Está en la página 1de 474

tjiiiiiiiiiiimiiiiiiiiiiiiiitiiiniiii 'Mtiiiiiiniiiiiiniii.iii.iiiii.

Niinnit

iiiiiiiiHiiimnTO

XEBRARY OF THE
^jjjjj^^WmjHiGAjj

Be.'**'-.*-'
A
' >
7
^ Q ^ ^^^

mTom DEL

DR. OLLENDORFF
PAKA APRBNDER

A LEKR, HABLAR Y ESCR-IBIR


UN IDIOMA CITALQUIERA

ADAPTADO .AL BISAYA


POK
ELM. R. P. LECTOR FR. RAMON JJIJEOO DK 8AN JOAQUIN. AGLWINO
KBCOUm).
VICARIO PROVINCIAL Y FORANKO DEL 2.« DISTRITO DB MINDANAO (MISAMIS) Y
CITRA PARROCO DE CAQAYAN DK ORO.

CON LA8 LICENCIAS NKCB8AKIA9.

MANILA:
Imp dc Bamipez y Glmndjar.

1871.
V /<^/^ /^"/^-o

Us propledad de la Corporacion de Reeoletos.

\^
NOS D. FR. ROMUALDO XIMENO
del Saicrado Ordeii de Predinulores, por la (cmcia de Dim
y de la Srde A|M)stoliea, Obispo de est4i lliocesis del
iSaiita
Sautisiiiio !\oiiibre de Jesiis de Cebii, Coiidecorado con la
f^ran Cruz de la Real Ordeu Americana de Isabel la Ca-
tolica etc. etc.

Habieudo sido examinado de Orden nnestra \\u


manuscrito que consta de cuatrocientas tres pAgi-
nas sin contar las catorce del principio por el
R. P. Fr. Benito Tutor Cura Farroco de Ipo-
uan Distrito 2.® de Mindanao, titulado, Miiodo
del Dt, Ollendorff, para aprender 4 leer, hablar
y escribir un idioma cualquiera adaptado al Bi-
saya por el M. R. P. Lector Fr. Ramon Zueco,
y no teniendo cosa contraria k la f6 ni las hue-
nas costumbres, y consider&ndose dicho Arte
nuiy litil para que los Misioneros aprendan
pronto el idioma Bisaya; por el tenor de las
presentes conced^raos al M. R. P. Fr. Ramon
Zueco nuestra licencia para que pr^vios los de-
m&s requisitos que fuere necesario, pueda pro-
ceder & la impresion del mismo.
Dadas en nuestro Palacio Episcopal de Cebii,
firmadas por Nos, selladas con el de nuestras
armas y refrendadas por nuestro infrascrito Se-
cretario de C&mara y Gobierno & seis de Di-
ciembre de mil ochocientos setenta.

4 c^. 3%a/nuad^, (!Mi^o.

Por mftttiUdo de 8. B. T.
el Obispo mi 6r.

Registiado libro 3.« folio 117.


60B1BRN0 SUPERIOR CIVIL
I)K

C'fi'td at4a.

E 1 Exmo. Sr. Gobernador Superior civil do


estas Islas, se ha servido decretar con eshi
teclia lo que sigue:
la iustancia presentada por cl R.
« Vista
P. Fr. Santos Paredes, Procunidor g*cneral de
la Orden de PP. Agustinos Recoletos, en so-
licitud de perniiso para irapriinir la obra ti-
tulada "'Mciodo del Dr, Ollendorjp' para
aprender k leer, liablar y escribir un idioina
cualqniera, adaptado al Bisaya por el R. P.
Fr. Ramon Zueco; este Gobierno Superior ci-
vil de conformidad con los informes emiti-
dos por la Universidad de Sto. Tomas y por
la Comision permanente de Censura, concede
al R. P. Fr. Santos Paredes la autorizacion
que solicita con arreglo k lo preceptuado en
el articulo 3." del Reglamento vigente de Im-
prenta, debiendo el interesado presentar el
original y ejeraplares que determiua el ar-
ticulo 4.** del citado Reglamento antes de su
venta y circulacion.» Y de su 6rden lo co-
munico k V. R. para su conocimiento, y a
fin de que se sirva recoger en esta Secreta-
ria el original de referencia, previa presentacion
del sello de derechos de firraa con espedientes.
Dios guarde 6, V. R. muclios afios. Manila
9 de Marzo de 1871.
P. O.

It. P. /'/'. Sft,ifo>< V'lrfuh-Fi, Pi-Oil'', othir qviuwnl (fr fa ordfn de PP ioiMtino%
I.

PROLOGO.

Alg'unos anos ha, desde quo pude conseguir Imblar el


dialecto bisaya siqiiiera iniperfectamente, concebi In idea de
contribuir en cuaiito pudiera con mis d6biles fuerzas it faci-
litar su estndio. Fueron tantas las dificultades que tuve que
veneer y tan escasos los niodios de que ])ude dispone? para
lleg-ar a hablarlo bien, al parecer, que crei t'liera do toda duda,
haria un gran bien ii los ]('>venes sacerdotcs dcstinados k la
Administracion espiritual del bisaismo, aquel, que procu-
r^ra allanar la dificultades, y propusiera un medio ikcil y
sencillo para conseguir diclio objeto.
No se carecia absolutamente de medios, pero, estos eran
inadecuados. Habia una excelente graraatica debida k la phunu
del M. R. P. Encina, Agustino Calzado. La gloria ae aer
el primero en metodizar el estudio del dialecto bisaya, perte-
nece toda al P. Encina y esto solo bastarla para recordarlo
con respeto y merecer bien de las letras bisayas. Su g*ra-
matica, que k pesar de haber sido escrita liace mas de un
siglo, es muy buena, aprovecha todavia al que ya sabe ha-
blar y quiere perfeccionarse en el bisaya. Tambien habia visto
ya la luz publica el diccionario de N. P. Fr. Juan Felix de
la Encarnacion; pero, un diccionario no eusefia a hablar un
idioma, solamente seri y esto es indudable, un poderoso auxi-
liar para aprenderlo.
Dispuesto yo k escribir algo que fuera litil k los que se
dedicau al estudio del bisaya por obligacion, debia escoger
un sistema, que reuniera las condiciones de sencillez y fa-
cilidad para aprenderlo. Esta es la razon por que me de-
cidi por el m^todo del Doctor Ollendorff, que segun mi
pa-
recer, es el mas natural, el mas filos6fico, el mas sencillo
y elmas fAcil para aprender cualquier idioma. Para apreu-
der uu dialecto como el bisaya, en el que los nombres sus-
tautivo y adjetivo, asi como tambien el pronombre personal,
II.
el hasta la interjecciou se hacen verbos; en el
adverbio y
que no hay desinencias, escepto los pronombres personales y
demostrativos que las tienen; que es puramente pasivo, por
cuya razon doy principio al verbo por las tres pasivas que
tiene; que es esencialmente particulario, puesto que no son
terminaciones dadas las que determinan los tiempos ni los
modos de la conjug-acion, sino particulas unidas k una raiz
y aun una misraa raiz significa muy distinta cosa, segun
las varias particulas con que se componga; que por su in-
dole es metaf6rico, iisando con frecuencia, ademas de otras
figuras, la elipsis y la sincopa; que tiene una multitud de
niodismos; para aprender este dialecto tan dificil y que ca-
recede cultura gramatical.... no hay m^todo tan adecuado como
el OUendorfiano. Hablo con esta seguridad por esperiencia.
puesto que los dos disclpulos que he tenido me ban propor-
cionado esta conviccion profunda.
Por este m^todo el disclpulo se ve obligado desde el pri-
msr dia h espresarse en bisaya. Las oraciones, que son muy
feciles al principio, ir^n gradualmente haci^ndose mas di~
ficiles k medida que vaya adelantando en las lecciones. El
maestro le ayudard entonces k salvar nuevas dificultades y
61 por si mismo recordard, practicando, las ya vencidas. In-
sensiblemente ivk conociendo las reglas, que modifican las pa-
labras, como las de la declinacion, plural y grados de com-
f)aracion, aprenderd sin casi prestar atencion, el presente y
as varias relaciones del pret^rito y futuro, modific^ndolos con
adverbios, como tambien la simjopa del verbo, la conversion
y trasposicion de letras en algunos tiempos; conocer^ asi
mismo las reglas de las oraciones condicionales y la infini-
dad de modismos del dialecto. Todo esto se presenta gradual-
mente al disclpulo en este m^todo y en la leccion diaria se
le i&n los meaios para veneer la dificultad 6- dificultades one-
vas, practicando en los temas las lecciones pasadas. De este
BQodo y teniendo paeiencia, se encontrarA, concluidas las no-
venta lecciones, con que sabe bablar bisaya, sin darse cueuta
de como lo ha aprendido.
Antes de concluir este pequefio trabajo, que he hecho en
obsequio de los j6venes secerdotes, no puedo menos de su-
plicar k los P^rrocos que hablan bien el bisaya, que si leen
este m^todo y notan defectos, que indudablemente los no-
tardn, porque no tengo la pretension de haber hecho una
obra perfecta, tengan la bondad de manifestarmelos para cor-
regirlos. En esto haran un l)eneficio a los que se dediquen
a) estudio del Bisaya.
m.

NOCIONES PRELIMINARES.
-^^ - .^^\, -

ALFABETO BISAYA.

Aa, Bb, Cc, Dd, Ee, Gg, Hh, li, LI, Mm,
\ii, Ng, fig, .^n, Oo, Pp, Qq, Ss, Tt, Uii, \y.

Kstas son las Ictras del alfabcto bisaya para cuya intc-
li^(Mi('ia solo pondrt' aqui las ohscrvacioncs nspocto de his
<|ue se prouuiK'iau de distiiito modo, que eu casUdlauo.

E. I.

A la E llama < 1 iiidio, suave mahomor, y a la I fu»^rte


mag-alii. Al liablar las coiifunde, pronunciaudo con frccucn-
cia E en Ing-ar de I y al contrario.

o. u.

La 0,es suave mahomoc, y la U fnerte nrn^aln. Sti-


cecilecon estas dos Ictras lo miRmo, que con la E y Es-
la I.
criben y ])ronnncian donde nosotros escribiriamos 6 pro-
nunciarianios la T, y al contrario. No puede darse una re-
^la fija para la proriunciacion de estas (^uatro l(»tras. Unica-
nicnte el buen oido, es, el que hara, que el que aprenda esie
dialecto, llegue a pronunciarlas conio el indio. Debo adver-
tir al principiante, que c^uando bnsqne en el dTCrionario de
N. P. Fr. Juan Felix de la KncarnHciou, y no encuenfre una
palabra, qcie tenga )as vocale« I, U, deb^rA btn^carlas con
las vocak's E. O.

2
IV.

I).

La letra D se proiinncia como en oastellano en principio


do (liccion y tambien en medio, sienipre que le j)receda una
consonante. Acordarse, Domdom. Cuando la I) en medio de
diecion va precedida de una vocal, se pronuneia de una ma~
nera especial y propia de este dialc^cto. No es D como en esta
palabra Amado, ni R como (mi (^sta otra cava. Es una pro-
nunciacion media entre 1) y H suave, cuya pronunciacion
se consig*ue levantando la punta de la len^-ua hacia el na-
cimiento de los dientes supt^riores. Trae eso. Dad-on mo cana.
^De que admiras? ^Onsa ba an^** liintin^^ad-an mo?
te
La D fin de diecion se pronuneia siempre con pronun-
en
ciacion bisaya. Referir, Sog'id. Principiar, Sogod.

G.

Esta letra es siempre suave aunque este seg*uida de la


vocal L Has escrito eso? ^Gisolat mo ba cana? La primera
silaba Gi se pronuneia suave como en esta palabra castellana

H.

Esta letra es aspirada en bisaya y tanto mas dificil de


que la pronunciemos bien, cuanto que no tenemos una pro-
nunciacion igual en castellano. Cuando decimos en castellano
Hombre, no suena la H para nada, pero al decir en bisaya
liocom se oye el sonido de la H. El principiante debe pro-
curar pronunciar esta letra como una J niuy suave. Venda-
bal, Habagat. Calentura, liilanat. Juez, hocom.

N o"
Las letras N y G unidas con una tilde sobrepuesta ha-
cen una sola letra bisaya paladial-nasal, cuya pronunciacion
es la mas dificil de todas para nosotros. Es muy raro el es-
panel, que consigue pronunciar bien esta letra, especialmente
V.
c'uando hay dos junta?. La I'lnica ndvortencin, que pnedo ha-
(MT al disripiilo, es, que cuaudo a la Ng", se le uuo la vo-
cal qut» 1(* pivrt'do, (\s ya iniposiblo la pronunciacion ])aladial-
uasal, Naugaoat, nang-ita. Para cousp^^'uir proiuuiriarla bi(Mi
es j)nM*iso stqiarar las silaha^i de (pie so coin pone la palabra
y de est(^ niodo no iinira la voral de la priniera sllaha a la
N^'" <iue OS ya la consonauto ])aladial-iuisal de la seg'unda.
1^'imera silaba Na, 8e^unda ng"i, tercera ta. Nangita. Nom-
bn\ iig-alan. Dieute, ng-ipou. Oscuro, uiang-it-rigit. Oscuridad
eang-it-ngitan.
La fin de diccion se pronuncia sieinpre nasal. Na-
N^** eu
riz, Gate, iding*.
ilong-.
Cuaudo a la Ng" sig'ue en medio de dirriou la letra G pierde
la priuiera la pronunciacion nasal. Manga (Fruta) inangga.
Instrumento musico, tolonggon. Plato, pinggan. Oreja, da-
Ion ggan.

N y 6 sea N.

Kl alfabeto bisaya no tenia la letra N poro el indio la


suplia eon la Ny. Aliora la escrilxui y la ])ronuneian lo mismo
que nosotros escepto en Bohol, donde escriben y pronunciau
caninyo por canifio y Bonyag por lk)nag.
]\n' ultimo, hay en el dialeeto ])isaya muchas palabras, que
tienen separada alguna silaba por UK^dio de una rayita ho-
rizontal y se pronunciau, comprimiendo un momento la res-
l)iraeion en la silaba que precede a dicho signo. Pesado, ma-
bf)g-at. Feo, mangil-ad. Ilacer la operacion cesarea, Si >L

2.

DEGLINAGIONES.
NOMBRE PROPIO.

Xoniinativo.... Pedro. Si Pedro.


(Jenitivo De Pedro. Ni Pedro.
.

VI
Dativo A para Pedro. Can Pedro.
Acurfativo A Pedro Can Pedro.
Vocativo Pedro. Pedro.
Ablativo Por, de sin, con
Pedro. Can Pedro.

El Artlculo Si de los nombres propios masrulinos sirvn


tambieu para los Femeninos. Juana, si Juana. De Jnan«, ni
.luana. A Juaua, can Juana.
Tambien se usa el articulo SI para los nombres de ca-
rifto. Si ongcoy, si oloy, si dondoy, si ondoy, todas estas es-
presiones son palabras de carino, que se dicen k los niuosv
Si iuday, palabra de cariflo, que se dice 4 las iiiflas.

NOMBRE APELATIVO.
Singular.

Kom... El perro. Aug: iro.


Gen.... Del perro. Sa iro.
Dat .... Al 6 para el perro. Sa iro.
Acusat. Al perro. Sa iro.
Vocat.. Perro. iro.
Ablat.. Par, de, sin, con el
perro. Sa iro.

Plur^'

Noni... Los perros. Ang- mang-a iro.


(ren.... De los perros. Sa mg*a iro.
Dat.... A, 6 para los perros Sa nig'a iro.
Acusat. A los perros. Sa nig'a iro.
\'ocat.. Perros. Mga iro.
Ablat.. Por, de, sin, con los
perros. Sa mg*a iro.

El dialecto bisaya no tiene g^neros, de modo que el ar-


ticulo Ang* sirve tambien para los nombres apelativos feme-
ninos. La casa, ang* balay. Las casas, ang mga balay. De
la casa, sa balay. De las casas, sa m^a balay.
. .

vn.

PRONO^IBRES PERSONALK!^^
Singular.

Nom.... Yo. Ac(').


(it'll l)e mi. A CO, CO, naco, ta.
Dat A, para mi, me. Caiiaco.
Acusat. Me, a mi. Caiiaco.
Ablat... Tor, de, sin, mi, coii-
mi^>-o. Canaco.
Noiii I'll. Icao, ca.
(it'll De ti. Imo, mo, nimo.
Dat .... A, para ti, te. Canimo.
Aciisat. Te, a ti. Caniiuo.
Ablat... Por, de, sin, ti, cou-
tigo. Canimo.
Nom.... El. Sia.
(leii De (il la, nia.
Dat A, 6 para el, le. Cania.
Acusat A el, le lo. Cania.
Ablat... Tor, de, sin el Cauia.

Plural.
Nom Nosotros. Quit* Cftm^....
<ien De nosotros. Ato, tanato.. Amo namo.
D^it A, 6 para nosotros. Oanato Caimmo.
Acusat . Nos, k nosotros. Canato Canamo
Ablat... Por, de, sin, con no-
sotros. Canato Cdoa'mo.

Se usa de came, cuaado m


escluye alguna 6 aig-unas per-
sonas de las que entrau en la couverftacioa,
y de QaitA, cuando
no se escluye k nadie.

^;<^m Vosotros. Cam<S.


^'^^ De vosotros. luo, niilo.
^^^ A 6 para vosotros, os. Canine.
Acusat... A vosotros, os. Canine.
-^Wat En, con, por sin vo-
sotros. Canifio.
VIII.
Xoin Ellos, Sila.
(jen l)e ellos, 11a, nila.
Dat A 6 para ellos, les. Caiiila.
Acusat... A elloH, les, los, las. Canila.
Ablat En, con, por sin ellos. Canila.

Estos pronom])res personales sirven tambien para el ^-c-


nero femenino. Ella, sia. Nosotras, qiiita, came. Vosotras. caiiio.
Ellas, sila.

PRONOMBRES DEMOSTRATIVOS.
Kom.... Este, esta esto. Quini.
Oen l)e este, esta, esto. Niini.
Dat A, para este esta esto. Niini.
Acusat. A este, esta, esto. Niini.
Ablat... En con, por sin este,
esta esto. Niini.
Norn Ese, esa, eso. Can a.
Gen l)e ese, esa, eso. Niana.
Dat A 6 paraes(», esa, eso. Niana.
Acusat . A ese, esa, eso. Niana.
Ablat... En, con, por sin ese,
esa, (»so. Niana.
Nom.... Aquel, aquella, aque-
llo. Cajto.
Gen De
aquel, aquella,
aquello. Niadto.
Dat.... A, para aquel, aquella,
aquello. Niadto.
Acusat. A aquel, aquella, aque-
llo. Niadto.
Ablat.. En, con, por, sin aquel,
aquella, aquello. Niadto.
Nom... Este otro. Cari.
Gen.... De este otro. Niari.
Dat A, 6 para este otro. Niari.
Acusat. A este otro. Niari.
Ablat.. En, con, por, sin este
otro. Niari.
IX.
ndverhio Caron quo si^^-nifica Ahora so doclina dicituuli)
l''l

Niaroii (' indira el tiempo eii (jue se liizo alfruiia cosa. Aver
(oino estas horas, lleg6, Naca-abot man sia, oaliaimu niaiiigon
.'»

iiiai'iUi.

PR0N0MBRE8 POSESIVOS.
\a)^ se haceii en bisaya con los pe-
pronombres posesivos
nitivosde singular y plural dt» los ])r()n()nibres personales, {IVj
aiiteponiendo al noinbre aquellos cuya inic'ial es vocal y pos-
poniendo los que principian por consonante.
Mi sombrero. Aug aeong* ealo. Aug calo eo.
Tu caniisa. Aug* iniong" sinina. An^^ sinina mo.
Su ^de uno) zapato. An^^r iant> sapiu. An«r sapin nia.
Nuestra casa. Aug- along- bala3\ Ang* balay nnto.
N'uestro bijo. An*^* ifiong* anac. An^'* anac nino.
Su variosj dinero. Aug ilaug- salapi. Aug salapi nila.
yde
Knplural se ])()uo el poS(\sivo entre el artieulo Aug* mga
si la iuieial es vocal y S(» pospone al nombre. si es conso-
nante la inicial did posesivo.
Mis caniisas. Aug acong niga sinina. Aug mga sinina eo.
Sus (le uno) casas. Aug iang niga balay. Aug mga balay nia.

Sus (1<^ variosj som])reros. Aug ilang *^mg-a calo. Ang mga
calo nila.

6.

PRONOMBRES RELATIVOS.
(,)ui(Mi? Quinsa? Quien (»s aquel hombre? Quinsaba cadtong
tao? Ms Pedro. Si IVdro man.
Kste pronom])re lia sido deelinable, diciendo ca7fsa en el
y demas casos; pero, en la actualidad, pufule ase-
g-enitivo
gurarse que casi ba perdido su declinacion, puesto qu(^ rara
vez seoye causa, diciendo en su lugar Quinsa. I)e quien es
ese caballo? Quinsa ])a canang cabayo?
/.('ual? Quinsa? Hain? Se usa de'^Quinsa para las personns

y de Hain para los animales y cosas inanimadas, cuando bay


dos raas con el o])jeto de no confundirlas. Cual de estos
(")

boml)rcs es el ladron? Quinsa ba niining mga tao ang caoatan?


X.
Cual de estos dos caballos es el mejor? Hain niining dodoha ca-
cabayo ang labing maayo? Cual de estas camisas es la ia«s
cara? Hain niining* mga sinina ang labing mahal?
Cuando preguntamos por una persona 6 cosa y la con-
testacion es, cual? se usa de Quinsa, Hain li Onsa respeeti-
vamente, segun se haga relacion k personas, animales 6 cosas,
pero, diciendo inmediatainente ligado con nga el sustantivo
k que se hace relacion. Has vL^to al bombre? Naquita mo ba
ang tao? Cual? Quinsa nga tao? Has comprado el caballiv?
Guipallt mo ba ang cabayo? Cual? Hain nga cabayo? Es
bonita la camiaa? Maaniodot ba ang sinina? Cual? Onsa nga
fiinina?
El plural se hace con el ai-ticulo Mga. Cuales? hablando
de horabres se dice jQuinsa nga mg^ tao? hablando de ani-
males por ejeinplo caballos, ^bain nga mga cabayo? y hablando
de cosas, por ejemplo, camisai^, ^Onsa nga mga sinina?
Cual. Quiasa. Hain. No se, caal de estos hombres es
el ladron. Ambot, con quinsa ba niining mga tao ang
caoatan. Tu sabes, cual de estos caballos es el mejor. Icao
mahibalo, con hain niining mga cabayo ang labing maayo.
No s«, cual de estas camisas es la mas cara; Ambot, coti
hain niining mga sinina ang labing mahal. En todos
los casos en que se usa Hain en Cebu, se u«a en Bohol
de Sa-a y en el 2.° distrito de Mindanao se usa As-a.
Que? Onsa? iQue camisa has comprado? ^Onsa nga sinina
ang guipalit mo? La colorada. Ang mapola.
El plural se hace con el artlculo Mga ^Q^^® camisas hns
comprado? Onsa nga mga sinina ang guipalit mo? La blanca
y la azul. Ang mapoti og ang asul.
Que, es, Nga en singular y plural. El nifio que ama a
sus padres, sera tambien amado. Ang bata nga nahagogma
sa iang guinieanan higogmaon sia osab. Los hombres que
faltan a sus debt^res son despreciados de todo el mundo. Ang
mga tao nga nagalapus sa ikng mga catongdanan, guipa-
sipala man sa ng^tanan.
La particula Nga ademas de relativo es tambien conjuii-
cion V ligazon, que sirve para unir no solo el sustantivo
con el adjetivo, siuo las demas partes de la oracion, ums.
con otras, no teniendo en este lUtimo sentido ninguna signifi-
cacion.
Cuyo, cuya. No hay en bisaya este relativo; sin embargo,
las oraciones castellauas, que lo lleven, podrdn hacerse en
bisaya, traduciendolo Nga, siempre que el relativo Nga bisaya
pueda ser nominativo de persona pacieute de una oracion
)

XI.
iK'clia por la pasiva de An. El hombre, cuyo hijo muriu,
llora. Aug* tao, nga namatiyan sa anac, minhilac. El vecino.
ciivji casa se ha quemado, se alegra. Ang" silingan, nf'-a
Tiasoiiog-an sa balay, nalipay.

SER, E8TAR, TENER, HABER.


No habiendo en bi?iaya nin^uno de estos verbos conjii-
pibleH, me ha parecido coiiveniente poner aqui el modo dr
tradiicirlos al bisaya en todos sus tierapos, para que el dis-
cipulo no encnentre dificultad al espresar sus ideas en las
oraciones, en que entren dichos verbos. Por lo mismo ([uv
le sucedera con frecuencia tener que echar niano de ellos
en la eonversacion, creo, que es hasta una necesidad, que sepa
su correspondencia en bisaya. No pondre aqui mas que una
persona, puesto que todas se espresan del mismo modo; sin
(nnbar^^o, el maestro debe hacer que el discipulo coujugue estos
verbos eon todas las personas.

SER.
Este verbo se traduce al bisaya con las particulas Man y Mao. *

INDK^ATIVO.
Presente.
To soy. Ai'A) man.
Kl es. Mao sia. Sia man.
Tu eres formal. Icaoy bo-otan. Bo-otan ra man.
Es«' (»s el motivo de tu aleo-ria. Canamaoy hinon^'-dan sa imon^;
calipay.

PRETERITO ( t)EXI8TENTE.
Yo era rico. cuando tu eras po- Salapian mnn ac('), sa imoii^;
bre. pag^capobres.

(*) La partfcula Mad es Euf(5nica en las oraciones mie no soan doi


vorbo ^Has ido u Espafia?
,S'er. ^.Nacjaadto qa ba sa Espafla? No lie ido. Vd-
la luan aco umadto.
XII.

PRETERITU ABSOLUTO.
\o fui rico el afio pasado. Salapian man ac6 sa toig uga
iniagiii.

FUTURO ABSOLUTO.
\'() sero rico, cuando trabaje. Salapian man ac6, cuii mag*-
trabajo aco.

FUTURO CONDICIONAL.
Yo seria rico, si trabajase. Salapian ac6 unta, cnn mag
trabajo ac6 nnta.

SUBJUNTIVO.
Future.

Ks preciso, que seas formal. Quinahanglan nga magbo otaii


ca.

FUTURO CONDICIONAL.
Si yo fiiere rico, daria limosna. Cun salapian ac6 unta, maga-
limos unta aco.

INDEFINIDO ABSOLUTO.
Yo fuera rico, trabajando. Salapian unta ac6, sa pagtra-
bajo.

INDEFINIDO CONDICIONAL.
Si yo fuese rico, daria limosna. Cun salapian unta ac6, maga-
limos ac6 unta.
XIII.

IMPERATIVO.
Future.

St' til formal. Magbo-otan ca.


Sed fonnales. Mag-bo-otau camo.

Note bien el discipulo la poca diferencia, que hay al ('s-


pivsar en bisaya la correspondencia del verbo Ser. En el niodo
dc iiidicativo el presente no se confunde con nin^un otro tiempo.
Los denias tiempos se conocen en el seg-undo inciso de la
oracion. El imperative se forma anteponiendo la particula Ma^r
al adjt^tivo y en el modo de subjuntivo el fiituro que se de-
riva del imperativo, se forma como este con Mag*. Los demas
tiempos del subjuntivo, se conocen por la particula Unta, que
siempre les acompafia.
El Gerundio, Siendo, no tiene equivalente en bisaya; puede
traducirse Cay que sigrnifica como 6 por que. Siendo rico,
como 6 por que soy rico) doy limosna k los pobres. ('ay sa-
apiau ac6, magalimos ac6 sa ni^a pobres.

8.

ESTAR.
Este verbo se traduce Ania jiara estar aqui; Na-d 6 Ana-a
para estar abi y Tua para estar alU. La correspondencia
bisaya de la conju/:>*acion castellana de este verbo se bace
con los adverbios de lugar Dinhi aqui, Uihaj abi y Di(o,
alii, escepto el presente de indicativo.

INDICATIVO.

Presente.

Yo estoy aqui. Ania man aco (dinhi.)


Tu estas nliL Na-a ca man (diha.)
El esta allf. Tua man sia (dito.)
XIV.
Nosotros estamos aqui. Ania man quita (diulii.)
Vosotros estais ahi. Na-a man camo (diha.)
EUos estan alii. Tua man sila (dito,)

PRETfiRITO COEXISTENTE.
Yo estaba aquI, cuando tu esta-
bas alll. Dinhi man ac6, sa dito ca pa.

PRETfiRITO ABSOLUTO.

Yo estuve alii ayer. Dito man ac6 cahapon

FUTURO ABSOLUTO.
Yo estar6 alii despues. Dito man ac6 oiia.

FUTURO CONDICIONAL.
Yo estaria alii, si tu quisieses. Dito unta ac6, cun boot ca pa
unta.

SUBJUNTIVO.
Future.

Es necesario, que estes aqui. Quinahanglan nga dinhi ca.

FUTURO CONDICIONAL.
Si 3^0 estuviere aqui, no esta- Cundinhi pa unta ac6, uala ca
rias tu. unta.
XV.

INDEFINIDO ABSOLUTO.
Yo estuviera aqui. Dinhi unta ac6.

INDEFINIDO CONDICIONAL.
Si yo estuviese aqui. Cun dinhi pa unta ac6.

IMPERATIVE

Puturo.

Estad ahi. Diha cam6.

GERUNDIO.
Estando yo alll, le vi. Sa dito ac6, naquita co sia.

Cuando el yerbo Estar nos manifiestael estadode laspersonas


6 cosas, la raiz que nos indica dicho estado, se hace verbo con
la particula Ma de los verbos neutros.

INDICATIVO,

Presente.

Yo estoy enfermo. Masaquit man ac6.

PRETERITO COEXISTENTE.
Tu estabas enfermo cuando yo Icao nasaquit, sa pagcamaayo
estaba bueno. co og lauas.
XVI.

PRETERITO ABSOLUTO.
Kl estuvo ayer enfermo. Nasaquit sia cahapon.

FUTURO ABSOLUTO.
Kl estara enfermo manana. Masaquit sia ogma.

FUTURO CONDICJONAL.
Yo estaria enfermo, si hubiese Masaquit unta ac6, cuu nato-
cumplido, lo que me has man- man co untaang* g'uisogo nio
dado. canaco.

SUBJUNTIVO.
Futuro Oondioional.
Si YO estuviere enfermo, tu me Cun masaquit unta aco, icao
cuidarias. mai^alima
^^c unta canaco.

INDEFINIDO CONDICIONAL.
Si tu estuvieses enfermo, yo te Cun masaquit ca pa unta, ac('
cuidaria. magalima unta caninio.

GERUNDIO.
Kstando el enfermo, no quiso Sa iang- pag-casaquit, uala sia
tomar las medicinas. boot ominom sa mga tambal.

9.

TENER EN SENTIDO DETERMINADO.


La equivalencia del verbo tener en este sentido es Aula jiara
XVIL
las primoras personas: Na-a 6 Ana-a para las segundas y Tiu\
\nxYH las terceras

INDICATIVO.

Presente.

Yo teng-o la camisa. Ania canaco ang sinina.


Kilos tienen el sombrero. Tua cauila ang calo.

PRETERITO COEXISTENTE.
Vo tiMiia la camisa, al bus- Dinhi pa canaco ang sinina
carla tu. sa pagpangita mo.

En el presente se nsan Ania, Na-a y Tua segun que la


persona sea primera, se^unda 6 tercera respectivamente. En
los deni/is tiempos se usa el adverbio de lugar DtTiM para
las primeras personas; Di'/ia para las segundas
y Dito para
las terceras, poniendo siempre la persona en ablativo inme-
diataniente despues del adverbio, 6 de las particulas, que
completan la espresion del tiempo en bisaya.

PRETERITO ABSOLUTO.
Aver tuve el sombrero, hoy Cahapon dinhi canaco ang calo,
no lo tengo. caron uala.

FUTURO ABSOLUTO.
Mafiana tendr^ ya el sombrero. Ogma dinhi na canaco auK
calo.

FUTURO CONDICIONAL.
Yo tendria la camisa si la com- Dinhi unta canaco ang sinina.
P^^^- con paliton co un^a.
XVIII.

SUBJUNTIVO.
Indefinido oondioional.

Si yo tuviese la camisa, te la Cun dinhi pa unta canaco an^


(laria. sinina, ihatag co uiita caiiimo

10.

TENER EN SENTIDO PARTITIVO.


La equivalencia del verbo Tener en este sentido es May,
Duna 6 Aduua, poniendo la persona en nominativo 6 ^»*ene~
tivo, como se ver& en los ejemplos.

INDICATIVO.

Presente.

Tienes dinero? May salapi ca ba?


Tengo dinero. Uunay icong salapi.

PRETERITO COEXISTENTE.
Vo tenia dinero aver y tu no. Cahapon duna may acong salapi
icao uala.

PRETERITO ABSOLUTO.
Yo tuve ayer dinero. Cahapon dunay Acong salapi.

FUTURO ABSOLUTO.
MaAana tendr^ dinero. Ogma duna may 4cong salapi.
XIX.

FUTURO CONDICIONAL.
T\i tendrias dinero, si tniba- Icao dunay sahpi nnta, cuu
jases. ma^trabajo ca unta.

SUBJUNTIVO.
Indeflnldo oondioional.
Si yo tuviese dinero, te lo da- Cun duna pay unta acoug sala-
ria. pi, ihatag co unta canimo.

Gerundio.

Teniendo dinero, se puede todo. Sa pagcadunay salapi, ang


ngatanan mahimo.

Cuando tenemos una cosa inmaterial, la raiz se hace verbo


con la partlcula Ma de los verbos neutros.

INDfCATlVO.

Presente.

Yo tengo frio. Natugnao man ac6.

PRETERITO COEXISTENTE.
Ayer yo tenia frio y tu calor. Cahapon guitugnao man ac6,
ug icao guiinitan.

La raiz tugnao admite Gui en lugar del Ma y la raiz


Init admite tambien Gui con la pasiva de An.

PRETERITO ABSOLUTO.
Aver tuve calor. Cahapon nainitan ac6.
4
XX.

FUTURO ABSOLUTO.
Til tendris calor despues. Mainitan ca ofla.

FUTURO CONDICIONAL.
Yo tendria miedo, si no fuera Naliadluc ac6 unta cun dili pa
ef>pafiol. ac6 uata cacliila.

SUBJUNTIVO.
Indeflnido oondioional.

Si yo tuviese vergllenza, te Cun maulao unta ac6, isogui-


lo diria. Ion co unta canimo.

11.

HABER.
La equivalencia del verbo Hdbef es la misma, que la-
del verbo Tener en sentido partitivo.

INDICATIYO.

Presente.

Hay arroz en el pueblo? Dnna bay bugas sa longsod?


[;*y; Dnna man.
^" '»«y- Uala man.

PRETERITO COEXISTENTE.
^^^^ P"**" Cahapon dunay bugas sa long-
blo. pero *"°u
^^Ki« f?
no h»bia i.
dinero. sod, apan ualay salapi.
XXI.

PRETERITO ABSOLUTO.
El mes pasado hubo arroz. Sa bulan oga miagui dunay
bugas.

FUTURO ABSOLUTO.
El mes que viene habri ya Sa bulan nga muabot duna
arroz. nay bugas.

FUTURO CONDICIONAL.
Habria dinero en el pueblo, Dunay salapi unta sa longsod,
si fuesen los hombres apli- cun macugui pa unta ang
cados. mfa tao.

SUBJUNTIVO.
Indeflnldo oondiolonal.

Si hubiese arroz, no habria Cun dunay bugas unta, ualay


hambre. gutum unta.
HODO m EMAR POR ESTE METODO.

El maestro empezar& tomando la leccion y llamando con


mayor especialidad la atencioii del disclpulo hacia las pala-
hras impresas con letra mayi!iscula y hacia las observaciones
(|ue en cada leccion se encuentren. Dada la leccion y ente-
rado el discfpulo de todo lo mas importante, no deben oirse

ya mas palabras en espanol, que las de las advertencias, que


el maestro juzgue necesario hacer, y al efecto tomari este la

clave y por el la preguntara en bisaya al discipulo, el cual de-


herk responder en espanol, traduciendo inmediatamente la con-
testacion espaiiola en el correspondiente tema de la gram&tica.

De este modo, el maestro ensefiard constantemente la pronun-


ciacion, y el discipulo, al repetir las palabras, naturalmente
las imitari. Los temas se repasarAn cuantas veces sea nece-
sario, hasta que el discipulo los diga con mediana rapidez,
para facilitar la comprension de los siguientes y evitar la mala
pronunciacion.
Si el discipulo puede, deber& escribir todos los temas; pero,
en el caso contrario, solamente los mas dificiles. El escribir
es de la mayor importancia; por que al poner por escrito los

temas, se les considera bajo un nuevo aspecto y se aprende


la ortografia. Escusado es decir,que el discipulo no debe te-
ner k la vista la clave cuando escriba los temas,
y que se
le debe encargar esto del modo mas severo.
Por ultimo, para que el discipulo vaya comprendiendo poco
k poco los giros tortuosos del bisaya, deberi exigirle el maestro
la traduccion literal de alguno de los temas bisayas en castellano.
1 —
LECCION 1/
MaBOolino y fbmenino en singular.
El, la. Si, ang.

Regria 1 .* El articulo si sirve para los nombres propios


masculiuos y femeninos; y el articulo anff para los apelativoH
en ambos g^neros, pues este idioraa no tiene artlculos con
diferenciar los g^ueros.

Yo. Ac6.
Tu. Icao, ca.
Tener. MAY, duna, aduna.
Estar. Na-a, ana-a, nia^ ania^ tua.
atua (1)
La camisa. Aug sinina.
EI sombrero. Aug calo.
Tienes la camisa? Aua-a ba canimo ang sini-
na? (2)
Si tengo la camisa. Oo, ania canaco ang sinina.

Htfg-la SI.* El que tiene se pone en ablativo y lo que se


tiene en nominative.

El pan. Ang pan.


La sal Ang asin.
El jabon. Ang sabon.
Mi, mio. Aco, co, ta, na-
co. (3)
Ml sombrero. Ang &cong calo.

Regia 8.* Cuando en la oracion hay pronombre pose-


sivo es indispensable poner el articulo ang.

(1) May, duna y aduna sigrniflcan propiamente tener, pero, reg-ular-


mente 86 usa de eHos hablandoen sentido partitive como ae vertl en la lec-
cion 39. A
nia na-^ ana-a tua siffniflcan estar al^iina cosa en alirun lugar,
pero, se lea da la sicrnificacion de tener. Ania, estar aquf. Na-A
y an a-A es-
tar ahi. Tua estar alii. For eso se usa de Ania para las
primeras personas;
rte Na-a y Ana-a para las scftrundas
y aun para las terceras si Mtan di«tau-
tes del aue habla y Tua para las terceras.
(2) La partfcula ba no sifirniflca nada, y se usa de ella en las oraclrv
nes interrogativas pospuesta siempre. Tambien se usa en las oracione.s
auDitativas.
^?^ dJferencia, que hay etrtre Ac6, yo yAco, mi, mio es, que el pri-
.^J^-
inero es largo y el se^rando breve. El primero
signiflca una persona,
r y
j ei
^e^•^Indo un pronombre posesivo. »

—2—
Tu, tuyo. Inio, mo, nimo.
Tu camisa. Aug mo.
sinina
Tienes tu mi sombrero? Na-abacaiiimoangacongcalo?
Si, tengo tu sombrero. Oo, ania canaco ang calo mo.
Tienes tu tu camisa? Na-a ba canimo aug imong si-
nina?
Tengo mi camisa. Ania canaco ang sinina co.

Regla 4.* Todos los pronombres posesivos que princi-


pian con vocal, se anteponen al nombre, y se posponen los
que principian con consonante.

Que? ONSA? (4)


Que sombrero tienes tu? Onsa nga calo ang ana-a ca-
nimo?
Tengo mi sombrero. Ania canaco ang calo co.
Que camisa tienes tu? Onsa nga sinina ang ana a
canimo?
Tengo tu camisa. Ania canaco ang sinina mo.
Pedro. si Pedro.

Reg^la 5.* En las oracionos interrogativas con onsa se


antepone al sustantivo la particula nga.

TEMA 1.

Tienes tu el pan?— Si, tengo el pan. —


Tienes tu tu pan?
Tengo mi pan. —Tienes tu la sal?— Tengo la sal. Tienes tu —

mi sal? Tengo tu sal. — —
Tienes tu el jabon? Tengo el ja-
bon. —Tienes tu tu jabon?— Tengo mi jabon. — Que jabon
tienes tu?— Tengo tu jabon.— Que camisa tienes tu?— Tengo
mi camisa.

LECITON 2."

Del adjetivo.

Regla 1.* El adjetivo se componen en bisaya antepo-


niendo ^ la Raiz la particula ma.

(4) Cuando la oracion principia por un pronombre interrogative, se da


rincipio & la oracion por el, lig^ndolo con el sustantivo por medio de nga
principle
e inmediatamente el artfculo, vcrbo y ablativo.
Raiz es la palabra que enoierra en si la sigrnificacion dt»
una cosa, pero no pnode .<i-nifioarla adj/tivaniente sin la
pnrtlcnla dicha.

TitMie V. mi sombrero? Na-a ba eaiiimo any dcong*


calo? (1,)
Pi Senor, lo tengo. Oo, ania canaco.
Bneno. Maayo.
Male. Da u tan.
Hermoso. Matahum, ma-
afiag.
Bonito Undo. Maanindut.
Ag-il , — buena
Balud. Mapiscay. (*)
Feo. Mangil-ad.
Nuevo. Bag.6 (2.)
Viejo. Da-aii,tigulaDg.
El zapato. Ang sapin.
La madera. Ang cahoy.
El perro. Ang iro, ayam.
El caballo. Ang cabayo.
Tiene.s tn el perro hermoso? Na-a ba canimo ang irong
Matahum? (3)
Tengo el perro hermoso. Ania canaeo ang iro ng'a ma-
tahum.
Tiene V. el caballo viejo? Na-a ba canimo ang cabayo
ng-a tigulang?
No lo tengo. Uala canaeo.
No teng-o el pan. Uala canaeo ang pan.

li En bisaya no hay tratnmie:ito (l.» V. y sc trainee Icao, tu. Los bi-


sayas tutean a todo el inunilo.
i*) En Bohol el adjetivo mapiscay sig-nirtca tambien, hermoso, bouito,
lindo.
(2) y da-an son escepciones de la regla, como otras muchats, que
Bagr-iS,
solo puede ensefiar la practica. Eu el traacurso de esta jrramAtica se poa-
dran los varios raodos, que hav de formar los ad jetivos. Da-an y ti^ufanf?
si'o^nifican viejo, pero, con la diferencia de que Tif^ulan^ solo es apiicable
:i los sere^i aniiuados
y da-an a los Inanimados. Hombre viejo tao ti- n^
ffulan^. Caballo viejo, cabayo n^a ti^ulanjr. Arbol viejo, canoy tigu-
lang-. Si la palabra cahoy hac<^ relaoion o signiftca madera, en este caso se
u^
diria cahoy nfa da-an porque es ya un ser inanimado. Zapato viejo, sapin
nga da-an.
\3) El sustantivo y adjetivo se unen con la partfcula dj^, si el que
precede termina en consonante: pero, si teniiiua en vocal pueden unirse
de la manera dicha, 6 bien suprimiendo la A del ng^a foriuando uua pala-
bra con el que precede. Iro ug^ ma-anlndut. Ironf ma-anindut. Panit n5ii
dantan.

4 —
De NGA. (4)-.
El cuero. Aug panit.
La escopeta, el fusil, el canon. Ang luthangr. (5)
El sombrero de papel. Ang calo nga papel. ( // /
Tiene V. mi zapato de cuero? Na-^ ba canimo ang* kcong sa-
pin nga panit?
No tengo sii zapato de cuero Uala canaco ang imong sa-
de V. pin nga panit.
l/d media de hilo. Ang medias nga hilo.
No tener. Uala.

TEMA 2.


Tiene V. mi hf^rmoso caballo? Si sefior, lo tengo.— Tiene
V. — —
mi zapato viejo? No sefior, no lo tengo. Que perro tiene
— —
V? Tengo su hermoso perro de V. Tienes tu mi papel ma-

lo?— No senor, no lo tengo. Tienes tu el buen pafio? Si —

senor, lo tengo. —
Tiene V. mi fusil feo? No senor, no lo tengo.
Qu6 fusil tiene V?— Tengo su hermoso fusil de V. Qu(^ me- —

dia tiene V? Tengo la media de hilo. —
Tiene V. mi media

de hilo? No tengo su media de hilo de V. Tienes tu mi —

fusil de madera? —
No senor, no lo tengo. Tienes tu el pan?

No tengo el pan. Qu6 zapato tienes tu? Tengo mi hermoso—

zapato de cuero. Qu6 sombrero tienes tu? Tengo mi som- —
brero malo de papel.— Qu6 jabon tienes tu? Tengo mi ja- —
— —
bon viejo. Que sal tienes tu? Tengo la sal mala. Tienes —
tu mi feo zapato de madera?— No senor, no lo tengo.

LECCION 3.^

Algo. BISAN onsa.


Tiene V. algo? Na-a ba canimo bisan onsa?
Tengo algo. Ania canaco bisan onsa.
Nada. UALA.
No tengo nada. Uala canaco bisan onsa.
Mi plata, mi diaero. Ang salapi co.

(4) Cuando De espresa la materia de que ea 6 se compone una cosa se


traduce por nga. Calo nfa papel.
(5) Camunmente se emplea luthang para signiftqar cailon; y para fu-
sil escopeta, se usa de la palabra pusil.
El oro. Ang bulauan.
Kl cordon. Ang cordoncj??, siniualo.
Mi vestido. Ang bisti co.
Alg'o ])!h»no. Bi?^an onsa nga
niaayo.
Nada malo Ualay dautan.
Tieue V. alg'o biieno? Na-a ba canimo bisan on^a nga
niaayo? (1)
No tengo nada malo. Uala canaco bisan onRa ngn
dautan.
(^)ue tiene V. Onsa hii ang na-a cAnimo?
Que tieue V. bueuo? Onsa nga maayo ang na-a ca-
nimo?
Teni^-o el buen vino. Ania canaco ang maayongvino
Este. Qnini.
Aquel. Cadto.
P'ste libro. Quining libro.
Del perro. Sa iro.
Del sastre. Sa irlananfthi.
Del veciao. Sa silingan.
El del. ANG SA.
El del vecino. Ang sa siling'an.
El del sastre. Ang sa mananaiii.
El del perro. Ang sa iro.
6 ^
CUN (2)
Tiene V. mi caballo 6 el del Na-a ba cauimo ang cabayo
vecino? CO, cun ang sa silingan?
Tengo, el del vecino. Ania canaco ang sa silingan.
Tienes mi pan 6 el de Juan? Na-a ba canimo ang pan co,
cun ang can Juan? (3)
Tengo el tuyo. Ania canaco ang imo.
El mio. Ang ico.
Del mio, mi. Sa &co.
Del de V. tuyo. Sa imo.
El hombre. Ang taoo.
El amigo. Aug higala.
El del hombre. Ang sa taoo.
Del amigo. Sa higala.

(1) Nada malo. Ualay dautan. La Y pospuesta al uala ademis de ser euf<5-
nica del bisaya, bace las veces del arUculo an^ que se suprime.
(2) La conjtfncion disyuntiva O. se traduce al bisaya porCun.,
(3) Aun cuando parece, que debiera decirse ni Juan, 86 usa con ele-
c^ificia del artfcula de aolativo, cuando De aignifica propiedad. Can Juau.
La obra de Pedro, Ang can Pedro n^a bubat.

—6—
El del amigo. Aug sa higala.
Aquel perro. Cadtong iro.
Mi hennano. Ang igso-on co.
El de mi hermano. Ang sa igso-on co.
El baston. Ang songcod.

Tiene V. — Lo tengo. — Tiene V. oro?-~


mi buen vino? el
No lo — Tiene V. la plata?— La ten^o. — Tiene V.
tengo. la
cinta de oro? — No la tengo. — Que tiene V.? — Tengo mi vestido
de pafio. — Tiene V. mi boton de plata? — No tengo. — Tienelo
V. algo hermoso? — No tengo. — No tengo nada hermoso. Tengo
algo feo.— Qu6 tiene V. feo? — Tengo perro —Qu6 ca-
el feo.
ballo tiene V.? — Tengo tu hermoso caballo. — Qu6 zapato tiene
v.? — Tengo mi zapato viejo de cuero. — Tienes aquel caballo?
No lo tengo. — Qu6 caballo tienes?— Tengo del vecino. el
Tienes mi baston 6 de mi amigo? — Tengo
el de tu amigo.— el
Tiene V. su dedal 6 del sastre? — Tengo
el mio. — Tienesel
el bonito cordon de oro de mi perro? — No tengo. — Tienes
lo
mi fusil de madera 6 de mi hermano? — Tengo
el tuyo. el
Qu6 tienes? — No tengo nada. — Tienes algo bueno?— No tengo
nada bueno. — Tienes algo malo? — No tengo nada malo. — Qu6
tienes bonito? — Tengo bonito perro de mi amigo.
el

LECCION 4.^

El muchacho. Ang bata bata. (1)


El chocolate. Ang chicolate.
El lapiz. Ang lapis.
El hierro. Ang putliao.
El clavo. Ang lansang.
El clavo de hierro. Ang lansang nga puthao.
No....ni. UALA.... UG. (2)
Tiene V. el baston del mu- Na-a ba canimo ang songcod
chacho 6 el de v.? sa bata cun ang imo?
No tengo el baston del mu- Uala canaco ang songcod sa
chacho, ni el de V. bata ug ang imo.

(1) Bata bata siffnifica muchacho sirviente. Bata signlfica jdven, mu-
chacho, nifio y tambien hijo.
(2) Cuando a la negacion No sigrue en el segundo inciso de la oracion
la negaoion Ni, se traduce esta por Ug*.
El tapon. Aug* songsong".
El paraguas. Aug payoDg.
La miel. Ang dugus.
El algodon. Ang gapas.
El carpintero. Ang panday sa cahoy.
El martillo. Au^ bacbac (pacang). (3)
Cual.? QUINSA? 0NSA?HAIN?(4)
El hermoso. Ang matahum.
El feo. Ang mangil-ad.
El cucliillo. Ang sipol (cuchiyo).

Tienes mi zapato 6 el del muchacho?— No tengo el del nrn-


rhacho. —
Tienes mi chocolate 6 el del comerciante? No tengo —
el tuyo ni el del comerciante.— Tengo el mio. Tienes la miel —

6 el vino? No tengo la miel ni el vino. —
Tienes el clavo de
liierro 6 el de plata? —
No tengo el clavo de hierro ni el de
plata. —
Tengo el clavo de oro.— Qu6 martillo tienes?— Tengo
el martillo de hierro del herrero. —
Tienes algo? Tengo algo. —
Tienes algo hermoso?— Tengo el hermoso paraguas de seJda.—

Qu6 fusil tienes? Tengo el de mi amigo.-^-Tienes el perro de

Juan? No tengo el perro de Juan ni el de mi amigo. Tienes —
mi cnchillo?— Cual?— El hermoso.— Tengo algo bueno?—Tu no
tienes nada bueno. —
Qu6 paraguas tengo? Tienes el mio. —
Tienes mi caf6 6 el de mi muchacho? Tengo el de tu bueh —

muchacho. Qu6 chocolate tienes?— Tengo el buen chocolate
de Zaragoza.

LECCION 5.«

Quien? QUINSA?
Quien tiene el lapiz? Hain ba ang lapis? (1)
El hombre tiene el lapiz. Na-a sa taoo ang lapis.
El hombre no tiene el lapiz. Ual4 sa taoo ang lapis.

