Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Comité organizador: Pepa Rei Castiñeiras, Aurelia Balseiro García, María José
Bóveda Fernández, Belén Sáenz-Chas Díaz e Raquel Martínez Casal
Comité festivo: Amelia Verdejo, Ana González, Anabel Bello Platas, André Pena
Graña, Antonio Roma Valdés, Cesar Llana, Concha Losada, David Fernández Abella,
Erik Carlsson, Fátima Celorio, Fernando Acuña, Fina Adán Porto, Gonzalo Meijide,
Iñaki Vilaseco Vázquez, José Mª Luzón Nogué, José Luís Patiño Acuña, Jose Mª Bello,
Josiño González Monje, Laureano F. Carballo, Lilian Horst, Mª Luisa Pérez Rodríguez,
Lis; Luis Cordeiro, Carmen García-Rodeja, Paz Blanco Sanmartín, Macamen García
Vidal, Manolo Caamaño, Manolo Reboredo, Margarita Acuña, Santi Ferrer e Marina,
Miguel Ramil, Nuria Reboredo Canosa, Ofelia Carneiro, Paris, Pedro Barja, Pilar
Prieto, Puri Soto, Purificación Rodríguez, José Luis Quiñoá López, Quino; Rosina
Acuña, Sara Rodríguez Souto, Tito Concheiro, Víctor Manuel Vázquez, Xandre Sinde,
Xosé Anxo Urtiaga, Xinzo e Xulio Carballo.
19 de setembro de 2015
$!
!
%!
!
&!
!
'!
!
Por sus manos han pasado entalles de todo tipo, de piedras muy
diferentes y con temas en los que casi siempre el símbolo decorativo
tenía una lectura. Por ello voy a dedicarle unas reflexiones sobre un
tema que en el mundo mediterráneo y las culturas periféricas he
llegado al convencimiento de que constituye uno de los símbolos más
profundamente arraigados. Se trata de una simple aspa, que unas
veces vemos en los colgantes, otras en los sellos desde la época
prehelénica y que se difunde por todos los círculos culturales y
religiosos que podamos imaginar a lo largo del tiempo. Tendré que dar
saltos en mundos culturales y momentos históricos que necesitarían
más explicación y más ejemplos, pero lo planteo a modo de
conclusiones de un trabajo más extenso. Haré afirmaciones que tengo
contrastadas con fuentes y hallazgos diversos aunque puedan
necesitar más discurso por mi parte.
Tendré algún día que explicar con mucho más detalle el camino por el
que he transcurrido para llegar hacer las afirmaciones que, sin mucho
(!
!
)!
!
*+!
!
**!
!
*"!
!
*#!
!
*$!
!
*%!
!
*&!
!
*'!
!
*(!
!
*)!
!
"+!
!
Por suposto, constitúe un factor moi importante o cada vez mais nítido
retrato do mundo romano e o roce nos produtos importados. Queda
lonxe e descartado a categoría daqueles “barros saguntinos”.
Outro pulo substancial son os traballos do Bronce Final Atlántico, que
enlazan e dotan dun contexto discursivo a arqueoloxía dos finisterres
co mundo do mediterráneo e que, así mesmo, propoñen que a Idade
do Ferro castrexa non pode ser lida en clave continental, co mar
virado de costas, como se de repente esquecesen a súa extensión
natural.
Hoxe dispomos de sínteses, algunhas na categoría de tese, que
contemplan o Atlántico e o Mediterráneo, e articulan e entretecen
moitos dos paralelismos soltos. Tamén están os avances na
arqueoloxía do Suroeste e de toda a vertente atlántica.
"*!
!
BIBLIOGRAFÍA
""!
!
"#!
!
dos fondos do Museo Provincial de Lugo pero, como neste ano tense
declarado BIC a colección de ourivería antiga de Gil Varela e xa temos
bastante vistas as súas pezas máis representativas, decidín ocuparme
dunha obra sinxela que queda agochada da vista no medio das demais
xoias expostas na sala 8 do MPL e enriba é de prata: craso erro?. Non,
porque Raquel sempre me aprendeu que o estudo da ourivería vai
máis aló da súa vistosidade ou valor material e ornamental.
"$!
!
En todo caso, esta xoia de prata está adscrita á cultura castrexa pola
súa procedencia dun castro, cuns niveis de ocupación indeterminados
pola ausencia de estudos e escavacións arqueolóxicas. Foi adquirida
polo MPL onde ingresou en 1934 como achado casual e, por suposto
(ironía), sen máis información adicional. A súa filiación cultural e
cronolóxica tamén vén establecida polas comparacións tipolóxicas e
polas técnicas empregadas na súa elaboración. Non obstante, hai que
sinalar que se trata dunha tipoloxía moi repetida, sinxela e de grande
pervivencia temporal.
"%!
!
Elaboración:
"&!
!
"'!
!
"(!
