocimiento
mi, quibusantur? de
quibus autet, Olendus sus hábitos
velit aut mollabo para
quiat exribus.producir “miel virgen”
et ium et aut raectem repe y por
el asperumqui
efecto energético
Pudandi dolor untaborpory el
eum hillit “gusto de cosechar
que ditasit
epedigendi y saborear
ut utem maximillab
doluptatur la
intibus, corro miel que producen”
magniscius
ipides nia quiatpera et
(Moisés
adquam
qui nemMoraleseum yexpellique
utemolore Rosa
et Santiago).
lacerit enitatatur?
nulparumqui Las Quiabejasat atutilizan
idersperumquas alitatemla miel
arum que como
nim est fuente
volores quunt de
utet
aliciat
energía
volupta
emodis y los meliponicultores
adipernatusdam
dia idi volupta fuga. actuales
Xerrum
venistiae la consumen;
aliate ipiciis
peliataquae conma no en grandes
namoptae.
enihit dosis,
anda Ucipitatur?
que por alibuspero
si simodig
laQuos
cantidad
adit suficiente
eniaese
quo y voluptassus
ditatusdam
dolore constante para
quo inullatiatemgatillartorae
et, elitam, un iur?
La efecto Ent
velitiumpositivo
hita en
quianonsequam su salud.
exeris si to is
Rosa
eatet Santiago
explat. dice que “la miel le sirve a nuestro
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera cuerpo, sirve para tomar diario
una cucharada,
Rem sum
ipsanduci rempelitlava ipsam
eum nuestros
estessum 1 intestinos
sequibus et, yulloreicium
latur, temporro nos da energía”.
quat id quatem.
volor Son las
secatis razones
Itaeria
ditisit claves
sitatis
quam plit
as
para consumirla,
hic temdempora
vitiundit el
quam re nectae bienestar
eperor pla que produce
versperum
repudios nimusam, y la energía
iur, officia
aceri nus que aporta.
et aboreperum
omnienimus O como
de verum dice
idemqueest
Francisco
volor re eaMateo,
velendicae nobit“si
nosam yo tomo
estia
velibusa volupta
voles miel en la mañana,
isduntem
aribusdae ipidend
sum nus si esaut
aeptaturitbueno para elque
odi voluptam
volliqui estómago,
que estius
velen-
pues cuando
magnis
dis enihili est yo medunt,
officae
quaepe laesserferio.
tomo consereped siente
Ut ma como
ium qui
quidellor se molorep
calienta
blaccaela boca,que
reicto
reVolum con mucha
dolor
faces autenergía,
quis pe-
moluptatus,
ganas de trabajar,
rroerferibusam,
eos molorer ovidusae por eso
ipsumesectem también
delessimint, la
qui inimi,gente lo
qui ututipsam busca”.
ellaciaest, provideLos
id que efectos
bitate benéficos
saped eaturem
prestistrum de
alisi-
la
metmielquaeestán relacionados
debitam aute et, con una amalgama
santiassum dolorest,de factores tanto
quatur?Ut estiaede sunt su explabore
contenido
microbiológico y composición química.
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
M. Sánchez, Y. Caballero,nM.
óicaCastillo,
cude al roH.
p aMartínez
tupsid aL 8
147
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuElq color,
tido isaborssiuQy?aromas rutatI .odeitclaiffmiel o iuqesellev otnuuq mauq atpulov aicrah teipulO
Título Nivel Lógico 2
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc
-cAximperf
a mulod sierspedi do ,tis erssitis musp ica tatigrenihit
dipsapit uf tsiuqque mLa advid u pemi,
miel rpormu s solor,
eauqpor
officiendam
su tnsu u aut
d a sam,
sabor on ecore
y color…uq
sitlamcet ,nimpe
rutatpuvolupid lod mutaettpeaquid er maitmincimusatirecxe siiveliciistidnees v aasped
itatpflor...
como uetusti
lov tyecambia tnurafuga.
nam hcon meelrUt o cdunt,
tiempo…eac
suconsequos
tangam tetessimi, nu iuqievelenis
llu mixam netusdepaliqui
srepsrnobis edi lep utsadolotnAuveces
ueaqedolupti
sloetsacamos
atpeod ca yteumeesdmuy iurempe-
qiclarita
li a
ordiatium
essomerqui mAcumqui .merp arehenis icrer epquibuscil
sauq itsemos r meatidesent.
do te xe m y earveces
sunida tsepero medmuy iuqoscura. soe
tae sEperatiubitsumbuscias a dsuccimusam af madnfugiae a ma nonsentmerolomommolum se te arolalite om svelectiubireaquas uqes con ,Jeosé
r ncom-Io c
sidro
sumolemissestist, se ssant
aticiddusandamet,
ne murexe toccum is subirremporum
olod om tnsecture u tirutahenimus tpulod maut auqharchitaspel
euq olov
oElresrecolor
putxeinmde reetalasiremieles
pore v esimusciusdae
auq es muapreciado
rae deexplabo.
se tpor
e adlos nNam,
einmeliponicultores
e divendae
metua volum tatidncomo anonest,
s ediuna uq m icipidco-
influencia
comni a
tadele ormedio
repe ronist idsequatem
eysede as las
ruteflores.
da teea“es
rent sudolorrum,
ieporque
r som eaadqui ua nobit,
vecestarse e sivan
daccatibus,
aisecando,
rutallu sit silporque
iheainvolupie
e xehay limindeliticiffo
mucho
.calor
tassincit
nusso y elalrerume
imiel
h tirosale tnsunt
udoscura,
nuommosae
mucporquecaf mre, uslas itpabejitas
ulov sinm
voluptaque oalimentaron
sevendistidneilgiidictatem
des rde oloflores
v sfugit,
oe ssecas elniet
ev tque uas
uel bulloriaerias
iu
solqilyaihlascrehabía
xreritatur
e tuaquemado,
rosim
baceest,lli porbquat.
accesoaf tsalió
U .eaasí r m laumiel,
c ni iyrocuando lov et ,la mmielas eaes tigclarauF se
tu a sTempora
alimentaa murde e seflores
lov tivclaras”
quaecto orpreptae
ene(Moisés
llidoluptatatem
sitsetMorales).
ser tua tuquia aSin
lpxevoluptas
oirah matem
embargo, uels ,color
tseendem
d aparaiuq aero dnemaio
los ics
meli-
,sponicultores
u m i n n
custenda pa noo c m a n ea r o it a
es indicativo
quatia tp u
plaboruntur?l o v e u q t U .o b a s u b il m u s p
de mejor, “los dos colores de miel son muy buenas”i l e e tc ip i c if f o o m o m d iv
e(Moisés
tseaUga. tp uMorales).
lIm
omm oc mSe
endis aduesabete equep aicuanto
esectempos uq adoluptaepra
tpemás atpuoscura
lod adolestotae
tpes uclanmiel, on dem idmásnaiaut gu f illabor
rica mes asen ruad tfosfato
cnun- is
side n gcalcio,
ditasiledmillab
ollhierro
u teiliquo
sum ixodis
y en avitaminas
m tidolores
roitallu B1ctibusam,
eyaC reypelas r scumetur
imieles
uq sonde em adenihill
color
sus neclaro
lod siorectib neromás
son lovusantem
sricas
oirocen
tivitamina
doluptae
epsrepeoffictamArp(Zandalema,
tauqere sseporemolest
ma2008,
l etatpcitadauutramaio.
h tpor idiuNam
qil edetneet
Cauich aledendanti
v e2015).
al., arperodeles lLa
ov mielaatasi
spi oscuraesaut sipaun- s es
m“la ulomás
dero v ioffic
uqindicada
mte ixaporehenem
mipara
sine ssatisfacer
uB arum.oitilevquuntota
lasmnecesidades
erolodquatio.epxe de tuLecte
alos rutorganismos
aporepta
uq ,tsoe cone tuaen lli crecimien-
lihinmoint
quam,
sato, tidde
odis osanto
itlos
po individuos
iuquiaeruntio
qesse sus anémicos
esesnoet n eexcepel
uqyade sou losqilintelectuales
liquunta saiodit
tae dvende epsasometidos
iues Qcore?ruicvoluptatur
iearo lov tU ad
esfuerzos .agmen-uf
uta-
-itales”
ttibus
atpo milis orrocaborepe
(Cauich ,metalal.,
tnnus
a2015).
itidsolor
o tn Nouaboreium
uqtodas
sit atlas puex lo det ivolutata
mieles duatienensubidolorepe
tnelailmismo
lev evendio. snsabor,
oitalluItaesenisn ediv
cualidad
tique
rquuntur?
ep losae tmeliponicultores
eicEssit,
iffo eanatered quisim
atu ,relacionan
tseexpere,
aiuq dasum ruie“el
con roloestado
v suitardel
venesentiam p fugit
titiempo
dnafuga. sumy iDolore csialimentación
la rae equi adsu om-b
ibde edlas
nime nevperatior
ep nim asin
pisilnekmej”. eaeSutdem.
um auLuptature,
miel qitiene
l muicsabores,
udsim nalbnonseque
oagridulce,
tciffo tuacorro l ácida
tis aeiumtpyulamarga,
od a nossiuqasolor tpues
puccsim- ahay
f
-enéctares
bir obaut
pore allyoquia
sgranos
muetc officil
,sde
usspolen
ateveni
pulodulces,
s idebitat
,tissineagriosl estrum
edneyloamargos.
dfaccullant.
sa met Cuando ,sudiuq m laamieluqes es noamarga
iamis
iulaq pisilnektsin
,murah te m “seuralimentó
olod tsidode tidcedro
nasumoicscaoba, inegilaestas eperflores ni bacson esseamargas”
cen souq m uitir
(Miguel
su bitser er tuTambién
Martínez). al tu iuqm un quien
hay eas mudice s ,tsoque idupcuando
er roc salatismiel mates puamarga
lov met ,es tniporqueaid sido“lo
Subtítulo Nivel Lógico 3
saojean,
icserplea han ido eechado
malpxeojo sidn o aenvidia
spi maspara malbque itseno r mla aNvendas”.
.metatpAunque ulov mun laim issouq
amargura
,rdeuCone
itslaelmiel
odolenistibus
d iuparaqesnounos c oexpliscim
rpno eaiescidagradable.
a istuaut
lomaudaemo“Las tau q m
mieles a i tn e i n
amargas a , t
aliquia dolo in nis de nam et dolos o eson t e t i r u
buenas t a to t s e tsiunt
también” er
e(Moisés
paserqui mequi tMorales).
ceadis r tumodit
a te m ui te xe taiuOlendus
quibusantur? q tua tilemollabo v ,tetua ribus. subiuq ,im dicsuc mucco
arepPudandi sucuerpo
El icsingdolor am deola raborpor
romiel,
c ,suademás
biepedigendi
tni mede tu azúcares
tudoluptatur
tisatidy eagua uqmaximillab
ti(componentes
llih mue ipides tnu iu qnia
muquiat
químicos repsma- aet
teyoritarios),
tu tqui
ad nuunem q tstiene
e eum
minun m etatiaproximado
10%
expellique la saunulparumqui
q ta ta ide uQcompuestos
?ruidersperum
tatatinepresentes tirearum cal te que erolo lemdan
voloresetu su maliciat
atoque
uq
su bila ropadi
distintivo.
emodis eEstos
udia
q adidi navolupta
man am
compuestos siicientre
son
venistiae pi epeliataquae
taiotros,
la mulos rreX .agenihit
carotenos,
con uf maoptae. dsutanUcipitatur?
xantofilas, rep derivados
atpulov
sifenólicos,
mQuos
auqesn on quo
terpenos,
adit atih dolore
tn E ?ruvoluptassus
esteroides, i aLminerales
metaitet, allucomo
ni ouCr,
elitam, q torae
mZn, adsMg, utatiFe,
velitium d eCa, squia
eain Na, eexeris
gCu,idom siisto
Se, F,
compuestos aromáticos como alcoholes, aldehídos,
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera o ésteres, aunado . t a lp x e
componen- t e t a e
tites
lipsanduci
p bioactivos
sitatis airempelit
recomo
atI .mflavonoides
eestessum
tauq di mlatur, uyicenzimas.
iertemporro
ollu ,tY e son
subquatilos
uqeingredientes
s 1massecatis
volor pi muque editisit
mu sm
cada quam ecolonia
R as
edeuvitiundit
qm edi mdempora
abejas ureperobde
combina aeperor
teacuerdo
sunrepudios
aiciaffsuso ,ruinteracciones
i murepsraceri
nimusam, ev aecológicas
lpomnienimus
eatcen yerambientales made uqverum met cpara ihest
su itse ere
producir
volor uqea mnosam
la avariación
tpulovvelibusa
tirdeutacolores,
tpvoles
ea dnis edaribusdae
ipi myetaromas
sabores nusumd atp nus uloaut
de v aidiversas
las tse volliqui
odi tibonclases eaque cidde nvelen-
elmiel
ev
-e(Gómez,
p sienihili
dis uq tu1995;a quaepe
roloBressan
d eudunt,
q otceticon
eal.,
r ea2007;
ccalb Caballero
reped iquidellor
uq mui am tU .2017).
et al.,
molorep oirereVolum
freTambién
sse eafaces ciffoestos tmoluptatus,
se satributos
ingam
mdependen
eruterferibusam,
eos ae dep deasvarios
etatiipsum
bfactores
edivodelessimint,
rprelacionados
aicalle tu qui ,imprincipalmente
iut
ni ipsam
iuq meest, tceseidcon eaquesueldproceso
iprestistrum
vo rerolde omobten- o rr
alisi-
ción de la miel, la temperatura a la que es
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore sometida y su tiempo de almacenamien-
to. Los componentes
volupta soloreheniae bioactivos reium volor o compuestos
as excesequodis con actividad
eictae ommolorerum biológica como et aut los
siácidos
d eatih fenólicos,
mi levni ,rutflavonoides
pullim suces eyaclas co ienzimas,
nmo tirolod sa u q e s se s u b iu q
fundamentan, complementariamente, m a id o m d o m d e s e r o P 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
148 Laetnoecosistema
El disputa por la educación
meliponario de Scaptotrigona mexicana Guérin-Meneville
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

la Olupiet
explicación harcia de volupta
sus atributos quammedicinales
quunto vellesequi y su uso como Itatur?
offictio. alimento funcional
Quissi odit quio
Título
nutraceútico Nivel Lógico
(Vattuone, 2
2007; Jimenez et al., 2016,
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat Caballero et al., 2017), es decir,
que que además
Aximperf nos ad de unt
erspedi nutrir
quaes y satisfacer
ssitis sum
dipsapitrepudam requerimientos
renihit quist vid de
quefugitat mi, calorías
acipsum y micronutrimentos,
re
officiendam sit, odis
aut am,dolum core ac-
también
lamcaenimpe
coremprevienen
haruntyetllegan
volupid eaquid a curar
voluptatia mincimus enfermedades
venditiis exceritatiam
veliciis en eletusti
asped ser humano.
reptatumnamdoluptatur,
fuga. Ut dunt, tectis
a iliquid et
consequos aceptate
essimi, sequunt
evelenis netus aspelaliqui iderspersped
nobis ut dolo maxim ulliquioduntet
ea dolupti eummagnatus
rempe-
eos quidem
diatium qui cumqui estinus rem
rehenis ex et oditem resti quas pe rercia prem. Am remossero
Interacciones microbianas y la quibuscil
S. mexicana mos a desent.
con re, sequaeribus
Eperati buscias imusam molora fugiae et nonsent
es molorem ommolum am andam faccusdquas
alite velecti amustibus
con com- eat
Las volo
mole abejas
queinteractúan
stist, quam
sant dusandamet, con bacterias,
doluptaturit unt mo
occum hongos
doloribus
remporum y levaduras,
sit exerum
secture queendicitas
henimus lasautprotegen y jue-
es essimus
harchitaspel
gan utuninpapel
esadipicim re quide
pore importante
sanditat en
simusciusdae autem suexplabo.
nutrición
id enienda (Menezes
Nam, et vendae
esed earum
et al.,
volum2013).
quae Los microorga­
veriatem
nonest, comni experro
co-
nismos
repe nisson
officimil extransmitidos
sequatem enihilis rent eade
ullaturia una
dolorrum, generación
dis erat audae
qui deaccatibus,
mos
nobit, abejasetaadla
reius siguiente
sitetur saesedi(Sachs
ea volupie torro
ndeliti eat
et
al.,ut2011,
assincit citado
velesrerume
eos volor por
sunt Menezes omnis
sedigendit
ommosae etre,al., 2013). sum
volupti
voluptaque Lavendis
presencia
faccum de consorcios
unduntorit
il idictatem micro-
hil eossunt.
fugit, niet as
bianos en lareritatur
Fugitae
ulloriaerias miel
sam, de abejas
te sim
volori est,sin aguijón,
inquat.
cum rae. ha Utsidofaccab incipientemente
illecabor aut documentada.
exerchi liquibu
Menezes
scienda quia
et al., (2013),
dest, sum analizan
hario el
explaut
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endempapel aut de los
restestismicroorganismos
illene provit volesno erum
patógenos
ero maio as aut
en las
vid colonias
mo mo de
officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? abejas el sin
ipsum aguijónlibus y señalan
abo. Ut la
que importancia
volupta tiorae de identificarlas,
nam con nimus,
además
Uga. de
sinctur Imsamconocer
endis adsus
fugiandi aspectos
non
esectempos cuptafuncionales
doluptaepta
doluptaepra en sus productos.
quia
dolestotae pe etdem eumaut Los
commoluaislamientos
illabor adptaeste
un-
más
ditas comunes
corios volorenis
millab en ladolendame
iliquo miel, suelen
odis dolores nosser quisde reperae
tibusam, bacterias ácidosuslácticas
cullatiorit
cumetur maximus
enihill (BAL) y levaduras
et ullo
orectib delignis
usantem
osmofílicas;
sapisseoffictam
oluptae ipsa se voloreprae
conoce quevelende
re poremolest proceden principalmente
liquidit
ut maio. Nam haruptate
et a dendanti del néctar
lam delesde
essequat las aut
flores
preperspedit
atasi un-y
del
dero contenido
omnihil
offic illaut intestinal
te porehenemeost, quatur dearumlas
autabejas obreras
expe dolorem
quuntota quatio. (Axelsson,
velitio.
LecteBus 1993, citado
enisimaxim
porepta cone quam, por Ríos,
qui volum int
2016).
fuga. Por
Ut un lado,
voloreiciur? es reconocido
Quiasped el
eatias papel
aliquos de
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- las
a BAL
que nonseen lasusbioconservación
essequi optio de
ditas
los alimentos,
vide nullationse ya que producen
velliantibus bacteriocinas,
audi dolupta
tibus milis aborepe nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis las
tisquuntcuales son
oditiant de naturaleza
lam, corro pep-
optati-
tídica
busdae
quuntur? conearisci
efectos
Essit, nateantibacterianos
musanditquisimpratius y/o
expere,voloreiursum bacteriostáticos
ad quia est,
venesentiam sobre
fugitutafuga.otros
derae organismos
officiet
Dolore quieaom- y
perit
además
nime destacan
faccuptaquis
peratior como
adolupta
ea dem. probióticos,
sitLuptature,
laut officto essim
decir,
blanducium“microorganismos
nonseque liquam
corro eium utenis vivos
nosque
a min pe cuando
solor vendebi
sim-
se
poreconsumen
simaion
aut quia en
sequam et cantidades
quidus,
officil eveni apropiadas,
tem as dolende
idebitat confieren
estrum lenissit, alsoluptassus,
faccullant. huésped efectos saludables”
cum sollabo ribe-
(Guarner
ritium quos y Schaafsma,
necessecab1998). in repeCabe aligeni señalar que la odist
scimusandit mayoría dolorumde losetprobióticos
harum, qui
pertenecen
odis dia int, a lastem BAL, razón que
voluptam sitasha cordado a pensar
repudiost, sum ensae el potencial
numqui utantibactericida
laut re restibus
Subtítulo Nivel
alternativo
Lógico
de lavoluptatem.
3
miel contraNam la emergencia
quossiminum resti blam de sampatógenos
ipsandis explameresistentes odia alos anti-
prescias
bióticos
rest (Olofsson
estotat uritet et eost,
al., 2016).
anientiam Por otro
quat lado,
ommolut
Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo in nis de nam et dolo iunt se han identificado
adiciaepro hongos,
consequi mohos
dolestiur,
yaslevaduras
occum
qui quicuscid losmodit
dis cuales son también,
mi, quibusantur?
quibus autet, Olenduscapaces
velit de
aut mollabo
quiatdesarrollarse
et ium en
exribus. et la
autmiel.
raectemFrazier y
repe
Westhoff,
asperumqui
Pudandi 1993,
dolor unt citados
eum hillit
aborpor por Ríos (2016)
que ditasit
epedigendi utreportaron
doluptaturutem maximillab la presencia
intibus, corro denialevaduras
magniscius
ipides quiatperaet
osmófilicas
adquamqui nem del
utemolore
eum géneroet lacerit
expellique enitatatur?
Zygosaccharomyces
nulparumqui Quiy idersperum
at at quas
Torula comoque
mellisalitatem
arum la
nimprincipal
est quunt
volores causa
utet
aliciat
de la alteración
volupta
emodis adipernatusdam
dia idi de volupta
la miel. fuga. LasXerrum
BALpeliataquae
venistiae y las levaduras
aliate ipiciis
conma pueden formar
namoptae.
enihit consorcios
anda Ucipitatur?
que por alibus y
participar
simodig
Quos adit en el
eniaese
quo proceso
dolore de
ditatusdam maduración
voluptassus et,de
quo inullatiatem la miel.
elitam, La iur?
torae Ent hita
velitium quianonsequam
exeris si to is
Un explat.
eatet
consectur, aspecto
quo quis significativo
ma sim venes de lasandaest
miel de veliteS. mexicana,
non porpore y en general
peditatur, de lasquiabejas
bera
nativas Rem sin aguijón,
sum eum es el
ipsam alto
1
contenido
sequibus et, de humedad,
ulloreicium
ipsanduci rempelit estessum latur, temporro quat volor secatis ditisit quam idrebasa
quatem.incluso,
Itaeriala humedad
sitatis as plit
de la miel
hic
vitiundit de la abeja
temdempora
quam re nectaeApis. pla
eperor Una característica
versperum
repudios nimusam, iur,de la miel
officia
aceri nus deetabejas
omnienimus aboreperumnativas
de verum que est
idemque ha-
bía
volor sido
redetectada
velendicae ea nosamnobitdesde estia tiempos
velibusa volupta dearibusdae
voles isduntem la colonia.
ipidend
sumJuan deaut Cárdenas
aeptaturit
nus odi voluptam (1980)
volliqui que describe
que estius
velen-
la
dis miel
magnis
enihilideestlasofficae
quaepe abejas dunt, sinconaguijón
esserferio. Ut ma
reped con “mucha
ium
quidellor humedad
quimolorep
blaccae reicto
reVolumaguanosa”
quefaces
dolor yaut
Francisco
quis pe-
moluptatus,
Hernández
eosrroerferibusam,
molorer (2015)
ovidusae en elesectem
ipsum libro undécimo,
delessimint, qui inimi,quicapítulo
ututipsam
ellacia , aunque
provide
est,
xiii id que no
bitate alude
saped
prestistrum a las abe-
eaturem
alisi-
jas sin aguijón sino a la miel de Sicilia, Atenas
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore y en la Costa de Caria describe en
“Cuál sea la buena miel” lo que hasta en la
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut actualidad coincidentemente, se pue-
de1observar
Poresed mod trasmodiam quibus essequas
ser cosechada la miel dolorit
de la omni occae secus
pisilnektsin, almilluptur,
respectoinvel im hitae“la
describe: dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
M. Sánchez, Y. Caballero,nM.
óicaCastillo,
cude al roH.
p aMartínez
tupsid aL 8
149
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iumiel
q tidalo principio,
issiuQ ?ruaguanosa. tatI .oitciffHierbe o iuqeslos elleprimeros
v otnuuqdías, maucomo q atpuellomosto, v aicrahy alímpiase.teipulO
A Título
los veinte Nivel se Lógico
engruesa, 2
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqcuaja
y luego se cubre de una tela delgada, la cual se esnocde
-claAximperf
a espuma
mulod sique do ,tse
erspedi is hace mualsp
erssitis tiempo
ica tatigque
dipsapit uf tshierbe
renihit iuqque mala dvidumiel.
pemi, r mYu cógese
s seauqmás
officiendam tnu aut excelente…”.
da sam, on ecore uq
siAtlam
cmás rude
et ,nimpe tat400 loaños,
puvolupid d mutse aettpaprecia
er maitmincimus
eaquid aeste
tireccomportamiento
xe siiveliciis
tidnev aasped itatpen lav miel
uetusti
lo tnude
te nam la m
rafuga.
h S.erUtmexicana.
ocdunt,
eac
suRecién
tangam
consequos cosechada nu iuqde
tetessimi, llulos
ievelenismipotes,
xam netus deelpaliqui
ssabor
repsrnobis ededi la lep miel
ut tnes
sadolo uueade s“suave
qedoluptietatpedulzura”
ca teum
od e diurempe-qyiles
i ade
ocolores
essomeclaros,
rdiatium rquimAcumqui .después
merp arehenis icva
rercambiando sauq itssu
epquibuscil emos
rm color dyo sabor.
eatidesent. te xe m Elerrecipiente
sunitse mdonde ediuq sla oeal-
tamacenan ubitsulos
e sEperati ameliponicultores,
mbuscias dsuccimusam
af madnfugiae a m a alanonsent
msemana
erolomommolum deseser te cosechada
arolalite ula
om svelecti bimiel
reaquas uqya esforma
,con
er ncom-ouna
c
capa
sumole de
missestist, espuma,
se ssant la refieren
aticiddusandamet,
ne murexe toccum los meliponicultores
is subirremporum olod om tnsecture nahuas,
u tirutahenimus como
tpulod maut el posokio nekti,
auqharchitaspel
euq olov que
opara
resrep utxellos
einmre ees ilo
taporeremismo
v esimusciusdae
auq m queuralae miel. se tSu
deexplabo. e asabor,
dnNam,eine“adveces metuse
ivendae thace
atidnmás
a volum anonest,
s ed ácida”
iuq m yicel
comni ipicolor
dco-
a
tatambién
e orronis
repe t icambia,
eseas ruseterent
dsequatem torna
da teeamás ieroscura.
sudolorrum, som eadqui ua nobit,
tare sidaccatibus,airutallu sit silih eainvolupie
e xe limindeliti ciffo
nusLa
.tassincit soeabundancia
lrerume
ih tirotnsunt udde humedad
muccaf men
nuommosae usla
re, itpmiel
ulovde
voluptaque sinlos omeliponinos
mvendis des rpermite
tidneilgiidictatem olov sfugit, oeasemicroor-
lniet
ev tuas
uganismos
iuqil ihcrno
bulloriaerias epatógenos
exreritatur
tua rosim bacsobrevivir
eest, accaf ytU
lli bquat. estar .earactivosmuc n(Sanz i iroloetv al., et ,m 1995,
as eacitado tiguF por
tuMenezes a murete al.,
a sTempora lo2013).
sequaecto
v tivorpreptae enellidoluptatatem
sitsetser tua tuquia alpxevoluptas oirah matem us ,tseendemd aiuq aero dnemaioics
,su m En
in n México,
o c m a n
custenda pa quatia plaboruntur? e la
a r oNorma
i t a t p u lo NMX-F-036-1997
v e u q t U . o b a s u b ilalimentos-miel-especificaciones
m u sp i l e e t c ip i c i ff o o m o m d iv y
métodos
etseaUga. tp ulIm de
omm prueba,
oc mad
endis establece
ueesectempos las
te ep aiuq adoluptaepra condiciones
tpeatpulod adolestotae que aseguren
tpuc non dem idnaiautla inocuidad
guf illabor
mas ruad deis la
tcnun-
simiel
n gileproducida
ditas dmillab
ollu teiliquo supor
mixApisodis roitallucytibusam,
am tmellifera
idolores eque
arep ésta
er ssea iuq apta
cumetur son epara m
sus consumo
adenihill
n nehumano;
elod siorectib rolovusantem soirden-
oc
titro epde
doluptae srelas especificaciones
peoffictam
rp tauqere mal emicrobiológicas
sseporemolest tatpuut ramaio.
h tidiuNam qinol edet debe vcontener
nealedendanti
earperodeles lomicroorganismos
v aatasispi esaut sipaun-s
mpatógenos,
ulov ioffic
dero uq mte toxinasmisinmicrobianas
ixaporehenem e suB arum .oitileovquuntotainhibidores
merolodquatio. epxmicrobianos
e tuLecte uqy,tdebe
a rutaporepta soe conetucontener lihincomo
alli quam, moint
salímite
tid osanto
odis it1000 UFC/g
esse sude
po iuquiaeruntio
q s esmielnoet
es n yeexcepel
uelq máximo
a sou qila permisible
liquunt saiodit
tae dvende epsaparaiues levaduras
Qcore ieroloes
?ruicvoluptatur v tdeU ad .menos
aguta-
uf
-idettibus
atp 100 oUFC.
o milis rrocaborepe,mSiendo
al tnnus aUFC o relacionada
itidsolor uqsit atpauex
tnuaboreium lunidades dua sformadoras
odet ivolutata tnaillev ede
ubidolorepe nocolonias.
svendio. n eEn
italluItaesenis div el
ticaso ep ade
rquuntur? e temieles iffo ede
icEssit, reS.
anate amexicana,
d quisim
tu ,tseexpere,aiuel qd contenido
asum rolode
ruievenesentiam v suBAL itarpde tidcinco
fugit summuestras,
nafuga. iDolore
csirae equi adedsu una
b
om-
miel
ibnime recién
ednevperatior cosechada
ep nim asin eaetdem. directamente
u mauLuptature,
qil muicudsim de los
nalbnonseque potes
otciffo tuacorro y manejada
l tis aeium tpulod en condiciones
siuqasolor
a nos tpuccsim- afde
-easepsia,
bir obaut
pore alllega s mauet
loquia tener
,sussde
c officil p1u500
ateveni ,ati4
los idebitatss000 UFC
ednelyomás
inel estrum sa de
dfaccullant.me200t ,suUFC diuq de malevaduras
uqes noia(Ríos, mis
iu2016).
q ,murLos ah teconsorios
murolodmicrobianos tsido tidnasucambian mics inegconforme ila eper nise baestabiliza
cessecen sla ouq miel. muitYir es
suposible
bitser eque r tualos l tuconsorcios
iuqmun eamicrobianos s mus ,tsoidudisminuyan. per roc satis m Según
atpulodatos v metde ,tnlosi aidmelipo-
sido
Subtítulo Nivel Lógicosu3 maduración tarda aproximadamente seis meses después
sanicultores
icserp a iddicen o emaque lpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
,rde itsser
uCone elocosechada.
d iuqesnoc oexpliscim
dolenistibus rpeaicida istuaut lomaudaemo tau q maitdolo
aliquia neinain,tnis soede tetnamiru taettodolo tse tsiunt er
epaserqui Ríos
mequi (2016),
tceadis r tumodit aisló
a te m de la biota
ui te xe taiuOlendus
quibusantur? de la miel
q tua tilemollabo de S.
v ,tetua ribus. mexicana, la
subiuq ,im dicsuc mucco levadura Zygo-
asaccharomices
repPudandi suicsingdolor aymbacteriasroc ,sulácticas
oraborpor tni mde
biepedigendi etulatuespecie tisatid Lactobacillus
doluptatur tillih mbrevis.
euqmaximillab tnuTambien
ue ipides iuqniamuquiat reprobó
psaet
telastu cepas
ad tqui
nuunem q detselactobacilos
min m
eum etatilaaislados
expellique q tade
saunulparumqui ta ilas
uQmuestras tatatinde
?ruidersperum e tmiel caldando
irearum erolpositivo
te que ovolores
metu maliciat contra
auq
suEscherichia
bila ropadi
emodis ecoliq aydidi
udia Pseudomona
navolupta
man am aeruginosa. taiQueda
siicipi epeliataquae
venistiae la murrpendiente eX con uf mpara
.agenihit dsuanálisis
aoptae. rep microbio-
tanUcipitatur? atpulov
silógicos auqefuturos
mQuos sn on quo
adit atde la
ih dolore
tnE miel de S. m
?ruvoluptassus
i aL mexicana,
etaitet, nratificar
alluelitam,i ouq torae mmolecularmente
adsvelitium
utatid esquia eainla gidentidad
eexeris idom siisto
de estos microorganismos y el análisis
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera de su papel en el metabolismo .t a lpde x e late abeja
tae
tiylipsanduci
psusimiel
tatis ayirempelit
rrealizar
eatI .meel aconteo
uq di mmicrobiológico
testessum u ic i e r o l l u ,t e s ude
b iu las
q e s
latur, temporro quat volor secatis ditisit quam asUFC
1
m a y
s p análisis
i m u e m fisicoquímico
u s m e R
edurante
uvitiundit
qmedi m ladempora
umaduración
reperobaeperor te desunla aimiel,
ciffo ,yrunimusam,
repudios realizar
i murepmás evpruebas
sraceri eatcede
alpomnienimus n eefectividad
r made uqverummede t ciésta
hest
sucontra
itse ere
volor umicroorganismos
qea mnosam
atpulovvelibusa tirutapatógenos.
tpvoles
ea dnisedaribusdaeipi metnusum d atp nusuloautv aiodi tse volliqui
tibon eaque cidnvelen- elev
-edisp sienihili
uq tua quaepe rolod eudunt, q otcicon er earepedccalb iquidellor
uq mui am tU .oirereVolum
molorep fresse eafaces ciffo tmoluptatus,
se singam
meos eruterferibusam,
ae depas etatiipsum b edivodelessimint,
rp aicalle tu qui ,imiut ni ipsam
iuq meest, tceseideaque sudiprestistrum
vo rerolom o rr
alisi-
Los usos de la miel
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
Retomando
volupta soloreheniae el Libellus de medicinalibus
reium volor asindorum excesequodis herbis (De eictae la Cruz, 1996) paraetel aut
ommolorerum Te-
sipatiani
d eatih m i levni ,rDe
Martín utplaullCruz,
im sucela s emiel
acco ies nmusadao tiroloen d senfermedades
auqesse subiuq mde aidlaomboca dom (dentrífico,
deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
150 Laetnoecosistema
El disputa por la educación
meliponario de Scaptotrigona mexicana Guérin-Meneville
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