(3)Bacbac es el martillo dp hierro. y Pacan/^ martillo de madera, mazo


J

(4)Quin.sa se una hablando de racionale»; hain, para los irracionales y


demils cosas. (Vide Noc. Pre 6.)
(1) Quien tiene el lapiz? E«ta pregunta se traduce, ibain ba angr lapis?
Como se ha de contestar con los adverbios de lugrar anta, na-a 6 tua, que
Rig-niflcan estar oqui. ahi, 6 allf. eqnivale
t decir ;donde esta el lapiz? por
que haul es adverbiu dc lu^-ar, donde.
8 —
Quien lo tiene? Hain ba ang lupis? ^2;
El inucLaclio lo tiene. Na-a sa bata.
El polio. Ang- pis6.
El haul. Ang ca))an.
El barco. Aug sacayan.
EL SIYA.
El tiewe la escoba. Tiia caniya ang sillu;^*.
No la tiene el. Oala cauiya.
Su, (le v., tu YMO, MO, NIMO.
tuyo.
El labrador. Ang- magbabaol (ang* nnig-
dadaro.)
El criado. Ang'ii?ologoon. Ang binatonan.
Tu Zapoto. Ang- sapin mo.
Tu escoba. Ang silhig mo.
El pajaro. Ang langgam.
Tu pie. Ang imong ti-il
Tu ojo. Ang imong mata.
Tiene el criado su cofre 6 el Na-a ba sa sologoon ang iyang
mio? caban cun ang aco?
Tiene el suyo. Na-a caniya ang iya.
Nadie, nonadie. Uala sa bisan
quinsa.
Nadie tiene tu baston. Uala sa bisan quinsa ang imong
songcod.
Nadie lo tiene. No lo tiene
nadie. Uala sa bisan quinsa.
Su espejo. Ang
salamin nia.
Este buey. Quining baca nga laqni.
Este heno. Quining dagami (nga layai.
Este amigo. Quining higala.
Aquel hombre. Cadtong taoo.
Aquel mucliacho. Cad ton >? bata.
El arroz. Ang bug^s.

5.

Quien tiene mi baul? El — muchacho lo tiene. —Tiene el


hombre el polio? —
Lo tiene. —Tiene el muchacho mi bar-

(ft) El acuaativo Zo, 6 no ae traduce al bisaya, cuando se eiitiende da


lo que 86. habla. 6 en el caso de traducirse, se pone en nominativo a<)uo-
llo & que se renere Hain ba ifi hain ba ang lapis?

—9—
ro? — Nolo tiene.— Quien — El
capitan lo tieue.
lo tiene? Quien —
tiene el arroz del labrador? — Mi
eriado lo tiene. Tiene tii —
criado mi escoba 6 la siiya? —
No tiene la tuya ni la suya.

Quien tiene el bonito polio? El muchacho lo tiene. Qu6 tiene — —
tu auiigo? — —
Tiene su buen dinero. Tiene el mi oro? No
lo tiene. — —
Quien lo tieue? El carpintero lo tiene. Tiene el —

mi cafii 6 mi azucar? No tiene tu caft, ni tu aziicar, tiene
tu miel. —
Tiene el labrador mi dinero? No lo tiene. Lo — —
tiene el capitan? — —
No lo tiene. Quien lo tiene? Nadie lo tie- —
ne. —
(^ue heno tiene Juan? —
Tiene el del labrador. Tiene —
t^ste muchacho mi escoba? —
No la tiene. Quien tiene aquel —

hermoso buey? Lo tiene mi criado.

LECCION C/
Este otro. Cari.
Aquel otro. Cadtong usa.
El billete, la es-
quela. Ang sulat.
El granero. Aug i)insa.=Buhi\s.
El grano (semilla.) Ang oinhi.
Tienes est^ libro 6 aquel? Na-a ba canimo quining li-
bro con cadto ba?.
Tengo este, no tengo aquel. Ania canaco quini, uala cadto.
Pero. Apan.
Sino. Cun dili.
Tiene el hombre este sombrero Na-a ba sa taoo quing calo, cun
6 aquel? cadto ba?.
No tiene este, pero tiene aquel. Uala caniya quini, apan na-a
caniya cadto.
Tiene este, pero no aquel. Na-a caniya quini, apan uala
caniya cadto.
No tengo este, sino aquel. Uala canaco quini cun dili
cadto.
Tengo este, pero no aquel. Ania canaco quini, apan uala
canaco cadto.
Fiene el vecino este espejo 6 Na-a ba sa silin^an quining
aquel. salamin cun cadto ba?
Tiene este, pero no tiene Na-a caniya quini, apan uala
aquel. caniya cadto.
Que. NGA.
Tienes tu el caballo que yo Na-a ba canimo ang cabayo
tengo? nga nia canaco?
.10—
Tengo el caballo que tu tienes Aiiia canaco ang* cabayo ng'a
na-H canimo.
El que. A NO.
No tengo el que tu tienes. Uala canaco aug na-a rnni-
nio. (1)
No tengo el que el tiene. Uala canaco ang na-a caniya.
El anciano. Ang tigulang.
El divieso. Ang hubag.
El jardin. Ang tanaman sa mga bnlac
El sonido. Ang tunug.
Miserable, mezquino. Daguinutan, mahicao, hicauan.
Cobarde. Matalao, talauan.
Grosero, basto. Burung.

6.

Tiene el comerciante mi pafio 6 el suyo? No tiene el de —


V. ni el suyo. Qn& dedal tiene el sastre? Tiene el suyo. —
Tiene el mi caballo de napel 6 mi caballo de madera? No —
tiene su caballo de V. ae madera, ni el de papel; tiene el
caballo de cuero de su auiigo. —
Quien tiene mi billete?

Este hombre lo tiene. Tiene V. el grano de su granero de

v., 6 el del mio? No tengo el de su granero de V., ni
el del mio, pero tengo el del labrador. Tiene el mucha- —

cho este pijaro 6 aquel? No tiene este sino aquel. Tiene tu —

criado esta escoba 6 aquella? Tiene esta pero no aquella.-—

Tienes el baul que yo tengo? No tengo el que tu tienes.

Qu6 caballo tienes? Tengo el de tuhermano. Tiene tu amigo —
el espejo que tu tienes 6 el que yo tengo? No tiene el —
que tu tienes, ni el que yo tengo, pero tiene el suyo.

LECCION 7.'

Del plural.

Reg-la 1.* El nhiral se liace con la particnla Maaya 6 M(ja


pospuesta al articulo ang 6 sa del singular en todoslos casus.

Los libros. Ang mga libro.


Los buenos libros. Ang mga maayong libro.

il) Cuando no se espreaa el sustantivo se hace asl: Ania canaco aii^


na-a canimo; pero, en el caso contrario se poae nga ininodiatamenti? despues
de el. Ania canaco ang cabuyo nj^a na-a caniiub.
—11-
Los amigos. Ang m^B, higala.
Los buenos amigos. Ang* niga maayong higala.
De los samanGa.
El clavo, los clavos. Ang* lansang, ang nig'a Ian-
sang.
El hogar, los hogares. Ang ab6, ang ni^a ab6.
La nariz, las narizes. Ang ilong*, ang mga ilong.
El pelo, el cabello, los cabellos. Ang buhuc, ang niga buhuc.
Mis sombreros. Aug mga calo co.
Reg^la *.* Cuaudo el nombre posesivo es de los que se
anteponen al nombre, se coloca eutre anff y mga siempro
que se liable en plural.

Tienes mis hermosos clavos? Na-a ba canimo ang Acong


mga lansang nga matahum?
No tengo tus hermosos cla- Uala canaco ang imong mga
vos, pero tengo tus bue- lansang nga matahum, apan
nos sombreros. ania canaco ang mga calo
mong maayo.
El ojo, los ojos. Ang matA, ang mga matA.
Que caballos tienes tu? Onsa nga mga cabayo ang
ana-a canimo?
Tengo los hermosos caballos Ania canaco ang mga cabayong
de tus buenos vecinos. matahum sa mga maayong
silinganmo.
Tienes los hermosos paraguas Ania ba canimo ang mga ma-
de mis muchachos? tahum nga payong sa Acong
mga bata?
No tengo sus hermosos para- Uala canaco ang mga mata-
guas, pero tengo sus bo- hum nga payong nila, apan
nitos bastones. ania canaco ang mga ma-
anindut nga songcod nila.
Los. ANG MANGA.
Tienes mis caballos 6 los del Na-a ba canimo ang mga ca-
hombre? cabayo co, cun ang mg-a ca-
bayo sa taoo? (1)
No tengo los tuyos, tengo los Uala canaco ang mga cabayo
del hombre. mo, ania canaco ang mga ca-
_^ bayo sa taoo.
(1)Aunque en espafiol no se espresa el sustantivo del segundo incfflo,
Biendo el mismo que el del primero, cuando la oracion es disyuntlva, es ne-
cesario espresarlo en bisaya. Esto se entiende hablando en plural, porque
81 la oracion es singular no se espresa, Qomo se ha visto en las dos leccio-
nes precedentes.
6
—12
Los que, las que. ANGMGA-NGA.
Tienes los perros que yo tengo, Na-a ba canimo ang mga iro
6 los que tiene el comer- nga ania canaco, cun ang
ciaute? mga iro nga na-a sa co-
merciante?
No tengo los que tu tienes, ni Uala canaco ang mga iro nga
los que tiene el comerciante. na-a canimo, ug ang mga
iro nga na-a sa comerciante.
El nuestro, los nuestros. Ang amo, ang among mga,
ang ato, ang atong mga.
El suyo, los suyos, de varios. Ang ila, nila.
Estos, tas, tos. Quining mga (2.)
Aquellos, lias, Cadtong mga.
llos.
Tengo estos 6 aquellos perros? Ania ba canaco quining mga
iro con cadtong mga iro ba?
Tienes estos perros, pero no Ana-a canimo quining nga iro,
tienes aquellos. apan uala canaco cadtong
mga iro.
Tiene el hombre estas cami- Na-a ba sa taoo quining mga
sas, 6 aquellas? sinina, cun cadtong mga si-
nina?
Tiene estas, pero no tiene aque- Na-a sa taoo quining mga si-

llas. nina, apan uala caniya cad-


tong mga sinina.
Cuales? ONSA ONSA NGA
m6a (3.)
Cuales tiene? Onsa onsa ba ang mg'a na-a
caniya?
Tiene los lindos paraguas de Na-a caniya ang mga ma-^-
tus buenos vecmos. ngapayong sa imong
nindut
mga silingan nga maayo.
Las alhajas. Ang mga hiyas.

7.

Tiene V. mis espejos? — Tengo sus espejos de V. —Qu6 es-


pejos tiene V? —Tengo sus hermosos espejos de V. —Qui^n
(2) Si el pronombre demostrativo es plural se hace indispensable espre-
sar el sustantivo, que indica.
(8) Aunque esta espresion gramaticalmente hablando, est4 bien, segun
la ODs. 4.* de la lecclon 1.' nunca se oye en plural con Hain, y rara vez
en singular con el verbo Tener, Mas adelante se ver6, como se usa con
otros verbos.
—13—
tiene —
nuestras buenas alhajas de oro? Nadie las tiene.

Qu6 tiene el capitan? Tiene sus hermosos barcos. Tiene el —
mis bastones 6 mis fusiles?—No tiene sus bastones ni sus fu-
siles de V. —
Tiene nuestfos clavos 6 nuestros martillos?
No tiene nuestros clavos ni nuestros martillos, pero tiene
nuestros bonitos caballos. —
Tiene el carpintero sus martillos

de hierro? No tiene sus martillos de hierro, sino sus cla-
vos de hierro.

8.


Tienes estos perros 6 aquellos? No tengo estos ni aque-
Uos. — —
Tienes los baules que yo tengo? No tengo los que
tu tienes, sino los de tu hermano.—(ju^ caballos tiene tu
— —
amigo? Tiene los mios. Tiene tu amigo mis libros 6 los

suyos? No tiene los tuyos, ni los suyos, pero tiene los del
— —
capitan Que alhajas tiene tu muchacho? Tiene las mias.
Tienes nuestros vestidos 6 los de los vecinos? No tengo los —
nuestros, ni los de los vecinos, sino los de nuestros buenos

amigos Tiene el muchacho las escobas de nuestros criados?
No tiene sus escobas, sino sus vestidos.

LECCION 8.^

Del diminutivo.
Reg'la El diminutivo se hace en bisaya con el ad-
1.'
jetivo pospuesto al sustantivo 6 duplicando solaraento
diiitay
la raiz del adjetivo y algunas veces la del sustantivo. (L)

El hombre, el hombrecillo. Aug taoo, ang taoo taoo (2.)


El peine, el peinecillo. Ang sudlay, ang sudlay nga
diotay.

(1) Tambien se forman diminiitivos, aue iiidican el desprecio, con que


mirainos alguna persona 6 cosa, anadienao al sustantivo la letra Ay corao
de Cahayo, caballo, cahayoa, caballuelo; tigulang. viejo, Ugulan§a; vojete; Al
sustantivo babaye, muger, se le anade ha y se aice babayeha; mugerzuela.
Muchas veces se le afiade al fin al sustantivo la letra A y no es di-
minutivo, por que no se habla en sentido deepreciativo. En este caso la
letra A indica que hablamos de una persona 6 cosa desconocida. Quien es
este niiio? Quinsa ba quining bataa? A donde dirig-e ese cainino? Asa ba
pain^n canang* dalana?
[2) Aunque taotao se aplica aljruna vez ft las personas, su verdadera
signittcacion es mufieco, muiieca, juj^uete de los nifios. Siendo diminutivo
en sentido de desnrecio, dirlamos taohi. Tambien taotao signiflqa las pd-
pilas 6 nifias de los ojos.
14—
La casa, la casita. Ang balay, ang balay n*-^
diotay.
La vela, la velita. Ang layag, ang layag ng^>
diotay.
Tiene V. mis peinecillos? Ana-a ba canimo ang ftcong
mga sodlay nga diotay?
Los tengo. Ania canaco.
EUos, Has, Uos. Sila.
Tienen las mugeres mis bonitos Na-a ba sa mga babaye ang
zapatos 6 sus preciosos ani- mga sapin co nga maanindut,
Uos? cun ang mga singsing nila
nga mahal?
No tienen ellas tus hermosos UaU canila ang manga sapin
zapatos, pero tienen sus pre- mong matahum, apan tua ca-
ciosos anillos. nila ang ilang mga sing
sing nga mahal.
El caballo negrito. Ang cabayo nga maitom item.
Aquel nifio blanquito. Cadtong bata nga diotay nga
mapoti poti.
Y. Ug.
1 Usa 6 Unum.
2 Duha, duduha. 7 Pito, pipito.
3 Tolo, totolo. 8 Ualo.
4 Upat. 9 Siam, sisiam.
5 Lima lilima. 10 Polo, napolo.

^
Regla
*.* Las unidades cuya inicial es consonante du-
{)lican primera silaba cuando especifican una cantidad. No
la
a duplican, cuando la cuenta es abstracta. (3.)

Tres. Tolo.
Tres caballos. Tolo ca cabayo.

Refflo 8/ De Polo se usa contando en abstracto; pero


si se especifica la cantidad,se usa de napolo.

Diez. Polo.
Diez hombres. Napolo ca taoo.

(3) Sin embargo de esta regla, que es la que debiera se^irse, los bi-
sayas usan indistintamente las unidades, que principian por consonante,
duplicando 6 sin duplicar la primera sflaba, aun cuando especiiiquen una
cantidad. Asi lo usard yo tambien por acomodarme al modo de bablar de
ellos. Tres mucbacbos. Totolo ca bata. Tolo ca bata.
-lo—
11 Napolo ug usa (4.)
12 Napolo ug duha.
13 Napolo ug tolo.
14 Napolo ug upat.
15 Napolo ug lima,
16 Napolo ug unum.
17 Napolo ug pito.
18 Napolo ug ualo.
19 Napolo ug siam.

Reg^la 4.* Las decenas se componen anteponiendo k la


unidad correspondiente ca y posponi6adole an.

20 Caluha-an. (5.) 60 Canuman. (8.)


21 Caluha-an ug 61 Canuman ug
usa. usa.
30 Catlo-an. (6.) 70 Capito-an.
31 Catlo-an ug usa. 71 Capito-an ug
usa.
40 Caupat-an. 80 Caualo-an.
41 Caupat-an ug 81 Caualo-an ug
usa. usa.
50 Calim-an. (7.) 90 Casiaman.
5 Calim-an ug usa 91 Casiaman ug
usa.
100 Usa ca gatus. 1000 usa calibo.
101 Usa ca gatus ug usa. 1100 usa ca libo ug usa ca
gatus.
110 Usa ca gatus ug napolo. 1200 usa ca libo ug duha ca
gatus.
200 Duha ca gatus. 1300 usa ca libo tolo ca
gatus.
300 Tolo ca gatus. 1500 usa ca libo lima ca
gatus.
400 Upat ca gatus. 1700 usa ca libo ug pito ca
gatus.
500 Lima ca gatus. 1900 usa ca libo ug siam ca
gatus.

(4) Desde Once se cuenta en bisaya, como en casteUano desde diez y


seis: se dice: diez y uno. diez y dos.
(5J
La Z>. de la unidad se convierte en L.
(6) Se suprime la primeraO de la unidad.
(1) Se suprime la A de la unidad.
(8) Se suprime la primera U de la unidad.
16~-
900 Siam ca gatus. 2000 duha ca libo.
10 muchachos. Napolo cabata (9.)
20 caballos. Caluhaaa ca cabayo.
200 casas. Duha ca gatus cabala y.
325 fusiles. Tolo ca gatus ca luha&n ug lima
ca pusiL
572 soldados. Lima ca gatus ca pitoan ng
duha ca soldados.
El mes. La luna. Aug bulan.
La semana. Ang semana.
El dia. El sol. Ang adlao.
A como estamos? Icapila quita caron?
A primero. Sa nahauna.
Que volumen 6 libro tienes? Onsay libro ang na-a canimo?
Tengo el quinto. Ania canaco ang icalima.
La piedra. Ang bat6.
La nipa (cosida dispuesta para Ang paud.
techar.)

Regria 5.'Los numerales ordinales se componen an-


tepoiiiendo k los cardinales la particula ica, escepto el pri-
mero, que se compone del adverbio onUy anteponi^ndole la par-
ticula naha.

El primero. Ang nahaona.


El segundo. Ang icaduha.
El tercero. Ang icatolo, icat-lo.
El cuarto. Ang icaupat.
El quinto. Ang icalima.
El sesto. Ang icaunum.
El septimo. Ang icapito.
El octavo. Ang icaualo.
El noveno. Ang icasiam.
El d^cimo, Ang icapolo.
El und6cimo. Ang icapolo ug usa.
El vig^simo. Ang icacaluhaan.
El vig^simo septimo. Ang icacaluhaan ug pito.
El trig^simo. Ang icacatloan.
El cent^simo. Aug icausa ca gatus.
Tiene V. el primero 6 el se- Na-a ba canimo ang nahaona
gundo libro? CUD ang icadoha calibre?
L

(9) La partfcula Ca no significa nada; solo sirve para unir los nume-
rales Qon el sustautivo.

—17—
Teugo octavo.
el Ania canaco ang icaualo.
Tagbilaran a catorce de Julio Tagbilaran sa icapolo ug upat
de mil ochocientos cincuenta caadlao sa buian sa Julio
y siete. sa usa calibo ualo cagatus,
caliman ug pito catuig.

9.

Tiene V. mis hermosos vases? — Los tengo. —Tiene V. los


hermosos caballos de mis vecinos? —No tengo. — Qu6 bas-los
tones tiene V? — Tengo de vecinos — Quien tiene mis
los los
peinecitos? — Mis muchachos los tienen. — Qu6 fusiles tiene V?
Tengo de sus amigos de V. — Tiene V.
los preciosos ani- los
Uos de mis amigos?—No los tengo, pero tengo las buenas
chinelas de tus vecinas. — Tiene V. las casas de piedra 6 las
casas de madera?— No tengo las casas de piedra, ni las casas
de madera, pero tengo mi casita de nipa.

10.

Tenemos los caballos de los amigos 6 los de los veci-


nos? — No tenemos estos ni aquellos. — Qu6 caballos tenemos?
Tenemos nuestros. — Tiene
los capitan mis velitas?— No las
el
tiene — Quien tiene nuestros espejos?— Nuestros vecinos los
tienen. — Tenemos los paraguas de nuestras vecinas?— No los
tenemos. —Qu6 paraguas tenemos? — Tenemos los hennosos pa-
raguas de seda — Qu6 libro tienes?— Tengo primero. — Tie- el
nes eltercero 6 cuarto? — No tengo este ni aquel. —Qu6
el
libro tiene tu amigo? — Tiene quinto. — A como estamos?
el
Estamos k catorce. —No estamos k diez?— No, estamos seftor,
k trece.

LECCION 9.»

El suyo, de 61. Ang iya, niya.


Uno y otro, el uno y el otro. Ang ug ang usa.
usa
Tienes mi libro 6 mi baston? Na-a ba canimo ang libro co
cun ang songcod co?
Tengo uno y otro. Ania canaco ang usa ug usa.
18—
Tienes mi camisa 6 mi chinela? Na-a ba canimo ang kcong si-
nina, cung ang kcong chi-
nelas?
No tengo ni uno ni otro. Uala canaco ang usa, ug ang
usa.
Muchos. Daghan, dag-
hanan.
Muchos hombres. Daghan mga taoo.
Muchas mugeres. Daghan mga babaye.
Muchas camisas. Daghan mga sinina.
El padre. Ang amahan.
La madre. Ang inahan.
El hijo, la hija. Ang anac.
Nosotros, tras. Cami, quita (1)
Tenemos nosotros las chinelas Ania ba canato ang manga chi-
de seda 6 los zapatos de nelas ng-a seda, cun ang mga
cuero? sapin nga panit?
No tenemos ni las chinelas de Uala canato ang mga chinelas
seda, ni los zapatos de cuero. nga seda ug ang mga sapin
nga panit.
Donde estan? Hain ba?
EUos las tienen. Tua canila.
Ellos, Has. Sila.
Nuestro, tra. Amo, ato, na-
mo, nato, ta.
Qu6 tiene la madre? Onsa ba ang ana-a sa ina-
han?
Tiene nuestros paraguas de Na-a caniya ang atong mga
seda. payong nga seda.
Tiene elvecino nuestros ca- Na-a ba sa silingan ang atong
ballos hermosos 6 nuestros mga cabayo ng-a matahum,
zapatos feos? cun ang atong mga sapin
nga maot?
No tiene ni nuestros hermo- Uala caniya ang atong mga
sos caballos, ni nuestros feos cabayong matahum, ug ang
zapatos. atong manga sapin nga
maot.

11.

Tenemos los paraguas de seda de nuestros hijos? —No los

(1) Se usa de cami, cuando se escluye alguna 6 algunas personas de


las que entran en la conversaQion; i de Quita, guando no se escjluye ^ nadie.

— 19—
tenemos, pero los tienen nuestros vecinos. Tienen nuestrosi —
liijos las velas de nuestro buque?— No las tienen.— Quien las
tiene? —
Los marineros las tienen.—Tionen alios nuestro ore 6

nuestra plata? Tienen nuestro ore, pero no tienen nuestra

plata.— Quien tiene nuestra plata? Nuestros liiios la tienen.
Tiene mi padre los clavos de hierro 6 los de madera?— No
tiene ni los clavos de hierro, ni los de madera, pero tiene los
clavos de oro. —
Tiene mi padre los mazes de los carpinteros

6 los de nuestros vecinos? Tiene los mazes de los carpinte-
ros, pero no tiene los de nuestros vecinos.

12.
Tienes mi camisa 6 mi cliinela?— No tengo tu camisa ni
tu chinela. — —
Que tienes? Teng-o tu paraguas de seda.— Tie-
nes mi caballo 6 mi perro?— Tengo tu caballo, pero no iengo
tu perro.— Tienes la cinta de oro de mi madre?— La tengo.—

Quien tiene las chinelas de mi hermanita? Nuestro vecino las
tiene. —
Tienes el baston 6 el sombrero de mi padre?— No tengo
el baston, pero tengo el sombrero. —
Tiene nuestro vecino los
bonitos botones de oro de mi hermano? No tiene los boni- —
tos botones de oro de tu hermano. —
Quien los tiene? Los tiene —

mi madre. A como estamos?— Estamos k veinticinco. Que —
libro tienes?—Tengo tercero
el y el quinto.— Quien tiene el
cuarto?— Ellos tienen.
lo

LECCION 10.«

Del \erbo. (Ij

Paslva de I.

Regfia 1.' Se usa de esta pasiva, siempre que en espa-


f)ol la persona agente ejerce su acoion removiendo de si k
la persona paciente.

Keferir. Suguilon, sugnid.

El verbo es indudablemente una de las partes mas esenciales y di-


(1)
ficilesde toda gram^tica. Siendo el bisaya puramente pasivo, tanto, q^un
repfularmente ge babla en pasiva, siempre que se puede, por eso doy pnn-
cipio al verbo por las pasivas.
7
—20-
Presente. Yo refiero. Gui.si^uilon co; guisuguid
CO (2.)
Pret^rito. Tu referiste. Guisuguilonmo, guisuguidco.
Futuro. El referira. Isuguilun niya, isuguid nia.
Iiuperativo. Refiere tu. Isuguilon mo, isuguid mo.

Regrla *.* En esta pasiva el presente y preterito se com-


ponen con la partlcula gni antepuesta k la raiz, y el futuro
e imperativo con la partlcula y antepuesta tambien a la raix.

Arrojar. Balibag, salibay.


Derramar, arrojar verter liqni-
dos. Yab6.
Dar. Hatag.
Coser. Tcihi.
Juguetear. Dula dula.
Ya escribi6 Juan el libro? Guisulat naba ni Juan ang li-
bro? (3.)
Ya lo escribi6.
^
Guisulat na niya.
Dareis esto k Pedro. Ihatag nino quini can Pedro.
Se lo dar^mos. Ihatag namo can Pedro.
Arroja ese vino. lyabo mo canang vino.
Lo arrojar6. lyabo CO ang vino.
Dejar. Bilin.
Vender. Baliguia.
Escupir. Lua.
neclarar, confesar. Tug-an.

Reg-la 3.* Cuando una persona hace alguna cosa en


obsequio 6 en perjuicio de otra, se liace la oracion poniendo
en nominativo la persona en cuyo obsequio 6 perjuicio se
hace y en genitivo la persona que lo hace. (*)

Hazme chocolate. Ibuhat mo ac6 ug chicolate.


Memorias k Juan. Icomusta ac6 nimo can Juan.
Sembrar. Pogas.

(2) El verbo en bisaya no tiene mas que cuatro tiempos, presente pre-
t6rito, futuro 6 imperativo. Tampoco tiene inflexion en las personas; de
suerte, que conociaa la raiz y partlcula componente de cada tiempo to-
das las personas se espresan del mismo modo.
(3) La oracion en pasiva se compone de nominativo de persona pa-
ciente, verbo en pasiva v g-enitivo de persona agente.
(*) En el 2.** Distrito ^e Mindanao v en alg-unos pueblos de Bohol, se usa
del seg'undo imperativo de la pasiva de An, que termina en I, cuando uno hace
'<\h^o en obsequio de otro. Hazle un tabaco. Tustusi sia.
—21—
Retirar. Irug.
Decir. lug-on.
Acusar. Sumbung.
Poner. Butang*.
Ofrecer. Halad.
Ofreced & Dies vuestras ora- Ilialad nifio sa Dios ang ifiou^-
cioues y sereis dichosos. niga pagampo, ug pala-
rhu camo.
Dijiste a Juan aquello? Guiingon mo ba cadto can
Juan?
Se lo dije. Guiingon co na.

13.


Has dejado el perro en casa? Lo he dejado. Dejaris auni —
el —
nino? Lo dejare. — —
No lo d<*jar6. Deja aqnl el niflo. Vo —
arrojo el vino malo —
Yo no arroio el vino malo. Arroj6 el —

vino malo? Lo arrojV). —
Arrojar^i el vino malo? Lo arrojart. —

No lo arrojard. Arrojad el vino malo. Veudeis vosotros el —
trigo? — —
Vendemos el trigo. Yendereis vosotros el trigo? Lo —
— —
vender^mos No lo venderemos. Vended el trigo. ^Has sem- —
— —
brado el maiz? Lo he sembrado. Sieni])ra el maiz. ^Sem- —

brar^s el maiz? Lo sembrart^. —
Retiras el petate?— Lo retiro.
— —
——
/.Retiraste el petate? Lo retirt^. Yo escupo la saliva. ^Has
— ——
escnpido la saliva? La escupir^ ^Declaras la verdad? La de-
elaro. —
Has declarado la verdad? La he declarado. Declora —

——
hi verdad. ^Declararas la verdad?— La declarar(>. I^ones el

.

sombrero? Lo pongo. Has puesto el sombrero?— Lo he pues-


to. —Pon el sombrero.— Pondras el sombrero? Lo pondre. ^^h^ — —
acusaste al Juez?— Te acuse. —
^Me aeusar/is al Juez?— Te acu-
sare. — —
No te acusar^. Acusame al Juez. D4 memorias h P<»- —
dro V Juana. Hazme cafe.

14.

Tenemos los bonitos caballos de nuestros amigos 6 los



de nuestros vecinos? No tenemos estos ni aquellos. Qu6 ca- —
ballos tenemos? —
Tenemos los nuestros. Teneis los paraguas —

de seda de mi amigo? No los tenemos, pero los tiene nues-
tra vecina.— Que libro teneis? —
Tenemos el primero. iQui6n —
— 22 —
tiene el tercero?— Mi amigo lo tieiie.— A c6mo estamos?— Estf.-
mos i veinticuatro.---No estamos a veintiseis?---No, esta-
mos k veinticinco.

LECCION 11.

Pasiva de ON.

Reffla I.' Se usa de esta pasiva siempre que la per-


sona agente ejerce su accion sobre la persona paciente atra-
y6ndola hacia si d haci6ndole padecer alguna modificacion.

Presente. Yo compro el caballo. Guipalit co ang cabayo.


Pret^rito. Tu compraste el ca-
ballo. Guipalit mo ang cabayo.
Futuro. El comprar& el caballo. Papaliton niya ang cabayo.
Imperativo. Compra tu el ca«
ballo Paliton mo ang cabayo.

Reg^la *.• Cuando se habla con esta pasiva, se compo-


nen el presente y pret^rito con la particula gui antepuesta
i la raiz, el futuro duplicando la primera sllaba de la raiz,
y posponi6ndole on, y el imperativo posponi^ndo la particula
on a la raiz.

Recibir. Dauat, calauat.


Traer. Dala.
Cliupar. Suyup.
Barrer. Silhig.
Arrancar. Ibut.
Traed el trigo. Dad-oii nifio ang trigo. (1;

(1) Se convierte en D. la Z. de la raiz Dala; se suprime la A final v


la D. se pronuncia entre D. y R. Vide. Noc. pre. 1. D.
Al hablar con las pasivas "(ie On y de An, no solo es muy frecuente la
conversion de una letra en otra, como se ve en la raiz Dala, sino tambien
la trasposicion de alguna como se iv6, notando mas adolante; y todavia es
luas frecuente las slncopa en el futuro e imperativo. No puede darse nin-
iTuna regla para esto; solamente la practica puede ensefiario. Sin embarg-o,
para que el prinqipiante vea, <?omo se sincopan los verbos., pongro ^ conti-
23 —
Ya lo hemos traido. Guidala na iiamo.
No lo traeremos. Dili dad-on name.
Arrancad la yerba y sembrare-
mos trigo. Ibton nifto ang balili ug ipo-
gas name ang trigo.
No la arrancaremos. Dili ibton namo ang balili.
Ya la arrancamos. Amo uang guiibot.
Pensar. Huua huna.
Mirar. Tan-ao, sulung".
Llamar. Tauag.
Ciimplir. Tuman.
Contar. Isip.
Obligar. Lugus, Pugus.
Piensa tus pecados y coiifiesa-
los al Padre Isipon mo ang m^a sala mo
ugitug-an mo sa Pare.
Los pensar^. Isipon CO ang m^a sal&.
No los pensar^. Dili CO isipon ang m^a salfi.
Ya los he peusado y confesado. Guiisip ug guitug-an cona
ang m^a sal&.
Azotar. Hampac, Latus.
El me oblig6. Guilugus ac6 niya.
Me obligareis vosotros? Lulugson ba aco nifio?
Te obligareraos. Lulugson ca n&mo.
No te obligaremos. Dili ca lulugson n&mo.
Obligale tu. Lugson mo siya.

nnacion alg-unas raices, primcro sin la sfncopa, que es corao se diriasin


osta fig-ura y despues sincopadas, que es como debe decirse.

Verbo. Bais. mn la sineopa. Mneopado.


Arrancar. Ibut. Ibuton Ibton.
Oblig-ar. Luffus. Luffuson. Lugrson.
Mirar. Sulun^. Suiun^on. Suln^n.
Llamar. Tauag-, Tauagon. Taogon.
Repetir. Usab. IJsabon. Usbon.
Sembrar. Pugas. Pugasan. Pugsan.
Plantar. Tanom. Tanuman. Tamnan.
Decir. In^on. In^onon. Igrnon.
Referir. Suguilon. Suguilonan Sogruinlau.
Meterse con otro. Hilabut. Hilabutan. Hilabtan.
Comer. Caon. Caonon. Can-on.
Beber. Inum. Inumon. Imnon.
Ya86 habr& notado, que adem&s de la sincope, hay trasposicion 6 cam-
bio de lugar de algruna letra, como en la raiz Tanom, que se dice en pa-
Siva Tamnan, OQupando la M
el lugar de la N y la N el de la M.
——
— 24 —
15.

Mira muchacho. — Ya
el he miraJo. — Lo miraiv.— Xo
lo
lo —Habeis llamado Juan?— Lo hemos llainado. — Lo
mirare. ^i

Uamaremos. —No llamaremos. — Cumplid vupstras obligaciones


lo
y sereis —Las hemos eiimplido. — Las cnmplireinos.
felices.
No cumpliremos. — ^Habeis contado
las
coutado. —Lo contaremos. —No — Lo hemo.^
lo
el diiieroV
contaremos.

16.

^Qiiien tieiie mis lindos caballos? — Mis muchachos los ti^*-

nen. — —
No los tienen mis muchachos. Teneis vosotros mi som-

brero de seda 6 mi baston de oro? Tenemos tu sombrero de
seda, pero no tenemos tu baston de oro. No tenemos iii —
nno ni otro. —Tenemos el uno y el —Tienen
otro. ellos las
camisas de seda 6 los zapatos de cuero? — Tienen unas
las y
los otros. —
No tienen las unas ni los — Que
otros. cabalfo
tienes tu?— Tengo
el lindo caballo Siquihor. de —
Quien tiene
las chinelas de seda de las ninas? —
Su madre las tiene.


No las tiene su madre. Qu6 libro tienes tu? Teng-o el
tercero. —
Quien tiene el cuarto y el sesto? Juan los tiene.—
LECCION 12.'

Pasiva de AN. (1.)

Keg'la 1.' Se usa de esta pasiva siempre que la per-


sona agente ejerce su accion sobre alg-un lugar 6 cuasi lu-
gar, poniendo en nominative el Ingar 6 cuasi lugar.

(1) Aunque al liablarcon las pasivas de / 6 do On el acusativo do porsoiiM


pacieiite 6 caso objotivo se lia de poner en nominativo, no sueede lo niisnio
al hablar con la pasiva de An^ por que con esta pasiva se ha de ponci:* en
nominativo el caso oblicuo sobre que rccae la accion del verbo. De qui(Mi
te quejas? Quinsa ba ang- inion^ jruimahayan? Me quejo de Juan. Guinr.i-
hayan co [si Juan. Por ouien preg-untas? 'Quinsa ba ang- iiuon^^ g-uipango-
tanan? Pregunto por Pedro. Guipangotanan co si Pedro.
Cuando ademas del caso objetivo hay en la oracion un caso oblicuo
se habla tambien con esta pasiva, poniendo en nominativo al caso oblicuo
por ser sobre el que recae la accion del verbo y dejando al objetivo en su
caso. A quien has dado el dinero? Quinsa ba angguitagaau mo sa sahtpi?
Se lo he dado d Pedro. Guitagaan co sa salapi si Pedro.
—25—
Cubrir. Tapar. Tabon.
Preseute. Yo cubro tus ojos. Guitabonan CO ang: imong mga
inata.
Preterito. Tu oubriste mis ojos. Guitabonan mo angacong mg-a
mata.
Fiituro. Yo cubrir6 tus ojos. Tatabonan co ang mfa mata
mo.
Iniperativo. Cubre tu mis ojos. Tabonaii mo ang mga mata
CO.

Feg^la a.* El presente y preterito se componen ante-


poniendo d la raiz la particula GUI y posponi6ndole AN,
el futuro duplicaudo la primera silaba de la raiz y pospo-
niendole AN y el imperativo pospouieudo AN i la raiz.

Abrir. Lucab.
Cerrar. Lucub.
Cortar. Putul.
Abrid las puertas. Lucaban nifio ang mga pul-
tahan.
Habeis abierto las puertas? Guilucaban ba niilo ang mga
pultahan?
Las abriremos. Lulucaban namo ang mga pul-
tahan.
No las abriremos. Dili lulucaban namo ang mga
pultahan.
Relevar. His.
Oar. Hatag.
Kscribir. Sulat.
El uno y el otro Angusaugang
usa.
Cobarde. Talauan (2)

17.

Han relevado los muchachos a los hombres?— Los han r6-


levado.—Los relevarin. —No los relevarin. — Releva los mu-
chachos. — Cortad irboles. — Cortareis
los arbole9?~Los cor-
los

(2; Tambien se forman adjetivos con esta pasiva afiadiendo An 4 la raiz.


Talao. Talauan, cobarde. Hicao, Hicaoan, ruin miserable. Da^uinotL dagui-
notan, ruin, miserable. Tapol, tapolan, holfj^azan, flojo, desidioso, Tabi, ta-
bian chismoso. Tabian significa chismoso hablando de adultos; 8i se aplica
^ los iiifios cbiquitos, significa, que ya principian 4 hablar.
— 26 —
tar6mo8. —No cortaremos.
los —
Habeis cortado los arboles?—
— —
Los hemos cortado. Escribid k Juan. Habeis escrito a Juan?

Le hemos escrito. Escribe reis k Juan? Le escribir^mos. —

No le escribiremos. Los Judios crucificaron k Jesucristo.-—

Crucificareis k Jesucristo? No le crucificar^mos.

18.

Teneis vosotros el buen vino de Aragon? Lo tenemos. —


Tienes tu el caballo hermoso 6 el perro feo? Tengo el uno —

y el otro. No tengo ni el uno ni el otro. Tengo el uno, —

pero no tengo el otro. No tengo el uno sino el otro. Te- —
neis los bonitos zapatos de cuero de mis hijos? Los tene- —
— —
mos. No los tenemos. Qu6 chinelas tienes tu? Tengo las —
buenas chinelas de seda de mis ninos.

LECCION 13.^

Del infinitivo.

Partioula Naga.

Regla 1.* La particula 7iaffa signi^cdi hacer lo que si^--

nifica la raiz con que se compone (1)

Escribir. Sulat.
Presente. Yo escribo. Ac6 nagasulat.
Tu escribes. Icao nagasulat.
El escribe. Si^^a nagasulat.
Nosotros escri- Came nagasu-
bimos. lat.
Vosotros escri- Camo nagasu-
bis. lat.

(1) Anteponiendo & la raiz la partfcula Nag:a, Na^, Maga 6 Mag-, ve


forman respectivamente el presente, preterito futuro, e imperative.
Antepuesta esta particula ^ raices de instruraentos miisicos signiticu
tocarlos: icao nagasesta, tu tocas la guitarra. Sia nagaarpa, ella toca el
harpa.
Antepuesta esta partfcula 6. raices de vestidos sig'niflca usarlos 6 poner-
Sf^los: sia nagasapin, el lleva zapatos. Magcalo ca, ponte el sombrero.
Los verbos aue se componen con la partfcula Naga admiten las tres
pasivas, debienao tener presentes las reglas 1.* de la leccion 10.* La 1." ile
la leCQion II.* y la 1.' y Obs. 1 • de la leccion r2.*

— 27 —
Ellosescriben. Sila nagasulat.
Pret^rito. Yo escribi. Ac6 uaiTsulat.
Fiituro. Vosotros escri- Caino magasu-
bireis. lut.

Iuii)erativo. Escribid voso-


tros. Magsulat canio
Tiempo para. Tiempo sa.
Aiiimo para Gahum sa
Razon para Cataruiigaii sa
No razon para Ualay-catarungan sa
Miedo de —
Nahadluc, Cahadluc sa
Vergiienza de —
Naulao. Caulao sa
Gail as de Nahagugma.
Siilti— polong,
—gugma sa
pag poloiig.
Hablar.
Trabajar. Buhat.

Regla ».' Las oracioues de iufinitivo se hacen poniendo


a este en imperativo 6 en futuro. (2)

i2; El infinitivo se haco en bisaya de varies raodos: 1.' poniendo en


imperativo el verbo determinado: 2." i)oniendo en imperativo ®^^^^^^^J\^
terininado regido de la preposicion A 6 Para traduciendo estas por CAY ARUN
sienipro que sig-niflquen el objeto, fin 6 t^rraino inniediato de la accion; hi
no siKiiittcan esto se tratlucen por SA. 3.* Sustantivando el verbo deter-
minado t poniendolo en acusativo reg'ido de la preposicion Sa. ir Sus-
tantivando el verbo determinado y joouidndolo en norainativo con el artf-
culo Ang". 5.® Poniendo en imperativo el verbo determinado, siempre que
en castelJano est^ unido con el deterrainante por medio de un relativo. 6.
Poniendo en imperativo el verbo determinado, siempre que en castellano
este unido con el determinante por medio de una conjuncion.
Los ejemplos pondrikn en claro la doctrina de todos los casos precedentes.
1." Se pone en imperativo el verbo determinado siempre que la per-
sona 6 supuesto de este sea la misma, que la del terminante.
^.Quieres pasear?— Bu-ut ca ba maglacaoV—Quiero pasear —Bu-ut aco
magiacao.— Sabes nadar?— Mahibalo ca ba luraan^oy? Se nadar. MahibaJo
'dc6 lumang-oy? Quieres escribir? Bu ut ca ba magsulat? Quiero escribir.—
Bu-ut aco luagsulat.
2.° Se pone en imperativo el verbo determinado, siempre que vaya riv
prido de la preposicion A 6 Para si^niflcando estas el objeto, fin (5 t^rmino
inmediato cfe la accion traduciendo, estas preposiciones por Cay aron.
Has venido A comer?— Mian hi ca ba, cay arou cumaon?— He venido a

comer. Mianhi aco, cay aron cumaon.— Paseas para enprordar?— Nagalacao

ca ba, cay aron tumambuc ca? Paseo para engordar.— Nagralacao acd cay
aron tumambuc aco.
3." Sustantivando el determinado
y poniendolo en acusativo regido de Ja
preposicion Sa hablando en activa 6 en nominativo con el artfculo Ang*,
si se Iiabla en pasiva. El verbo se sustantiva en bisaya anteponiendo ^ la
raiz la particula Paff.
Has visto Uegar ^ aquellos
abut niadton^ m^
— —
hombres? Activa. Nacaquita ca ba sa paff-
tao?— Los he visto llegar.— Nacaquita ac<J sa pafr-

abut nila. Pasiva. Naquitamo baang pagabut niadtong- rag's tao? Naquit.i—

CO ang" pagabut nila. Quereis acompaflarme para prender al ladron?
Bu utba camo maguban Qanaqo sa pagda(?op sa Qauatan?«-4^eremos acom-
8
—28—
Tienes ganas de trabajar? Nahagugma caba magbuhal?
Teiigro ganas de trabajar. Nahagugma ac6 magbuhat.
Tiene el miedo de liablar? Nahadluc ba sia magsulti—
mag polong?
Tiene miedo de hablar. Nahadluc sia magsulti— mag
poloDg.
Comprar. Palit.
Rasgar, se Guisi.
Romper, se Bali.
Quebrar, se Boong.
Teiieis ganas de comprar mi Nnliagugma ba cam6 puma-
caballo? lit sa acong cabayo?
Teiiemos ganas de comprar tu Nahogugma came pumalit sa
caballo. imong cabayo.
Tienes miedo de romper la ca- Nahadluc caba magguisi sa si-
misa? nina?
Tengo miedo de romperla. Nahadluc ac6 magguisi sa si-
nina.
Teneis tiempo para trabajar? Duna ba camoy tiempo sa pag
buhat?

pafiarte para prender al ladron.~Bu-ut came magnban canimo sa pag'da-


eop Ba canatan.
4." Se sustantiva el determinado y se pone en nominativo con el ar-
tCcula Ang siempre que el determinante es el sustantivo ser 6 un verbo

——
impersonal. Es oueno estudiar? Maayo ba ang- pagestudio? Es bueno es-

tudiar par* aprender. Maayo ang pag* estudio sapagtoon. Es diflcil ap ren-

der bisaya. Macoli ba ang pa^toon ug binisaya? Es diflcil aprender blsaya.
Macoli ang pagto-on ug binisaya. ^Es necesario ir i la escuela?—Quina-
hanglan ba ang pagadto sa escuelahan?—Es necesario ir para leer y escri-
bir bien.—C^uinahanglan ang pagadto sa pagbasa ug sa pagsulat ug ma-
— —
ayo. ^^Conviene comer? An^ay ba ang pagcaon?—Conviene comer con tem-

planza. An|;^ay ang nagcaon sa casadang-an
5.<* Cuando el determinante y determinado est^n unldos por medio de
un relativo, se pone el determinado en imperativo, si la accion es futura; y

— —
en presente 6 preterite si la accion es presente 6 pasada. Eres tu el que
uke relevar^ en este pueblo? Icao ba ang ma^rilis canaco dinhi niining
— —
iongsod? Yo soy el que te relevar6. Aco man ang magilis canimo.— Venid
los que llorais y yo es co&solar6.
^ig" paglipayon ta camo.

Umanhi camo ang mgu nanaghilac
^Han prendido ya al ladron que rob6 ayer?—Nadacop na ba ang caoatan
n^ —
nangaoat cahapon? El relativo que se traduce ng^.
6.° Siempre que el determinante y determinado es^n unidos por medio
de una conjtincion, se pone en imperativo el determinado y Ja conjuncion

que se traduce n§a. Yo quiero que tu pasees. Bu-ut ac6 nga lumacao ca.
Deseo que me escribas.— Nagatin^ha ac6, nfa sumulat ca canaco.—-Si la
conjuncion es dubitativa se hace del mismo modo, que en los dos ejemplos pre-
cedentes^ traduciendo la conjuncion por CUN.—No se, si podr6 partir.—Am-
but, cun macaguican ba ac6.— No se, si me pagar^.—Ambut cun magba^
yad ba sia canaca.^~Cuando la oracion es dubiSaitiva se pone la partlcula
ba como en las interrogativas (vid. Lee. 1.* obs. 9.*)
NOTA. En todoa los cases en que segun ge ha dicho el verbo deter-
minado debe ponerse en tmperatiyo^ puede ponerse tambien en futtiro, poesto
que kn indios \t> pcmen imdiatiiitsiiMaktc en el uiio 6 en el otro.
.

—29—
Tenemos tiempo, pero no tene- Dunay tiempo, apan dill came
mos gfanas. nahagugma.
Mismo (lo). —
MAO mao da.
En
cualidades fl-
I

\ sicas 6 morales. SAMA.-Magsama. (3)


Igual... En dimension. TUPUNG.— Magtupung.
iEn cantidad nu-
( m^rica. Mag sama sa CADAGHAN.
Como. In^on. Maingon.
Tan to como.— Main^on. —
Taginfon. Mag-
sama.
El pan y la morisqueta son lo Aug pan ug ang can-ou mao
mismo para la vida? (para ra ba sa pagpan^abuhi?
vivir?)
Son lo mismo. Mao ra man,
Tienes tanto oro como plata? Magsama ba ang cadaghan sa
imong bulaoan ug ang salapi?
Tengo tantx) oro como plata. Magsama ang cadaghan sa
acong bulaoan ug angsasa-
lapi.
Hay tantos hombres como ni- Magsama ba ang cadaghan sa
iios? m^a lalaqui ug ang sa mgn.
batang diotay?
Hay tantos de unos como de Magsama man sila sa cadag-
otros. han.
Pedro y Juan son de igual Si Pedro ug si Juan magsama
caracter? ba sila ug gaoi?
Son lo mismo. Mao da man.
Pedro es tan alto como Jnnn? Si Pedro tupui?f ba can Juati
sa cataas?
Son iguales. Mfigtupung sila.
Tu reloj es como mi reloj? Ang imong orasan maingou
ba sa acong orasan?
Es lo mismo. Mao da man.
Es muy grande tu bote? Ang imong bote dagco ha
ca ayo?
Es t4n grande como el de BlAs. Tagingon sa can Bias nga bote

Mas que. DAGHAN PA-SA.
Teneifl mas oro que plata? Daghan pa ba ang ifiong bu-
lauan sa ealapi?

(3)
\) «er una cosa igual & otra en calidad cantidad (5 nti-
Sama significa
mero y topon^
: sigaifica ser una oosa i^aal & otra en longitod, latitvid y
ladidad 6 biea en alguna de estas cualidades.
profua<
.30—
Tenemos mas oro que plata. Daghan pa ang among bula-
uan sa salapi.

Tienes menos oro


Menos — que. DIRIOT PA-8A.
que plata? Diriot pa ba ang imong bu-
lauan sa salapi?
Teng-o menos oro que plata. Diriot pa ang acong bulauan
sa salapi.
Querer. Bu-ut.
Cortar. Putul.
Quereis cortar los &rboles? Bu-ut ba cam6 magputul sa
mga cahuy?
Queremos cortarlos. Bu-ut cami magputul sa mg'a
cahuy.
Quieren ellos hablar? Bu-ut ba sila magsulti?
No quieren hablar. Dili bu-ut sila magsulti.

Reg-la 8.' En la relacion de igualdad se traduce, TAN-


TO, por MAGSAMA y COMO, se traduce por UG, poniendo
en nominativo los dos t6rminos de la comparacion. (4)

Tengo tantas chinelas como Magsama ang cadaghan sa


zapatos. &cong mga chinelas ug ang
sa mga sapin.

Regia 4.* En la relacion de mayoria se traduce, MAS


por DAGHAN PA; y QUE, se traduce por SA, poniendo
en nominativo el t^rmino de la comparacion, y en abla-
tivo aquel con que se compara. (5)

Tengo mas camisas que za- Daghan pa ang &cong mga


patos. sinina sa mga sapin.

{4j Ea
el segundo termino de la comparacion no hay necesidad de po-
ner el artfculo Anff, Magsama ba sa cadaghan ang imon^ bnlauan ug sa-
lapi? Traducido esu) del bisaya, dice: tu oro y in plata son iguales en can-
tiaad? que equivale & lo que decimos nosotros ^tienes tanto oro como plata?
(5) En
la relacion de mayoria y lo mismo en la de minoria el Que
se traduce tambien por CAY seguido del ablativo. Tengo mas camisas que
zapatos. Daghan pa ang &cong mga chinelas cay sa m^
sapin. Tengo me-
nos camisas que zapatos. Didiot pa ang &cong mga sinina cay sa mga sa-
pin. En el S.'* Distnto de Mindanao rara vez se oyede este modo.

—31—
En la relacion de minoria se traduce^ ME-
Reg^la 5.*
NOS, por DIRIOT PA; y QUE se traduce por Sa, poniendo
en nominativo el t^rmino de la comparacion y en ablativo
aquel con que se compara.