!
BIBLIOGRAFÍA
")!
!
#+!
!
#*!
!
#"!
!
##!
!
#$!
!
Con el fin de facilitar la articulación del collar es muy posible que estas
cuentas de oro se ensartaran intercaladas con otras más pequeñas de
pasta de vidrio similares a las que se hallaron en el desescombro de
otras viviendas del propio castro; aparecieron cuentas en forma de
barrilete sencillo o doble, esferoidales sencillas o dobles, otras
bitroncocónicas y alguna piriforme. De hecho la abundancia de cuentas
de pasta vítrea en el castro lleva a pensar que su uso no se limitó a
complemento de joyas áureas, sino que el adornarse con collares de
cuentas de pasta de vidrio debió de ser frecuente entre aquellas
mujeres que no podían permitirse el lujo de lucir joyas de oro.
#%!
!
#&!
!
#'!
!
Gracias por haber sido mucho más que una profesora y por mantener
en todos nosotros el deseo de volver a encontrarnos contigo.
BIBLIOGRAFÍA
#(!
!
Sen saber aínda moi ben por que o 17 de maio de 2009 deixara atrás
boa parte de Galicia e Portugal camiño de Mérida. “Va a ser un
congreso bonito y va a asistir gente importante. Yo iría, chato, pero no
me apetece meterme la paliza”. Dous minutos tardei en pasar de
casual visitante na procura dun libro emprestado a oficioso
representante da USC nun Coloquio Internacional. De arte. Estudaba e
estudo campamentos romanos. “Ya se te ocurrirá algo chulísimo que
contar”. E así foi. Nese preciso momento comezou a miña paixón-
obsesión pola análise da arquitectura castrametacional, pola
improvisación e os plans arriscados. Cos seus correspondentes micro-
infartos.
Pero non é este o lugar para falar de todas esas cousas. Só quero
salientar a seguridade, o desenfado e a lixeireza coa que adoitaba
despachar Raquel asuntos que semellaban da máis absoluta
transcendencia. Non compartindo xeración nin tema de estudo con
quen foi a miña titora, é no reino da palabra rápida e a afectuosa
humanidade onde me teño por sincero admirador e discípulo. Motivo
polo que a teño por mestra da vida e amiga.
Introdución
Mentres que certos elementos exhumados na Cidadela –cerámicas
(Doval 1997; López 2006), vidros (Caamaño 1990; Caamaño e
Vázquez 2001; Vázquez 2000), material latericio (Caamaño 1989;
Carlsson-Brandt 2011)...- contan con traballos específicos, o estudo da
pedra tense visto reducido á súa mínima expresión. Unicamente
atopamos breves alusións nalgunha publicación sobre os distintos
achados no xacemento (Caamaño e Fernández 2006) ou, por motivos
obvios, en relación coa análise das súas arquitectura (Caamaño 1997)
e epigrafía (Balil 1983; Caamaño 1983). Mentres escavamos e
#)!
!
Material construtivo
Definidos xenericamente como xistos, os materiais pétreos máis
abundantes no xacemento son un conxunto de rochas ígneas –
peridotitas serpentinizadas- e metamórficas - granulitas, anfibolitas e
paragneises- que emerxen localmente. Trátase dunha materia prima
de baixa calidade pero de fácil fractura por exfoliación debido á súa
estrutura laminar. O máis común é o seu emprego como cachotería
nos abundantes paramentos de opus incertum das épocas romana,
tardoantiga –antes chamada ‘xermánica’- e altomedieval. Nas
primeiras fases construtivas do forte romano chegan incluso a formar
pseudo-fiadas ben niveladas grazas ao emprego de ripios e dunha
arxila ocre como aglutinante.
É neste momento que perpiaños de granito ben escuadrados
ennobrecían os esquinais, xambas e albores das edificacións. A
procedencia exacta destes materiais aínda non foi convenientemente
aclarada: nas áreas veciñas de Curtis e Vilasantar afloran granitoides
migmáticos, pero é cara á zona de Guitiriz onde se atopa unha pedra
que se axusta ás características litolóxicas da da Cidadela (Caamaño e
Fernández 2006). Isto suporía ter que desprazar a materia prima uns
25-30 quilómetros desde as canteiras ata o forte, onde sería
procesada. Os restos de pezas molduradas, pilastras e columnas son
mostra da boa man dos artesáns militares e amósanos o modo no que
as fachadas dos principais edificios se verían adornadas.
Nas murallas obsérvase unha semellante alternancia dos dous
materiais xa aludidos: os xistos e gneises nos lenzos e o granito nos
esquinais das torres de intervalo e angulares. Polo que respecta ás
portas, o nivel de deterioro amosado pola entrada principalis dextra no
momento de ser escavada probablemente reflicte o uso prioritario do
granito na súa construción froito do seu carácter monumental
(Caamaño 1997).
$+!
!