limpiador
Olupiet de dientes,
harcia volupta encías quam inflamadas, purulentasoffictio.
quunto vellesequi y el fétido mal aliento),
Itatur? Quissi odit respi-qui
Título
ratorias Nivel
(dolor deLógico
garganta, 2 contra la tos), epidérmicas
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat (caspa, alopecia, quema-
duras
que de
Aximperfnoslaad piel),
untdigestivas
erspedi quaes
ssitis sum (gruñido
dipsapitrepudam intestinal
renihit quist por mi,
quefugitat
vid diarrea,
acipsum dispepsia),
officiendam autreproducti-
re sit, odis dolum
am, core ac-
vas
lam (menstruación
cae coremvolupid
nimpe haruntdemasiado eaquid abundante),
et voluptatia entre asped
venditiisveliciis
mincimus otras. Todas
exceritatiam reptatum
etusti las preparaciones
nam doluptatur,
fuga. Ut dunt, se
tectis
mezclaban
a iliquid et
consequos con
essimi,diferentes
aceptate sequunt
evelenis plantas
netus aspely materias
aliqui nobis primas
iderspersped ut dolo de
ea diversa
maxim ulliqui
dolupti naturaleza.
odunteteummagnatus
rempe-Estos
usos
eos nos llevan
quidem a pensar
estinus remen la
ex miel
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent.et de
oditem meliponinis
resti quas pues,
pe actualmente,
rercia prem. en
Am Cuetzalan
remossero
esta
condiversidad
re, sequaeribus
Eperati busciasde padecimientos
imusam molora fugiae et enes su
nonsent mayoría
molorem ommolumcoincide
am andamalitecon los usos
faccusd
velecti quas terapéuticos
amustibus
con com- eat
tratados
mole con
volostist,
quesant miel
quam de la pisilnektsin.
doluptaturit
dusandamet, En
unt mo
occum la medicina
doloribus
remporum tradicional
sit exerum
secture henimus de Cuetzalan
endicitas la miel
es essimus
aut harchitaspel
sigueut siendo
esadipicim
in re quide considerada
pore sanditatun
simusciusdae autemremedio al Nam,
id enienda
explabo. que etlosvendae
nahuas
esed earum le atribuyen
volum quae veriatem
nonest, propiedades
comni experroco-
medicinales;
officimil
repe exlaenihilis
nis sequatem usanrent sola o en
ullaturia
ea combinación
dis erat qui
dolorrum, audae con plantas
mos
nobit, reius medicinales.
accatibus, et adsitetur Es detorro
saesedi
ea volupie natura-
ndeliti eat
leza
ut “caliente”
velesrerume
assincit por
eos volor sunteso se usa para
sedigendit
ommosae re,tratar
omnis enfermedades
volupti
voluptaque sum faccum
vendis frías (José Isidro).
unduntorit
il idictatem hil eossunt.
fugit, niet as
Tiene
Fugitae
ulloriaerias uso sam,contra
reritatur te simafecciones
volori est,inquat.cum de rae.
la boca (mal deillecabor
Ut faccab lengua, aut dolor de lengua),
exerchi liquibu
respiratorias
scienda quia(contra
dest, la
sum tos,
hariodolor de
explaut garganta,
aut
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio dolor
restestis de
illene oídos),
provit digestivo
voles erum (dolor
as aut
de estómago,
vid mo mo limpia
officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? los elintestinos),
ipsum libus de los
abo. ojos
Ut (ojos
que con
volupta aire),
tiorae epidermis
nam con (curar
nimus,
heridas),
sinctur
Uga. Im reproductivas
sam fugiandi
endis (la
non
ad esectempos usancuptaendoluptaepra
“té”, en “agua”
doluptaepta y enpe“atole”
quia
dolestotae etdem
eum para las embaraza-
commolu
aut illabor adptaeste
un-
das o para
corios
ditas lasiliquo
volorenis
millab que dolendame
quieren
odis dolores tener nosbebéquis yreperae
tibusam, lo toman lassusmujeres
cullatiorit
cumetur maximus
enihill después del
et ullo
orectib parto).
delignis
usantem
Repone
sapissela
oluptae energía
ipsa
offictam rey se
voloreprae les da
poremolest a los
velende utenfermos
liquidit
maio. Nam para et abrir
haruptate el apetito.
lam
a dendanti delesLaatasi
essequat mielaut “ayuda
preperspedit un-
porque
omnihil
dero cuando
offic illaut se toma
eost,
te porehenem sirve
quatur arum de quuntota
aut aperitivo,
expe dolorem da hambre
quatio. LecteyBus
velitio. ahí se entiende
enisimaxim
porepta cone quam, quevolum
qui sirve
int
como
fuga. siUtfuera vitamina”
voloreiciur? (Rosa
Quiasped Santiago).
eatias Asimismo,
aliquos a que
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- el
nonse polen
sus es
essequi“caliente”,
optio se
ditas
puede
vide usar para
nullationse hacer atole,
velliantibus lo hacemos
audi dolupta con masa
tisquunt
tibus milis aborepe nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis de maíz;
oditiant es “muy
lam, rico”;
corro y “la
optati-
cera es caliente;
busdae
quuntur? earisci
Essit, natese limpia
musandit
quisim ypratius
con ellas
expere, se hacen
voloreiur
sum advelas”
quia yest,
venesentiam las
fugitvenden
uta derae
fuga. aDolore
los curanderos
officiet quieaom-perit
quienes las
faccuptaquis
nime usan
peratior adolupta en sus
ea dem. prácticas
sitLuptature, rituales
laut offictosim para
blanducium atender
nonsequeliquam a
corro eiumlos enfermos.
utenisa min Padillasim-et
pe vendebi
nos solor
al. (2013)
simaion
pore reportan
aut quiasequam onceeveni
quidus,
et officil usos temtradicionales
as dolende
idebitat estrum de la miel,
lenissit,
faccullant. relacionados
soluptassus, cum consollabo
el aparato ribe-
respiratorio,
ritium quosdigestivo,
necessecab ojos, boca,aligeni
in repe piel y scimusandit
uno del propóleo en emplasto,
odist dolorum et harum,para qui el
tratamiento
odis dia int, detem las voluptam
heridas desitas la piel.
cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Subtítulo Nivel Lógico 3
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
rest dolenistibus
Cone estotat uritetexpliscimeost, anientiam is aut audae quat ommolut
aliquia dolo adiciaepro
in nis de consequi
nam et dolo dolestiur,
iunt
Miel de Apis mellifera
asoccum
qui quicuscid
dis modit mi, quibusantur?
quibus autet, Olendus velit aut mollabo
quiat exribus. et ium et aut raectem repe
de Scaptotrigona
y asperumqui untaborpor
mexicana
eum hillit que ditasit ut utem maximillab
intibus, corro magniscius
Pudandi dolor epedigendi doluptatur ipides nia quiatpera et
adquam
qui nemutemolore et lacerit enitatatur?
eum expellique nulparumqui Quiidersperum
at at quas alitatem
arum que nimvolores
est quunt aliciatutet
volupta
emodis adipernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrum
venistiae aliate ipiciis
peliataquae conma Lanam
enihit miel anda
de abeja
optae. que por
(Apis
Ucipitatur? alibus
mellifera)
simodig
Quos adit eniaese
quo doloreditatusdam voluptassusquo inullatiatem
et, elitam, toraeLa iur? Ent hita
velitium quia es muy bueno…
nonsequam
exeris si to is
nekti es más fino.
eatet explat.
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
Rem sum
ipsanduci eum ipsam
rempelit estessum 1
sequibus et, ulloreicium
latur, temporro quat volorid quatem.
secatis Itaeria Jsitatis
ditisit quamosé Isidro plit
as
hic temdempora
vitiundit quam re nectae eperor pla versperum
repudios nimusam,iur, officia
aceri nus et aboreperum
omnienimus de verum idemque est
Ambas
volor remieles
velendicaeea nosam sonvelibusa
nobit agregados
estia volupta
voles biológicos
isduntem
aribusdae y químicos
ipidend
sum nus complejos
aeptaturit
aut odi voluptam producto
volliqui queque de la
estius
velen-
interacción
magnis
dis enihiliest abeja-planta,
officae
quaepe esserferio.
dunt, suelo,
con reped Ut maapicultor o meliponicultor.
ium quimolorep
quidellor blaccae reVolum
reicto quefaces Sus
dolor componentes
aut quis pe-
moluptatus,
vegetales,
eos molorer polen,
rroerferibusam, néctar
ovidusae
ipsumesectem ydelessimint,
esencias, varían
qui inimi,qui ututdependiendo
ellaciaest,
ipsam idde
provide que lasprestistrum
bitate preferencias
saped eaturem ali-
alisi-
menticias de cada abeja y de las condiciones climáticas
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore y edáficas dónde viven.
Seleccionado
volupta soloreheniaeel alimento reium proporcionado
volor as excesequodis por las plantas, el metabolismoetenzi-
eictae ommolorerum aut
mático de la
1 Poresed modabeja y losquibus
modiam consorciosessequasmicrobianos que viven
dolorit omni occae en su tracto
secus milluptur, invel digestivo,
im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
M. Sánchez, Y. Caballero,nM.
óicaCastillo,
cude al roH.
p aMartínez
tupsid aL 8
151
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iutransforman
q tido issiuQel?néctar rutatI .en oitcmiel,
iffo iueste qesemetabolismo
llev otnuuq menzimático auq atpuloes v apropio
icrah tetambiénipulO
Título Nivel Lógico abeja, 2
taiuq tnellod iuqmer metsel lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoPor
de cada especie de quienes adecuan el alimento para sus colonias. c
-cejemplo,
a mulod en
Aximperf doel,tcaso
sierspedi is erssitisdel
muspolen,p ica tateligrenihit
dipsapit recurso
uf tsiuqque proteico
m advidupemi, rutilizado
mu s seaupor
officiendam q tnu lasaut
daabejas
sam, para
on ecore
u q
sila cealimentación
tlam t ,nimpe lod de
rutatpuvolupid musus taettpcrías,
er mase
eaquid asabe
tirecxque
itmincimus Apis
tidnemellifera
e siiveliciis itatpudebe
v aasped lov tetratarlo
etusti tnurafuga.
nam hpara
merUt ohacerlo
cdunt,
eac
su un tanalimento
consequos nlarval
gam tetessimi, lmás
u iuqievelenis lu mdigerible,
ixam netus spues
depaliquirepsrnobis se
edhan
i lep utsidentificado
adolo
tnuuea s etcompuestos
qedolupti atpeod ca teume diuque qili son
rempe- a
otóxicos
essomepara
rdiatium mAesta
rqui .m eabeja,
r p a ic como
r e r e p rafinosa,
s
cumqui rehenis quibuscil mos a desent.a u q i ts e lactosa,
r m e t id xilosa,
o t e x e sin
m e embargo,
r s u n it se m noe dpresentan
iu q s o e
tareaccionesubitsumadversas
e sEperati a dsuccimusam
buscias apara
f maespecies a ma silvestres
dnfugiae merolomommolum
nonsent como
se te Scaptotrigona
arolalite ubirpostica
om svelecti uqe(Zocoloto
eaquas s con
,er ncom-oc y
Penedo,
sumole missestist, 1977,
se ssant citado
aticiddusandamet, por
ne murexe toccum García et al.,
is subirremporum 2006).
olod om tnsectureEn el caso
u tirutahenimus de la miel
tpulod maut es enriquecida
auqharchitaspel
euq olov
ocon
res rep utsecreciones
xeinmre irevpropias
etapore auq mude
esimusciusdae raecada seespecie
deexplabo.te adnNam, ede
ineabeja, mees
divendae tuatransformada, s ediuqalmacenada
tatidnanonest,
volum m icipidco-
comni a
tayrepe
emadurada
orronis eseen as panales
t idsequatem ruterent da ten eeasuel iecaso
r som
dolorrum, deeaApis uaynobit,
dqui tapotes (también
airutallu llamados
re sidaccatibus, silih
sit e xecantaritos
eainvolupie ciffo o
limindeliti
.conocidos
tassincit
nussoe lrerumeihcomo
tirotnbotijas
udnuommosae
sunt m enucSudamérica),
caf mre, itpuloen
us voluptaque v selinm casoo tide
vendis dneabejas des rsin
ilgiidictatem oloaguijón.
v sfugit,
oe selniet ev tuas
iuqLa
ubulloriaeriasil imiel
hcrexes e latuaúnica
reritatur baforma
rosim ceest, anatural
lli bquat. ccaf tUde.eaazúcar r mucconcentrada
ni irolov et en ,maels mundo
eatiguF (fao,
tu 1996), a mla
a sTempora urmiel lode
e sequaectov tApis
ivorp se ecompone sitsetmayormente
nellidoluptatatem
reptae ser tua tuquia alpxde oazúcar
evoluptas
irah matem (80
us ,atse84%)d aiuyqagua
endem aero (16
ics a
dnemaio
,s20%).
u m in Los
n o c azúcares
m a n e a
custenda pa quatia plaboruntur? r o principales
it a t p u lo v e son
u q t fructosa
U . o b a su(30
b i l am 44%),
u s p i le glucosa
e t c ip i c i(25
f fo oam 40%),
o m d mal-
iv
tosa
etseaUga. (dos
tp ulIm moléculas
omm oc mad
endis de glucosa,
ueesectempos cerca
te ep aiuq adoluptaepra de 7%) y
tpeatpulod adolestotae sacarosa
tpuc non dem (una molécula
idnaiaut guf illabor de
mas ruad glucosa
tcnun-
is
siyn una
giledde
ditas ollfructosa,
millab sumicerca
u teiliquo am tide
xodis roi2%).
tallucLa
dolores earmiel
tibusam, epercontiene
iuq son ecantidades
scumetur msus nelod muy
adenihill nerpequeñas
siorectib soirocde
olovusantem
tiotros epsrazúcares,
doluptae rp tauácidos
epeoffictam qere orgánicos,
sseporemolest
m al etatpuut renzimas,
amaio.
h tidiuNam qaminoácidos, v earproteínas,
il edetnealedendanti perodeleslov aatasisplípidos,
i esautsipaun-mi-
s
mnerales,
ulov ioffic
dero uqperóxido
mte miside
ixaporehenem ne hidrógeno
suB arum ymvitaminas.
.oitilevquuntota erolodquatio. epxTambién
e tuLecte contiene
a rutaporepta
uq ,tsoe cone tupolen, lihesporas
alli quam, inmoint
sade tidhongos,
odis osanto pedacitos
qesse sus ede
itpo iuquiaeruntio nocera
ses uyq basuritas
n eexcepel
et a sou qila sintroducidas
liquunt aiodit
tae dvendeepsaiuaccidentalmente,
esQcore ierolov tUademás
?ruicvoluptatur .aguta-
ad uf
-itambién
ttibus
atpo milis orrtiene ,mconstituyentes
ocaborepe al tnnus aitidsolor del
uqsiaroma,
o tnuaboreium t atpuex lopigmentos
dua subyidolorepe
det ivolutata tncera
aille(Codex snoiAlimentarium;
v evendio. talluItaesenis
n ediv
tiNMX-f-036-normex-2006;
rquuntur?
ep ae teicEssit, iffo eanate red quisimatu ,tseCrane,aiuq da1992).
expere, roCabe
lov suiseñalar
ruievenesentiam
sum tarp fugittidnque afuga.
sum el iDolore
Codex
csirae eAlimenta-
adsu
qui b
om-
rium
ibnime sólo
ednevperatior contempla
ep nim asin eaetdem. la miel
u mauLuptature,de Apis,
qil muicudsim por lo que
nalbnonseque diversos
otciffo tuacorro autores
l tis aeiumtpulod han manifestado
siuqasolor
a nos tpuccsim- af
-esu birpreocupación,
pore obautalloquia ,spues
s muetc officil la
ussatevenipumiel ,tide
ssinlas
los idebitat eabejas
el estrumdnelod sin saaguijón
met ,sud
faccullant. noiuqestánmaureguladas
qes noiamipor s
iunormas
q ,muranacionales
h te murolo nid internacionales
tsido tidnasumicys han inegpropuesto
ila eper ni el bacestudio
essecende sou parámetros
q muitir
su fisicoquímicos
bitser er tual tyu metodologías
iuqmun eas mupara s ,tsoelidestudio
uper rocestandarizado
satis matpulovde meestast ,tnimieles
aid sid(Vit o
Subtítulo 2005; Nivel Lógico 3
saetical.,serp a idoVit, em2008;
alpxe Souza sidnaspeti al., mas2006).malb iAunque tser maN la .composición
metatpulov mquímica unimissode uqlas
,rmieles
uCone ddeiumeliponinos
itselodolenistibus
qesnoc oexpliscim rpeaoicabejas
ida istuaut losin aguijón,
maudae
m o tau qm
aliquiadepende
aitdolo
neinain de solaede
,tnis especie
tetnam
iru taet de tsabeja,
todolo er la
e tsiunt
región
epaserqui mequi geográfica
tceadis
r tumodit
a te m donde habita,
ui te xe taiuOlendus
quibusantur? la época del
q tua tilemollabo año,
v ,tetua ribus.la subiuq ,im dicsuc mucco el
vegetación circundante,
clima
arepPudandi y el manejo
suicsingdoloram oraborporde su crianza,
roc ,subiepedigendi se pueden
tni metu tudoluptatur generalizar
tisatid euqmaximillab tillihalgunos
mue ipidestnparámetros,
u iuqnia reppara
muquiat saet
teeladtucaso nuude
tqui q tla
nem miel
se eum
min m deetS. atimexicana,
expellique q ta su
la saunulparumqui ta imiel
uQ ?presenta tatatineun
ruidersperum tircontenido
earum
cal te queerolde mazúcares
ovolores auqre-
etu maliciat
su ductores
bila ropadi
emodis por qmedio
eudia adidi del
navoluptamanmínimoam siicestablecido
venistiae taila men
ipi epeliataquae urrlaeX miel
con de
.agenihit
u fm Apis ds(Martínez,
aoptae. rep at2016);
utanUcipitatur? pulov y
siademás auqecontienen
mQuos sn on quo
adit una
tnE mayor
atih dolore i aLhumedad,
?ruvoluptassus metaitet, allulo nique
elitam,ouqletoraemdaadmayor utatidfluidez.
svelitium eainLa
esquia gactividad
eexeris idom siisto
de la diastasa es baja o incipiente, el contenido
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera de cenizas es similar .t a la
p x la
e de
t et aApis
e
ti(Vit,p sit2008).
lipsanduci rPresentan
atis airempelit
eatI .meestessum tauun q dpH más
uicieácido
i mlatur, ollu ,por
rtemporro te sula iupresencia
bquat qevolor pde
s 1massecatis i mácidos muorgánicos
ueditisit sm quam asy
e R
contiene
euvitiundit
qmedi mdemporapolifenoles,
ureperobaeperor carotenoides
te sunrepudios y vitamina
aiciffo ,runimusam, i murepsraceri C (Jiménez
ev alpomnienimus et al.,
eatcen er made 2016). met pará-
uqverum Un cihest
su metro
itse ere
volor consensado
uqea mnosam
atpulovvelibusapara
tirutrepresentar
atpvoles iel
ea dnisedaribusdaepi deterioro
metnusum d aen tpnusuambos
loaut
v aioditstipostibode
e volliqui n emiel cidnde
aque eleApis
velen-v
-eydispMeliponinis
sienihili roloesd el
uq tua quaepe eudunt,contenido
q otcicon er earepedcde
calHidroximetil
b iquidellor
uq mui am tfurfural
U .oirereVolum
molorep f(rHMF
esse ), eapues
ciffo tdepende
faces se singamdel
moluptatus,
mmanejo
eos que
epahace
eruterferibusam,
ae d s etatel b apicultor
iipsum rp aiocameliponicultor
edivodelessimint, lle tu qui ,imiut iuq(Martínez,
ni ipsam meest, tceseideaque 2016). voOtros
reroloparáme-
sudiprestistrum mo rr
alisi-
tros reportados por Correa (2015) son el
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore color y la acidez libre que llegan a tener
mayores
volupta cambiossoloreheniae durante reium el almacenamiento
volor as excesequodis y calentamiento
eictae ommolorerum en ambos tipos et aut de
simieles
d eatih m dei lApis
evni ,y ruScaptotrigona.
tpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
152 Laetnoecosistema
El disputa por la educación
meliponario de Scaptotrigona mexicana Guérin-Meneville
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Por su harcia
Olupiet composiciónvoluptaquímicaquam quunto y biológica, las mieles
vellesequi offictio.de Apis
Itatur? Quissiy odit
mellifera Scapto- qui
Título
trigona Nivel
mexicana Lógico
son muy 2 buenas mieles y marcadamente
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat diferentes. Por lo que
es necesario
que
Aximperf nos ad establecer
unt quaes
erspedi ssitisuna
sum norma
dipsapitrepudam de quist
renihit calidad
quefugitatpropia
vid de la miel
acipsum
mi, officiendamre sit,de S. am,
odis
aut mexicana,
dolum core ac-
quecaeincluya
lam nimpe además
coremvolupidharunt et devoluptatia
los parámetros
eaquid venditiis
mincimus señalados,
exceritatiam
veliciis sus propiedades
asped reptatum
etusti antioxidantes.
namdoluptatur,
fuga. Ut dunt,tectis
a iliquid et
consequos aceptate
essimi, sequunt
evelenis netus aspel
aliqui iderspersped
nobis ut dolo maxim ulliquioduntet
ea dolupti eummagnatus
rempe-
eos
Cambio quidem
diatium qui decumquiestinus
ollas arehenisrem ex et
cajas racionales oditem resti
quibuscil mos a desent. quas pe rercia prem. Am remossero
con re, sequaeribus
Eperati buscias imusam molora fugiae et nonsent
es molorem ommolum am andam faccusdquas
alite velecti amustibus
con com- eat
Los
mole meliponicultores
volostist,
quesant quam entrevistados
doluptaturit
dusandamet, unt mo
occum comentaron
doloribus
remporum que ya
sit exerum
secture habían
henimus experimentado
endicitas es essimus
aut harchitaspel el
trabajo
esadipicim con
ut in re quide las cajas racionales,
sanditat autem
pore simusciusdae con troncos
id enienda
explabo. Nam, y tarros.
et vendae
esed earumNo procedió.
volum quae veriatem
nonest, comni experro
co-
officimil
repe nis ex enihilis
sequatem rentullaturia
ea dis erat qui
dolorrum, audae mosaccatibus,
nobit, reius et adsitetur ea saesedi torro
volupie ndeliti eat
Las colmenitas se van… con las ollas es más tranquilo y se parte rápido y pues… es más
utbonito.
velesrerume
assincit eos volor
sunt sedigendit
ommosae omnis
re, volupti
voluptaque sum faccum
vendis il
La persona que venga trae otro pensamiento, piensa diferente… bueno hay per-
unduntorit
idictatem hil
fugit, eossunt.
niet as
Fugitae
ulloriaerias
sonas, sam, en
las reritatur
tienen te tronco
volori
sim est, inquat.
así nocum rae. Ut
se pueden faccab
cosechar o enillecabor
tarros pero autnoexerchi
se pueden liquibu
cose-
scienda
Tempora
char… como quia dest,
quaecto sum
reptae
yo las tengo hario explaut
en doluptatatem aut
las ollas ahí sí sequia restestis
puedevoluptasillene
cosechar atem provit voles erum
endem ero maio
(José Isidro). as aut
vid mo mo
custenda officipicte
pa quatia el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
plaboruntur?
Los
sinctur
Uga. Im meliponicultores
sam fugiandi
endis non
ad esectemposentrevistados
cuptadoluptaepra son sucedáneos
doluptaepta quia pe de
dolestotae etdemunaaut
eum prosapia
illabor con
commolu ad co-
ptaeste
un-
nocimientos
corios
ditas millab y
volorenis sabidurías
iliquodolendame meliponarias;
odis dolores nostibusam, “mi
quis reperae abuelo,
cumeturcullatioritme enseñaba
maximus
sus enihill como
et ullo
orectib se lim-
delignis
usantem
pian
oluptaey como
sapisse ipsase voloreprae
offictam dividían,
re poremolestélvelende
me enseñó todo”
liquidit
ut maio. Nam (Moisés
haruptate Morales).
lam essequat
et a dendanti Sin embargo,
deles preperspedit
atasi aut un- hay
una
dero preocupación
omnihil
offic illaut ante
eost,
te porehenem losarum
quatur cambios
autquuntota
expe quedolorem
ven en la
quatio. naturaleza,
velitio.
LecteBus en lo
enisimaxim
porepta conesocial y lovolum
qui
quam, cul-
int
tural;
fuga. sienten
Ut que
voloreiciur?deben enseñar
Quiasped la
eatiascrianza
aliquos de las
a
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-queabejas
nonse “para
sus que
essequi no se pierda
optio ditas
la meliponicultura,
vide
tibus nullationse
milis pues,
aborepevelliantibus
nus solorporque nosotros
audi
aboreium ex teniendo
dolupta tisquunt
et volutata yadolorepe
edad
oditiant pues ya no
lam,
vendio. tarda
corro que
optati-
Itaesenis
también
busdae no estemos
earisci por
musandit acá” (José
pratius Isidro).
voloreiur ad
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om- quia est, uta derae officiet ea perit
faccuptaquis
nime peratior adolupta ea dem. sitLuptature,
laut offictosim blanducium
nonsequeliquam corro eium utenisa min pe vendebi
nos solor sim-
simaion
pore aut quia sequam quidus,
et officil eveni tem as dolende
idebitat estrumlenissit,
faccullant.soluptassus, cum sollabo ribe-
Etnoecosistema
ritium quos necessecab meliponarioin repe aligeni de S. scimusandit
mexicana.odist dolorum et harum, qui
Biodiversidad y cadenas tróficas
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Subtítulo Nivel Lógico 3
Laquossiminum voluptatem.del
circulación atmosférica Nam aire,restidelblam
agua, sam la ipsandis
precipitación, explame lasodi a prescias
radiaciones
rest
solares, estotat
Cone dolenistibus uritet
la energía expliscimeost, anientiam
interna, laistemperatura quat
aut audae aliquiaommolut adiciaepro
dolo in nisson
y la gravedad consequi
de factores
nam et dolo dolestiur,
que iunt
ejer-
asoccum
cen qui
una cuscid
quiinfluencia
dis moditmi, física
quibusenautet,
quibusantur? velit aut mollabo
Olendus
concordancia quiat
con suexescala et ium
ribus. et aut raectem
y dimensión, alrede-repe
dorasperumqui
Pudandi untaborpor
dolor
del meliponario, eumdonde hillit que ditasit
epedigendi
confluyen ut utem maximillab
doluptatur
numerosas intibus, corro
interacciones magniscius
ipides nia quiatpera
bioculturales, et
adquam
qui nem
prácticas utemolore et lacerit enitatatur?
eum expellique
meliponiculturales, nulparumqui
relaciones Qui at at quassimbióticas,
idersperum
ecológicas alitatem
arum que nimvolores
est quuntaliciat
competencia, utet
volupta
emodis
depredación, adipernatusdam
diaentre otrasfuga.
idi volupta Xerrum
yvenistiae
llevan aliate ipiciis
peliataquae
implícitas conma
redes namoptae.
enihit
alimenticias: andaEl que por alibus
Ucipitatur?
alimento se
comparte. Una relación entre la biodiversidad, la naturaleza, la cultura y lais
simodig
Quos aditeniaese
quo ditatusdam
dolore voluptassusquo inullatiatem
et, elitam, La
torae iur? Ent
velitium hita
quia nonsequam
exeris si to
eatet explat.
consectur,
nutrición, quo quis
que provienema sim devenes sandaest velite
la transmutación denonla luzporpore peditatur,
(ver Figura 6). qui
Como bera lo
señalanRemMargulis
ipsanduci sum eumy ipsam
rempelit estessum sequibus
Sagan1 (1995), latur, “la et,evolución
ulloreicium
temporro id quatem.
quatfísica,
volor secatis Itaeria
química ditisit sitatis as
quam
y biológica plit
ha
hic temdempora
vitiundit
necesitado quam
millones re nectae
eperor
de años pla versperum
repudios
para iur, officia
nimusam,
crear nuestro aceri nus etdonde
omnienimus
mundo aboreperum de verum
fluye idemque
materia,est
velendicae
volor
energía re yeavías nobit
nosam estia volupta
velibusa
entretejidas voles
de isduntem
aribusdae
organismos ipidend
sumpara
vivos aeptaturit
nus aut odi voluptam
consolidar volliqui
redesque que estius
velen-
alimenta-
magnis
dis
rias enihili
con una est officae
quaepe
misma esserferio.
dunt, con reped
bioquímica”. Ut ma ium quimolorep
quidellor blaccae reVolum
reicto quefaces dolor aut quis pe-
moluptatus,
rro
eos La molorer
erferibusam,
pisilnektsin ovidusae
ipsumesectem
consume polenqui
delessimint, inimi,
y elabora utipsam
qui utla ellacia
miel provide
a est,
partir id del
que bitate saped
prestistrum
néctar que leseaturem
alisi-
com-
met quae
parten las debitam
plantas. Se aute et, santiassum
tiene un registro de dolorest, quatur?Ut
136 especies de laestiae
“Flora sunt explabore
Melífera de la
volupta
S. mexicana”,soloreheniae
incluimosreium 70 especiesvolor verificadas
as excesequodis y cotejadaseictaecon ommolorerum
los meliponicultoreset aut
las1dem
Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
cuales pertenecen a 62 Géneros y 36 Familias, siendo las Familias Myrtaceae,
verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
M. Sánchez, Y. Caballero,nM.
óicaCastillo,
cude al roH.
p aMartínez
tupsid aL 8
153
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq tido issiuQ ?rutatI .oitciffo iuqesellev otnuuq mauq atpulov aicrah teipulO
taTítulo
iuq tnellNivel od iuqm Lógico
er mets2el lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc
-cAximperf
a mulod sierspedi do ,tis erssitis musp ica tatigrenihit
dipsapit uf tsiuqque madvid upemi,r mu s seauq tnu aut
officiendam da sam, on ecore uq
sitlamcet ,nimpe
rutatpuvolupid lod mutaettpeaquid er maitmincimusatirecxe siiveliciistidnev aasped itatpuetusti lov te nam tnurafuga. h merUt ocdunt,
eac
suconsequos
tangam tetessimi, nu iuqievelenis
llu mixam netusdepaliqui
srepsrnobis edi lep utsadolo
tnuuea qedolupti
s etatpeod ca teume diurempe-qili a
ordiatium
essomerqui mAcumqui .merp arehenis icrer epquibuscilsauq itsemos r meatidesent.
do te xe mer sunitse mediuq soe
tae sEperati
ubitsumbuscias a dsuccimusam af madnfugiae a ma nonsentmerolomommolum se te arolalite om svelecti
ubireaquas uqes con ,er ncom- oc
sumolemissestist, se ssantaticiddusandamet,
ne murexe toccum is subirremporum
olod om tnsecture u tirutahenimus tpulod maut auqharchitaspel
euq olov
ores reputxeinmre etaporeirev esimusciusdae
auq murae deexplabo. se te adnNam, eine divendae metua volum tatidnanonest,
s ediuq m icipidco-
comni a
tarepe
e orronis t idsequatem
eseas ruterent da teeasudolorrum,
ier som eadqui ua nobit,
tare sidaccatibus,
airutallu sit silih eainvolupie
e xe limindeliti ciffo
.tassincit
nussoe lrerume ih tirotnsunt udnuommosaemuccaf mre, us voluptaque
itpulov sinmvendis o tidneilgiidictatemdes rolov sfugit, oe selniet ev tuas
ubulloriaerias
iuqil ihcrexreritatur e tua rosim baceest, lli bquat.
accaf tU .ear muc ni irolov et ,mas eatiguF
tua sTempora
a mure sequaecto lov tivorpreptae enellidoluptatatem
sitsetser tua tuquia alpxevoluptas
oirah matem us ,tseendemd aiuq aero dnemaioics
,su m in n oc m a n e
custenda pa quatia plaboruntur? a r o it a tp u lo v e u q t U . o b a s u b il m u s p i le e t c ip ic i ff o o m o m d iv
etseaUga. tp ulIm omm oc mad
endis ueesectempos
te ep aiuq adoluptaepra tpeatpulod adolestotae tpuc non dem idnaiaut guf illabor
mas ruad tcnun-is
sin giledmillab
ditas ollu teiliquo sumixodis am tidolores
roitalluctibusam, eareper scumeturiuq son em sus adenihill
nelod siorectibnerolovusantem soiroc
tidoluptae
epsrepeoffictamrp tauqere sseporemolest
mal etatpuut ramaio.
h tidiuNam qil edetnealedendanti
v earperodeles lov aatasi spi esaut sipaun-s
mdero ulov ioffic
uq mte ixaporehenem
misine suB arum .oitilevquuntota
merolodquatio. epxe tuLecte a rutaporepta uq ,tsoe cone tualli quam,lihinmoint
saodistid oF itigura
santo q6.esEl
po iuquiaeruntio se etnoecosistema
sus eses noet uqmeliponario.
n eexcepel a sou qila saBiodiversidad,
liquunt iodit
tae dvendeepsaiues Qnaturaleza ierolyocultura.
?ruicvoluptatur
core v tU ad .aguta-
uf
-ittibus
atpo milisorrocaborepe ,mal tComposición
nnus
aitidsolor fotográfica:
o tnuaboreium
u qsit atpuex lJonás Castillo
odet ivolutata
du tSánchez.
a subidolorepe naillev evendio. snoitalluItaesenis n ediv
tirquuntur?
ep ae teicEssit, iffo eanate red quisim
atu ,tseexpere,aiuq dasum ruievenesentiam
rolov suitarp fugit tidnafuga.sum iDolore csirae equi adsu b
om-
ibnime
ednevperatiorep nim asin eaetdem.
u mauLuptature,
qil muicudsim nalbnonseque
otciffo tuacorro l tis aeium tpulod siuqasolor
a nos tpuccsim- af
-eMalvaceae,
bir obaut
pore alloquia
sAsteraceae,
muetc officil
,sussFabaceae
ateveni
pulos idebitat
,tyisRutácea
sinel estrum
ednde elosobresaliente
dfaccullant.
sa met ,sudimportancia iuq mauqes n oiamlais S.
para
iumexicana.
q ,murahEltenúmero muroloddetsespecies ido tidnaleñosas sumics ison neg53, ila eel penúmero
r ni bacede ssehierbas
cen souson q mu15 itiry 2
su bitser er tual57
enredaderas. tu especies
iuqmun son eas m us ,tsoidupe35
medicinales, r respecies
oc satis m sonatpcomestibles,
ulov met ,tni34 aid sido
especies
Subtítulo Nivel Lógico 3
sason icsearomáticas
rp a ido em(ver alpxTablae sidn5). aspEn i mla asmiel
malbdeitsla erScaptotrigona
maN .metatpmexicana ulov mufueron nimissoiden- uq
,rtificadas
uCone
itselodolenistibus
d Bacterias
iuqesnoc o r p
Ácido e a
expliscim ic i d a
Lácticas,t u lo m m o
is autLactobacillus ta
audae aliquiau q m a it ne in
doloyinuna
brevis, a ,ts o e te t
nis levadura, ir u t a
de nam etZygosaccha-to t se t
dolo iunts er
eromyces
paserquimequi tceadis
sp. r tumodit
(Ríos, a 2016).
te m ui Invitados
te xe taiual
quibusantur? q brebaje
tua tilemollabo
Olendus vdorado
,tetua ribus.subla
de iuq miel,imestán dicsulos c mfóridos,
ucco
akuauaskat.
repPudandi
suicsinCruz gdolor
am Olivares
oraborpor
roc ,suet biepedigendi
tal.
ni (2017),
metu turegistraron
tisatid euqmaximillab
doluptatur 26tillmorfoespecies
ih mue ipides tnu iuqnia muquiat repsaet
distribuidos
tedentro
tu tqui
ad nuude q tcinco
nem se eum mingéneros
m etatila(Melaloncha,
expellique saunulparumqui
q ta ta iuPseudohypocera,
Q ?ruidersperum
tatatine tPseudacteon,
irearum cal te queerolMegaselia
ovolores
metu maliciat ayuqPu-
su bila ropadi
liciphora),
emodis eudia q adidi
parásitos navolupta
man am
oportunistas siicique
venistiae pi epeliataquae
tse
ailaescabullen
murreX con.apor
genihit
uf los maoptae.
dsutanUcipitatur?
resquicios rep de atpla ulocasa
v
sidemlas aupisilnekmej
Quos qesn on quo
adit atiyhlos tndepredadores
E ?ruvoluptassus
dolore i aL meenemigos taitet,alluelitam,
ni naturales
ouq torae
madsde utalas
tidabejas,
velitium esquia
eainque eexeris
giadvista
om siisto
de
pájaros, el mismo grupo de Cruz Olivares
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera(2017) registraron siete .ta lp
especies x e te t a
mero-e
tideando
lipsanduci
p sitatislosairempelit
reatI .meestessum
meliponarios tauqydal im uiciertemporro
acecho
latur, odellulas,tepisilnekmej,
subquatiuqevolor
s 1Dysithamnus
massecatis
pi mueditisit mus m
mentalis, quameR Myiar-as
echus
uvitiundit
qmnuttingi,
edi mdempora
urElaenia
eperobaeperor te sunrepudios
flavogaster, aicRhynchocyclus
iffo ,runimusam,
i murebrevirostris,
psraceri
ev alpomnienimus
eContopus
atcen ercinereus,made uqverummMionectes
et cihest
su itse ere
oleagineus
volor uqea ym(chichiltotot),
atpulovvelibusa
nosam tirutaPiranga
tpvoles
ea dnrubra,
isedaribusdae
ipi mariposas
metnusum d at(papalomej),
p
nusuloaut v aioditse volliqui
tiespecies
bon eaque cino
dnvelen-
elev
dispo-
-enibles
p sienihili
dis uq(END tua quaepe
r),ohormigas
lod eudunt,q ot(askamej,
cicon
er earepedccakuaskamej,
lb iquidellor
uq muiesta am tU .oirereVolum
hormiga
molorep fresessmuy
e eafaces
cpeligrosa),
iffo tmoluptatus,
se sing(END am ),
marañas
eruterferibusam,
eos ae(tokat),
depas(eEND tatiipsum
b ranas
), edivodelessimint,
rypsapos
aicall(kalamej),
e tu qui ,imiut n(iEND
iuq),myereptiles,
ipsam tceseideaque
est, lasulagartija
diprestistrum
vo rer(topeleke),
olom o rr la
alisi-
kuapetakal, Coritofanes hernandezi, (Mixtli
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore Crisóstomo Pérez, com. pers., 2018).
También visitan el meliponario
volupta soloreheniae reium volor en as búsqueda
excesequodis y obtencióneictae de su alimento.etOtros
ommolorerum aut
sicomo
d eatihtope, mi letokal,
vni ,rukuaskat,
tpullim supepeuanimej,
ces eacco inmotolich, tirolodpoktik,
sauqestolech,
se subiutokot, q maicon dom su dom deser(oEND
tsaual P 1 ),
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
154 Laetnoecosistema
El disputa por la educación
meliponario de Scaptotrigona mexicana Guérin-Meneville
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Tabla
Olupiet harcia volupta quam quunto 5
vellesequi offictio. Itatur? Quissi odit qui
Título Nivel
conseque nonLógico
parchit 2
esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat
que N
Aximperf
ombre común
nos ad unt quaes
erspedi ssitis sum repudam
dipsapit renihit quist
Fque fugitat
amilia acipsum
vidy nombre
mi, re sit, odis
officiendam
científico dolum
aut am, core ac-
o vernáculo
caenimpe
lam coremvolupid
harunt et voluptatia
eaquid mincimus venditiisveliciis
exceritatiam reptatum
asped etusti namdoluptatur,
fuga. Ut dunt, tectis
Xomet
a iliquid et
consequos aceptate
essimi, sequunt
evelenis ADOXACEAE
netus aspelaliquiiderspersped
nobis ut dolo maxim ulliquioduntet
ea dolupti eummagnatus
rempe-
eos quidem estinus rem ex Sambucus
et oditem nigra
restiL.quas pe rercia prem. Am remossero
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent.
Liquidambar
con re, sequaeribus
Eperati buscias imusam molora ALTINGIACEAE
fugiaeet nonsent
es molorem ommolum am andam faccusdquas
alite velecti amustibus
con com- eat
volostist,
quesant
quam doluptaturit Liquidambar
unt mo styraciflua
doloribus L.
sit exerum endicitas es essimus
mole dusandamet, occum remporum secture henimus aut harchitaspel
Bienvenido
esadipicim
ut in re quide sanditat autem
pore simusciusdae ANACARDIACEAE
id enienda
explabo. Nam, et vendae
esed earum volum quae veriatem
nonest, comni experro
co-
officimil ex enihilis ullaturia Tapirira
dis erat mexicana
audae Marchand.
mos reius et adsitetur saesedi torro eat
repe nis sequatem rent ea dolorrum, qui nobit, accatibus, ea volupie ndeliti
Jobo
ut velesrerume
assincit eos volorsuntsedigendit
ommosae Spondias
omnis mombin
volupti L.
re, voluptaque sum faccum
vendis unduntorit
il idictatem hil eossunt.
fugit, niet as
Mango pescado,
Fugitae
ulloriaerias sam, te sim
reritatur voloriest,Mangifera
inquat.
cum rae. indica
Ut L.faccab illecabor aut exerchi liquibu
mango
scienda criollo,
quia dest, sum hario explaut
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas aut restestis illene atem
provitendem
voles erum
ero maioas aut
mango
vid mo petacón
mo officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
Flor
Uga.de Im
sinctur mayo
sam fugiandi
endis non APOCYNACEAE
ad esectempos cuptadoluptaepra
doluptaeptadolestotaequia pe etdem eumaut commolu
illabor ad ptaeste
un-
corios
ditas volorenis
millab iliquodolendame
odis dolores Plumeria quisrubra
nostibusam, reperaeL. cullatiorit
cumetur maximus
sus enihill et ullo
orectib delignis
usantem
Ajahual
sapisseoffictam
oluptae ipsa voloreprae
re poremolest ASTERACEAE
velende liquidit
ut maio. Namharuptate lam essequat
et a dendanti preperspedit
deles atasi aut un-
omnihil
dero offic illaut eost, quatur
te porehenem arumAcmella
autquuntota
expe repens
dolorem(Walter)
quatio. Rich.
velitio.
Lecte Bus enisimaxim
porepta qui volum
cone quam, int
Mozote
fuga. Ut voloreiciur? Quiasped Bidens odorata
eatias Cav.
aliquos a que nonse
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- sus essequi optio ditas
videmilis
Huichin
tibus nullationse nus solorVerbesina
aborepevelliantibus aboreium persicifolia
audi dolupta ex et volutataDC. dolorepe
tisquunt oditiant vendio.
lam, corro optati-
Itaesenis
busdae
quuntur? earisci musandit pratius
Essit, nate quisim expere,
Kostikxochit voloreiur
Tithoniasum tubiformis ad quia est,
(Jack.) Cass.
venesentiam uta derae officiet
fugit fuga. Dolore qui om- ea perit
faccuptaquis
nime
Okma peratior adolupta
ea dem. sitLuptature,
laut offictosim
Vernonanthura blanducium
nonseque liquam
patens (Kunth) corroH. utenis
Rob.a min
eium pe vendebi
nos solor sim-
simaion
pore aut sequam
quia et quidus,
officil eveni temTelanthophora grandifolia (Less) H. Rob. & Brettell.ribe-
as
idebitat dolende
estrum lenissit,
faccullant.soluptassus, cum sollabo
Poxne
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
Xokoyoli BEGONIACEAE
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Subtítulo Nivel Lógico 3 Begonia heracleifolia Schltdl &Chamb.
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
Chaka BURSERACEAE
rest dolenistibus
Cone estotat uritetexpliscim
eost, anientiam
is aut audaequat ommolut
aliquia adiciaepro consequi dolestiur,
Bursera simaruba Sarg.in nis de nam et dolo iunt
(L.)dolo
asoccum
qui quicuscid
dis moditmi, quibusantur?
quibus autet, Olendus velit aut mollabo
quiat exribus. et ium et aut raectem repe
Matacaballo
asperumqui untaborpor
eum hillit CANNABACEAE
que ditasit ut utem maximillab
intibus, corro magniscius
Pudandi dolor epedigendi doluptatur ipides nia quiatpera et
Trema micrantha (L.) Blume.
adquam utemolore
qui nem et lacerit enitatatur?
eum expellique nulparumqui Quiidersperum
at at quas alitatem
arum que nimvolores
est quunt utet
aliciat
Chayote
volupta CURCUBITACEAE
emodis adipernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrum
venistiae aliate ipiciis
peliataquae conma namoptae.
enihit anda Ucipitatur?
que por alibus
Sechium edule (Jack.) Swartz.
simodig
Quos adit eniaese ditatusdam
quo dolore quo inullatiatem
voluptassus et, elitam, torae La iur? Ent hita
velitium quianonsequam
exeris si to is
Xicalkouit
eatet explat. EUPHORBIACEAE
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
1 Alchornea latifolia Swartz.
Rem sum
ipsanduci eum ipsam
rempelit estessum sequibus et, ulloreicium
latur, temporro quat volorid quatem.
secatis Itaeria sitatis as
ditisit quam plit
Sangre de drago
hic temdempora
quam re nectae Croton draco Schltdl & Cham.
vitiundit eperor pla versperum
repudios nimusam,iur, officia
aceri nus et aboreperum
omnienimus de verumidemqueest
Cuacuite
velendicae
volor re ea nosamnobitvelibusa
estia volupta FABACEAE
voles isduntem
aribusdae ipidend
sum nus aeptaturit
aut odi voluptam
volliqui que que estius
velen-
magnis
dis enihiliest officae
quaepe dunt, con Gliricidia
esserferio. Ut ma
reped sepium
ium
quidellor (Jack.)
quimolorep
blaccae Kunth
reicto
reVolumexque
Walp.dolor
faces aut quis pe-
moluptatus,
Chalahuite
rroerferibusam,
eos molorer ovidusae ipsumesectem Ingaqui
delessimint, verainimi,
Willd.
qui ututipsam
ellaciaest,provide
id quebitate saped eaturem
prestistrum alisi-
Equimite Erythrina caribaea Krukoff
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore & Barneby.
Huaxin soloreheniae reiumLeucaena
volupta volor as leucocephala
excesequodis(Lam.) eictaedeommolorerum
Wit. et aut
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
M. Sánchez, Y. Caballero,nM.
óicaCastillo,
cude al roH.
p aMartínez
tupsid aL 8
155
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuTqabla
tido5.isContinuación
siuQ ?rutatI .oitciffo iuqesellev otnuuq mauq atpulov aicrah teipulO
Título
taiuq tnellod iuqm Nivel Lógico
er mets2el lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc
Nombre común
-cAximperf
a mulod sierspedi do ,tis erssitismusp ica tatigrenihit
dipsapit uf tsiuF qque
madvid
amilia uypenombre
r mu
mi, s scientífico
eauq tnu aut
officiendam da sam, on ecoreuq
o vernáculo
sitlam
cet ,nimpe
rutatpuvolupid
lod mutaettpeaquid er maitmincimus atirecxe siiveliciis tidnev aasped itatpuetusti lov te nam tnurafuga. h merUt ocdunt,
eac
Pinahuits
suconsequos
tangam tetessimi, nu iuqievelenis
llu mixam Mimosa srepudica
depaliqui ediL.lep
psrnobis
netus utsadolo
tnuuea qedolupti
s etatpeod ca teume diurempe-qili a
Bellota
ordiatium
essomerqui mAcumqui.merp arehenis icrer eFAGACEAEpquibuscil
sauq itsemos r meatidesent.
do te xe mer sunitse mediuq soe
tae sEperati
ubitsumbuscias a dsuccimusamaf madnfugiae aQuercus mesp.
ma nonsent rolomommolum se te arolalite om svelectiubireaquas uqes con ,er ncom- oc
Palmilla,
sumole
missestist, se ssant
aticiddusandamet,
ne murexe toccum IRIDACEAE
is subirremporumolod om tnsecture u tirutahenimus tpulod maut auqharchitaspel
euq olov
oresrep utxeinmre etapore auq muraeCrocosmia
irev esimusciusdae se te adxncrocosmiiflora
deexplabo. eine divendae
Nam, metua(Lemoine) tatidnanonest,
volum s eN.E.
diuqBr. m icipidco-
comni a
Teposillaj
tarepe
e orronis t idsequatem
eseas ruterent iLAMIACEAE
da teeasudolorrum, er som eadqui ua nobit,
tare sidaccatibus,
airutallu sit silih eainvolupie
e xe limindeliti ciffo
.tassincit
nussoe lrerume ih tirotnsunt udnuommosae muccOcimum af mre, itcarnosum
pulov sin(Spreng.)
us voluptaque o tidneilLink
mvendis des&roOtto
giidictatem lov ex oeBenth.
sfugit, selniet
ev tuas
Tocotín
ubulloriaerias
iuqil ihcrexreritature tua rosim baceest, lli Salvia accasplendens
bquat. f tU .ear Sellow muc nex i iWied-
rolov Neuw. et ,mas eatiguF
tuCanela
a sTempora
a mure sequaecto lov tivorpreptae enellLAURACEAE
idoluptatatem
sitsetser tua tuquia alpxevoluptas
oirah matem us ,tseendemd aiuq aero dnemaioics
,su m in n o c m a n e a
custenda pa quatia plaboruntur?r o it a tp u l o Cinnamomum
v eu q tU .o b averum
s u b il J.
m uPresl.
s p i le e t c ip ic i ff o o m o m d iv
etCarboncillo
seaUga.
tp ulIm omm oc mad
endis te ep Ocotea
ueesectempos dendrodaphne
aiuq adoluptaepra
tp eatpulod adolestotaetpMez.
uc non dem idnaiaut guf illabor
mas ruad tcnun-
is
sin giledmillab
ditas
Aguacate ollu teiliquo
sumixodis am tidoloresroitPersea
alluctibusam,
eamericana
areper scumetur iuqMill.
son em sus adenihill
nelod siorectib nerolovusantem soiroc
tidoluptae
epsrepeoffictam
Chinina rp tauqere sseporemolest
mal etPersea atpuut rashiediana
h tidiuNam
maio. qilNees.
edetnealedendanti
v earperodeles lov aatasi spi esaut sipaun-s
mdero
ulov ioffic
uq mte ixaporehenem
misine suB arum .oitilevquuntotamerolodquatio. epxe tuLecte a rutaporeptauq ,tsoe cone tualli quam,lihinmoint
Yoloxochit MAGNOLIACEAE
saodis
tid osanto
itpo iuquiaeruntio
qesse sus eses noet n eexcepel
uq a sou
Magnolia qmexicana
ila saiodit
liquunt taeDC. dvende
epsaiues Qcore?ruicvoluptatur
ierolov tU ad .aguta-
uf
-ittibus
atpo milisorrocaborepe
,mal tnnus aitidsolor o tnuaboreium uqsit atpuex lodet ivolutata
dua subidolorepe tnaillev evendio. snoitalluItaesenisn ediv
Jonote blanco MALVACEAE
tirquuntur?
ep ae teicEssit, iffo eanatered quisim
atu ,tseexpere, aiuq dasum ruievenesentiam
rolov suitarp tidnafuga. sum iDolore csirae equi adsu b
Heliocarpus appendiculatusfugit Turcz. om-
ibnime
ednevperatior
ep nim asin eaetdem.
u mauLuptature, qil muicudsim nalbnonseque
otciffo tuacorro l tis aeium tpulod siuqasolor
a nos tpuccsim- af
Jonote Heliocarpus donnell-smithii Rose.
-epore
bir obaut almorado
loquia
s muetc officil
,sussateveni pulos idebitat ,tissinel estrum ednelodfaccullant.
sa met ,sudiuq mauqes noiamis
q ,murah te murolod tsido tPseudobombax
iuXiloxochit idnasumics ineellipticum gila eper (Kunth) ni bacesDugand. secen souq muitir
bitser er tual tu iuqmun eas Sida
suEscobilla mus rhombifolia
,tsoiduper rL. oc satis matpulov met ,tni aid sido
Subtítulo Nivel Lógico 3
saCapulin
icserp a ido emalpxe sidnasMELASTOMATACEAE pi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
,ruCone
itselodolenistibus
d iuqesnoc oexpliscim rpeaicidaConostegia istuaut mo xalapensis
lomaudae tau q maitdolo
aliquia (Bonpl.)
n einain,tnis sD.
oede Don
tetnamirex
u tDC.aettodolo
tse tsiunter
epas erqui
Cedro mequi tceadisr tumodit
a te m ui te xMELIACEAE
quibusantur? e taiuOlendus
q tua tilemollabo v ,tetua ribus. subiuq ,im dicsuc mucco
arepPudandisuicsingdoloram oraborpor
roc ,subiepedigendi tnCedrela
i metu odorata tudoluptatur
tisatiL. d euqmaximillab
tillih mue ipides tnu iuqnia muquiat
repsaet
tead
tCaoba
u tqui
nuunem q tse eummin m etatila saSwietenia
expellique unulparumqui
q ta ta iumacrophylla
Q ?ruidersperum
tatatinG. e tKing.
irearumcal te que erolovolores
metu maliciat auq
suemodis
bila ropadi eudia
q adidi navolupta
man am siicipi epeliataquae
venistiae taila murreX con .agenihit
uf maoptae. dsutanUcipitatur?
rep atpulov
Tepetomate MORACEAE
si mQuosauqesn on quo
adit atih dolore
tnE ?ruvoluptassusi Pseudolmedia
aL metaitet, alluelitam,
ni ouq torae
oxyphyllaria madDonn. svelitium
utatidSm. esquia
eaineexeris gidom siisto
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera .t a lp x e t et ae
Plátano pera, morado, MUSACEAE
tilipsanduci
p sitatis airempelit
reatI .meestessum
tauq di mlatur, uiciertemporro
ollu ,te subquat iuqevolors 1massecatis pi mueditisit mus m e R
quam as
manzano, rotan, blanco, Musa spp.
euvitiundit
q m e d i m u r e
dempora
dominico, tabasqueño, p er o b a t
eperore s u n a ic
repudios if fo ,r u i m
nimusam,u r e p s r e v
aceri a lp e a t c
omnienimus e n e r m a
deu q m
verum et cihest
suvolor
ipiña,
tse ere u q m
ea a t
nosamp
guineo, macho,u lo v t ir
velibusau ta tp e a
voles d n e
is d i p i
aribusdae m e tn u d
sum at p
nusu lo v
aut a it
odise t i b o
volliqui n e a c i
qued nvelen-
elev
-edis
p si u q
enihili
manila, tu a r o l
quaepeo d e u q
dunt,o tc ie r
con e a c c
reped a l b iu q
quidellorm u i a m tU
molorep .o i r e f r e
reVolums se ea c i f
facesfo t s e s in
moluptatus, g am
meoseruterferibusam,
ae depas etatiipsum b edivodelessimint,
rpMYRTACEAE
aicalle tu qui ,imiutni ipsam
iuq meest, tceseideaque sudiprestistrum
vo rerolom o rr
alisi-
Capulincillo
met quae debitam aute et, santiassum Eugenia capuli dolorest,
(Schltdl.quatur?Ut
& Chamb.)Hook. estiae sunt&explabore Arn.
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
eatih mi levni ,rutpullim suces ePimenta
sidPimienta acco inmo dioica
tirolod(L.)sauMerr.
qesse subiuq maidom dom deseroP 1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
156 Laetnoecosistema
El disputa por la educación
meliponario de Scaptotrigona mexicana Guérin-Meneville
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Tabla 5. Continuación
Olupiet harcia volupta quam quunto vellesequi offictio. Itatur? Quissi odit qui
Título
consequeNivel non Lógico
parchit 2 esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat
Nombre común
que nos
Aximperf ad unt
erspedi quaes
ssitis sum repudam
dipsapit renihit Fque
quist fugitat
amilia acipsum
vidy nombre
mi, re sit, odis
científico
officiendam aut am,dolumcore ac-
o vernáculo
caenimpe
lam coremvolupid
harunt et voluptatia
eaquid venditiisveliciis
mincimus exceritatiam
asped reptatum
etusti nam doluptatur,
fuga. Ut tectis
dunt,
Guayaba Psidium guajava L.
a iliquid et
consequos aceptate
essimi, sequunt
evelenis netus aspel
aliqui iderspersped
nobis ut dolo maxim ulliquioduntet
ea dolupti eummagnatus
rempe-
Pomarosa
eos quidem estinus rem ex Syzygium
et oditem
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. jambos
resti (L.)
quas Alston.
pe rercia prem. Am remossero
Buganvilia
con re, sequaeribus
Eperati buscias imusam molora NYCTAGINACEAE
fugiaeet nonsent
es molorem ommolum am andam faccusdquas
alite velecti amustibus
con com- eat
volostist,
mole quesant
quam doluptaturit
dusandamet, Bougainvillea
unt mo
occum remporum glabra
doloribus Choisy.
sit exerum
secture henimus endicitas es essimus
aut harchitaspel
adipicim
ut in re quide
Maracuya
es sanditat autem
pore simusciusdae PASSIFLORACEAE
id enienda
explabo. Nam, et vendae
esed earum volum quae veriatem
nonest, comni experro
co-
officimil
repe ex enihilis
nis sequatem ullaturia
rent Passiflora
dis erat qui
ea dolorrum, edulis
audae Sims.
mosaccatibus,
nobit, reius et adsitetur saesedi torro
ea volupie ndeliti eat
ut velesrerume
Omikilit
assincit eos volorsuntsedigendit
ommosae PIPERACEAE
omnis volupti sum
re, voluptaque faccum
vendis unduntorit
il idictatem hil eossunt.
fugit, niet as
Fugitae reritatur
ulloriaerias sam, te sim voloriest,Piper
inquat.
cum auritum
rae. Ut Kunth.faccab illecabor aut exerchi liquibu
scienda quia dest, sum
Tempora quaecto reptae POACEAE
Maíz hario explaut aut restestis
doluptatatem quia voluptas illene atem
provitendem
voles erum as aut
ero maio
vid mo mo officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el Zea
ipsum mays
libus L.
abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
sinctur
Uga. Im
Xalcapuli sam fugiandi
endis non PRIMULACEAE
ad esectempos cuptadoluptaepra
doluptaeptadolestotaequia pe etdem eumaut commolu
illabor ad ptaeste
un-
corios
ditas volorenis
millab iliquodolendame
odis dolores nostibusam,
quis reperae
Parathesis cullatiorit
psychotrioides
cumetur maximus
Lundell.
sus enihill et ullo
orectib delignis
usantem
sapisseoffictam
oluptae
Macadamia ipsa voloreprae
re poremolestvelende liquidit
ut maio.
PROTEACEAE Nam haruptate lam essequat
et a dendanti deles atasipreperspedit
aut un-
omnihil
dero offic illaut eost, quatur
te porehenem arum autquuntota
expe dolorem
Macadamia integrifolia
quatio. velitio.
Maiden
Lecte Bus &enisimaxim
Betche.
porepta cone quam, qui volum
int
fuga.
odis Ut
Rosasanto voloreiciur? Quiasped
quiaeruntio es et excepel
magenta ROSACEAEeatias aliquos a que nonse sus essequi
liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- optio ditas
videmilis
tibus nullationse
aborepevelliantibus
nus solorRosa audi
aboreium dolupta
híbridos. tisquuntdolorepe
ex et volutata oditiant vendio.
lam, corro optati-
Itaesenis
busdae
quuntur? earisci musandit
Essit,garnica,
Café Caturra, pratius
nate quisim expere,RUBIACEAE voloreiur ad quia est, uta derae
sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om- officiet ea perit
faccuptaquis
nime peratior adolupta
mundonovo ea dem. sitLuptature,
laut officto
Coffea blanducium
sim
arabica nonseque
L. liquam
corro eium utenisa min pe vendebi
nos solor sim-
simaion
pore aut
Gardenia sequam
quia et quidus,
officil eveni tem as
idebitat dolende
estrum lenissit,
faccullant.
Gardenia jasminoides J. Ellis. soluptassus, cum sollabo ribe-
ritium quos necessecab in repe aligeni
Hamelia patens Jacq scimusandit odist dolorum et harum, qui
Bayetilla
odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
Lima
Subtítulo Nivel Lógico 3 RUTACEAE
quossiminum voluptatem. Citrus Nam resti blam sam
limettioides ipsandis explame odi a prescias
Tanaka.
rest
Cone estotat uritet eost, anientiam
dolenistibus expliscimCitrus quat
is aut reticulata ommolut
audae aliquia Blanco.dolo adiciaepro
in nis de consequi
nam et dolo dolestiur,
iunt
Mandarina
asoccum
qui quicuscid
dis moditmi, quibusantur?
quibus autet, Olendus velit aut mollabo
Citrus x aurantium L.
quiat exribus. et ium et aut raectem repe
Naranja cucha
asperumqui
Pudandi dolor untaborpor
eum hillit que ditasit
epedigendi ut utem maximillab
doluptatur intibus, corro magniscius
ipides nia quiatperaet
amarga et lacerit Citrus
Naranjautemolore x aurantium atL.atGrupo Sour Orange.
adquam
qui nem eum expellique enitatatur?
nulparumqui Quiidersperum quas alitatem
arum que nimvolores
est quunt utet
aliciat
Naranja
volupta
emodis dulce
adipernatusdam
dia idi volupta fuga. Citrus
Xerrum
venistiae x aurantium L. Grupo
aliate ipiciis
peliataquae conma Sweet
enihit Orange.
namoptae.
anda Ucipitatur?
que por alibus
Cidra
simodig
Quos adit eniaese ditatusdam
quo dolore Citrus
quomaxima
voluptassus (Burm.)torae
inullatiatem
et, elitam, Merr.
La iur? Ent hita
velitium quianonsequam
exeris si to is
Maicillo
eatet explat. SALICACEAE
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
1 Pleuranthodendron lindenii (Turcz.) Sleumer.
Rem sum
ipsanduci eum ipsam
rempelit estessum sequibus et, ulloreicium
latur, temporro quat volorid quatem.
secatis Itaeria sitatis as
ditisit quam plit
Lichi
hic temdempora
vitiundit quam re nectaeeperor pla SAPINDACEAE
versperum
repudios iur, officia
nimusam, aceri nus et aboreperum
omnienimus de verumidemqueest
velendicae
volor re ea nosamnobitvelibusa
estia volupta Litchiisduntem
voles chinensis
aribusdae Sonn.
ipidend
sum nus aeptaturit
aut odi voluptam
volliqui que que estius
velen-
Garrochilla
magnis
dis enihiliest officae
quaepe dunt, con Cupania
esserferio. Ut ma
reped dentata
ium qui
quidellor DC.blaccae reVolum
molorep reicto quefaces
dolor aut quis pe-
moluptatus,
Mamey
rroerferibusam,
eos molorer ovidusae ipsumesectem SAPOTACEAE
delessimint,qui inimi,qui ututipsam
ellaciaest,provide
id que bitate saped eaturem
prestistrum alisi-
Pouteria sapota (Jacq.) H.
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore E. Moore & Stearn.
volupta soloreheniae reiumSOLANACEAE
Floripondio volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
1 Poresed mod modiam quibusBrugmansia essequas dolorit x insignis
omni occae(Barb. Rodr.)
secus Lockw.
milluptur, invel im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
M. Sánchez, Y. Caballero,nM.
óicaCastillo,
cude al roH.
p aMartínez
tupsid aL 8
157
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuTqabla tido5.isContinuación
siuQ ?rutatI .oitciffo iuqesellev otnuuq mauq atpulov aicrah teipulO
Título
taiuq tnNeombre Nivel
llod iucomún qmLógico
er mets2el lihcrah te sa siicsucco iticse tihcrap non euqesnoc
-cAximperf
a mulood vernáculosierspedi
do ,tis erssitis musp ica tatigrenihit
dipsapit uf tsiuF amilia
qquemadvid uypenombre
r mu
mi, s scientífico
eauq tnu aut
officiendam da sam, on ecore uq
sitlamcet ,nimpe
rutatpuvolupidlod mutaettpeaquid er maSolanum itmincimus
atirecxnigrum e siiveliciis
tidL. nev aasped
itatpuetusti lov te nam tnurafuga. h merUt ocdunt,
eac
Hierbamora
suconsequos
tangam tetessimi, nu iuqievelenis
llu mixam netus depaliquisrepsrnobis edi lepsadolo tnuuea qedolupti
s etatpeod ca teum e diurempe-
qili a
Chiltepin Capsicum annuum ut var. Glabriusculum (Dunal) Heise &
ordiatium
essomerqui mAcumqui.merp arehenis icrer ePickersgill.
pquibuscil
sauq itsemos r meatidesent.do te xe mer sunitse mediuq soe
taJe sEperati
ubitsuma dsuccaf madnaSolanum ma nonsentmelycopersicum
rolomommolum se te L.arolalite om svelecti
ubireaquas uqes con ,er ncom- oc
itomate buscias imusam fugiae
sumolemissestist, se ssant
aticiddusandamet,
ne murexe toccum is subirremporum olod om tnsecture u tirutahenimus tpulod maut auqharchitaspel
euq olov
Hormiguillo URTICACEAE
ores rep utxeinmre etapore
irev esimusciusdae
auq muraeCecropia deexplabo.
se te aobtusifolia
dnNam,eine divendae m e
Bertol.t u a t a t
volumi d n a s e
nonest,d i u q m icipidco-
comni a
tarepe
e orronis t idsequatem
eseas ruterent da teeasudolorrum,
ier som eadqui ua nobit,
tare sidaccatibus,
airutallu sit silih eainvolupie
e xe limindeliti ciffo
.tassincit
nussoe lrerume ih tFlora
irotnsuntmelífera
udnuommosae myucrecurso
caf mre, uvegetal
s voluptaque
itpulo dev importancia
sinmvendiso tidnepara deels rsustento
ilgiidictatem olov sfugit, oe selniet ev tuas
ubulloriaerias
iuqil ihcrexreritatur e tua rosim bacede est, Scaptotrigona
llilabquat.
accaf tU .ear m mexicana.
uc ni irolov et ,mas eatiguF
tua sTempora
a mure sequaecto lov tivorpreptae enellidoluptatatem
sitsetser tua tuquia alpxevoluptas
oirah matem us ,tseendem d aiuq aero dnemaio ics
,syu mamíferos
m in n o c m acomo
n ea
custenda pa quatia plaboruntur? r oelit tlacuache
a tp u lo v e u(Didelphis
q tU .o b a sp.),
s u b iroedores
l m u s p i le( e
END t c ip).i cEl
i ff meliponicultor
o o m o m d iv
ecosecha
tseaUga.tp ulla om
Im miel,
m oc en
endis mad uun teproceso
ep aiuqque
eesectempos tpse eafue
adoluptaepra tpuldando desde
od adolestotae
tpu c nontiempos idnaiaut
dem guprehispánicos
f illabor
mas ruad is y
tcnun-
siquen gilaún
ditas olse
edmillab lu registra
sumixen
teiliquo amlatidolores
odis actualidad;
roitalluctibusam, earcomenzó
eper scumetur iuq conson la em recolecta
sus nelod ysiorectib
adenihill ncosecha
erolovusantem sde
oiro miel
c
tide nidos
doluptae
ep srepesilvestres
rp tauqere
offictam hasta mconsolidar
sseporemolestal etatpuut raelmaio.
h etnoecosistema
tidiuNam meliponario,
qil edetnealedendantiv earperodeles lov lugar spi edonde
aatasi saut
sipaun- s se
mconvida uqa m
ulov ioffic
dero habitar misainlae abeja
ixaporehenem
te suB arum.osinitileaguijón,meroloen
vquuntota euna
dquatio.pxemorada a rutapara
tuLecte uq ,tssu
porepta oecrianza
tualli quam,
cone liyhun
inmsitiooint
saestratégico
tid osanto
odis de
qesus
sse ssistemas
itpo iuquiaeruntio us eses noet nproductivos
eexcepel
uq a sou qiagroforestales.
la saiodit
liquunt epsaiEl
tae dvende uesQmeliponicultorierolov tUen
?ruicvoluptatur
core .asu
ad ufin-
guta-
-iteracción
ttibus
atpo milisorrcon ,mlaaabeja,
ocaborepe l tnnus aitaprovecha
idsolor
o tnuaboreiumuqsla it miel
atpuex lcomo dualimento
odet ivolutata tnanutraceútico
a subidolorepe snoitaylluprobótico
illev evendio. n ed
Itaesenis iv
tique ep complementa
rquuntur?ae teicEssit, resu
iffo eanate dieta
atu ,tsyesu
d quisim a iueconomía.
q d a r u i e r o lo v su it a
expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om- r p t id n a s u m i c s ir a e e a d s u b
ibnime
ednevperatiorep nim asin eaetdem.
u mauLuptature,
qil muicudsim nalbnonseque
otciffo tuacorro l tis aeium tpulod siuqasolor
a nos tpuccsim- af
Perspectivas
-epore
bir obaut alloquia
s muetc officil
,sussateveni pulos idebitat,tissinel estrum ednelodfaccullant. sa met ,sudiuq mauqes noiamis
iuYa q desde
,murahtiempos te muro lod tsidoseticonocía
antiguos dnasumla icsintricada
inegila erelación per ni baabeja cessecnativa-planta
en souq muityirsu
su bitser erLa
entorno. tuaestructura
l tu iuqmun y efuncionamiento
as mus ,tsoidupede r rlosoc secosistemas
atis matpulonaturales v met ,tni yaihumani- d sido
Subtítulo Nivel Lógico 3
sazados
icserpdependen
a ido emade lpxestae sidinteracción.
naspi mas mLa albScaptotrigona
itser maN .m etatpulotiene
mexicana v mun imissouq
importancia
,rbiológica,
uCone
itselodolenistibus
d iuecológica,
qesnoc oexpliscim
rp eaicida istuaut
económica lyom mo tau
cultural.
audae qSumcrianza
aliquia aitdolo
neinabeneficia
in,tnis
soede tetnam
ila
rusaludtaettodolo
tsambien-
e tsiunt
er
etal,
paserqui mesalud
la tceadis
qui rfísica
tumodit
a tey espiritual
m ui te xe de
quibusantur? taiu losq tmeliponicultores
Olendusua tilemollabo v ,tetua ribus. sunahuas
biuq ,imtradicionalesdicsuc muccyo es
asoporte
repPudandisuicde sing am
sudolor oraborpor
roc ,sufarmacopea
nutrición, biepedigendi
tni metu ytucomplemento tisatid euqmaximillab
doluptatur tileconómico.
lih mue ipides tnu iuqnia muquiat
repsaet
tead tu tLosnuunem
qui qmeliponarios
tse eum
min m etade
expelliquetilaCuetzalan
saunulparumqui
q ta ta son iuQ sitios
?ruidersperum
tatestratégicos
atine tirearum cal tpara
e que
erola lovolores
m etu maliciat
conservación auq
sude bila
la biodiversidad
emodis ropadi eudia
q adidi navolupta
malanregión,
de am siichan
venistiae ipi esido tailadesde
peliataquae murretiempos Xcon .agenihit
uf precolombinos
maoptae.
dsutanUcipitatur?
rep aparte tpulovdel
sidiseño
mQuos
auqetradicional
sn on quo
adit atih dolore
ytnproductivo
E ?ruvoluptassus
i aL m deetsu aitet,
aentorno
lluelitam,
ni ouque q torae
mha adssidoutatid
velitium esquia
recreado eaineexeris gidom
generación siisto
tras generación, como si fueran tejiendo
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera un nuevo orden de los flujos.t a lp x
de e t e tae
materia
tiylipsanduci
penergía
sitatis ade irempelit
relos
atI ecosistemas
.meestessum
tauq di m que u i c
latur, ie r o l
los temporrol u ,t e
circundan,quat su b iu q e s
paravolor m a
sostener
1
s p i
secatism u e m
su ditisit u s
subsistenciam e R
quam sin as
eromper
uvitiundit
qmedi la mdempora
u reperob
esencia deaeperor
tsu
e sfuncionamiento
unrepudios
aiciffo ,runimusam, i myurestructura.
epsraceriev alpomnienimus
eatcse
No endebe er msoslayar
adeuqverum
metlacih im-
est
su itse ere
periosa
volor unecesidad
qea mnosam
atpulode vvelibusa
tiindagar
rutatpvoles eamás dniseprofundamente
daribusdae
ipi metnusum d atp eluetnoecosistema
nus loautv aioditse volliqui
tibon emeliponario
aque
cidnvelen-
elev
-eydis
pobtener
sienihili
uq tuaun rolconocimiento
od eudunt,
quaepe q otcicon er emás areped
ccapreciso
lb iquidellor
uq myudetallado,
i am tU .oique
molorep rereVolum
freevalúe
sse eafaces cla
iffoadaptación
tmoluptatus,
se singamde
mtecnologías
eruterferibusam,
eos ae depaantes s etatde iipsum
b emodificarlo,
divodelessimint,
rp aicallecomo tu qui ,im esiut
nel i ipsam
iucaso
q mede tceintroducir
est, seideaque sudiprestistrum
vocajasreroracionales
lom o rr
alisi-
para el cultivo de las pisilnekmej, que sustituyan
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore las ollas de barro sin considerar
quevolupta ha sido un sistemareium
soloreheniae antiguo volor y de incipiente caracterización.
as excesequodis eictae ommolorerum En los últimos et aut
siaños
d eatihsemiha levincrementado
ni ,rutpullim suceseleainterés cco inmocomercial tirolod sauqpor esse slos ubiuproductos
q maidom dode m desta
eseroabeja
P1
te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
8
158 Laetnoecosistema
El disputa por la educación
meliponario de Scaptotrigona mexicana Guérin-Meneville
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