Tengo menos zapatos que clii- Diriot pa ang acong mg'a sa-
nelas. pin sa mga chinelas.
Un tanto como este. Usa pa ca ingon niyni.
Dos tantos como ese. Duduha pa ca ingon niana.
Dale dos tantos como aquel. Ihatag mo cania duduha pa
ca- ingon niadto.
Tengo mas oro que plata. Daghanpaangacongbulauan,
dili ang acong salapi.

6/ En la relacion de mayorla puede traducirse


Reg^la
MAS, por DAGHAN PA y QUE por DILI poniendo en este
caso en nominativo los dos t6rminos de la comparacion.

Tengo menos oro que plata. Diriot pa ang &cong bulauan


dili ang &cong salapi.

Reg^la v.*En la relacion de minoria puede traducirse


MENOS, por DIRIOT PA, y QUE por DILI, poniendo en
nominativo los dos t^rminos de la comparacion.

19.

panel bueno como malo? Tengo tanto pa-


Tienes tanto —
pel —
bueno como malo. Tengo tanto del uno como del otro.—
Tienen nuestros vecinos tanta miel como azficar? Tieneu —

mas miel, que aziicar. Tienen mas de la una que de la
otra. —
Tienen tus hijos tantas chinelas como camisas? No —
tienen tantas chinelas como camisas. — Tienes tantas sillas como
caballos? — Tengo menos sillas, que caballos.

20.
Tiene el hijo de tu amigo ganas de comprar el p&jaro?

Tiene ganas de comprarlo. Teneis ganas de comprar mi ca-
ballo?— Tenemos ganas de comprar tu caballo y el de tu her-
—32—
maiio. —
Quien tiene ganas de comprar mi Undo perro? Na-
tienes ganas de
die tieue ganas de comprarlo.— Qu6 perro

comprar? Tengo ganas de comprar el de mis amigos.— Tie-

nes miedo de hablar? No tengo miedo de hablar; pero tengo
vergiienza. —
Tenemos razon para hablar? Teneis razon para—
hablar, pero no para cortar mis ^rboles. Quieres escri- —
bir?— —
Quiero escribir. No quiero escribit.

LECCION 14/
Particula MI.

Reiria 1.' La particula MI significa hacer, lo que sig-


nifica la raiz con que se compone. Regularmente se corn-
pone con los verbos de movimiento.

Escribir. Sulat.
Llegar, Abut.
Presente. Yo Uego. Mlabut ac6.
Pret6rito. Tu llegaste. Icao minabut.
Futuro. Vosotros Uegareis. Camo muabut.
Imperativo. Llega tu. Umabut ca.
Escribe tu. sumulat ca.

Regla ^.* presente anteponiendo k la raiz


Se forma el
la particula MI anteponi^ndole MIN, el futuro, ante-
el preterite
poni^ndole y el imperative anteponi6ndole UM en las rai-
MU
zes, cuya inicial es vocal, y cuando es consonante, se pos-
pone UMi la consonante inicial.

Entrar. Sulud.
Salir. Goa.
Salir al encuentro. Sugat. Tagbo.
Ayudar. Tabang.
Comer. Caon.
Beber. Inom.
Quereis vosotros comex? Bu-ut ba camo cumaon?
Queremos comer, pero no que- Bu-ut cami cumaon, apan dili

remos beber. bu-ut cami uminom.


Tienes tanto vinp como cafl§? Magsama ba ang cadaghan sa
imong vino ug ang cafe?
Tengo lo .mismo de este que Magsama ang cadaghan niini
de aquel. ug aaig cadaglian niadto.
33—
Tengo justamente tantas ca- Magsama ang cadaghaa sa
misas como chinelas. mga sinina co ug ang sa
mga chinelas.
Tanto —como yo. Maggami— ug angico.

Mas que yo. Daghan pa —sa &co.
Menos — que yo. Diriot pa — sa ico.

Tanto como tu. Magsama—ug ang imo.

Mas que ^1. Daghan pa— sa iya,

Menos que vosotros. Diriot pa — sa ifto.


Mas que nosotros. Daghan pa — sa imo.

Menos que ellos. Diriot pa — sa ila.
Tienes tantas camisas como yo? Magsama ba ang cadaghan sa
mgii sinina mo ug ang aco?
Tengo mas que 61. Daghan pa ang ico sa iya.
Tienen ellos mas dinero que Daghan pa ba ang ilang salapi
nosotros? sa imo?
Tienen menos dinero que no- Diriot pa ang ilang salapi sa
sotros. amo.
Encender. Dagcut.
Estar. Tua.
Ir. Adto.
Esta en casa? Tua ba sa balay?
No esta en casa. Uala sa balay.
iEn donde? Donde? iHain? Sa-i? (1).
Que quieres escribir? Onsay bu-ut mong sulaton?
No quiero escribir nada. Dili ac6 bu-ut magsulat bisau
onsa.
Quieres beber alguna cosa? Bu-ut cabaummom bisan onsa?
No quiero beber nada. Dili ac6 bu-ut uminom bisan
onsa.
Que caballo quieres comprar? Onsa nga cabayo ang bu-ut
mong paliton?
Quiero comprar el tuyo. Bu-ut cong paliton ang imo.

21.

Tiene el muchacho menos caballos que nosotros? Tiene me- —


nos caballos que nosotros, y nosotros tenemos menos cami-

(1) En CeM se usa Hain y en B<^ol 8a-a. En el 2.* Distrito de Min-


danao atinque se usa Hain como en Cebti usan frecnentemeate del Ad-
Terbio Asa en vez de Hain. Asa ba sia? Donde esta 61? Ea vtz de Hain
ba sia?

—34—
sas que 61. —Tienen lostanto dinero como nosotro.s?
nifios
Tienen tanto como nosotros, pero tienen menos anillos y me-
nos chinelas que nosotros. —
Tienes ganas de coinprar el ca-
ballo de mi amigo? —
Tengo ganas de comprarlo. Teneis tiempo —

para hablar? Tenemos tiempo para hablar, pero no queremos.

22.

Qu6 espeios tienen los mucliachos ganas de romper?— Tie-


nen ganas de romper los que yo tengo, los que tu tienes

y los que tienen nuestros amigos. Tiene tu padre ganas de
comprar mi casa?--Tiene ganas de comprarla.--Quereis en-

cender esta candela? Queremos encenderla; pero no tenemos
tiempo. — —
Qaieres comprar algo? Quiero comprar algo. Que —

quieres comprar? Quiero comprar uu hermoso caballo.

LECCION 15.^

Partioula. Naca potencial.

Activa. Pasiva.
Presente. Yo puedo escribir. Nacasulat aco. Nasulatco.
Preterite. Tu pudiste escribir. Icao nacasulat. Nasulat mo.
Future. Ellos podr^n escribir. Sila macasulat. Masulat nila.

Reg-la 1.* Esta particula antepuesta k la raiz del verl)o


que en espafiol se espresa en uifinitivo. significa liacer efec-
tivamente lo que el verbo dice, euvolviendo en si la poten-
cia para verificarlo. Por esto no se traduce el verbo poder.
Se forman el presente y preterito en activa con la particuhi
naca, y en pasiva con la particula na. El future se forma
con la particula maca en activa, y con la particula ma eii
pasiva. En vez de naca y maca, se usa de nacag y macng.
cuando lo que significa la raiz se ha^e frecuentemeute (1.;

(1) Adem&s.de la particula Naca potencial hay en bisaya la palabra


Arang-, cuya siffniflcacion es muy parecida 4 la de Naca; sin embargo, se
nota alffuua direrencia entre ellas. Naca significa la potencia absoluta 6 sea
la facultad de hacer algo sin ningun obst^culo; y Arang significa la po-
-35—
Llevaf.
Enviar. Dala, Hatud.
Condiicir
Quereis ir k mi casa? BiMit ba camo umadto sa aconjf
balay?
Venir. Auhi.
Cuando?(futuro.) Anus — a?
Mafiana. Ugma.
Hoy. Charon arlaua.
A alguna parte. BISANASA,mad
que asa.
No h ninguna
parte. DILI-BISANasa.
Quieres ir k alguna parte? Bii-ut caba umadto bisan aea?
No quiero ir k ning'una parte. Dili ac6 bu-ut amadto bisan
asa.
Para. SA.
Qiiiere tu liermano el cucliillo Bu-ut ba Ba imong ig: so-on
para cortar el pan? ang* cuchillo sa pag* putul
sa pan?

tencia relativa 6 sea la posibilidad de hacer algo para lo que hay que po-
ner alguii medio 6 remover aljnin obst6cuIo.
Caarang-an, posibilidad, facultades, bienes de fortuna, ya sean pocos ya
sean muchos.
Puedes comprar erio caballo? Macapalit ca ba nianan^ caballo? Puedo
comprarlo, porque teng-o posibilidad. Aran^ co paliton^ cay dunay &cong'
caarang-aii. La contricion quo es superior a vuestras fuerza«, y que no po-
deis merecerla, la podeis ootener nor medio de la oracion. Anjir pag-hinul-
sul, ng-a mulabao sa ifion^ cauffalin^on, ug n^dile camo arang tacos
uiaua, arang- nifio dang-atou sa tuu^ud sa pagampo.
Aran<^ aran^, ir una cosa 6. mejor. ^Cdiuo estii el enfermo? Comosta
ang" raasaquitV Esta niejor, mas aliviado. Arang* aran^ na sia.
Hacer, liimo; conipuesta esta raiz con la partlcula Naca, sifirnifica po-
der hacer. I'uedes hacer tu eso? Macahiino ca ba niana? Puedo hacerlo.
Macaliimo ac(5 niana. Pasiva. Mahimo co cana.
Bs posible? (impersonal.) Mahimo ba? £s posible. Mahimo man. Ga*
hum, poder, vig-or, fuerzas corporales. CusuK, sij^nifica lo mismo que el
anterior, pero fi:ahum se aplica tambien en sentido moral. Autoridad, po-
testad,ca^^amhanau. Ya no tengo fuerzas— uala nay 6conf gahum—uala
nay ^con^ cusu<?.
Hablando en sentido material de una obra de diffcil ejecucion por ser
necesarias fuerzas iheteriales, se dice: Podrus hacer eso? maca^'^ahum ca
ba niana? Podre hacerlo, macagahum ac(5 niana. Pasiva; magahum co cona.
Hablando en sentido moral se hace lo mismo la oracion, Tendr^ va-
lor para hacer eso? Macagahum ca ba niana? Tendre valor para hacerlo,
macagahum ac6 niaua.

Solamente los superiores son log que tienen autoridad niao ra ang
mga Ponoan ang may cagamhanan, Jcsucristo dio d sus miniatros la po-
testad de perdonar lo.<i pecados. Ang m^ ills ni Je^ucrlsto guitagaan nia
sa car^-amhanan sa pagiiafjaylo sa mga sala.
Adang-ygahom se u^un indi^tintamente en sentido moral y maferlaJ.
9
— 3C—
Lo quiere para cortarlo. Bunt nia ang cnchillo sa pag-
putiil sa pan.
Ver. Qnita.
Barrer. Silhig.
Matar. Patay.
Ouieres matar el caballo? Bu-ut ca ba inagpatay sa ca-
bayo?
Quiero matarlo. Bu-ut ac6 magpatay sa ca-
bayo.
Pneden los hombres hablarnie? Nacasulti ba ang mga taoo ca-
naco?
Pueden bablarme. Naeasulti sila canaco.
No— mas que. UALA-CUN dili.
No tiene mas que un gato. Uala siya cun dili usara ca
iring.
Lo que. ANG SA. (2.)
Tener que. MAY (3.)
Quereis darme lo que teneis? Bu-ut ba camo muhatog canaco
sa na-a canino?
Qiieremos d&rtelo. Bu-ut cami muhatag canimo sa
ania canamo.
Que tiene que hacer el mu- Onsa may bubuhaton sa bata?
chacho?
Tiene que leer. May iyang babasahon.
Despreciar. Tamay.
Maldecir. Tonglo.
Escarnecer. Yubit.
Has desprecieldo & tu pr6jimo? Guitamay mo ba ang imong
isigcataoo?
Lo he despreciado. Guitamay co ang acong isig-
cataoo.

23.

Qu6 quieres escribir? ——Quiero escribir un —Quiere tu


libro.
padre buscar su caballo? No quiere buscarle. — Que quiere be-
(2) Anp para el nominativo hablando en pasiva, y Sa para el acu-
sativo hablando en activa.
(3) Cuando TENKR QUE es determinante se traduce por May duna 6
aduna que rigen siempre genitive de persona agente, por consi^uiente lu
oracion tiene que ser pasiva y el verbo determinado en imperative 6 fu-
turo de esa voz.—Que tienes que hacer? Onsa may imong buaaton?— Tengro
que leer—Dunay ficon^ basahon.
^37-
ber el capitan?— No quiere beber nada. —Quiere hacer algo
el —
carpintero? Quiere hacer ua barco grande.— Quiere el co-
nierciante comprar mas escopetas que cuchillos?—Quiere coin-

prar mas de estos que de aquellas. Quien quiere romper mis
libros? — —
Tus hijos quieren romperlos. Quieres buscar mi som-
brero 6 el de mi amigo?— No quiero buscar el tuyo ni el de
tu amigo, quiero buscar el mio.

24.

Tiene el comerciante ganas jie comprar tanta azdcar co-


mo —Tiene
t6? ganas de comprar tanto de la una como del
otro. —Quieres —
comprar alguna cosa? No quiero comnrar na-
da.— Quereis comprar tantos perros como caballos?—Queremos
comprar mas caballos que perros. — Puedes compon«r mis me-
dias? —Puedo componerfas, pero no quiero. — Pueden escribir
los ninos?—Pueden pero no tienen tiempo.
escribir,

LECCION 16.*

Particula naca causal.

Aotiva.

Presente. La medieiaa mejora Ang tambal nacaayo sa ma*


enfermo.
el saquit.
Preterito La mcdicina mejora Ang tambal nacaayo sa inu-
el enfermo. saquit.
Futuro. La medicina mejorar& Ang tambal macaayo sa mn-
el enfermo. saquit. (1)

Regrlaf.* Cuando«e habla con la particula NACA can-


sal en activa; se pone la causa en nominativo y k persona
paciente en aensativo.

(1) Los tienipoB eaa la papt^cula Naca causal en activa se fiorman como
con la Naca potencial segun la regla 1/ de la leocioft Breeedente. Bl
Brincipiaii'tle aebe teiMrr preseuia la diversa aigailioaoloB ie Im partfcula
Naca, aeirun qiM tea potencial causal, porqiie siao 8e eq^voeaM hciU
mente hablar. La te^la, qwd debe teguir para evitar eae escelle «8 la
al
Higuieate: La particula Naca Doteacial no se compone, ^ia^ con nMoen de
verbos actiroe j la particula Naca causal se compoae oea raicea de ^^r-
^
bos neutros y ae nombres adjetivos.
—38—
Pasiva.
Presente. La mediciaa mejora Aug tambal maoy guicaayo-
el enfermo. han sa masaquit.
Pret^rito. La medicina mejor6 Ang" tambal maoy g*uicaayo-
el enfermo. han sa masaquit.
Futuro. La medicina mejorar^ Aug tambal maoy caayohan
el enfermo. sa masaquit.
Regia *.' Cuando se liabla con la particula NACA cau-
sal en pasiva se pone la causa en nominative y la persona
paciente en genitive.
Ifegrla 3.* El presente y pret^rito se forman en pasiva
con la particula GUICA antepuesta y AN pospuesta k la ralz, y el
futuro anteponiendo CA y posponiendo AN k la misma raiz. (*)
De que muri6 Juan? On say guicamatian ni Juan?
Muri6 de calentura. Ang hilanat maoy guicama-
tian nia (2.)
Bueno. Ma-ayo.
Valiente. Maisug, mapintas.
Fuerte. Mabascug.
Hermoso. Matahum.
Dormir. Tolog.
Podrirse. Dunut.
Que tiene que hacer tu her^ Onsa may bubuhaton sa imong
mano? igso-on?
Tiene que responder alhombre. Duna iyang itobag sa taoo.
El canasto. Ang bucag.
El suelo. Ang salug.
El techo. Ang atop.
Prestar. Hulam.
El camarin. Ang camalig.

{*) Asi se hace esta pasiva en el 2.® distrito de Mindanao, pero, en


Gebu y Bohol usau con mas frecuencia la particula NA ei) vez, de GUICA,
posponiendo tambien 6 la raiz la particula AN. De que murid Juan? Onsay na-
niatyan ni Juan?— Muri6 de calentura. Ang" hilanat maoy namatyan nia.
(2) Al hablar en pasiva con la particula Naca causal siempre sig-ue
H la causa el verbo ser, mao, Esto mdica, que al espresar una idea en
bisaya tenemos, que recurrir 6. rodeos, que le son esenciales, Nosotros de-
cimos; muri6 de calentura; y el bisaya "
dice: la calentura fu6, lo que pro-
dujo la muerte de Juan. , ..
Tambien en activa se oye algunas veces el verbo ser, mao, inmediata-
mente despnes de la causa; y^ yo soy de opinion, qne debe ponerse siem-
§re dicho verbo tanto en activa como en pasiva, por exigirio asi el griro
el Idioma, cuando hablamos con la particula Naca causal. Activa Ang
tambal maoy nacaayo sa masaquet. Pasiva. Ang tambal maoy guicaayo-
han sa masaquet.
>

-39—
El mercado. Aug tiendahau,
angtianguihan.
Donde esta ta liijo? Hain ba aug imong anac?
Esta en casa. Tua sa balay.
No esti en casa. Uala sa balay.
En.
EstA tu padre en el caraarfn? Tua ba ang imong amahan sa
camalig?
Esik en el camarln. Tua sa camalig.
En el rincon. Sa sooc.
En el agujero. Sa buhi'i.
Dentro del agujero. Sa sulud sa buhii.
En el fondo. Sa ilalom.
En fondo del saco.
el Sa ilalom sa baluyut.
El camino. Ang dalan.
Al otro lado. Sa luy6.
Al cabo, al fin. Sa catapusan.
Al estremo (orilla.) Sa dapRn.
Causa, motivo. Hinungdan. Hintungdan (3.)
Que teneis que liacer? Onsa may ifiong bubuhaton?
Tenemos que ir al mercado. Dunay dmong adto-on sa tienda
ban.
Esta mafiana. Caron buntag.
Por la mafiana. Sa buntag^
Esta tarde. Caron hapon.
Por la tarde. Sa hapon.
Esta noche- Caron gabi-i.
Por la noche. Sa gabi-i.
Ahora. Caron.
Al medio dia. Sa odto.
Has venido k escribir? Mianhi ca ba cay aron sumulat
ca?
He venido k escribir. Mianhi ac6 cay aron sumulat
aco.
Manana vendr6 k trabajar. Muanhi ac6 ugma cay aron
magbuhat aco.
Yo paseo para engordar. Nacaglacat ac6 cay aron tu-
mambuc ac6.

(3) Al indagar la causa, razon 6 motivo, que ha habido para hacer


6 decir alguna cosa y lo mismo al manifestaria se usa de hinoD^an 6
hingtondan seguldo inmediatamente de Cay que signiflca porqu6. ^Por que
motivo te ban castigado? Onsay hinungdan cay guicastigo ca? No he sa-
bido la lecclon y por eso me nan castigado. uaia man acd mahibalo sa
leccion ug mao cana ang hinungdan cay guicastigo aQ<$*

—40—
He venido para comer, Mianhi aco cay aron cumaou
ac6.
Poderoso. Macagagahum (4.)
Tienes algo que hacer? Duna bay imong bubuhaton?
Tengo algo que hacer. Donay acong bubuhaton.

25.
Quieres darme el cacao que tienes? Quiero dirtelo. — Po- —
deis beber tanto vino como leche?— Podemos beber tanto del

uno como de la otra. Pueden los hijos de nuestros vecinot^

trabajar? Pueden trabajar; pero no quieren. Tienes algo que —

hacer?— Nada ten^o que hacer. Que tiene que hacer tu hijo?

Tiene que escribir k sus buenos amigos. A quien quereis

hablar? Queremos hablar a los niiios. —
Quieres responder a tu

amigo? Quiero responderle. —
A quien quieres responder?

Quiero responder k mi buen amigo. En donde esti tu hijo?—
EstA en la calle.

26.

A donde quieres llevarme? Quiero llevarte k mi almacen.
A —
donde quiere ir tu cocinero? Quiere ir al mercadc-^^Tiene
el muchacho ganas de barter el suelo? —
Tiene ganas de bar-
rerlo; pero no tiene tiempo.=Tienen los nines tantos perros

como gates? Tienea mas gates que perros. En donde estA?— —
Est& en la iglesia.-^En donde estk tu dinero? EstA en el —
rincon. — —
Quieres comprar mi caballo? No puede comprarlo.—
En donde esta el perro de este hombre? EstA en un rincon —
del barco.— Qu6 tienes que hacer? —
Tengo que hablar a los

hombres. Cuando tienes que hablarles? EstA noche. —
Con la partfcula Maca causal se forman adjetivos duplicando la pri-
mera
(4)
ra sflaba de la raiz; y „« —
gu significacion
^.^
efecto de aquello que signitloa la raiz
es, inspirar, catuar^ producir el

AclJeUYo* Rail. AdyetlYO.

Venenoso. Hilo. Macahihilo.


Temible. Hadluc. Macahahadluc.
ffwrriblev Usang. MaealHisMft^.
Vengroasws^. Ulao. Macauulao,
Pod«ro804 Gahum- M»6agaffahum.

Ctiantto se habhk de Dios y declmos el Todepodo«jso> 88 dic« en bi-


saya aug macag^grahiiMa h» Hgatanan.
—41—
LECCION 17.*

Dkl participio de presents 6 geri ndto.

Patticula Nanag.

Activa.

Presente. Los niiios leen 6 estan 1

11 t^'^-^ ^*T •• 1 ' Anir ing-a beta naurtc''>«^«^-


®
I^retento. Los ninos leyeron o v ^ ^
'
estuvieron leyendo.
Futuro. Los niilos leerin 6 ^s-
tarAn leyendo. Aug mg-a bata managbasa.
Imperative Leed, niftos. Manag-basa cani6, m^a bata.

Reyla 1.* El presente y prett^rito se forman en activa


con la partlcula NANAG y'el futuro 6 imperutivo con la
particula AG.MAN
Pasiva.

Presente Los ladrones nos salen


. \
al encuentro. fGuipanag8\igat cam6 sa nia-
Pret^rito. Los ladrones nos sa- ( nga cauatan.
lieron al encuentro. /

Futuro. Los ladrones nos sal- Panagsugaton cam6 sa nia-


dr&n al encuentro. nga cauatan.
Imperativo. Salidles al encuen-
tro. Panagsugaton nifto sila.

teffla S.* El presente y pret6rito se forman en pasiva


con la partlcula GUIPANAG, y el futuro 6 imperativo con la
particula PANAG antepuesta y ON pospuesta.

Leer. Basa.
Salir al encuen-
tro. Sugat. Tagbo.
Cantar. Canta.
Los nifios cantan, y los horn- Aug mga bata nanagcanta,
bres escriben. ug ang mga lalaqui nanag-
sulat.
—42—
Regla Se usa regularmente de esta partfcula, cuando
S.*
la persona agente se espresa en niimero plural.

Salir (6 partir de
algun lugar.) Guican.
Cuando quereis salir? Anos-i camo bu-ut muguican?
Queremos salir ahora. Bu-ut cam6 muguican caron.
Aqul. Dinlii, Ngadi, Didi, Anhi.
Ahi. Diha.
Alii. Ngadto.
Dito. Didto.
A11&. Adto.
Estar aqul. Ania.
Donde estk Juan? Hain ba si Juan?
Aqui esti. Ania.
f]star (lejos del que habla.) Taa.
Donde est&n los nifios? Hain ba ang mga batang dio-
tay?
Estan en casa. Tua sila sa balay.
Que hacen? Onsay ilang guibuhat?
Estan escribiendo. Nanagsulat sila. (1.)
Aliora. Caron.
A donde vas aliora? Asa muadto ca caron?
Aliora voy & la Iglesia, Muadto ac6 caron sa singba-
han.
Ir d (2.)
Que vais k liacer? Onsa bay inong bubuliaton?
Vamos a leer. Managbasa cam^.
Todos. Ngatanan.
Cada dia Todos los dias. Tagsa ca arlao. Ngatanan ar-
lao (3.)

(1) Cuando el gerundio esta unido con el verbo ESTAR, significa que
la persona agente ejecuta una accion dilatada no momentdnca y se pone
el gerundio en presente o preterito, sej^un sea el tiempo del verbo estar,

que le acompafia. Yo estoy leyendo.— Nagabasa ac6. Yo estaba leyendo,
— —
cuando el subio. Nagabasa pa aco sa pagsaca nia. Ayer estuve leyendo

cuando tu escribias. Nagbasa ac6 cahapon, sa pagsulat mo.
Cuando el gerundio es un modo de intinitivo se liacc sustantivando
el verbo del gerundio con Paffj regido de la preposicion Sa. Yo me rio,

cantando. Mucataua aco sa pagcanta. Jcsucristo nos dijo, hablando de esta
raanera: Yo soy el camino la verdad y la vida. Si Jesucristo nagingon
canato sa pag ig ingon niini: Aco man ang dalan, ang camato-od
ug ang quinabuhi.
[2] Ir {i, determinante, no se traduce al bisaya, cuando indica, que
la accion del determinado es inmediata y el determinado se pone en futuro.
(3) Lo mismo se dice repitiendo el sustantivo de. esta manera. Sa
adlao adlao. Sa gabi-i gabi-i. Sa buntag buntag. Sa liapon hapon. Sa bulau
bulan. Sa tuig tuig.
--43
Cada noche. Todas las nocUes. Tagsacagabi-i. N|^tanan ga-
bW.
Cadamaiiana. Todas lasmaiia- Tagsa ca bun- Ng'atanan buu-
nas. tag. tag.
Cada tarde» Todas las tardes. Tagsacahapon. Ng-atanan ha-
pon.
Ser. Man, mao.
Tarde. Hapon.
Que hora es? Onsa nga oras?
Ya es medio dia. Odto na.
Son ya las ciuco, Las cinco na.
Ya es tarde. Hapon na.
De qu6? ONSA?
De que necesidad?
tienes Onsa bay imong quinahanglan?
Teng-o necesidad de diaero. Quinahanglan co ang salapi.

27.


Quereis liablar al capitan? Queremos hablarle.— Cuando que-
reis liablarle? — —
Ahora. En donde est&?— Esti al otro estremo
del bosque, — —
Qu6 quieres decirme? Quiero decirte una pala-
bra. — —
A quien quieres ver? Quiero ver al comerciante Tienes —

algo que decirle? Tengo que decirle dos palabras. Qu6 libros —

quiere vender mi hermano? Quiere vender los tuyos y los
suyos. —
Tienes algo que decirme?—No tengo nada que decirte.—
Tienes algo que decir k mi padlre? —
Tengo que decirle una
palabra.—Qu6 hora es?— son las cuatro. A que hora quiere —
salir el capitan? —
Quieres salir k las ocho. Que vais A —
hacer?— Vamos k leer.
un buen libro.

Que teneis que leer? Tenemos que leer —

28.

Tienes ganas de salir?— No tengo ganas de salir. A donde —


tienes —
que ir? Tengo que ir & Cebii. A donde vas k hora? —

Voy k la Iglesia. En donde estd tu hermano? Esti en el —
— —
camarin. No quiere salir? No quiere salir. Que quereis —

comprar? No queremos comprar nada. Quieres vender tu —

caballo?— Quiero venderlo hoy. En donde? En el mercado. —

Quereis ver k mi amigo? Queremos verlo para conocerlo.
10
—44—

Qu6 necesito?— Tu no necesitas nada. ^Necesita tu padre de
— —
mi cabaJlo? No necesita de tu caballo. Cuando teneis ne-

cesidad de mi? Ahora. —
Qu6 teneis que decirme? Tenemos —
que decirte una palabra. —Tienes —
necesidad de algo? No tengo
necesidad de nada. De — que tiene necesidad tu padre? Tiene —
necesidad tie tu perro.

LECCION 18/
Del presente de indicativo.

Papticula Nan.

Regla 1.* Se usa de esta particula cuando la persona


agente es plural, y si es singular cuando ejecute una ac-
cion dilatada.

Presente. Los hombres se ar- \

PreSr'Los hombres se ar- ^^ °^^^ ^^^^^"^ °^^^«^°^-


rodillaron. /

Futuro. Los hombres se arro-


dillar&n. Ang mga lalaqui manlohod.
Imperativo. Arrodillaos. Manlohod cam6.

Itegla It/ El presente y pret^rito se forman con la


particula NAN, y el futuro 6 imperativo con la particula
MAN.

Arrodillarse. Lohod (1)


Dar. Hatag.
Delirar. Yamyam.
Piratear, Guer-
rear. Gubat.
Quieren los hombres arrancar Bu-ut ba ang mga lalaqui ma-
la broza? ngibut sa sagbut?

Las raices, que se componen con la particula NAN, se componen


il)
rien con la particula NACA
potencial en activa; y en este caso, si
la rai« tiene por inicial una consonante de las que no se convierten en
otra letra, se intercala entre NACA y la raiz la Jpartlcula. PANG
El en-
fermo delira. Nacapangyamyam aUg* masaqult. Elloa murmuran de sua
amigros. Naqapang^lfbaQ sila sa ilang- m^
higala.
Re^rla 8/ Cuando esta particula se compone con rai-
ces, cuya inicial, es vocal se forman el presente y prete-
rito con NANG, y el futuro 6 imperative con MANG. (2.)

Arrancar. Ybut.
Predicar. llali.
Verdura. Utan.
Donde est4 el muchacho? Hain ba ang bata?
Esta haciendo leiia. Nangahuy.

Regfla 4/ Cuando esta partfcula se compone con raices,


cuya inicial es C 6 Q se forman los tiempos como en la
regla anterior, perdiendo la raiz la consonante inicial. (3)

Lefia. Cahuy.
Buscar. Quita. Pagpangi-
ta.
Preguntar. Cutana. Pagpa-
ngutaqa.
Rezar. Cadye. Pagpa-
ngadye.
Qui^res casarte con Pedro? Bu-ut ca ba mamana can Per
dro?

Reffia 4/ Cuando esta particula se compone con raices,


ouya inicial es B 6 P se convierten la B 6 P en M, y la
particula pierde la N final. (4.)

Despedirse. Damilit.
Gritar, Singgit. Tiabao.
Casarse lamuger. Bana.
Hacer. Trabajar. Buhat.

(2; Cuando las raices de la partfcula NAN tienen por inicial una vu-
cal, si se componen con la partfcu]a NACA potencial, se intercala entnj
NACA y la raiz la particula. PANG, lo raismo quo cuando la inicial es
de las consonautes, que no se convierten en otra letra. Los muchachos
arranean la broza. An^ m^ bata nacapan^ibut sa gagrbut
Si la inicial de las raices de la particula
3) NAN es C d Q, al com-
ponerse con la partfcula NACA
potencial tambien se pierden y se inter-
cala PANGentre NACA
y la raiz. Los muchachos buscan 4 su padre. Aug*
lu^ bata nacapan^ita sa ilan^ amahan. Las muyeres rezan. Aug mga,
babaye nacapan^adye.
(4) Si la inicial de las raices de la partfcula NAN es B 6 P., tambien
se convierten en M. al componerae con la partfcula NACA potencial y se
intercala la partfcula PA entre NACA y la raiz. Juana se fia casado con
Antonio. 8i Juaua uacapamana Qan Antonio.
—46—
Escoger. Pili.
Envolver. Putiis.
Donde est& el nino? Hain ba ang batang diotay?
No Lo ignore.
s6. Ambut. Inay. (5.)
Los hombres miran la embar- Ang mga lalaqui nanan-ao sa
cacion. sacayan.

Reg^la 6/ Cuando esta partlcula se compone con raices,


cuya inicial es D, S 6 T. se convierten estas en N, per-
diendo la particula la N final. (6.)

Incomodarse. Tuyo.
Mirar. Tan-ao, sulung.
Escribir. Sulat.
Agua. Tubig.
Acordarse. Dumdum.
Llamar. Tauag.
A donde ha ido Pedro? Asa ba miadto si Pedro?
Ha ido por agua. Nanubig.
Los comerciantes escogen la
buena plata. Ang mga comerciante namili
Los comerciantes escogieron la sa ma-ayong salapi.
buena plata.
Los comerciantes escoger&n la Ang mga comerciante mamili
buena plata. sa ma-ayong salapi.
Escoged la buena plata. Mamili cam6 sa maayong sa-
lapi.

Reg^Ia y.* En pasiva se forman el presente y pret^rito


con la partlcula GUIPA y el futuro 6 imperativo con la par-
ticula PA, conservando la raiz la conversion de letras. Esta
particula admite las tres pasivas, y debe tenerse cuidado con
cual se ha de componer la raiz, segun las reglas dadas en
las lecciones 10.', 11.' y 12.'

(5) En Cebti, Negros, y 2.^ Distrito de Mindanao se dice Ambut; en


Bohol Inay; en Surigao y "Camignin Inday.
(6) Si la inicial de las raices de la partlcula NAN, es D. S. 6 T., se
convierten tambien en N. al componerse con la particula NACA potencial
y se intercala la partlcula PA entre NACA y la raiz. El se ha incomo-
dado conmigo. Nacapanuyo sia canaco. Ya me he despedido. Nacapanami-
lit na ac<5. El demonio tienta 6 los hombres. Ang yaua nacapanulay sa
m^a taoo.
Todas estas composiciones con la partlcula NACA potencial, se hacen
tambien con la partlcula NAGA, pero, su uso no es tan frecuente.

——
—47
El muchacho Ueva el libro. Ang libro guidala sa bata.
Los hombres hablan. Aug mga lalaqui nanulti.
Llevar.
Dal&, Hatud.
Enviar.
Hablar. Sulti.
Barrer. Silhig. ^
Vender. Baligya.^
Leer. Basa.
Vendeis vosotros, lo que no- Guibaligya ba niflo, ang gui-
sotros vendemos? baligva namo?
Nosotros no vendemos, lo que Dili guibaligya namo, ang gui-
vosotros vendeis. baligya nifio.
Lees tu, lo que yo leo? Guibasa mo ba ang guibasa
CO?
Yo no leo, lo que tii lees. Dili CO guibasa ang guibasa
mo.

29.

Qu6 escribes? Escribo una esquela. A quien escribes? —
Escribe k mi vecino. —
Escribe tu amigo? Escribe. —
A quien —
escribe?—Escribe & su padre. —
Escribls vosotros por la tarde?

Escribimos por la maiiana. Que dices? No digo nada. Dice — —
— —
algo tu hermano? Dice algo. Qu6 dice? No s6. Qui lee tu — —

padre? Lee un libro. — —
Qu6 haceis? Leemos.—Leen tus hiios?—

No leen, no tienen tiempo para leer. Lee tu amigo los libros

que yo leo? No lee los libros que tu lees, sino los que tu
padre lee.— Qu6 tiene que hacer el muchacho? Tiene que barrer —
el suelo y que arreglar mis libros.

30.
Tienes miedo de salir por la tarde? No tengo miedo, pero—
no tengo tiempo para salir por la tarde* A quien buscais? —

Buscamos k tu hijo. Teneis algo que decirle? Tenemos algo —

que decirle. A quien buscan los nifios? Buscan k tu hijo —

para Uevarlo k la iglesia. Que me das? No te doy nada. —

Das este libro k mi hermano? Se lo, doy. Van los hombres —

k casa? No van k casa, sino k casa de nuestros vecinoB.—
En donde est&n tus amigos?-— Est&n en la calle. Compras un —
cuchillo 6 un vaso? —
Compro uno y otro.— Qu6 lleva el mu-
.

--48—
chacho?— Lleva un bauL— A donde lo Ueva?—Lo Ueva k casa.—
A (juien hablas tu? —Hablo —
comerciaate. Le hablas todos
al
los dias? — Le hablo 'todas las mananas y todas las tardes.

LECCION 19/
Partioula Nafigi.
Reg'la 1.* No se usa esta particula sino con la raiz
LABA que significa pedfir aiixilio, proteccion, socorro, cuando
nos dirig-imos A Dies 6 h sus Santos.

Pedid socorro d Dios, para que Mangila'ba cam6 sa Dios, cay


OS ayude. " aron taban^an cam6 niya.
Sabio. Mangialaman"(l)
Misericordioso. Mangilo oyan.
Liberal. Mangihatag-au

Reg'la *.* En pasiva se componen el presente y pretc^-


rito can GUIPANGI y el future 6 Imperativo con PANGI.

Particula. NauU.
Regta 3." Se usa de esta particula, cuando la-acciou es
dilatada no momentinea. Se usa poco esta particula.

Barbas. Bungut. (2.)


Yo me afeito. Nangimungut ac6.
Tu te afeitar&s. Manhimungut ca.

Rcgla 4." Las raices que se componen con esta parti-


cula, convierten las iniciales, segun se ha dicho en la lec-
cion precedente. En pasiva se componen el presente
y pre-
terite con GUIPANHI y el future 6 imperativo con PANHI.

(1) Con la partfcnla Manfi se forman alguuos adjetivos, posponiendo


An a ]a raiz. Mang-ialaman.
(•2) Esta raiz sig-nifiea Mrbas 6 pelos de las barbas. Cuando se bace
verbo significa afeitarse, pero, al modo de los indios, arrancando con pin-
zaa los pelos de las barbas. La raiz del verbo afeitar con navaja, es Alut.
Alut si^iflca tambien cortar el pelo con tijeras.
Los que scan destinados al 2.** Distrito de Mindanao no deben umr
Bun^t en la significacion de Barbas, porque esa raiz signifiQa alii, pili
vereadarum. Barbas en aquel Distrito es Balbas.
—49-
En liigar de, en vez de, siendo LABON NOA-UNTA- (3.)
asi que.
Lees tu, en lugar de escribir? Nagabasa ca ba, labon i^
magsulat ca unta?
Leo en lugar de escribir. Nagabasa ac6, labon nga mag-
sulat untti ac6.
Lee este hombre en lugar de Nagabasa ba quining taoo, la-
escribir? bon nga magsulat unta sia?
Lee en vez de escribir. Nagabasa sia, labon n^a mag-
sulat unta sia.
Enviar. Dala.
Acabar. Human, ubus,
tapus.
Recibir. Dauat.
El codo. Ang sico.
La espalda. Ang licod.
El brazo. Ang bucton.
La rodilla. Ang tohod.
La cama. Ang
higdaan.
Yo recibo el dinero. Guidauat co ang salapi.
Tu envias el caballo. Guipadala mo ang cabayo.
Pasear. Soroy Lacat, ,

Lacao.
Ti*aer. Dala.
Jugar & las car-
<5artas(baraja) Sugal.
Jugar. Dula.
Criticar mur-
murar. Libac.
Aprender. ToK)n.
Escuchar. Talinghog. (4)
Hacer, prepa- Andam.
rar.
Hace (prepara) el criado la Guiandam ba ang higda-an
cama? sa sologo-on?
La hace (prepara) Guiandam nia.
El enciende el globo en lu- Guidagcutan nia ang globo, la-
gar de hacer la cama. bon n^a andamon nia unta
ang higda-an.
(3) En lugar de. en vez de, ge traducen por labon nfa, y el
verbo
que le siffue en infinitivo, se pone en imperativo 6 mturo con lapartfcula
Unta.
(4) A la raiz talinghog niempre se le antepone la partlcula P4iy
hace m
patahn^hog, recomponi^ndola con la partfcula Naga. Escuchas lo que te
dlgo? Nagapatahinffhog ca ba sa guiinffon co canlmo?—Bscucho lo
que
me aices.^<jrttipatalin^hog co ang guiin^n mo canaco.
——
—50—
Ese hombre es espanol? Catsila ba canang taoo?
No; es francos, Dili, Frances man sia.
Tu eres loco, Bu-ang ca.
No soy loco, soy juicioso. Dili ac6 bu-ang, bu-utan man
ac6.
El loco. . Ang bu-ang.
El formal, jui-
cioso. Ang bu-utan.
Tiene ancha la frente. Halapad man ang iyang ag-
tang.
La frente. Ang agtang.
Blanco. Maputi.
Negro. Maitum.
Grande. Dac6.
(Go-ot. Hago-ot.
Estrecho.
(Haictin, ictin.

Escuchas lo que dice el hom- Guipatalinghog mo ba ang gui


bre? ingon sa taoo?
Lo escucho. Guipatalinghog co.
Escucha lo que yo le digo. Guipatalinghog nia ang gui
ingon CO cania.
Me escuchas? Guipatalinghog ba ac6 nimo?
Te escucho. Guipatalinghog ca naco.
Tomas caf6 todos los dias? Muiuom caba ug caf(6 sa adla-
ong tanan.
Lo tom6 todas las mafianas. Muinom aco sa bugtag nga-
tanan.
Que tomas por la tarde? Onsay imong imnon sa hapon?
Tomo chocolate. Muinom ac6 ug chicolate.
Cuando? (Prete-
rito.) Canos-d?

31.

Das & mi amigo los bastones y los paraguas? Le doy —


mas de estos —
que de aquellos. Te hace la cama tu criado?

No me lo hace. Qu^ hace en lugar de hacer tu cama?
Barre el cuarto en lugar de hacer mi cama. Que rompe tu —

muchacho? ^No rompe nada, pero tus muchachos rompen mis
vasos. —Trabajas tan to como tu hijo? —No trabajo tan to como
61. — Come tu hijo mas que tu? —Come menos que yo. —No
puedes trabajar?—No puedo trabajar. — Aprendes & leer?

Aprendo k leer. —
Recibis algo vosotros? —
^No recibimos nada.
Adonde me Uevast—Te Uevo & la Iglesia.
lugrar de escuchar? — —
Habla el aiflo en

^Habla en lugar de esciichar. Juegr^ tu
hijo en lugar de leer? —
Lee en lugar de jugar.—Cuando leef
Lee todos los dias.

82.


Cuando pasean nuestros vecinos? Pasean. todafl lafl tna-
lianas. — —
Que tienes que hacer? Tengo que escribir. A que —

—— —
hora paseas? No paseo. Que haces?—Escribo. Que escri-
bes? — Escribo un libro.
la mafiana y por la tarde.
Cuando lo escribes?—Lo escribe per

Aprende el nifio k leer?— Aprende

k leer y escribir. Tienes verguenza de leer los libros que

vo leo? No tengo verguenza, pero no tengo ganas de leer-
los.— — —
Aprendes bisaya? Lo aprendo. Eres espafioW-^Soy es-

pafiol. —
Aquel mucnacbo es cebuano 6 bojolano? No es ce-
buano, es bojolano. —Leen hijos de nuestros vecinos?— Es-
los
criben en lugar de —Escucnas
leer. que t6 herjnano
lo te
dice? — Lo escucho. — Vas k la Iglesia?— Voy camarin al eii lu-
gar de &'la
ir —Que libro lee tu nermano?— un
Iglesia. ^Lee
libro bisaya.—Tomas caf6 por mafiana?— Tomo
la —Tomas t*. t6
todas mafianas?-«Lo tomo todas las mafianas.—Lo tomas
las
todos dias?— Lo tomo todas las tardes.
los

LECX:;iON 20/

Partioula Naquig.

Regla 1.* Esta particula significa incitar, convidar invi-


tar a hacer lo que significa la raiz con que se compone. (1)

(1) La partfcula Naqni^ se compone con las raices de verbos, one siflr-
nifican compania en la accion. 6 sea. cuando «1 que incita y el incitaHo
ban de ejecutar la misma accion. Este nifio invita & los otros nifios 6 ju-
guetear. Quinln^ bata nagr^ngdula sa uban nga mg^ bata. Aquel hombre
me incit<5 & hablar, pero, yo no le contests. Cadtonf tao naquigcablldo
canaco, apan, uala man ac<5 tumubag cania. El comerciante me convida
a ir en compafila en el negocio, i)ero, yo no quiero. Ang comerciante
naquigcompafiia canaco sa patigayon, apan^ dUi acO bu-ut. Por lo mismo
que la partfcula Naquig encierra en si la significacion de incitar, convi-
aar, 6 invitar no se traducen e^tos verbcA al bisaya y el infinitlvo que les
sigue se pone en el tiempo de esos verbos determinantes.
11
.=52^
Presente. Los caballojs se in-
citati k refiir.
Ang* m^a cabayo naquigauay.
Pret^rito.Los caballos se iri-
citaron & refiir.
Futuro. Los hombres se inci-
tarin k renir. Aug mga taoo maquig-auay,
Imperativo. Incitaos k refiir vo-
sotros. Maquigauay camo.

Regfla .*.* El presente y pret^rito se componen con la


particiila. Naquig, y el futuro e imperativo con la particula
maquig. (2)

Escitar, animar, exhortar. Agda (3)


Animdos A trabajar. Agdahon mo sila sa pagbuhat.
Aprendes bisaya? Nagato-on caba ug binisaya? (4)
Lo aprendo. l^Tagato-on ac6.
No lo aprendo. Dili ac6 nagato-on.
Aprender. To-on.
Hablar. Sulti.
De que tiene necesidad tu her- Onsay quinahanglan sa ig-
mano? 80-on mo?.
Tiene necesidad de dinero. Quinahanglan nia ang salapi.
Pensar. Huna-huna.
Piensas ir esta tarde k la Nagahuna-huna caba muadto
Iglesia? caron bapon sa singbahan?

(2) La partfcula Naqriig se recompone con la partfcula Nag^ ante-


puesta ^ en este caso la N. de Naquig se convierte en P, sin que esta re-
composicion altere en nada la si^jnificacion de la partfdula Naquig. Asi
es, (lue lo mismo significa, diciendo Naquiglalis, que diciendo nagapagui-
glalis. Lo mismo es decir Naquigtiao que nagapaquigtiao y naquigauay
que nagapaquigauay. De esta recomposicion con la partfcula Naga resulta,
que algunas veces se oye hablar en pasiva con la particula Naquig, con-
servando en pasiva la conversion de la N. en P. y formando el Presente
V pret^rito con Gipaquig y el futuro 6 impeTativO con Paquig y adem&s
laa pasivas de Z, de On 6 de An segun las reglas de las lecciones 10 .•
I
IL' y 12.* Incita d ese nifio 6. juguetear con los demds. Ipaquigdula mo
canang bata sa uban. Incita 6. refiir 6. Juan con Pedro. Paquigauayon mo
si Juan can Pedro. Te invito 6, que me espliques esto. Guipaquigasuyan
mo ac(5 niini.
(3)La raiz Agda tiene alg^una analogfa con la partfcula Naquig, pero,
cbn la diferencla, que Agda significa incitar & otro & que 61 solo ejecute
la accion, lio en com^may como sucede con la partfcula Naquig. Cuando
s© usa de Agda este verbo es determinante, por consiguiente, la oracion
ha de ser de inflnitivO que se har^ segun las reglas de la! Obs. 2. de la
leccion 13.* Escita tn cbi'azon al dolor de lOs peca!do9. Agdahoii mo ang
imon^ casing^asin^ sa pagp^itiulsul sa tags, sala.
(4) Cttando en edpanol la persona pacient^ no va regida de preposi-
cion, se le antejioh'e'lJg eh bisaya. Aprendes biiSaya? Nagato-on ca baug
binisaya?
^""^SBrnr
Pienso ir & la Iglesia. Nagahuna-huna ac6 muadto
sa singbahan.
Saber. Sibalo.
Langoy.
Sabes nadar? Maliibalo caba lumangoy?
No s6 nadar. Dili ac6 mabibalo lumango^.
Sabe el nifio escribir? Mabibalo ba ang batang dio-
tay naagsulat?
Sabe escribir y leer. Mahibalo sia mag^ulat ug mug
basa.
Apagar. Palong.
Eiuceuder. Dagcut.
Apagas la cacidela? Guipalong moba ang candilaf
No la apago. Dili c6 guipalong.
Que hac^? Onsay imong guibuhat?
Eiieieudo el globo, en y^z de Guidagcu^Ji co aag glo^o, la-
apag.^ la ca;j4ela. boil nja paln^on c6 unta .

ang candila. (5 )
Frecue»teinei4e i- menAido. Masub-sub, sa masub-sub.
Vas 4 in,en.udo & la Iglesia? Miadto cab^ sa masub-sub sa
singbahan?
Tan & menuclo c;p;pio in. Masu&t^b ,i^]gQii caniijK)^.
Tan k menudo opflpio ^1. Masub-sub ing'on caniya.
T^n k mettudo , con^) eHos. Sa masub-^ub ingpB c^ila.
Ves tii frecuenteinente ^
hermano?
m Guiquita moba ang Acong i^-
80-on sa masub-sub?
Le veofrecuente:pawte. Guiquita co sa raaj^ubrsub.
Mas k menudp, jnasrfirecuen- Labing masub sub, sa lafljing
temente. masub-sub.
Lo veo mas frecuentemente que Guiquita co sia sa labing ma-
tu. sub-sub canimo.
Menos k menudo. i Dili sa masub-sub, dili masub-
No tan a menudo. f
sub.
Menos k menudo que tii. Dili masub-sub ingon canimo.
Menos k menudo que yo. Dili masub-sub ingon canaco.
No4an 4 meaudo conio eUos. Dili sa mftsub-sub ipgon caaila.
Cano(^s Q$te hombre? Nacail^' oab^iiiii^ng taoo?
No conozcp.
lo DiU ac6 nikcaila caaia.
Lo cQUQce tu hermano? Naila ba sa ig»o-oni mo?

(5) La niz 'Paiong se eompone oon la pasiva de An efi el 2.^ distrito


de Mindanao, esi^ento en Dapitan que se compbne cd& la,di§ Dti, popio en
' '
'
Cebtl y^ Boliol. ' '

54—
Lo conoce. Naila nia.
El comer demasiado es peli- Ang pagcaon sa hinglabihan
groso. malisud man.
El comer demasiado es inde- Ang paginom sa hinglabihan
cente. mangil-ad man.
El hablar demasiado es inl- Ang pagsulti sa hinglabihan
prudente. dili angay.
Empezar. Sugud.
Empiezo k hablar bisaya. Nagasugud ac6 sa pagsulti ug
binisaya.
Antes de. DILI PA (6)
SA
Hablas tu antes de escuchar? Nagasulti caba sa dili pa icao
magpatalinghog?
No hablo antes de escuchar. Dili ac6 nagasulti sa dili pa
ac6 magpatalinghog.
Vas k la Iglesia antes de al- Miadto caba sa singbahan sa
morzar? dili pa icao mamahao?
Voy k la Iglesia antes de al- Miadto ac6 sa singbahan sa
morzar. dili pa ac6 mamahao.
Almorzar. Bahao. Pama-
hao.
Cuando piensas tu partir? Anus-a caba nagahuna huna
muguican?
Pienso partir maiiaaa. Nagahuna huna ac6 mugui-
can ugma.
El primo. Ang ig-agao.
El mMico. Ang mananambal.
Pacificador. Maquigdaiton (7)
Cera. Talo, ,

33.

Iris k la Iglesia?— Ir6 al camarin para pesar la cera.


Piensa tu hermano ir k mi casa esta noche? Piensa ir k —
casa de mi primo, en lugar de ir k tu casa. A que hora? —
— —
A las ocho. En donde est&? Est& en el camarin. Has en- —

contrado al hombre que buscabas? Lo he encontrado. En- —
cuentran tus hijos k los amigos que buscan? No los en- —
(6) Antes de, se traduce al bisaja sa dili pa, y el infinltivo que le si<
gue se pone en imperativo.
(7) Con la partlcula Maqui^ se componen algunos adjetivos, posponiendo
S la raiz la partfcula On. Kellidor, maquigauayon. Porfiador, maquiglalison.
-55—
cuentran.— Sabes algo?—No se nada.— Que sabe tu herma-
iiito? — —
Sabe leer y escribir. Sabes bisava? No lo s6, pero —
— —
pienso aprenderlo. Sabes nadar? No se nadar, pero s6 ju-
g-ar.— Es tu hermano comerciaute?— No lo es.— Que 68?— Es
medico.