Unha breve visita á veciña aldea de Ciadella mostra con claridade por
que o granito se converteu nun obxectivo prioritario dos espolios en
épocas máis recentes, tal e como testemuñan algúns documentos
(Costa 2014). Na súa igrexa parroquial podemos atopar un grande
número de perpiaños procedentes do xacemento: o seu estudo
detallado reflicte módulos perfectamente romanos e semellantes
medidas en uncias e pedes se atopan nos exemplares aínda in situ
(Fig.1). Incluso boa parte das doelas do arco de entrada da fachada
oeste poderían ser pezas antigas. No poboado, encaixado no lintel
dunha vivenda, pódese ver aínda o antigo capitel que xa Ángel Del
Castillo observara nas súas viaxes a comezos do século pasado; peza
semellante á atopada durante as escavacións de 2010.
Pero xa durante as fases tardorromana e tardoantiga moitos dos vellos
perpiaños romanos foran reempregados en novos paramentos.
$*!
!
Artes plásticas
Tense afirmado que durante o período romano existiría na zona de
Cidadela un taller de lapicidas (Caamaño 1983; Caamaño e Fernández
2006). En efecto, na súa sinxeleza as distintas aras (CIRG I 31=AE
1986 387; CIRG I 32=AE 1984 548=AE 1989 436; CIRG I 38, máis
dous fragmentos achados en 1992 e 2010) presentan notables
similitudes morfolóxicas: cabeceira rematada por dous cilindros que
enmarcan o focus, campo epigráfico delimitado por molduras planas e
grafía moi semellante. Incluso o granito empregado como soporte
parece ter unha mesma orixe. Pola súa banda, os monumentos
funerarios adoptan diferentes solucións formais: dende a simpleza das
$"!
!
placas (CIRG I 33=HEp 4, 1994 356=AE 1984 549=AE 1989 436; IRG
I 18=CIRG I 35=HEp 4, 1994 357; CIRG I 36), que só contan coa
correspondente moldura, ata o maior grado de complexidade que
amosan as estelas. Nestas últimas é posible apreciar algunha
figuración sinxela, como acontece coa lúa crecente enmarcada nun
remate triangular (IRG I, 15 = CIRG I, 37), ou motivos máis
elaborados, caso da coñecida –e polémica- escena representada na
estela de Iulius Seuerianus (AE 1912 13; AE 1952 114; AE 1954 156;
CIRG I 34; Balil 1983). A este conxunto débese sumar un case inédito
fragmento que mostra unha cabeza humana masculina en baixorrelevo
co esquematismo que caracteriza ás producións galaicorromanas
(Costa 2011) (Fig. 2).
$#!
!
Elementos móbeis
Existe un bo número de pezas líticas relacionadas con diferentes
actividades produtivas. No ámbito do procesado dos alimentos é
frecuente o achado de partes de muíños circulares –soltas ou
reempregadas nos muros- e mesmo en 1996 atopouse unha cubeta
que puido servir como morteiro. Tamén un canto rodado partido pola
metade e pulido na súa superficie de corte foi quizais empregado a
moenda. Certas pezas de granodiorita, cuarcita ou xisto de orixe local
foron usadas pola súa dureza como afiadores ou alisadores. De tamaño
e peso aptos para o seu uso cunha man, mostran polo menos unha das
dúas superficies máis longas pulidas debido á fricción. Para a
canalización e retención da auga documentáronse algunhas pías,
contando incluso unha elas cun desaugue. Finalmente, as fusaiolas
adoitan aparecer con relativa frecuencia. Pequenas pezas discoidais ou
toneliformes perforadas e fabricadas en materiais brandos ou mesmo
en xisto relaciónanse coas fases de ocupación tardoantigas.
No eido do lecer, algunhas pezas de lousa mostran un debuxo en
forma de cuadrícula, polo que existe a posibilidade de que fosen
utilizadas como taboleiro de xogos do mesmo modo que ocorre coas
tellas con marcas semellantes. Pequenas pedras aplanadas de cuarcita
puideron ser usadas como fichas de xogo en calquera das etapas de
ocupación do xacemento.
Pódense vincular ao continxente militar romano varias pezas que
poderían ter servido como proxectís de artillería: algúns bolaños de
granito duns 10 cm de diámetro como munición para balistae e
diversas pezas de pequeno tamaño en granito ou cuarcita como
glandes de tirafonda, a semellanza dos exemplares cerámicos
atopados no forte.
A funcionalidade doutras pezas máis pequenas é difícil de precisar: un
prisma de cuarzo tal vez serviu como punteiro ou amuleto; á
minúscula boliña de azurita documentada en 1996 supónselle un
emprego como adorno.
$$!
!