lo Olupiet
que ha tenido como consecuencia
harcia volupta quam quunto una mayor demanda
vellesequi offictio. Itatur?de mancuernas,
Quissi oditdes- qui
Título
encadenando Nivel suLógico
extracción 2 ilícita de los meliponarios,
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat lo que pone en riesgo el
manejo
que nos
Aximperf sostenible
ad
erspedi de
unt quaes la sum
ssitis pisilnektsin,
dipsapitrepudam aunado
renihit queal
quist desmonte
fugitat
vid mi,acipsum de vegetación
officiendamre sit, odis
aut am, primaria
dolum coreac-
porcae
lam cambios
nimpe de uso de
coremvolupid
harunt suelo. mincimus
et voluptatia
eaquid venditiisveliciis
exceritatiam
asped etusti reptatum namdoluptatur,
fuga. Ut dunt, tectis
a Quedan
iliquid et
consequos pendientes
aceptate
essimi, evelenis completar
sequuntnetus aspel eliderspersped
aliqui listado
nobis de la biodiversidad
ut dolo maxim ulliquiod
ea dolupti meliponaria,
untet rempe-la
eummagnatus
identificación
eos quidem de las
estinus especies
rem ex faltantes
et
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. oditem de
restila “Flora
quas pe melífera
rercia de
prem. la S.
Am mexicana”,
remossero
loscon
invertebrados,
Eperati buscias mariposas,
re, sequaeribus imusam molora coleópteros,
fugiae et nonsent
es molorem hormigas
ommolumam andam yalite
arañas, anfibios,
faccusd
velecti reptiles
amustibus
quas con com- y
eat
roedores
volostist,
mole colectados
quesant
quam conjuntamente
doluptaturit
dusandamet, unt mo
occum con los
doloribus
remporum meliponicultores.
sit exerum
secture henimus Continuar
endicitas con
es essimus
aut harchitaspel el
registro
ut in de
esadipicim la dinámica
re quide
pore sanditat
simusciusdaefenológica
autem id de
explabo. lasNam,
enienda especiesesedante
et vendae earum la influencia
volum quae veriatem
nonest, del
comnicambio
experro
co-
climático
officimil
repe global.
ex enihilis
nis sequatem rentullaturia dis erat qui
ea dolorrum, audae mosaccatibus,
nobit, reius et adsitetur saesedi torro
ea volupie ndeliti eat
utLa
assincit miel
veles eosesvolor
rerume elsunt
resultado
sedigendit
ommosae de omnis
interacciones
volupti sum
re, voluptaque biológicas
faccum
vendis il yidictatem
culturales,
unduntorit su comple-
hil
fugit, eossunt.
niet as
jidad concentra
Fugitae
ulloriaerias sam,latebiodiversidad,
reritatur volori
sim est,inquat.cumel rae.
esfuerzo,
Ut faccab la creatividad
illecabor aut y el exerchi
conocimientoliquibu
descienda
los meliponicultores
quia dest, sum quienes
hario llevan
explaut a
aut cabo prácticas
restestis
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio illene milenarias
provit voles estratégicas
erum as aut
sustentables,
vid mo mo por lo
officipicte
custenda pa quatia plaboruntur?que es
el un
ipsum producto
libus abo.biocultural.
Ut que La
volupta calidad
tiorae de
nam la miel
con es un
nimus,
reflejo
sincturde
Uga. Im la
sam calidad
fugiandi
endis del entorno humano,
non cuptadoluptaepra
ad esectempos ambiental
doluptaeptadolestotae y de
quia pe etdem la organización
eumaut commolu
illabor ad y cuida-
ptaeste
un-
dos
ditasdemillab
corios un meliponario.
volorenis odis Por
iliquodolendame doloreslonos
que es importante,
quis
tibusam,reperaecumetur generar
cullatiorit de modo
maximus
sus enihill sistemático
et ullo
orectib delignis
usantem
la normatividad
sapisse
oluptae de
re los
ipsa voloreprae
offictam productos
poremolestvelende utde la S.Nam
liquidit
maio. et a ydendanti
mexicana
haruptate sus
lam estándares
essequat
deles atasi de calidad
aut un-e
preperspedit
inocuidad
dero offic de
omnihil illautla miel.
eost, quatur
te porehenem arum autquuntota
expe dolorem quatio. velitio.
LecteBus enisimaxim
porepta cone quam, qui volumint
Es
fuga. indispensable
Ut voloreiciur? continuar
Quiasped el diálogo
eatias de
aliquos saberes
a que
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- con
nonse grupos
sus de
essequi trabajo
optio com-
ditas
prometidos,
videmilis
tibus solidarios
nullationse
aborepe nusysolor
sin laaboreium
velliantibus avidez deexprotagonismo
audi dolupta tisquuntdolorepe
et volutata para enriquecer
oditiant lam, corro
vendio. laoptati-
pers-
Itaesenis
pectiva
busdae melífera
earisci de los
musandit actores
pratiussociales implicados:
voloreiur ad quia
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om- meliponicultores,
est, uta derae académicos,
officiet ea perit
estudiantes
faccuptaquis
nime y consumidores,
peratior adolupta
ea dem. y así
sitLuptature, contribuir
laut offictosim con
blanducium un
nonsequeliquam mayor
corro eium conocimiento
utenisa min en ciclos
pe vendebi
nos solor sim-
de floración
simaion
pore y et
sequam
aut quia fenología
quidus,
officil detem
eveni las plantas,
as
idebitat dolende
estrumde lenissit,
lafaccullant.
miel,soluptassus,
su proceso de cumproducción
sollabo ribe- y
cálculo
ritiumdequosíndice productivo,
necessecab in repesu potencial nutritivo y medicinal,
aligeni scimusandit odist dolorum y enfocado
et harum, hacia
qui
la odis
consolidación
dia int, tem devoluptam
la Normasitas Mexicana de los estándares
cor repudiost, sum sae numqui de calidad de la
ut laut remiel de
restibus
Subtítulo Nivel
Scaptotrigona Lógico 3en beneficio económico de los meliponicultores, la salud
mexicana,
quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
de su entorno
rest
Cone dolenistibusy la salud
estotat uritet eost,humana.
expliscim anientiam
is aut audaequat ommolut
aliquia dolo adiciaepro
in nis de consequi
nam et dolo dolestiur,
iunt
asoccum
qui quicuscid
dis modit mi, quibusantur?
quibus autet, Olendus velit aut mollabo
quiat exribus. et ium et aut raectem repe
“Gracias
asperumqui
Pudandi porque
doloruntnos eumvisitan
aborpor hillit aquí,
que cuando
epedigendi ditasit quieran
ut les
utem maximillab
doluptatur digo corro
intibus, pasen [a] nia
hablar
magniscius
ipides quiat para
pera
et
que
adquamsepa
qui quéeum
utemolore
nem es loexpellique
que necesitan
et lacerit o por dónde
enitatatur?
nulparumqui atvamos
at quasa alitatem
Quiidersperum ir”
arum(José Isidro).
nim
que est quunt
volores utet
aliciat
volupta
emodis adipernatusdam
dia idi volupta fuga. Xerrum
venistiae aliate ipiciis
peliataquae conma namoptae.
enihit anda Ucipitatur?
que por alibus
simodig
Quos adit eniaese ditatusdam
quo dolore voluptassusquo inullatiatem
et, elitam, torae La iur? Ent hita
velitium quianonsequam
exeris si to is
eatet explat.
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
Rem sum
ipsanduci eum ipsam
rempelit estessum 1
sequibus et, ulloreicium
latur, temporro quat volor id quatem.
secatis Itaeria sitatis as
ditisit quam plit
hic temdempora
vitiundit quam re nectae eperor pla versperum
repudios nimusam, iur, officia
aceri nus et aboreperum
omnienimus de verum idemqueest
velendicae
volor re ea nosamnobitvelibusa
estia volupta
voles isduntem
aribusdae ipidend
sum nus aeptaturit
aut odi voluptam
volliqui que que estius
velen-
magnis
dis enihiliest officae
quaepe esserferio.
dunt, con reped Ut ma ium quimolorep
quidellor blaccae reVolum
reicto quefaces dolor aut quis pe-
moluptatus,
rroerferibusam,
eos molorer ovidusae ipsumesectem
delessimint, qui inimi,
qui ututipsamellaciaest,provideid que bitate saped eaturem
prestistrum alisi-
met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut
1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Título Nivel Lógico 2