34.

A donde vas?—Voy k cocina para hablar & mi cocine-


la
ro,—Te escucha?—Me escucha. —A quien conduces?—Conduzco
k mi —Lleva tu criado k tu nijo?—Lo Ueva. —A donde
hijo.
lo lleva?— Lo lleva k Iglesia. — Anagas la candela?— No la
la
apago. —Enciende tu criado csmaela?— La enciende.— Pa-
la
seamos con tanta frecu«ncia como nuestros vecinos?—Pasea-
mos con mas frecuencia que —Ves k mi padre tan
ellos.
frecuentemente como yo?—No veo con tanta frecuencia como
lo
tu.—Cuando veo?—Lo veo todas las mafianas k siete.—
lo las
Empieza tu hermano k hablar bisaya?— Empieza k hablarlc—
Puede escribirlo?— Puede — Hablas antes de tscu-
escribirlo.
char?—Escucho antes de hablar.—Leen tus hijos antes de es-
—Escriben antes de
cribir? —^Piensas almorzar antes de
leer.
pasear?—Pienso pasear antes de almorzar. — que hora al- ^A
muerzas?— Almuerzo todos los dias k las nueve.

LECCION 2L»
Partioula. Naqui.

Regrla !•' Cstst particula significa pedir, rogar, suplicar


y ser aficionado k lo que significa la raiz con que se compone.

Presente. Los pobres piden li- 1

mosna. (a '^ i.
mga hangul -^ ^ n*
naquihmos.
Pret6rito. Los pobres pidieron ^""^
limosna. t

Future. Los pobres pediran li-


mosna. Ang m^ han^ maquilimos.
Imperative. Pedid limosna. Maquilimos cam6.

Regia M.^ El presente y preterite se fbrman con la


—56^
Sarticula Naqui y el future 6 imperativo con la particula
[aquu (1)
P^di^"' Cayo. Pagpangayo.
Rogar, suplicar. Haugyo. (2)
Orar, rogar. Ampo.
Aficionado k los nifios, tiene )

especial gusto en conver- ( ^.^ ., .


,o\
sar, jugar, distraerse con P^^^^^^^a- (3)
los nifios. ;

Tan (Aumentativo.) INGON CA. INGON


NGA (4)
Mas. Labi pa.
Menos. Diotay pa. (B)
No-tan. Dili-infon.
Este hombre tiene tanto oro, Aug biilauan, ang salapi, ang
tanta pkta, tantos anillos y mga singsiug, ug ang mga
(1) iLa partfcuia Naq.ui se reoompone con la partly ula Naga, ooiivir-
.lendpse.en esta recompo^icion en P. Ja N. de Naqiui, Bin ,que por esto
se aliere Ja sicrniflcacion de esta particula. Lo mismo es decir Naqnjlimos
que nagapaquilimes. Al hablar en pasiva con la particula Naqui, 86lo
puede haoerse con la de /vycgn la de An, segoin las reglas de las lec-
ciones 10. • v 12. oonservando siempre en pasiva la conversion de la N.
en P. Te pfdo que espliques esto .1 Juan. Ipaquisayod mo ac6 niini can
Juan. Te ruego que me espliquea esto. .Paquisavdan mo ac6 nSini.
La .particula Naqui se couvierte en Napaqui, cuando se compone con
raices de verbos, cuya accion rdiluye sobre la misma persona que los
rig-e <5 sea con los -verbos reflexivos. En este caso, el pretjente .y pre-
•t6rito se forman con Napaqui, el futuro con Mapaqui y e 1 imperativo con
Paqui y tambien con Mapac|ui. Has pedido ayuda & Juan? Napaquitabang-
ca Da can Juan? Le he pedido ayuda, pero, no me ha avudado. Napaqui-
tabang acd cania^ apan, uala si;i mag'tabang' canaco. Pide d Dios niiseri-
cordia, por que Dios perdona el pecador, que ie pide perdon. Paquimalo-oy ca
sa Dios, cay ang Dios mag-apasaylo sa macasasala, ng-a maquipasaylo cania.
(2) Cayo, hang-yo y ampo tienen la misma signiftcacion que Naqui,
pero, asi como cuando hacemos la oracion con Naqui componiendola con
aquello que se pide, esta oracion es simple; asi tambien cuando usamos
de cayo, hang-yo 6 ampo la oracion sera compuesta 6 sea un inftnitivo,
que se hara segun las reglas de la obs. 2 de la leccion 13." Pide ^ Dios,
que te conceda su gracia. Mangayo ca sa Dios, nga tugutan ca nia sa iang
gracia. Ruega & Dios para que*^ te perdone. Magampo ca sa Dios cay aron
pasaylo-on ca nia.
(3) Con la particula Maqui se forman adjetivos, que significan incli-
nacion, propension, aticion a aquello, que siffniflca la raiz con que se com-
pone. Aticcionado al dinero, maquisala])!. Aficionado a laa mangas, ma-
quimangga.
(4) Tan (aumentativo) se traduce en Cebil y, Bohollngon naaj en el 2."
distrito de Mindanao Ingon ca, seguido inmediatamente del aajetivo, cuya
califlcacion se pondera. El es tan grande que no puede pasar por la pxier-

ta. Ingon ca aaco sia, nga dili sia macaagui sa pultahan.
i
Como. eade grande? Onsa ba ang iang ca daco? Es tan grande como
esto. In^On niini ,ca daco.
(5) Labi p^ y didtiay pa se nsan tambien sin el Pa, especial men te
cuando no esta espreso el otro t^rmino de la comparacion. Mi caballo es
el mas vaU^Q^..Ang acox^. jqab^yo .mao vang la^iq^ mayaug.
—57—
tautas camisas como su her- einina niyning taoo ug» ang
mano. sa iyang igso-on magsama
sa cadaghan.
El es tan bueno es tan juicioso, lugon ca maayo sia, In^on ca
es tan diligente que todas las buutan sia,"lngon ca ma-
personas respetables le apre- cugui sia, ng^a guiMgugma
cian. sa ngatanan mga taoong ta-
lalioron.

COMPARACION DE LOS ADJETIVOS.


Reffia 8.* La comparacion de
los adjetivos se forma del
modo Los de superioridad con LABI PA, los de
siguiente.
igualdad, con INGON y los de inferioridad con DIOTAY PA.

Positivo. Comparativo. Superlatlvo. Positivo. Compttrativo« Superlatito.

Grande. Mas grande. El mas Dac6. Labi pang Anglabing*


grande. dac6. dac6.
Este libro es pequeno, aqiiel es Quining libro diotay man, cad to
mas pequefio, y este otro es labipangdiotay, ug carl mao
el mas pequeno de todos. ang labing diotay sa nga-
tanan .

Este sombrero es grande, pero Quining calo dacd man, apan


aquel es mayor. cadto labi pang dac6.
Es tu sombrero tan grande Ang imong calo dac6 ba ingon
como el mio? sa &co?
Es mayor que el tuyo. Dac6 pa sa imong calo.
Es menos grande que el tuyo. Diotay pa sa imo.
Este hombre es muy rico, peto Quining taoo salapian man ca-
aquel es mas rico. ayo, apan cadto labing sa-
lapian.
Juan es formal, pero Pedro es Si Juan bu-utan man, a|mn si
muy formal. Pedro bu-utan caayo.

Reg^la 4.* El superlative MUY se forma con CAAYO 6


con UYAMUT.
Esa cera es muy blanca. Canang talo maputi man caayo.
Pedro es muy rico. Salapian uyamut si Pedro.
Quien tiene el sombrero mas Hain ba ang cal6 nfa labing
hermoso? matahum?
—58—
El de mi padre es el mas her- Ang sa dcong amahan mao
naoso. ang labing matahum.
Escriben tus hijos tanto como Ang pagsulat sa imong mga
nosotros? anac tagiogon ba sa pag
sulat namo?
Escriben mas que vosotros. Ang pagsulat nila labi pa,
ang ino.
dili
Lees tan k menudo como yo? Nagabasa caba sa masubsub
ingon canaco?
Leo mas i menudo que tu. Nagabasa ac6 labi pang ma
subsub canimo.

Adjetivo. Sustantivo (de cualidad). Adjetivo. Su8tantivo(decualidad;.

Hermoso. Hermosura. Tahiim, mata- Catahum.


hiim.
Blanco. Blancura. Puti, maputi. Caput i.
Negro. Negrura. Ytum, maitum. Caitum.

Regla 5.* Los sustantivos de cualidad se fonnan ante-


poniendo & la raiz la particula CA.

La pobreza no es crimen. Ang cahangul dili man saia.


Alto. Hata-as.
El alma. Ang calag.
El cuerpo. Ang lauas.
Enfermo. Masaquiton.

35.

Eres tu mas alto que yo? —


Soy mas alto que tu. Es tu —
hermano —
tan alto como yo? Es tan alto como tii. Es tu —
sombrero tan malo como el de mi padre? Es mejor, pero no —

tan negro como el suyo. Quien tiene los caballos mas her-

mosos? Los mios, son hermosos, los tuyos son mas hermo-
sos que los mios, pero los de nuestros amigos son los mas her-

mosos de todos. Es buena la hermosura? Es buena la her- —
mosura del cuerpo, pero mejor es la del alma. Vende el co- —

merciante los mejore's cuchillos? Vende los mejores cuchillos que
conozco, —Sabes nadar tan bien como el nifio? Se nadar me- —
jor que ^1, pero el sabe hablar bisaya mejor que yo. Cual —
de estos dos ninos es el mas juicioso?—El que lee, es mas
juicioso que el que juega.

—59—
36.

— —
Lee tu hijo mi libro? Lo lee. Cuando lo lee? Lo lee —

por la maflana. Recibes tu tanto dinero como yo? Recibo mas —
— —
dinero que tii. Ves algo? No veo nada. Ve tu padre mis —

barcos? No los v6, pero nosotros los vemos. Sales tii? No — —
salgo. — —
Quien sale? Mi hermano sale. A donde vi? Va k — —
Cebii. — —
Cuando tomas caf6? Lo tomo todas las mafianas.
— —
A que bora? A las siete. Hablamos bien? Hablais mal. —
— —
Que hace mi hermano? No hace nada. Puede hablar tan fre-
cuentemente como el hijo de uuestro vecino? El puede hablar —

con mas frecuencia que tii. Puedo trabajar tanto como 61?

No puedes trabajar tanto como 61. Cuanao piensa partir el

comerciante? Piensa partir hoy. —
A que hora? A la una y —
media.

LECCION 22/

Partioula NA.
Regla 1.' Esta particula no tiene significacion como las
dem&s, solo sirve para entrar en composicion con las raices
de verbos neutros 6 intransitivos.

Presente. La casa se quema. \ vr«„„„„^ «„^


Nasunug: ang: K«i«Tr
balay.
Pret6rito. La casa se quem6. t
Futuro. El perro se ahogar&. Ang iro malumus.

Regrla *.* El presente y pret^rito se forman con la par-


ticula NA y el futuro con la particula MA (1)

(1) AuQ^ue parece, que los verbos nentros no debieran tener pasiva.
la tieaen, sin embargo, en bisaya, cuando se considera & la accion del
verbo neutro como ejercida en 6 sobre algnn lugar 6 cuasi lugar. po-
niendo en nomlnativo eWugar 6 cuasi lugar v formando el presente v
pret^rito con Na antepuesta y An pospuesta & la raiz v el futuro con Ma
antepuesta v An pospuesta & la misma raiz. Me cai. ^Taholog ac5. Al pa-
sar por el bosque, me cay6 una rama. Sa pagagui co dito sa cacahuyan,
naliologan ac(3 sa usa ca san^. Se quemO mi casa Nasunog ang ^tSotig
balay. Se me ha quemado la casa. Nasunugan d^6 sa balav.
—60—
El perro se ahoga, se ahog6 Ang suba maoy gicalumusan
en el rio. sa iro (2)
El perro se ahogar4 en el rio. Ang sub^ maoy calumsan sa
iro.
Pasear. Soroysoroy. Lacatlacat. La-
caolacao.
A donde me conduces? Asa guidala ac6 nimo?
Te conduzco al camarin de mi Guidala ta icao sa camalig sa
padre. amahan co.
Nagasoroysoroy caba? (3.)
Pas6o. Nagasoroysoroy ac6.
Ciiando pasea tu padre? Anos-& nagasoroysoroy ang
imong amahan?
Temprano — con MASAYO, sa ma
antelacion. say 6.
Tan temprano como tti. Masay6 ingon canimo.
Pasea tan temprano como tii. Nagalacatlacat sia sa masay6
ingon canimo.
Tarde. Hapon. (4.)
Todavia. PA.
Bast ante, regular Igo —
casada-
moderado. ngan.
Demasiado. Hinlabihan. Sa hinlabihan ca-
ayo.
Demasiado tarde. Hata-is na ang adlao ca-ayo.
Es tarde? Hata-as na ba ang adlao?

(2) He puesto intencionalmente este ejempio, para que el principiante


iiprenda d aistinguir la pasiva del verbo neutro de la pasiva de la paf-

tlcula Naca causal. (Lee. 16.*^ La pasiva del verbo neutro es Na ^^i para

presente y preterito y Ma An para futuro.—Se me ahog-6 el perro. Na-
luinsan ac($ sa iro. Se me ha muerto mi padre. Namatyan ac6 sa ^con^
juiiahau. No sea que te caiga aquel madero. Mahologan ca baya niadtoug-
cahoy. Se ve por los ejemplos, que el lugar 6 cuasi lugar donde se consi-
dera ejercida la accion del verbo es el nominativo de la pasiva del
verbo neutro.
La pasiva de la partlcula Naca causal es Guica-^An para presente j

preterite y Ca An para futuro. De que te alegras? Onsay imont> guicali-
payan? Me alegro ae tu felicidad. Ang* iniong capaladan maoy guicalipa-
van CO. De que morirds? Onsay cainatyan mo? Morire de calentura. Ang
nilanat maoy camatyan co. Jesucristo muri6 en la cruz. Ang cruz maoy
guicamatyan ni Jesucristo. La causa 6 el lu^r donde la causa ha pro-
ducido su efecto es el nominativo de la pasiva de Naca causal.
(3) Los verbos neutros de accion se componen con las partlculas de
verbos activos Naga 6 Mi. Yo subi, minsaca ac6. El p^jaro ya \o\6. Ang
langgam minlupad na.
(4) Tarde como sustantivo es hapon; como adverbio de tiempo puede
hacer relacion & la maiiana, al medio dia^ ^ la tarde y i la noche. En
el primer case se dird^ hataas na an^ adlao; en el segundo, Odto na;
en el teroeroy kapon na v en el cuarto, gabi-i na; todos significan es
tarde, en coniraposicion ae temprano.
61—
Es todavia temprano. Buntag pa man. (5)
Demasiado temprano. Hinlabihan ea say6.
Deniasiado grande. Hinlabiban ca dac6.
Demasiado pequefio. Hinlabihan ca diotay.
Demasiado poco. Hinlabihan ca didiot.
Hablas tu aemasiado? Hinlabihan ba ang imong pag*
sulti?
No; hablo con moderacion. Dili; casadanganangAcongpag
sulti.
Paseo mas tarde que tu. Nagasoroysoroy ac6 sa ha-
ta-as na ang adiao, dili icao.
Mas temprano. Labi pang ma-

Vas k la Iglesia mas temprano Miadto caba sa singbahan labi


que yo? pang masay6 canaco? min- —
say6 caba canaco sa pag adto
sa singbabant
Voy demasiado temprano. Hinlabihan casay6 ang pa^-
adto CO.
Ya. NA.
Hablas yi? Nagasulti ca naba?
Todavia no. DILI PA.
Todavia no habl6. Dili pa ac6 nagasulti.
Ayer. Cahapon.
Antes de ayer. Cahapon sa una-
ca adlao. (*)
Alguna vez, ra- Usahay, tagsa
ras veces. datalagsada.
Nunca (futuro.) Dili sa guiha-
pon.
No—nunca (pa-
sado.) XJala-HSugud.

(5) Masayo, temprano, es un adverbio de tiempo muy vap:o, pero, con


relacion & la maflana, medio dia, tarde y noche, se dice de otro modo.
Por ejemplo, si por la maiiana entre ocho y nueve, dijera iino me mar-
cho por que es tarde, paulina bc6, cay hata-as na ang adlao; al contes-
tarle, todavfa es temprano, se le diria, Bontag pa man. Si & las once di-
jera, panli nft acd. cay odto na, me marcho, porque es tarde, se le diria,
buntag pa man, Li, todavfa es temprano.
t/uucivia, CH nsmprauu. oi
Si a& la larae dijera, pauu
tarde aijera, paull na acci
ac<5
cay hapon na, me' marcho, porque es tarde, ' ' se le diria, hata-as pa ang
adlao, todavia es temprano. Si & la noche dijera, pauli na acd, cay gabi-i
na, me marcho, 3, porque
\ ^ ^ pa
es tarde, se le tliria, bag-o
, . ^ ang
-« gabi^
„ B ha^-
ta-as pa ang gabi~i, paes estos dos sigDiftcan todavfa es temprano con re-
ladon & la noche.
(*) En Ceb<i y Beho! se usan C&gahapon, sa usa ca adDoo y niadtong
usa ca adlao y en el 3.° distrito de Mindanao, Cahapon sa osa oa adlao.
—62-
Cuantas veces? Nacapila. Maca-
pila? (6.)
Unavez. Nacausa da.
Dos veces. Nacaduha.
Veinte veces. Nacacaluhaan.
Cincuenta veces. Nacacalim-dn.
Cien veces. Nacausa caga-
tus.
Muchas veces. Nacadaghan.

Reg^a 8.* Los niimeros vicenales se fonnan anteponiendo


la partlcula NACA & los niimeros cardinales. (V. Leccion 8/)

Unas veces si, otras no. Usahay oo, usahay dili.


Unas veces leo, otras escribo. Usahay nagabasa ac6, usahay
nagasulat.
En otro tiempo. Canhi pa, sa canhi pa.
Mediano, regu-
lar. Casarangan.
Sabio. Mangialaman. Maquinaadma-
Instruido. non. (7.)

37.
Hablas bisaya? —No lo hablo todavla, pero empiezo k apren-
derlo.—Sale ya tu padre?—No sale todavla.—A que hora sale?
Sale & cinco. — Almuerza antes de
las —Almuerza y salir? es-
cribe antes de — Sale mas temprano que tu?— Yo salgo
salir. 61
mas temprano ^ue —Almorzais temprano?—Almorzamos tar-
61.
de. — Lee tu hijo tan k menudo como yo?— Lee mas k me-
nudo que —Habla bisaya mi hermano tan k menudo como
tu.
tu? —Lo habla y tan k menudo como yo. — Escribimos
lo lee
tan k menudo como —EUos escriben mas 6 menudo que
ellos?
nosotros. —A quien escriben?— Escriben k sus amigos.

38.
Es mi sombrero demasiado grande?—No es demasiado grande
ni demasiado pequeno. —
Es tarde?— No es tarde. Qu6 hora —
(6)Se usa de Nacapila para preterite y de Macapila para future.
g) Con la partlcula Ma antepuesta & la raiz se forman adjetivos. (Lee.
egla !.•) Duro, Magahi. Blando, mahumuc. Tambien se fonnan ad-
jetivos anteponiendo la partlcula Ma y posponiendo On & la raiz. TImido
mahadlucon. Alegre, malipayon. Triste, mamin^o-on. Amable, mahigug*-
ma-on. Irascible, maligutguton.
—63——
6s?— Es la una.— En donde esti 61?— Est4 en su casa.—Es

pobre? No es pobre; es —
mas rico que tu. Es tu hennano tan
mstruido como td?— Es mas instruido que yo; pero tu
eres mas instruido que 61 y que yo.— Conoces & aquel hom-
bre?— Lo conoaco.— Es instruido?— Es el mas instruido de to-

dos los hombres, que yo conozco. Sois tan ricos como no-
sotros?— —
Somos menos ricos que rosotros. Son tus caballos

tan hermosos como los mios? No son tan hermosos, pero son

mas valientes que los tuyos. Cuantas veces lees al dia?—Leo
siete veces y escribo tres. —
Cuantas voces tomas caf6?— Mu-

chas veces. Tomas chocolate?— Unas veces tomo, otras no.

LECCION 23.'^

Del pret6rito absoluto.

Regia 1.* El pret6rito absoluto se forma en bisaya tanto


en activa como en pasiva con las particulas que se ban puesto
en cada leccion, como correspondientes al pret6rito.

He leido esta mafiana. Nagbasa ac6 caniha sa buntag.


Lei aver. Nagbasa ac6 cahapon.
Lei el mes pasado. Nagbasa ac6 sa bulan n^a mia-
gui.
He leido este mes. Nagbasa ac6 caron bulana.
Leer, leido. Basa, guibasa.
Hacer, hecho. Buhat, guibu-
hat.
Que has hecho? Onsay imong guibuhat?
Nada he hecho, Uala coy guibuhat. Ualay
&cong guibuhat.
Me ha hecho el sastre la camisa? Guibuhatan ba ac6 sa manana-
hi sa sinina?
La ha hecho. Guibuhat nia.
No la ha hecho. Uala buhaton nia, Uala nia bu-
hata.

Regria S.* Cuando la oracion de pret6rito es negativa,


se usa de la negacion UALA y el verbo se pone en imperativo.

Este. Quini.
Eso. Cans.
.64-
Aquello. Cadto.
Te ha dicho eso? Guiingon ba nia cana canimo?
(Guiingon caba nianiana?)
Me ba dicho esto. Guiingon nia quini canaco.
Guiing^on ac6 nia niana.
Me lo has dicho? Guiingon moba canaco? (Gui-
ingon ba ac6 nimo niana?)
Te lo he dicho. Guiingon co canimo. Guiingon
ta icao.
No te lo he dicho. Uala CO iingon canimo. Uala
ta icao ingna.
Lo. (1)
Eres tu el hermano de mi Icao ba ang igso-on sa acong
amigo? higala?
Lo soy. Ac6 man gayud.
Eres rico? Salapian caba?
No lo soy. Dili ac6 salapian.
Son nuestros vecinos tan po- Ang among mga silingan po-
bres como dicen? bres ba, ingon sa guii-
ngon nila?
No lo son. Dili man.
Escribir, escrito. Sulat, guisulat.

Qu6 palabras has escrito? Onsay mga polong ang gui-


sulat mo?
He escrito las que tu ves. Guisulat ca ang mga guiquita
mo.
Ver, vista. Quita, guiquita.
Conocer, cono-
cido. Ila, guiila.

Cuando? (Pret6-
rito.) GANGS—&?
Quinsang mga taoo ang gui-
Qu6 hombres has visto?
quita mo?
He aquellos.
visto Guiquita co cadtong mga taoo.
Has conocido & esos hombres? Guiila mo ba canang mga taoo?
No les he conocido. Uala CO ilhon. Uala co ilha.
Llamar, Uamado. Tauag, guitauag.
Me llamas? Guitauag ba ac6 nimo?
Xe Uamo. Guitauag ta icao.
Qai6a me llama? Quinsay mintauag canaco?

La termiimcion neutra del artlculo Lo pueda ^^^^^J'L^l^f^te


verdad, sm duda, ciertamence
(1)
DOT aayud, siempre, aue sea equivalente de^«
aqd man gayua.
y otras locuQioaeB afirmativas. Lo soy,
—66—
Tu padre te llama. Ang imong amahan nagta-
uag canimo.
Has llamado & los hombres? Guitauagmo ba ang mga taoo?
Los he llamado. Guitauag co sila.
No los he llamado. Uala CO taogon. Uala co sila
taoga.
Tirar, tirado. Balibag guibali-
bag.
Beber, bebido. Inom, guiinom.

39.


Tienes algo que hacer? Nada tengo que hacer.— QuA has
hecho?— No he hecho nada.— He hecho algo? Has hecho algo.——
— —
Qn6 he hecho? Has roto mis libros. Que han hecho tus
hijos? — —
Han roto sus vestidos. Ha hecho ya el snstre tus ves*-
>


tidos?— Todavia no lo ha hecho. Qu6 te ha dicho tu her-
niano?— No me ha dicho nada.— T6 he dicho yo eso? No me —
lo has dicho.— T6 lo ha dicho 61? —
Me lo ha dicho. No me —
lo ha dicho. —
Quitin te lo ha dicho? —
Me lo ha dicho mi ve-
cino. —Qui^res decir esto k tus amigos? —
Quiero declrselo.
Eres tu el hermano del comerciante?—^Lo soy. —
Son tus ami-
gos tan rices como —
dicen? Lo son.^-Son estos hombres tan
instruidos como ellos dicen? —No lo son.

40.
Eres tan alto como yo?— Lo soy.— Has escrito un libro?
No lo he escrito. —
Qu6 nan escrito tus hermanOs? Han es- —
crito un libro.— Cuando lo escribieron?— Lo escribieron ayer.—

Has escrito tu libro? No lo he escrito todavla. Has hablado —

a mi padre?- -Le he hablado. Cuando le has hablado?— Le ha-

blado ha antes de ayer. Cuj^intas veces le has hablado?— Le he
hablado frecuentemente.— Has visto k los hombres?-No los he
visto. A que hombres has visto en el merc«(do? He visto k —

aquellos.— Que libros han leido tus amigos? Han leido los que
les has prestado.— Has visto k estos hombres 6 k aquellos?
No he visto k estos ni k aquellos.— A que hombres has vistof?
He visto k aquellos a quienes tu has hablarlo. Has cotiocido —

a aquel hombre?-—No lo ne conocido. Me llamas?—Te Uamo.
Quien llama a tu- hermano?—Mi padre lo llama.
—66—
LECCION 24.*

PartlciQa Napa.

Regrla 1/ Esta particula se compone con las raices de


verbos reflexives. Presente y preterite. Yo me quedo, me quede.
Napabilin ac6.

Futuro. El se quedar&. Mapabilin sia.


Imperative. Qu^date tii. Pabilin ca.

Regfla *.* El presente y preterite se forman con la par-


ticula NAPA, el futuro con la particula MAPA y el impe-
rative con PA. (1)

Has leide el libre? Guibasa me ba ang libre?


*
No le he leide. Uala CO basaha.
Cuante, Cuantos? PILA?
Cuantes libres has escrite? Pila ca libre ang guisulat mo?
He escrite une. Guisulat CO usa.
Sobre.
Encima de
A la parte de ar-
SA IBABAO.
riba. I

Sobre la 6 encima de la silla. Sa ibabae sa silla.


Bajo, debaio de SA UBUS SA.
En el fondo. SA ILALOM.

(1) Quedarse, pabilin. Irse, 'pauli. Acercarse, pado-ol. Alejarse, palialayo.


Porque te quedas aqui? Ngano nga napabilin ca dinhi? Si no quieres que
me quede, me ir6. Cun dili ca bu-ut n^
mapabilin ac(5, Mapauli 6 pauli
ac(5. El futuro se usa tarabien frecuentemente con Pa. QuMate, pero no
te alejes mucho. Pabilin ca, apan, dili ca mapabalayo ca-ayo. Se ve por
los ejemplos, que esta particula no puede tener pasiva.
Tambitjn se usa de esta j)artlcula, siempre que en espailol usamos del
verbo DEJARSE come determinante de otro verbo. Asl debe ser, puesto que
la accion del verbo refluye sobre la iliisma persona, que lo rige 6 es un
verbo reflexivo. Eao hombre te en^flarA, si te dejas eug-anar. Canang-tao
magalimbong" canimo, con mapalimbong* ca. Nos dejamos llevar de la cor-
riente. Napaanod came sa sulug*. Lo mismo sucede con los verbos echarse
ft hacia, y ponerse en. Echate ft, hacia el golfo, porque hay grande ma-
rejada en la playa. Pala-od ca, cay daco man ang" oalud sa pilio. Me echar^
hacia la playa, porque teng-o miedo. Papilio ac6, cay nahadluc man ac6.
Me puse en medio de la sala, por que me lo mand(5 mi padre. Napatali-
unla man ac<5 sa salas, cay guisojro canaco sa acong araahan. En la par-
ticula Napa esta incluida la signincacion de dejarse, CQharse hacia y po-
nerse en, por eso uo s© tradugen al bisaya.
—67—
Bajo la, 6 debisgo de la silla. Sa ilalom aa dilla.
Eq donde eatk mi sombrerot Hain bs ang> idalo e6t
Est A sobre la mesa. Tua sa ibabao sa lamesa.
Est& mi sombrero enctma de Tua baaiig cilo co sa ibabao
la mesa? sa himesa?
Esti debajo de la mesa. Tua sa ilalom sa lamesa.
Dentro de SA SOLOD SA.
Donde est& mi cainisa^ Hain ba ang acong sinioaV
Esti dentro dd cofre. Tua sa Aiilud sa caban.
Cuantas vecefl? Nacapila? Macapila?
Much as veces. Nacadaghan.
La primera vez que te escribl. Ang naonang pagsulat co ca-
nimo.
La liltima vez que te vl. Aug olahing pagquita oo ca-
nimo.
Cuando has visto k mi her- Canos-& guiquita mo ang ig
mano? so-on CO?
Lo vi antes de ayer. Guiquita co cahapon sa usa
ca adlao.
En donde? Hain?
En la Iglesia. Sa simbahan.
Prometer, pro- Saad, guisaad.
metido.
Aprender, a- To-on, guito-on
prendido.
Me promotes venir? Nagasaad ca ba canaco n^a
muanhi?
Te lo prometo. Nagasaad ac6 canimo.
Has aprendido bisaya? Nagt0K)n ca ba ug binisaya?
Lo he aprendido en otro tiempo. Nagto-on ac6 sa canhi pa.
Qu6 edad tienes? Pilay edad mo?
Tengo veintinueve afios. Caluha-an ug siam Catuig ang
4cong edad.
Que edad tiene tu bermano? Pilay edad sa igso-on mo?
Tiene doce anos. Napolo ug duba catuig ang
iyang edad.
Usar. Gamit.
Rehusar. Ayad.
Casi.
Apenas. HAPIT. LU-
Procsimo. GUS.DCW)L.
Cerca de.
Poco mas 6 me- Capin cuu cu-
nos* lang.
13
—68-
No-^aan. UALA PA.
Tiene casi veinte aiioa. CalnhB-an eatuig* hapit ang
iyang edad.
Tiene quince aftos poco mas Ang iyang edad napolo ug
6 menos. lima catuig capin cun cu-
lang.
Tiene tett^ de diez y siete Ang iyang edad napolo ug
afia&L pito catuig hapit.
Tu tienes apenas diez y ocho Napolo ug ualo catuig lugus
afios. ang imong edad.
No tengo auu diez y ocho Uala pa ac6y napolo ug ualo
aftoB. catuig.
Tiene? Hay? Na-a? Duna sa?
Guantos retles tiene (hay en) Pila ca sicapat ang na^& sa pi-
nn peso?
Ocho* Ualo..
Un cuarto. Usa ca diotay.
Una cuarta 6
dos cuartos. Usa ca daco.
Cinco cuartos. Usacacualtillo.
Medio real. Sicaualo.
Un real. Sicapat.
Dos reales. Cahate.
Cuatro reales. Usa ca salapi.
Seis reales Tolo ca cahate.
Gomprender,en-
tender. Sabiit.
Comprender. Tuquib.
Espcrar, agniar-
aar. Hulat.
Me entiendes? Nacasabut ca ba canaCo?
Te entiendo. Nacasabi\t ac6 canimo.
Has entendido al hombre? Nacasabut ca ba sa lalaqui?
Lo he entendido. Guisabfttco (sia) ang polongnia
Te oigo, pero no te comprendo. Nacadungog ac6 eanimo. apan
dili ac6 macatuquib canimo.
Oir. Dungug.
El ruido. Ang saba, ang
banhi.
El viento. Ang hangin.
El ruido del
viento. Angdago-oc.(2)

(2) Dago^oc eignifica tambien el ruido de lluvra, marejada y de tripas.


,-^a—
El chubftACo. Ang unu0.
Oyes el ruido del vieutoS Nacadiio^ugr ca ]^ sa eiidagtH>c
sa Haiifin?
Lo oigOs Nacaduogug ao4.
Ladrar« .

El ladrido.
Has oido el ladrido de Iob per- Ouiduugug ba nimo ang" pag*
roe? usig: sa m^a iro?
Lo he oido. Ouidungug* CO.
El ejemplo (mo- Aug panigig-
delo.) uaiu
Perder, al jue-
gx), el pleito,
en de«^acia.
Perder (desapar
recer. )
Uala.
Cuanto haperdido tuhermano? Pilay puipildi $i| ijgao(;<)nj3ao?

Ha perdido cerca de ua dure. Nftpildi ma piso^ l^apitv


Yo ue perdido mai? que 61. Ang impildi CQ Jabi, dflf a^^

Morder, mor-
dido. Pa-ac, grwpa-ac.
Por que? Uano? Njano?

Por que. Cay.


Porque azotaa k ese perro^ Manong guihampac mo canang*
iro^
Le azoto, porque me ha mor- Ouarttmpac do sia cay guipa-ac
dido. .ac6.

41-

Ha Uevadoel criado mi camisa?—La ba Uevado.—A donde,


la ha llevado?~La ha llevado 4 tu amig©.—hQu6 caiaiia ha
llevado?— Ha llavado la de tu hermano.-—En dottde estA mi
vestido?—Esti sobre la silla.— Has escrito i tu padce?--^ •


Le he escrito. Te ha respoudido? No me ha r^spondido — ^
davla.—Te ha escrito alguna vez tu padre?~Me ha eacrsto

(3) ManOiSe usa ea BohoL El iaterrog^&nte NS»no pnede aaoonf d)bl«ii


solo 6 poQiendo iomediataaaoieiite la Ugrasoa Ni^ qoa sivve pfura^ isair & to*
das las partes de la ocaoion. N£aao gsvihampac wo ao^ iro? I^gmikf B#a
^ihamDae mo ang: iro? A^KUoati yeoes se f>ye Cay de0paa^4ellCS*^Mu;Mi|[fttH»
cay gamainpac mo ang iro? - ? •. .

a menudo.— CjLiantas veces te han escrito tus aminos? Me —


han escrito mas de veinte veces. —
Te has dejado ver en el

pueblo? No me he de|ado ver hoy, pero me dejar^ ver ma-
iiana. — —
Has buscado mis zapatos? Los he buscado. En donde —
los has buscado? —Los he buscado sobre la cama y los he en-
contrado debajo.

42.


Me protiietes ir k la igrlesia? Te lo prometo. Te he pro- —

metido yo algo? No me has prometido nada.— Qu6 te ha pro-

metido mi padre? Me ha prometido un buen caballo. Lo has —

recibido?— Todavla no. Cuanto dinero has dado & mi hijo?

Le he dado veinte pesos. Que edad tienes?—Apenas tengo diez
y seis afios.— Qu6 edad tiene tu hermano? Tiene veinte —

afios.—Qu6 edad tienes? Tengo doce anos poco mas 6 me-
nos. — —
Soy mas j6ven que tu? No s6.— Qu6 edad tiene nues-

tro vecino?— No tiene aun cuarenta alios. ^Entiendes el bi-
— —
saya? No lo entiendo todavla, pero lo aprendo. Porque —
no comes? -Porque no tengo ganas de comer. Porque es- —

tudia Juan? Porque quiere aprender bisaya.

LECCION 25.*

Fairjticttlas ITalia y NaM.


Reg^la !.• Estas particulas sirven para entrar en com-
posicion con las raices de verbos pronominales siempre que
la accion se verifique casual 6 independientemente de la vo-
luntad. (1.)

(1)' Llamo Verbos pronominalesft todos los que llevan en el inflnitivo


el anio 8e» coasiguiente Uevariin en las persanas de la conjugacion
7 por
loa afljos J/?, Te,.Se, Nqs, Os, Se etc. Hay que esceptuar de la regla dada
a lo.s verbos reclprocos. que sin embargo de llevar el anjo Se, no se com-
ponen con esta partlcuia, por que la ti^nen propia, como se ver^ mas ade-
lante.
Creo, que estas particulas no son otra cosa, que la partfcula Na de los
verbos neUtros 6 Intransitivos, d la que se le afiade. Ha 6 Hi, que le dan
la signiftcacion de casualidad. Nahacnfub ac6, me cai boca absyo. Nahauban
sia canila, se fu6 en compafifa de ellos. Nahalingcod sila, se sentaron ellos.
Nahloalimut ac(5, me olvicfe. Nahinumdum ac6, me acuerdo. La D, de Dum-
dum seconvierte en N. Tenga, pues, el principiante como regla general
para 1» comprension de esta particuia, que la accion del verbo, con que
se jCQiiipone, ise ^veriflca, por casualidad, impensadamente 6 dependiente de
alguua circunstancia, que no habiamos previsto.
—71—
Presente y pret^rito. Yo mecs-
piiio, yo me espin^. Nahaton6c ac6^
Futuro. Tu te espiuarfis. Mahaton6c ca.

Regia ».• El presente y preterite se forman con la par-


ticula Naha, y el futuro con la particula Maha.

Pasiva.

Presente y pret6rito. Me siento,


me sent6 en tu silla, Hinlincodanco ang imong silla.
Futuro. Te sentaris en mi silla. Hilincodan mo ang icoqg silla.

Reirla 8.* El presente y pret^rito se forman con la par-


ula
ticula HIN, yV imperativo con la particula HI,
futuro 6 imperal*
el
siempre con la pasiva de AN. (2)

Qu6 edad tienes? Pilay edad mo?


Tengo tanta como tu. Ang icong edad magstni* sa
imo.
Tienes mas edad que yo? Daco ba ang imong edad sa &co?
Tengo menos edad que tu. Diotay ang &cong edad sa imo.
Deber. Utang.

Regrla 4.' Otang compuesta con las particulas Naga 6


Mi significa buscar 6 pedir prestado; compuesto con la par-

ts) Amor, gu^ma. Amar pagrhiguprma. La raiz pr<igrraa, es escepcion de


la regla, por que sin eiubarj^o de couiponerse cqu Naha Nahi se nace por
la pasiva deOn. Amas d tu prOjimo? Glhigugma mo ba ang imong isig-
catao?Lo amo. Guihigugma co. Ama ti Dios con todo tucorazon. Higugma-on
mo ang Dios sa tibu-uc n^ casing-casing mo.
Budlay, cansarne. Estoy canisado, nabudlay ac6. Convertida en
^
M
la B
inicialde Budlay y componi^ndola con la particula Naha^ nahamudlay
6 con la particula Napa de los verbos reflexivos y Ha diciondo Napaha-
miadlav, significa descansar. Voy 4 descansar todavla, pot que estoy muy
cansado. Mahamudlay 6 Mapahamudlay pa ac<5. cav nabudlay acd oa-ayo.
Butang, pagbutang, poner. Convertida en M, la B Inicial de Butanj? y
componi^ndola con la particula Naha (5 con la particula Napa de lof ver-
bos reflexivos y Ha significa, ponerse, colocarse. Popte bien, por que es-
tas mal. Maharautang, 6 mapahamutang 6 pahamutitng 6a sa ma-ayo, cay
dautan ang imong pagcabutang. Estado canimtang^ pttf^ahimtang.
Bu-utj pagbu-ut, qiierer. Convertida en M, la B, inicial de Bu-ut y com-
Eonidndola con la nartfcula Naha 6 nahi significa a^tadarae, complacerse.
OS nifios se compiacen, al ver sus jugUotes. Aug m^/bata nanimu-ut,
sa pagquita nila sa ilaug m^
dula-an^ Tu erea mi lil|0 querido, en quien
tengo mis complacencias. Icao man ang acong anac i^a ninigugma, n^
guinimutan co. -
—72—
ticulaNaca, significa deber, porque ya ha couseguido lo que
buscaba prestado.

Cuanto me debes? Pilay utang mo canaco?


Te debo cuarenta pesos. Nacautaug ac6 canimo sa caii-
patan capisos.
Deben nuestros vecinos tanto Aug iitang sa along inga si-
como nosotros? lingan magsama ba sa ato?
Debemos mas que ellos. Daco ang atong utang sa ila.
Cuanto debes? Pila ba ang imong utang?
Debo dos reales. Cahate ang Acong utang.
Tener que. May, Duna.
A donde tieties que ir hoy por Asa may imong adto-on carou
la mafiatia? sa buntag?
Tengo que ir k la Iglesia. Dunay kcong adto-on sa sing-
bahan.
Pronto, bien pronto. Dali, sa madali, sa pagdali
gayud.
Debe venir aqui bien pronto. Muanhi sia sa madali gayud.

nc«la 6.^ Deber, significando deuda es Utang, signifi-


cando obligacion es catuug'danan, y como determinante de
una oracion infinitiva, n© Bt traduce al bisaya.

Regresar , vol-
ver al punto
de la proce-*
dpncia. Uli.
Volver al punto
donde se es-
tuvo. Balic.
A que hora vuelves del mer- Onsa nga orasa ang pagpauli
cado? mo sa tianguihan?
Vuelvo del mercado k medio dia. Napauli ac6 sa odto.
Permanecer. Dugay. Puyo.
Cuanto tiempo? Pila ca tuig?
Cuanto tiempo has permane- Pila ca tuig nadugay ca sa
cido en GebA? sugbu?
Durante un afio. Usa ca tuig.
Durante un mes. Usa ca bulan.
Durante un dia. Usa caadlao.
Vivir (en el sen-
tido de habi-
tar.) Puy6.
—73—
Ell donde vives? Hain ca ba nagapuyo?
Vivo cerca de la Iglesia. Nagapuyo ac6 sa do-ol sa sing-
bahan.
Vive todavia tu amigo en Nagapuyo pa ba ang higala
donde yo he vivido? mo sa guipuy-an co?
No vive ya en donde tu has Dili na sia nagapuyo sa gui-
vivido. poy-an mo.
Ya. Na.
No — ya, ya — no. Dilina^ualana.
Cuanto te debo y&? Pilana ba ang &cong utan^ ca-
nimo?
No me debes jk nada. Uala na imong utang canaco.
Mucho tiempo. Madugay.
Cuanto tiempo has hablado al Pila ca oras ang pagsulti mo
hombre? sa taoo?
Le he hablado mucho tiempo. Nadugay ang pagsulti co ca-
niya.
Hasta. Cutub.
Cuaudo?(futuro.) Anos— &?
Hasta cuando? Anos-& cutub?
Hasta media noche. Cutub sa tungang gabi-i.
La mitad, centro. El medio. Ang catuiiga. Ang talioala* (*)
Pasado maiiana. lj|gma sa usa
ca-adlao. Dam-

Alto.

lag.
Hata-as (3)
n
Hablador. Ifinulti (4)

{*) La mitad dc una cosa cualquicra es tun^a, catling


^^ a* La mitad do
mi dinero, ang tun^ sa ficon/^ salapi.
Partir una cosa por la mitad en sentido de bu longitud PICAS. Parte.
ese madero-picason mo canang cahuy. Abre la mitad (una hoja) de la puerti^
ablihi ang picas sa pultahan.
Pavtir una cosa en sentido de su latitud. Putul, Tun^a. Parte ese ma-
dero-tungon (putlon) canang cahuy.
La mitad del camino, que se iia andado 6 se ha de andar. Ang qui-
uatungan.
El medio 6 centro de una cosa, taliuala, tun/^ tunfa. El niflo se
bafia en el medio del rio — ang bata naligo sa taliuala (tung-a tun/^a) sa suba.
El centro de una flgura circular—ang taliuala, tunffa tun|^8,ginaput;uran.
(*•) En Ceba
y Bohol se usa Dam lag y eu el 2.« distrito de Mindanao
I gma sa usa ca adiao.
(3 Con la partlcula Ha se forman algunos adjetivos. Alto hata-a» Bajo,
hamubu. Profundo halalum. Poco profundo, somero hamabae. PsOzi^e ha-
do-ol. Lejano, halayo. .' ^ ' '

(4) Con la partlcula Hi se forman aigunod adletlvos, que Aignlflcnn fp^


cuencia en eiecutar lo que signiflca la rai^. Hablador, hinulti. El -qiii^^owe
con frecuencia, ang hinga-on. El que bebe con frecuencia, ang hinffilibm.
El que se bafia con frecuencia, ang hinfaligo.
——

—74—
43.

Porqu6 amas & este hombre? —Lo amo, porque es bueno.



Por(ju6 azota el vecino k su hijo? Lo azota porque no ha
escnto.— Porqu6 nos amaa nuestros amigos? Nos amaii, —

porque somos buenos. Ves al muchacho, que est& en el

barco? No veo el que est& en el barco, sino al que est&
en el mercado.— Lees los que te ha dado mi pa-
libros,
dre? —Los — Los entiendes?—Los entiendo. —Cuanto te de-
leo.
bo? —^No me debes mucho. —Te debo yo tanto como mi her-
mano?—Me debes mas que — Te deben nuestros amigos
^1.
tanto como nosotros?—Me deben menos que vosotros. — Cuanto
te deben?—^Me deben doscientos pesos. —A donde debes tu ir
esta tarde?— Debo mercado. —En donde vives?— Vivo
ir al
cerca de la casa de tu hermano.

44.


Hasta cuando has escrito? He escrito hasta media noche.

H«^ta cuando has trabajado? He trabajado hasta las cinco.
Tienes que escribir todavfa por mucho tiempo? Tengo que —
escribir nasta pasado manana. —
Hasta cuando debemos traba-

jar? —
Debeis trabajar hasta pasado manana. Has hablado por

mucho tiempo? He hablado durante una hora. Que haces —
— —
por la manana? Leo. Almuerzas antes de leer? Leo antes —
de almorzar. —
Va tu hermano al jardin en vez de ir a la

Iglesia?— No va al jardin ni k la Iglesia. Qui6res esperarme
aqui?— Te he esperado ya durante dos horas. Hasta cuando—

debo esperar? Debes esperar hasta las ocho.

LECCION 26.*

Partioula NAGAPA.
Regla I.* Esta narticula significa, permitir, mandar,
hacer que otro haga lo que significa la raiz con que se
compone.
—75-
Activa.

Presente. Yo hago trabajar & Nagapabuhat ac6 sa mga la-


los liombres. laqui.
Pret^rito. Yo hice trabajar & Nagpabuhat ac6 ea m^ la-
hombres.
los laqui.
Fiituro. Yo har6 trabajar k Magapabuhat acd sa mga la-
los hombres. laqui.
Imperativo. Haced trabajar k Magrpabuhat cam6 sa mga la-
los hombres. laqui.

Re^fla *.* El presente se forma con NAGAPA,


la partlcula
el pret^rito con NAGPA, q1 futuro con MAGAPA, y el im-
perativo con MAGPA.

Paslva.

Esta partlcula se compone con las pasivas de I, ON y AN.


Pasiva de I.

Presente y Pret6rito. Yo hago, Guipasulat co quini sa mga


hice escribir esto k los niHos. bata.
Futuro. Yo har6 escribir esto
k los ninos. Ipasulat co quini sa mga bata.
Imperativo. Manda escribir esto
k los ninos. Ipasulat mo quini sa mga bata.

Regrla 8.* El presente y pret^rito se componen antepo-


niendo k la raiz la partlcula GUIPA y el futuro & imperativo
anteponiendo k la raiz la partlcula IPA.

Paaiva de ON (1)

Presente y Preterite. Yo mando,


mand6 sentar al enfermo. Guipalincod co ang masaquit.

(1) En el 2.® Distrito de Mindanao, escepto Dapitan, no se usa esta pa-


siva de On con Pa de la partlcula Nagapa y todas las raices, que la ad-
miten, las componen con Ipa de la regla precedente.
Bn vez de decir. Dicen en aquel distrito.
Pa-anhion. Ipa-anhi.
Palacton. Ipalacat*
Palingrcjodon. Ipalingcod.
14
—76—
Future. Yo inandar6 sentar al
niilo. Palingcoron co ang bata.
Iraperativo Manda sentar al
Palingcoron mo ang bata.

itegrlft ^*^ El presente y pretdrito se coiDponen anteponiendo


k la raiz la partfcula GUIPA y el future 6 imperativo an«
tepoui^iwiok la particula PA y posponi^udole ON.

Pasiva de AN.

Presente y Pret6rito. Yo mando, Guipabuhatan co ang mgti bata


mand6 nacer una camisa para sa usa ca sinina.
los nifios.
Future. Mandar6 haceruna ca- Pabuhatan co ang bata sa usa
misa para el nine. ca sinina.
Imperativo. Manda hacer una Pabuhatan mo ang bata sa usa
camisa para el nifie. ca sinina.

Regla 5.* El presente


y preterite se compenen antepo-
niendo k la raiz la partlcula GUIPA y posponi6ndele AN,
y el future 6 imperativa anteponiendo & la raiz la partlcula
PA y posponi6naole AN.

Hasta donde? Asa ba cutub? (2)


HaBta aquf. Dinhi cutub.
Hasta alk. Didto cutub.
Hasta. Cutub. (3)
Hasta la rodilla. Cutub sa tohod.
Hasta el camarin. Cutub sa <jama-
ligr.

Hasta el fin del Cutub sa catapu-


camino. san sa dalan.
Hasta el medio Cutub sa catunga
del camino. sa dalan.
Arriba. Sa ita-as.
Abaje. Sa ubus.

(2) En Cebfl es Bi-in ba cutub? En Bohol Dia-a ba cutub? y en el2»


Distrito de Mindanao Asa ba cutub? ; , .

(3) El adverbio Cutub se pospone siempre i, otros adverbios y se an-


tepone & los nombrea.
—77-
Hasta arriba. Catab sa ita-as.
Hasta abajo. Cutub sa ubus.
Por este lado. Dinhi sa luyo.
Por aquel lado. Didto sa luyo.
De la parte de ac& del ca- Dinhi dapit sa dalan.
mino.
De la parte de alii del ca- Dito dapit sa dalan.
mino.
El medio. Ang catunga.
£1 pozo. Ang atabay.
El tonel. Ang tonel.
£1 Castillo. Ang bantayan.
Viajar. Biaje» duk>n.
Robar. Cauat.
Has robado algo i tu padre^ Ouicauat mo ba biaan onsa sa
imong amahaii.
No le he robado nada. Uala man ac6 man^auat bi-
ean onsa caniya. (*)
.Todo, todos. Ng'atanan.
Todos lofl hom-
bres. Nfatanan taoo.
Teftir de. Tina.
Encarnado. Mapol&*
Blanco. Maputi.
Negro. Maitum.
Amarillo. Madalag.
Verde. Berde, lunhao.
Aziil. Asul.
Mi sombrero bianco. Ang &cong calong maputi.
De que quieres tefiir mi ves- Onea imong bu-ut n^a tina
tido? sa dcong bistif
Quiero tenirlo de azM. Bu-ut cong tina^on sa asul.
Quieres mandar tefiir mi ves- Bu-ut caba magpatina sa bisti
tido? CO?
No quiero mandar teiiirlo. Dili ac6 bu-ut magpatina.
De que has mandado tefiir tu Onsa imong guipatina sa calo
sombrero? mo?

(*) Las oraeiones indeterminadM en laft qme antra el adjetivo Algo ee-^
preeo 6 Bobroentendido se haoen mejor oon el verbo Dufut^ qua rigc geni*
tivo de persona y por consiguiente la oracion debe ser per necesidadjpasiva.
Duna bay gicauat (quiBaual) mo sa imoaff amahan? tJamy aeonf ffiea*
uat cania. Bn estas oracioiMS hechas de esta mode, no sa trtdaoa el td*
jetivo iUfiro, bisan onsa. cuya significacion indetermmada esta ya incloidb
en el verbo Duna.

—78—
Lo he mandado teuirde bianco. Maputi ang* guipatina co sa
calo CO.
El borrador de la Ang huluaran sa
carta. sulat.

45.