Conclusións
O estudo da pedra aínda ten moito que ofrecer. O máis afinado
coñecemento da procedencia das materias primas podería ser un
importante factor para reconstruír as redes de intercambio durante os
períodos romano e tardoantigo, máis aló da sabida relación que existe
entre Cidadela e a cidade de Lugo. Nos últimos anos, o estudo de
paramentos, coa correspondente identificación dos usos dos diferentes
materiais pétreos, axudounos enormemente á hora de redefinir as
distintas fases construtivas e, no seu conxunto, a secuencia de
ocupación do xacemento. Polo que respecta á epigrafía, non existe ata
o día de hoxe un estudo monográfico sobre a materia. Unha análise
detida dos soportes e os estilos podería achegar nova información para
un coñecemento na produción destes monumentos e confirmar a
existencia dun taller local.
BIBLIOGRAFÍA
AE = L'Année épigraphique.
$%!
!
$&!
!
Casi 20 años han pasado desde que entré por primera vez en la
facultad de historia de Santiago de Compostela… Muchas ganas y poca
idea de todo lo que vendría después.
Subir aquellas escaleras y llegar al característico pasillo estrecho se
convirtió en algo habitual una vez convencida de que “mi mundo” era
el “romano”. Pasillo con pósters de mil congresos y cursos que leías y
releías mientras esperabas tu turno; la foto de un gentleman fumando
pipa, que firmaba como A. Balil; fotos de grupo con aquellas gafas
oscuras tan características, a las que se fueron añadiendo recuerdos de
viajes geniales de facultad por el mediterráneo antiguo: Italia, Grecia,
Turquía, Túnez, Jordania, o la tristemente secuestrada y torturada
Siria…; y un despacho al fondo, al fondo a la izquierda, con la puerta
normalmente abierta, que junto con la vecina del Prof. Acuña, pasó a
ser mi punto de referencia.
$'!
!
presente (al menos para según qué territorios), no deja de ser un bien
esencial (más allá que cualquier otro recurso), cuyo dominio y control
ha sido clave en la creación de imperios y en el desarrollo de cualquier
cultura. La civilización romana evidentemente no fue una excepción a
ese hecho, y su primordial desarrollo y posterior expansión desde la
“Roma fangosa de Rómulo” (Cicerón, Cartas a Ático, 2, 1, 8), se debió
en gran medida al control y a la capacidad de vencer los obstáculos
que la naturaleza, principal aliada y enemiga, les imponía. En ese
sentido, la humanización del territorio pasó a ser una constante, donde
el agua se hacía presente por medio de monumentales construcciones,
con las que se multiplicaron las opciones de uso de agua, no solo como
bebida básica, sino también como elemento de disfrute, ocio, e
higiene.
Aguas todas ellas que ahora en plural, como aguas o aquae, doblan
sus significados, y adoptan junto con los anteriores, un mayor número
de significados en el ámbito de la salud y el tratamiento de las
enfermedades. “Ad aquas venire!” Nos decía Cicerón (Planc. 65)
cuando nos aconsejaba sobre dónde acudir en busca de la vida eterna
(o al menos, lo más cercano a ella), pero refiriéndose así ya a ese otro
tipo de aguas en los que su composición difiere de las anteriores y
pasa a ser en si misma deseado elixir de salud y promesa de
recuperación.
$(!
!
$)!
!
%+!
!
BIBLIOGRAFÍA:
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
1
Arqueólogo y antiguo responsable de antigüedades de Palmira, asesinado por el EI
en el propio yacimiento el 18 de agosto de 2015.
%*!
!
%"!
!
Laureano F. Carballo
Concepción Arenal
Nota: e aínda han ter que lle mandar ós bombeiros pra ver de a sacar
do seu, na aparencia (só na aparencia) “atrapallado” despacho... E
digo “na aparencia” porque todo bo arqueólogo galego sabe que
Raquel é un prodixio de organización e que o Edward C. Harris (“C.”
de “Casal”?) aprendeu dela os principios da estratigrafía
arqueolóxica... buscando unha separata polos andeis do despacho da
nosa arqueóloga favorita… ;)
%#!
!
%$!
!
MOEDA Nº 1
MOEDA Nº 2
MP AVG DIVI F
%%!
!
MOEDA Nº 3
En PARRADO CUESTA, Mª. S. (1999): Catálogo de Monedas del Museo
de León. Volumen I. Edad Antigua. Estudios y Catálogos, 10. J. C. y L.
/ U. E.: moeda nº 251 A e R. Consta coa cifra (1988/1/60) como nº de
inventario do Museo de León.
G DIVI F
MOEDA Nº 4
%&!
!
MOEDA Nº 5
P AVG DI
“Presenta en el anverso, sobre el cuello del emperador, una
contramarca consistente en una cabeza de águila tipo Guadán XXVIII,
que es el característico resello legionario” páx. 68. 26,5 mm. 8,85 g
Mala conservación do numisma e mala calidade no papel da
reproducción fotográfica que amosa, contodo, un craro reselo “cabeza
de águia” cara a direita.