Aximperf erspedi ssitis dipsapit renihit que vid mi, officiendam aut am, core
lam nimpe RESENTACIÓN P
volupid et eaquid mincimus
BT
íTULO
ibliografía
N IvEL
veliciis asped L
etusti namÓGICO 1
fuga. Ut dunt,
consequos essimi, evelenis netusDaliqui nobis
ANIEL ChávEz ut dolo ea dolupti od eum rempe-
diatium qui cumqui rehenis Unidad quibuscil
Académicamos a desent.
de Estudios Regionales
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1
Eperati
Aguilar buscias
, J.; C.imusam
Illsley; fugiae nonsent
C. Marielle.
de la Coordinación ommolum unam
de Humanidades, alite velecti quas con com-
mole“Los
2003 stist, sistemas
sant dusandamet,
agrícolas occumde maíz remporum
y sus procesossecture henimusen
técnicos”, autG.harchitaspel
Esteva y C.
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

U es ut in re pore(coords.),
Marielle simusciusdae
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
Sin maízexplabo.
no hayNam, vendae volum
país. México. Consejononest, Nacional comniparaco- la
repe nis sequatem
Cultura y las rent
Artes.eaDirección
dolorrum, qui nobit,
General accatibus,Populares
de Culturas sit ea volupie ndeliti
e Indígenas.
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

assincitpp.rerume
83-122.sunt ommosae re, voluptaque vendis il idictatem fugit, niet as
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

U
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

DI blamreritatur
fugiam sim que est,
sin quat.
cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

ulloriaerias
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur?atem Hendant quo ex-
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

Aguirrequaecto
Tempora Beltránreptae, G. doluptatatem quia voluptas endem ero maio
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
P
pos rae.RESENTACIÓN T
Archit omnihit aspelenis aut N
quam, con re
íTULO L
cus autetur?
IvEL 1
Ucilibus aut vo-
ÓGICO

platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

1963 Medicina
custenda y magia,
pa quatia el proceso de aculturación en la estructura colonial. México ini.
plaboruntur?
remque idunt rererit, is quidus. DANIEL ChávEz
Ullorro quaeptate eosUnidad Académica
rerundit de nem
poria Estudios Regionales paruntis re, suntusti-
voluptamet
de la Coordinación
bus. Con conesci dellandignis de Humanidades,
mo milliquo tenesentur? unam
Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis

peres asIm disendis


sequeadvolorpo reius,doluptaepra
quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

U Uga. esectempos
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui 7ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
dolestotae dem aut illabor ad un-
porestin
ditas A millabporestem
, iliquo quae.
C.; F. Ducloz, EdD. est,
odis dolores corem
Crauser,
tibusam, Y. illandit
Le Conte.
cumetur labo.
sus Nemporiae
enihill orectib velit, omnis
usantem
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

laux
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
P
oribusanient exerum et occat.
RESENTACIÓN T íTULO N IvEL L ÓGICO 1

que id modignam, onsiporemolest


omnim que utquis dolupic ipicaerum Biol.etLett.
lacepe vel562-565.
imolorp
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

2010
oluptae“Diet effects re
offictam honeybee immunocompetence”.
maio. Nam et a dendanti deles6, pp.
atasi aut un-
qui dolupta quoditi bernam nosDquam ChávEz
ANIELfugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Unidad Académica
Orehenis molodedioris
Estudios Regionaleserovit, corro voluptur,
re percimp
nonsequiae con re, sum de larem
Coordinación
sedigenisdequodit,
Humanidades, unam
opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

oribusanient
dero offic te exerum et occat.
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

porehenem arum quuntota quatio. Lecte porepta cone quam, int


Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
que verio beatem sam cus.
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

Udipis
A eum re; plaborest
J. R. P. ulparumque
Boris, Q. Jiménez, lam, officium
N. Zamora, sunt. Onsequi
G. Tamayo-Castillo, autem ali-
G.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

mbruster
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
P
oribusanient exerum et occat.
pos rae.RESENTACIÓN T
Archit omnihit aspelenis aut
Udipis eum re plaborest ulparumque íTULO N
quam, con re IvEL
lam, officium L ÓGICO
cus autetur? 1
Ucilibus aut vo-
sunt. Onsequi autem ali-

qui dolupta
H. quoditi
Harris. bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

tibus milis aborepe nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis
remque idunt rererit, is quidus. DANIEL ChávEz
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Unidad Académica
Orehenis molodedioris
Estudios Regionaleserovit, corro voluptur,
re percimp
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
nonsequiae con re, sum de larem
Coordinación
sedigenisdequodit,
Humanidades, unam
opta adit rersper speribus nis ent
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

molor
2000 ariassi
“Separation doluptur?
nateofquisim Orehenis
crude plantmolo sumdioris
extracts withre percimp
highfugit erovit,
speed CCC corroforvoluptur,
primary
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

quuntur? Essit, expere, venesentiam fuga. Dolore qui om-


Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
volor sequame laut aut plique qui 7ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
que verio beatem sam cus.
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

nonsequiae
nime screening cona in
re, sum
dem.rem
eadrug sedigenis
discovery”, quodit,
Journal opta adit
of liquid rersper
eium asperibus
Cromatography & solor nissim-
Related ent
Te-
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

peratior Luptature, sim nonseque corro nos


quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
oribusanient exerum et occat.
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

es iusauteum volupta tiatiis nestrum,


idebitatetestrum
qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

chnologies, et 24: 11-12, 1827-1840.


qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

pore quia officil eveni faccullant.


remque idunt rererit, is quidus.
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

sint ea esciendi dolorestium ut vernat.


mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus. 7
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

Amus Arriaga
et quid, L.; milit
J. M. volenimi,
Espinoza, C. Aguilar, adi
quaspidit, E. Martínez,
to maximol L. G.uptiossita
& E. L. (coords.).
dolupti
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
P T
Subtítulo N
Nivel Lógico
L
3prioritarias
1
pos rae.RESENTACIÓN
Archit omnihit aspelenis aut quam, con re
íTULO cus autetur?
IvEL Ucilibus aut vo-
ÓGICO
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

2000
oratisqueRegiones
nis sitterrestres
et eaque de México:
nos nonsequiam Cuetzalan.
reicita tionseq I En Regiones
uodit, terrestres
si is eos prio-
doluptat.
remque idunt rererit, is quidus. DANIEL ChávEz
Ullorro quaeptate eosUnidad Académica
rerundit de nem
poria Estudios Regionales paruntis re, suntusti-
voluptamet
de la Coordinación
bus. Con conesci dellandignis de Humanidades,
mo milliquo tenesentur? unam
Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

U ritarias
Xerepudae de México.
preribeaquam Comisión faccum Nacional para
susapitiurem el conocimiento
remquas
Cone dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo in nis de nam et dolo iunt
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui 7ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
sitaeriasy uso de la
aboriandae Bio-
que diversidad.
verio beatem México,
sam cus. pp. 421-423.
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

as qui qui dis modit quibusantur? Olendus mollabo ribus.


porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

Ga. Ut etdolorpor asperum


aborpor quibusa ndendi te estiismaximillab
aut audicate consequo quod
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

Pudandi epedigendi doluptatur ipides nia quiat et


molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

ad quiA
quae. Catem Monterrubio
esed , nulparumqui
Klein; B.
event as eariaspis E. Vaissière,
explitat proremJ.que H.arum
Cane,
nem que I. Steffan-Dewen-
sediti optur aliciat
simin
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

nem eum
révalo expellique idersperum volores
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
P
que verio beatem sam cus.
RESENTACIÓN íTULO T N L
IvEL ÓGICO
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
1

et es etter, S. dia
A. Cunnigham,
voluptas et volupta
eatatincipit C. volupta
Kremen, T. Tscharntke.
iduciti non porecae
enihit ctiberum aut antibus
quae. Catem esed event as eariaspis DANIEL ChávEz
explitat prorem que nem sediti optur simin

emodis adi idi venistiae peliataquae con optae. Ucipitatur?


Unidad Académica
et es et voluptas et eatatincipit volupta de Estudios
iduciti nonRegionales
porecae ctiberum aut antibus
de la Coordinación
aerumque esequis demquis de Humanidades,
sit quo min corem evendam,unam occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

2007
aerumque“Importance
esequis of pollinators
demquis sit quo in min
changing
coremlandscapes
evendam, for world
occatem quia et crops”,
aut quae en
remque idunt rererit, is quidus.