Ha podido el sastre componer mi camisa? No ha podido —


componerla.— Porque no ha podido componerla? Porque no —

ha tenido tiempo. Porque has azotado al perro? Porque me —
— ——
ha mordido. Has comprado un caballo? He comprado dos.
Cuantos hombres hermosos has visto? ^No he visto, sino cua-
tro.— —
Hasta donde has viajado?—Hasta Cebii. Hasta donde has

querido ir?— He querido ir hasta Manila. Hasta donde Uega

el vino?— Llega hasta la boca del tonel. —
A donde v&s? Voy
al mercado— —
Hasta donde vamos? Vamos hasta la iglesia.
Vas hasta el pozo? — Voy hasta —Ha^ robado algo
el castillo.
alguna vez? — No he robado nunca nada. —Tines algo?— Tiiio
mi sombrero. — De que tines?— Lo negro. — Man-
lo
das tenir tu sombrero? — Lo hago — de que tifio
tenir.haces ^De lo
tenir?—Lo hago de verde.
teilir

46.


Hace tu hijo tenir su camisa? La hace teiiir. Que som- —

brero tiene el muchacho? Tiene dos sombreros, uno bianco

y otro negro. Tengo yo un sombrero bianco? Tu tienes —
muchos sombreros blancos y negros.—Viajas tu alguna vez?
Viajo con frecuencia. —
A donde piensas ir en el mes de Marzo?
Pienso ir k Manila.— Has viajado alguna vez? No he via- —
jado nunca. — —
Cuando partes? Parto manana. ^A que hora? —
A las cinco de la mafiana. —
En donde vive tu amigo? Vive —

a este lado del camino. En donde estd tu camarin? Est& en —

aquel lado del camino. Est& el jardin de tu amigo al lado

de ac& 6 al lado de all& del bosque? Est4 al lado de all&.

Est& tu hermano arriba 6 abajo? Est& arriba. Quieres pasar —
por el lado de acft 6 por el lado de all6< del camino? No —
quiero pasar por el lado de ac& ni por el lado de all&,
quiero pasar por en medio del camino. Hasta donde va a —

parar este camino? Va & parar hasta Baclayon.
—79—
LECCION 27/
Panloula NAOAPACA.
Regfla 1/ Esta partlcula se compone con los nombres
adjetivos y significa nngir lo que sigaifica el adjetivo.

Presente. Tu te finges loco. Nagapacabu-ang ca.


Pret^rito. Tu te fingiste va-
liente. Nagpacamaisug ca.
Futuro. Tu te fingirds loco. Icao mag-apacabo-an^.
Iraperativo. Fingete valiente. Magpacaisug ca.

Regia El presente se forma con la partlcula NAGAl


9.*
PACA, con NAGPACA, el futuro con MAGAPACA-
el pret6rito
y el imperativo con MAGPACA. (1)

Fingir. Aloy. (2)


Est& enfermo Juan? Masaquit ba si Juan?
No; es ficcion. Dili; nagafiloy-41ojy sia*
Tu no estAs enfermo. Te haces Icao dili inasaquit. Nagapa-
el enfermo. camasaquit ca. Naga&loy-
rtloy ca.
Est& loca esa muger? Bu-ang ba canang babaye?
Finge estar loca. Aloy cana.
Loco. Bu-ang.
Valiente. Maisug.
Valer (precio.) Bale, bili.
Cuanto puede valer ese caballo? Pilay bale caha nianang ca-
bayo? (3)

(1) La partlcula Nag^paca se hace tambien por pasiva componi^ndola


con nombres sustantivos, y significan. i?^^?<tor. T^w^r una cosa por aquello
que significa el suijtantivo. El presente y preterfto se componen con Out-
paca 6 Pinaca y el futuro 6 imperativo con Paca—On. JesucHsta I^i6 tenido
por hjjo de San Jos6. 81 Jesucristo guipacaanac ni San Jo66» Tu eres ft
quien tendr6 por padre. Icao man ang acong pacaamahanon.
Tambien se usa de esta pasiva, cuando desAnamoa una coB% 4 distinto
uso del que tiene 6 una oosa nos sirve de otra. Mi sombrero ancho me
sirve de paraguas. Guipacapayong co ang acong calong halapaid. Una bo-
tella me sirve de candelero. Pinacacandelero eo ang ugai ca botella.
(2) Aloy es la raiz del verbo ilngir. De esta raiz usan los bisayafi, cuando
creed, que no es realidad. lo que se padece, sino ftccion 6 acnaque.
(8) Cuando en la or^iou' kay alguna palabra, que de iugttr 4 dodar,
debe ponerse siempre el adverbio C^li4.
--80—
Puede valer cien pesos. Usa cagatus capisos ang bale.
Cuanto vale eso? Pilay bale niana?
Eso no vale gran cosa. Diotay da ang bale niana.
Eso no vale nada. Ualay bale.
Valer mas (ser
mejor) compa-
rativo. Maayo cay.
Vale mas tu criado que el mio? Maayo ba ang imong sologo-on
cay sa ico?
El mio 68 mejor que el tuyo. Ang &co labing ma-ayo cay sa
imo.
Devolver. Uli.
Eltema. Ang tema.
Todavla no, no
todavla. Dili pa. Ualapa.
Te devuelve el nino tu libro? Guiuli ba sa batang diotay ang
libro mo canimo?
Me lo devuelve. Guiuli nia.
Ha empezado tu hermano los Guisugdan ba sa imong igsoon
temas? ang mga tema?
No los ha empezado
todavla. Oala pa sogdi nia.
El regalo. Ang regalo.
Has recibido un regalo? Guidauat mo
ba usa ca regaloV
De quien? Quinsa?
De quien has recibido el regalo? Quinsa imong guidauatau sa
regalo? (gasa.)
De mis amigos. Sa acong mga higala.
De donde. Di-in?Dis-&?Asa?
De donde vienes? Di-in ca guican?
Vengo de la Iglesia. Guican ac6 sa singbahan.
La tarde. Anghapon.
El medio dia. Ang odto.
Comer al medio
dia. Odto(Mani.)
Cenar. Hapon (Mani.)
Desayunar. Painit.
El deaayuno. Ang painit.
El almuerzo. Angpamahao.
La comida de medio dia. Ang paniodto.
La cena. Ang panihapon.
Despues que
Despues de
HUMAN NA. UBUS NA. (4)

(4) Si el Terbo, que sigue & Despues que 6 d lues de, es ftituro, ne
pone en imperative y si es preterite, eu preterite pues de comer, ir&g.
—81—
Despues que yo 6 de mi. Sa human na ac6.
Despues que 61 6 de 61. Sa human na aia.
Despues que mi hermano, 6 de
mi hermano. Sa human na ang i^o-on co.
Despues de hablar. Human na magsulti.
Despues de haber hablado. Human na nagsulti.
He tirado (arrojado^ tu cuchi- Guibalibag co ang imong cu-
llo, despues de haber cor- chillo human na ac6 mag-
tado en trozoa la carne. putol aa (unud) came.
Pagar. Bayad.
Has pagado el vestido al sastre? Guibay-dan ma ba ang ma-
nani^i sa viati?
Se lo he pagado. Guibay-dan co sia.
No se lo he pagado. Uala CO sia hinbay-di.
Pedir. Cayo.
Me pides tu sombrero? Guipangayo mo ba ang ca-
lo mo canaco?
Te lo pido. Guipangayo co.
Que me pides? Ousay guipan^ayo mo cannot
No te pido nada, Dili CO guipang-ayo canimo bi-
san onsa.
Probar. Tilao.
Procurar. Tigayon.
Intentar.. Tuyo.
Qui6res tu procurar hacer esto? Bu'-ut caba magapatigayon sa
pagbuhat niini? (5)
Lo he procurado. Guipatigayon co.
Tratar de. Tuyo. Ibug.
Mi tio. Ang icong* oyo-
an.
Mi primo. Angig-agao co.
Mi pariente. Ang caubanan
CO.
Un hermano mio. Usa ca igBoon
eo.

Human-na ic&o maniodto, muadto ca. Defipaea que eomi<5 se fVi6. Human-nsr
sia naniodto, napauli sia. £1 habl6 despues que v<5. Nagsulti sia, humau
na acd. Esta es una oracion eliptica, por que fafta algo. Human-ua. UbU4
na y tapus us, significan Acabar, concluir; de modo que bob detetminan-
tes de un inflnitivo. En la oracion, que precede, se na dicho el determi-
nante, pero no el determinado, por que se comprende f&cilmente la elip-
sis. Esta es una ficura muy usual en el dialecto bisaya. Sin estaflgura
se hubiera dicho: Nagsulti sia human oa acd nagsulti.
(5) El sQgundo Terbo inflnitivo de esta oracion vi regido de la pre^
posicion Sa, por que es un acosativa.
——-

82—
Trata de verte. Nagatuyo sia muquita canimo.
Trata de venne? Nagatuyo ba sia muquita ca-
naco?
Trata de ver & uno de tus tios. Nagatuyo sia muquita sa usa
sa mga oyoan mo.
Preguntar por al-
guien. Cutana.
Por quien preguntas? Quinsa imong guipangotana?
Pregunto por un amigo mio. Guipangotana co usa cahigala
CO.
Propiamente, como se debe. Sa pagcamao gayud.
Tu escribes como se debe. Nagasulat ca sa pagcamao ga-
yud. (6)
Estos hombres cumplen su obli- Quining mga lalaqui nagatu-
gacion como se debe. man sa ilang catungdanan sa
pagcamao gayud.
El deber.
La tarea.
Ang catungdanan.
Habeis becbo vuestra tarea? Guibuhat ba niiio ang inong
catungdanan?
La hemos hecho. Guibuhat namo.
Un vasodevino. Usa ca baso sa bino.
Un pedazo de pan. Usa ca putul n^a pan,
Ayer. Cahapon.
Hambre (tenerla alguien 6 ha-
berla en alguna parte.) Gutum.
El estanquillero. Ang estanquillero

47.

Te ban devuelto tus libros los muchaclios del vecino?


Me los ban devuelto. —
Cuando te los —
ban devuelto? Me los
devolvieron ayer. — —
Vienes del jardin? No vengo del jardin

sino del camarin. ^De que jardin vienes? —
Del de mi amigo.

Cuanto puede valer aquel caballo? Puede valer doscientos pe-
sos. — —
Cuanto vale mi fusil? Vale tanto como el de tu amigo.—
Valen tus caballos tanto como los mios?—No valen tanto.
Cuanto vale este cuchillo?—No vale nada. Que necesitamos? —
(6) Tambien puede traducirseesta oracion de esta manera. Nagasulat
oa 8a hingpit n^ pagsulat. Este modo pleon^tico muy Qomun en el dia-
leQto bisaya, espTiQa mejor la idea de como sc debe.
—83—
Necesitamos de los ligeroa caballos de Pedro.
el cebuano? —
^Esti en Cebii. —
En donde est&
Pag-as lo que debes? Pago lo que
——
debo. — —
A donde vas? Voy k Uebii.

48.


Quien ha roto mi cuchillo? Yo lo he roto, despues de

haber cortado el pan. Has pagado el vino al Estanquille-
ro?— Se lo he pagado despues de haberlo bebido. Has man-

dado tefiir tu camisa? La he mandado teiiir. De que la —
has mandado teiiir?— La he mandado teftir de azuL— Has
procurado alguna vez hablar a tu tia? —
He procurado har
blarle. —Que has hecho despues de haber escrito tus temas?—

He almorzado. Por quien preguntas?— Pregunto por el saa-

tre. —
Que pide tu herraanito? Pide un pedacito de pan. No —

ha almorzado todavla? Ha almorzado ya, pero tiene ham-

bre. —
He escrito bien los temas? Los has escrito coifto se de-
ben.— Hace este hombre su tarea? La hace. —

LECCION 28/
Partloula NASIO.
Reg^la 1/ Esta partfcula se compone con las raices de
verbos reclprocos.

Presente y preterite. Los co- Ang mga comerciante nasig


merciantes se escriben, se sulat sila.
escribieron.
Futuro. Los comerciantes se Ang mga comerciante masig
esrribir&n. sulat sila.
Imperativo. Escribios vosotros. Masigsulat cam6.

Regla S.* El presente y preterite se forman con Ifi pav^


ticula NASIG; y el futuro 6 imperativo con MASIG. ;
'

Nuestro mutuo amor. Ang atong pagsighigugma.


Hace calor? Miwmt bba* ^ =

15
-«4.
Haoe calor. Mainit man.
CaByo.
Hace mucho calor Mainit caayo.
Hace frio. Matugnao.
Hace mucho frio. Matugnao caayo.
El sol. Ang adlao.
La
luna. Ang bulan.
•La claridad de Ang pagcalam-
la luna. dag sa bulan.
Hace luna. Bulanon.
Probar. Tilao.
Has prtfbado e^e vino? Guitilauan mo ba quining
bino? .

Lo lie wbbafto. Guitilauan co.


•Qae trfl te parece? Onsa ba sa imong paghuna-
huna?
life gtista. Nahigugma ac6 niana.
No me ^mth. Dili ac6 nahigugma niana.
Gustar. Gugma.
Me gui^ el pescado. Nahigugma ac6 sa isda.
No me gusta el vino. Dili ac6 nahigugma sa bino.
Te gusta estudiar? Nahigugma ca ba magestudio?
Me gusta estudiar. Nahigugma ac6 magestudio.
Aprender de memoria. Saolo.
El maestro. Ang magto-
to-on.
El disclpulo. Ang tino-on
nan.
Lesgusta Atufi disclpulos apren- Nahigugma ba ang imong
der de memoria? mga tino-on nan magsaolo?
No les gusta aprender de me-
moria. Dili sila nahigugma magsaolo.
Habeis aprentlido los temas Guisaolo ba nine ang mga
de memoria? tema?
Los hemes aprendido. Guisaolo namo.
Una vez al dia. Nacausa sa ad-
lao.
Cuatro veces al Nacaupat sa bu-
mes. lan.
Be ajtiiett Irfblais? Quinsay ifiong guihisgutan?
HablamoB dc^i hombre que tu Guihisgutan namo ang taoo
conoces. nga naila mo.
De (que ihftiilan ellos? Onsay ilang guihisgutan?
Hablaoi iAA tiempo. GuihisgutannUa ang tiempo.
—85—
Si (condicional) Cun. (1)
Pienso pagarte, si recibo mi Nagahuna huna ac6 majg'bayad
dinero. eanimo eun madanat oo aag*
ikcon^ salapi.
Que tiempo hizo ayer? Naoasa ba ang tiempo caba-
pon?
Hizo buen tiempo. Maayo ang tiempo.
Hizo mal tiem^K). Dautan aug tiempto.

Vol aotiva. Vo8 pasiva. Voz aetiva. Vot petBiva.

Yo amo. Soy amado. Nahigugma Guihigugma


ac6. seA.
Tu conduces. Tueres condu-
cido. Nagadalaca. Guidala ca.
El alaba. El es alabado. Nagadayegsia. Guidayeg sia.

Oir. Dungug.
Alabar. Dayeg.
Castigar. Hampac*
Juicioso. 6n-utan.
Malo. Dantan.
Hal;)il. Laborioso. Macugui.
Inhabil, torpe. Budung".
Aplicado, asiduo,
estudioso. Macugui.
Perososo* TapolM.
Recompenaar*
Estimap. Qtigma.
Uegar. Abut,
Despreciar. Twiay.
Aborrecer. DuBMlt*
Estos niuos sou amadoB, por- Quining m|^ batoog diotay
que son estudiosos y jui- guihigugma man^ <^y macu^
ciosos. gui ugbuf^utaR xnanii^.
Aquellos hombres son aborre^ C^dtong mi^ lalaq^i, gu^uixH
cidoa, porque son maloa y tAn man, oay ^nkm ug t&r
porezoaos. polan man ^lla.
Te gusta montar & caballo? Nutiigugma caba maifoalpayot!
Mo gusta andar en coche. Nahigugma ae6 mago^b^.

il) La ooBjuuQioo »UCim,m equi?al#ot# d^ Mif«rbio Cam^r l^uro


y rig^ al verbo ^ subjuntivo que en bisaya s6 pondrd en impotttlfia.
—86—
Te gusta vivir en Cebii? Nahigugma caba magpuy6 sa
sugbii?
Me gusta mas vivir en Manila. Labing nahigugma ac6 mag-
puyo sa Manila.
En seguida. Dayon, Guila-
]
Luego que yon, dihi di-
En cuanto.
i

M (2)
En cuanto como, bebo. Micaon ac6 dayon ac6muinom.
Que haces por la tarde? Onsay imong buhat sa hapon?
En seguida que como, duermo. Micaon ac6, dayon ac6matolog.
Duerme todavia tu padre? Natolog pa ba ang imong ama-
han?
Duerme todavia. Natolog pa.
Sin. SA UaLA.
Sin dinero. Saualay salapi.
Sin hablar. Sa ualay ti-
ngug, timic.
Sin decir nada. Sa ualay timic
timic.
Por fin, en fin. Sa catapusan.
Has podido por fin leer la carta Sa catapusan nacabasa caba sa
de tu padre? sulat sa imong amahan?
Al fin he podido leerla. Sa catapusan nacabasa ac6.

49.

Has visto & mi padre?—Lo he visto.— Donde lo has visto?—


Lo he visto al lado de all& del camino.—Te gusta mi som-
brero grande?— No me gusta tu sombrero grande.— Qu6 te

gusta haoer?—Me gusta escribir. Les gusta k estos ninos
leer? — —
Les gusta leer y escribir. Cuantas veces comes al

dia?— Cuatro veces. Comes tan & menudo como yo?— Como y
bebo mas k menudo que tu.—Te gusta aprender de memoria?—
No me gusta aprender de memoria. Entiendes al hombre —
que habla?—No lo entiendo.—Por que no lo entiendes?—Por

que habla muy mal. Has probado aquel vino?—Lo he pro-
bado.—Qu6 tax te parece?— Me parece bueno.— Eres amado?—

Soy amado. Por quien eres amado? Soy amado por mi tio. —

Por quien somos amados? Sois amados por vuestros amigos*—
Por quien es conducido este hombre? Es conducido por mi. —
(S) Lob adverbios Dayon y Diba diha se colocan en bisaya en el se-
gundo y algtina vez pospuestoa al verbo, que sepone
inclso, anteptlestos
en fUtttro.
—87—
50.

A —
donde lo conduces? Lo conduzco a casa.— Qu6 nifios son
alabados? — —
Los que son juiciosos. Cuales son castigadoB?-^

Los que son perezosos y malos. No son estos niftos castigados

nunca? No lo son nunca, porque son estudiosos y juiciosos;
pero aquellos lo son muy & menudo, por que son perezosos

y malos. Qui6n^ es querido y quien es aborrecido? El que —
es estudioso y juicioso es querido, y el que es perezoso y

malo es aborrecido. Por que son queridos estos niflos? Por —

que son juiciosos. Son mejores que nosotros?— No son mejo-
res que nosotros; pero si ijias estudiosos que tu. Ea tu her- —

mano tan aplicado como el mio? Es tan aplicado como el,
pero tu hermano es mejor que el mio. —
Anda tu hermano

k caballo tan k menudo como yo? Anda k caballo mas &

menudo que tu. Anduviste ayer k caballo? ^He andado k —
caballo boy.

LECCION 29.

Partloula NASIQHI.
Reyla 1.* Esta particula significa tambien reciprocidad
como la anterior, pero casual 6 dependiente de alguna cir-
cunstancia.

Presenteypret^rito. JuanyMa- Si Juan ug si Maria nasig-


ria seaman, eeamaron. higugma sila.
Futuro. Juan y Maria se ama- Si Juan ug si Maria masighi-
r&n. gugma sila.
Imperativo. Amaos miitua-
niente. Masighigugma cam6.

Regia *.• El presente y preterite se forman con la par-


ticulaNASIGHI y el futuro 6 imperativo con MASIGHL

Herirse, lasti-
marse. Samad.
Quemarse. Sunug^.
Te quemas? Nasunug caba? . >
.88—
No me quemo. Dili ac6 masunug. (1)
Nosotros nos vemos, Nagquita came.
Ellos se ven. Nagquita sila.
Entretenerse di-
vertirse. Ling'ao.
En que te entretienes? Onsa ba ang imong calin^aoan?
Me entretengo en leer. Ang pagbasa maoy icong ca-
ling'auan (2)
El ge entfetiene en jugar. Ang pagsugial maoy iyang ca-
lingauan.
Cada. Tagsa.
Cada lino, cada
dial, Tagsa ca taoo.
Cada Ufto se divierte como Tagsa ca taoo naling'ao ingon
puede. sa mahimo.
El gusto. Ang gugma.
Cada dual tiene su gusto. Tagsa cataoo, tagsa ca gugma.
Cada uno de nosotros. Ang tagsa canato.
Cada uno de vosotros. Ang tagsa canino.
Cada uno de ellos. Ang tagsa canila.
La gente. Ang mga taoo.
Toda la gente
(todo el mun-
do.) Ngatanan taoo.
Engafiarse, e-
quivocarse. Say op.
Til te equivocal. Na^aycp ca.
El se cquiVoca. Nasayop sia.
Engaiiar. Limbong.
El me ha enganado. Guilimbongan ac6 nia.
Tu te cortas (hieres) el dedo. Nacagsamad ca sa imong todlo.
Yo me corto las uflas. Nanghingoco ac6.

(1) Aunque en espaflol el verbo est^ en presente, en bisaya, se pone


en future. SSempre que la aooion del verbo no se ha veriftcado, se usa del
future en bisaya, aunque en espafiol usemos del presente. Esta es regla
^-eneral para todo verbo.
(8) Ca letra Y del mao es eufdnica del dialecto bisaya, v cuando se usa
para aacer mas suave la pronunciacion se suprime el artfculo Ang, con-
testatoud; y <5iliindO se iJregunta «e suprimen Ba y el airtlculo Ang. Onsa
ba ang imon^ cahin^oan? es lo mismo que onsay imong* calingaoan? Ang
pagbasa mao ang ^con^calin^aoan, (3 angpagbasa maoy ^con^ calingaoan.
Aun cuando parece, que nav oacofbnia ftl usftr los pronombres pose-
sivos ImOy ijftff Jtf 6 ila mmedfatamente despues de la Y eufdnica, no la
hay; por que todo el que hay a observado bien el modo de hablar, habr6, no-
t^do, que skitfipi^^ que se usa esa Y, comprimimos tin momento la respi-
racioD. Onsay imott^ ealii^o£ilkt'
—89—
El cal>el}o. Aug hahnc.
Un cabello. Usa ca buhuc
Arrancar (caer-
se e). cab«»llo) Ladot.
El se arranca los cabellos. Naogladot sia sa iyang mgu
buhuc.
El.se corta el cabello. Guiputlan (guialutan nia) ang
iyang buhuc.
Manckar. BuU&g^ bisig'ao.
Tejoaer. Hadlac.
Tienes ganas de dormir? Nahigugma caha matolog?
Tengo ganas de dormir. Nahigugma ac6 matolog.
Teme mancharse los dedos. Nabadlttc sia ngsa nabuliiig
ang iyang fldgm todk>.
Temes tu salir? Nakadluc caba s)vig,uican?
Temo salir. Nabadluc ao6 muguican.
Temes k este hombre? NaJbadluc caba miMmg >taoo?
No lo temo. Dili ac6 mabadJluc .caiiia.
Qu6 temes? Onsa ba ang ixotoog gmo^ui^
dlucan?
A quien temes? Quinsa ba ang imong guica-
hadlucan.
No temo k nadie. Dili cahadlucan co bisan quinsa
Aco«tarse. Higda.
Levantarse. fiacod, ban^^on.
Te levantas temprano? Nagabacod taba aa masayo?
Me levanto al salir el sol. Nagabangon ac6 sa pi^sflang
sa admo.
Me acttesto al ponerse el sol. Nagahigda ac6 tcapagsalup sa
adlao.
El amanecep, la salida del sol. Ang pagsihmg. Ang pagsu-
bang sa adJao.
El amochecher, la puesta del Ang pagsalup sa adlao.
sol.
Alegrarse. Lipay.
Me alegro de que est^s bueno. Nalij)ay ac6, cay ma-ayo ca (3)
De que se alegra tu tio? Onsay ^uicalipayan sa imong
oyoan?
Se alegra de tu dicha. Ang imwtg palad mao ang
iyanjr guicalupayan.
Creo en Dios. Mito-o ac6 sa Dios.
Mentir. fiacac.

(3) fh ^ucy sigrnificandQ el Porqae 6 causa de anatKMia, 86 traduce Cav.


—90—
Tu mientes mucho. Icao nagabacac ca-ayo.
El embustero. Ang bacacon.
El trueno. Ang dalogdog.
Aadar & pi6. Soroysoroy. La-
e.,.i
51.
Viaja tu hermano k —
menudo? No viaje ya; ha viajado
mucho en tiempo.— Cuaudo te ha dado mi prirao los li-
otro
— —
bros de mi padre? Me los ha dado hoy. Te gusta ir k pi6?
No me gusta ir k pi6, pero me gusta ir en carniage, cuando
viajo. — —
Oyes el trueno? Lo oigo. — De quien habeis hablado?

Hemos hablado de ti. Me habeis alabado?— No te hemos ala-

bado.— Que haces de noche? Trabajo en cuanto ceno. Y que —
haces en seguida?— En seguida me duermo. Que te ha di- —

cho el comerciante? Se ha ido sin decir nada. Puedes tra- —
bajar sin hablar?— Puedo trabajar, pero no estudiar el bi-

saya sin hablar.— Cuando duermes? Duermo en cuanto ceno.

52.

En que te ocupas cuando no tienes nada que hacer en



casa? Voy k la iglesia. —
Cada uno tiene su gusto. Cual —
es el tuyo?— El mio es estudiar, leer un libro bueno v mon-
tar k caballo. —
Porqu6 se arranca tu amigo los cabeilos?- -

Porqu6 no puede pagar lo que debe. Te acuestas temprano?
Me acuesto tarde, pprqu6 no puedo dormir cuando me acuesto

temprano. Se levanta tu hijo tarde?- -Se levanta temprano,
porque uo se acuesta nunca tarde.—Que hace cuando se le-
vanta?— Estudia y luego almuerza.—No sale antes de almor-

zar? No, estudia y almuerza antes de salir.— Van tus hijos
k menudo a pasearse?— Van k pasearse todas las maiiauas
despues de almorzar.

LECCION 30.*

Vepbos impersonales (1)

El rel&mpago. Ang quilat.

(1) Los verbos impersonales se usan en tercera persona como en es-


pafiol; y se componen con las particular Naga 6 Mt-cle le»- verbos act! vos,
escepto hacer calor y ha^er frio, que se componen <jon la partlcjula Ma
-91—
El trueno. Ang dftlogdog.
La lluvia. Aug olan.
Llover. Olau.
Tronar. Dalogdog.
Brillar. Siga.
Has acabado? Human naba icao?
He acabado. Human na ac6.
En este pais. Dinhi niyning
yuta-a, banua.
No — sino solo. —
Uala cun dili.
No tiene sino enemigos. Uala sia cun dili mga ca-
Solo tiene enemig-os. auay.
Pues (en sentido
de porqu6.) Cay.
No puedo pagarte, pues no Dili ac6 macabayad canimo, cay
teugo mas que un peso. ualay ac6 cun dili usa capisos
No puedo darte un cuchillo, Dili ac6 macahatag canimo ug
pues no tengo sino unas ti- usa ca cuchillo cay ualay
jeras. ac6 cun dili usa ca guntiug.
Creer. To-o.
Crees h este hombre? Mito-<i caba niyning lalaque?
No lo creo. Dili ac6 muto-o.
Lisonjearse. Pagpadayeg. An-
dac.
Se lisonjea de saber bisaya. Nagapadayeg sia nga mahi-
balo ug binisaya.
Cuyo, de quien,
del cual, de que NGA (2)

de los neutros. Llueve? Nagaolan ba? No Uueve. Dili muolan 6 ualay olan
Relampamiea? Nagaquilat ba? Trucna, Nagradaloffdog".
Eu el 2." Distrito de Mindanao Uaman Dalogdog al trueno lojano y
lugim al trueno proximo.
Hace calor? Mainit ba? Hace calor, Mainit man. Hace frio? Matugnao
ba? Hace frio. Matugnao man.
(2; En bisaya no hay pronombro posesivo correspondiente d cuyo, de
quien etc. pero. pueden traducirse al«runa vez por Nga, que es el reiativo
Quey tanto en sin^^ular eomo en plural. Teniendo que referir esos pronoru-
bre.s po-sesivos al reiativo Que, este tendrd que concordar con el Bustan-
tivo, que le precede y por consigiiiente sersi en bisaya norainativo de
persona paci onto, por que la or.icion ha de ser do pasiva. Este es el honi-
bre, cuA'o hijo luuriiS ayer. Mao quini anj^ tao, nga nainatian cahapon sa
anac. Este es el muchacho de quien te liable. Mao quini ang bata, n^a
guihisgotan co canimo.*
el pronombre reiativo Nga correspondiente ^ cuyo. de quien
Cuando
etc.no pueda ser nominativo de persona paciente, es imposible hacer la
oiacion en bisaya, por falta de giro en ei dialecto.
16
.

92--
Yeo al hombre de quieri tu ha - Guiquita co ang lalaqui nga
bias. imong guihisgutan.
He comprado el caballo dc que Guipalit CO ang cabayo nga gui-
me has hablado. hisgutan mo canaco.
\'eo al hombre, cuyo perro has Guiquita co ang lalaqui ngagui-
inatado. patian mo sa iro.
Aquien&quienes,
k los cuales. Nga.
V^eo k los niiios k quieaes has Guiquita co ang mg-a batang
dado los libros. diotay nga imong guihata-
gan sa mga libro.
A cuales hombres hablas? Quinsay mga lalaqui ang imong
guisultihan?
Hablo k aquellos k quienes tu Guisultihan co cadtong mga la-
has hablado. laqui nga guisultihan mo.
He encontrado klos hombres a Hinquit-an co ang mga lalaqui
quienes tu has hablado. nga imong guisultihan.
De modo que. Por
tanto. Busa.
He perdido mi dinero, de ma- Guipilde co ang &cong salapi,
nera que no puedo pa- busa dili ac6 macabayad ca-
garte. nimo
Estoy malo, de modo que no Masaquit ac6, busa dili ac6 ma-
puedo salir. calacao.
Obediente. Masinugton.
Desobediente. Masuquihon.
Malo, enfermo. Masaquit.
Sed. Uhao.
Tener sed, estar
sediento. Uhaoon.
Hambre. Gutum.
Tener hambre, es-
tar hambriento. Gutmun
Dormir. Tulug.
Tener suefio 6 gua-
nas de dormir. Catolgon.
Un polio. Usa ca pis6.

58.

Tiene tu amigo ganas de dormir? —No tiene ganas de


dormir, pero tiene frio. —Tienes sed? —No tengo -sed, pero

—93—
teng-o mucha — Tieue suefto tu criado?—Tiene suefto.
haml>re.
Tiene hambre? — Tiene hambre. — Porqiie no come? — Porqne
no tiene nada que comer. — Comio tu hermano algo ano-
che?— Comi6 un pelazo came, un trocito de polio y un
dt^

pedazo de pan — No bebio? — BebitS tambien —Qu6 bebio?


Hebio un baso de vino. — Has visto bombre de nuien be
al
recibiJo un rep'alo? — No be lo — Has visto bonilo
visto. el
fiisilde que be hablado? — Lo be visto. — Aquien
te ha- lias
blado en camkio?— He hablado con
el bombre que ha matado
el
mi lindo perro — Has oido hablar bombre, que me hn pres-
al
tado din*n'o? — No bo oido hablar.
lo

54
Has recibido dinero de que necesita.s? — Lo he reti-
el
bido. — Tiene tu hermano los libros de que necesita? — Los
tiene. — Habeis leido los libros que os hemos prestado?— Los
liemos leido — A quien das de comer y beber? — A los que
tienen hambre y sed — Llovio ayer?— Llovi6. — Das algoilos
ninos perezosos? — No les doy nada. — A quien has encontrado
esta manana?— He encontrado bombre de quieni soy
al esti-
mado. — Has dado aquel regalito k tus disclpulos?— No han
estudiado bien, de manera que no les he dado nada. Por- —
que no enciende tu hermano el globo?— No lo ha encendido

porque tiene miedo de quemarse. Te cortas el pelo?— Me,
corto el pelo. —
Se corta tu amigo las ufias? Se corta las —
unas y el pelo —
En que te entretienes?— Me entretengo en
leer. — —
En que se entretiene tu primo? se entretiene leyendo
los buenos libros de tu hermano y escribiendo k sus amigos.
—95—

RESUMEN.
DE LAS REGLAS GRAM ATIC ALES COMPRENDIDAS
EN BL PBtUBS UBS

DISF^UESTO.
En forma de preguntas para examen y repaso.

^Cual es el artlcnlo de los nombres propios y cu«l el de los


apelativos? (Lee. L' Regla 1/) Si Pedro. Ang calo. Si
Juana. Ang sinina.
4Qu6 palabras significan en bisaya TENER, y & que otras se
le8 da esta significacion? (Lee. 1.* Obs. 1.) May, duna,
aduna. Ania, na-a, ana-a, tua.
^Que significa la particula BA y en que oraciones se usa?
(Lee. 1.* Obs. 2.)
^Ana-a ba canimo ang sinina?
^En que cases se ponen el que tiene y lo que se tiene en
las oraciones en que usaraos Ania, Na-a 6 tua? (Lee. 1.*
Regla 2.*) Ania canaco ang sinina.
iQue diferencia hay entre Ac6 y Aco? (Lee. 1.* Obs. 3.)
Ac6. Ang &cong calo.
e,Hay necesidad de poner el articulo en las oraciones, que tienen
un pronombre posesivo? (Lee, 1.' Regla 3.*) Ang sinina mo.
iQue pronombres posesivos se anteponen y cuales se pospo-
nen al nombre? (Lee. 1.' Regla 4.*) Ang icong sinina.
Ang calo mo.
En las oraciones interrogativas con Onsa, ique se ante-
pone al sustantivo? (Lee. 1,* Regla 5.*) jOnsa nga calo
ang na-a canimo?
^Como se hace la oracion, cuando principia por un pronom-
bre interrogative? (Lee. 1.* Obs. 4.) ^Onsa nga calo ang
na-a canimo?
^Como se forma en bisaya el adjetivo? (Lee. 2.* Regla I.*)
Ma-ayo. Matahiim.
—96—
;,Hay en bisaya el tratamiento de V.? (Lee. 2.* Ohs. 1 .) Icao.
^/Fodos los forman en bisaya antepoaiendo k la
adj'.itivos se
raiz laparticula Ma? (Lee. 2.* Obs. 2.) Bag*-o. Da-an.
^,('omo semien el sustantivo y adjetivo en bisaya? (Lee. 2.*
Obs. 3.j Cabayo nga tigalang.* Cabayong tig-ulang. Sa-
pin nga da-an.
;,r'omo traduee DE, cuando espr.jsa la materia de que es
se
6 se compone una cosaV (Lee. 2.* Obs. 4.) Calo ngu pa-
pel. Sapin nga panit.
/,Qae es la letra I, y a que parte de la oraeion suple? (Lee.
3." Obs. 1.) Ualay dautan.
<;,(>omo se traduee la eonjuncion disyuntiva 0? (Lee. 3." Obs. 2.)
Gun.
^l)e que artieulo se usa, cuaudo DE significa propiedad? (Lee. 3.*
Obs. 3.) An ean Juan.
;,(Uiando a la negacion NO sigue en el segfundo inciso la
negaeion NI eomo se traduee esta? (Lee. 4.' Obs. 2.) Uala
canaeo aug songcod sa bata ug ang imo.
;,Como se traduce el pronombre interrogativo CUAL,? segun
'k lo que haga relaeion? (Lee. 4.' Obs. 4.) Quinsa? Hain? Onsa?

/,('omo se traduee. Quien tiene el lapiz? y k que equivale en


bisaya? (Lee. 5.* Obs. 1.) Hain ba ang lapis?
;,Se traduce al l)isaya el aeusativo LO? (Lee. 5.* Obs. 2.) Na-u
ba sa bata.
<;,Cuandoen la oraeion relativa no se espresa el sustantivo.
se suprime el relativo Nga? (Lee. 6.' Obs. 1.) Uala ca-
naeo ang na-a eanimo.
^X'omo se forma el plural en bisaya? (Lee. 7.' Reglal.')Ang
mga libro.
^Cuando en la oraeion de plural hay un pronombre posesivo
de los que se anteponen al nombre; donde se coloca ese
pronombre posesivo? (Lee. 7.' Regla 2.*) Ang kcoag mga
langsang.
iDebe espresarse sustantivo del seguudo inciso de la ora-
el
eion disyuntiva, cuando es el mismo, que el del primero?
(Lee. 7.* Obs. 1.) Na-a ba eanimo ang mga cabayo eo,
cun ang mga cabayo sa taoo?
;,(>uando el pronombre demostrativo es plural, hay necesidad
de espresar el sustantivo? (Lee. 7.* Obs. 2.) Ania ba ea-
uaco qiiiuing mga ire, cun cadtong mga iro ba?
La espresion gramatical; Hain nga mga, ^se eye alguna vez
en bisaya? (Lee 7/ Obs. 3.)
;i('omo se forma el diminutivo en bisaya? (Lee. 8.* Regla l.*j
Ang sudlay nga diotay. Ang cabayo nga maitum itum.
—97-
^Hay otro modo de formar en bisaya? (Lee. 8.'
los diminutivos
Obs. 1.) Cabayoa. Tigx)langa. Taoha. Babayeha.
8.*
^Qu6 unidades Duplican la silaba inicial y cuando? (Lee.
Regla 2/) Totolo ca cabayo.
^Siempre se duplica la silaba inicial de las unidades, aue princi-
pian por consouante? (Lee, 8 Obs 3.) Totolo cabata. Tolo
*

ca bata. ^

^Cuando se usa de Polo, diez y cuando de napolot (Lee. 8.


Regla 3.'j Polo. Napolo ca taoo.
^Desde que numero se cuenta en bisaya, como en espaftol
desde diez y seis? (Lee. 8.' Obs 4.) Napolo ng usa.
^,Corao se forman las deeenas en bisaya? (Lee. 8.* R. 4.*) Capitoan.
^En que se convierte la D. de la unidad Duha al formar
la decena? (Lee. 8.* Obs. 5.) Caluha-an.
^Que letra se suprime en la unidad TOLO al formar la decena?
(Lee. 8.' Obs. 6.) Catlo-an.
^,Que letra se suprime en la unidad Lima al formar la de-
cena? (Lee. 8.' Obs. 7.) Calim-an.
^Que letra se suprime en la unidad unum al formar la de-
cena? (Lee. 8.* Obs. 8.) Canuman.
^Qu6 significala partieula Ca y para que sirve? (Lee. 8.* Obs. 9.}
Napolo ca bata.
^Como se forman en bisaya los numerales ordinales? (Lee. 8/
Regla 5.*) Icatolo. leaupat.
^Cuando se usa de Cami y cuando de Quiti? (Lee. 9.* Obs. 1.)
Uala canamo ang na-a canifio.
^Cuando se usa de la pasiva de I? (Lee. lO.* Regla l/)Iya-
bo mo canang "vino.
^,Cuant08 tiempos tiene el verbo bisaya? (Lee. 10.' Obs, 2.)
^Como se forman los tiempos eon la pasiva de I? (Lee. 10.*
Regla 2.') Guisuguilon. Isuguilon.
^De que se compone la oraeion pasiva en bisaya? (Lee. 10.'
Obs. 3.) Gisulat na ba ni Juan ang libro?
^Cuando se hace alguna cosa en obsequio 6 perjuicio de otro
como se hace la oraeion en bisaya? (Lee. 10.* Reg. 3.')
leomosta mo ae6 can Juan.
^Cuando se usa de la pasiva de on? (Lee. 11.* Reg. l.*)Ibton
mo cana.
^Como forman los tiempos con la pasiva de on? (Lee. 11.*
se
Reg. 2.*) Guipalit. Papaliton. Paliton.
^En que se convierte la L de la raiz Dala y como se pro-
nuneia? (Lee. 11.* Obs. 1.) Dad-on nifio ang trigo.
Cuando se usa de la pasiva de An? (Lee. 12.' Regla 1.')
Tabonan mo ang imong mata.
—98—
iQue caso se pone en nomiaativo al hablar con la pasiva
de An? (Lee. 12/ Obs. 1.) Quinsa ba ang imong- guima-
hayan?
jCuando adem4s del objetivo hay un caso oblicuo, con que
pasiva se habla y como se hace la oracion? (Lee. 12."
Obs. 1.) Quinsa ba ang guitagaan mo sa salapi?
iComo se forman adjetivos con la pasiva de Ang*? (Lee. 12
^
*

Obs. Talao, Talaoan.


2.)
iQae signitica la particula Naga? (Lee. 13.* Rsgla 1.*) Aco
nagasulat.
iCorno se forman los tiempos con la particula Naga? (Lee.
13.* Obs. 1.) Naga, Nag, Maga, Magsulat.
jComo se hacen las oraciones de infinitivo? (Lee. 13.* Regla 2.*
y Obs. 2.) Nahagugma ca ba magbuhat?
jEn que se diferencia Sama y tupung? (Lee. 13.* Obs. 3.)
Magsama silang duha sa cadautan. Magtupung quita sa
cata-as.
En la relacion de igualdad ^como se traduce Tan to— Como
y en que caso se ponen los terminos de la comparacion?
(Lee.13.* Regla 3. ) Magsama basa cadaghan ang imong
bulauan ug salapi?
^Hay necesidad de poner el articulo Aug en el segundo ter-
mino de la Comparacion? (Lee. 13.* Obs. 4.) Magsama sa
cadaghan ang mga lalaqui ug mga bata.

En la relacion de mayoria ^como se traduce Mas Qu6 y en
que casos se ponen lost6rminos de la comparacion? (Lee. 13.*
Regla 4.*) Daghan pa ang acong mga sinina sa mga apin.
En la relacion de minoria, como se traduce Meno3--Qu(^ y
en que casos se ponen los terminos de la comparacion"?
L vj. 13.* Regla 5.*) Diriot pa ang dcong mga sapin sa
mga chinelas.
En las relacionesde mayoria y de minoria ^como puede tra-'
ducirse Que? (Lee. 13.* Obs. 5.) Daghan pa ang dcong
mga sinina, cay sa mga sapin.
En la relacion de mayoria ^de que otro mode puede ha-
cerse la oracion y en que caso se ponen los terminos
de la comparacion? (Lee. 13.* Regla 6.*) Daghan pa ang
&cong bulauan, dili ang ^cong salapi.
En la relacion de minoria ^de que otro modo puede hacerse
la oracion y en que caso se ponen los terminos de la
comparacion? (Lee. 13.* Regla 7.*) Diriot pa ang acong
bulauau, dili ang acong salapi.
jQue signiifica la particula MI y con que verbos se compone?
(Lee. 14.* Regla 1.*) Lumacao ca.
I<^ %
—99—
^Como se forman los tiempos con la partfcula MI? (Lee. 14
Regla 2.*) Milacao, miDlacao, mulacao. Suinulud ca, Unii
nom ca.
iDoiide se iisau los adverbios de lugar Hain, Sa-a y Asa?
(Lee. 14/ Obs. 1.)
^Qii^ significa la particula Naca y como se forman con ella
los tiempos? (Lee. 15.* Eegla 1.*) Macasulat ac6 sa li-
bro. Masulat co ang libro.
^Qu6 otras palabras significan poder y como se usan? (Lee. 15.'
Obs. 1.) Adang, Galium.
^Como se traduce el verbo impersonal jes posible? (Lee. 15.*
Obs. 1.) Mahimo ba?
^Como se traduce LO QUE hablando en activa y como en pa-
siva? (Lee. 15.* Obs. 2.) Bu-ut ba nifio ihatag canamo ang
na-a canino?
^Cuando TENER QUE es determinante ^como se traduce y
como se liace la oracion? (Lee. 15.* Dunay acong
Obs. 3.)
basalion.
^Como se forman los tiempos en activa con la particula Naca
causal? (Lee. 16.* Obs. 1.)
^Coii que raices se componen las partfculas Naca potencial
y Naca causal? Obs. 1.) Nacasulat ac6. Ang
(Lee. 16.*
tambal maoy naca-ayo sa masaquit.
^En que cases se ponen la causa y la persona paciente, ha-
blando en activa con la particula Naca causal? (Lee. 16.*
Regla 1.*) Ang tambal maoy maca-ayo sa masaquit.
jEn que cases se ponen la causa y la persona paciente ha-
blando en pasiva con la particula Naca causal? (Lee. 16.*
Regla 2.*) Ang tambal maoy guica-ayohan sa masaquit.
^Como se forman los tiempos hablando en pasiva con la par-
ticula Naca causal? (Lee. 16.* Regla 3.*) Guicaayohan.
Caayohan.
Cuando en pasiva con la partfcula Naca causal ^que
se habla
es lo que sigue inmediatamente k la causa? (Lee. 16.*
Obs. 2.) Ang hilanat maoy guicamatyan nia.
^Al indagar y manifestar la causa de algo ^como se hace
la oracion? (Lee. 16.* Obs. 3 ) Mao cana ang hinungdan,
cay guicastigo ac6.
^Como se forman adjetivos con la particula MACA causal y
que significan? (Lee. 16.* Obs. 4.) Macagagahum. Maca-
lilipay. Macalilingao.
^Como se forman los tiempos en activa con la particula Na-
nag? (Lee. 17.* Regla 1.*) Nanagbasa. Managbasa.
feComo se forman los tiempos en pasiva con la particula Na-
17
—100—
nag? (Lee. 17.* Regla 2/) Guipanagbasa. Panagbasa-
hon.
^Cuando usa de la particula Nanag? (Lee. 17.* Regla 3.')
se
Ang mga bata nanagbasa.
^Cuando el gerundio esta unido con el verbo Estar ^que sig-
nifiea y en que tiempo se pone el gerundio? (Lee. 17/
Obs. 1.) Nagabasa ac6.
Cuando el gerundio es un modo de infinitivo (,eomo se haee
la oraeion? (Lee. 17.* Obs. 1.) Mueataoa ac6 sa pageanta.
?,Se Traduee al bisaya el determinante IR A, euando indica
una aecion inmediata? (Lee. 17.* Obs. 2.) Voy & leer. Ma-
gabasa ae6.
La espresion, sa adlao ngatanan y sus semejantes ^de que
otro modo se dieen en bisaya? (Lee. 17.* Obs. 3.) Sa
adlao adlao. Sa gabi-i gabi-i.
£,Cuando se usa de la partieula Nan? (Lee. 18.* Regla 1.*)
Ang mga lalaqui nanlohod.
^,Coino form an los tiempos en aetiva eon la particula Nan?
se
(Lee. Regla 2.*) Nanlohod. Manloliod.
18.*
^Como se forman los tiempos en aetiva, cuando la partieula
NAN se eompone eon raiees euya inicial es vocal? (Lee. 18.*
Regla 3.*) Nangibut. Mangibut.
iComo se forman los tiempos en aetiva, euando la partieula
NAN se eompone eon raiees euya inicial es C 6 Q? (Lee. 18.*
Regla 4.*) Cahuy. Nangahuy. Mangahuy. Quita. Nangita.
Mangita.
jGomo se forman los tiempos en aetiva cuando la particula
Nan se eompone eon raiees, euya inicial es B ^ P y en
que letra se convierten la B 6 P? (Lee. 18.* Regla 5.')
Bana. Namana. Mamana. PilL Namili. Mamili.
^Como se forman los tiempos en aetiva, cuando la partieula
Nan se eompone con raiees, euya inicial es D. S. 6
T. y en que letra se convierten la D. S. 6 T.? (Lee.
18/ Regla 6.*) Damilit. Nanamilit. Manamilit. Singguit.
Naningguit. Maningguit. Toy6. Nanuy6. Manuy6.
^Como se forman los tiempos en pasiva con la particula Nan?
(Lee. 18.* Regla 7.*) Guipamili. Pamilion. Guipanuy-an.
Panuy-an.
Oaaudo la raiees de Nan se componen con la particula.
Naca potencial si la inicial es una eonsonante de las que
no se convierten en otra letra ^que se intercala entre la
partieula Naca y la raiz? (Lee. 18.* Obs. 1.) Nacapang-
liatag.
Cuaudo las raiees de Nan se componen con la particula Naca
—101—
potencial, si la inicial es una vocal ^que se iiitercala en-
tre la particula Naca y la raiz? (Lee. 18.' Obs. 2.) Na-
capangibut.
Cuanclo las raices de Nan, cuya inicial es C. 6 Q, se com-
ponen con la particula Naca potencial, jque se intercala
entre la particula Naca y la raiz? (Lee. 18.* Obs, 3.)
Nacapangayo. Nacapangita.
Cuando las raices de Nan, cuya inicial es B. 6 P, se com-
ponen con la particula Naca potencial jque se intercala
entre la particula Naca y la raiz? (Lee. 18.* Obs. 4.)
Nacapamana. Nacapamolong*.
^Cuando las raices de Nan, cuya inicial es D. S. 6 T. se
coinponen con la particula Naca potencial jque se in-
tercala entre la particula Naca y la raiz? (Lee. 18.* Obs. O.j
Nacapanamilit. Nacapaninggit. Nacapanan-ao.
^Con que raiz se compone la particula Nangi y que signi-
fica? (Lee. 19/ Regla 1.') Mang-ilaba canio sa Dios.
;,Como se forman adietivos con la particula Mangi?(Lec. 19/
Obs. Mangialainan.
1.)
^Como forman los tiempos en pasiva con la particula Na-
se
ng-i? (Lee. 19.' Regla 2.*)
^Cuando se usa de la particula Nanlii? (Lee. 19.* Regla 3.")
Coco. Nanliinguco ac6.
^Como se forman los tiempos en pasiva con la particula
Nanlii? (Lee 19.* Regla 4.*)
^Como se traduce EN VEZ DE y en que tiempo se pone
el infinitive, que le sigue? (Lee. 19.* Obs. 3.) Nagabasa
ae6, labon nga magasulat ae6 unta.
^Que significa la particula Naquig? (I^c. 20.* Regla 1.*)
^Con que raices se compone la particula Naquig? (Lee. 20.*
Obs. 1.) Naquigauay sia.
^En que tiempo se pone verbo determinado, que se com-
el
pone con Naquig? (Lee. 20.* Obs. 1.) Maquigauay camo.
Cuando la particula Naquig se recompone con la particula
Naga jen que letra se convierte la N. de Naquig? (Lee.
20.* Obs. 2.) Nagapaguigauay sia.
^Se altera la fignificacion de Naquig, cuando se recompone
con Naga? (Lee. 20.' Obs. 2.) Naquigtiao, nagapaquigtiao.
^Que difereneia hay entre la particula Naquig y la raiz Agda?
(Lee. 20.* Obs. 3.) Agdahon mo sila sd pagbuhat.
Cuando la persona paciente no va regida de preposicion jque
se le antepone en bisaya? (Lee. 20.* Obs. 4.) jNagato-oii
ca ba ug binisaya?
^Como se traduce al bisaya el adverbio ANTES DE, y en
—102—
one tiempo se jpone iafinitivo, que le slg'iie? (Lee 20.'
el
Obs. 6.) Na^>-asulti ca ba, sa dili pa icao mag-pataling-hog?
^Como se forinan adjetivos con la particula Maqui«^? (Lee.
20.* Obs. 7.) Maquiganayon.
^Que significa la particula Naqui? (Lee. 21.* Kegla 1.*)
^Como se formau los tiempos con la particula Naqui? (Lee.
21.* Regla 2.*j Naquilimos sila. Maquilimos cam6.
Cuando la particula Naqui se recompone con la particula Naga
en que letra se convierte la N. de Naqui? (Lee. 21.* Obs.
1.1 Nagapaquilimos sia.
^Se altera la significacion de Naqui al recomponerse con Naga?
(Lee. 21.* Obs. 1.) Naquilimos, nagapaquilimos sia.
^Cuando la particula Naqui se convierte en Napaqui? (Lee.
21.* Obs, 1.) Napaquitabang sia.
Cuando la oracion se liace con cayo, hangyo 6 arapo ^que
oracion sera? (Lee. 21.* Obs. 2.) Magampo ca sa Dios,
cay aron pasaylo-on ca nia.
^Que significan los adjetivos, que se componen con Maqui?
(Lee. 21.*
Obs. 3.) Maquibata.
iComo se traduce al bisaya el aumentativo Tan? (Lee. 21.*
Obs. 4.) Ingon ca.
Labi pa y diotay pa ^se usan alguna vez sin el Pa? (Lee. 21.*
Obs. 5.) Ang hcong cabayo mao ang labing maanindut.
^Como se forma la comparacion de los adjetivos? (Lee. 21.*
Regla 3.") Ang icong calo labi pang daco sa imong calo.
Ang imong calo daco, ingon sa &cong calo. Ang ^cong
calo diotay pa sa imong calo.
^Como se hace en bisaya el superlative Muy? (Lee. 21.* Re-
gla 4.*) Caayo. Uyamut.
^Como se forman los sustantivos de cualidad? (Lee. 21.* Re-
gla 5.*) Catalmm.
^Con que verbos se compone la particula Na? (Lee. 22.* Re-
gla 1.*) Naliolog ac6.
^Como se forman los tiempos con la particula Na? (Lee. 22.°
Regla 2.*) Naholog ac6. Maholog sia.
El verbo neutro ^tiene pasiva en bisaya? y como se forma?
(Lee. 22.* Obs. 1.) Namatyan ac6 sa dcong amalian. Ma-
liologan ca baya nianong cahuy.
Los verbos neutros de accion ^se componen tambien con la
particula Na? (Lee. 22.* Obs. 3.) Minsaca ac6.
^Como se espresa en bisaya el adverbio TARDE, segun la
hora, en que se hable? (Lee. 22.* Obs. 4.) Hata-as na ang
adlao. Gabi-i na.
Como se espresa en bisaya el adverbio TEMPRANO, segun
—103—
la lioraen que se hable? (Lee. 22.' Obs. 5.) Buntag pa
man. Bag-o pa ang* gabi-i.
^Cuando se usa de Nacapila y cuando de Macapila? (Lee.
22.' Obs. 6.)
iComo se forman los niimeros vicenales?(Lec. 22.' Regla 3.')
Nacausa. Nacacatloan.
^Como se forman adjetivos con la partlcula Ma? (Lee. 22.*
Obs. 7.) Maisug. Malipayon.
e,Como se forma en bisaya el pretirito absoluto? (Lee. 23.'
Regla 1.*) Nagsulat ac6.
Cuando la oracion de preterite es negativa jque negacion se
usa y en que tiempo se pone el verbo? (Lee 23.* Regla
2.*) Uala ac6 magbasa.
Cuando LO, es equivalente de una locucion afirmativa como
puede traducirse al bisaya? (Lee 23.* Obs. I .) Ac6 man gayud.
^Con que raices se compone la particula Napa? (Lee. 24.'
Regla 1.*) Napabilin ac6.
^Como se forman los tiempos con la particula Napa? (Lee. 24.'
Regla 2.*) Napabilin ac6. Mapabilin sia. Paoilin ca.
^Como puede usarse el interrogante Ngano? (Lee. 24.* Obs. 3.)
Ngano? Ngano nga? Nganong? Ngano cay?
Con que raices se componen las partlculas Waha y Nahi?
(Lee. 25.* Regla 1.*) Nahatunuc ac6.
Cuando las raices Budlay, Butang y Bunt se componen con
la particula Naha 6 Nahi ^en que letra se convierte la B
inicial y que significan? (Lee. 25. Obs. 2.) Nahamudlay
ac6. Nahamutang na sia. Nahimu-ut ac6.
Como se forman los tiempos con las partlculas Naha y Nahi?
(Lee. 25.* Regla 2.*) Nahatunuc ac6. Mahatunuc ca. Nahi.
Main.
^Como se forman los tiempos de la particula Naha 6 Nahi?
en pasiva? (Lee. 25.' Regla 3.*) Hincalimtan. Hicalimtan.
^Que significa la raiz Utang segun la particula con que se
compone? (Lee. 25.* Regla 4.*j Muutang ac6 canimo. Na-
cautang ac6 canila.
^Como se traduce al bisaya la palabra Deber, segun la que
signifique? (Lee. 25.* Regla 5.*) Utang. Catungdanan.
^Como se forman adjetivos con la particula Ha? (Lee. 25.'
Obs. 3.) Hata-as.
^Como se forman adjetivos con la particula Hi y que sig-
nifican? (Lee. 25.' Obs. 4.) Hinulti.
^Que significa la particula Nagapa? (Lee. 26.' Regla 1.') Na-
gapabuhat ac6 sa tao.
^Como se forman los tiempos con la particula Nagapa? (Lee. ^Q.*
—104—
Regla 2.*) Nagapabuhat ac6. Nagpabuliat sia. Magapabu-
hat sila. Magpabuhat cam6.
^Corao se forman los tiempos de la particula Nagapa en pa-
siva, si esta es la de I? (Lee. 2(5/ Regla 3/) Gipasulat
CO. Ipabuhat co quini sa manga taoo.
^Como se forman los tiempos de la particula Nagapa en pa-
siva, si ON? (Lee. 26.* Regla 4.') Gipaling
esta es la de
cod CO. Palingcodon co.
^Como se forman los tiempos de la particula Nagapa en pa-
siva, si esta es la de AN? (Lee. 26.* Regla 5.*) Gipabu-
liatan. Pabuhatan co ang bata sa usa ca sinina.
^A que parte de la oracion se antepone y a cual se pos-
pone el adverbio cutub? (Lee. 26.* Obs. 3.) Dinlii cutub.
Cutub sa tohod.
^Con que nombres se compone la particula Nagapaca y que sig-
nifica? (Lee. 27.' Regla 1.") Nagapacabu-ang sia.
^Como se forman los tiempos con la particula Nagapaca?
(Lee. 27.* Regla 2.*) Nagapacaisug. Nagpacaisug. Magapa-
caisug. Magpacaisug ca.
Cuando la particula Nagapaca se hace pasiva icomo se compo-
nen los tiempos y con que nombres se compone? (Lee. 27.*
Obs. 1.) Guipaca 6 Pinacaanac co sia. Pacaamalianon ta
icao.
Se usa en algun otro easo de la particula Nagapaca en pa-
siva? (Lee. 27.* Obs. 1.) Guipacapayong CO ang acoug ca-
long halapad.
^Tiene bisaya otra palabra para espresar la idea Jiccion'^.
el
(Lee. 27.*
Obs. 2.) Aloy.
Cuando en la oracion hay" alguna palabra que d6 lugar a
duda ^que debe ponerse en bisaya? (Lee. 27.* Obs. 3.) Caha.
2,En que tiempo se pone en bisaya el verbo, que sigue a
Despues que 6 despues de? (Lee. 27.* Obs. 4.) Human na
ac6 mucaon muadto aco. Human na ac6 nagsulti na-
pauli ac6.
Cuando en castellano hay dos verbos en infinitive ^de que
preposicion va regido el segundo? (Lee. 27.* Obs. 5.) Buut
ca ba magpatigayon sa pagbuhat niini?
Ademas de SA PAGCAMAO GAYUD ^hay otro mode en bisaya
para espresar, que una eosa se hace COMO SE DEBE? (Lee.
27.* Obs. 6.) Icao magsulti sa hingpit nga pagsulti.
^Con que raiees se compone la particula Nasig? (Lee. 28.*
Reg. 1.*) Nasigdumut sila.
^Como se forman los tiempos con la particula Nasig? (Lee. 28.*
Reg. 2.*) Nasigdumut sila. Masigsulat eam6.
—105—
Cuando en bisaya usa de la conjuncion CITN jen que tiempo
se
se pone el verbo que le sigiie? Lee. 28.' Obs. 1.) Muadto
ac6, cun tugutan ac6 sa &cong amahan.
Donde se colocan los adverbios Dayon y Diha diha y en que
tiempo se pone el verbo, que les sigue? i^Lec. 28.* Obs. 2.)
Micaon ac6, dayon ac6 matolog.
^Que significa la particula Nasiglii? (Lee. 29.* Regla 1.') Na-
sigliigugma sila.
^Como se forman los tiempos con la particula Nasighi? (Lee. 29.*
Reg. 2.*) Nasighigugma sila. Masigbigugma cam6.
Cuando la accion del verbo no se lia verificado todavfa jeu
que tiempo se pone en bisaya? (Lee. 29.' Obs. 1.) Dili
ac6 masunug.
^Que es la letra Y y que se suprime al usarla? (Lee. 29.'
Obs. 2.) Onsay imong calingaoan? Ang pagbasa maoy Acong
calingaoan.
^Hay cacofonia,cuando despues de la Y hay otra I? (Lee. 29.'
Obs. 2.)Onsay imong guibuhat?
^Como se traduce al bisaya DE QUE, cuando significa el Porque
6 causa de una cosa? (Lee. 29.' Obs. 3.) Cay.
g,Como se usan los verbos imnersonales y con que partlculas
se componen? fLec. 30.' Obs. 1.) Nagaolan. Mainit.
No habiendo en el bisaya pronombre posesivo correspondiente
k Cuyo, de quien etc. jcomo podr&n hacerse las oraciones
que tengan esos pronombres en castellano? (Lee. 30.' Obs. 2.)
Mao quini ang bata, nga guihisgutan co canimo.
. .