CASOS A, B, C:
%'!
!
CASOS D, E, F:
CASO G, H, I:
%(!
!
Paradoiro desconhecido.
%)!
!
BIBLIOGRAFÍA
RUIZ TRAPERO, Mª. (2000): Las monedas hispánicas del Instituto de Valencia
de Don Juan. Volumen II. I. V. D. J. Madrid: pp. 223.
&+!
!
&*!
!
&"!
!
&#!
!
&$!
!
BIBLIOGRAFÍA
&%!
!
&&!
!
&'!
!
&(!
!
&)!
!
'+!
!
A observación directa da peza leva a pensar que arame e contas non son
un mesmo obxecto, senón que foron unidos con posterioridade ao seu
achado.
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
2
Queremos agradecer a D. Luis Monteagudo a súa amabilidade por facilitarnos esta información.
3
Segundo as informacións recollidas na zona por D. Luis Monteagudo, cando llo tentaron mercar,
o paisano, bastante molesto, respostou: “Como lle vou dar o arame, que quedo sen paraugas”.
'*!
!
Está claro que o debate central sobre as contas é sen dúbida a súa
cronoloxía. Os diferentes autores titubearon sobre esta, ata que Cuevillas
ditou a sentenza final condenándoas a ser castrexas. Se atendemos á súa
forma, as evidentes connotacións orientalizantes e o parecido, aínda que
descoñecido para Cuevillas, coas contas de Elviña fan pensar nesa
cronoloxía, pero se queremos basearnos só no aspecto pero sen
deixarnos cegar polo brillo do ouro, é xusto que reparemos en que este
resulta frecuente en pedra desde o neolítico. Consideremos como
bicónicas aquelas contas que presentan nos lados unha marcada inflexión
(Fábregas: 1992), e teñen o eixo central subliñado por unha marcada
carena. A aparición deste tipo de pezas é frecuente tanto na península
como na no resto da “área atlántica” en contextos neolíticos, calcolíticos
e do bronce inicial. Algunhas están realizadas en materiais como o
acibeche, a varisicita ou o ámbar que pola súa rareza ou “exotismo” non
desmerece para nada co ouro. Se pese a todo preferimos comparalas con
pezas áureas, non faltan tampouco exemplos nunha época temperá como
ocorre nas tumbas nº 4 e 43 da necrópole de Varna (Norman 2003) nos
primeiros momentos da metalurxia, e, moito máis cerca de nós, no
Abrigo de Buraco da Pala, Mirandela, Bragança, onde aparecen nun nivel
datado a finais do III milenio A.C. (Sanches et al: 1993)
'"!
!
BIBLIOGRAFIA
'#!
!
'$!
!
Introducción
La existencia de gabinetes de curiosidades y de colecciones
numismáticas es una actividad documentada desde el Renacimiento.
Numerosos eruditos y otros curiosos han formado colecciones respecto
'%!
!
'&!
!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
$
!-./012-34!*)%*5!
%
!67789::;<=>?>@;AB5CD?A8?;EE5FD=:"+*%:+":*&:=DG;7>?BDE,6BE7D?BFDE:!!
''!
!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
&
!HBE8>GBF!IDFB;7J!DK!L=;?BF>4!=>GMEF?B7D!N,"$"$4!K5!"'@5!J!$+@5,$*@5!
'
! ILOLI! POQL/-34! "++(4! *%$,*%%4! FDG! >8DJD! ;G! !"#$%&'() *") $#+$,$-.) /&(012$-.) "-0$01$-) 3) *"45-) 61") $#)
/2"-"(0")"7&-0"()"()"#)8$#$%&9)*"#):161")4&)-";92)$)#$)/$22961&$)*")<$()=-0">$()*")"-0$)%&1*$*.)2"4&0&*$)$)
-1)"7%"#"(%&$)"()"#)4&-49)*?$)*")$@9-09)*")ABCA.)3)NBR<BD7;F>!S>8B7M<>?!J!SD<D=RBG>4!=EE5!%),#,$$!T(%,$,
"$U4!KD<E5!(!J!(@5!
'(!
!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
(
!VG@;G7>?BD!;E!W++"#+!
)
!XL/S0L!Y-!OL!Z2-.[-4!*)#%4!85!$'*9!-E7;!>?=>?BD!;E!MG>!@;?A>A;?>!=>?>@B<<>!A;![>?>F;>5!-E7\!!K>R?BF>AD!FDG!
=>A;?>E! KBG]EB=>E! A;! ^R>GD4! F>DR>! J! <B=DGFB<<D4! FDG! 6;?=DE>E! RBE>_?>E! J! F;??>AM?>E! A;! KD?`>5! IME!
AB=;GEBDG;E!EDG9!+!*4$'!a!4'(!J!+4$*!A;!KDGAD5![B;G;!ADE!8M;?7>E!FDG!EME!FD??;E8DGAB;G7;E!7B?>AD?;E4!J4!><!