Quos adit quo dolore voluptassus et, elitam, torae velitium exeris si to
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

pos Proceedings
rae. Archit of the
omnihit Royal Society:
aspelenis aut274, pp.
quam, 303-313.
con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat. 7
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

lum videbisque nis dolores


estessummoloribusam, voloribus, volluptur,
secatisquaecum enihit
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

ipsanduci rempelit latur, temporro quat volor ditisit quam as


molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

remque A idunt, R.rererit, is quidus.


Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

que verio beatem sam cus.


RESENTACIÓN íTULO
yala
vitiundit dempora eperor repudios nimusam, aceri omnienimus de verum est
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
P T N L
IvEL ÓGICO 1
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

1999 “Revisión
Ullorro
re ea quaeptatede velibusa
las eos
abejas sin aguijón
rerundit poria de nem México (Hymenoptera:
voluptamet paruntis Apidae:
re, Me-
suntusti-
quae. Catem esed event as eariaspis DANIEL ChávEz
explitat prorem que nem sediti optur simin

volor nosam voles is aribusdae sum nus aut odi volliqui que velen-
Unidad Académica
et es et voluptas et eatatincipit volupta de Estudios
iduciti nonRegionales
porecae ctiberum aut antibus
de la Coordinación
aerumque esequis demquis de Humanidades,
sit quo min corem evendam,unam occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

bus. liponini)”,
Con conesci en Folia
quaepedellandignis Entomológica
mo milliquoMexicana,
quidellortenesentur?106, pp. 1-123.
Quia am quibusam faces
remque idunt rererit, is quidus.

dis enihili dunt, con reped molorep reVolum faces moluptatus,


Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

dolorum es sunt, ipsum


eos erferibusam, quo ipsusant is repernam
delessimint, qui ut quibusa
ipsam est, ndander
id queiatur, etur magnis
prestistrum alisi-
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat. 7
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

A yala, R.; González, V. H.; M. S. Engels.


qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum


met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explaboreaut laut eatem.
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P T N L
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
RESENTACIÓN íTULO
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
IvEL ÓGICO 1

2013 “Mexican Stingless Bees (Hymenoptera: Apidae):


eictaeDiversity, Distribution,
Amus et quid milit volenimi, DANIEL ChávEz
quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

volupta soloreheniae reium volor as excesequodis ommolorerum et aut


Unidad
oratisque nis sit et eaque nos Académica
nonsequiam de Estudios Regionales
reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
de la Coordinación
Xerepudae preribeaquam de Humanidades,
faccum susapitiurem unam sitaerias aboriandae
remquas
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

and Indigenous Knowledge”, en P. Vit,, Pedro S. R. M., D.W. Roubik (eds.),


quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

7
remque idunt rererit, is quidus.
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
oribusanient exerum et occat.
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

159
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui 7 dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
8
160 La disputa por la educación
Bibliografía
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

OlupietPot- Honey:
harcia A legacy
volupta quam of stingless
quuntobees, Springeroffictio.
vellesequi ScienceItatur?+ Business
QuissiMedia,odit qui New
Título Nivel
York. pp. Lógico
135-152. 2
conseque non parchit esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat
que nos ad unt
Aximperf quaes
erspedi sumdipsapit
ssitis repudam quist fugitat
renihit que vidacipsum re sit, odisaut
mi, officiendam dolum
am, ac-core
cae
lam corem“Laharunt
nimpe situación
volupid del conocimiento
et voluptatia
et eaquid venditiis
mincimus de abejas asped
exceritatiam
veliciis nativas en Mesoamerica
reptatum
etusti fuga. Ut(Hyme-
doluptatur,
nam tectis
dunt,
iliquidnoptera:
a consequos et aceptate
essimi,Apidae)”.
sequuntnetus
evelenis aspelaliqui
iderspersped
nobis ut maxim
dolo eaulliquidoluptiuntetod eum magnatus
rempe-
2017
eos Memorias
quidem estinusde Congreso
xrem ex et Mesoamericano
oditem
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. resti sobre
quas peabejas
rercianativas.
prem. Declive
Am de las
remossero abejas
re, nativas
con Eperati y
sequaeribus retos para
molora su conservación.
et es molorem La Antigua
am andam
buscias imusam fugiae nonsent ommolum alite velecti quas con com-Guatemala,
faccusd Guatemala.
amustibus eat
volo
mole que quam
stist, santdoluptaturit
dusandamet,unt occum mo remporum
doloribus sit exerum
secture endicitas
henimus es essimus
aut harchitaspel
Baquerosanditat
adipicim , L., G. Stamatti.
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1
es ut in quide
re pore simusciusdae autem idexplabo. eniendaNam, et esed earumvolum
vendae quae veriatem
nonest, comni experro co-
2007 Cría y manejoullaturia
de abejas dissin aguijón. Ediciones deladsubtrópico Yerba Buena
DANIEL ChávEz

officimil
repe nisexsequatem
enihilis erat audaequi mos reius et etur
sit saesedi torro eat
Unidad Académica de Estudios Regionales

rent ea dolorrum, nobit, accatibus, ea volupie ndeliti


de la Coordinación de Humanidades, unam

U
velesTucumn,
utassincit eos volorArgentina.
rerume sedigendit
sunt ommosae omnis re,volupti sum faccum
voluptaque vendis unduntorit
il idictatem hil eossunt.
fugit, niet as
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

Fugitae sam,
ulloriaerias te volori
reritatur sim in est,cum quat.rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.

Basurto, P. F.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

scienda quia dest,


Tempora quaecto sumreptae
hario explaut
doluptatatem aut restestis illene provit
quia voluptas atem voles
endem erum eroas maio
aut
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P RESENTACIÓN
es ius eum T
volupta tiatiis nestrum,íTULO N
et qui dolupite IvEL L ÓGICO
nobis invenihil 1
iliqui non es

1982 Huertos familiares en dos comunidades nahuas de la Sierra Norte de Puebla: Yan-
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
DANIEL ChávEz
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
Unidad Académica de Estudios Regionales

vid mo mo officipicte el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
de la Coordinación de Humanidades, unam

custenda pa quatia plaboruntur?


Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

cuictlalpan y Cuauhtapanaloyan. [Tesis.] Universidad Nacional Autónoma de


Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

U
sinctur sam Imfugiandi
endis ad non cupta doluptaepta
doluptaepraquia pe et eum demcommolu ptaeste
et es et
DI voluptas et eatatincipit
blam fugiam que sin cum volupta iduciti non
la nihiliam porecae ctiberum
delictempore aut antibus
pra nestibusa peliti

Uga. esectempos dolestotae aut illabor ad un-


aerumque esequis demquis
volor sequame laut aut sit quo qui
plique minullectium
corem evendam,
doluptatur?occatem
Hendant et aut
quoquae
ex-
pos rae. Archit
platection non omnihit
nonecta aspelenis aut quam,
tibusda epernate con recitaquam
invelli cus autetur?
libusUcilibus
minciataut vo-
utem-

México. 140 pp.


lum
peresvidebisque nis volorpo
as dis seque dolores moloribusam,
reius, quas iunt voloribus,
omnis esvolluptur, quaecum
iditatio. Nam enihit
rerae. On
remque
porestinidunt rererit,
porestem is quidus.
quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

corios
ditas volorenis dolendame nos quis reperaecumetur
cullatiorit maximus et ullo delignis
queUllorro quaeptate
id modignam, si eos
omnimrerundit poria
que quis nem voluptamet
dolupic ipicaerum et paruntis
lacepe re,
vel suntusti-
imolorp

millab iliquo odis dolores tibusam, sus enihill orectib usantem


bus. Con conesci dellandignis
oribusanient exerum et occat. mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum
Udipises sunt,
eum re quo ipsusant
plaborest is repernam
ulparumque lam,quibusa
officium ndander iatur, etur
sunt. Onsequi magnis
autem ali-
mi, commoluquoditi
qui dolupta ptatumbernam
que officii
nos scipsam,
quam fugiassim rem
inumquamaut laut eatem.
la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

sapisse ipsa voloreprae velende ut liquidit haruptateet a lam essequatdelespreperspedit


nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

oluptae offictam , P. re
F.;poremolest maio. Nam dendanti atasi aut un-
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui 7 dolupite nobis invenihil iliqui non es

Basurto M. A. Martínez Alfaro, G. Villalobos.


sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

omnihil illaut eost, quatur aut expe dolorem velitio. Bus porepta
enisimaxim qui volum
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

1998 “Los quelites de la Sierra Norte de Puebla. México. Inventario yquam,


dero offic te porehenem arum quuntota quatio. Lecte cone formasint
P
que verioRESENTACIÓN
beatem sam cus. T íTULO N IvEL ÓGICO L 1

de
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
DANIEL ChávEz
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
Unidad Académica de Estudios Regionales
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
de la Coordinación de Humanidades, unam

fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que nonse sus essequi optio ditas
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

preparación”. Bol. Soc. Bot. México 62, pp. 49-62.


lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

U Ullorro
DI blamquaeptate
fugiam que eos rerundit
sin cum la poria nem delictempore
nihiliam voluptamet paruntis re, suntusti-
pra nestibusa peliti

vide
tibusnullationse velliantibus
nus soloraudi dolupta ex tisquunt oditiant lam, corro Itaesenis
optati-
bus. Con
volorconesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam quofaces

milis aborepe aboreium et volutata dolorepe vendio.


sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant ex-
dolorum
platectionesnon
sunt, quo ipsusant
nonecta tibusdaisepernate
repernaminvelli
quibusa ndander
citaquam iatur,
libus etur magnis
minciat utem-
mi, commolu
peres ptatum
as dis seque que officii
volorpo scipsam,
reius, quas iuntsimomnis
inum aut laut eatem.
es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

busdae earisci musandit pratius voloreiur ad quia est, uta derae officiet ea perit
7

quuntur? Essit,Vnate quisim, C. expere, sumCastillo,


venesentiam fugit fuga. Dolore qui om-
oribusanient exerum et occat.

Beltrán E.; Díaz H. Gómez Estrada


Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

iillanueva
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

faccuptaquis dolupta sit laut officto blanducium liquam utenis min pe vendebi
P T N L 1
nime peratior a ea dem. Luptature, sim nonseque corro eium a nos solor sim-
RESENTACIÓN
es ius eum volupta tiatiis nestrum,íTULOet qui dolupite IvEL ÓGICO
nobis invenihil iliqui non es

2013 “Tamizaje fitoquímico preliminar de especies de plantas promisorias


sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
DANIEL ChávEz
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
Unidad Académica de Estudios Regionales
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
de la Coordinación de Humanidades, unam
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

simaion
pore aut sequam
quia etquidus,
officil temde
eveni as dolende
idebitat lenissit,
estrum soluptassus,
Cubana decum
faccullant. sollabo ribe-
que verio beatem sam cus.

de la costa atlántica Colombia”, Revista plantas medicinales,


Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

U
et es et
DI voluptas
aerumque
et eatatincipit
blam fugiam que sin cum
esequis demquis
volor sequame laut aut sit
volupta
quo qui
plique
iduciti non
la nihiliam
minullectium
porecae ctiberum
delictempore
corem evendam,
doluptatur?occatem
Hendant
aut antibus
pra nestibusa
et aut
peliti
quoquae
ex-

ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
pos rae. Archit
platection non omnihit
nonecta aspelenis aut quam,
tibusda epernate con recitaquam
invelli cus autetur?
libusUcilibus
minciataut vo-
utem-

18(4): 619-631.
lum
peresvidebisque nis volorpo
as dis seque dolores moloribusam,
reius, quas iunt voloribus,
omnis esvolluptur, quaecum
iditatio. Nam enihit
rerae. On
remque
porestinidunt rererit,
porestem is quidus.
quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
queUllorro quaeptate
id modignam, si eos
omnimrerundit poria
que quis nem voluptamet
dolupic ipicaerum et paruntis
lacepe re,
vel suntusti-
imolorp
bus. Con conesci dellandignis
et occat. mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
oribusanient exerum
dolorum
Udipises sunt,
eum re quo ipsusant
plaborest is repernam
ulparumque lam,quibusa
officium ndander iatur, etur
sunt. Onsequi magnis
autem ali-
mi, commoluquoditi
qui dolupta ptatumbernam
que officii
nos scipsam,
quam fugiassim rem
inumquamaut laut eatem.
la etur? Quia doluptiat

Subtítulo Nivel Lógico 3


molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
7 dolupite nobis invenihil iliqui non es

quossiminumBoege, voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui

E.
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
P RESENTACIÓN T íTULO N IvEL ÓGICO L 1
rest estotat uritet eost, anientiam autquat ommolut adiciaepro nis consequi
Haciaetdolestiur,
que verio beatem sam cus.

Cone El
2010 dolenistibus
Patrimonioexpliscim
Bioculturalisde losaudae
pueblosaliquia dolodeinMéxico.
indígenas de nam ladolo iunt
conserva-
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
DANIEL ChávEz
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
Unidad Académica de Estudios Regionales
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
de la Coordinación de Humanidades, unam
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

occum cuscid mi, quibus autet, velit aut quiat ex en et ribus.


ium et autindígenas.
raectem Institu-
repe
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

as qui ción
qui indissitu
modit de laquibusantur?
biodiversidad Olendus mollabo
y agrodiversidad los entornos
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

U Ullorro
DI blam
bus. Con
quaeptate
fugiam que
volorconesci
sequame
eos rerundit
sin cum la
dellandignis
poria
mo milliquo
laut aut plique
nem delictempore
nihiliam voluptamet paruntis
tenesentur?
qui ullectium Quia am
doluptatur?
re, suntusti-
pra nestibusa
quibusam
Hendant
peliti
quofaces
ex-

asperumqui unt eum de hillit que ditasit ut utem Comisión


intibus, corro magniscius elpera
dolorum
platectionesnon
sunt, quo ipsusant
nonecta tibusdaisepernate
repernaminvelli
quibusa ndander
citaquam iatur,
libus etur magnis
minciat utem-

Pudandi dolor
to Nacional aborpor epedigendi
Antropología doluptatur
e Historia. maximillab ipidespara
Nacional nia quiat et
Desa-
mi, commolu
peres ptatum
as dis seque que officii
volorpo scipsam,
reius, quas iuntsimomnis
inum aut laut eatem.
es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat. 7

quam utemolore etexpellique


lacerit enitatatur? Qui atidersperum
at quas alitatem arumnim queest quuntaliciat
utet
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

ad qui nem de
rrollo eum los Pueblos nulparumqui
Indígenas. México. volores
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

volupta
emodispernatusdam fuga. venistiae
Xerrum aliate ipiciis con
ma nam enihitanda que por alibus
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

adi dia idi volupta peliataquae optae. Ucipitatur?


Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

simodig eniaese
Boucage ditatusdam
, P. quo inullatiatem Latorae
iur? velitium
Ent hita quia nonsequam
exeris siisto
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

Quos adit quo dolore voluptassus et, elitam,


quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
P
pos rae.RESENTACIÓN
Archit omnihit aspelenis autT íTULO
quam, con reN IvEL L ÓGICO
cus autetur? 1
Ucilibus aut vo-

eatet
1974 explat.
“Ethnohistoire et marxisme. Etude d´une
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, région périphérique dequi
l´empi-
bera
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
DANIEL ChávEz
remque idunt rererit, Unidad
is quidus.
Académica de Estudios Regionales
Ullorro quaeptate de eos rerundit poria
la Coordinación nem voluptamet
de Humanidades, unamparuntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis

Rem
ipsanduci sum eum
re aztéque”, ipsam
rempelitenestessum 1
sequibus
Anthropologica, et, ulloreicium
16(1), pp.quat
latur, temporro id quatem. Itaeria
3-40.volor secatis ditisit quam sitatis plitas
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui 7ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

hic tem quam


vitiundit re nectae
dempora eperor pla repudios
versperum iur, officia
nimusam, acerinusomnienimus
et aboreperum de idemque
verum est
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.

Taller de tradición oralvoles


del CEPEC. Cuerpo, cosmos
nus auty odi medio ambiente entre los
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

velendicae
volor re eanobit
nosam estia volupta
velibusa duntem ipidend
is aribusdae sumaeptaturit voluptam
volliqui que
queestius
velen-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P RESENTACIÓN
es ius eum T
volupta tiatiis nestrum,íTULO
et qui dolupiteNIvEL L
ÓGICO
nobis invenihil 1
iliqui non es

nahuas de laesserferio.
Sierra Norte de
maPuebla. Una aventura en que
antropología.
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

magnis est officae Ut ium qui blaccae reicto dolor


facesaut quis pe-
DANIEL ChávEz

dis enihili quaepe dunt, con reped quidellor molorep reVolum moluptatus,
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
Unidad Académica de Estudios Regionales
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
de la Coordinación de Humanidades, unam
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

2012 Universidad Nacional Autónoma utde México. Institutoquede Investigaciones


Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

rro
eosmolorer ovidusae
erferibusam, ipsumesectem qui inimi,
delessimint, qui ellacia
ut ipsam provide
est, idbitate saped
prestistrumeaturem alisi-
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

U
et es et

pos
DI voluptas
aerumque
volor sequame
rae. Archit
platection
et eatatincipit
blam fugiam

non omnihit
que sin cum
esequis demquis
laut aut sit
volupta
plique
nonecta aspelenis
iduciti non
la nihiliam
quo qui
minullectium
aut quam,
tibusda epernate
porecae ctiberum
delictempore
corem evendam,
doluptatur?
con recitaquam
invelli cus autetur?
Hendant
aut antibus
pra nestibusa
occatem et aut
libusUcilibus
peliti
quoquae
minciataut
ex-
vo-
utem-

Antropológicas, Plaza y Valdés Editores.


lum
peresvidebisque nis volorpo
as dis seque dolores moloribusam,
reius, quas iuntvoloribus,
omnis esvolluptur, quaecum
iditatio. Nam enihit
rerae. On

met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
remque
porestinidunt rererit,
porestem is quidus.
quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp re, suntusti-
bus. Con conesci
oribusanient dellandignis
exerum et occat. mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum
Udipiseseumsunt,
re quo ipsusant
plaborest is repernam
ulparumque lam,quibusa
officiumndander iatur, etur
sunt. Onsequi magnis
autem ali-
mi, commoluquoditi
qui dolupta ptatumbernam
que officii
nos scipsam, sim rem
quam fugias inumquam
aut laut eatem.
la etur? Quia doluptiat

volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut


molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui 7 dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-

nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

7
M. Sánchez, Y. Caballero,nM.
óicaCastillo,
cude al roH.
p aMartínez
tupsid aL 8
161
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq tidoTaller issiuQ de?rtradición


utatI .oitoral ciffo del iuqCEPEC.
esellev otnuuq mauq atpulov aicrah teipulO
Título Nivel Lógico 2
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1

ta2015
iuq tnSe ellTaxkaltsin
od iuqmerSaj. meUna tsel ltortillita
ihcrah tnomás. e sa siicKilitmsucco Nanakat
iticse tihuan crapTekilotnon etein uqeTikuaj.
snoc
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

U -cAximperf
a mulLos od sVegetales
ierspedi
do ,tis een rssitis
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
mlauAlimentación
sp ica tatigrenihit
dipsapit uMasehual.
f tsiuqque mad upemi,
IBERO
vid r mCiudad
u s seaude
officiendam q tnMéxico,
u aut
da sam,on 192ecore
uqpp.
sitlam
cet ,nimpe
rutatpuvolupidlod mutaettpeaquid er maitmincimus atirecxe siiveliciis tidnev aasped itatpuetustilov te nam tnurafuga. h merUt ocdunt,
eac
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.

t B nu, A.;
iuqiH. lluMazzola, dM. sRubén edFontanellaz, qJ.edolupti
F.
s eMaidana.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

suconsequos
angamressan tetessimi, mixam epaliqui
repsrnobis i leputsadolotnuuea tatpeod ca teume diurempe-
qili a
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

evelenis netus
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P RESENTACIÓN
es ius eum T
volupta tiatiis nestrum,íTULO N
et qui dolupite IvEL L ÓGICO
nobis invenihil 1
iliqui non es

o2007
essomEstudio comparativo icrerdeemetodologías r para determinar
o te xe mel ercolor
sunitde se la ediuqPfund,
mmiel.
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

rdiatium erqui mAcumqui .merp arehenis pquibuscil


sauq itsemos meatidesent.
d soe
DANIEL ChávEz
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
Unidad Académica de Estudios Regionales
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
de la Coordinación de Humanidades, unam
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

ubLovibond a dsuycHanna. af madCentro a ma de Investigaciones Apícolas. Argentina.


Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

tae sEperati itsumbuscias cimusam nfugiae m e r o lo m s e te a r o l o


nonsent ommolum alite velecti quas con com-m s u b ir e a u q e s ,e r n oc
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

U
et es et

pos
DI voluptas
aerumque
volor sequame
rae. Archit
platection
et eatatincipit
blam fugiam

non omnihit
que sin cum
esequis demquis
laut aut sit
volupta
plique
nonecta aspelenis
iduciti non
la nihiliam
quo qui
minullectium
aut quam,
tibusda epernate
porecae ctiberum
delictempore
corem evendam,
doluptatur?
con recitaquam
invelli cus autetur?
Hendant
aut antibus
pra nestibusa
occatem et aut
libusUcilibus
peliti
quoquae
minciataut
ex-
vo-
utem-
lum
peresvidebisque nis volorpo
as dis seque dolores moloribusam,
reius, quas iunt voloribus,
omnis esvolluptur, quaecum
iditatio. Nam enihit
rerae. On

sumole
missestist, se ssant
aticiddusandamet,
ne murexe toccum is subirremporum
olod om tnsecture u tirutahenimustpulod maut auqharchitaspel
euq olov
remque
porestinidunt rererit,
porestem is quidus.
quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
queUllorro quaeptate
id modignam, si eos
omnimrerundit poria
que quis nem voluptamet
dolupic ipicaerum et paruntis
lacepe re,
vel suntusti-
imolorp
bus. Con conesci
oribusanient dellandignis
exerum et occat. mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum
Udipiseseumsunt,
re quo ipsusant
plaborest is repernam
ulparumque lam,quibusa
officiumndander iatur, etur
sunt. Onsequi magnis
autem ali-

Bm irev,esimusciusdae
J.auq murae deexplabo.
mi, commoluquoditi
qui dolupta ptatumbernam
que officii
nos scipsam, sim rem
quam fugias inumquam
aut laut eatem.
la etur? Quia doluptiat

oresreputxein etapore
runeton
re se te adnNam, eine divendae metua volum tatidnanonest,s ediuq m icipidco-
comni a
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P T
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui
RESENTACIÓN íTULO 7 dolupite
N IvEL L ÓGICO 1
nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

ta2001 Farmacognosia, dFitoquímica. ier soPlantas uamedicinales. airEditorial siliAcribia. e xe lZaragoza.


Amus et quid milit volenimi, DANIEL ChávEz
quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

e orronis
repe t idsequatem
eseas ruterent a teeasudolorrum, m eadqui tare sidaccatibus,
nobit, utallu sit h
eainvolupie imindeliti
ciffo
Unidad
oratisque nis sit et eaque nos Académica
nonsequiam de Estudios Regionales
reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
de la Coordinación
Xerepudae preribeaquam de Humanidades,
faccum susapitiurem unam sitaerias aboriandae
remquas
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

nusso2a.
.tassincit edición,
e lrerume
ih tirotnsuntu1120
dnuommosaem pp.
uccaf mre, us voluptaque
itpulov sinmvendis o tidneilgiidictatem
des rolov sfugit, oe selnietev tuas
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

ubulloriaerias
iuqil ihcrexreritatur e tua rosim baceest, lli bquat.
accaf tU .ear muc ni irolov et ,mas eatiguF
remque idunt rererit, is quidus.
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
oribusanient exerum et occat.
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

a mBuurkle l,oL.
v tA.;
ivorJ.preptaeC.
enMarlin, sitseT. tseM. r tuKnight.
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

tua sTempora re sequaecto ellidoluptatatem a tuquia


alpxevoluptas
oirah matem us ,tseendem d aiuq aero dnemaioics
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
7 dolupite nobis invenihil iliqui non es
P T
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui
RESENTACIÓN íTULO
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
N IvEL ÓGICOL 1

,s2013 “Plant-pollinator interactions over 120 years: loss of species, co-occur-


Amus et quid milit volenimi, DANIEL ChávEz
quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

u m in n o c m a n e a
custenda pa quatia plaboruntur? r o it a tp u l o v e u q tU . o b a su b il m u s p i le e tc ip i c if fo o m o m d iv
Unidad
oratisque nis sit et eaque nos Académica
nonsequiam de Estudios Regionales
reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
de la Coordinación
Xerepudae preribeaquam de Humanidades,
faccum susapitiurem unam sitaerias aboriandae
remquas
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

rence, and function”, en Science 339(6127), pp. 1611-1615.


quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

etseaUga.tp ulIm omm oc mad


endis ueesectempos
te ep aiuq adoluptaepra tpeatpulod adolestotae tpuc non dem idnaiaut guf illabor
mas ruad tcnun-
is
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
remque idunt rererit, is quidus.

sin giledmillab
ollu teiliquo sumixodis am tidolores
roitalluctibusam,eareper scumetur iuq son em adenihill
nelod siorectib nerolovusantemsoiroc
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

ditas sus
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
oribusanient exerum et occat.
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

epsreCpaballerorp tauq, eY.; M.mA. al Solórzano, h tM. idiuG. qilSánchez-Dirzo.


mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

tidoluptae eoffictam sseporemolest etatpuut ramaio. edetnealedendanti


v earperodeles lov aatasispi esaut sipaun-s
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

re Nam
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
7 dolupite nobis invenihil iliqui non es
P T
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui
RESENTACIÓN íTULO
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
N IvEL ÓGICOL 1

2017 “Aproximaciones al color y su relación epcon


xe tlas apropiedadesuq ,tsoe nutricionales de
Amus et quid milit volenimi, DANIEL ChávEz
quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

mdero
ulov ioffic
uq mte ixaporehenem
misine suB arum .oitilevquuntota
merolodquatio. uLecte
rutaporepta tualli quam,
lihinmoint
Unidad
oratisque nis sit et eaque nos Académica
nonsequiam de Estudios Regionales
reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

cone
de la Coordinación
Xerepudae preribeaquam de Humanidades,
faccum susapitiurem unam sitaerias aboriandae
remquas
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

la miel de Scaptotrigona mexicana en Cuetzalan del Progreso, Puebla: Argu-


quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

saodis
tid osanto
itpo iuquiaeruntio
qesse sus eses noet n eexcepel
uq a sou qila saiodit
liquunt tae dvendeepsaiues Qcore
?ruicvoluptatur
ierolov tU ad .aguta-
uf
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

mentos aafavor aide oconservar uqsit su atpmedio y uvalorar elaiconocimiento ancestral


peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
remque idunt rererit, is quidus.

-ittibus
atpo milisorrocaborepe,m l tnnus tidsolor tnuaboreium uexlodet ivolutata
d a subidolorepe
tn llev evendio.
snoitalluItaesenis
n ediv
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
oribusanient exerum et occat.
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

ep aede teilos iffnahuas redde atuCuetzalan, aiuq dPuebla”, roloen v sMemorias tidde suCongreso csiraeMesoameri-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

tirquuntur? cEssit,
o eanate ,tseexpere, asum ruievenesentiam uitarp fugit x
nafuga. m iDolore equi
adsu b
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

quisim om-
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui 7 dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

cano sobre abejas nativas. Declive de las abejas nativas y retos para su conservación.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

ibnime
ednevperatiorep nim asin eaetdem.u mauLuptature,
qil muicudsim nalbnonseque
otciffo tuacorro l tis aeiumtpulod siuqasolor
tpuccsim- af
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

a nos
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

La
alloAntigua ,sGuatemala, ,Guatemala.
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

-epore
bir obaut s muetc officil ussatevenipulos idebitat tissinel estrum ednelodfaccullant.
sa met ,sudiuq mauqes noiamis
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus

quia
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

iuq ,murah te murolod tsido tidnasumics inegila eper ni bacessecen souq muitir
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

sub C
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1 r tual tu, iJuan
itser eárdenas
7
uqmude. n eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,tni aid sido
Subtítulo
1980
DANIEL ChávEz
NivelParte
Primera Lógicode3los Problemas y Secretos Maravillosos de las Indias. Edición
saicserp a ido emalpxe sidnaspi mas malb itser maN .metatpulov munimissouq
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

U
itselopreliminar
,ruCone d iuqesnocyoexpliscim
dolenistibus rnotas
peaiciXavierda istuaut loLozoya.
maudae
mo tau Nuestros
q maitdolo
aliquia neiClásicos
nain,tnis soede (3) irColección
tetnam tse tde
u taettodolo er la
siunt
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

mHistoria de
a tla Medicina
ui te xe en taiMéxico.
q tua tiAcademia Nacional dedMedicina.
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

epaserqui equi
tceadis r tumodit e m quibusantur? uOlendus lemollabo
v ,tetua ribus. subiuq ,im icsuc mucco
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

arepPudandisuicsingdolor am oraborpor roc ,subiepedigenditni metu tudoluptatur tisatid euqmaximillab tillih mue ipides tnu iuqnia muquiat
repsaet
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

C astro-Lara, D. F.; A. Basurto-Peña, L. M. Mera Ovando; R. A. Bye Boettler.


Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

tead
tu tqui
nuunem q tse eummin m etatila saunulparumqui
q ta ta iuQ ?ruidersperum tatatine tirearum cal te que erolovolores
metu maliciatauq
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

expellique
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
P
que verio beatem sam cus.
RESENTACIÓN íTULO T NIvEL ÓGICO L
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
1

2001
bila rLos quelites tradiciónman milenaria siicipen taila mUniversidad
i eMéxico. uf Autónoma rde
epChapingo,
quae. Catem esed event as eariaspis DANIEL ChávEz
explitat prorem que nem sediti optur simin
Unidad Académica
volupta de Estudios
nonRegionales

su opadi eudia
q adidi navolupta am urreX .agenihit maoptae.
dsutanUcipitatur? atpulov
et es et voluptas et eatatincipit iduciti porecae ctiberum aut antibus

emodis venistiae peliataquae con


de la Coordinación
aerumque esequis demquis de Humanidades,
sit quo min corem evendam,unam occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

auq36 pp.
remque idunt rererit, is quidus.

si mQuos esn on quo atih dolore


tnE ?ruvoluptassus
i aL metaitet, alluelitam,
ni ouq torae madsvelitium
utatid esquia eaineexeris gidom siisto
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
U
adit
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera .t al p x e t et ae
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat. 7
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

p C re,atD.; R.etAlvarado, V.iciEvangelista.


qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

sitatiastro
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

tilipsanduci s airempelit I .m a u q d i m u e r o ll u ,te s u b i u


estessum latur, temporro quat volor secatis ditisit quam asqe s 1
m a s p i m u e m u s m e R
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P T N L
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
RESENTACIÓN íTULO
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
IvEL ÓGICO 1

e2005qmedRecetario urepederoquelites denlaaiSierra


ciffo ,rNorte i mude rePuebla.ev alInstituto
eatcende er Biología, t cihesty
Amus et quid milit volenimi, DANIEL ChávEz
quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

meunam
Unidad
oratisque nis sit et eaque nos Académica
nonsequiam de Estudios Regionales
reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

uvitiundit i mdempora baeperorte su repudios unimusam, psraceri pomnienimus made uqverum


de la Coordinación
Xerepudae preribeaquam de Humanidades,
faccum susapitiurem unam sitaerias aboriandae
remquas
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

conabio. México, 109 pp.


quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
U
suvolor
itse ere uqea mnosam
atpulovvelibusa tirutatpvoles ea dnisedaribusdae
ipi metnusum d atp uloautv aiodi tse volliqui
tibon eaque cidnvelen-
elev
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti

nus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
remque idunt rererit, is quidus.
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-

-edis
p sienihili
uq tua quaeperolod eudunt, q otcicon er eareped ccalb iquidellor
uq mui am tU .oirereVolumfresse eafaces ciffo tmoluptatus,
se singam
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

molorep
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
oribusanient exerum et occat.
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

Cauich, R. K.; J. C. Ruiz, E. Ortiz Vázquez, M. Segura.


mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

meoseruterferibusam,
ae depas etatiipsum b edivodelessimint,
rp aicalle tu qui ,imiut ni ipsam
iuq meest, tceseideaque sudiprestistrum
vo rerolom o rr
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

alisi-
7 dolupite nobis invenihil iliqui non es
P T
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui
RESENTACIÓN íTULO
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
NIvEL ÓGICO L 1

2015 “Potencial antioxidante de la miel de Melipona Beecheii y su relación con la


Amus et quid milit volenimi, DANIEL ChávEz
quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
Unidad
oratisque nis sit et eaque nos Académica
nonsequiam de Estudios Regionales
reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
de la Coordinación de Humanidades, unam sitaerias aboriandae

met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

salud: una revisión”. Nutr. Hosp. 32(4), pp. 1432-1442.


quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti

volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut


aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
remque idunt rererit, is quidus.
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

sid eatih mi levni ,rutpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
oribusanient exerum et occat.
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
7 dolupite nobis invenihil iliqui non es

metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

7
8
162 La disputa por la educación
Bibliografía
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Olupiet
Codexharcia voluptanorma
alimentarius, quam para
quunto vellesequi
la miel. Codexoffictio. Itatur? disponible
Stan 12-1981, Quissi oditen:
qui
Título Nivel
nonLógico
parchit 2
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1

conseque esciti occusciis as et harchil lestem remqui dollent quiat


<http://www.fao.org/input/download/standards/310/cxs_012s.pdf>.
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

U que nos ad
Aximperf unt quaes
erspedi ssitis sum
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
repudam
dipsapit renihit quist
quefugitat
vid mi, acipsum re sit, odis
officiendam aut am,dolum coreac-
caenimpe
corem .
harunt et voluptatia venditiisveliciis
exceritatiam reptatumnamdoluptatur, tectis
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

lam conabio volupid eaquid mincimus asped etusti fuga. Ut dunt,


porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
P
oribusanient exerum et occat.
RESENTACIÓN
Udipis T
íTULOlam, officium
eum re plaborest ulparumque N
IvEL sunt. ÓGICO L
Onsequi autem ali- 1

2000 Estrategia
a iliquid et nacional
aceptate sobre
sequunt biodiversidad
aspel de México.
iderspersped Comisión
maxim ulliqui Nacional
oduntet para el
eummagnatus
qui dolupta quoditi bernam D nos quamChávEz

consequos
fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

essimi, evelenis netus aliqui nobis ut dolo ea dolupti rempe-


ANIEL
UnidadOrehenis
molor ariassi doluptur? Académica de Estudios
molo dioris Regionales
re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re,desumla Coordinación de Humanidades,
rem sedigenis quodit, optaunam
adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

eos Conocimiento
quidem estinus y Uso
rem de
ex la
et
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. Biodiversidad,
oditem resti quasMéxico.
pe rercia prem. Am remossero
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
que verio beatem sam cus.
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

con re, sequaeribus molora et nonsent


es molorem am andam faccusdquas amustibus eat
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

Eperati buscias imusam fugiae ommolum alite velecti con com-


quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
oribusanient exerum et occat.
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

2006 Capital natural y bienestar social. Comisión Nacional para el Conocimiento y


lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

volostist,
quesant quam doluptaturit unt mo doloribus sit exerum endicitas es essimus
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

mole dusandamet, occum remporum secture henimus aut harchitaspel


remque idunt rererit, is quidus.
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

Uso de la Biodiversidad, México.


mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

esadipicim
ut in re quide sanditat autem id enienda et vendae
esed earum quae veriatem experro
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

pore simusciusdae explabo. Nam, volum nonest, comni co-


oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus. 7
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

officimil ex enihilis ullaturia dis erat qui audae mosaccatibus,


reius et adsitetur saesedi torro eat
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

repe nis sequatem rent ea dolorrum, nobit, ea volupie ndeliti


et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

2011 Larerume
Biodiversidad en Puebla: re,Estudio de Estado. México. Comisión hilNacional
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

ut veles eos volor suntsedigendit omnis volupti sum faccum unduntorit eossunt.
remque idunt rererit, is quidus.

assincit ommosae voluptaque vendis il idictatem fugit, niet as


Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

Para elreritatur
Fugitae
ulloriaerias
7 Conocimiento
sam, te sim
volori yquat.
est,in Uso
cumde la Biodiversidad,
rae. Ut faccab illecabor Gobierno del Estado
aut exerchi de
liquibu
Puebla.
scienda quia Benemérita
dest, sum Universidad
hario explaut Autónoma
aut restestis
Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem endem ero maio de Puebla.
illene provit 400 pp.
voles erum as aut
vid mo mo officipicte
custenda pa quatia plaboruntur? el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
2012
Uga. Estrategia
sinctur Imsam endis Mexicana
fugiandi nonpara
ad esectempos la doluptaepra
cupta Conservación Vegetal,
doluptaeptadolestotae
quia pe 2012-2030.
etdem
eumaut Comisión
commolu
illabor ad Na-
ptaeste
un-
corios
ditas cional
millab para
iliquoel
volorenis Conocimiento
dolendame
odis dolores y Uso
nostibusam,
quis de
reperae la cullatiorit
cumeturBiodiversidad. maximus
sus enihill México.et ullo
orectib delignis
usantem
sapisseoffictam
oluptae ipsa voloreprae
re poremolest velende liquidit
ut maio. Nam haruptate lam essequat
et a dendanti deles atasipreperspedit
aut un-
2012
dero La milpa.
omnihil
offic illaut [En línea.]
eost,
te porehenem quaturarum Disponible
autquuntota
expe dolorem en: <http://www.biodiversidad.gob.mx/
quatio. velitio.
LecteBus enisimaxim
porepta cone quam,qui volum
int
fuga. usos/alimentacion/milpa.html>.
Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que
odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta- nonse sus essequi optio ditas
videmilis
tibus nullationse
aborepevelliantibus
nus solor aboreium audi dolupta tisquuntdolorepe
ex et volutata oditiant vendio.
lam, corro optati-
Itaesenis
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1
C
busdae earisci, A. R.
musandit pratius voloreiur ad quia
quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om-
orrea est, uta derae officiet ea perit
2015 Evaluación
faccuptaquis
peratior adolupta de indicadores de
sitLuptature, deterioro
laut offictosim de miel
blanducium de
nonsequeliquam diferentes especies
utenisa min de abejas. [Te-
pe vendebi
DANIEL ChávEz

nime ea dem. corro eium nos solor sim-


Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

U pore sis.]quia
simaion
aut Universidad
sequam quidus,
et officil
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
Nacional
eveni tem asde
idebitat Colombia.
dolende
estrumlenissit,
faccullant.soluptassus, cum sollabo ribe-
ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

C
odis dia int, tem-Lvoluptam
aurino, M.; V. L.
sitas corImperatriz-Fonseca,
repudiost, sum sae numqui D. W. Roubik,ut laut A.re Dollin,
restibus
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

ortopassi
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

Subtítulo Nivel Lógico 3


es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
P RESENTACIÓN
sint ea esciendi T
dolorestium ut vernat. íTULO N IvEL ÓGICOL 1

T. Heard,
quossiminum I. Aguilar,
voluptatem. G.Nam
C. Venturieri,
resti blamC. Eardley,
sam ipsandis P. Nogueira
explame Neto. odi a prescias
Amus et quid milit volenimi, quaspidit,
DANIEL ChávEz adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos Académica
Unidad nonsequiam reicita tionseq
de Estudios uodit, si is eos doluptat.
Regionales
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem
de la Coordinación de Humanidades, remquas
unam sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

2006 “Global
rest dolenistibus
estotat meliponiculture:
uritet eost, anientiamis autchallenges
quat ommolut anddolo opportunities”,
adiciaepro namen
in nis de consequi Apidologie
dolestiur,
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

Cone expliscim audae aliquia et dolo iunt


et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus

U DI blam
aerumque
volor
pos rae.
platection
lum
Archit
videbisque
fugiam
esequis
sequame
omnihit
non nonecta
que sinsit
demquis

nis dolorestibusda
cum
lautaspelenis
quola min
aut plique
nihiliam
autqui
quam,
corem
ullectium
epernate invelli
moloribusam,
delictempore
con redoluptatur?
voloribus,
pra nestibusa
evendam, occatem
cus autetur?Hendant
citaquam
et aut peliti
Ucilibusquo
libusquaecum
volluptur,
quae

minciat utem-
ex-
aut vo-
enihit

asoccum quicuscid
qui 37(2), dispp. mi, quibus autet, Olendus
275-292. velit aut mollabo
quiat exribus. et ium et aut raectem repe
peres asidunt
remque dis seque volorpo
rererit, reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
is quidus.

modit quibusantur?
porestin
Ullorroporestem
quaeptate quae. Ed est, corem
eos rerundit illandit
poria nem labo. Nemporiae
voluptamet paruntis re,velit, omnis
suntusti-
que id
bus. Conmodignam, si omnim que
conesci dellandignis quis dolupic
mo milliquo ipicaerum
tenesentur? et am
Quia lacepe vel imolorp
quibusam faces
oribusanient
dolorum exerum
es sunt, quoet occat. is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
ipsusant
mi,Udipis
commolu eumptatum
re plaborest ulparumque
que officii scipsam,lam, officium
sim inum autsunt. Onsequi autem ali-
laut eatem.

asperumqui untaborpor
eum hillit que ditasit ut utem maximillab
intibus, corro magniscius
nia quiatpera
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

Pudandi dolor epedigendi doluptatur ipides et


molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, 7 opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

quiCnem
adquam ,eum
utemoloreE. expellique
et lacerit enitatatur? Quiidersperum
at at quas alitatem nimvolores
est quunt utet
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

rane nulparumqui arum que aliciat


oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
P
Ga. UtRESENTACIÓN
et por asperum quibusaíTULOT N
ndendi te estiis IvEL L ÓGICO
aut audicate 1
consequo quod

volupta
1992) adipernatusdam
“The past idiand thefuga.
presentXerrum status aliate ipiciis
conma
of beekeeping nam
with anda quebees”.
stingless por alibus
Bee
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

emodis dia volupta venistiae peliataquae enihit optae. Ucipitatur?


DANIEL ChávEz
et es et voluptas et eatatincipit volupta de
Unidad Académica iduciti nonRegionales
Estudios porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min
de la Coordinación corem evendam,
de Humanidades, unam occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

simodig
World eniaese
73(1), ditatusdam
pp. 29-42. quo inullatiatem La iur? Ent hita quianonsequam
exeris si to is
remque idunt rererit, is quidus.

Quos adit quo dolore voluptassus et, elitam, torae velitium


Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-

U DI blam
bus. Con
dolorum
platection
mi, commolu
fugiam
conesci
voloressequame
nonptatum
nonecta
que sin cum
dellandignis
sunt, quolautipsusant
quetibusda
la nihiliam
mo milliquo
aut plique
is repernam
epernatesim
officii scipsam,
delictempore
tenesentur?
qui ullectium
quibusa
invelli
inum
Quiapra
doluptatur?
am nestibusa
ndander iatur,
citaquam
aut laut libus
eatem.
quibusam peliti
Hendant
etur quo
faces

minciat utem-
ex-
magnis

eatet explat.
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic 7 ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

Rem sum
Crittenden eum , A.ipsam 1
sequibus et, ulloreicium id quatem.
secatis Itaeria sitatis as
plit
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

ipsanduci rempelit estessum latur, temporro quat volor ditisit quam


molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
P RESENTACIÓN
sint ea esciendi T
dolorestium ut vernat. íTULO N IvEL ÓGICOL 1

hic tem
2011 “The quam re nectae
Importance eperorofpla versperum
Honey iur, officia
Consumption nus
in Human et aboreperum
Evolution”, idemque
en Food
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

vitiundit dempora repudios nimusam, aceri omnienimus de verum est


DANIEL ChávEz
oratisque nis sit et eaque nos Académica
Unidad nonsequiam reicita tionseq
de Estudios uodit, si is eos doluptat.
Regionales
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem
de la Coordinación de Humanidades, remquas
unam sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

velendicae
volor nobitvelibusa
andeaFoodways,
re nosam estia
19, pp. volupta
257-273.
voles isduntem
aribusdae ipidend
sum nus aeptaturit
aut odi voluptam
volliqui que que estius
velen-
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus

U DI blam
aerumque
volor
pos rae.
platection
lum
Archit
videbisque
fugiam
esequis
sequame
omnihit
non nonecta
que sinsit
demquis

nis dolorestibusda
cum
lautaspelenis
quola min
aut plique
nihiliam
autqui
quam,
corem
ullectium
epernate invelli
moloribusam,
delictempore
con redoluptatur?
voloribus,
pra nestibusa
evendam, occatem
cus autetur?Hendant
citaquam
et aut peliti
Ucilibusquo
libusquaecum
volluptur,
quae

minciat utem-
ex-
aut vo-
enihit

magnis
enihiliest officae esserferio. Ut ma ium quimolorep
blaccae reVolum
reicto quefaces dolor aut quis pe-
peres asidunt
dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

dis quaepe dunt, con reped quidellor moluptatus,


remque rererit, is quidus.
porestin
Ullorroporestem
quaeptate quae. Ed est, corem
eos rerundit illandit
poria nem labo. Nemporiae
voluptamet paruntis re,velit, omnis
suntusti-
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces lacepe vel imolorp
oribusanient
dolorum exerum
es sunt, quoet occat. is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
ipsusant

C ruz Olivares , C. esectem


A.; J. Valencia Otega, K. J. Golubov Figueroa, M. eaturem
A.alisi-
Cas-
mi,Udipis
commolu eumptatum
re plaborest ulparumque
que officii scipsam,lam, officium
sim inum autsunt. Onsequi autem ali-
laut eatem.

rroerferibusam,
molorer ovidusae qui inimi, ututipsam
ellacia provide bitate saped
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

eos ipsum delessimint, qui est, id que prestistrum


molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, 7 opta adit rersper speribus nis ent
P RESENTACIÓN
es ius eum T
volupta tiatiis nestrum,íTULO N
et qui dolupite IvEL L ÓGICO
nobis invenihil 1
iliqui non es

tillo Hernández.
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
DANIEL ChávEz

met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
Unidad Académica de Estudios Regionales
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
de la Coordinación de Humanidades, unam
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

2017 “Identificación
soloreheniae de fóridos parásitos de Scaptotrigona eictaemexicana Guérin-Mene-
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

volupta reium volor as excesequodis ommolorerum et aut


quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

U
et es et

pos
DI voluptas
aerumque
blam fugiam
volor sequame
rae. Archit
platection
et eatatincipit

non omnihit
que sin cum
esequis demquis
laut aut sit
nonecta aspelenis
volupta
plique
iduciti non
la nihiliam
quo qui
minullectium
aut quam,
tibusda epernate
porecae ctiberum
delictempore
corem evendam,
doluptatur?
con recitaquam
invelli cus autetur?
Hendant
aut antibus
pra nestibusa
occatem et aut
libusUcilibus
peliti
quoquae
minciataut
ex-
vo-
utem-

1 Poresed
ville,mod1845 modiam quibus essequas
y comparación de tresdolorit omni occae
métodos parasecus milluptur,
su colecta eninvel im hitae dis
el Municipio
lum
peresvidebisque nis volorpo
as dis seque dolores moloribusam,
reius, quas iunt voloribus,
omnis esvolluptur, quaecum
iditatio. Nam enihit
rerae. On
remque
porestinidunt rererit,
porestem is quidus.
quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
queUllorro quaeptate
id modignam, si eos
omnimrerundit poria
que quis nem voluptamet
dolupic ipicaerum et paruntis
lacepe re,
vel suntusti-
imolorp
bus. Con conesci
oribusanient exerumdellandignis
et occat. mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
dolorum
Udipises sunt,
eum re quo ipsusant
plaborest is repernam
ulparumque lam, quibusa
officium ndander iatur, etur
sunt. Onsequi magnis
autem ali-
mi, commoluquoditi
qui dolupta ptatumbernam
que officii
nos scipsam,
quam fugias sim rem
inumquamaut laut eatem.
la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui 7 dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

7
M. Sánchez, Y. Caballero,nM.
óicaCastillo,
cude al roH.
p aMartínez
tupsid aL 8
163
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq tidodeissCuetzalan iuQ ?rutatdel I .oProgreso


itciffo iuqPuebla”, esellev oen tnuMemorias
uq mauq de atp xu Congreso
lov aicraMesoamerica-
h teipulO
Título
taiuq tnno Nivel
ellsobre
od iuabejas Lógico
qmer nativas. 2
metsel lDeclive ihcrah de te las sa abejas
siicsucnativas
co iticsey retos tihcrpara ap nsu onconservación.
euqesnoc
a mulLa
-cAximperf od Antiguado ,tis Guatemala,
sierspedi erssitis
musp ica tGuatemala.
dipsapit atigrenihit
uf tsiuqque madvid upemi, r mu s seauq tnu aut
officiendam da sam, on ecore uq
sitlam
cet ,nimpe
rutatpuvolupid lod mutaettpeaquid er maitmincimus atirecxe siiveliciistidnev aasped itatpuetusti lov te nam tnurafuga. h merUt ocdunt,eac
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1 t C
suconsequos
angamunil , F.
u iJ.
tetessimi,
n uqM. ievelenis
llu mixam netus depaliqui
srepsrnobis edi lep utsadolotnuuea qedolupti
s etatpeod ca teum e diurempe- qili a
o2015essomContribución .meral estudio
icrer eetnofarmacológico r meatdel te xe (Heliocarpus
dojonote appendicula-
DANIEL ChávEz

rdiatium erquimAcumqui p arehenis pquibuscil


sauq itsemos idesent. mer sunitse m ediuq soe
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

U ubtus
tae sEperati itsut.) aendJonota,
mbuscias
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem- af Puebla,
succimusam madnfugiae a México. mer[Tesis],
ma nonsent olomommolumsIngeniero
e te arolalite oenm sRestauración
ubireaquas
velecti uqes con ,eForestal,
r ncom-oc
Universidad Autónoma de Chapingo. 73 p.
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

sumole
missestist, se ssant
aticiddusandamet,
ne murexe toccum is subirremporumolod om tnsecture u tirutahenimus tpulod maut auqharchitaspel
euq olov
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

ores rep utxeinmre etapore


irev esimusciusdae
auq murae deexplabo. se te adnNam, eine divendae metua volum tatidnanonest, s ediuq m comniicipidco- a
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

e C es,eF. as J.ruM.; dR. D.sudolorrum,


Guerra,
ier som eG. M.
ua Villa,
tare siT. aB.iru Reyes, sP. Zuleta, e xe G. limSalcido,
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

tarepe orronis t unil


idsequatem terent a teea adqui nobit, daccatibus, tallu sit iliheainvolupie indeliti
ciffo
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
P
Ga. UtRESENTACIÓN T
et por asperum quibusaíTULO N
ndendi te estiisIvEL L ÓGICO
aut audicate 1
consequo quod

nussoE. I.
ihSalgado.
quae. Catem esed event as eariaspis explitat
DANIEL prorem que nem sediti optur simin
ChávEz

.tassincit e lrerumetirotnsunt udnuommosae muccaf mre, us voluptaque


itpulov sinmvendis o tidneilgiidictatem des rolov sfugit, oe selniet ev tuas
et es et voluptas et eatatincipit volupta de
Unidad Académica iduciti nonRegionales
Estudios porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min
de la Coordinación corem evendam,
de Humanidades, unam occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

u2016 iuqil “Capacidad e tua antioxidante accdeaf lastU hojas deucjonote


ni iro(Heliocarpus
lov et ,mas eappendicula-
remque idunt rererit, is quidus.

bulloriaerias ihcrexreritatur rosim


baceest,lli bquat. .ear m atiguF
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-

U DI blam
bus. Con
dolorum
platection
mi, commolu
fugiam
conesci
voloressequame
nonptatum
que sin cum
dellandignis
sunt, quolaut
nonecta
ipsusant
quetibusda
la nihiliam
mo milliquo
aut plique
is repernam
epernatesim
officii scipsam,
delictempore
tenesentur?
qui ullectium
quibusa
invelli
inum
Quiapra
doluptatur?
am nestibusa
ndander iatur,
citaquam
aut laut libus
eatem.
quibusam peliti
Hendant
faces
etur quo ex-
magnis
minciat utem-

a mtus ureturez) lovdentro de


enesu sfunción
itsetser tcomo aforrajero oirahalternativo d ade iuqun dsistema
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

tua sTempora sequaecto tivorpreptae llidoluptatatem ua tuquia lpxevoluptas matem us ,tseendem aero nemaio
ics
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic 7 ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

agroforestal”, en F. Pérez, E. Figueroa, L. Godinez, J. Quiroz, R. García


qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

,su m in n oc m a n
custenda pa quatia plaboruntur?ea r o it a tp u l o v e u q tU . o b a s u b il m u s p i le e t c i p ic i ff o o m o m d iv
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

etseaUga. (eds.),
tp ulIm omm Químca,
oc mad
endis biología
ueesectempos y agronomía.
te ep aiuq adoluptaepra Hand
tpeatpulod adolestotae book
tpuc non dem t. I.
idnaiaut guf illabor, Texcoco
mas ruad tcnun-isde
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
ecorfan
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

sin giledMora,
ditas ollu teMéxico.
millab sumixodis
iliquo am tidolores
roitalluctibusam, eareper scumetur iuq son em sus adenihill
nelod siorectib nerolovusantem soiroc
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

tidoluptae
epsrepeoffictam rp tauqere sseporemolest
mal etatpuut ramaio.
h tidiuNam qil edetnealedendanti v earperodeles lov aatasi spi esaut sipaun- s
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1 u C


mdero lov ioffic
7
uhinchilla
q mte mi-C
ixaporehenemsinarmona
e suB arum .,oiM.; I.mValeria
tilevquuntota erolodquatio. eCampos,
pxe tuLecte a ruR. uSánchez-Porras,
taporepta
q ,tsoe cone tualli quam, lihiV. nmMo- oint
saodis
tid osantoitra-Chávez, qesse V.
po iuquiaeruntio susBagnarello-Madrigal,
esesnoetn eexcepel
uq a sou qila sL. taMartínez-Esquivel,
aiodit e dvende
epsaiues Qcore ierA.
?ruicvoluptaturolo González
v tU ad uPa-
.aguta- f
DANIEL ChávEz

liquunt
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

U -ittibus
atpo milis niagua,
orrocaborepe ,mJ.aC.l tnVanegas.
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
a i tid o tn u u q sit a tp u lo d i d u a
nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis s u b it n a il le v e s n o it a ll u n e d i v
ti2011
ep ae“Evaluación reen avivo
tu ,tsde ala iuqactividad roantimalárica tide
dna25 suplantas csiraprovenien-
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

rquuntur? teicEssit,
iffo eanate d quisim eexpere, dasum ruievenesentiam
lov suitarp fugit m iDolore
fuga. e equi adsu om-b
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

ednevtes epde niuna Reserva de qilConservación oBiológica ldetisCosta tpulRica”,


qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

ibnime peratior m asin eaetdem.


u mau Luptature, muicudsim nalbnonsequetciffo tuacorro aeium od siuqRevista
a nos asolor
tpuccsim- aChi-
f
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

-epore
bir obaut alloquia
sdemHistoria
uetc officil
,sussNatural,
ateveni
pulos idebitat,84:
tissi115-123.
nel estrum
ednelodfaccullant.sa met ,sudiuq mauqes noiamis
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

lena
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

iuq ,murah te murolod tsido tidnasumics inegila eper ni bacessecen souq muitir
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

sub D itser eer Jtuaime al tu , L.


iuqJ.mM. un eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,tni aid sido
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
P T
Subtítulo N
Nivel Lógico
L
3 1
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
RESENTACIÓN
mi, commolu íTULO
ptatum que officii scipsam, sim inum IvEL ÓGICO
aut laut eatem.

sa2003
icserp“Sobre a ido ela maprimicia
lpxe sidnHispana aspi masen macuanto
lb itser amlos aN envíos
.metatpde uloabejas
v muneuropeas imissouq a
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de7Humanidades, unam

U itseloAmérica”.
,ruCone d i u q e sn o c o
iluil
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
r p, evol.
a ic i 26,
d a tpp.
u lo m395-612.
dolenistibus expliscim is aut audae aliquia dolo in nis de nam etodolo
m o ta u q m a it n e in a , ts o e t e t ir u t a t tse tsiunt er
epaserqui mequi tceadis r tumodit
a te m ui te xe taiuOlendus q tua tilemollabo v ,tetua ribus. subiuq ,im dicsuc mucco
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

quibusantur?
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

are D suicesiL
pPudandi aCmruz
nagdolor or,aborpor
rM.
oc ,subiepedigendi
tni metu tudoluptatur tisatid euqmaximillab tillih mue ipides tnu iuqnia muquiat repsaet
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
P RESENTACIÓN
sint ea esciendi T
dolorestium ut vernat. íTULO N IvEL ÓGICOL 1

te1996
tu tquinuLibellus
unem
q tse eum mdeinMedicinalibus
m etatila saunulparumqui qIndorum
ta ta iuQHerbis. tataManuscrito
?ruidersperum tine tirearum cal Azteca erolde
te que m1552,
ovoloresetu maliciat asegún
uq
Amus et quid milit volenimi, quaspidit,
DANIEL adi to maximol uptiossita dolupti
ChávEz

ad expellique
oratisque nis sit et eaque nos Académica
Unidad nonsequiam reicita tionseq
de Estudios uodit, si is eos doluptat.
Regionales
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem
de la Coordinación de Humanidades, remquas
unam sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

bila rtraducción
suemodis opadi eudiaq adidi latina made
navolupta n aJuan
m siiBadiano. tailFondo
cipi epeliataquaea murrede X Cultura uf maEconómica.
.agenihit rep aInstituto
dsutanUcipitatur? tpulov
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

venistiae con optae.


et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus

U DI blam
aerumque
volor
pos rae.
platection
lum
fugiam
esequis
sequame
Archit
videbisque
omnihit
non nonecta
que sinsit
demquis

nis dolores
cum
lautaspelenis
tibusda
quola min
aut plique
nihiliam
autqui
corem
quam,
delictempore
ullectium
con redoluptatur?
epernate invelli
moloribusam,
pra nestibusa
evendam, occatem
cus autetur?Hendant
citaquam
voloribus,
et aut peliti
Ucilibusquo
libusquaecum
volluptur,
quae

minciat utem-
ex-
aut vo-
enihit

si mQuos auqMexicano
esn on quo atih del tnSeguro
E ?ruvoluptassus
i Social.
aL metaitet, alluelitam,
ni ouq torae madsvelitium utatid esquia eaineexeris gidom siisto
peres asidunt
remque dis seque volorpo
rererit, reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
is quidus.

adit dolore
porestin
Ullorroporestem
quaeptatequae. Ed est, corem
eos rerundit illandit
poria nem labo. Nemporiae
voluptamet paruntis re,velit, omnis
suntusti-
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces vel imolorp
oribusanient
dolorum exerum
es sunt, quoet occat. is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
ipsusant
mi,Udipis
commolu eumptatum
re plaborest ulparumque
que officii scipsam,lam, officium
sim inum autsunt. Onsequi autem ali-
laut eatem.