—107—

SEGUNDO MES.

LECCION 31/

Del Puturo.

Regla 1/ El futufo se compone en bisiaya con laB par-


ticulasque se han puesto en las lecciones precedentes, eoniu
correspondientes k el.

Activa. Pasiva.

Escribir. Escribir^. Magasulat ac6. Sufiulaton co


Recibir. Recibir6 Mudauat ac6 . Dadauaton
Correr. Correr6. Mudalagan ac6. Dalaganon CO.
Ir. Ir6. Muadto ac6. Acong adtoon
Venir. Vendr*. Muanhi ac6. Ac6nganbion.
Enviar. finviart. Magapadala
ae6. Inadlila c6.
Saber. Sabr6. Mfilhibaloac6. Hibaloan oo.
Probar. Probard. Magatilao ac6. Titilaolin co.
Coger. Cogeri. Magacuhit ae6. Cucuhaon co.
Morir. Me morir^ Mamatay ac6.
Llover. Lloyer&. Muolan. .

Ha hecho el sastre mi vestido? Guibuhat ba sa mananahi ang


kc6hg bisfif
No lo ha hecho todavia; pero Uala pa nki bohata, apan bn-*
lo harii pronto. buhaton fjfia pagdali.

Reffla «.' Cuando en la ofacidn hay Uft advert)io, paede


hablarse de dos modos: ya haciendo verbo al adverbio y po-
18
—108—
Di^ndolo en infinitivo con la partlcula Pag-, permaneciendo
el verbo en su tiempo; ya tambien del modo contrario, 6
sea, puesto el adverbio en el tiempo del verbo y este en
infinitivo con la partlcula Pag, precedido del articulo Ang-. (1)

Cuando lo har&? Anus-a bubuhaton nia ang


bisti CO?
Cuando tenga tiempo. Cun may tiempo sia.
Elmespr6ximo. Ang bulan nga
muabut.
El mes pasado. Ang bulan nga
miagui.
Este mes. Caron bulana.
Cuando irk tu primo k Cebii? Anus-& muadto sa Sugbu ang
imong igagao?
Irk el m&rtes pr6ximo. Muadto sia sa martes nga
muabut.
Ireis k alguna parte? Muadto ba cam6 bisan asa?
No iremos & ninguna parte. Dili cam6 muadto bisan asa.
Podr&s pagar el sastre? Macabayad ba icao sa mana-
nahi?
Se me ha
perdido el dinero, de Napilde ang dcong salapi, busa
modo que no podr6 pagarle. dili aco macabayad cania.
Veris hoy k mi padre? Muquita caba caron nga adlaoa
sa amahan co?
Lo ver6. Muquita ac6 cania.
Pertenecer, ser de. Tungud.

(1] Aun & los mismos bisayas se les oye decir el verbo en infinitivo
sin el artlculo Ang:, pero. estA mal dicho/por que lo que resulta de esa
mala locucion, es, que falta el artlculo del verbo sustantivado que hace
de norainativo de persona paciente. Por ejemplo; haz eso pronto, suelen
decir, dalion mo cana pag-buhat, Se ve que el pronombre Cana es el no-
ininativo de persona paciente, pero, como es acusativo reg-ido del verbo
buhat, hacer, no puede ser nominativo al hablar del segundo modo sino
que el nominativo ha de ser el verbo con su regimen.
Asi es que esa oracion debe hacerse asi: dalion mo ang pagbuhat niana.

Primer modo. Se^mido modo*


Haz eso pronto. Buhaton mo cana
pagdali. Dalion mo ang pagbuhat niana.
Haz eso bien. Buhaton mo cana
pagayo. Ayohon mo ang pagbuhat niana.
Anda de prisa. Lumacao ca pag-
dali. Dalion mo ang paglacao.
Lee despaQio. Ma^basa pa pag-
hinay. Hinayon mo ang pagbasa.
—109—
Pevtenece este caballo a tu Nahatun^ud ba quining ca-
hermano? bayo sa igsoon mo?
Le pertenece. Nahatung'ud cania.
Ccnveair. Angay.
Le conviene este caballo a tu Augay ba quining cabayo sa-
hermano? igso-on mo?
Le conviene. Angay cania.
Te conviene hacer esto? Angay ba canimo ang pag
buhat niini?
Me conviene hacerlo. Angay canaco ang pagbuhat
niana.
Olvidar. Limut.
Se OS ha olviJado traerme el Hincalimtan ba niflo ang pag
libro? dala sa libro canaco?
Se nos ha olvidado. Hincalimtan namo.
En seguida, desde luego, al
instante. Dayon,dihadiha
Ahora mismo. Caron caron.
Voy k liacerlo en seguida. Magbuhat ac6 dayon niana.
\()v a trabajar. Magabuhat ac6.
Hay? Dnna ba?
Hay. Duna.
No hay. Uala.
Hay gente? Duna bay taoo?
No hay nadie. I'ala yamu. Uala gayud
Sentar bien, es- taoo. (*)
tar bien. Angayan.
Este sombrero no le sienta bien Ang imong igso~on dili anga-
k tu hermano. yan niining calo.
Te cstan bien estos zapatos? Angayan caba niining sapin?
Me estau bien. Angayan man ac6.
Usto te sienta muy bien Angayan ca caayo niini.
Guardar. Pagtipig.
Malgastar. Pagusic.
En lugar de guardar el di- Labon nga guitipigau nia unta
nero, lo malgasta. ang salapi, guiusican nia.
Agradar, gustar, querer. Gugma, bunt.
Te agrada este libro? Nahagugma caba niynig libro?
Me agrada mucho. Nahagugma ac6 caayo.
Har^ lo que gustes. Bubuhaton co ang imong buut.

(•) Uala yamu se usa en Bohol, no solo respecto de personas para decir,
que no hay *nadie, sino tambien respecto de cosas^ para maniiestar. que
no se tiene absolutamente nada de aquello por que se pregunta. Tienes
diueru? Duna ca bay talapi? No tengo ni uo cuarto. Uwa yamu.

^110-^
Detras de Sa licod sa.
Detris de la Sa licod sa sim-
iglesia. bahan.
Golpe. Bonal.
Pufietazo. Pocpoc.Sumbag.
Bofetada. Sagpa (2)
Puntapi6. Tindac. Sipa (3)
Has dado un golpe & ese Guibonalan mo ba canang la-
hombre? laqui?
Le he dado un pufietazo. Guipocpoc CO sia.
VoT (|ue no le has dado una
botetada? Mano uala nimo sagpai?
Tor que le he dado un punta
pi6. Cay guitindacan co siya.
Ecnar una mirada Pagtan-ao.
Has echado una mirada so-
bre ese libro.? Guitan-ao mo ba canang libro.?
Oir decir. Dungug.
Has oido decir lo que tu her- Guidungug mo ba ang guibu-
inano ha hecho? liat sa igso-on mo?
La escalera. Anghagdanan.
Distinguir,divi-
sar. Quita.

55.

Saldrft hoy tutio? — Saldrd si hace buen tiempo. — Saldriis


tu? — Saldr6 sino llueve. — Querras
tu k mi hijo? Lo querr6 —
si es —
bueno. Querr&s k mis hijos? Si son buenos y apli- —
cados los querr^, pero si son perezosos y males, los des-
preciar6 y castigar6. —
Est& escribiendo (escribe) tu amigo to-

davia? Esta escribiendo (escribe) todavia. No has acabado —

de hablar? No he acabado todavia. Cuando has visto k —
mi tio? —Lo he visto el Domingo liltimo. —Cuando me en-
viarie el dinero que me debes?— Te lo enviar6 pronto. Po- —
dr&s pagarme lo que me debes? — No podr6 pag&rtelo, por
que he perdido todo mi dinero, — Verfts hoy k mi padre?

Lo ver6. Donde estari? Estari en casa. —
(2) Sagpa es dar con la palma de la mano 3^ cuando se da con el
dorso 68 Tampalin^.
(3) Tindac ^
cUr con la punta del pi6. En Bohol es Sindol. Dar una
patada 6 sea con el calcafiar es Ticod. En el 2.* Diatrito de Mindanao
iSipa es dar cooes los animales.
—111-
56.

A —
quien pertenoce aquel caballo? Pertenece al bombre, c\ivo
hijo ha muerto. —
De quien has recibido ese dinero? Lo lie
recibido de los hombres cuya casa se ha quemado. Me has —
traido el libro, que me has prometido?— Se me ha olvidado.

Has escrito & tu amigo^ No he tenido todavla tiempo para
escribirle. —
Te se ha olvidado escribir k tu hermanoT— No
se me ha olvidado escribirle. —
Te conviene este caballo? No —

me conviene, por que es muy caro. Hay gente en la es-
calera? —
No hay nadie.— Ha habido mucha grente en la igle-
sia? — —
Ha habido mucha gente. Has devuelto los libros &

mi hermano? No se los he devuelto todavla.

57.

——
Hasta cuando piensas tenerlos? (Mutipig niana) Pienso
teuerlos hasta el sdbado pr6ximo. Por que da tu criado una

bofetada k este hombre? Por que 61 le ha dado un punta
pi6. —
Cual de estos dos discipulos empieza k hablar? El que —
es estudioso empieza k hablar. —
Has echado una mirada so-
bre ese hombre?— He echado una mirada sobre 61. Pbrque —

corres? Corro, por que veo k mi mejor amigo. Quien corre —
detris de nosotros?— Nuestro perro corre detris de nosotros.
Distingues k aquel p&jaro?— Lo veo detris del &rbol.

LECCION 32.*

Partioulas Pag y Paga.


RegriA 1.* Se usa de la particula Pag en futuro de las
pasivas ON y AN, y de la particula Paga en el mismo tiempo
y en las mismas pasivas, siempre que la accion del veroo
se verifica con relacion k algun lugar espreso 6 sobre enten-
dido. Lo del lugar se entiende respecto de la pasiva de An. (1)

Es mas frecuente el iiso de la particula Pof con la pasiva de On


(1)
y de la particula jPa^ con la de An. Sin embargo^ se oye, que las
el
usan indistlotamente con las dos pasiyas. Esto has de hacer. Mao quini
Bug imon^ pagbuhaton. En este libro has de leer. Mao qoining libro anff
imon^ paganasaban.
—112-
No 08 metereis con ese hom- Dili nino pagahilabtan canang*
bre, porque es bueno. lalaqui, cay ma-ayoman sia.
No escribirds ese papel por- Dili pagsulatan mo canang-
q^ue es malo. papel, cay dautan man.
No leeris ese libro porque es Dilipag-basahon mo canang* li-
inmoral. bro cay mangil-ad man.
Has oido hablar de tu her- Guidungug mo ba ang pag
mano? hisgut sa igso-on mo?
No he oido hablar de 61. Uala ac6 dumungug sa paghis-
gut cania.
Hace. Dugay.
Regrla *.* HACER, cuando hace relacion a tiempo in-
determinado se traduce por Dugay.

Hace mueho tiempo que has


almorzado? Dugay na ba iiga namahao ca?
No hace mucho tiempo que he
almorzado. Bag-o pa, nga namahao ac6.
Hace mucho tiempo que. Dugay na nga.
No hace mucho tiempo que. Bag-6 pa nga.... Cadon pang
bag-6.

Reg-la 8.« NO HACER, con relacion k tiempo indeter-


minado, se traduce por Bag-6 pa, 6 cadon pang bag-6 (2)

Cuanto tiempo hace que has Pilana ca tuig nga guidungug'


oido hablar de tu hermano? mo, ang paghisgut sa ig-
so-on mo? (3)
Hace un afio que he oido ha- Usa na ca tuig nga guidungug
blar de 61. CO ang paghisgut cania.
No hace mas que un aiio que. Usa da ca tuig nga.
Hace mas de un afio que. Capin pa sa usa ca tuig nga.
Mas de ocho veces. Capin sa nacaualo.
A penas hace dos meses. Hapit na sa duruha ca bulan.
Hace veinte dias. Caluha-an na ca-adlao.
Hace mucho tiempo que esta Dugay na ba nga tua sa Bo-
en Bohol? hol?
Hace dos anos que estd en Da- Duruha na ca tuig nga tua sa
uis. Dauis.

(2) Tambien se dice, Dili pa duf^ay.


(3) Cuanto tiempo, aunque es una" espresion indeterminada, parece,
que con eUa queremos, lijar la duracion 6 determinarla mas, por consi-
guiente en bisaya se traducirii por Pila ca tuig*, pila ca bulan 6 pila Qa
adlao, segun sea el tiempo, (juya duracjion, queremos determiuar.
—113—
Desde. Cutub.
Desde cuando? Caiiu8-& ba cu-
tub?
Desde cuando est& aqui? Canus-a ba cutub nga ania sia
dinbi?
Hace tres dias. Totolo na ca-adlao.
Desde que no te veo, ha Uo- Cutub nga ual& ac6 muquita
vido muy k menudo. canimo nagolau sa masub-
sub.
Se han encontrado los caballos? Hiuquit-an ba ang* mga cabayo?
En donde? Hain?Saa?A8a?

Cuando? Canus-a?
Tirar, arrojar. Balibag, bono.
Desechar. Ayad. Bia.
Has tirado algo? Duna bay guibalibag mo?
No he tirado nada. Ualay ftcong ibalibag.
Pasar per. Agui 80.
Delante de. Sa atubangau
sa.
He nasado por delante de la Miagui ac6 sa atubangan sa
iglesia. singbahan.
Ha pasado por delante de mi. Miagui 8ia sa ac6ng atuba-
ngan.
Acabar de. Caron pa. Bag-6 pa. Caron
pang bag-6.
Rcirla 4." ACABAR DE como determinante de una ora-
cion infinitiva, que esprese una accion recientemente verificada
se traduce per CARON PA, BAG-0 PA 6 CARON PANO
BAG-0 poniendo el infinitivo en el tiempo del determinante.

Acabo de ver kin hermano. Caron pa naquita co ang imong


igso-on.
Los hombres acaban de Uegar. Bag-6 pa miabut ang mga la-
laqui.
Hace mucho tiempo que es- Dugay na ba nga nagahulat
pera este hombre? quining lalaqui?
No hace mas que llegar. Cadon pang bag-6 miabut sia
Faltar ft, dejar
de. Uala.

(4) Hain? en Cebii. Sa-a? en Bohol y Asa en el 2.« Distrito de Mia4aiiao.


—114—
Reffla 5.* FALTAR A y DEJAR DE como espresan una
iiegacion se traducen por uala, y el infinitivo se pone en im-
perativo.

El comerciante ha dejado de Uala man dad-4 sacomerciante


traer el dinero. ang salapi.
Tu has dejado de venir esta I'alaca man umanhi caniha sa
madana. buntag.
Es buena la escopeta que has Maa-yo ba ang pusilnga gui-
comprado? palit mo?
No, no vale nada. Dili, ualay pulus.
Servir, serbue- Pagsilbi sa. Pag
no para algo. pulus.
Paede ser aprovechado este pa- Magapulus ba quita niining
pel? papel? (*)
No sirve para nada. Ualay pulus.
Muchadistancia
lejos. Halayo.
Que distancia? Onsa ba ang
pagcahalayo?
Que distancia hay de aqui k Onsa ba ang pagcahalayo
Cebii? dinhi cutub ug cutub sa
Sugbu?
Doce leguas. Napolo ug duruha ca leguas.
Hay mucha distancia. Halayo ca-ayo.
No hay mucha distancia Dili man halayo ca-ayo.
Gastar Gasto.
Cuanto has gastado hoy? Pilay guigasto mo caron nga
adlao?
Pasar el tiempo
en alguna cosa. Lingao.
En que pasas el tiempo? Onsa ba ang imong calinga-
uan?
Paso el tiempo estudiando. Ang pagestudio maoy icon^*
caling'auan.
Hacer todo lo Singcamut sa-
posible. pagbuhat.
Har6 todo lo poeible. Magasingcamut ac6 sa pag
buhat.

(*) AI hablap de una manera indeterminada regpecto de la persona


a^ente de una oracion, se usa en bisava del pronombre personal Quifd,
A*o80troSf como nominativo de persona dTe dicha oracion. No se puede pa-
sear, pop que hace mucho calor. Dili quita macaglacao, cay mainit caayo.
No puede uno decip la verdad, por que las verdades amarg>n. Dili quity
nmcspamokHi^ sa matood, cay ang m^
polon^ ng^ matood mapait.

.

—115—
Eres espaflol? Catsila caba?
De donae vie-
nes? Di-in caguican?
Vengo de Ma- Qiiican ac6 sa
uila. Manila.
Dejar. Pagbia.
Disipar. Pagusic.
Ha disipado toda su fortuna. Guiusican nia ang tibo-oc n^a
salapi nia.
Estorvar, im-
pedir, No de-
jar. Pagdili (5)
Tu no me dejas dormir. Dili ac6 guipacatolog nimo.
Muy bien. Maayo caayo.
Este sombrero te sienta muy
bien . Angayan ca caayo niining calo


Cuanto hace? No hace mas que un mes. Hace mucho —
tiempo que estas en Cebii?— Hace tres aflos.— Cuanto tiempo
hace que has comido?— Hace mucho tiempo que he comido,
Eero no hace mucho tiempo que he cenado. —
Cuanto tiempo

ace que aprendes bisaya? No hace mas quie dos meses que
lo aprendo. — —
Sabes ya hablarlo? Ya empiezo 4 hablarlo.

Saben los muchachos hablar bisaya? Hace dos alios que lo
aprenden, y toda via no empiezan k hablar —
Por que no sa*-
ben hablarlo?— No saben hablarlo, por que lo aprenden mal.—

Por que no lo aprenden bien? No tienen un buen maestro,
de mauera que no lo aprenden bien.

59.
Cuanto tiempo hace que ha comido este nifto?— Ha comido

hace media hora. Cuanto tiempo hace que han bebido es-
tos ninos? —
Han bebido hace una hora.—Cuando has encon-
trado k tu hermano?— Lo he encontrado hace doce dias. En —

donde lo has encontrado? Lo he encontrado derante del jar-
din. — —
Has visto k Juan? Lo he visto esta mafiana; pas6
por delante de mi casa.

(5) Pagdili signiticA propiamente Negar, Prohlbir. BstonrAr 6 impedir


ea Pagolan^. Pero, estorvar, impedir y no dejar, eoino tienen tambien
la signiflcacion de No permitir pueden traducirHC por la partfeula Nagapa
aateponi^ndc^e la negacion dili*

—116—
60.
Ha pasado por aaui —No ha pasado por aquf,
el capitan?
sino por delante de — En que pasas tiempo?
la iglesia. el
Paso tiempo estudiando. — En que pasa
el tiempo tu her- el
mano? — Pasa tiempo leyendo y jugando. — En que pasau
el
el tiempo tus hijos?— Pasan tiempo aprendiendo. — Puedes
el
pagarme que me debes? — No pueao pagdrtelo, por que
lo el
coraerciante ha dejado de traerme mi dinero. — Hace muclio
tiempo que espera este liombre?— Acaba de llegar. — Qa6 quie-
re?— Quiere hablarte.— Podras hacer esto?— Har6 todo po- lo
— Que distancia hay de Tagbilaran h Manila?—Hay cerca
sible.
de doscientos leguas.

LECCION 33/
Partlcula IQA.

Reg^la1.* La partlcula Iga significa, y por CON QUE


ellase espresa el instrumento 6 medio con que se hace al-
guna cosa.
Es partlcula pasiva de Futuro. El instrumento 6 medio
se pone en nominativo.

Con estas piedras har&s la casa. Mao quini ang mga bato nga
igabuhat mo sa balay.
Con esta pluma escribir6. Quining pluma maoy igasu-
lat CO.
Huir, escapar-
se. Laguio. Lagoy.
Por que te escapas? Mano nalaguio ca?
Me escapoy por que tengo Nalaguio ac6, cay mahadluc
miedo. ac6.
La dicha. Angcapaladan.
La desgracia. Ang pagcaua^
lay palad.
Suceder, Lie-
gar. Tabo.
Compadecerse. Lo-oy.
Te compadeces de este homb^? Nalo-oy ca ba ni4ning taoo?
Me compadezco de H con todo Nalo-oy ac6 cania sa tibo-oc
mi corazon. nga casiQgcaeing co.
^117—
Con todo mi co- Sa tibo-oc Dg^a
razon. caskigcaamg*
CO.
Quejarse. Gauad. Mahay.
Te quejas de mi amigo? Nahigauad ca ba sa hcoug }ii-
g'ala?
Me quejo de tu liijo. Nahigauad ac6 sa imong mnac.
Deteriorar, echar A perder, da-
uar. Daut.
Ofrecer. Halad, Sa-ad.
Cuidar. Baton.
Quieres cuidar mi caballo^ Bu-ut cabamagbaton sa icong
cabayo?
Junto d, pr6xi- Do-ol, tungud,
mo, cerca de. linpit.
Eu donde vives? Hain ca nagapuyo?
Vivo cerca de la iglesia. Nagapuyo ac6 do-ol sa siug-
balian.
Bailar. SaTao. Sabay.
CaerBe. Hok)g.
Sentarse. Lingcod.
Me sentar^. Mulingcod ac6.
El estdfientado cerca del fuego. Nalialingcod sia do-ol sa calayo.
Gustar mas^ pa^eferir. Pagiaibd. (1)
Prefieres quedarte aqui i sa- Guipalabi mo ba ang pagpabi-
lir? iin dinUi sa pagguican?
Prefiero quedarme aqui k sa- Guipala])i co ang pagpabiEn
lir.
dinhi sa pagguieaa.
Prefieres escribir & hablar? Guipalabi mo ba ang pagsukt
sa pagsulti?
Me gusta mas hablar que es- Guipalabi co ang pagmiHi sar
^ribir. pagsulat.
Mas ) Labi cay. Labi
^^^•
Mejor ) sa.
Me gusta mafi el cafe, que
el te.
Guipalabi co ang cape aa cl^A.
De prisa, presto Dali, madali.
Despacio. JHinay hinay,
Alto, en alta
voz. Sa pagcasamut.
ii^blaien alta vdE tu mae8tP(« Guisamut ba aa ma^ato-on
mo ang paganlttf

tl) J^gjabi .ea «1 .eomparatiw Labi hecho verbo.


1

— 18—
Habla en alta voz. Guisamut nia ang pagsulti.
Para aprender bisaya, es me- Sa pagto-on ug binisaya, qui-
nester hablar en alta voz. nahanglan nga samton ang
pagsulti.
Mas de prisa. Labing madali.
No tan de prisa, menos de
prisa. Hinay.
Tan de prisa como tii. Madali ingon canimo.
Come mas de prisa que y6* Micaon sia sa labing madali
cay canaco.
Aprendes tu tan de prisa como Nagato-on ca ba sa madali
y6? ingon canaco?
Aprendo mas de prisa que tii. Nagato-on ac6 sa labing ma-
dali cay canimo.
Vender barato. Baligya ug ba-
rato.
Vender caro, Baligya ug ma-
hal.
Vende barato? Nagabaliguia ba sia ug barato?
No, vende caro. Dili, nagabaliguia sia ugmahal
Tan (aumenta- Ingon ca (Lee.
tivo.) 21.' Obs. 4.)
Hablas tan de prisa, que no Ingon cadali ang pagpolong
puedo entenderte, mo nga dili ac6 macasabut
canimo.
Pasar junto d, cerca de, al Agui sa do-ol sa, satungudsa,
lado de. saluyo sa. Labay.
He pasado junto & ti. Miagui ac6 sa imong do-ol.
Has pasado junto k mihermano? Miagui ca ba sa do-ol sa &cong
igso-on?
He pasado k su lado. Miagui ac6 sa iyang luyo.
He pasado por junto k la Miagui ac6 sa do-ol sa sing-
iglesia. bahan.
Atre verse. Cahas. Tamas.
No se atreve k hacerlo. Dili sia nangahas sa pagbuhat.
No me he atrevido k decircelo. Uali ac6 mangahas sa pagpa-
hibalo cania.
Ensenar. Pagtodlo. Pag-
to-on.
Aprender. Pagto-on.
Le he ensenado bisaya y el Nagatodlo ac6 cania ug binisa-
no ha querido aprender. ya, ug uala sia buut magto-on.
Enseilar &. Pagtodlo sa.
Me ensena k leer. Nagatodlo sia canaco sa pagbasa.
—119—
Le ensefio & escribir. Guitoonan co sia aa pagsu-
lat.
Vestir, vestirse. Pagbisti pagilis.
Desnudar, des-
nudarse. Paghubo.
Afeitar, afei-
tarse. Pagalut.
Has vestido al nifio? Nagabistl ca ba sa batang dio-
tay?
Lo he vestido Guibistihan co n&.
Laintencion, el
objeto, el de-
signio. Ang tuyo.
Tener intencion
pensamiento
pensado. May tuyo (2}
Tenemos pensamiento de ha- May tuyo name sa pagbuhat
cerlo. niana.
Tienes pensado vender tus ca- May tuyo mo ba sa pagbaligya
ballos?? sa man^a cabayo mo?
Tengo pensado venderlos. May tuyo ac6 sa pagbaligya.
Te has afeitado? Nagalut caba?
No me he afeitado todavla. Uala pa ac6 magalut.
El dedo. Ang todlo.
El pez. Ang isda.
La guitarra Ang sesta.
Instnimento cu-
[., alquiera de
(Instrumento, to-
miisica.
longgon.
Tocar en gene-
r-V ral alguno. Pagtocar.
Tocar una cosa
entrometerse
Paghilabut.
6 tener que
ver con ella.

(2) Tener intencion es May tuyo, cnnndo todavfa no ge bb ejecutado,


lo ^ue se tiene pensado y en este ca«o la persona pnede eatar en nomi-
nativo d genitivo, que es el regimen del verbo May, Cuando so baya eje-
cutado ya lo que se tiene pensado es Guituyo 6 tinuyo. Tienes intencion
de hacer e.so? May tuyo ca ba sa pa^bubat niana? No tengo intencion de
bacerlo. Ualay &con^ tuyo sa paflrbobat niana. Has becbo eso de intento?
Guituyo mo ba ang pagbuhat niana? Lo he heobo de intento. Tinuyo co
ang pagbuhat niana. No lo ba becbo de intento. Uala <k> tuyoa ang pag-
E<juivoc0r9e. PagBayop.
Limpiar una cosa sucia, man-
. chada 6 laojada. Pagpahid.
Mancharse, en- Pag-buling,pag-
suciarse hugao.
No ser, estar 6 tener limpia ^ -

una cosa nm por el con- >Bulingon, maljugao, hugauan.


trario sucia. )

61-

Por que se escapa este homhre?— 8e va porque tiene miedo.—


A quien tiene miedo?— Tiene miedo al hombre que no le ama.—
Por que no ban becho sus temas tus disclpulos?— Los ban
becbo y te ecjuivocas, si crees, que no los ban becbo.— Ha
llegado ya tii liijo?—No ha llegado todavia.— Quieres espe-
rar iiasta su vuelta?— No puedo esperar por que tengo mu-
cho que hacer.—Por que te compadeces de este Tiombre?— Me
compadezco de ^1, par que le has dado una bofetada.— Por
que te quejas de mi amigo?— Me quejo por que me ha cor^
tado (harido) el dedo.— Tiras tu sombrero?— No lo tiro, por-
que me sienta muy bien.

62.

Veude tu amigo su vestido?— No. lo vende, porque le


sienta muy bien.— Quien ha echado & perder mi libro?— Na^
die lo ha echado a perder, por que nadie se ha atrevido {i
tocarlo.—Que instrumento tocas?— Toco la goiitarra.— Bailarau
tus hijos?— Bailaran, si les agrada.— En que paso el tiempo.?—
Paso el tiempo en leer.— Por que has dado an punetazo a este
muchacho?— Porque no me ba dejado dormir.— Hace mucho
tiempo, que no has visto k tu amigo?—Ije -vi ayer.— Les gusta
k tus disclpulos aprender de memoria?— No les gusta aprender
de memoria, les gusta leer y escribir, mas que aprender de
memoria.— Prefieren tus hijos el viuo al pan?— Prefiereu el
pan al \^ino.—Te gusta el pescad.o?--Me gusta mas la carue.

Estd mi testido s6hre la caraa?— Est& debajo.— E^ap las


hermOTo debajo de la «»«l«tlL-E«tafi «ttci^
chinelafl <te tu
de la mesou-^Has pasado junt(> 4 bit-^H# pasado^^^ i^
y n« me has visto^.— Ha limpiado tu criado el fViwfMl^ha
iinipiado. —
No ha tenido; tiiiedo de ensuciarse los dedos? No, —
por que srus dedos nunea ©sta» limpios.—l>e afcita^ flwicu^w-
temente?— Me afeito toda» las mafianas, y alguuas veces por la
taTde.—Te vistes aaates de almorzar^— Aliameiwi atfitee dte' ^s*-
tirme. — —
A que bora te deenudas? Me desnudo asi que vuelvo
(le casa de —
mi amigo. Has vestido al- iliflc^ No lo he ves- —
tido, porquft duerme todavla.

LECCION 34.*

Cuando iris k Manila? Anus-d ca mnadto sa Manila?


F'l mes que viene ir6 & Ma- Sa bulan n^a muabut muadto
nila. 9ic6 sa Manila.
A que vds k Manila? Onsa bay imoog adtOK)n m
Manila?
A medicinarme. PatambaL ac6.
No tienes otro objeto? Ual€^ cabay kin tuyo?
M d visitar k mis araigos. Magaduao ac6 sa niga higa-
la CO.
Confiar, enco*-
mendar.
En tus manos, sefior, enco- Sa mga camdt mo, guino-o,
miendo mi espiritu. iiugyau co aiig eaUi^ 00^
Le he confiado un secrete k Guitugyanan co quining taoo
este hombre. sa uaa ca secrete.
El secrete. Aug tinago, de-
cpeto< (1).
Guardar. Pagtipig,
Ciuardas el secrete, que te he Guitipigaa mo
ba tvm^ a^
confiado? nga guitugyan co canimo?
Lo guardo. GuiliipigaQ ea.
Despertar&otro, Pagpucao.
Despertarse. Pl^Btmmatakl /

Me despierto regrularmeate A Nagahimata ac6ia|^Qna» b«-


las seis de la mafiana. tasao 8a 4 las seis sa bun-
tag.

(1) Bl gocnsto 60 <n bisajra huvaliaiia aga tlaago, pew, v«0ilatBiente


usan ya la palabra secreto, como ao6o(M«« -
. -^ '
—122—
Mi criado me despierta ordi- Ang 4cong sologo-^n naga-
Bariamente & las seis de la pucao canaco ingon sa b'a-
mafiana. tasan sa & las seis sa
buntag.
Un ruido ligero me despierta. Diotay nga banha nagapu-
cao canaco.
Un suefio me ha despertado. Usa ca damgo nagpucao ca-
naco.
El ruido. Ang banha.
Ang saba.
El suefio, lo que
se suena. Ang damgo.
Eegularmente, Ingon sa bata-
ordinariamen- san.
te.
Bajar. Naug canaug,
cunsad (2)
Valer la pena. May pulus.
Vale eso la pena? May pulus ba cana?
Vale la pena. May pulus cana.
No vale eso la pena. Ualay pulus cana.
Tener esperanza, esperar. Paglaom, paghulat, pagpaa-
but.
Tienes esperanza en Dios? Guilauman mo ba ang Dios?
Tengo esperanza, porque es mi- Guilauman co, cay maloloy-on
sericordioso. man sia.
Cambiar. Pagbailo (3)
Cambio mi sombrero por el Guibailo co ang hcong calo
tuyo. sa calo mo.
Mudarse. Pagilis.
Mudas tu de sombrero? Nagailis ca ba sa calo?
Mudo de sombrero. Nagailis ac6 sa calo.
El muda de ropa blanca. Nagailis sia sa bistingmaputi.
EUos cambian de vestidos. Nagabailo sila sa mga bisti.
Mezclar.
Mezclarse, entro- Sacot.
meterse.
Yo memezcloentre los hombres. Nahasacot ac6 sa mga taoo.
Se entromete con los soldados. Nahasacot sia sa mgasoldados.
Entre (signifi-
cando con.) Sa.

[2) Cunsad es bajar del cielo.


©aylo es cambiar una oosa por otra y^iambien peojr aigo pres-
(3)
tadg para devolverlo en la mlsma espeoie.
.123—
Reconocer. Caila.
Reconoces a este liombre? Nacaila ca ba niining taoo?
Hace tauto tienipo, que no lo Ingon cadugay; nga uala aco
he visto, que no lo reco- cumita cania, ngadili ua ac6
nozco ya. macaila cania.
Ha partido ya tu padre? Minguican ua ba ang imong
amahan?
Est& & punto de partir. Hapit na eia muguican.
Apuntode, pr6xiino A, listopara Hapit, Dool.
Heuder, rajar. Pagbooac.
Traspasar. Paglagbas. Pag
lapus.
Tu traspasas el corazon & este Guilapsan mo ang casing casig
horn b re. niining taoo.
Derramar. Pagyabd, Pag
b^b6.
Estender. Pagbuclad.
Siempre. Guihapon.
El ladron. Ang cauatan.
Esto hombre es ladron y lo Cauatan quining taoo ug
serA siempre. mao na man sa guihapon.
Tu hermano es juicioso y lo Ang imong igso-on buutan ug
ser^ siempre. mao na man sa guihapon.
Es tu bijo estudioso? *

Macugui ba ang anac mo?


Es estudioso y lo serd siempre. Macngui man sia ug mao man
sa guihapon.

64.
Vale masjugar que estudiar?-.Vale mas estudiar
que ju-
gar.— Vale mas ir k acostarse que ir a pasearse?— Vale mas
ir h nasearse que ir & acostarse.— Te ha ensenado k
escribir?—
Me ha enfiado k leer y a escribir.— Qui^n ha enseilado k es-
cribir k tu hermano?— Le ha ensefiado
ua buen maestro es-
panol.— Qu6 hora es?-^Son las nueve.— Quieres dar un
paseo
conuiigo?— Nopuedo ir Apasear contigo, porque estoy
esperando
a mi maestro.— Espera tu amigo recibir algo?—
Espera recibir
algo, pues ha trabajado bien.— Con
que has cambiado el car-
ruaje de que me has hablado?— Lo
he cambiado con un her-
moso caballo andaluz.

65.
Por que te metea entre estos hombres?—Me meto entre
20

—124—
ellos, para saber que dicen de mi. Has reconocido k i\i
lo —

Padre? Hace tanto tiempo que no lo he visto, que no lo he
conocido. —
Cuanto tiempo hace que tienes ese vestido? Hace —

inucho tiempo que lo tengo. Cuanto tiempo hace que apren-
(les bisaya? — —
Hace dos meses. Sabes tu mas que el otro dis-

cipulo? Sabe el mas que yo, porque hace mas tiempo que
lo aprende. —
Parte con nosotros tu madre? Parte con voso- —
tros, si gusta. —
Est& pronto & partir estej6ven? Todavia no. —

66.

Vas k raenudo k Iglesia? — Voy por


la maiiana per la
la — Mudas de sombrero k menudo? — Mudo de ysom-
tarde.
brero todos — A que hora despiertas? — Me despierto
los dias. te
k las: —Quien despierta?—Me despierta mi criado.
siete. te
Traspasas corazon k ese hombre? — Yo no traspaso
el co- el
razon k nadie. — Sales antes de comer? — C6mo antes de sa-
—Que haces despues de comer?— Despues de comer tomo
lir.
caf6 y en seguida me paseo en jardin de mi — Puedes
el tio.
acostarte sin cenar? — A menudo me acuesto sin cenar. — En
donde paseas? — Me paseo en
te mercado. — A donde vas?
el
Voy k la Iglesia.

LECCION 35.'

Del imperativo.

Regla1.' El imperativo se forma en bisaya con la.3


partlculas,que se han puesto en cada Leccion como corres-
pondientes k el.

Habla. Magsulti ca.


Ven. Umari ca.
Escribe. Sumulat ca.
Arroja eso. Ibalibag mo cana.
Pon eso ahi. Ibutang mo cana diha.
Cose mi vestido. Tahion mo ang &cong bisti.
Espera al hombre. Hulaton mo ang taoo.
Siembra maiz en tu tierra. Pugsan mo sa maiz ang imong
yuta.
Corta eso. Putlon mo cana.
—125—

Otro imperativo.

Lee eso. Basahon mo ca-


na. Basaha cana.
Esperame. Hulatou mo
ac6. Hulata ac6. (1)
Llama k JuaD. Taogoii mo si
Juan. Taoga si Juan.
Apag-a el globo. Palngou mo
ang globo. Palnga ang globo. (2;
Kncieiide el glo- Dagcutau mo
bo. ang globo. Dagcuti ang globo.
Ayudadme, Se- Tabangan mo
nor. ac6, guinoo. Tabangi acd, Guino-o.
Dame agua. Taga-an mo ac6
ug tubig. Taga-i ac(i ug tubig.
Ouenta eso. Isoguilon mo
cana.
Arroja el agua. lyabo mo ang
'
tubig.

Reg^la •. Se habr& observado, que en los se^undos ejeui-


plos no 86 espresa la persona agente, y eata es la razoii
por que se le ha dado hasta ahora el nombre de imperso-
nal, siendo asi, que es un verdadero imperativo. Los ver-
l)osde la pasiva de On terminan este imperativo en A
y
losde la pasiva de An en L Los verbos de la pasiva de I
no tieneu segundo imperativo. (3)

Imperativo con negaoion.

\o escribas. Ayao pagsulat.


No leas. Ayao pagbasa.

Hulat se usa en el 2.* DIstrito de Mindanao con la pasiva dc Ad.


1)
Palong^ 80 n«8 en el 2.» DIstrito de Mindanao con la pasiva de Ati,
2>
;3) Cuando se usa la scRunda terminacion del imperativo en las ora-
oionea ne^ativas de pretdrito (Leo. 23.* Rep:. 2.') kc espresa la persona.
Has llamado ^ JuanV Guitauaff mo ba si Juan? No lo he Hamado. Uala
CO sia taojfa Has encendido el fflobo? Ouldagcutan mo ba ana* irlobo?
lo he encendido, Uala co dagcuti.
No
—126—
No vayas. Ayao pagadto.
No vengas. Ayao paganhi.

Regrla 3.* Cuando en la oracion imperativa con nega-


cion no hay mas que verbo y persona agente, no se traduce
esta al bisaya y el verbo se compone con la partlcula Pag.
La negacion imperativa se traduce por Ayao.

No leas ese libro. Ayao pagbasaha canang libro.


No me esperes. Ayao ac6 paghulata.
No enciendas el globo. Ayao pagdagcuti ang globo.
No apagues la candela. Ayao pagpalnga ang candila.
No cuentes eso. Ayao isuguilon cana.
No arrojes el vino. Ayao iyabo ang vino.

Regrla 4.* Cuando en la oracion imperativa con nega-


cion hay persona paciente, se pone esta en nominativo y el
verbo se compone con la particula Pag y la terminacion en
I 6 en A, segun la pasiva k que pertenezca.
Los verbos de la pasiva de I no se componen con la par-
ticula Pag.

Pagad lo que debeis y con- Bayri ang mga utang nifio,


solad & los desgraciados. ug lipayon nino ang mga
taoo nga na-a sa calisud.
Amad k Dies, y al pr6jimo como Higugma-on nino ang Dios,
k vosotros mismos. ug ang inong isigcataoo
maingon canino.
Amemos y practiquemos la Higugma-on ug buhaton ta
virtud seremos dichosos
y ang catarungan, ug mapa-
en esta vida y en la otra. ladan quita dinhi sa yuta
ug didto sa langit.
Consolar. Paglipay.
Practicar. Pagbuhat.
El pueblo. Ang longsod.
La mano. Ang camiit.
La mano derecha. Ang camiit nga to-6-
La mano izquierda. Ang camiit nga uila.
Bl diente. Ang ngipon.
La cara. Ang nao-ong.
La nariz. Ang ilong.
La boca. Ang babi.
La lengua. Ang dila.
La mejilla. Ang aping.
— —

—127
El Mbio. Angr nfabil. Uait. Simud. (*)
Como estas? Comusta ca?
Estoy bueno. Ma-ayo man ac6.
Como esta tu padre? Comusta tmg imong amahan?
Esta malo. Masaquit man sia.
Burlarse. Tiao.
Residir. Pagpuyo.
En donde reside tu hermano? Hain ba nagapuyo ang igso-ou
mo?
Reside en Cebii. Nagapuyo sia sa Sugbu.
Como est& el enfermo? Comusta ang masaquit?
Asi asi, regular. Adang adang.

67.
— —
Como estd tu primo? Esta regular. Hace mucho tiemno,

que no ves a mis hermanos? Hace dos dias, que no los
veo. —
Cuanto tiempo hace que tu primo aprende el bisaya?

Hace tres meses que lo aprende. Lo habla ya? Lo habla, —
lo lee, y lo escribe ya, mejor que tu hermano, que lo

aprende hace dos auos. Hace mucho tiempo, que no has

oido hablar de mi padre? Apenas hace quince dias, que

he oido hablar de 61. En donde vive ahora?— Vive en
Cebu, pero mi hermano est& en Manila. Te gusta hablar—

h mi tio? Me gusta mucho hablarle; pero no me gusta^

que se burle de mi. Porque?— Porque soy juicioso.

68.
Porque se burla de ti?— Por que hablo mal.— Qu6 has
comprado hoy?— He comprado un hermoso caballo.— Has vuelto
& ver k tu amigo?— Le he vuelto & ver.— Como estA?— Estd
bien.— Has oido hablar de tu amigo, que esti en Manila?
Le he escrito ya varias veces v no me ha contestado toda-

via— Qu6 hace alii? Aprende francos, pero tiene la cabeza
muy dura.— Qu(^ has hecho de los libros, que te prest6 mi
amigo?— Se los he devuelto, despues de haberlos leido.— Qu6
hizo anoche tu hermano?— Cen6 despues de leer
y escribi6
despues de cenar.— Se levanta temprano?— Se levanta k las ocho;
almuerza despues de leer y escribe despues de almorzar.

A
danao,
^'^
N^bil y
^ N^abil, en Bohol Uait, y en el 2.« BIstrito de Min-
S^S?^^ Simud. La verdadera
signiflcacion de Simud.' es el ho-
cico de los animales.
—128—
69.