>R?B?<>E4! >8>?;F;G! ;G! ;<! BG7;?BD?! <DE! %$! 7>R<;?DE! ABE7?BRMBADE! ;G! 7?;E! E;?B;E! A;! *(! F>A>! MG>5! S>A>! 7>R<;?D!
FDG7B;G;!D7?>!7>R<>!A;!F>?7bG!=MJ!AM?D4!R>?GBc>AD!A;!@;?A;!J!_M>?G;FBAD!;G!EME!RD?A;E!FDG!7B?>E!A;!FM;?D!
D!8>8;<!?D`D!;E7>=8>AD!;G!D?Dd!<>E!7>R<>E!7B;G;G!39.)$(!b!#%!>_M`;?DE4!D?ABG>?B>=;G7;4!ADGA;!E;!><D`>G!<>E!
8B;c>E5!/;=>7>!;<!>?=>?BD!;G!MG>!_?>FBDE>!R><>ME7?>AB<<>5!!
')!
!
en los cajones, sin que haya llegado la relación de las que la formaban,
acaso por su destrucción tras el incendio de 1671.
© Patrimonio Nacional
El cambio de gusto
La llegada de la dinastía Borbón trajo consigo la importación de un
nuevo estilo en la confección de monetarios. Los monetarios del
Infante don Gabriel de Borbón, que integraron la el Museo de Medallas
de la Real Biblioteca creada desde 1793 y en la actualidad el Museo
Arqueológico Nacional corresponden a este nuevo gusto. Algunas de
las bandejas se adornaban con dibujos dorados o bien se adaptaban
los huecos a las medallas que habrían de contener10. Alexandre Panel
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
*+
! eL.5! VG@;G7>?BD! *)($:*#+:#'4! *)($:*#+:#%4! *)($:*#+:%$4! "++':&%:"#$4! "++':&%:"#&4! "++':&%:"#'4!
"++':&%:#$#d! aVa,*'',*,(4! aVa,*'',*,)4! aVa,*'',*,"%4! aVa,*'',",*4! aVa,*'',","4! aVa,*'',",#4! aVa,*'',",%4!
aVa,*'',",(!
(+!
!
Los primeros,
Museo
Arqueológico
Nacional.
1984/130/54 y
1984/130/35.
El inferior, de
la Real
Academia de la
Historia,
Almagro,
2007, p. 14
(*!
!
BIBLIOGRAFÍA
M. D. ENRÍQUEZ ARRANZ, El mueble español en los siglos XV, XVI y XVII, 1951
("!
!
(#!
!
($!
!
(%!
!
(&!
!
('!
!
((!
!
BIBLIOGRAFÍA
()!
!
)+!
!
André Pena
)*!
!
)"!
!
)#!
!
)$!
!
)%!
!
E ela era mui fermosa, e el fe-a bautizar, que lhe nom caia tanto nome
nem uu como Marinha, porque saira do mar; e assi lhe pôs nome, e
chamarom-lhe dona Marinha. E houve dela seus filhos, dos quaes ũu
que houve nome Joham Froiaz Marinho.
)&!
!
importante. Se os galegos de
Espanha e de Portugal
desconhecemos a bela história
medieval de Dona Marinha Que
importa? A história legitimadora da
linhagem galaica, ou celta, triunfou,
convertida pelo poeta dinamarquês
Hans Christian Andersen no conto da
Sereinha. Fazendo o próprio, os
franceses converteram em Melusina a
Dona Marinha.
)'!
!
Hilario Alonso havia achado ali uma mulher descabelada [isto é com o
cabelo ao ar, não oculto pelo lenço] e vestida de rraxa parda [raso cor
castanho, roupas custosas como convém a uma belíssima [A]Moura], e
os cabelos soltos, e isto a bocanoite […], e que trazia na mão uns
poucos de cabelos [de ouro], e que lhe dixera [dissesse] que qual lhe
parescia [parecia] melhor, aquilo que ela trazia na mão ou ela; e que
ele lhe respondesse que ela […]: e então que ela lhe mandasse que
fosse cabar [cavar] ao dito Otero [outeiro] da Mámoa de Segade e que
acharia um tesouro […]
)(!
!
))!
!
*++!
!
*+*!
!
*+"!
!
*+#!
!
CASAL, R.; ACUÑA, F.; VIDAL, L.; RODRÍGUEZ, Á.; NODAR, C. (2004): “A
Fortaleza da Rocha Forte (Santiago): campañas de intervención 2002-2003”,
Gallaecia no 23, pp.195-204
CASAL, R.; ACUÑA, F.; VIDAL, L.; NODAR, C.; RODRÍGUEZ, ÁLVARO e
ALLES, M. J. (2005): “La Fortaleza de A Rocha Forte (Santiago de
Compostela): campaña de 2004”, Gallaecia. No 24, Santiago de Compostela,
pp. 193-218.