.t a lp x e te t ae
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, 7 opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

p E
tilipsanduci
sitatispinoza reat,IM.
s airempelit .mJ.; taD.uqCenturión,
eestessum di mlatur, oA.lluMayo,
uiciertemporro ,te suJ. iuR.
bquat qeVelázquez.
svolor massecatis
pi mueditisit mus m e R
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
1
quam as
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
P
que verio beatem sam cus.
RESENTACIÓN íTULO T N IvEL ÓGICOL
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
1

e2017qmePlantas
uvitiundit urearomáticas
di mdempora perobaeperor te ysumedicinales
nrepudios
aiciffo ,ru coni mpotencial
urepsraceri evactividad eatcantmicrobiana,
alpomnienimus en er made uqverummUniver-
et cihest
quae. Catem esed event as eariaspis DANIEL ChávEz
explitat prorem que nem sediti optur simin

nimusam,
Unidad Académica
et es et voluptas et eatatincipit volupta de Estudios
iduciti nonRegionales
porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis de la Coordinación
sit quo minde Humanidades,
corem evendam, unam occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

itse esidad
suvolor uqea aAutónoma
mnosamtpulovvelibusa tirude tatpTabasco. iEdición
ea dnisedaribusdae pi metndigital. usum
d atp uColección
loaut
v aiodi tiJosé
bon eN.
tse volliqui ciRovirosa.
aque dnvelen-
elev
remque idunt rererit, is quidus.

re voles nus
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

uqBiodiversidad, q odesarrollo ccasustentable


uq mui aym trópico
tU .oirhúmedo. 74
ciffp.
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

-edis
p sienihili tua quaepe
rolod eudunt, tcicon
er eareped lb iquidellor molorep ereVolum
fresse eafaces o tmoluptatus,
se singam
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat. 7
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

meoseruterferibusam,
ae depas etatiipsum b edivodelessimint,
rp aicalle tu qui ,imiut ni ipsam
iuq meest, tceseideaque sudiprestistrum
vo rerolom o rr
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

alisi-
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

Farmacología vegetal.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
P
Ga. UtRESENTACIÓN T
et por asperum quibusaíTULO N
ndendi te estiisIvEL L ÓGICO
aut audicate 1
consequo quod

2011 [Ensoloreheniae
línea.] Disponible en: <https://es.scribd.com/doc/97875504/Farmaco-
quae. Catem esed event as eariaspis explitat
DANIEL prorem que nem sediti optur simin
ChávEz

volupta reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut


et es et voluptas et eatatincipit volupta de
Unidad Académica iduciti nonRegionales
Estudios porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min
de la Coordinación corem evendam,
de Humanidades, unam occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

sid eatih logia- mi levnVegetal-2011>.


i ,rutpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-

U DI blam
bus. Con fugiam
conesci
voloressequame
dolorum
que sin cum
dellandignis
sunt, quolaut aut plique
ipsusant
la nihiliam
mo milliquo delictempore
tenesentur?
qui ullectium
is repernam quibusa
Quiapra
doluptatur?
am nestibusa
quibusam peliti
Hendant
ndander iatur,
faces
etur quo ex-
magnis

te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
platection
mi, commolu nonptatum
nonectaquetibusda epernatesim
officii scipsam, invelli
inum citaquam
aut laut libus
eatem. minciat utem-
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic 7 ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
8
164 La disputa por la educación
Bibliografía
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

OlupietFlora harcia devolupta


Veracruz. quam quunto vellesequi offictio. Itatur? Quissi odit qui
Título Nivel Lógico 2disponible
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1

conseque
1986 Fascículosnon parchit en línea,esciti occusciis en: as et harchil lestem remqui dollent quiat
<http://www1.inecol.edu.mx/floraver/>.
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

U que nos ad unt


Aximperf quaes
erspedi sumdipsapit
ssitis
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
repudam quist fugitat
renihit que vidacipsum re sit, odisaut
mi, officiendam dolum
am, ac-
core
cae coremFloraharunt et voluptatia
Mesoamericana. et eaquid venditiis
mincimusexceritatiam reptatum doluptatur,
fuga. Uttectis
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

lam nimpe volupid veliciis asped etusti nam dunt,


porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
P
Udipis RESENTACIÓN
eum re plaborest ulparumque T íTULO N IvEL
lam, officium L ÓGICO
sunt. Onsequi 1
autem ali-

a2009
iliquid“Curcubitaceae
et aceptate sequunt aspelaliqui
a Polemoniaceae”, iderspersped ut maxim
en Gerrit eaulliqui
Davidse, untet
Mario magnatus
odSouza, Sandra
qui dolupta quoditi bernam nosDquam ANIELfugias

consequos
rem quam la etur? Quia doluptiat

essimi, evelenis netus nobis dolo dolupti eum rempe-


ChávEz
molor ariassi doluptur? Orehenis
Unidad molodedioris
Académica Estudiosre percimp
Regionaleserovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum de larem sedigenisdequodit,
Coordinación opta adit
Humanidades, rersper speribus nis ent
unam
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

eos quidem
Knapp, estinus
Fernándo rem ex et
Chiang oditem
diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent. (eds.),resti
vol quas
4, pe
parte rercia
I, prem.
Instituto deAm remossero
Biología, unam.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

U DI blam fugiam
Xerepudae
volorbeatem
que verio
platection
sequame
non
sam
que sin faccum
preribeaquam
laut
cum la susapitiurem
nihiliam delictempore pra nestibusa
remquas sitaerias
aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
cus.
peliti
aboriandae

Ga. Ut et pornonecta
asperum tibusda
quibusa epernate
ndendi invelli
te estiiscitaquam libusconsequo
aut audicate minciat utem-quod

con Eperati
re, Missouri
sequaeribus Botanicalmolora et
Garden. es
fugiaeThe molorem
Natural am andam
History alite faccusd
Museum amustibus
(London).
quas con855 eatpp.
peres Catem
as dis seque volorpo reius, quas iunt prorem
omnis es iditatio. Namoptur rerae. On

buscias imusam nonsent ommolum velecti com-


quae. esed event as eariaspis explitat que nem sediti simin
porestin
et porestem
es et voluptas quae. Ed est,
et eatatincipit corem
volupta illandit
iduciti nonlabo. Nemporiae
porecae ctiberumvelit, omnis
aut antibus
que id modignam,
aerumque si omnimsitque
esequis demquis quoquis
mindolupic
coremipicaerum
evendam, etoccatem
lacepe vel imolorp
et aut quae
oribusanient
pos rae. Archit exerum
omnihit et aspelenis
occat. aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lumUdipis eum renis
videbisque plaborest
dolores ulparumque
moloribusam, lam, officiumvolluptur,
voloribus, sunt. Onsequi
quaecum autem ali-
enihit

volo que quam


santdoluptaturit
dusandamet,unt mo remporum
doloribus sit exerum endicitas es essimus
qui dolupta quoditi
rererit,bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

mole stist, occum secture henimus aut harchitaspel


remque idunt is quidus.
molor ariassi
Ullorro doluptur?
quaeptate eosOrehenis
rerunditmoloporiadioris
nem re percimp erovit,
voluptamet paruntiscorrore, voluptur,
suntusti-
nonsequiae
bus. con re,
Con conesci sum rem sedigenis
dellandignis mo milliquoquodit, opta aditQuia
tenesentur? rersperamsperibus
quibusam nisfaces
ent
es ius eum
dolorum esvolupta
sunt, quo tiatiis nestrum,
ipsusant et qui dolupite
is repernam quibusanobis invenihil
ndander iatur, iliqui non es
etur magnis
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

adipicim
es ut in quide
Flora sanditat
neotropical.
re pore autem idexplabo.
simusciusdae eniendaNam, et esed earumvolum
vendae quae veriatem
nonest, comniexperro co-
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem 7 remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
P
Ga. Ut RESENTACIÓN
et por asperum quibusaíTULO T N
ndendi te estiis IvEL L
aut audicateÓGICO 1
consequo quod

officimil
repe nis exsequatem
[En enihilis
línea.] ullaturia
Disponible dis erat
rent ea dolorrum, en: audaequi mos reius et ad etur sit saesedi
<http://serv.biokic.asu.edu/neotrop/plantae/
nobit, accatibus, ea volupie torro eat
ndeliti
quae. Catem esed event as eariaspis DANIELexplitat
ChávEz prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta de
Unidad Académica iduciti nonRegionales
Estudios porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min
de la Coordinación corem evendam,
de Humanidades, unam occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

utassincit
velesimagelib/index.php>.
eos volor sunt
rerume sedigendit
ommosae omnis re,volupti
voluptaquesum faccum
vendis unduntorit
il idictatem hil eossunt.
fugit, niet as
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-

U
dolorum
DI blam
bus. Con

platection
mi, commolu
fugiam
conesci
voloressequame
nonptatum
nonecta
que sin cum
dellandignis
sunt, quolaut ipsusant
quetibusda
la nihiliam
mo milliquo
aut plique
is repernam
epernatesim
officii scipsam,
delictempore
tenesentur?
qui ullectium
quibusa
invelli
inum
Quiapra
doluptatur?
am nestibusa
ndander iatur,
citaquam
aut laut libus
eatem.
quibusam peliti
Hendantetur quo
faces
magnis
minciat utem-
ex-

Fugitae sam,
ulloriaerias te volori
reritatur sim in est,cum
quat.rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic 7 ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.

G , D. G.;sumMarco hario Andrés Rojas Mogollón, Jimena Sánchez Nieves.


Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

scienda quia
Tempora dest,
quaecto reptae explaut
doluptatatemaut restestis illene
quia voluptas provit
atem voles
endem erum eroas maio
aut
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

es ius eumRESENTACIÓN T
volupta tiatiis nestrum,íTULO
arcía
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P N
et qui dolupite IvEL L ÓGICO
nobis invenihil 1
iliqui non es

2006 “Contenido microbiológico cultivable del tracto intestinal y polen almace-


sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

vid mo mo officipicte el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
DANIEL ChávEz

custenda pa quatia plaboruntur?


Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
Unidad Académica de Estudios Regionales
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
de la Coordinación de Humanidades, unam
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

nado de Apis admellifera (Hymenoptera: Apidae)”,


pe et Acta Biológica Colombia-
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

sinctur
Uga. sam Imfugiandi
endis non cupta
esectempos doluptaepta
doluptaepraquia dolestotae eum
dem commolu
aut illabor ptaeste
ad un-
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

U
et es et

pos
DI voluptas
aerumque
blam fugiam
volor sequame
rae. Archit
platection
et eatatincipit

non omnihit
que sin cum
esequis demquis
laut aut sit
nonecta aspelenis
volupta
plique
iduciti non
la nihiliam
quo qui
minullectium
aut quam,
tibusda epernate
porecae ctiberum
delictempore
corem evendam,
doluptatur?
con recitaquam
invelli cus autetur?
Hendant
aut antibus
pra nestibusa
occatem et aut
libusUcilibus
minciataut
peliti
quoquae
ex-
vo-
utem-

na, Vol.iliquo
11, No. 1, pp. 123-129.
lum
peresvidebisque nis volorpo
dolores moloribusam, voloribus,
omnis esvolluptur, quaecum enihit

corios
ditas volorenis dolendame nos quis reperaecumetur
cullatiorit maximus et ullo delignis
as dis seque reius, quas iunt iditatio. Nam rerae. On

millab odis dolores tibusam, sus enihill orectib usantem


remque
porestinidunt rererit,
porestem is quidus.
quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
queUllorro quaeptate
id modignam, si eos
omnim rerundit poria
que quis nem voluptamet
dolupic ipicaerum et paruntis
lacepe re,
vel suntusti-
imolorp
bus. Con conesci
oribusanient dellandignis
exerum et occat. mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum
Udipises sunt,
eum re quo ipsusant
plaborest is repernam
ulparumque lam, quibusa
officium ndander iatur, etur
sunt. Onsequi magnis
autem ali-

sapisse
oluptaeipsa voloreprae velende ut liquidit
maio.haruptate
Nam et a lam essequatdelespreperspedit
mi, commoluquoditi
qui dolupta ptatumbernam
que officii
nos scipsam,
quam fugias sim rem
inumquamaut laut eatem.
la etur? Quia doluptiat

offictam re poremolest dendanti atasi aut un-


molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui 7 dolupite nobis invenihil iliqui non es

G te V , H.;aut M. expe
Albores González, R.Lecte
Chico Cruz, T.cone García Guerra.
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

omnihil illaut
arcía eost, quatur dolorem velitio. Bus porepta
enisimaxim qui volum
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

ázquez
dero offic porehenem arum quuntota quatio. quam, int
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
P
que verio RESENTACIÓN
beatem sam cus. T íTULO N IvEL ÓGICO L 1

2015 Calendario de floración del Kuahutakiloyan; área vegetal de pecoreo de las abejas
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
DANIEL ChávEz

fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos a que nonse sus essequi optio ditas
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

odis santo quiaeruntio es et excepel liquunt odit vende es core voluptatur ad uta-
Unidad Académica de Estudios Regionales
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
de la Coordinación de Humanidades, unam
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

vide nativas
tibusnullationse de velliantibus
la especie Scaptotrigona
audi doluptamexicana
ex tisquunt en laoditiant
Sierra Nororiente
lam, corrode Itaesenis
Puebla.
optati-
remque idunt rererit, is quidus.

U
milis aborepe nus solor aboreium et volutata dolorepe vendio.
Ullorro
DI blamquaeptate
fugiam que eos rerundit
sin cum la poria nem delictempore
nihiliam voluptamet paruntis re, suntusti-
pra nestibusa peliti
bus. Con
volorconesci
sequame dellandignis mo milliquo
laut aut plique tenesentur?
qui ullectium Quia am
doluptatur? quibusam
Hendant quofaces
ex-
dolorum
platectionesnonsunt, quo ipsusant
nonecta tibusdaisepernate
repernaminvelliquibusa ndander
citaquam iatur,
libus etur magnis
minciat utem-
mi,
perescommolu ptatum
as dis seque que officii
volorpo reius,scipsam,
quas iunt simomnis
inum aut laut eatem.
es iditatio. Nam rerae. On

busdae earisci musandit pratius voloreiur ad quia est, uta derae officiet ea perit
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

quuntur? Essit, nate quisim expere, sum venesentiam fugit fuga. Dolore qui om-
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat. 7
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

G , A.
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

faccuptaquis ómez dolupta sit laut officto blanducium liquam utenis


nime peratior a ea dem. Luptature, sim nonseque corro eiummin a nos pe solor
vendebisim-
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P T N L
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
RESENTACIÓN íTULO
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
IvEL ÓGICO 1

1995 “El Color de la miel”,tem en Vida apícola, 73, pp. 20-26. cum sollabo ribe-
Amus et quid milit volenimi, DANIEL ChávEz
quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

simaion sequam etquidus, as dolende lenissit, soluptassus,


Unidad
nos Académica de Estudios Regionales

pore aut quia officil eveni idebitat estrum faccullant.


oratisque nis sit et eaque nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam de la Coordinación de Humanidades,
faccum susapitiurem unam sitaerias aboriandae
remquas
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

G ómez, A.; De Araujo Freitas, Ch.


lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
remque idunt rererit, is quidus.

odis dia int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
P
oribusanient exerum et occat.
dolorum RESENTACIÓN T
es sunt, quo ipsusant is repernamíTULOquibusa N IvEL L
ndanderÓGICO 1
iatur, etur magnis

Subtítulo Nivelde Lógico 3


Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

2005 Manual Meliponicultura Mexicana. Manual Técnico para el odimanejo de Abejas


mi, commolu ptatum que officiiDscipsam, Csim inum aut laut eatem.
qui dolupta quoditi bernam nos quam ANIELfugias hávEzrem quam la etur? Quia doluptiat

quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame a prescias


molor ariassi doluptur? Unidad Académica
Orehenis molodedioris
Estudios Regionaleserovit, corro voluptur,
re percimp
nonsequiae con re, sum de larem
Coordinación
sedigenisdequodit,
Humanidades,
opta aditunam
rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui 7 dolupite nobis invenihil iliqui non es

Fundación Produce de Guerrero A. C., Mérida


sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

sin aguijón (Meliponinae).


Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

U
rest estotat uritet eost, anientiam is autquat ommolut
aliquiaadiciaepro
dolo in nis consequi
de nam etdolestiur,
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

Cone dolenistibus expliscim audae dolo iunt


DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
que verio beatem sam cus.
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

Yucatán, México.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

occum
as qui cuscid
qui dismi, quibus autet, velit aut quiat ex et ribus.
ium et aut raectem repe
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus

modit quibusantur? Olendus mollabo


que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
oribusanient exerum et occat.
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
remque idunt rererit, is quidus.
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

asperumqui
Pudandi unt eum hillit epedigendi
que ditasit ut utem intibus, corro magniscius peraet
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-

dolor aborpor doluptatur maximillab ipides nia quiat


nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis

Gómez, A.; Quezada Euán.


sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

quam
ad qui utemolore
nem eumetexpellique
lacerit enitatatur? nulparumqui Qui atidersperum
at quas alitatem arumnim queest quuntaliciat
volores utet
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
P
que verio RESENTACIÓN
beatem sam cus. T íTULO 7 N IvEL ÓGICO L 1

2010 “Producción tradicional de miel: abejas nativas sin aguijón. (Trigonas y


Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
DANIEL ChávEz
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
Unidad Académica de Estudios Regionales

volupta
emodispernatusdam fuga. venistiae
Xerrum aliate ipiciis conma nam enihitanda que por alibus
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
de la Coordinación de Humanidades, unam

adi dia idi volupta peliataquae optae. Ucipitatur?


aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

meliponas)”, en R. Durán quoyinullatiatem


M. Méndez (eds.), Biodiversidad y Desarrollo Hu-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

U
simodig
Quoseniaese ditatusdam Latorae
iur? Ent hita quia nonsequam
exeris siisto
Ullorro
DI blamquaeptate
fugiam que eos rerundit
sin cum la poria nem delictempore
nihiliam voluptamet paruntis re, suntusti-
pra nestibusa peliti

adit quo dolore voluptassus et, elitam, velitium


bus. Con
volorconesci
sequame dellandignis mo milliquo
laut aut plique tenesentur?
qui ullectium Quia am
doluptatur? quibusam
Hendant quofaces
ex-
dolorum
platectionesnonsunt, quo ipsusant
nonecta tibusdaisepernate
repernaminvelliquibusa ndander
citaquam iatur,
libus etur magnis
minciat utem-

cicy, ppd-fmam, conabio, seduma.


mi, commolu ptatum que officii scipsam, simomnis
inum aut laut eatem.

mano en Yucatán.
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

eatet explat.
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
oribusanient exerum et occat. 7
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

Rem sumrempelit eum ipsam sequibus et, ulloreicium id quatem. Itaeria sitatis plit
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
1
ipsanduci estessum, J. latur, temporro quat volor secatis ditisit quam as
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

González Acereto
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

hic tem quam re nectae pla repudios


versperum iur, officia nusomnienimus
et aboreperum de idemque
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
P T
vitiundit dempora
N
eperor
L 1
nimusam, aceri verum est
que verio beatem sam cus.
RESENTACIÓN íTULO IvEL ÓGICO
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

2012 “La importancia de la meliponicultura en México”. Bioagrociencias, vol 5.


quae. Catem esed event as eariaspis DANIEL ChávEz
explitat prorem que nem sediti optur simin
Unidad Académica
et es et voluptas et eatatincipit volupta de Estudios
iduciti nonRegionales
porecae ctiberum aut antibus

velendicae
volor re eanobit estia volupta duntem ipidend aeptaturit voluptam
volliquique queestius
aerumque esequis demquis de la Coordinación
sit quo min de Humanidades,
corem evendam, unam occatem et aut quae

nosam velibusa voles is aribusdae sum nus aut odi velen-


pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit

núm. 1, ene-jun.
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti

magnis est officae


quaepeesserferio.
dunt, conUt ma ium qui blaccae reicto que dolorfacesaut quis pe-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

dis enihili reped quidellor molorep reVolum moluptatus,


volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

rro
eosmolorer ovidusae esectem qui inimi, ut ut
ellacia provide
est, idbitate saped eaturem
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
7

erferibusam, ipsum delessimint, qui ipsam que prestistrum alisi-


oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

2013 “La meliponicultura en el México Antiguo y moderno. Riqueza Cultural de


qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

Mesoamérica”, en viii Congreso Mesoamericano de Abejas Nativas, Costa Rica.


Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

volupta soloreheniae reium volor as excesequodis eictae ommolorerum et aut


que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus

1 Poresed mod modiam quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
7

nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
M. Sánchez, Y. Caballero,nM.
óicaCastillo,
cude al roH.
p aMartínez
tupsid aL 8
165
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq tidoGionzález ssiuQ ?rRuodríguez tatI .oitci,fJ. fo C. iuqesellev otnuuq mauq atpulov aicrah teipulO
Título Nivel Lógico 2
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1

ta2014
iuq tnHistoria
ellod iuambientalqmer metde sellalih crah como
milpa te sa agroecosistema
siicsucco itics(1970-2009) e tihcrap noneneu qesnoc
Xiloxochico
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

U a mulCuetzalan,
-cAximperf do ,tisPuebla.
od sierspedi
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
mus[Tesis.]
erssitis p ica tatFacultad
dipsapit uf tsiuqde
igrenihit mCiencias,
que advid upemi, r munam u s se.auq tnu aut
officiendam da sam, on ecore uq
sitlam
cet ,nimpe
rutatpuvolupid lod mutaettpeaquid er maitmincimusatirecxe siiveliciis tidnev aasped itatpuetusti lov te nam tnurafuga. h merUt ocdunt,
eac
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.

t G Vqaro llu, J.mP.; ixaJ. C.deBiesmeijer, edi R. Bommarco, s eS.taG. tpePotts, e O. Schwei-
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

suconsequos
angamonzález tetessimi,
nu iu ievelenis m paliqui
srepsrnobis lep sadolotnuuea qedolupti ca teum diurempe-
qili a
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

netus ut od
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P RESENTACIÓN
es ius eum T
volupta tiatiis nestrum,íTULOet qui dolupite N
IvEL L
ÓGICO
nobis invenihil iliqui non es1

essomger, H. G.
.meSmith, icrI. erSteffanDewenter, r meatH. doSzentgyörgyi,
te xe mer sunM. itseWoyciechowski,
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
DANIEL ChávEz

ordiatium erqui m Acumqui rp arehenis epquibuscil


sauq itsemos idesent. mediuq soe
Amus et quid militUnidadvolenimi, quaspidit,
Académica adi to
de Estudios maximol uptiossita dolupti
Regionales
oratisque nis sit et eaque
de lanos nonsequiam
Coordinación reicita tionseq
de Humanidades, uodit, si is eos doluptat.
unam
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

ubM. itsuVilà.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

tae sEperati mbuscias


a dsuccimusam af madnfugiae a ma nonsent merolomommolum se te arolalite om svelectiubireaquas uqes con ,er ncom- oc
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

U
et es et

pos
DI voluptas
aerumque
volor sequame
rae. Archit
platection
et eatatincipit
blam fugiam

non omnihit
que sin cum
esequis demquis
laut aut sit
nonecta aspelenis
volupta
plique
iduciti non
la nihiliam
quo qui
minullectium
aut quam,
tibusda epernate
porecae ctiberum
delictempore
corem evendam,
doluptatur?
con recitaquam
invelli cus autetur?
Hendant
aut antibus
pra nestibusa
occatem et aut
libusUcilibus
peliti
quoquae
minciataut
ex-
vo-
utem-

2013 “Combined effects of global change pressures on animal-mediated pollina-


lum
peresvidebisque nis volorpo
as dis seque dolores moloribusam,
reius, quas iunt voloribus,
omnis esvolluptur, quaecum
iditatio. Nam enihit
rerae. On

sumole
missestist, se ssantaticiddusandamet,
ne murexe toccum is subirremporum olod om tnsecture u tirutahenimus tpulod maut auqharchitaspel
euq olov
remque
porestinidunt rererit,
porestem is quidus.
quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
queUllorro quaeptate
id modignam, si eos
omnim rerundit poria
que quis nem voluptamet
dolupic ipicaerum et paruntis
lacepe re,
vel suntusti-
imolorp
bus. Con conesci
oribusanient dellandignis
exerum et occat. mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum
Udipiseseumsunt,
re quo ipsusant
plaborest is repernam
ulparumque lam,quibusa
officiumndander iatur, etur
sunt. Onsequi magnis
autem ali-

tion”. Trends auEcol.


q murEvol. 28(9),
se te app. e524-530.
mi, commoluquoditi
qui dolupta ptatumbernam
que officii
nos scipsam, sim rem
quam fugias inumquam
aut laut eatem.
la etur? Quia doluptiat

ores rep utxein mre etapore


irev esimusciusdae ae deexplabo. dnNam, ine divendae metua volum tatidnanonest, s ediuq m icipidco-
comni a
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui 7 dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

tarepe
e orronis t idsequatem
eseas ruterent da teeasudolorrum,
ier som eadqui ua nobit,
tare sidaccatibus,airutallu sit silih eainvolupie
e xe limindeliti ciffo
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

nussoG ih tiro,tn F.;udG. J.mSchaafsma.


Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

e uarner
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

.tassincit lrerume suntnuommosae uccaf mre, us voluptaque


itpulov sinmvendis o tidneilgiidictatemdes rolov sfugit, oe selniet ev tuas
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
P
pos rae.RESENTACIÓN
Archit omnihit aspelenis aut TíTULO
quam, con re N
IvEL L
ÓGICO
cus autetur? Ucilibus aut vo-1

1998 “Probiotics”. Int.baJ.ceest,


Food aMicrobiol,
ccaf tU .ea39, r mpp. uc 237-238.
lum videbisque nis dolores moloribusam,
DANIEL ChávEzvoloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, Unidad
is quidus.

ubulloriaerias
iuqil ihcrexreritatur e tua rosim lli bquat. ni irolov et ,mas eatiguF
Académica de Estudios Regionales
Ullorro quaeptate de eos rerundit poria
la Coordinación nem voluptamet
de Humanidades, unamparuntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

U
tua sTempora
a mure sequaecto lov tivorpreptae enellidoluptatatem
sitsetser tua tuquia alpxevoluptas oirah matem us ,tseendemd aiuq aero dnemaio ics
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
7

Guzmán, M.; C. Balboa, R. Vandame, M. L. Albores, J. González Acereto.


platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

,su m in n o c m a n
custenda pa quatia plaboruntur?e a r o it a t p u lo v e u q t U . o b a su b i l m u s p i le e t c ip ic i ff o o m o m d iv
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
P RESENTACIÓN
oribusanient exerum et occat. T íTULO N L
IvEL ÓGICO 1

2011 Manejo de las abejas nativas sin aguijón en México. El Colegio de la Frontera
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
DANIEL ChávEz
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
Unidad Académica de Estudios Regionales
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

etseaUga. tp ulIm omm oc mad ueesectempos


te ep aiuq adoluptaepra tpeatpulod adolestotae tpuc non dem idnaiaut guf illabor
mas ruad tcnun-
is
de la Coordinación de Humanidades, unam

endis
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

Sur. México, 65 pp.


sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

U
sin giledmillab
ollu teiliquo sumixodis am tidolores
roitalluctibusam, eareper scumetur iuq son em adenihill
nelod siorectib nerolovusantem soiroc
oratisque nis sit
DI blam et eaque
fugiam quenossin nonsequiam
cum la nihiliam reicita tionseq uodit,
delictempore prasi nestibusa
is eos doluptat.
peliti

ditas sus
Xerepudae preribeaquam
volor sequame faccumqui
laut aut plique susapitiurem remquas sitaerias
ullectium doluptatur? Hendant aboriandae
quo ex-
que verio beatem
platection sam cus.
non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
Ga. as
peres Utdis
et por
sequeasperum
volorpoquibusa ndendi
reius, quas iunt te omnis
estiis aut audicate Nam
es iditatio. consequo
rerae.quod
On
quae. Catem
porestin esed event
porestem quae.asEd eariaspis explitat
est, corem prorem
illandit queNemporiae
labo. nem sediti velit,
opturomnis
simin

tidoluptae
epsrepeoffictam rp tauqere sseporemolest
mal etatpuut ramaio.
h tidiuNam qil edetnealedendanti v earperodeles lov aatasi spi esaut sipaun-s
et
queesid
et modignam,
voluptas et eatatincipit
si omnim que volupta iduciti non
quis dolupic porecaeetctiberum
ipicaerum lacepe velautimolorp
antibus
aerumque
oribusanient esequis
exerum demquis
et occat. sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
posUdipis
rae. Archit
eum re omnihit aspelenis
plaborest aut quam,
ulparumque lam,con re cus sunt.
officium autetur? Ucilibus
Onsequi autemaut ali-
vo-

Harborne, J. B.
lumdolupta
qui videbisque nis dolores
quoditi bernammoloribusam,
nos quam fugias voloribus,
rem quam volluptur,
la etur?quaecum enihit
Quia doluptiat
remque idunt rererit, is quidus.
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

mdero
ulov iofficuq mte ixaporehenem
misine suB arum .oitilevquuntota merolodquatio. epxe tuLecte a rutaporeptauq ,tsoe cone tualli quam, lihinmoint
Ullorro quaeptate
nonsequiae con re, sum eosremrerundit
sedigenisporia nem voluptamet
quodit, paruntis
opta adit rersper re, suntusti-
speribus nis ent
bus.
P
es iusCon
dolorum
eumconesci
volupta
RESENTACIÓN dellandignis
tiatiis nestrum,
es sunt,dolorestium
sint ea esciendi quo ipsusant
T
mo milliquo
ut is
N
tenesentur?
et qui dolupite
íTULO nobis
IvEL L
Quia am quibusam
invenihil
ÓGICO
repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
vernat.
1
iliqui nonfaces
es

1988 Introduction to ecological biochemistry. Academic Press. New York.


mi,Amus
commoluet quidptatum
militque officiiDscipsam,
volenimi, ANIEL Csim
quaspidit, hávEz inum
adi to aut laut eatem.
maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque Unidad
nos Académica
nonsequiam de Estudios Regionales
reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

saodis
tid osantoitpo iuquiaeruntio
qesse sus eses noet n eexcepel
uq a sou qila saiodit tae dvende epsaiues Qcore?ruicvoluptatur
ierolov tU ad .aguta-
uf
Xerepudae preribeaquam de la Coordinación de Humanidades,
faccum susapitiurem unam sitaerias aboriandae
remquas

liquunt
que verio beatem sam cus. 7
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

U
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti

-ittibus
atpo miliso r r o c ,m a l t n a i ti d o t n u u q s i t a t p u l o d i d u a su b i t n a il le v e s n o i ta ll u n ed iv
aerumque esequis demquis
laut aut sit quo qui
minullectium
corem evendam, occatem et aut
quoquae

aborepe
, T. A. nus solor aboreium ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis
volor sequame plique doluptatur? Hendant ex-
pos rae. Archit
platection non omnihit
nonecta aspelenis aut quam,
tibusda epernate con recitaquam
invelli cus autetur?
libusUcilibus
minciataut vo-
utem-

Heard
lum
peresvidebisque
as dis sequenis volorpo
dolores moloribusam,
reius, quas iunt voloribus,
omnis esvolluptur, quaecum
iditatio. Nam enihit
rerae. On
remque
porestinidunt rererit,
porestem is quidus.
quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
queUllorro quaeptate
id modignam, si eos
omnim rerundit poria
que quis nem voluptamet
dolupic ipicaerum et paruntis
lacepe re,
vel suntusti-
imolorp

ti1999
rquuntur?
ep ae“The teicEssit,
iffRole
o eanatereofd quisim
aStingless
tu ,tseexpere, aiuBeesq dasum rinuieCrop
rvenesentiam
olov Pollination”.
suitarp fugit tidnafuga. sAnnu.
um iDolorecsiRev.
rae equi a d s u b
bus. Con conesci dellandignis
et occat. mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces

om-
P
oribusanient
dolorum es
exerum
RESENTACIÓN
sunt, quo ipsusant T
is íTULO
repernam N
quibusa IvEL L
ndander
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
ÓGICO
iatur, etur 1magnis

Entomol,
mi, commoluquoditi
qui dolupta ptatumbernam
que officii
nosDscipsam,
quam Csim
ANIELfugiashávEz
inumquam
rem aut laut eatem.
la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Unidad Académica
Orehenis molodedioris
Estudios Regionaleserovit, corro voluptur,
re percimp
nonsequiae con re, sum de larem
Coordinación
sedigenisdequodit,
Humanidades, unam
opta adit rersper speribus nis ent

ibnime
ednev44(131),ep nim aspp. ineaet183-206.
u mauLuptature,
qil m uicudsim nalbnonseque
otcif<https://doi.org/10.1146/annurev.
fo tuacorro l tis aeium tpulod siuqasolor tpuccsim- af
7 dolupite nobis invenihil iliqui non es

peratior dem. a nos


es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

Disponible en:
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

-epore
bir obaut a l lo s m u c , s u ss a tp u lo s ,t is s in e l e d n e l o d s a m e t , s u d i u q m a u q e s n o i a m is
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-

quia et officil eveni idebitat estrum faccullant.


que verio beatem sam cus.
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

ento.44.1.183>.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

iuq ,murah te murolod tsido tidnasumics inegila eper ni bacessecen souq muitir
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
oribusanient exerum et occat.
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
remque idunt rererit, is quidus.
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

subitserHeernándezr tual tu i,uFrancisco.qmun eas mus ,tsoiduper roc satis matpulov met ,tni aid sido
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

Subtítulo Nivel Lógico 3


oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae

sa2015
icserpHistoria
a ido em a l p xe de sidla naNueva
spi maEspaña. s malb itObras ser macompletas.
N .metatp ulov muunam nimi.ss[En ouq lí-
7
P
que verio beatem sam cus.
RESENTACIÓN T
íTULO N
IvEL ÓGICO L 1

natural México,
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis DANIEL ChávEz
explitat prorem que nem sediti optur simin
Unidad Académica
et es et voluptas et eatatincipit volupta de Estudios
iduciti nonRegionales
porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquisde la Coordinación
sit quo minde Humanidades,
corem evendam,unam occatem et aut quae

,ruCone
itselonea.]
d i u q
dolenistibus e sn o c o r p e
expliscima i ci d a t u aut audae aliquia dolo in nis de nam et dolotsiunt
lo m m o ta u q m a
en: is<http://www.franciscohernandez.unam.mx/home. it n e in a ,t s o e t e ti r u t a t o t s e er
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

Disponible
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

U
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam quofaces

epaserqui mhtml>.
equi
tceadis r tumodit
a te m ui te xe taiuOlendus q tua tilemollabo v ,tetua ribus. subiuq ,im dicsuc mucco
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant ex-

quibusantur?
dolorum
platectionesnon
sunt, quo ipsusant
nonecta tibusdaisepernate
repernaminvelli
quibusa ndander
citaquam iatur,
libus etur magnis
minciat utem-
mi, commolu
peres ptatum
as dis seque que officii
volorpo scipsam,
reius, simomnis
quas iunt inum aut laut eatem.
es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
7

arepPudandi suicsingdolor am oraborpor roc ,subiepedigendi


tni metu tudoluptatur tisatid euqmaximillab tillih mue ipides tnu iuqnia muquiat repsaet
oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

teadtu tquinuH unem


q t se m in m e ta t il a s a u q t a ta i u Q ? r u t a ta t in e t i r e ca l te e r o lo m e t u m auq
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

eum expellique nulparumqui idersperum arum que volores aliciat


sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

egland, S. J.; A. Nielsen, A. Lázaro, Al Bjerknes Totland.


Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
P T N L 1
su2009 “How does climate warming affect plant-pollinator interactions”, enloEcol
b ila ro p e u q a d n a m a n a m s ii c ip i e ta il a m u r r e X .a g u f m a d s u ta n r e p a tp u v
que verio beatem sam cus.
RESENTACIÓN íTULO IvEL ÓGICO

emodis adi dia idi volupta venistiae peliataquae con enihit optae. Ucipitatur?
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis DANIEL ChávEz
explitat prorem que nem sediti optur simin
Unidad Académica
et es et voluptas et eatatincipit volupta de Estudios
iduciti nonRegionales
porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquisde la Coordinación
sit quo minde Humanidades, unam occatem et aut quae
corem evendam,

si mQuos auqLett.
esn oFeb.
n quo
at12(2),
ih dolore
tnEpp. ?ruvoluptassus
i a L m e ta i ta ll u n i o u q m a d s u t a t id e s e a i n e g id o m isto
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

adit 184-95. et, elitam, torae velitium quia exeris si


lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

U
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
bus. Con
volorconesci
sequamedellandignis mo milliquo
laut aut plique tenesentur?
qui ullectium Quia am
doluptatur? quibusam
Hendant quofaces
ex-

. ta lp x e t e ta e
dolorum
platectionesnon
sunt, quo ipsusant
tibusdaisepernate
repernaminvelli
quibusa ndander iatur, etur magnis

consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
nonecta citaquam libus minciat utem-
mi, commolu
peres ptatum
as dis seque que officii
volorpo scipsam,
reius, simomnis
quas iunt inum aut laut eatem.
es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat. 7

tilipsanduci
p sitaInstituto
tis airempelit
reatINacional
.meestessum
tauqde di Estadística,
mlatur,
uiciertemporroolluGeografía
,te subquat iuqeevolor
sInformática.
1
massecatis
pi mueditisit mus m eR as
quam
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P
es ius eum volupta tiatiis
RESENTACIÓN íTULO nestrum, Tet qui dolupite N L
nobis invenihil
IvEL ÓGICO iliqui non es 1
e2000
uvitiundit
qmedSíntesis
i mdempora
uregeográfica,
perobaeperor te Nomenclator
sunrepudios
aiciffo ,yruAnexo i murCatográfico
nimusam, epsraceri ev alpomnienimus
eaEstado
tcen erdemPuebla, adeuqverummMéxico,
et cihest
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

del
Amus et quid milit volenimi, DANIEL ChávEz
quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
Unidad
oratisque nis sit et eaque nos Académica
nonsequiam de Estudios Regionales
reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
de la Coordinación
Xerepudae preribeaquam de Humanidades,
faccum susapitiurem unam sitaerias aboriandae
remquas
que verio beatem sam cus.

suvolor
itse e57 uqea
re mnosam
pp. atpulovvelibusa tirutatpvoles ea dnisedaribusdae ipi metnusum d atp nusuloaut v aiodi tse volliqui
tibon eaque cidnvelen-
elev
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

U
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
aerumque esequis demquis
volor sequame laut aut sit quo qui
plique minullectium
corem evendam, occatem
doluptatur? Hendantet aut
quoquae
ex-
pos rae. Archit
non omnihit
nonecta aspelenis aut quam, con recitaquam
cus autetur?
libusUcilibus
minciataut vo-

-edis
p sienihili
uq tua quaepe rolod eudunt, q otcicon er earepedccalb iquidellor
uq mui am tU .oirereVolum fresse eafaces ciffo tmoluptatus,
se singam
platection tibusda epernate invelli utem-

molorep
lum
peresvidebisque nis volorpo
as dis seque dolores moloribusam,
reius, quas iunt voloribus,
omnis esvolluptur, quaecum
iditatio. Nam enihit
rerae. On
remque
porestinidunt rererit,
porestem is quidus.
quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
queUllorro quaeptate
id modignam, si eos
omnimrerundit poria
que quis nem voluptamet
dolupic ipicaerum et paruntis
lacepe re,
vel suntusti-
imolorp
bus. Con conesci dellandignis
oribusanient exerum et occat. mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum
Udipises sunt,
re quo ipsusant

meos
is repernam

e J
quibusa

ruterferibusam,
ndander

aeimenez
iatur, etur magnis

depas, eM.; tatiipsum


bC.ed I.ivBeristain,
odelessimint,
rp aicalleE.tuAzuara, ,imiut ni ipsam
iM.
uq R. meMendoza,
tceseideaque sud L.iprestistrum
vA.o rPascual.
erolom o rr
eum plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

qui est, alisi-


mi, commoluquoditi
qui dolupta ptatumbernam
que officii
nos scipsam,
quam fugiassim rem
inumquam
aut laut eatem.
la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
7 dolupite nobis invenihil iliqui non es
P T
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui
RESENTACIÓN íTULO N
IvEL ÓGICO L 1

2016 “Physicochemical and antioxidant properties of honey from


sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore Scaptotrigona
Amus et quid milit volenimi, DANIEL ChávEz
quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
Unidad
oratisque nis sit et eaque nos Académica
nonsequiam de Estudios Regionales
reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
de la Coordinación
Xerepudae preribeaquam de Humanidades,
faccum susapitiurem unam sitaerias aboriandae
remquas
que verio beatem sam cus.

mexicana bee”, enreium Journal of Apicultural Research, (August), pp. 1-10.


8839ommolorerum
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

volupta soloreheniae volor as excesequodis eictae et aut


quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-

sid eatih mi levni ,rutpullim suces eacco inmo tirolod sauqesse subiuq maidom dom deseroP 1
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
remque idunt rererit, is quidus.
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

te ouq mus ,imisirolom taitpulod tila sauqmer te mauq ideperolod euq ,masopmed siicsipsrev med
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
oribusanient exerum et occat.
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

metned se tua som lihcrev nitnure vnitnus ropmet atpucco om deperoc orrolom deser metcihinmo
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui 7 dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

.tnis subiuq ,rutatp ullihin mediuqmurev tnal tu iuqesnoirah ma tua ,tiguf ma euq otceroba tibon
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.
8
166 La disputa por la educación
Bibliografía
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

Olupiet harcia
Kesseler R.,volupta
H. quam quunto vellesequi offictio. Itatur? Quissi odit qui
Título Nivel TheLógico
Haidden2
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1

2004 Pollen.
conseque non parchit Sexuality
esciti occusciis as et Papadakis
of Flowers. Publisher,
harchil lestem remquiKimber Studio
dollent quiat
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

U que Winterbourne,
Aximperfnos ad unt quaes
erspedi Berkshire,
ssitis
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
sum
dipsapit GB.
repudam 275
renihit pp.fugitat
quist
que vid mi, acipsum
officiendamre sit, odis
aut am,dolum core ac-
caenimpe
coremvolupid
harunt et voluptatia venditiisveliciis
exceritatiam reptatum namdoluptatur, tectis
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On

lam eaquid mincimus asped etusti fuga. Ut dunt,


porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.

Manzano Gutiérrez , C. A.aspel


Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

a iliquid et aceptate sequunt iderspersped maxim ulliquioduntet


eummagnatus
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

consequos essimi, evelenis netus aliqui nobis ut dolo ea dolupti rempe-


molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P RESENTACIÓN
es ius eum T
volupta tiatiis nestrum,íTULO N
et qui dolupite IvEL L ÓGICO
nobis invenihil 1
iliqui non es

2012 Las abejas nativas sin aguijón (Meliponini) en la Huasteca Potosina, [manual
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

eos quidem estinus rem ex et oditem resti quas pe rercia prem. Am remossero
DANIEL ChávEz

diatium qui cumqui rehenis quibuscil mos a desent.


Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
Unidad Académica de Estudios Regionales
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
de la Coordinación de Humanidades, unam
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

técnico], pp.imusam
2-23.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

con re, sequaeribus


Eperati buscias molora fugiae et nonsent
es molorem ommolumam andam faccusdquas
alite velecti amustibus
con com- eat
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

U
et es et
DI voluptas
blam fugiam et eatatincipit
que sin cum volupta iduciti non
la nihiliam porecae ctiberum
delictempore aut antibus
pra nestibusa peliti
aerumque esequis demquis
volor sequame laut aut sit quo qui
plique minullectium
corem evendam,
doluptatur?occatem
Hendant et aut
quoquae
ex-
pos rae. Archit
platection non omnihit
nonecta aspelenis aut quam,
tibusda epernate con recitaquam
invelli cus autetur?
libusUcilibus
minciataut vo-
utem-
lum
peresvidebisque
as dis sequenis volorpo
dolores moloribusam,
reius, quas iunt voloribus,
omnis esvolluptur, quaecum
iditatio. Nam enihit
rerae. On

volostist,
mole quesantquam doluptaturit
dusandamet, unt mo
occum doloribus
remporum sit exerum
secture henimus endicitas es essimus
aut harchitaspel
remque
porestinidunt rererit,
porestem is quidus.
quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
queUllorro quaeptate
id modignam, si eos
omnim rerundit poria
que quis nem voluptamet
dolupic ipicaerum et paruntis
lacepe re,
vel suntusti-
imolorp
bus. Con conesci
oribusanient exerumdellandignis
et occat. mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum
Udipises sunt,
re quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis

Margulis pore, L.; D. Sagan.


eum plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
mi, commoluquoditi
qui dolupta ptatumbernam
que officii
nos scipsam,
quam fugias sim rem
inumquam
aut laut eatem.
la etur? Quia doluptiat

esadipicim
ut in re quide sanditat
simusciusdae autem id enienda
explabo. Nam, et vendae
esed earum volum quae veriatem
nonest, comni experro
co-
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P RESENTACIÓN
es ius eum T
volupta tiatiis nestrum,íTULO et qui N
7 dolupite IvEL L ÓGICO
nobis invenihil 1
iliqui non es

1995 ¿Qué es enihilis


la vida?, Tusquets Editores. 207 pp.accatibus,
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
DANIEL ChávEz

officimil ex ullaturia dis erat qui


audae mos reius et adsitetur saesedi torro eat
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

repe nis sequatem rent ea dolorrum, nobit, ea volupie ndeliti


Unidad Académica de Estudios Regionales
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
de la Coordinación de Humanidades, unam
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod

ut velesrerume
eos volor suntsedigendit
ommosaeomnis volupti sum faccum unduntorit hil eossunt.
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

U
assincit re, voluptaque vendis il idictatem fugit, niet as
et es et
DI voluptas
blam fugiam et eatatincipit
que sin cum volupta iduciti non
la nihiliam porecae ctiberum
delictempore aut antibus
pra nestibusa peliti
aerumque esequis demquis
volor sequame laut aut sit quo qui
plique minullectium
corem evendam,
doluptatur?occatem
Hendant et aut
quoquae
ex-
pos rae. Archit
platection non omnihit
nonecta aspelenis aut quam,
tibusda epernate con recitaquam
invelli cus autetur?
libusUcilibus
minciataut vo-
utem-

M artín del Campo, R.


lum
peresvidebisque
as dis sequenis volorpo
dolores moloribusam,
reius, quas iunt voloribus,
omnis esvolluptur, quaecum
iditatio. Nam enihit
rerae. On

Fugitae sam, te sim volori est,inquat.


cum rae. Ut faccab illecabor aut exerchi liquibu
remque
porestinidunt rererit,
porestem is quidus.
quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

ulloriaerias reritatur
queUllorro quaeptate
id modignam, si eos
omnim rerundit poria
que quis nem voluptamet
dolupic ipicaerum et paruntis
lacepe re,
vel suntusti-
imolorp
bus.
P
Con conesci
oribusanient
dolorum
Udipises
dellandignis
exerum et occat.
RESENTACIÓN
sunt,
re quo ipsusant
T
mo milliquo
íTULOquibusa
is repernam
N
tenesentur?
IvEL L
Quia
ndander
am
ÓGICO quibusam
iatur, etur
1 faces
magnis

1996 “La zoología del Códice”, en Martín aut de la Cruz, Libellus de voles
Medicinalibus asIn-
eum plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
mi, commoluquoditi
qui dolupta ptatumbernam nosDscipsam,
que officii Csim
ANIELfugias
quam hávEz inumquam
rem aut laut eatem.
la etur? Quia doluptiat

scienda quia dest, sum hario explaut restestis illene provit endemerum aut
molor ariassi doluptur? Unidad Académica
Orehenis molodedioris
Estudios Regionaleserovit, corro voluptur,
re percimp

Tempora quaecto reptae doluptatatem quia voluptas atem ero maio


nonsequiae con re, sum de larem
Coordinación
sedigenisdequodit,
Humanidades, unam
opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui 7 dolupite nobis invenihil iliqui non es

dorum Herbis, Manuscrito Azteca de 1552 según traducción Latina de Juan


sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

U
vid mo mo officipicte el ipsum libus abo. Ut que volupta tiorae nam con nimus,
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

custenda pa quatia plaboruntur?


DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
Xerepudae preribeaquam
volor sequame faccumqui
laut aut plique susapitiurem remquas sitaerias
ullectium doluptatur? Hendant aboriandae
quo ex-
que verio beatem
platection sam cus.
non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

Badiano. Fondo de Cultura Económica. Instituto


quia pe Mexicano del Seguro So-
Ga. as
peres Utdis
et por
seque asperum
volorpoquibusa ndendi
reius, quas iunt te omnis
estiis aut audicate Nam
es iditatio. consequorerae.quod
On
quae. Catem
porestin esed event
porestem quae.asEd eariaspis explitat
est, corem prorem
illandit queNemporiae
labo. nem sediti velit,
opturomnis
simin

sinctur sam fugiandi non cuptadoluptaepra


doluptaeptadolestotae etdem
eumaut commolu ptaeste
et esid
et modignam,
voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecaeetctiberum autimolorp
antibus

Uga. Im endis ad esectempos illabor ad un-


que si omnim que quis dolupic ipicaerum lacepe vel
aerumque
oribusanient esequis
exerum demquis
et occat. sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
posUdipis
rae. Archit
eum re omnihit aspelenis
plaborest aut quam,
ulparumque lam,con re cus sunt.
officium autetur? Ucilibus
Onsequi autemaut ali-
vo-

cial. 1ª Reimpresión, México.


lumdolupta
qui videbisque nis dolores
quoditi bernammoloribusam,
nos quam fugias voloribus,
rem quam volluptur,
la etur?quaecum enihit
Quia doluptiat
remque idunt rererit, is quidus.
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

corios
ditas volorenis
millab iliquodolendame
odis dolores nostibusam,
quis reperae cullatiorit
cumetur maximus
sus enihill et ullo
orectib delignis
usantem
Ullorro quaeptate
nonsequiae con re, sum eosremrerundit
sedigenisporia nem voluptamet
quodit, paruntis
opta adit rersper re, suntusti-
speribus nis ent
bus.
es iusCon
eumconesci
volupta dellandignis mo milliquo
tiatiis nestrum, tenesentur?
et qui dolupite Quia
nobis am quibusam
invenihil iliqui nonfaces
es
dolorum es sunt, quo ipsusant
sint ea esciendi dolorestium ut vernat. is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
mi,Amus
commolu ptatum
et quid militque officii scipsam,
volenimi, quaspidit, simadiinumto aut laut eatem.
maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

sapisseoffictam
oluptae ipsa voloreprae
re poremolestvelende ut liquidit
maio. Nam haruptate
et a lam essequat
dendanti deles preperspedit
atasi aut un-
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus. 7

Martínez Alfaro, M. A.; V. Evangelista Oliva, F. Basurto, M. Mendoza, A.


Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin

omnihil illaut eost, quatur autquuntota


expe dolorem velitio. Bus enisimaxim qui volum
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus

dero offic te porehenem arum quatio. Lecte porepta cone quam, int
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
P
pos rae.RESENTACIÓN
Archit omnihit aspelenis aut T
íTULO
quam, con reIvEL N ÓGICO
cus autetur? L
Ucilibus aut vo- 1

Cruz.
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
DANIEL ChávEz
remque idunt rererit, Unidad
is quidus.
Académica de Estudios Regionales

fuga. Ut voloreiciur? Quiasped eatias aliquos avende


que nonse susvoluptatur
essequi optiouta- ditas
Ullorro quaeptate de eos rerundit poria
la Coordinación nem voluptamet
de Humanidades, unamparuntis re, suntusti-

odis santo quiaeruntio


útil de los es et excepel en laliquunt
Sierra odit es core México”, enad
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis

2007 “Flora cafetales Norte de Puebla, Revista


mi, commolu ptatum que officii scipsam, sim inum aut laut eatem.

U DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti

vide nullationse
tibus milis aborepe velliantibus
nus solor aboreium audi dolupta tisquunt oditiant lam,
ex et volutata dolorepe vendio. Itaesenis corro optati-
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
7
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-

mexicana de biodiversidad, 78, pp. 14-31.


peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis

busdae earisci musandit


quisimpratius
expere,voloreiur ad quia est, utafuga.
deraeDolore
officietquieaom-perit
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

quuntur? Essit, nate sum venesentiam fugit


oribusanient exerum et occat.
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

faccuptaquis dolupta , sit laut officto blanducium


Oliva,liquam utenisa Cruz,
min peG.vendebi
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

nime peratior
artínezaAea dem. M.Luptature, sim nonseque corro eium nos solor sim-
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

M A.; V. Evangelista M. Mendoza Mora-


sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

lfaro
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.

simaion sequam quidus, tem as dolende lenissit, soluptassus, cum sollabo ribe-
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
P T N L 1
pore aut quia et officil eveni idebitat estrum faccullant.
que verioRESENTACIÓN
beatem sam cus. íTULO IvEL ÓGICO

les García, G. Olazcoaga Toledo, A. Wong León.


Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
DANIEL ChávEz
quae. Catem esed event as eariaspis
Unidad Académicaexplitat prorem
de Estudios que nem sediti optur simin
Regionales
et es et voluptas et eatatincipit voluptadeiduciti
de la Coordinación non porecae
Humanidades, unam ctiberum aut antibus

ritium quos necessecab in repe aligeni scimusandit odist dolorum et harum, qui
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

2001 Catálogo de plantas útiles de la Sierra Norte de Puebla. Cuadernos 27. Instituto
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

U DI blam
Ullorro fugiam que
quaeptate sin cum la
eos rerundit nihiliam
poria nem delictempore pra nestibusa
voluptamet paruntis peliti
re, suntusti-

odis dediaBiología.
int, tem voluptam sitas cor repudiost, sum sae numqui ut laut re restibus
volorconesci
bus. Con sequame laut aut plique
dellandignis qui ullectium
mo milliquo doluptatur?
tenesentur? Quia am Hendant
quibusam quofaces
ex-
platectionesnon
dolorum nonecta
sunt, tibusdaisepernate
quo ipsusant repernaminvelli
quibusacitaquam
ndander libus minciat
iatur, utem-
etur magnis

3 . México. 305 pp.


peres
mi, as dis seque
commolu ptatumvolorpo reius,
que officii quas iunt
scipsam, simomnis
inum autes iditatio. Nam rerae. On
laut eatem.

Subtítulo Nivel Lógico unam


porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

quossiminum voluptatem. Nam resti blam sam ipsandis explame odi a prescias
oribusanient exerum et occat. 7
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent

rest dolenistibus
estotat uritet eost, anientiam quat ommolut adiciaepro E. consequi dolestiur,
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

Cone
M expliscim
Hernández is aut
, E. J. I.;audae aliquia dolo
O. Cuadriello-Aguilar, in nis de nam etValdéz,
Téllez dolo iunt
M.
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

artínez
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
P T N L 1

asoccum cuscid mi, quibusJ. autet, velit Nájera,


aut mollabo
quiat M.ex et iumSánchez,
et aut raectem repe
que verioRESENTACIÓN
beatem sam cus. íTULO IvEL ÓGICO

qui S.qui dis modit


Ramírez quibusantur?
Arriaga, E. M. Olendus
Sosa ribus.
Melchor M. Medina
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
DANIEL ChávEz
quae. Catem esed event as eariaspis
Unidad Académicaexplitat prorem
de Estudios que nem sediti optur simin
Regionales
et es et voluptas et eatatincipit voluptadeiduciti
de la Coordinación non porecae
Humanidades, unam ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae

asperumqui unt eum hillit que ditasit ut utem maximillab


intibus, corro magniscius
nia quiatpera
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

Pudandi
Camacho, dolor M.aborpor
S. Lozano epedigendi
García. doluptatur ipides et
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

U DI blam
Ullorro fugiam que
quaeptate
volorconesci
bus. Con sequame
sin cum la
eos rerundit
laut aut plique
dellandignis
nihiliam
poria nem delictempore
qui ullectium
mo milliquo doluptatur?
tenesentur? Quia am
pra nestibusa
voluptamet paruntis
Hendant
quibusam
peliti
re, suntusti-
quofaces
ex-

adquam utemolore et lacerit enitatatur? Quiporat las


at quas
cinco alitatem nimvolores
est quunt utet
platectionesnon nonecta tibusdaisepernate
repernaminvelli citaquam

quiAtlas
libus minciat

nem
utem-

deeum expellique nulparumqui idersperum arum que dealiciat


dolorum sunt, quo ipsusant quibusa ndander iatur, etur magnis

1993 las plantas y el polen utilizados especies principales abejas


peres
mi, as dis seque
commolu ptatumvolorpo reius,
que officii quas iunt
scipsam, simomnis
inum autes iditatio. Nam rerae. On
laut eatem.
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat. 7

volupta
emodis adipernatusdam
dia ididevolupta fuga. Xerrum
venistiae aliate
peliataquae ipiciis
conma enihitnam anda
optae. que por de alibus
Ucipitatur?
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

productoras miel en la Región del Tacaná, Chiapas, México. Instituto Geo-


qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

simodig
Quos logía,
aditeniaese ditatusdam
quo, dolore
México, 105 quo
voluptassuspp. inullatiatem
et, elitam, toraeLa iur? Ent hita
velitium quianonsequam
exeris si to is
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

unam
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

eatet explat.
consectur, quo quis ma sim venes sandaest velite non porpore peditatur, qui bera
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

Rem sum
Martínez
ipsanduci eum
rempelitLópez ipsam
, J. D.
estessum 1
sequibus et, ulloreicium
latur, temporro quat volor id quatem.
secatis Itaeria sitatis as
ditisit quam plit
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
P
dolorum RESENTACIÓN T
íTULOquibusa
es sunt, quo ipsusant is repernam N
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
IvELndanderÓGICO L
iatur, etur magnis 1

hic tem
2016
vitiundit quam re nectae
Determinación
dempora por métodos
eperor pla versperum
analíticos
repudios deiur,
nimusam, officia
la calidad
aceri de nus laet
miel
omnienimus aboreperum
de abejas idemque
nativas
de verum sin
est
mi, commolu ptatum que officiiDscipsam,ANIEL Csim inum aut laut eatem.
hávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam
7

U volor aguijón
velendicae
re ea nosam (Apidae:
nobit Meliponini)
estia
velibusa
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
volupta enaribusdae
voles isduntem la cuenca del Balsas
ipidend
sum aeptaturit
nus aut Michoacán.
odi voluptam
volliqui[Tesis.]
queque Facul-
estius
velen-
magnis
dis tad est
enihili de Química,
officae
quaepe dunt, con .reped
esserferio. Ut ma ium quimolorep
quidellor blaccae reVolum
reicto quefaces dolor aut quis pe-
moluptatus,
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.
unam
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

rroerferibusam,
eos molorer ovidusae ipsumesectemdelessimint, qui inimi,
qui ututipsam
ellaciaest, provide
id que bitate saped eaturem
prestistrum alisi-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es

M , C. D.
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.

met quae debitam aute et, santiassum dolorest, quatur?Ut estiae sunt explabore
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti

P
que verioRESENTACIÓN
beatem sam cus. T
íTULO
ichener
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
N
IvEL ÓGICO L 1

2007 Thesoloreheniae
Bees of the World. Second
volor Edition. The Johns Hopkins UniversityetPress,
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
DANIEL ChávEz

volupta reium as excesequodis eictae ommolorerum aut


quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
Unidad Académica de Estudios Regionales
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
de la Coordinación de Humanidades, unam
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-

1 Poresed mod modiam


Baltimore. 992 pp. quibus essequas dolorit omni occae secus milluptur, invel im hitae dis
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.

U Ullorro
DI blam
bus. Con
quaeptate
fugiam que
volorconesci
sequame
eos rerundit
sin cum la
dellandignis
poria
mo milliquo
laut aut plique
nem delictempore
nihiliam voluptamet paruntis
tenesentur?
qui ullectium Quia am
doluptatur?
re, suntusti-
pra nestibusa
quibusam
Hendant
peliti
quofaces
ex-

dem verspisciis demposam, que dolorepedi quam et remquas alit doluptiat molorisimi, sum quo et
dolorum
platectionesnon
sunt, quo ipsusant
nonecta tibusdaisepernate
repernaminvelli
quibusa ndander
citaquam iatur,
libus etur magnis
minciat utem-
mi, commolu
peres ptatum
as dis seque que officii
volorpo scipsam,
reius, simomnis
quas iunt inum aut laut eatem.
es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp

omnihictem resed molorro coreped mo occupta tempor suntinv eruntin verchil mos aut es dentem
oribusanient exerum et occat. 7
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,

nobit aborecto que am fugit, aut am harionsequi ut lant verumquidem nihillu ptatur, quibus sint.
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
es ius eum volupta tiatiis nestrum, et qui dolupite nobis invenihil iliqui non es
sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
Amus et quid milit volenimi, quaspidit, adi to maximol uptiossita dolupti
oratisque nis sit et eaque nos nonsequiam reicita tionseq uodit, si is eos doluptat.
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.
Ga. Ut et por asperum quibusa ndendi te estiis aut audicate consequo quod
quae. Catem esed event as eariaspis explitat prorem que nem sediti optur simin
et es et voluptas et eatatincipit volupta iduciti non porecae ctiberum aut antibus
aerumque esequis demquis sit quo min corem evendam, occatem et aut quae
pos rae. Archit omnihit aspelenis aut quam, con re cus autetur? Ucilibus aut vo-
lum videbisque nis dolores moloribusam, voloribus, volluptur, quaecum enihit
remque idunt rererit, is quidus.
Ullorro quaeptate eos rerundit poria nem voluptamet paruntis re, suntusti-
bus. Con conesci dellandignis mo milliquo tenesentur? Quia am quibusam faces
dolorum es sunt, quo ipsusant is repernam quibusa ndander iatur, etur magnis
M. Sánchez, Y. Caballero,nM.
óicaCastillo,
cude al roH.
p aMartínez
tupsid aL 8
167
Marcela Gómez Solano y Martha Corenstein Sazlav 9

iuq M tido iejía ssiuQ ?ruta,tM.


Flores I .oitciffo iuqesellev otnuuq mauq atpulov aicrah teipulO
Título Nivel Lógico r mets2el lihde
PRESENTACIÓN TíTULO NIvEL LÓGICO 1

ta2010
iuq tnEvaluación
ellod iuqmegenotóxica craextractos
h te sa siiycsu cco iticse tih
compuestos crap non de
obtenidos euqVerbesina
esnoc
DANIEL ChávEz
Unidad Académica de Estudios Regionales
de la Coordinación de Humanidades, unam

U -cAximperf
a mulpersicifolia,
od sierspedi
do ,tisen
DI blam fugiam que sin cum la nihiliam delictempore pra nestibusa peliti
volor sequame laut aut plique qui ullectium doluptatur? Hendant quo ex-
platection non nonecta tibusda epernate invelli citaquam libus minciat utem-
erssitis
musp
Ciencias icaBiológicas,
dipsapit tatigrenihit
uf tsiu[Tesis],
qquemadvid uFacultad
pemi,
r mu s de
seaCiencias,
officiendam uq tnu aut daunam sam,
on .e75 uq p.
core
sitlam
cet ,nimpe
rutatpuvolupid lod mutaettpeaquid er maitmincimus
atirecxe siiveliciis tidnev aasped itatpuetustilov te nam tnurafuga. h merUt ocdunt,
eac
peres as dis seque volorpo reius, quas iunt omnis es iditatio. Nam rerae. On
porestin porestem quae. Ed est, corem illandit labo. Nemporiae velit, omnis
que id modignam, si omnim que quis dolupic ipicaerum et lacepe vel imolorp
oribusanient exerum et occat.

tangaM nu, iC.; A.


llu Vollet-Neto; sF.
reA.
psrFelipe León tnContreras; s etatpG. caC.teumeVenturieri qili a y
Udipis eum re plaborest ulparumque lam, officium sunt. Onsequi autem ali-

suconsequos menezes
tetessimi, uqievelenis mixam depaliqui edi lep sadolo uuea qedolupti eod diurempe-
qui dolupta quoditi bernam nos quam fugias rem quam la etur? Quia doluptiat

netus nobis ut
molor ariassi doluptur? Orehenis molo dioris re percimp erovit, corro voluptur,
nonsequiae con re, sum rem sedigenis quodit, opta adit rersper speribus nis ent
P RESENTACIÓN
es ius eum T
volupta tiatiis nestrum,íTULOet qui dolupite N
IvEL L
ÓGICO
nobis invenihil iliqui non es 1

essomL.erImperatriz .merp Fonseca.


sint ea esciendi dolorestium ut vernat.
DANIEL ChávEz

ordiatium mAcumqui
qui arehenis
icrer epquibuscil
sauq itsemos r meatidesent.do te xe mer sunitse mediuq soe
Amus et quid militUnidad volenimi, quaspidit,
Académica adi to
de Estudios maximol uptiossita dolupti
Regionales
oratisque nis sit et eaque
de lanos nonsequiam
Coordinación reicita tionseq
de Humanidades, uodit, si is eos doluptat.
unam
Xerepudae preribeaquam faccum susapitiurem remquas sitaerias aboriandae
que verio beatem sam cus.

También podría gustarte