Amad la virtud y sereis dichosos. Apaga el globo porqiie se

malgasta el aceite. Enciende la candela por que suben vi-
sitas. —
Arregla esa luz, por que se apaga. Escribid bien y—
OS amari nuestro padre. —
Tiene tu hermano mi cinta de oro?—

No la tiene. Qu^ tiene?—No tiene nada.— Ves algunas ve-

ces k mi madre? La veo k menudo.— Has visto k mi lier-
manita?—No la he visto.— Donde esta?—Estd en Manila.—
Qu6 hace?— Aprende & leer, escribir y coser.— Se levanta tem-
prano?— Se levanta h las seis, se lava la cara, almuerza v
cose.

LECCION 36.

Del participio de presente o Qerundio.

El bisaya no tiene mas que cuatro tiempos; Presente, Pre-


t^rito,Futuro 6 imperative pero se hace indispensable poner
todos los demas, para que el principiante sepa, k cual do
lo8 cuatro ha de referir cada uno de estos, 6 en cual lf>s
ha de tradueir (1)

(1) Pondr6 aqui la coujug-acion de un verbo con la partfcula NaKfi.


No teniendo el verbo bisaya inflexion en la^ personas, basta poner una.
porque todas se espresan lo mismo. Lo que conviene saber, es, a cual d<^
los cuatro tiempos ban de referirse todos los de la conjugacion castellana.

INFINITIVO.
Escribir. Pagsulat.

PARTICIPIO ACTIVO.
Ang" nagasulat.
fiscribiente.
PARTICIPIO PASIVO.
Guisulat 6 sinulat.
Escrito.
GERUNDIO.
Kacribiendo. Sa pagsulat.
INDICATIVO.
ihrcweaite.

Yo esijribo. Ac<5 nagasulat.


—129—
Kl padre, mi hija, tu hijo. Ang amahan, ang aconganac,
ang anac mo.
La madre, su hijo, su hija. Anginahan, ang iyang anac,
aug anac nia.
Kl cristiano. AngoristianoP,angbinuft8gan.
l.a flor bonita. Ang bulac ng*a maanindut.
Las flores bonitas. An^ mga bulac ngu maanin-
dut.
(,)u(^ flor has Uevado al pue- Onsa nga bulac ang guidala
bio? mo sa longsod?
He llevado la flor bonita. Guidala co ang bulac nga ma-
anindut.
(^u^ agua has bebido? Onsa ba nga tubig ang gui-
inom mo?
Q\U^ cartas has escrito? Onsa ba nga mga sulat ang
guisulat mo?
Esta Quini.
Estas. Quining mga.
Esta otra. Cari.
Esa. Cana.
Esas. Canang mga.
Aquella. Cadto.
Aquellas. Cadtong mfti.
Ksta muger. Quining babaye.
Estas mugeres, Quining mga babaye.
Tienes esta pluma 6 aquella? Na-aba canimo quining pluma
cun cadto ba?

PRET^RITO C0EXI8TKNTK.
Vo escribia, cuando tu leias. Ac6 nagasulat sa pagbasa mo.
PRBTfiRITO ABSOLUTO.
Tu escribi.ste. Icao nagsulat.

PUTURO ABSOLUTO.
Kl *»scribira. Sia magasulat.

FUTURO rONDICIONAL.
Yo escribiria, si tu escribiesos. Magasulat ac6 unta, cun magasulat
ca unta.

SUBJUNTIVO.

Es preciso, que yo e«criba. Quinahan^an ngik mairsulat ac<5.


.130—
No tengo esta ni aquella. Uala canaco quini ug cadto.
La, las. Sia, sila. (En
pasiva.)
Ves k esta muger? Naquita mo ba quining ba-
baye?
La veo. Naquita co sia.
Has visto 4 mis hennanas? Naquita mo ba ang 6cong mga
igso-on?
No las he visto. Uala CO sila maquita.
Le, les. Cania, canila.
(En activa.)
Hablas k mis hermanas? Nagasulti ca ba sa mga ig-
so-on CO?
Les hablo. Nagasulti ac6 canila.
Una toalla. Usa ca pamahidan.
Una hermosa camisa. Usa ca sinina nga matahiim.
Un companero. Usa ca cauban.
Un amigo. Usa cahigala.
Todo el dia. Tibo-oc nga adiao.
Toda la manana. Tibo-oc nga buntag.
Toda la tarde. Tibo-oc nga hapon.
Toda la noche. Tibo-oc nga gabi-i.
Toda la semana. Tibo-oc nga^ semana.
Todo el ano. Tibo-oc nga tuig.

FUTURO CONDICIONAL.
Si yo escribiere, escribirias tu. Cun mag-sulat ac(5 unta, magasulat
ca unta.

INDEFINIDO ABSOLUTO.
Yo escribiera, si tuviese papel. Magsulat ac(5 unta, cun dunay unta
^cong- papel.

INDEFINIDO CONDICIONAL.
Si yo escribiese, escribirias tu. Cun mafjsulat aco unta, magasulat
ca unta.

IMPERATIVO.
Futaro.

Escribe tu. Magsulat ca.


Escribid vosotros. Magsulat camo.

El infinitivo de los verbos neutros 6 intransitivos se compone con la


partfculaPagca. Dormir, pagcatolog*. Caer, pagcaholog*. Gerundio. Dur-
miendo, sa pagQatolog. Cayendo, sa pagcahoiog.
131—
A la vez. DuQ^n (2)
Juan lee y escribe a la vez Guidungan ni Juan ang jpag-
basa ug* angr pagsulat.
De repente. Hmanali. Sa-
pagcacalit, sa
pagca-ahat.
Esta semana. Caron sema-
naha.
Este alio. Caron tuiga.
La semana pasada. Ang semana ng'a miagiii.
La semana pr6xima. Ang semana ng-a muabut.
El mes que viene. Ang bulan nga muabut.
Que quieres euviar & tu ma- - Onsay bu-ut mong ipadala m
dreV inahan mo?
Quiero enviarle una camisa. Bu-ut cong ipadala cania usa
ca sinina.
El liombre come corriendo. Ang taoo mincaon sa pagda-
lagan.
Corrijo leyendo. Nagasauay ac6 sa pagbasa.
I'n'iriiuto hablando. Nangutana aco sa pagsulti.
Hablas respondiendome. Nagasulti ca sa pagtubag ca-
naco.

Rei^la !.• Se usa del Gerundio cuando un agente eje


cuta dos acciones k la vez. (Lee. 17.* Obs. 1.)

Cumplir una promesa. Pagtuman sa usa casa-ad.


Alquilar. Pagabang.
Has alquilado ya una casa? Guiabangan mo naba usa ca-
balay?
Preguntar. Cutana.
Confesar(lospe-
cados.) Pagcompisal.
Tanto (signifi- (Ug in^on) ca-
cando mucho) ayo.

(2) EI adverbio Duugan hecho verbo sigrniflca, hacer una, dos <5 man
cosas a la vez 6 hacer dos 6 mas la misma cosa t la vez. Vo leo y es-
criho A la vez, NajrtibaKa w^ na^BUlat ac6 pag:dun/^n. Gufdun^n co ang*
I)a<<-biu»a ug- an^ {>a£r-*^ulat. Los dos escribiraos & la vez. Nagasulat came
pag-(liiiigti!i. Guidurig-an namo anjjr pa^sulat. (Lee. 3L' Regla 2.*)
Lo contrario hucede con la raiz la la^ quo no es otra cosa, que el ffe-
nitivo de Sia duplicado. Esta raiz hecha verbo slffniflca hacer dos 6 mas
una cosa, pero. por separado^ cada uno de por si 6 independientemente
de los demas. Nosotros escribimos por separaao. Nagasulat came pagia-ia.
Nagtiia-ia came sa pagsulat.
21
—132—
Si comes tanto,tepondr&smalo. Cun macacaon ca ca-ayo ma-
saquit ca.
Te conviene prestar tu caballo? Angay ba canimo ang pagpa-
hulam sa cabayo mo?
No me conviene prestarlo. Diliangay canaco ang pagpa-
hulam.
Estar resfriado. Sip-on, sip-onon.
El resfriado. Ang sip-on.
La tos. Ang ubo.
Estoy resfriado. Sip-onon ac6.
Tu tienes toa. Naubo ca.
El pecho. Ang dughan.
La garganta. Ang totonlan.
La pierna. Ang pa-i.
Hoy he escrito mucho. Nagasulat ac6 ca-ayo caron
adlaua.
Ocuparse. Libaing.
Mezclarse, entrometerse, me-
te rse (en algo.) Sacot.
Incumbir, ata-
fier. Tungud.
En que te ocupas? Onsay libang mo?
Me ocupo, en lo que me in- Ang libang co, mao ang na-
cumbe. hatungud canaco.
Ageno, deotro. Dili caugali-
ngon.
PuStehombre se mete siempre Quining taoo nanhilabut gui-
en los asuntos agenos. hapou sa dili caugalingon
nia.
Raro, admirable, estrano. Catingalalian.
Atraer. Pagcabig.
El iman atrae el hierro. Ang batongbalani nagaca-
big sa puthao.
El poder. Ang gahiim.
La repeticion. Ang pagupud.
Pagusab.
El principio. Ang sinugdan.
La sabiduria. Ang quinaad-
man.
Todos las principios son difi- Ang mga sinugdan ngatanan
ciles. malisud (maculi) man.
El hacedor. Ang magbubu-
hat.
El criador. Angmagbubuhi.
—133—
El beneficio. Ang* caayohau.
Hatag*.
El temor <le Ang pagcahad-
Dios. luc sa DioH.
El cielo. Ang langit.
La tierra. Ang yuta.
La bondad Ang nagcaayo.
La hariua. Ang binocboc.
La creaciou Ang pagbuhat
saDiossan^a
tanan.
Por pcparado.
De por si. la ia.
Los ninos en laescuelaapren- Aug mga bata sa escuelahan
deii a la vez, pero leeii
y muiag to-on sila pagdungan,
escribeii por sei)arado. apan nauagbasa ug na-
nagsulal sila pagiya iya.
Propiodad. Quinniya.

70.

Tiene tu
tantos, pero
hennaua tantos nuos corao mi madre? No tieiie
os mas alta.— Has visto mi hennoso cftljallo?~

No lohe visto.— Sale ya tu criado?— No sale tcWlavia, ]h)y
(pie esta todavia
niuy uialo.— Puedes escribir con esta pluma?—
Puedo escribir con esta phima.— Flas abierto la ventana?—
La be abierto, porque hace demasiado calor (maiuit caayo).-—
Kn donde est>i tn madre?—EstA en la iglesia.— A que bora
se levanta?— 8e levanta k las siete.-^Son
estos nifios tan jui-
ciosos como tu?— Son mas juiciosos que yo.

71.
Tienes tu la pluma?~Mi sobrino la tiene.— Leen tus lierma-
nns?-.No tienen tiempo para leer, pero tienen
tierapo para
••"^^^0" ^"^ ^® ^^"P^ ^" hermano, cuando no \k i la Igle-
sia?— Se ocupa en escribir los temas.—Eres
alabado?— Soy
alabado, por que soy juicioso.— Es aborrecido
tu primo?—
hs a})orrecido por que no ama a sus padres.— Has
visto A
tu cunada?~La he visto —Como estW—Esti
mejor.--Habeis
ingado?—No hemos jugado, pero hemos leido tus buenos 11-
bros, por que k mi cunado le gustamas
leer, que jugar.--
<iw aioe?~Diee, tjue te quiepe ver.

—134—
72.

En Qu6 piensas pasar el tiempo este afio?— Pienso escri-


bir un — nabeis hecho en escuela?—Hemos
libro. Qii6 la es-
cuchado maestro.
al ha dicho?— Ha hablado de
Q\x6 bon- la
dad de Dios. —Despues de haber dicho; repeticion ma- la es la
dre de los estudios, y una buena memoria es un beneficio
de Dios, ha dicho: Dios es el criador del cielo y de la tierra;
el temor de Dios es el principio de la sabiduria. Cuantas —
cosas hace k la vez tu maestro? Lee y corrig^e, me habla—
y me pregunta.— Canta bailando tu hermana?— Canta trabajando,
pero no puede cantar bailando.

LECCION 37.^

Partlcula QUINA.
Regla 1.* Esta particula significa, que es propio, na-
tural de la persona 6 cosa que estd en genitivo, aquello que
de ella se afirma. (1)

Es propio del hombre el reirse. Quinaiya sa tao ang pagca


taoa.
Es natural mio el ser serio. Quinaia co ang pagcamalig-
don.
Es natural suyo el ser men- Quinaia nia ang pagcabaca-
tiroso. con.

Reg^la 9.*El verbo que tiene relacion con el determi-


nante Ubus, Human y Tapus
se pone en pret^rito 6 futuro
segun la relacion; si esta es de pret^rito, se pone en pret6rito,
y en futuro, si la relacion es de futuro.
Quedar (algo k
uno.) Nabilin.
Solo. Da, lamang.

(1) La partfcula Quina se compone con el g-enitivo ia del pronombre


Sia y se dice Quinaia. Rige siempre g-enitivo. Quinaia co. Quinaia mo.
Quinaia nia. Es propio, natural 6 propiedad del gato el perseguir & los
ratones. Quinaia sa irin^ ang pagapas sa m^a ilaga. La dureza es pro-
piedad de las piedras preQiosas. Ang qagahi quinaia man sa baton^ m^
mahal.
—135—
Acabar, concluir (de bacer
Ubus. Human. Tapus.
Cuanclo haya pagado el ca- Ufr ubus con a baidi ang ca-
ballo, solo me quedarin diez bayo, ang: mabilin canaco
pesos. napolo da ca pisas.
Cuanto dinero te queda? Pila ba ca pisos (ang salapi
nga) nabilin canimo?
Ang nabilin canaco usa da ca
pisos.
Me queda un peso. Pisos da ang nabilin canaco.
No me queda mas que un peso.
Ualay mabilin canaco, cun di
usa lamang capisos.
Cuando liayas acabado de es- Human na icao magsulat
cribir vendris k pasear con- muanhi ca,cay aron magaso
migo. doy-sodoy ca uban canaco.
Que haris cuando hayas co- Onsay buhaton mo, human ua
mido? icao mincaon?
Human na ac6]
Ya comi. !
mincaon,Min-> Tapus na ac6.
caon na ac6. )
Sentarse. Lingcod.
Estar sentado. Nagalingcod.
Est& sentado en la silla grande. Nagalingcod siasas illangdaco.
Llenar de (com-
pletar.) Pagpono.
Has llenado de agua esa bo- Guiponan mo ba sa tubig ca-
tella? nang botella?
La he llenado. Guipon-an co na.
Has traido mi caballo? Guidala mo ba ang &cong ca-
bayo?
Quieres llevar mi caballo & Buut mo ba ihatud ang cabayo
tu cufiado? CO sa imong bay&o?
Bajar. Naug, canaug,
cunsad.
Subir. Pagsaca.
Suplicar, rogar. Pagampo. Pag-
han^io.

Reifla 3/ El pret^rito coexistente es un tiempo pasado,


que era presente en la ^poca de que se habla: espresa dos
acciones, que eran simultdneas cuando sucedieron. (2)

(2) Una de las dos acciones del pret^Hto coexistente se traduce eu


bisaya poT el inflnitivo regrido de la preposicion 8a. Bl snbid, cuando yo
bajaba. Lo misrao es decir, Minsaea sia sa pagcanaug co, que decir, na-
naug ac<J sa pagsaca nia.
—136—
Cuando yo estaba en Espana Sa didto pa ac6 sa Espana,
iba frecuentemente k ver nagaduao ac6 sa masubsub
& mis amigos. sa icong mga higala.
Cuando Jesucristoestaba en Sa dinhi pa sa calibutan si
el mundo hacia muchos mi- Jesucristo, daghan nga mga
lagros. buhat nga catingalahan ang
guibuhat nia.
En donde estabas tu, cuando Hain ca ba, sa didto pa ac6
yo estaba en Cebii? sa Sugbu?
Cuando tu estabas en Cebii Sa didto ca pa sa Sugbu, didto
yo estaba en Manila. man ac6 sa Manila.
Cuando yo estaba aqui. Sa dinlii pa ac6.

Regfla 4.* La locucion, cuando yo estaba aqui y to-


das las demas de esta clase, so traducen, SA DINHI PA ACO,
sin traducir al bisaya el verbo estar. Sa en estas frases, sig-
nifica, cuando; dinhi pa 6 el adverbio de lugar k que se haga
referencia, significa estar aqui, alii 6 alld.

Ojala. Onta. (3)


Si tu sunieses liacer
lacer esto,
es quer- Cun mahibalo ca unta mag-
Iiacer aquello.
rias lia buhat niini, bunt ca unta
magbuhat niadto.
Si pudiese, querria. Cun macahimo pa ac6 unta,
buut ac6 unta.
Si el supiese lo que has he- Cun mahibalo sia unta, sa gui-
cho, te reganai'ia. buhat mo casab-an ca uuta
nia.
Hubieras aprendido bisaya, si Nagto-on ca ba unta ug bi-
yo lo hubiese aprendido? nisaya, cun nagto-on pa unta
ac6?
Lo hubiera aprendido, si tu lo Nagto-on unta ac6 ug bini-
hubieses aprendido. saya, cun magto-on ca pa
unta. (4)
Igual, lo mismo, la misma cosa. Ingon. Sama.
Semejante. Ingon.
Fuera de. Sa goa sa. Sa
gaoas sa.
Fuera del pueblo. Sa goa sa longsod.

(3) Unta es interjeccion de deseo, que acompaiia siempre al verbo eu


j^ubjuiUtivo.
(4) Cuando ser y Haber son auhiliares, no se traducen al bisaya y
el verbo se pone en preterito 6 futuro, se^un que la accion del verbo
es de preterito o futuro o en imperativo, si es de subjuntivo.
— iaf7—
Fuera, & fuera. Sagoa, sagaoas.
La Iglesia estA fuera del pue- Aug singbahan tua sa goa sa
blo. longsod.
Te esperar6 delante de la puerta Magapaabut ac6 canimo sa tu-
de la Iglesia. D^ud sa pulta sa singbahau.
Rara vez. Alg'una vez. Algu-
nas veces. Talagsa da. Usahay.
La vida. Ang pagcabuhi. Aug quina-
buhi.
Buscarse,ganarse la vida (se- Pagpatigayon sa pagcabulii.
guido de gerundio.) Pagpangita sa pagcabulii.
Me busco la vida trabajando. Nagapatigayon acd sa pagca-
buni sa pagbuliat.
Se busca la vida escribiendo. Nang'ita sia sa pagcabuhi sa
pagsulat.

Regila 5.* Cuando una oracion termina en Gerundio, se


traduce este por el infiuitivo con la preposicion Sa. (Lee. 17.
Obs. 1.')

Como se gana la vida este hom- Onsa bft ang pagpatigayon sa-
bre? pagcabuhi niyning taoo?
La orilla. Ang daplin.
La orilla del Ang baybay.
mar. Pilio.
Ofrecer. Paghalad.
Aqui esta. Ania dinhi.
Ani esta. Na-& diha.
Alll esta. Tua dito.
Aqui pstoy. Ania ac6.
Un plato. Usacapinggan.
El yerno. Ang umagad.
Auaff. (*)
La nuera. Ang binaeaye.
Lasuegra, sue-
gro. Ang Ugandan.
El padrastro. Ang ama-atna.
La madrastra. Ang ina-ina.
Rezar. Cadye.

(•) Auas gfenlflca en el 2* distrlto de Mindaaao Yerno y Nuera. ann-


que entienden y ugan al^na vez Umagad, yerao, coma ea Ceb4i.

—138—
73.

En donde estk tu hermano? No lo ves? Esta sentado— —


en el banco. —
Cuantos pesos les quedan k tus hermanos?

Les quedan veinte. Cuando in'is k Cebii? Ir6 en cuanto haya —
aprendido bisaya. —
Cuando lo entenderds? Lo entender6, cuando—
haya encontrado un buen maestro. Cuanto dinero nos que- —
dar&, cuando hayamos pagado nuestros caballos? Cuando lo.s —
hayamos pagado, no nos quedar&n mas que cien pesos. Eras —

querido cuando estabas en Espafia? Era querido y alabado.
En donde estaba tu madre, cuando yo estaba en Manila?—
Estaba en Cebii.

74.
A que hora almorzabas, cuando estabas en Cebii? Almor- —
zaba, cuando mi hermano almorzaba. Trabajaba tu hermano, —

cuando tu trabajabas? Jugaba, cuando yo estaba trabajando
(trabajaba.) —
Llenas de vino tus botellas? Las lleno de agua. —
Que traen tus criados?— Traen las botellas de vino que tu les
has pedido —Has entrado alguna vez en un buque?— Hasta

ahora nunca he entrado. Ibas k menudo k ver k tus ami-

gos, cuando estabas en Cebu? Iba k verlos todos los dias.—

En que ganas tu la vida? Gano la vida trabajando. -Se busca
la vida tu amigo escribiendo? —
Se la busca hablando y es-
cribiendo.


En donde est& tu padre? Esta fuera del pueblo. De que vi- —
ven las gentes que habitan k orillas del mar? No viven mas —

que de pescado. Rezaba tu madre por las almas, cuando
iba a la iglesia?— Rezaba por las almas.— Por quien rezaba-

mos? Rezabamos por nuestros padres. Habrias alabado a mi —
hermano, si hubiese sido juicioso?— Si hubiese sido juicioso
lo habria alabado y amado.— Me darias algo, si yo fuera
muy juicioso? — Si iuicioso, te daria un buen li-
fueras muy
bro.— Hablarias, escuchara?— Hablaria, si tu me es-
si yo te
cucharas, y me respondieses.— Es propiedad de los niuos el
ser revoltosos?— Es propiedad de unos el ser revoltosos y na-
tural de otros el ser lormales.
.139—

LECCIDN 88."

^o habia acabado de leer, Human na acu naybasa sa pa^*-


cuaudo entr6 el. sulud nia.
Tu habias perdido tii caballo, UbuH na naiiala angr imong*
cuando yo encontr^ el mio. cabayo, sa pagquita co sa
Aco.
Habiamos coinido, cuando Human na came mincaon sa
lleg'^. pagabut nia.
Kii cuanto diu la campana, Ig-o na^bag:ting ang campana,
se despert6. naghimata sia.
Kn cuanto compru el caballo, Igo guipalit nia ang cabayo
vino ii ensenarmelo. mianhi sia, cay aron ipa-
quita canaco.
Eu cuanto le liable, hizo lo Igo nagsulti ac6 cania, gui-
que le dije. buhat nia ang guiin^on
CO cania.
Asl que, en-
cuanto. Ape-
nas. IGO.
Despues que. BAG-0 PA.
IGO.

Reg-la1.' Cuando la relacion que existe entre dos ac-


ciones es mmediata 6 no hay int^rvalo de tiempo entre una
y otra se usa do IGO y cuando es mediata 6 trascurre
alguii
poco de tiempo entre una
y otra se usa de BAG-0 PA. Eu
cuanto hube acabado mi libro. Igo nahumaa
ang icong libro.

Se lo llev6.
Guidala co ca
nia.
Asi que hubieron acabado de Igo sila nagsugal, nanagcanta
jugar se pusieron a cantar sila.
(cantaron.)
Asi que hube comido, me Igo ac6 mincaon, minhigda
acost^.
ac6.
Despues que los soldados en- Bag-o pa minsulud sa long-
traron en el pueblo, dego-
sod ang mga soldado, gui-
llaron desapiadadamente k putlan nila sa olo sa ualay
las mugeres y i los ninos.
calo-oy, ang mf
a babaye
ug ang mga batang diotay.
22

-140—
Apenas nos hubo visto, nos Bag-o pa minquita cananio
sia
salio al encuentro. (Guilayon sa pagquita nia
canamo,)guisugat came nia.
Hablale. Soltihi sia.
Aguardale. Holata sia.
Si quieres ir k la Iglesia, pide Cun buut ca muadto sa sing-
penniso k tu padre. balian sunianghid ca sa
iniong amahan.
Arrimate. Dumo-ol ca.
No te arrimes. Ayao pagdo-ol.
Repitelo. Usba cana.
No lo repitas. Ayao pagusba
cana.
Pag*ad lo que debeis y conso- Baidan nino ang inong mga
lad k los desgraciados. utang ug lipayon nino ang
mga (alaot nga) subo nga
taoo.
Amad a Dios y al pr6jimo Higugmaon nino ang Dios ug
como k vosotros mismos. ang isigcataoo maingon ca-
nino.
Salir al encuentro. Pagsugat. Pagtagbo.
Obedecer. Pagsugut.
Ofender. Pagpacasala.
Consolar. Paglipay.
Pedir permiso. Pagsanghid.

76.

Que cuando acabaste tu carta? — La envi6


hiciste, cor- al
reo.—A que hora se levanto?— Se levant6 sol.— Teal salir el
afeitaste antes de almorzar? — Me que hube almor-
afeit^, asi
zado. — Te acostaste, que hubiste cenado?— Asi que hube
asi
cenado, escribi una carta y en cuanto me acost^.la escribi,
Cuando muri6 tu pariente? — Muri6 mes pasado. — A quien
el
has prestado los que yo
libros, he enviado? — Se los he
te
enviado sastre de mi hermano. — Cuantos libros
al has en- le
viado? — Le he enviado treinta libros.

77.

Ten paciencia querido amigo, y no est^s triste, porque


la no puede cambiar nada, y la impaciencia empeora
tristeza

—141—
el mal. — —
Cuando me pagards lo que me debes? En cuanto
teiigfa diuero te pagar^ todo lo que te debo. —
No lo he olvidado,
por que pienso eu ello todos los dias; soy tu deudor, y no
lo neg-are uunca. — Que debemos hacer para ser dichosos?
Amad y practicad siempro la virtud, y sereis dichosos en esta
vida y eu la otra, — Consolemos 4 los desgraciados, amemos
a nuestros pr6jimos como k nosotros mismos, y no aborrez-
camos a los que nos han ofeiidido; en una paiabra, cumpla-
nios siempre con nuestro deber, y Dios cuidari de lo demas.

78.
Vn principe j6ven de edad de siete ailos, era admirado
de todo el mundo por su muclio talento. —
Estando un dia
en ])reseu(»ia do un antig-uo oficial, este observ6, al hablar
el joveu uriucipe, que cuando los ninos tenian mucho ta-
lento en 108 primeros afios, tienen regularmento muy poco,
(iuukIo estan entrados en edad. —En este caso, dijo el joven
principe, que lo habia oido, dt^bes tu haber tenido muchlsimo
talento en tu niflez. —
IJusquenios la amistad de los buenos
y
eyiteinos el trato con los malos; por que las raalas compa-
fiias corrompen las buenas costumbres.

LECCION 39.*

Del Partitivo.

,*•* ^^ ^'^^^^ ^®"®^ ^^ sentido partitive se traduce


por "^ffjf
MAY, DUNA, ADUNA inconjug-ables. Las oraciones de te-
ner en sentido partitivo se hacen de dos
modes: 1." EI que
tiene se pone en nominative
y lo que se tiene se usa de una
manera abstracta, 6 sea sin estar regido de articulo ni
posicion.
uitivo la
2. Poniendo en abstracto
persona que tiene.
lo
pre-
que se tiene v en W
Tienes vino? [
May vino ca ba?
I May vino mo ba?
Tengo vino. \
May vino ac6.
(
May icong vino.
—142—
Tienes agua?
Duna ca bay tubig? (1)
Duna bay imong tubig?
Tener. (Parti-
tive.) May, duna, aduna.
No teuer. Uala.
Tienes fuego? Duna bay calayo mo?
No tengo fuego. Ualay calayo co.
Haber. (Parti-
tivo.) May, duna, aduna.
No haber. Uala.

Reg'la ^.* El verbo HABER partitivo se traduce en bi-


saya lo mismo que el verbo TENER seguu la regla prece-
dente.

Hay pal&y en el pueblo? Duna bay humay sa longsod?


No hay pal^y en el pueblo, Ualay humay sa longsod, apan
pero hay arroz. dunay bugas.
Algo, un poco. Diriot.
Teneis oro? May bulauan ba cam6?
Tenemos un poco. May diriot cam6.
Tienen sal tus amigos? May asin ba ang imong mga
higala?
Tienen una poca. May diriot sila.
Hablas tu de mi padre? Guihisgutan mo ba ang kcong
amahan?
Hablo de 61. Guihisgutan co sia.
Necesita el de mi criado? Guiquinahanglan ba nia ang
sologo-on CO?
Necesita de ^1. Guiquinahanglan nia ang so-
logo-on mo.
Dudas de lo que digo? Nagaduha-duha ca ba sa gui-
ingon CO?
Lo dudo. Nagaduha duha ac6 sa gui-
ingon mo.

En las oraciones de partitivo con Duna y Aduna se usa siempre


(1)
la Y
eufdnica. Reg-ularraente diclia Y se usa con el Ba preg-untando, y
cuando se contesta, se usa con el verbo Duna 6 Aduna. Tienes dinero?
Duna cabay salapi? Tengo dinero. Dunay acon^ salapi.
Tambien se usan los dos verbos Duna May contestando afirmativa-
mente y Uala may siendo la contestacion negativa. Tienes dinero? Duna
ca bay salapi? Tengo dinero. Duna may ^cong salapi. No tengo dinero.
Uala may 6cong salapi.
—143—
De donde? Di-in? Dis-if
Asa? (2)
De nqui. Dinhi.
De alii. Didto.
De donde vienes? Di-in caba guican?
\'engo del pueblo. Guican ac6 didto sa longsod.
Respoudes tu k la carta de Guibaslau mo ba ang sulat sa
til amigo? higala mo?
Respoudod ella. Guibaslan co.
A donde? Asa? sa-i?(3)
Alll, alia. Didto.
A donde vas? Asa caba? (Asa caba paingon?)
\ ov k Cebu. Adto ac6 didto sa Sugbu.

Partioula Tig oSlg.

Regria 8.' La partlcula TIG, que en algunas jartes


es SIG, significa, hacer frecuentemente lo que signinca la
raiz con que se compone.

Estas enfermo y andas pa- Masaquit ca ug tiglacao ca-


seando. man.
Te duele el pecbo y escri- Masaquit ang dughan mo, ug
bes. tigsulat ca man.
Juan es jurador y Pedro ha- Si Juan maoy tigsumpa ug
blador. si Pedro tigsulti.
No murmureis por que la mur- Ayao sig'panglibac, cay ang
muracion siempre bace dafto pagpan/jflibac libac maca-
al projimo. dautguibapon sa isigcataoo.

Res^la 4.' Con esta particula se componen nombres


sustautivos acabados en or.

Labrador Tigbuhat sa yuta.


Sembrador. Tigpugas, tigpamugas.
Hablador. Tigsulti, tigpanulti.
Jugador. Tigsugal.
Murmurador. Tigpan^libac.
Jurador. Tigsumpa, tigpanumpa.

(9) Di-in en Cebti, Di»-a en Bohol y Asa en el 2.« Distrito


^ de Min-
(3; Asa en Cebu y 2.« Distrito de Mindanao. Sa-a en Bohol.


—144—
79.

Hablastii de mis hermanos? —


Hablo de ellos, porque ellos
son habladores. —
Qui6n miirmura de mi criado? Yo mur- —

muro de 61 y digo, que es jurador. Necesitas de mi liijo?
Necesito de 61 por que es sembrador. —
Vas al camarin? De —
alii veng-o.— Vienes de la Ig-lesia? —
Vengo de la Iglesia.
(Juien viene de la iglesia?--Mi padre viene de ella. Por- —

que viene de ella? Viene de ella, porque quiere. Cuando —

has llegndo?— Llegut^ ayer. De donde vienes? Vengo de —
— —
Cebu. Habeis tardado en el mar? Hemos tardado ochodias.

80.


Tienes madera? Tengomadera. —
Tiene jabon tu liermano?
No tiene jabon. — —
Tiene aziicar el comerciante? No tiene azu-
car, pero tiene palay. — —
Teneis dinero? Tenemos un poco.
Si tienes necesidad de el, te lo daremos. —
Irds k Cebu?
Ir6 ix Cebu. — —
Cuando iras a Cebu? Ire a Cebii, en cuanto
— —
sepa bisaya. Quien va al bisaismo? Van ally, los que quieren
— —
aprender bisaya. Por que van alia? Van alld, porque quie-
ren. — —
Y si no quieren ir? Les mandarin ir aunque no
quieran. —
Cuando yo estaba en Espana me levantaba mas

temprano que ahora. Cuando yo estaba malo, estaba en
cama todo el dia.

81.

Eras querido cuando estabas en el bisaismo?— Era que-


rido. —
Quien era querido y quien aborrecido? Los que eran —
juiciosos, y obedientes eran queridos; y los que eran malos,
perezosos y desobedientes^ eran aborrecidos y despreciados.
A que hora almorzabas, cuando estabas en Espana?— Al-

morzaba cuando mi primo almorzaba. Trabajabas cuando
61 trabajaba? — —
Jugaba cuando el trabajaba. Has subido al-

guna vez, k mi casa? No he subido nunca k tu casa; pero
he subido muchas veces a casa de tu hermano y rara vez
k casa de tu prime. —
El labrador es un hombre bueno y
el jugador es un hombre malo.
—145—
LECCION 40/

Particula PALA.
Reg'la 1.* Con esta particula antepuesta ft algunas rai-
ces se forman nombre.^ sustantivos cle cualidad y significan
ser una propiedad accidental de quien se afirman.

Bebedor. Palainom.
Borracho. Palahubug.
Juguete. Palatiao.
Acusador. Palasumbung.
Risueno. Palacataua.
Azotador. Palaliampac.
Escritor. Palasulat.
Juan es borraclio por e?o azota Si Juan palahubug man, busa
k sus hijos y su mujer (Es palaliampac sa iyang mga
azotadt)r de) anac ug sa i^ang asaua.
Tienes dinero? Duna bay salapi mo^
Tengo dinero. Dunay iicong salapi.
No tengo dinero. Ualay &cong salapi.
Dame dinero. Taga-i ac6 ug salapi.
No puedo darte dinero porque Dili ac6 canimo macanatag ug
no tengo. salapi, cay ualay dcong sa-
lapi.

Regla *.* Cuando se babla en sentido partitivo con otros


verbos que HaBER y TENER se pone el partitivo regido de
la particula Ug.

Cuanto? Cuantos? Pilaba?


Unos cuantos.
algunos. Pipila.
Cuanto dinero tienes? Pila bay salapi mo?
Cuantos caballos tienes? Pila ba ang mga cabayo mo?
No—mas que. UALA-CUN DI.
No tengo mas que uno. Uala cun di usa.
Mucho, muchos. Daghan, dagha-
nan.
Tengo mucho dinero. Daghanan ang salapi co.
Tengo muchas camisas. Daghanan ang mga sinina co.
Demasiado. Daghanan caayo.
—146—
Tiene 61 demasiados libros^ Daghan caayo ang iyaiig mga
libro.
Bastante. IGO.
Tiene bastante dinero? Igo man ang iynni>* salapi.
Poco. DIRIOT.
Un poco de. USA CA DI-
RIOT.
Un poco de sal. Usa ca diriot nga asin.
No—mucho. UALAY-DAG-
HAN
No tiene muchos libros. Ualay daghan nga mga libro
nia.
Otro. LAIN.
Otro (unomas.) USA PA.
A como estamos? Icapila quita caron?
A diez y ocho de Julio. Sa icapolo ug ualo ca adlao
sa bulan sa Julio.
Aun mas, otro
mas. PA.— USA PA.
Aun tengo mas dinero. Duna pay ^cong salapi.
Tiene otro caballo mas. Duna pay usa ca cabayo nia.
Ya— no. UALA.-NAY.
Ya no tengo dinero. Uala nay kcong salapi.
Mucho mas. DAGHAN PA.
Ya no—mucho. UALA NAY-DAG-
HAN.
Tienes mucha mas sal? Daghan pa ba ang imong asin?
Ya no tengo mucha. Uala nay daghan.
Tan (pondera- Ingon ca, ingon
tivo.) nga.

PARTIOULAS LA, LI, LO.

Reg'la 8.* Con estas particulas intercaladas entre la


primera sllaba de la raiz con que se componen, se formau
adjetivos de cualidad y significan ser una propiedad acciden-
tal de la persona 6 cosa de que se afirman.

Despreciable. Talamayon.
Adorable. Silingbahon.
Lo practicable (para hacer bien
una cosa.) Ang tulumanon.
.147—

82.

Cuantos amigos tienes?—Tengo dos biienos amigos.—Tie-



nes ocho buenos caballos? Tengo nueve buenos y tres ma-
los. —Tiene tu criado treg escobas?—Tiene cuatro,, dos bue-
nas y dos malas.—Tieue tu hermano tres libros? — — No tieue
mas que uno bueno. --Cuantos fusilea tiene tu primo? No
tiene mas que cuatro. — Tienes mucho dinero?

— ^No tengo mu-
cho, pero tengo bastante. Tiene tu vecino mucho caR? No —
tiene mas que un poco. — Tiene el comerciante mucho palay?
Tiene demasiado.

83.
Cuando has venido?—Esta mafiana.— De donde vienes?—
De Cebii.— Cuando saliste de Cebii?—El dia doce de este meB.—

Has tardado ocho dias? He tardado solo seis.— A como es-

Me

tamos?— Estamos & diez y ocho* A que hora te levantaa?
levanto & las ocho.—^u6 hacea despues de levantarte?
Me lavo la cara y almuerzo y en cuanto concluyo de almor-
zar escribo— Qu6 escribest-^Escribo un libro y una carta.—
Cuando muri6 tu heJ'mano?—Muri6 el mes pasado.

84.
De quien te quejas?— Me quejo de tu hijo.—Porqu^ te que-
jas de mi hijo?— Porqu6 ha matado el Undo perro, que
yo habia recibido de un amigo mio.— Porqu6 le has dado &
mi padre un libro?— Le he dado d tu padre un libro porque
61 me lo ha pedido.— Has visto k los solcfedos?- Los he vlsto.—
En donde los has visto?—Los he visto en la calle.—Porqu6
cortas came?— Porque mis hermanos tienen hambre.— Han co-
mido ya tus hijos?— No han comido todavla, pero asl que es-
criban, comerin.— A qu6 hora cenan tus hennano8?--'Cenan
en cuanto se pone el sol y despues se acuestan.—El mur-
murador es despreciable.
23
—148—

LECCION 41/

Partioula TAO.
Reyla 1/ La particula TAG, significa propiedad, y po-
sesion, 6 lo que es lo mismo que la persona es la sefiora,
duena, 6 propietaria de la cosa que significa la raiz con que
se compone dicha particula.

Quien es el duefio (senor) del


mundo? Quinsa ba ang tagcalibutan?
Dies es el duefio del mundo. Ang Dios maoy tagcalibutan.
/ Quinsay tagbalay niini?
De quien es esta casa? J Quinsay tagiya niining ba-
( lay?
Es de Juan. Si Juan maoy tagbalay.
Dueno. Tagiya.

Reg^la tt.* Antepuesta la particula k las raices que TAG


significan las operaciones de la labranza y k las que significan las
variaciones atmosfericas, quiere decir que es el tiempo k prop68ito
para esas operaciones, 6 tiempo de esas variaciones (I)

Ahora es tiempo de sembrar Tagpugas man caron, ug ta-


y el mes que viene es tiempo gani man sa bulan nga uma-
de cosechar. but.
Ahora es tiempo de calor y Taginit man caron ng sa bu-
el mes que viene es tiempo lan nga umabut tagolan
de aguas. man.
Cada dia, todos Sa matagadlao,
los dias. saadlaoadlao..
Escribe todos los dias los te- Sulaton mo sa adlao adlao ang
mas y aprende^&s pronto bi- mga tema ug magato-on ca
saya. sa madali ug binisaya.

Regcla 8.* Antepuesta la particula TAG k los nuinera-


les ordinales se convierten estos en numerales distributives.

(1) En el de Mindanao nsan la partfcnla Tig para las ope-


2.** Distrito
raciones de y variaciones atmosf^ricas. Ahora es tiempo de
la labranza
sembrar. Tigpuffas man caron. Ahora es tiempo de calor. Tigadlao man
caron.
;

44^^
De uno en uno. Tagsf,
De dos en dos. Tagudha.
De tres en tree. TajroUo.
De cinco en ciu-
co. Taguilma*
Desieteenfiiete. Tagpito,
De cuantos en ouantos pasaa-^ Sa tagpila ba naotag^odoyiso^
ban ayer loe soldados? 4oy cahapon ang m|pa sol-
dado?
De cuatpo en cuatro. Sa; tagupa,t. i
.
«

Pon unas en frente


las sillas Ipaatubang mo ang m^a silla
de otras de seis en seis. Ba tagunum.
A euanto ob h&n dado? Sa tagpila ba ang pagb^tag
can^fio?
A cinco reales. Sa taguilma ca sipapat*
Cada hombre. Tagsa ca taoo.
Alifuna vez, rara vez, de cuando
en cuando. 'J'alagsa da, usahay.
Tienes tiempo para compraf May tiempo ca ba sa pagpa-
bueyes? lit ug m|ra baca?
Tengo tiempo para oomprar May tiempo ac6 sa pagpulit
bueyes. ug m^a baea.
Uno mas, otro
mas. USA PA.
Tienes guanas de comprar otro Nahagugma ca ba mupaUt usa
caballo mas? ca cabayo?
SI
Tengo ganas de comprar otro agugma ac6 mupallt usa
mas. pa.
Tienen razon para comprar un May catadtmgan sila sa pag-
caballo? palit usa ca cabayo?
Tienen razon para comprar uno May catadungan sila sa pag-
mas. palit usa pa.
A mi, k nuestra. SA ^.MO.
A tu, &vuestra.•1\ Casa. SA IRO.
A su, de ellos SA ILA, (2) :
;..(^

Ir alll, all4. Pagadtp 4i4ta.

Con la Sa J €l i^nitlvo del plural de )08prdai(iinln«4

sa ^oDOf dlria an e6iwf|pl, bablaiido , con up i^|o^ Ka ;va«||nitfniT^it


S?to %
sa iflo.
ffto «ala 'may* tutSg'.IJd? |Sl1e^ irf^tiicsLf E^V?^ ^^^tffvfrtlJtp*
. .. < i '.

Quieres ir & mi casa? Bu-ut ca ba muadto didto sa

No quiero ir a vuestra casa. Dili ac6 bu-ut muadto didto


sa iiio.
Quieres ir A casa del comer- Bu-ut ca ba muadto didto sa
ciante? balay sa comerciante?
Quiero ir k su casa. Bu-ut ac6 muadto didto sa ila.
No solo— sino. DILI LANG CAY-
CUN DILI.
Quieres comprar un caballo? Bu-ut ca ba mupalit usa ca
cabayo?
Quiero comprar no solo uno
sino dos. Bu-ut ac6 mupalit dili lang*
No solo quiero comprar uno cay usa cun dili durulia.
sino doB.

85.
Tienes todavla ganas de comprar el caballo de mi amigo?
Tengo todavla ganas de comprarlo, pero ya no tengo di-
nero. — —
Teneis tiempo para trabajar? Tenemos tiempo para tra-
bajar, pero no tenemos ganas de trabajar. —Tiene el hijo de
tu amigo ganas de comprar un caballo mas? Tiene ganas —
de comprar un caballo mas, pero ya no tiene dinero. Tengo —

razon para comprar un perro? Tienes razon para comprar,

no solo uno, sino dos mas. Tiene razon mi amigo para com-
prar un buey pequeiio?— Tiene razon para comprar uno grande.—

Quien tiene razon? Yo tengo razon.

86.

Quien es Seiior del mundo?— El Dios verdadero es el


el
Sefior del mundo porque
es el criador del cielo y de la tierra.
Comes todos los dias morisqueta y pescado? Todos los dias —
como morisqueta y pescado, porque es la comida diaria de
los indios, y sino nos moririamos de hamibre. —
Donde se sien-
tan tus amigos, cuando T^n & tu casa? Se sientan dos en —
una silla.-r-A cuanto pagasde jornal i los hombres, que tra-
bajen en in ca8a?--^Le8 pa^p de jornal & seis reales todos los
di£^:--Pcirqiie no les ip&giaft A s|et0reale3?—No quiero pagar-
les sino k cinco.
—151—
87.


Quieres ir k mi casa? No auiero ir a tu casa, sino k la

de mi hermaao. Quiere tu paare ir k casa de tu amigo?
No quiere ir k su casa, sino k la de su vecino.— En donde

esti el criado? No 86. —En donde est& Juan? Esti en su —

casa.—Quieres ir k casa? Quiero ir k tu casa Esti tu her- —
— —
mano en su casa? No esti. Quieren tus hijos ir k mi casa?

No quieren ir k tu casa. A donde quieren ir? Quieren ir —

k casa de sus buenos vecinos. Quieres Uevar esta carta k

casa de tu padre? No quiero llevarla, sino k casa de mi
querido primo. —
Ahora es tiempo de sembrar el mes que
viene es tiempo de chubascos. he cuantos en cuantos pa-

sean los nifios del colegio? Pasean de dos en dos.

LECCION 42/
Paxtioula TAGA.
Regla 1.* Antepuesta esta particula & los adverbios de
lugar DI-IN, DIS-a, y k los nombres de naciones, provincias
6 pueblos, sirve para preguntar por la nacion, provincia 6
pueblo de la naturaleza de alguno 6 de su residencia, y al
contestar, sirve para significar la nacion, provincia 6 pueblo
de la naturaleza 6 residencia del que con testa.

De donde? Tagadi-in? jTa-


gadis-&?
De donde eres? Tagadi-in cabM
Soy Espafiol. TagaEspafia man. ac6.
De que provincia? Tagadi-in ca nga j^totincia?
De Aragon. TagaAragon.
De que pueblo? Tagadi-in ca nga longsod?
De Tarazona. TagaTarteona.
Hasta. TiBga.

Regla ».' Cuando la particula TAGA significa HASTA,


anteponi6ndola k nombres sustantivos indica el punto 6 t6r-
mino de la accion dd un agente.
—152—
Hasta la pantor-
rilla. Tagabagtac.
Hasta la rodilla. Tagatohod.
Hasta la cia-
tura. Tagahauac.
Hasta el cuello. Tagaliug.
Hasta las ramas. Tagasanga.
Hasta donde llegd el agua del Asa ba cutub nacaabut ang
rio cuando hubo avenida? tubig sa suba sa pagbaha?
Hasta el piso de nuestra casa. Tagasalug sa among balay.
Anzuelo. Tagi.
Dar. Taga. (1)
Dame dinero para comprar un Taga-i ac6 ug salapi sa ^ag-
anillo. palit ug usa casing casing.
Quieres comprar un anillo? Bu-ut ca ba mupalit ug usa
ca singsing?
Si me dds diuero, lo comprar6. Cun taga-an ac6 nimo ug sa-
lapipapaliton co.
Quieres enviar el caballo k mi Bu-ut mong
ipadala ang ca-
casa? bayo sa amo?
No quiero. Dili ac6.
Luto. Ban got.
Quien se ha muerto? ^ Quinsay namatay?
Se ha muerto mi padre, por Namatay ang kcong amahan,
eso Uevo luto. busa namangot ac6.
Herir. Pagsamad.
DegoUar. Pagputulsa olo.
Bofetada. Sagpa. Tampa-
ling.
Me ha dado una bofetada. Guisagpa man ac6 nia.

Partfoulas COLO. SOLO. TOLO. Y SUS SEMEJANTES.


Reg^Ia 8.* Cuando estas particulas se componen con rai-
ces de verbos activos cjue se conjugan con la particula NAGA
significan hacer como por entretenimiento por distraccion 6
alguna que otra vez lo que significa la raiz, intercalando en-
tre NAGA y la raiz, alguna de las particulas dichas, DE-
BIENDO SEE LA CONSONANTE INICIAL DE LA PARTI-
CULA LA MISMA QUE LA DE LA RAIZ.

(1) La raiz Taga se compone.«l«mpre coi^ le pasiva de An.


. —

El que se entretiene en ha-


blar. Angr nagacolocabildo.
El que se distrae por recreo. Aug nagacalocalinguo
El <jue se entretiene en es-
cnbir. Aug nagasolosulat.
El que se ocupa en medici-
nar (por entreteniraiento.) Angr nagatolotambal.
El que anda negociando de
poco en poco. Aug nagapolopatigayon.

Pajiioala MALO.
RegriA 4.* Cuando esta particula se compone con adje-
tivos que principian con MA
sirve para disminuir algun tanto
la significacion del adjetivo; quiere decir, que la persona 6
cosa DE QUE SE AFIRMA, TIENE ALGUN TANTO, no el
todo de la verdadera significacion adjetiva.

El que es algo valiente. Ang malomaisug. (2)


El que es algun tanto bueno. Ang malomaayo.
El que es algo grueso. Aug matolotamboc. (3)
Lo que es algo dulce. Ang matolotam-is.
Lo que es algun tanto agrio. Ang maolo&slom.

88.

Quieres Uevar tu hijo k mi casa? No quiero llevarlo k
tu casa, sino a casa del capitan. —
Cuando quieres llevarlo k

casa del capitan? Quiero llevarlo all4 maiiana.— Quieres Ue-

var mis hijos k casa del capitan? Quiero Uevarlos. Cuando —

quieres Uevarlos? Quiero Uevarlos hoy. —
Cuando quieres en-
viar tu criado k casa del medico?—Quiero enviarlo ahora

mismo. A donde quieres ir?— Quiero ir k casa del espafiol.
Quiere el espafiol ir k tu casa?— Quiere ir k la mia.— A casa


de mis amigos? No quiero.

de quien quieres ir? Quiero ir k la tuya. —
Quieres ir k casa

(2) Son diminutivos, que pueden decirse tambien duplicando la rai«.


(Lee. 8.* Refrla!.•) maisug isugr.
(3) Matolotambuc y matolotam-is siffuen la reffla 3.* precedente de Iob
verbos; pero, piiede tambien decirse Maloraatambnc y Malomatam-ls, lo
mismo que matambuo tambac y matam-is tam-i8.
—154—
89.

A —
donde quieres Uevar estos espejos? No quiero llevar-
los —
& ninguna parte. Quieres llevar el m6dico k casa de este

hombre?—Quiero llevarlo alld. Cuando quiere el m6dico ir

k casa de tu hermano? Quiere ir hoy. Quieres enviar uu —
criado k mi casa? —
Quiero enviar un criado k tu casa. Quie- —

res enviar el nifio k la escuela? Quiero enviarlo, cuando Ueve
chinelas y camisa colorada. —
Has visto k los moros? No los —
he visto, pero los ha visto mi primo y dice, que los unos
Uevan lanza, los otros fusil y los otros campilan.

90.


De donde eres? Yo soy de Baclayon, mis padres de Cebii,
mi hermano mayor de Tagbilaran y mi hermano menor de
Dauis. —
Quieres llevar muchos libros k casa de mi padre?
No quiero llevar mas que unos cuantos. Quieres enviar un —
caballo mas k casa de nuestros amigos? Quiero enviar mu- —
chos mas. —
Cuantos sombreros me quiere enviar tu primo?—

Quiere enviarte seis mas. A que hora quiere tu amigo es-
cribir? —Quiere escribir amedia noche. — Porque no quiere es-
cribir por la maftana? —No quiere escribir por la manana, por-
que se levanta tarde. —Este vino es un poco agrio y ^quel
otro es un poquito dulce.— Negocia este hombre? — Siempre
est& negociando, por eso estA un poco grueso.

LECCION 43.^

Partioula TAaui.
Reg^la 1.* Esta particula significa permanencia en al-
gun lugar.

Los habitantes del pueblo. Ang mga taguilongsod. Ang


mga molupio.
Los habitantes del campo. Ang mga taguibanua. (1)

(1) Reg'ularment© llaman los indios Tag-ibanua al Dios de los campos.