*+$!
!
*+%!
!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
**
!I;!DE!F>E7;<DE!;?>G!D!E]=RD<D!AD!8DA;?!GDRB<B>?4!>E!7D??;E!A;!HD=;G>f;!;?>G!>!8;?EDGBKBF>FBbG!EB=Rb<BF>!
AD! E;gD?! AD! S>E7;<D4! 8D<D! E;M! @><D?! ;E7?>7^fBFD! ;! 8D?! E;?! =D?>A>! AD! E;gD?! =;E=D5! hD?! BED! EDG! DE!
8?BGFB8>BE!;<;=;G7DE!>7>F>ADE!T;!>??>E>ADEU!8D<DE!V?=>GABgDE5!/;E8;F7D!>D!@><D?!EB=Rb<BFD!A>!7D??;!8DA;!
FDGEM<7>?E;!>!-5!Q>?;<>!L_iB!T"++"9)",)(!J!*))(9!#%#,#%$U!
*+&!
!
Foto aérea da fortificación da Rocha Forte (López Costas & Teira Brión 2014:260)
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
*"
! 1M;! ;G! FDG7?>! A>! f;G;?><BA>A;! A>E! KD?7BKBF>FBbGE! _b7BF>E! 8;GBGEM<>?;E! TS>E><4! LFMg>! J! XDGc\<;c!
"++&9$#*U4!G;E7;!F>ED!DFM8>!MG6>!8DEBFBbG!F;G7?><!GD!;EjM;=>!FDGE7?M7B@D!A>!KD?7BKBF>FBbG5!
*+'!
!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
*#
! k-E7MABD! A;! ADFM=;G7>FBbG! 6BE7b?BF>5l! S?DGD<Df]>! a;?><4! h85! *5!
67789::?DF6>KD?7;5BGKD:C;R:M8<D>AE:>?jMB@D:>?jMB@D:RR):%"R*)%##R&,%">%;A(;>$,D,F>E7;<D,A>,?DF6>,
KD?7;58AK!Tm<7B=D!>FF;ED!+),+),"+*%U5!
*+(!
!
Base da Torre do Homenaxe da Rocha Branca. (M.C. Pallares Méndez & E. Portela
Silva. A Gran Historia de Galicia Vol. II T. V Pp. 210. 2007).!
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
*$
! YB?BfBA>! 8D<D! 8?DK;ED?! Z;?G>GAD! LFMg>! S>E7?D@B;`D! ;! G>! jM;! >! 8?DK;ED?>! />jM;<! S>E><! X>?F]>! 7>=^G!
8>?7BFB8>?]>5!
*+)!
!
Sería por tanto unha torre de dous ou tres pisos de sillería de granito,
caleada, tellada de tella e almenada, cun pazo anexo cunha sala e
zona residencial e que se accedía por un patio.
As dúas torres comparten ubicación xeoestratéxica: Situadas nun
afloramento granítico, nunha posición non verdadeiramente de control
visual a longa distancia pero si pegadas aos camiños de acceso aos
dous núcleos urbans de Padrón e Compostela, nos que se implantan,
moi cercanas, pero extramuros. As dúas parecen ter estructuras
anexas, que no seu aspecto primixenio igual se parecían mais do que
actualmente se supón.
**+!
!
BIBLIOGRAFÍA
Bóveda Fernández, M.J. (2013). Actuación de escavación, restauración e
estudo do castelo de A Rocha Forte. Santiago de Compostela, Santiago de
Compostela. Memoria.
Buceta Bruneti, G. (2006). Diagnóstico sobre los agentes de alteración en el
yacimiento medieval de La Rocha Forte (Santiago de Compostela, A Coruña).
Gallaecia, nº25, Santiago de Compostela, pp. 173-185.
Casal García, R.; Acuña Castroviejo, F. (2007). La arquitectura de la fortaleza
medieval de Rocha Forte (Santiago de Compostela). En: López-Mayán
Navarrete, M.; Galbán Malagón, C. J. (coords.). Del documento escrito a la
evidencia material: actas del I Encuentro Compostelano de Arqueología
Medieval (Santiago de Compostela, 22, 23 y 24 de marzo de 2006). Lóstrego.
Santiago de Compostela. Pp. 87-114.
Casal García, R.; Acuña Castroviejo, F., (2008). V campaña de actuación
arqueolóxica na Rocha Forte, Santiago de Compostela (A Coruña). En:
Actuacións arqueolóxicas: ano 2006. Santiago de Compostela. Xunta de
Galicia. Pp. 31-32.
Casal García, R.; Acuña Castroviejo, A.; González Vila, G. (2006). O castelo
gótico da Rocha Forte, Santiago de Compostela. In: VV.AA. (2006), Os
capítulos da Irmandade. Peregrinación e conflicto social na Galicia do século
XV. Xunta de Galicia. Pp. 430-437.
Casal García, R.; Acuña Castroviejo, A.; Martínez Casal, J. R.; Santamaría
Gámez, G. (2007b). V campaña de intervención no Castelo da Rocha Forte
(Santiago de Compostela): novas preliminares da actuación no ano 2006.
Gallaecia, 26, Santiago de Compostela, pp. 163-183.
Casal García, R.; Acuña Castroviejo, F.; Rodríguez Resino, A., (2009). A
evolución arquitectónica dun castelo baixomedieval: o caso da Rocha Forte
!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!
*%
!I;=8?;!A;!E;?!>!BA;G7BKBF>FBbG!A;!h><<>?;E!n!hD?7;<>!T*))#U!FD??;F7>5!
***!
!
**"!
!
**#!
!
**$!
!
**%!
!
CA-04/S/3354 S TIPO: Antoniniano Galieno arrredor ANV.: COR SALONINA con busto
260-268 d.C. de Salonina, con diadema, sobre
crecente e á dereita
PESO: 3,41 gr
REV.: FECUNDITAS (AVG) con
MEDIDA: 21 mm
figura femenina e neno collido da
CECA: Roma mán á esquerda.
DESCRIP.:
CA-04/01/3341 01 TIPO: Antoniniano Galieno arredor ANV.: GALLIENVS AVG con busto
260-268 d.C. do emperador radiado á dereita
PESO: 2,6 g REV.: DIANAE CONS AVG con
gacela parada á dereita.
MEDIDA: 18 mm
DESCRIP.:
CECA:
CA-04/06/3343 06 TIPO: Antoniniano Tétrico I, 272- ANV.: IMP TETRICVS P F AVG con
274 d.C. busto do emperador radiado á
dereita.
PESO: 2,2 gr.
REV.: LAETITIA AVG N? Alegoría
MEDIDA:
da alegría de pe mirando á
CECA: Colonia? Tréveris? esquerda portando áncora e
guirnalda.
DESCRIP.:
CA-04/65/3346 65 TIPO: Antoniniano Galieno arredor ANV.: GALLIENVS AVG con busto
267 d.C. do emperador radiado á dereita.
PESO: 3,6 g REV.: SOLI INVICTO con alegoría
do Sol, estante, de frente e
MEDIDA: 22 mm
portando globo e alzando man
CECA: dereita cara o ceo.
DESCRIP.:
**&!
!
**'!
!
**(!
!
Benjamin Franklin
Anos despois, como parte dun equipo dirixido por Raquel Casal e
Fernando Acuña tiven a honra de participar durante catro campañas
nas escavacións do Castelo da Rocha Forte en Santiago de
Compostela, fortaleza dos arcebispos composteláns.
**)!
!
*"+!
!
*"*!
!
*""!
!
*"#!
!
*"$!
!
*"%!
!
*"&!
!
Mi amiga Raquel
Paquita Chaves
La sala donde tenían lugar las temidas sesiones, con grandes mesas
en las que todo giraba en torno al estudio y al saber, nos
impresionaba tanto como nos atraía. Era suficiente el nombre de
aquella estancia-biblioteca, "Instituto Rodrigo Caro", para producirnos
la doble impresión de estar heredando una tarea de siglos a la vez que
soñábamos con tejer una nueva labor en un futuro aun incierto.
*"'!
!
Y tampoco puedo olvidar cómo mis alumnos eran siempre tan bien
acogidos en estas tierras gallegas y allí participaban en excavaciones y
cursos, con el convencimiento de que enviarlos a Galicia era una
apuesta segura de buen aprendizaje.
*"(!
!
*")!
!
Miscelánea aberta…
*#+!
!
Miscelánea aberta…
Eva Castro Vigo: Ante todo pedir perdón por no poder asistir a un
acontecemento único e tan merecido, pero estou nunha “misión
segreda” e se volo conto, tereivos que matar… polo que é mellor seguir
gardando o segredo e non manchar o chan de sangue que dá moito
que limpar!!
Non teño palabras que poidan chegar a definir a dona Raquel, unha
señora da cabeza ós pes. Teño que confesar iso si, que lle teño moita
envexa, posto que aspiro a ser coma ela, non só pola súa longa e
prolífica carreira, pola súa intelixencia ou pola súa beleza sen igual….
Non! Sobre todo por que ela pode chegar a xubilarse, e iso é algo que
penso que eu nunca darei conseguido. Poder desfrutar das viaxes do
Imserso, eses bailes en Benidorm, ou esas copiñas fresquiñas
desfrutando do sol de media tarde de calquera rincón apacible….
*#*!
!
Miscelánea aberta…
*#"!
!
Miscelánea aberta…
*##!
!
Miscelánea aberta…
*#$!
!
ÍNDICE
*#%!
!
*#&!
!
*#'!
!
*$+!