—155—
Creen todavla los iadios en su- Nano-6 pa ba ang m^a bisaya
persticiones? sa mg^a tinohoan n^ dautan?
Creen todavia algunos en el Nano-6 pa ang uban sa ta-
Dios de los Campos y otras guibanua ug sa uban pang
creencias falsas. mgatinoho-an n^a bacacon.
Quieres prestar dinero 4 mi Bu-ut caba magpahulam ug
hermauo? salapi sa 6cong igso-on?
No quiero, porque no puede Dili ac6, cay dili sia maca-
pagarme. bayad canaco..
Qu6 tiene que beber tu pa- Ousa may imnon sa amahau
dre? mo?
Tiene que beber te. May clia nga imnon nia.
Qui6res ir k la Iglesia? Bu-ut ca ba muadto sa sing-
bahan?
Quiero ir aI14. Bu-ut ac6 muadto didto.
Est& tu hermano en la Igle- Tua ba sa singbahan ang imong
sia? igso-on?
Estft alii. Tua didto.
No esta all&. Uala didto
En donde esti? Hain ba sia?
Est& en casa de mi cuiiado. Tua i 3a balay sa Acong bay6o.
Consagrar, ofre-
cer. Paghalad.
Desterrar. Paghing'ilin.
Pagpahalayo.
Rebosar. Pagauas.
Despedir. Pagpahaua.
Atar. Pafrnigot.
Repartir. Pagpahat. Pag-
bahin.
Poderoso. Macagagahum.
Correr. Pagdalagan.
Creencia. Tinohoan.
Sublime. Hata-as
Poco, poquito k poco. Taguidiot, sa tolotaguidiot.

91-

Puede el sastre hacerme un vestido?— Puede hacerte dos.—


Qui^re el hijo de nuestro antiguo amigo matar un buey?

Quiere matar dos. Tienes un vaso para beber vino? Tengo —
uDo, pero no tengo vino; no tengo mas que t6.—Qui6res darme
24

—156—

dinero para comprar? Quiero darte, pero no tengo mucho.

Puedes beber tanto vino como leche? Puedo beber tanto vino

como leche. Qui^res hablar al espanol?— Quiero hablarle.

En donde estd? Esta en casa de mi suegro. Qui^res pres- —
tarme tu caballo?— Quiero prestartelo.— Qui^res prestarme di-

nero? Quiero prestarte dinero.

92.

Tiene el cocinero todavia sal para salar la carne? Tiene —


todavla una poca.— Tiene todavia arroz?— Tiene todavia mu-
cho.— —
Qui6res darme arroz? Quiero darte arroz. Quieres dar —

arroz k mis hijos? Quiero darles arroz, Quien quiere en-—

viarnos arroz? El comerciante quiere enviaros arroz. Qu6 —
tiene que hacer tu hijo? —
Tiene que escribir k sus buenos^

amigos. A quien quieres hablar? —Quiero hablar k los espa

fioles.— Quieres tu darles dinero? No quiero darles dinero; quiero
darles un caballo. —
Tienes que escribir? Tengo que escri- —
bir.— Qu6 tienes que escribir?— Tengo que escribir un libro.

93.
En —En su casa. —En donde estd?
donde quieres hablarle?
Esta en casa de su vecino.—Qu6 tiene que hacer —Tiene alii?

que escribir. Cuando quieres — Quiero hoy. —A que hora?—
ir? ir
Al medio —En donde est^ tu —Est& en camarin.—
dia. hijo? el
Quieres venir k mi casa para k Iglesia? — Quiero
ir la a ir
tu casa, pero no quiero k ir — Qu6 quieres com-
la Iglesia.
prar en elmercado?—Quiero comprar un —Quieres com- cesto.
prar un caballo?— No quiero comprar un caballo, porque es
muy caro, y yo no tengo dinero. — Cuanto dinero tienes?
No tengo mas que dos pesos.

LECCION 44/
Particula ISIQOA.

Reffla 1/ La particula ISIGCA, sirve para componer nom-


bres de analogia, relacion y paridad reclproca con el nombre,
a que se refieren.
.

—157—
Mi pr6jimo. AngAcongisig'-
cataoo.
Mi igual. Anjr isigcai- Aug" sama co
iigoa CO. ang acong sa-
ma.
Uii liombre como yo. Usacaisigcaingonconglalaqui.
Una muger como tu. Usa ca isigcaingon mong ba-
baye.
Nosotros somos condiscipulos. Isigcaguintoonan man cami^.
Coetaneo (de la
mismaedad.) Talirungan.
Ir por (algo.j Pagcuha.
Enviar por, mandarpor (algo.) Pagpacuha.
Qui^res enviar por vino? Bu-ut ca ba magpacuha ug
vino?
Quiero enviar por vino. Bu-ut ac6 magpaculia ug vino.
Qui^re tu muchacbo ir por Bu-ut ba ang batabata mo mag-
pan? cuha ug pan?
No quiere ir por pan. Dili bu-ut sia magcuha ug pan
Quieres enviar por mi caballo? Bu-ut mo ba ipacuha ang ca-
bayo CO?
Quiero enviar por 6\, Bu-ut CO ipacuha.
Qu6 tienes que hacer? Onsa may bubuhaton moV
Tengo que ir al mercado. May &cong adto-on didto sa
taboan.
Quieres decir a mi criado, que Bu-ut ca ba umingon sa golo-
encienda el globo? go-on CO, nga dagcutan nia
ang globo?
Quiero decirle, que lo encienda. Bn-ut ac6 umingon cania, ngu
dagcutan nia ang globo.
Quedarse. Pabilin.
Quedarse en Pabilin sa ba-
casa.^ lay.
Aqui. Dinhi.
Quedarse aqui. Pabilin dinhi.
Allf, allk. Didto.
Quieres quedarte aqui? Bu-ut ca ba pabilin dinhi?
Quiero quedarme alia. Bu-ut ac6 pabilin didto.
No quiero quedarme alii. Dili ac6 bu-ut pabilin didto.

94.

Quieres mandar por aziicar? —Quiero mandar por azticar.


—158—
Qui6n est& en el camarin? —
Los nifios de nuestros amigo?*
estan alii. —
Quieres mandar por el m6dico? Quiero mandar —
por el m6dico, porque estoy enfermo. Qui6n quiere ir por —
mi liermano?-~Mi criado quiere ir por 61.— En aonde esti?

Esti en casa de mi amigo. Quieres darme mi caldo? Quiero —
darte tu caldo. — —
En donde est&? Est& en el rincon de la
coeina.

95.

Quieres comprar un caballo?—No puedo comprar un ca-


ballo, —
por que no tengo dinero. Tienes un gato? Tengo —
— —
uno En donde est&? Est& en el fondo de la tinaja. Est& —
tu gato en el fondo de esta linaja? —
Esti ahi.—Qui6n est&
al fin del camino? —
Mi padre esta alii. Cuando puedes iral —
— —
mercado? Puedo ir por la mafiana. A qu6 hora? A las siete —

y media. Cuando quieres ir k casa del espanol?— Quiero ir
alli esta tarde.—Qui6res ir & casa del medico por la manana

6 por la tarde? Quiero ir por la maiiana. Cuando quieres —

hablarle? Quiero hablarle ahora mismo.

96.

En donde —Est4
est&? estremo del pueblo. —Quieres
al otro
ir al mercado? —Quiero para comprar un caballo.
ir alii
No quieren ir tus vecinos al mercado? No pueden ir, por- —
que estan fatigados. —
Pueden escribir tus hijos? No pueden —
escribir, porque. estan enfermos. —
Que quieres decir al criado?—
Quiero decirle, que encienda el globo y que barra el cuar-
to. —Quieres decir k tu hermano, que me venda su ca-
ballo? —
Quiero decirle, que te lo venda*. Qui6res decir k tu
hijo, que vaya k casa de mi padre? —
Quiero decirle, que


vaya alii. Has dado el caldo al enfermo?— Le he dado el
caldo poquito k poco, porque esti muy d^bil.

LECCION 45.^

Partlcula Pagoa.

Regia 1.* Con esta partlcula antepuesta 4 nombres sus-


—169—
tantivos Be forman nombres abstractos, que espresan la esen-
cia de aquellos.

La Divinidad, la esencia de
Dios. Angr pagcadios.
La humanidady la esencia de
hombre. Ang pagcataoo.
El ser, la esencia de madera. Ang pagcacahuy.

Reffla S.* Con esta particula antepuesta & nombres ad~


jetivos se forman sustantivos abstractos, que espresan la
esencia de las cosas 6 una cualidad inherente k ellas, ri-
giendo siempre genitivo.

La dulzura. Ang pagcatam-is.


La amargura. Ang pagcapait.
La ligereza. Ang pagcatulin.
Qu6 dulce es esto! Pagcatam-is niini!
Qu6 amargo es aquello! Pagcapait niadto!

Reg^Ia 3/ Con esta particula antepuesta & las raices de


verbos neutros se forma el infinitivo. (Lee. 22. Begla 1.')

Yo me cai y al caerme se me Naholog man ac6 ug sa pagca-


rompi6 el brazo. holog CO, nabali ang kcong
bocton.
Muri6 mi hermano, y al mo- Namatay ang &cong igsoon ug
rir, llor6. sa pagcamatay nia, minhi-
lac ac6.
Al ahogarse 61. Sa pagcalumus nia.
Al dormir yo. Sa pagcatolog c6.
Cuando estuve enfermo, me da- Sa pagcasaquit co, guitagaan
ban caldo poquito 4.poco. ac6 nila sa sabao, sa tolota-
guidiot.
Cuando concluy6 de hablar, Sapagcahuman sa iyang sulti,
no entendi, lo que dijo. uala CO sabta ang guiingon
nia.
Necesitar, tener necesidad de. Quinahanglan.
Lo necesito.
Guiquinahanglan co sia.
Tengo necesidad de 61.
Necesitas tu este cuchillo? Nagaquinahanglan ca ba nii-
ning cuchillo?
No lo neceaito. Dili ac6 nagaquinahanglan
niana.
. . — .

—160—
Necesitais estos caballos? Guiquinahanglan ba nifio
quing mga cabayo?
Los necesitamos. Guiquinahang'lan namo
No necesitamos.
los Dili gaiquinahanglan namo.
No necesito nada. llalay quinahang-lan c6.
Necesitas dinero? Nag-aquiuahanglan ca ba ng
salapi?
No lo necesito, por que soy Diliac6 nagaquinabang*lan,cay
rico. salapian man ac6.
Pobre. Hangul.
Pobreza, necesi-
Pagcahangul.
dad, miseria.
Rico. Salapian
Riqueza. Pagcasalapian

97.

amigo mii>?— No puedo quedarme


Qui^res quedarte aqui,
aqui. —A donde tienes que
ir? —
Tengo que ir al camarin.

Cuando quieres ir & la iglesia? Maftana por la manana.
— —
A qu6 hora? A las nueve y media. Vas h casa del espanol

por la noche 6 por la manana? Voy por la noche y por la
mafiana. — —
A donde vas ahora? Voy a la iglesia. A donde —

va tu hijo? No va k ninguna parte, va k quedarse en casa

para escribir sus temas. En donde est6, tu hermano?---Esta
— —
en el camarin. No quiere salir. Que va k hacer all6?— Va
k escribir k sus amigos.

98.


Qui6res quedarte aqui 6 alia? Quiero quedarme aqui. En —

donde quiere tu padre quedarse? Quiere quedarse aqui. Tiene —

nuestro amigo ganas de quedarse alii? Tiene ganas de que-
darse aqui. —
A que hora estk el espanol en su casa? Est4 —
todas las noches k las nueve. —
Cuando va tu cocinero al mer-

cado?! Va todas las maiianas k las cinco y media. Cuando —

va nuestro vecino k casa del espanol? Va aim todos los dms^ —
— —
A qu6 hora? A las ocho de la manana. Tiene el comerciante
todavia un vestido que vender?— Viene todavia uno, pero no
quiere venderlo.
—161—
99.
Tiene este hombre todavia im cuchillo que vender? No —
tiene, pero tiene todavia alguuos fusiles.—Qiiiere ven-
der los fusiles hoy? —
Quiere venderlos maftana. En donde?—
En 8u casa.—Quieres ver k mi amigo? Quiero verlo para —

conocerlo. —
Quieres conocer k mis nilios? Quiero conocer- —

los. —
Cuantos hijos tienes? No tengo mas c^ue dos, pero
mi hermano tiene mas que yo, tiene seis. Tienes necesidad —
de mi caballo?- -No tengo necesidad de tu caballo, pero tengo
necesidad de tu carruaje. —
La pobreza no es un crimen.

LECCION 46.

Tienes malo el dedo? Masaquit ba ing imong todlo?


Tengo malo el dedo (me duele
el dedo.) Masaquit ang todlo co.
Tiene tu hermano el pi6 malo? Masaquit ba ang ti-11 sa ig-
mo?
80 -on
Tiene malo el ojo. Masaquit ang iyang mata.
Tenemos los ojos malos. Masaquit ang among mga
mata.
Dios te de buenos dias. Taga-an ca sa Dios ug ma-a-
yong adlao.
Me dk las buenas tardes? Guitaga-an ba ac6 nia ug ma-
ayong hapon?
Te da los buenos dias. Guitaga-an ca nia ug ma-ayong
adlao.
Ojos azules. Bulhuc.
Tiene ^1 los ojos azules. Bulhuc man sia.
Desear. Ibug.
Corregir. Re- Pagsanay. Pag
prender. badlong.
Tocayo. Sangay.
Cual es tu Santo? Quinsay sangay mong Santos?
Mi santo es S. Ramon. Ang &cong sangay nga San-
tos mao si S. Ramon,
Beber, ^tomar Paginom ug
caf6. cape.
Tomas cafe? Nagainom ca ba ug cape?
Tomo caft. Nagainom ac6 ug cape.
-162—
Tomas caf6 todos los dias? Nagainom ca ba ug cape sa
adlao adlao?
Lo tomo todos los dias. Nagainom ac6 sa adlao adlao.
Mi padre toma cafe todas las Ang amahan co nagainom ug
mailaDas. cape sa buntag buntag.
De que tiene necesidad tu her- Onsay quinahanglan sa imong
mano? igso-on?
Tiene necesidad de tabaco. Nagaquinahanglan sia ug ta-
baco,
Piensas ir al baile esta no- Nagahunahuna ca ba umadto
che? sa sayao oiia sa gabi-i?
Pienso ir all&. Nagahunahuna ac6 umadto
didto.
Reprende k tu hijo, para que Badlongon mo ang imong anac,
no corra. aron dili sia dumalagan.
Ya le reprendi. Guibadlong co na sia.
Despues ae leer mi maestro los Human na guibasa sa icong
temas, corrige mis yerros. magtoto-on ang mga tema,
guisauay nia ang mga sa-
yop CO.
Hierro. Falta. Say op.
Alzar, quitar, Pagcuha. Pag*-
quitarse. pooas.
Te has quitado el sombrero? Guicuha (guipoas) mo ba ang
imong calo?
Me lo he quitado. Guicuha co.

100.

Qu6 dices k mi criado? Le digo, que barra el suelo y

que vaya por vino. Qu6 dice tu amigo al zapatero? Le —
dice que componga sus zapatos.— Qu6 dices k los sastres?
Les digo, que hagan mis vestidos. A casa de quien vais vo- — —

sotros? Vamos k casa de los buenos espanoles. -Qu6 comes?

Como morisqueta Te envia dinero tu padre? Me envia. —
Te envia mas que lo que yo te envlo? Me envia mas que —
lo que tu me envlas. —
Cuanto te envfa? Me envia cincuenta —
pesos. —
A donde v4 nuestro amigo? No via ninguna parte, —
se queda en casa. —
Vais k nuestra casa? No vamos k vues- —
tra casa, sino k ca$a de nuestros amigos.

101.
Cuantos caballos compra el Espanol?-— Coinpra muchos;

—163—
compra mas de veinte. —Matas Mata
un
p&jarot-^Mato uno.—«•
Cuantos polios mata tu cocinero? —
6ei3.-*A easa de quien
Uevas mi hijo?—Lo llevo & casa del sastre. QuA reciben los —
Espafioles?—Keciben caf6 y trigo.— Cortas pan para mi? No —
piiedo cortar pan para ti, por que teugo malos los dedos,
Me das algo?—Te doy los buenos dia8.-<-Qu6 me dk el niflo?—

Te di las buenas noches. Vienon tus liijos k mi casa para
darme las buenas noches?— Vienen para darte los buenos
dias.—Qu6 hace tu cocinero?— Enciende el globo, en lugar
de ir al mercado.

102.
Mata el comerciante bueyes?—Mata carneros, en lugar de

matar bueyes. Qui^res leer mi libro? Quiero, pero — no puedo
leer tu libro; tengo los ojos malos. Te quitas el — sombrero

para hablar i mi padre? Me quito el sombrero para ha-
blarle. — ^Lees un libro espafiol?— No leo un libro espafiol, sino
un libro bisaya. —Qu6 libro esti leyendo tu hermano? Esti le- ——
yendo un libro bisaya. —Tomas
6 cafe por la maflana? ^Tomo
t6
cafe. —
Tomas cafS todas las maftanas? Tomo cafS todas las—
mafianas y todas las tardes.—Qu6 toma tu hermano? Toma —
chocolate.

LECCION 47.*^

Hablar bien (un


idioma.) Pagsangput.
Hablar mal (un
idioma.) Pagsalicoaot.
Hablo yo bien el bisaya? Xngasangput ba ac6 sa bini-

Hablas mal todavia. Nagasalicoaot ca pa.


Gonoces k este hombre?. N«ula mo ba quimng taoo?
No lo conozco. Dili co maila.
El comer demasiado es peli- Ang pagcaon nga (sa) hing^
groso. labihan malisud man.
El hablar demasiado es impru- Ang pagsulti nga hinglabi-
dente. ban angay.
dili
Hacer bien k los que nos ban Ang pagbuhat (pagbalus ta)
,

ofendido, es una accion lau- sa ma-ayo sa mgu naeasala


dable. canamo maoy usa ca buhat
nga tac60 dayegon.
25

—164—
Habla tanto, bebe tanto vino Ingon cadag-han ang* pag^sulti
y tanta agua, que no puede nin, ingon cadaglian an^r
vivir mucho. paginom nia sa vino ug tu-
big, nga dili sia mabuhi ca-
ayo.
Eft tan bueno, que todoelmun- Ingon ca ma-ayo sia, nga gui-
do le ama. higugma siasa ngataii taoo.
El es mas j6ven y amable, Siay labing bata ug mahili-
que su liermano, pero su giigmaon, cay sa if^-so-on
hennano es mas prudente ma, apau ang iyang igso-on
que ^\. labing bu-ntan cay cania.
Son los hijos de nuestros ve- Ani^* niga anac sa along mga
cinos tau juiciosos como los siliiigan bu-ntan ba ingon
nuestros? sa atong mga anac?
Son menos juiciosos, que los Dili sila bu-ntan ingon sa
nuestros. itoug mga anac.
Muy. NGATO-OD. (i)
Uu caballo bermoslsimo. Usa ca cabayo nga mataliuni
nga to-od.
Un perro muy bonito. Usa ca iro nga ma-anindut nga
to od.
Un p&jaro muy lindo. Usa ca langgam nga ma-anin-
dut nga to-od.
Este hombre es muy sabio. Qning taoo maqnina-admanon
nga to-od.
De quien es este sombrero? Quinsa ba quining calo?
Este sombrero es mio. Ac6y tagiya. Aco man quing
calo.

103.

Cuantos soldados veis? Vemos muchos, vemos mas de
treinta.— Bebes algo?— Bebo vino. —
Viene tu hijo? Viene. —

De donde viene? Viene de tu casa. A donde v^s?— Voy & —
casa da mi primo. —
Pueden tus hijos escribir mucho? Pue- —
den escribir mucho, porque estan buenos. Qu6 hace? Esta — —
escribiendo. — —
Qu6 escribe? Escribe un libro. Cuando lo es- —
(I) El superlativo Muy se traduce tambien To-od (Lee. 21.' Regla 4.")
Esta raiz significa, ser una cosa cierta, verdadera; de maiiera, qUe lo
mismo es decir en bisaya usa ca cabayong- maanindut caayo, que decir,
usa ca cabayonf" maanindut ii^^-a to-od, un cabaUo hermoso de verais. Tam-
bien 86 hace superlativo duplicando esta raiz, anteponiendole 6 siu ante-
ponerle la partlcula. Ma. Es muy cierto, lo que yo he diclio: Mato-od
tood, 6 toodf tood ang- guiiugon co.
— ——
—166—
cribe? —Lo por la manana y por la tarde.
escribe Estd en —
sii —
casa aliora? Esta en su casa. —
No sale? No piiede sa- —
lir; tiene los pi^s males. —
No piiede trabajar? No puede tra- —
bajar.

104.

Porqui uo puede trabajar? Porque tiene mala la rodilla.

El aastre tiene malo el code. Yo tengro malo el brazo.

Lees tii mi libro? No puedo leer tu libro, porque tengo los
ojos malos, —
Qu^, hace nuestro cocinero? Hace chocolate en —

lugar de bacer cafe. Te da algo el comerciante? Modialgo. —
Qu6 te di?--Me da muclios libros en lugrnr de darme di-

nero.-^Hace tu criado cafe? Hace t(^ en lugar de hacer catV*.

105.
— —
Vis por alga? Voy poralgo. Porqu6 \^8?— Voy por vino.

EuTla ttt padre por alg-o? Envla por vino. Por quien en- —

via tu Tecmo? Envla por el m6dic-o —
Se quita tu criado la

camisa para encender los globos? So quite la camisa para
encender los globos. — Hablo bisaya?— Todavla hablas
bien el
mill el bisftyn. — Empiejao h babdar?—No empiezo & liablar bien,
sino d leer bkn.— Leea con tanta frecnencia como yo^? Nolec> —
con tanto frecuencia como tu, pero hablo mas frecuentemente
— —
qu^ tu« CiMai4jE> iria k xai casa? Mtmuia por la majiana.

106.


Conoces al hombre, que yo conozco? No cono^rco al hombre
que tu conoces, pero conozco otro. Qui necesita tu padre?
Necesita tabaca. — —
Me ensenas algo? Te en^fto cintas de oro.

Envias tu criado A easa del sastre? Lo rrrvfo ft casa del za-
patero en lugar de enxiario k casa del sastre. Quieres beber —

vino? Quiero beber vino. —
Yo no tengo vino; pero voy a man-
d%r poi: 61.—4;;.vkaBdo ^uktre* maadAr por ^l?-—Abort.— A quien
con<luees%--CoiKluwx^ k mi bij6.— A (foade?— A caaa.— De quieix
es este sombrero? —
Es mio.
.

—166-

LECCION 48.*

DEL VERBO IMPERSONAL.


Alborear. Pagbanag ba-
nag.
Amanecer. Pagcabuntag,
cabuntagon.
Anochecer. Pagcagabi-i, cagabihion, caha-
pouon.
Diluviar. Pagolan sa ma-
bascug.
Llover. Pagolan
Lloviznar. Pagtalithi. Pag-
talisic.
Lloviznar con
sol. Pagalindaliao.
Relampaguear. Pagquilat, Pag
pangilat.
Tronar. Pagdalogdog,
paglugung.
Turbonada. Pagunus.
Escarcha. Yamug.

Re(pla 1.* Los verbos impersonales se usan como en cas-


tellano en tercera persona y en infinitivo. (Lee. 30. Obs. 1.)

Ayerrelampague6,hoytronari, Cahapon nagquilat, caron ma-


manana lloverfi. gadalogdog, ugma niaga-
olan.
Al llover ayer, estaba yo en el Sa pagolan cahapon, didto
otro lado del rio. man ac6 sa tab6c.
En la turbonada de ayer se fu6 Sa pagunus cahapon nalunud
k fondo el barco. ang sacayan.
Ponerse (alguna
cosa. (1)
Te has puesto los zapatos? Nagsapin ca ba?
Me los he puesto. Nagsapin ac6.

Cuando ponerse una cosa hace relacion & la ropa de nuestro uso
(1)
se traduce por Nag^ con el norabre sustantivo de la ropa que nos pone-
mog. Te has puesto la camisa? Nagsinina ca na ba? No me la he puesto
todavia. Uala pa ag^ mag^inina.
—167—
Enjugar. Pagmald. Pag
ugh.
Secar. Orear. Pagbulad.
'con lamano. Pagcubut. Pag-
cuput.
A.^ir. con los dientes.
< Pagtang'ag.
con las puntas Pagpignit. Pag
de los dedos. bigquing.
Estranarse. Paghitingala.
^'ol verse, volver al lugar de la
Srocedencia. Pauli.
ver al sitio donde se estuvo. Pagbalic.
A qn6 hora vuelves del merca- Onsang orasa ang pagpauli
do? mo sa tianguihan?
Vuelvo de alU k medio dia. Sa odto mao ang pagpauli co.
Espera un poco. Ayao usa. Hu-
lat usa.
Ya te vuelves? Que prisa tienes? Pauli ca naba? Onsay imong
Espera un poco. guidalian? Ayao usa.
Ha querido el sastre componer Minbuut ba ang mananahi
mi vestido? magavo sa icoug visti?
No ha querido componer tu ves- Oala sia buut magayo sa
tido. visti mo.
Escusarse. Pagbalibad.
Hacer caso. Pagtagad.
El se escusa, pero se ha de Nagabalibad man sia, apan
hacer caso de sus palabras, tagdon ba ang mg-a polong
siendo asi que es un menti- nia, labon nga siya usa ca
roso? bacacon?
Mentira. Bacac.
Mentiroso. Bacacon.
Puede el hombre hacer lo que Macabuhat ba ang taoo sa buut
quiere? nia?
El hombre hace lo que puede, Guibuhat sa taoo ang mahimo
pero no hace lo que quiere. nia, apan dili guibuhat nia
» ang iyang buut.
Has oreado el trigo? Guibulad mo ba ang trigo?
No lo he oreado todavia. Uala CO pa ibulad.

107.

Cuantas veces has ido h casa de mi amigo? He ido dos —


veces. —
Vas algunas veces k la Iglesia? Voy algunas ve- —
—— ——

oes.— Cuantas veces lias ido k la Igl^sia? No he ido mas —


que una \e^. —
Has ido alguua vez al baile?-~He ido'frecuen-
temente,—-He ido muchas veces.— Ha ido tu padre alguna
ve;j i\\ baile? —
No ha ido nuuca.— Ha ido tu padre alg-una
vez k la Ifflesia? Yk todos los dias. — Ha ido tan frecuente-
mentQ qomq yo? — Ha ido con m^^ frecueucia, que tu.

108.
Se ha puesto tu padre su vestido?— No se lo ha pu^to
,todavia, pero \k k pon^rselo. —
Se ha puesto ya tu bennano
* OS zapates? —
Se los ha puesto.— A donde han ido tus liei^
mano9?— Han ido al baile.— Han partido tus amigos? No han —
poxtido todavla. — —
Ouando parte? Esta tarde. A que hora?— —

A las cuatro. Cuando han lleg^do los hijos de tu amigo?—

Llegaron ayer. Han llegado tambien los ami§*os de ellos?
Tambien llegaron. Y)e donde vienen? Vienen de Cebu. —

109.

— —
A donde vtis? Me vuelvo ya. Espera un poco. Que prisa —

tienes?—-Tengo que escribir, Has recibido una carta? La Ue —
recibido. — —
Ouantas cartas has recibido? He reeibido cuatro car-
tas. —
Te has secado tos pi6s?~-Me los he secado. Has visto —
a!guna vez k los moros? Los be visto — En donde los has —

visto? En el mar. —
Has dado dinero al comerciante?— Le he

dado dinero— Qui^res darme dinero? No quiero darte dinero.—
Te ha prestado dinero el Espanol? Me ha pre^tado dinero.—

Es pobre?* No es pobre, es mas rieo que yo.

110.
Qui^res porestarng^ uu peso?— Quiero prestarte dos,~Ha« ve-

nido mas temprano que yo? He venido mas temprano que
til.— Has mandado secar el cacao al criado? Le he mandado —

secar el cacao. Porqu6 le d^ djuiero al comerciante? Le doy —
dinero, porque me ha vendido trigo. Debe tu amigo venir—
boy ^qui?^—DebQ venir a(iul.— Cueu^Q isiUe veair?—Dcbe^ ve-
njyr jyrQ^tQsT— Cwado 4^b«a ir nu^s^tros hiJQ9> k k Iglesia?--
—169—
Deben ir esta tarde. —Cuando —
deben volver? Deben volver 4
las seie.— Ha Uovido esta mafiana?— No ha llovido, pero Ho-
ver^ mafiaua.

LECCION 49/
DEL VERBO DEFECTIVO.
Pensar que. ABI»

Regrla 1/ Este verbo no se iisa mas que en el pret^-


rito coexisteute, poniendo la persona en genitivo.

Yo pensaba, tii pensabas, el


pensaba, nosotros pensaba-
mos, vosotros peiisabais, Abi co, abi ino, abi tiift, ftbl
ellos pensaban. namo, abi nifto, abi nila.
Pensabas tu que no estaba yo
aqul? Abi mo hk ng'a uala ac6 dinhit
Pensaba yo que tu estabas es-
cribienao. Abi co nga nagasulat ca.
Valia mas, Va-
liera mas. APAT.
Reyltt Jt/Este verbo no tiene mas que preterite c6*
existeen indicativo, 6 indefinido absoluto en subjuntivo d^ la
manera espresada, que es una especie de frase adverbial.

Valia mas que yo hubiera dor-


mido. Apat n^a matolog unta ac<i|
Valiera mas que fueras rico. Apat nga salapian ca tinte.
Pens6 que. BACUT CO,
BAUT CO.
Reg'la 8.* Este verbo no se usa mas, que con la primera
persona del pret^rito absoluto de indicativo.

Pens6 que no habias venido. Baut co ng'a udla Ca unianhi.


Dicen, dicese,
cuentan. CONO.

Regrla 4/ Este verbo no se usa sine en Its toreei^aft


personas del preuente de indicativo, pospnesto rttoipfe, 4 loda
6 h parte de la oracion.
.

•170—
Juan murio. ( Namatay, con6 si Juan.
Dicen que
^ , ^^ . - ^ •
t
I Namatay si Juan, con6.
Fama (buena 6 mala) nombre. BANTUG.
Es fama, voz
publica, cor^ Guibantup;. Na-
ren rumores. bantu ^r.

Regfla 5.* Este verbo no tiene mas que las terceras per-
sonas del presente y preterite absolute indicative

Corren rumores que los moros Guibantug ng-a hadool au^-


est&n cerca, mga moros.
Ayer corri6 la voz que Juan Guibantug cahapon nga na-
habia muerto. matay si Juan.
le. MATOD C6. (1)

'Reg-la 6.* Este verbo se usa en presente


y pret^rito ab-
solute de indicative.

Segun dijo el. Mated nia.


Come dice la Sagrada escritura. Mated sa santos nga sulat.
Hasta dende? Asa cutubV
Hasta donde ha ido? Asa ba cutub miadto sia?
Ha ido hasta alii. Miadto sia didte cutub.
Hasta mi casa. Cutub sa imo.
Recibir. Pagdauat.
Comulgar* Pagcalauat.
Robar. Pagpangauat.
Despues de confesarte, co- Human na icaomagcompisal
mulga. cumalauat ca.
Te han robado el sombrero? Guicauatan ca ba sa calo?
Me han robado el sombrero Guicauatan aco sa calo.
Como? Onsa?

Reg^la y.* COMO, interrogante se traduce al bisaya per


ONSA haci6ndole verbo con la particula Naga en activa 6
con la de On en pasiva y el verbo que sigue en infinitive con la
particula PAG,

Tambien se usa en este mismo sentido y sig'nificacion de PoloiiA*


(]}
00, polon^ mo, polon^ nia, polon^ sa Santos sulat. m^
En Bohol tienen esta misma sig-nificacion los genitivoa de los pro-
norabres personales con la partfcula Na pospuesta. Naco na. Nimo nu.
Niya na.
— I7l—
C6mo he de respouder si me Magaonsa man ac6 sa pagba-
preguntan? libad cun pangutan-on acd?
Guionsa ba pagsulat niining
polong?
Guionsa ba ang pagsulat ni-
C(imo se escribe esta palabra?
ining polong?
Guionsa ba pagsulat quining
polong?
A si, deeste mo-
do. lugon niini.
Til liaces callar hoy k los mii- Guipahilom mo caronangmga
chachos que hiciste ayer ha- bata, nga guipasulti mo ca-
blar. hapon.
A causa de. tunOud sa.
Nos ha oido murmurar d causa Nacadungug sia sa Among pag
de su imprudencia. panglibac tungud sa pagca-
culang nia sa bu-ut.
Que se ha de hacer? Oonsa-ou man?
Que hemos de hacer? Oonsa-on ta man?
Has visto k los moros? Nacaquita ca ba sa mga moros?
No los he visto. Ilala c6 sila maquita.
Has buscado perro?el Nangita ca hk sa iro?
He buscado perro y el gato;
el Nangitaac6 sa iro ug sa iring;
he eucontrado el perro, pero hingquit an co ang iro, apan
no he encontrado el gato. uala CO hiqnit-i ang iring.
Poresoque(coii-
conjunciou
liilativa.) BANTUG CAY. (2)
Habl6 h Juan de cosas que le Guihisgutan co si Juan sa mga
agradaban. butang nga guihimutan nia.
Por eso que se rela. Bantug cay mincataud sia.

111.

Cuando debe ir k tu casa el mMico? Debe ir k las diez —


de la noche —
Cuando debe volver tu hijo de casa del co-

merciante? Debe volver k las cinco. —
Ha vuelto tu criado del

mercado?~No ha vuelto todavia. A que hora ha vuelto tu

hermano del baile? Ha vuelto k media noche. A que hora —

has vuelto a casa de tu amigo? He vuelto k las once de la

(2) La conjuncion hilativa FOR ESO QUE, se traduce Ban tug" cay.
26
——
-

—172—
mafiana.— Has estado mucho tieinpo con ^1?— He estado do.s
horas.— Qu6 habeis hablado?— Hemos hablado de los Lermo-
sisiinos caballos de mi amiyo.

112.
En donde vives? — Vivo
en la calle, qne est^ a la otra
parte del rio. — Has
encontrado mis botones de oro? No los —
lie encontrado. —
Porqne no lia compuesto el sastre mi ves-

tido? No lo ha compuesto, porque no tiene agnja. Qu6 se —
liabla en el pueblo?— Dicen que vendra el Sr. Obispo el mes
pr6ximo.— Ha venido el sastre?— Ha venido esta manana.

Qu6 ha traido?— Ha traido tu camisa nneva. En donde esta?--
Aqui esta.— Que bonita es!— Cuanto te ha costado?— Cinco pe-

sos. No es cara porque es muy bonita.

113.
Hasta donde habeis ido?— Hemos ido hasta Loay, pero no
hemos seg-uido, porque decian, que habia rinco embarcacio-
nes de raoros en la playa del otro lado del pueblo.— Habeis

encontrado el caballo, que se perdi6 ayer? Lo hemos buscado
todo el dia y no lo hemos encontrado.— Habeis preguntado,
^quien lo ha visto?— Hemos preguntado k todo el pueblo;
los unos dicen, que no lo han visto, los otros que ha ido
hacia aqui y los mas, que ha ido hacia all4. —
Porqu^ no ha-
beis preguntado & los que lo conocen? —
Sabemos, quien co-
— — —
noce el caballo. Eres rico? Soy pobre. Yo pensaba que tu
eras rico. — —
Has escrito los temas? No los he escrito porque

he estado durmiendo. Valiera mas que los hubieras escrito,
para ap render pronto el bisaya.

114.


En donde esti el nino? Esti en casa de su abuelo.

Porqu6 ha ido alii? Ha ido por dar las buenas noches k su
abuelo. — —
Ve por ^1, porque ya es tarde. De donde vienes?
Vengo de casa de mi abuelo.— Qu6 has hecho alii?— Le he
dado las buenas noches, he cenado y despues de cenar, me

ha mandado volver, porque ya tengo sueiio. Qu6 me traes?
—173—
Te traigo ag-ua. —Porqu6 no me traes vino?—Te traigo
ag-ua, porque tienes sed.— Bnscad sienipre los buenos hombres.
y cuando los hayais encontrado, os enseflarAn, que debeis ha-

cer.— Eres aplicado?— Soy aplicado. Dicen que eres holgazan
por eso que no escribes los temas.

LECCION 50/
Modelo, tipo. Panigingnan.
Si sucediese. Cun cailing'non
pa unta.
Si sucedic^se, lo que yo digo, Cun cailingnon pa unta au^*
tu serias rico. guiingon co, salapian ra
unta.
La fisonomfa. Ang daguAy.
Parecer. Daguay. (1)
Es Juan aquel hombre? Si Juan ba cadtong taoo?
Daguay nga si Juan mau cadto.
Parece que es Juan.
Si Juan man cadto daguay.
Deber de.
Necesitar.
Ser necesario. Quinabanglai
Ser menester. I

Ser precise. /

Reg^la 1.* Todas las locuciones, que espresen necesidad,


6 precision en sentido de las significaciones anteriores se tra-
ducen por quinahanglan y si v^n seguidas de infinitive, se
traduce este per el infinitivo con Pag precedido del articulo
Ang. (2)

Es menester ir al mercade. Quinahanglang ang pagadto


didto sa tianguihan.
No es menester ir al mercado. Dili quinahanglan ang pag
adto sa tianguihan.

'1; PARECER en sentido do duda afirmativa con relacion d perso-


nas se traduce Dag-uay.
(2) Si el verbo determinado en castcUano esta en infinitiyo, se hace
la oracion se^n la reprla, pero, si estJi unido al determinante por lue-^
die de la conjuncion QUE, se hace se^un la regla de la Lee. 13." Obs. 2.
Es precise, que vayas allf. QuinahanA'lan, n^
muadto ca dito. Bs nece-
sario, que leas. Quinahaug-lau, ng^ mag'basa ca.
— 174—
Qii6 es necesario para apren- Onsay guinahanglan sa pag*-
der bisaya? to-on binisaya?
ug*
Es necesario estudiar mucho. Quinahanglan aug**^ pagestudio
caayo.
Qu6 debo yo de hacer? Onsay bubuhaton co? (Lee. 25.*
Reg-la 5.'j
Tu debes estarte quieto. Mag'puyo ca lang*. (3)
A donde debe de ir? Asa ba sia muadto?
Debe de ir por su libro. Mucuha sia sa iyang- libro.
Que debemos leer? Onsay atong basahon?
Debemos leer un buen libro. Atong basahon usa ca librong
maayo.
Necesitas mucho? Daghanan ba ang imong qui-
nahanglan?
No necesito mucho. Dili daghan ang quinahang
Ian CO.
Cuaiito necesitas? Pilay quinahanglang mo?
Necesito dos pesos. Quinahanglan co duruha ca-
pisos.
Mas. PA.
Necesitas mas? Duna pa bay qunahanglan mo?
No— mas. UALA-NA.
No necesito mas. Uala nay quinahanglan co.
No —mas—que. UALA-CUN-DILI.
No necesitas mas que un peso? Ualay quinahanglan mo, cun
dili usa ca piso.s?
No necesito mas que un peso. Ualay quinahanglan co, cun
dili usa ca pisos.
Has necesitado trabajar mucho Quinahanglan mo ba ang pag-
para aprender bisaya? trabajo caayo sa pagto-on
ug binisaya?
He necesitado trabajar mucho. Quinahanglan co ang pagtra-
bajo caayo.
Es necesario ir all4? Quinahanglan ba ang pagadto
didto?
No es necesario ir alia. Dili quinahanglan ang pag
adto didto.

Cuando DEBER, significa 6 es equivalente de necesidad 6 precision


(3)
se traduce Quinahanglan y en este unico caso puede ser determinante
el verbo deber. Onsay quinahanglan ng-a buhaton co? Qu6 es nreciso que
yo haga? que es lo mismo que decir: ^que debo yo de hacer? Quinahang-
lan, n^ raagpuyo ca. Es preciso, que te estes quieto; que es lo mismo
que deqir: Tu debes estarte quieto.
——

—175—
115.


Hasta (londe hen ido los ninos? Han ido hnsta casa do
^<1lsprinios. — —
Te ban robado algo? Mo ban robado un buen
caballo. —
Han robado algo & tu padre? Le ban robado to- —
dos los libros bnenos. —
Robas algo? No robo nada. —
Has —

——
robado al/:>-o alguna vez? No be robado nunca nada. Qu6

me ban robado? Te ban rol)ado todos los libros. Cnando
te ban robado el dinero? —
Me lo robaron antes de ayer.
Quit^n te ba robado el dinero? No st^ —
Hasta donde quiere—
ir tu padre? —
Quiere ir hasta la playa.

116.


Tienes tu, lo que necesitas? Tengo lo que necesito.

Tiene ^1, lo que necesita? Tiene ^1, lo que necesita. Tie- —

nen ellos, lo que necesitan? Tienen ellos, lo que necesitau.

Que necesitan ellos? Necesitan mil pesos. Tienes un fom- —

brero bianco? Teng-o uno negro. —
No vas & Cebii? Voy k —

Cebu. Cuando? —
El mes que viene. —
Tiene tu amigo ganas

de ir a Cebu? Tiene ganas de ir alia. Porqu^ no v&? —
Por que no se atreve k pedir permiso a sus padres. Por —

que no pide permiso d sus padres? Por que dicen, que est&
enfermo.

117.

Cuando piensas partir? Pienso partir pasado mafiana. Se —

ba vuelto tu hermano? No se ha vuelto todavla.— En donde
est^? — — —
Est4 en el cuarto. Qu6 hace? Esti leyendo los bue-

nos libros de su amigo. A donde has ido esta maiiana?

He ido h. casa de mi cunado. Has tardado mucho alll? No he —
tardado mucho. —
Hasta donde ha llevado tu criado mi haul?

Lo ha llevado hasta mi camarin. Has ido alguna vez k Fran-
cia? —He ido muchas veces.

118.

Debe de ir tu criado al mercado? —Debe de ir. —Qu6 ne*


—176—
rosita — Necesita comprarun
comprar? — Debo baile? polio. ir al
No necesitas baile.—-Debo
ir al k — Tienes luv
ir la Ig-lesia?
cesidad de para rezar. — Ciiando debo
ir — Necesitare por ir? ir
la mauaria para oir misa. — debe liacer
Qii(^. apren-
se ])ara
der bisaya? — Se necesita trabajar mucho. — Qu6 debemos ba-
rer? — DeDeis trabajar.— Tiene tu padre, que necesita? — Tiene lo
lo —
que necesita. Tiene tu hermano, lo que necesita? No tiene —
lo —
que necesita. Si sucediese que yo muriera. jPobrecito de
til —Parece que va k Hover.

LECCION 51.

Valer mas.
Ser mejor.
MAAYO PA.
j

No valgo yo tanto como mi Dili ba aco maayo ingon sa


hermano? igso-on CO?
Tu vales mas que ^1. lea maayo pa, cay cania.
Has recibido uu regalo? Nacadauat Ca ba u »• usa ca gasa?
Nadauat co duruha.
He recibido dos.
/

ij Duruha ang nadauat co.


Regalo, regalar. Paggasa.
Quien te ha regalado esto? Quinsay naggasa canimo ni-
ini?
Me lo ha regalado un amigo Guigasahan (guigasa-an) ac6
mio. ni-ini sa usa ca higala co.
De donde? Di-in? Dis-a?
Asa?
De donde vienes? Di-in ca ba guican?
Vengo de casa de mi suegro. Guican ac6 sa balay sa uga-
ngan co.
Quieres procurar hacer esto? Bu-ut ca ba magsingc&mut sa
pagbuhat niini?
Ya he procurado hacerlo. Nagasingcdmut na ac6 sa pag-
buhat niana.
Es menester, que procures ha- Quinahanglan nga magsing-
cerlo mejor. c^mut ca sa pagbuhat niana
sa labing maayo.
Distiugues al hombre que vie- Nacaquita ca ba sa taoo nga
ne? mianhi?
Lo distingo. Naquita co sia.
Distinguir. Pagquita.
Pedir. Pagpangayo.
Chismear. Pagtabi.
17 7—
Referir. Pagsuguilon.
Heprender, re - Pagcasaba
convenir. Pagbadlong
Sufrir. Pagantos.
Conseutir. Pagang'ay,
Pagoyon.
Nodriza. lua.
Criar por no- Pagsi^^iuH.
driza.

119.

Ila recibido tii hijo mucbos regales?— Ha recibido mucbos.—



Quien te ba regalado? Tu padre y el inio le lian regala-

do.- -Qu6 le ban regalado? El iino le ba regalado una ra-

misa, y el otro un sombrero. Has recibido un regalo?— He
recibido mucbos.- Qii^ regalos lias recibido?— He recibido bue-
uos regalos —
Qiiieres comprar un libro? He comprado ya—
uno.— Piensa tu padre comprar un caballo?-~Piensa comprar
uno.— Han empezado los niftos k escribir sus temas?— Hau
empezado k escribirlos.

120.


Tenemos lo que necesitamos? No tenemos, lo que nece-

sitamos.—Qu6 necesitamos? Necesitamos bermosos caballos, mu-

cbos criados y mucbo dinero. No necesitamos mas que esto?—
No necesitamos mas que esto.—Qu6 debo yo bacer? Debes
escribir.— A quien debo escribir?— Debes escribir k tu amigo.—

En donde est&?-~Est& en Espana.— A donde debo ir? Pue- —
des ir k Espana. —
Hasta donde debo ir? —
Puedes ir basta
Madrid.- -Qu6 bas hecbo despues de escribir los temas? He —
ido k casa de mi primo.— Qu6 pide este bombre? Te pide —
dinero.

121
— —
Me pide algo? Te pide un poco. A quien pides dinero?—
Le pido al bombre, k quien tu pides. —
A quien has pedido

azucar?— He pedido al comerciante. EstA tu padre en casa?
. — -

—178—
No est&,ha partido ya, pero mi liermano esU en casa.—
A donde ha ido tu padre?— Ha ido k Espana.— Habia ido ya
alguna vez?~No habia ido todavia —
Piensas ir k Manila?—
Pienso ir alia.— Cuando?—p]l mes que viene.

Piensas per-
manecer alld mucho? Pienso permanecer Mk dos meses.

A qu6 hora comes?— C6mo k medio dia.

122.

Qu6 comes?— C6mo morisqueta y pescado.— Has procnrado


alguna vez hacer un sombrero?—No he procurado nuuca lia-
cer un sombrero.— Quien me llama?— Te llama el hombre, que
habl6 ayer coatigo.—Que quiere?— No se.— Como luiblo yo?—

Tu habias mejor que tu hermano. Donde comiste ayer?-—

Coml en casa de mi pariente. Vas a menudo al baile?— Voy

algunas veces. Cuantas veces al mes?— Una vez al mes.~
Cuantas veces al ano va al baile tu primo?— Ya dos veces
al ano. —
A donde \k tu cocinero?— Unas veces v^ al mercado,
otras k su casa.

LECCION 52.

Oscuro. Mang-itngit.
Claro. Mahayag, Mali-
nao. Malam-
dag-.(l)
Oscuridad Cangitng-itan.
Pag-cangit-
ng-it.
Claridad. Pag'cahayag.
Pagcalam-
dag*. Pagcali-
nao.
Tu camarin es oscuro. Ang' imong camalig- mang-it-
ng"it man.
Es oscuro tu camarin? Mangitngit ba ang* imong ca-
malig?

(1) Haya^ y Lamdag es la claridad de la luz natural 6 artificial.


Liuao es estar el tiempo claro, bueno, bonancible.
—179—
Humedo. Maumug*. Ma-
basa basa.
Humedad. Pagcaumug.
Seco. Mal6.
Est& el tiempo humedo? Maumug* ba ang* tiempo?
No esta humedo. Dili man maumug.
El tiempo esta seco. MamaU man ang tiempo,
Es muj^ seco. MamaU man caayo.
La clandad de la luna. Ang pagcalamdag sa bulan.
Estar contento. Pagaogay.
Estar descon-
tento. Dili pagangajy.
EstAs contento con tu vcstido Miangay ca ba sa imong vis-
nuevo? ting bag-o?
Estoy contento con el. Miangay ac6 niana.
Estoy descontento. Dili ac(') miangay.
En cuanto como, bebo y en Igo aco mincaon muinom ac6
cuanto bebo, duermo. ug igo ac6 nagainom matu-
log ac6.
En cuanto me quito los zapatos Igo nacuha co (napoas co) ang
me acuesto. ^cong mga sapin minghigda
acu.
Al fin, por fin. Sa catapusan.
Lleg-ar. Pagabut.
Ha Uegado por fin? Sa catapusan, miabut na ba sia?
No ha llegado todavia. Uala pa sia umabut.
Has estado en casa de mi primo? Didto ca hk sa balay sa igagao
c6?
He estado en casa de tu sobrino. Didto man ac6 sa balay sa pag
umancon mo.

123.

Estuviste en mi casa antes de ayer? No estuve. Porqn^ — —


no estuviste? —
No estuve porque hacla mal tiempo. Piensas —
ir manana —
k mi casa? Pienso ir si hace buen tiempo. Es —
claro tu cuarto?— No es claro. —
Quieres trabajar en mi cuarto?
— —
Quiero trabajar alii. Es claro? Es muy claro. Porqu6 no —
puede tu hermano trabajar en su camarin? No puede traba- —
jar alii, porque es muy oscuro. —
Esta el tiempo 8eco?-^Est&
muy seco. Estk humedo el tiempo?— No est& hiiraedo, esti
demasiado seco.
27

—180—

124.


Hace luna? No hace luna, estk el tiempo mny liumedo.

iQu6 clara esta la luna! De qu^ hahla tu tio?— Habla del
l)nen tiempo. —
De qu6 hablan estos hombres? Hablan del —
biieno y del mal tiempo. —
Hablan ellos del viento?— Hablan
del viento. — —
Hablan de mi tio? No hablan de ^1. De quien —

hablas? Habl6 de ti y de tus padres —
For qnien pregun-
tas? — —
Pregunto por tu primo. Est^ en casa? No est^i; esta —

en casa de su buen amigo. De quien liabeis liablado? He- —

mos hablado de tu amigo. No liabeis hablado de los me-
dicos? —No s6.

125.

No hablan del hombre, de que hemos ha])lado?


Hablan de —
^1. — Han hablado
de nuestros hijos, 6 de los de nues-
ellos
tros vecinos? —
No han hablado de los nuestros, ni de los de
nuestros vecinos. —
De qu6 ninos han hablado? Han hablado —

de los de nuestro maestro. Hablan de mi libro?— Hablan de
tu libro. — —
Est&s contento con tus discipulos? Estoy contento
— —
con ellos. Qu6 tal estudia mi hermano? Estudia bien. Cuan- —
tos temas has aprendido? —
He aprendido cuarenta y cuatro.

Est& tu maestro contento con su discipulo? Estj\, contento
— —
con 61. EstA contento contigo? Est6, contento conmigo.

126.
Esti tu maestro contento con los regalos, que ha reci-
bido? — —
Esta contento con los regales. Has recibido una car-
ta? — —
Cuando la has recibido? La he recibido esta manana.

Est&s contento con ella? No estoy contento con ella. Te pide —

tu amigo dinero? No me pide dinero. —
Eres alabado por tu
maestro?-— Soy alabado por 61, porque soy aplicado y jui-
cioso. —
Es nuestro amigo querido por su maestro? Es que- —
fido y alabado por su maestro, porque es estudioso y bueno;
pero su hermano es despreciado por el tuyo (maestro) porque
es malo y perezoso.
—181—

LECCION 53/

Se vive bien en Manila? Ma-ayo ba ang pagpangabuhi


didto 8a Manila?
Se vive bien all&. Ma-ayo man ang pagpanga-
buhi didto.
Es caro vivir en Manila? Mahal ba ang pagpangabuhi
didto sa Manila?
Es caro vivir alii. Mahal man ang pagpangabuhi
didto.
Hace viento? Mahangin ba?
No hace viento. Ualay hangin.
El tnieno. Ang dalogdog.
Lugung.
El rel&rapago. Ang quilat,
El rayo. Ang linti.
El terremoto. Ang linug.
La tempefitad. Ang unu«.
El viento. Ang hangin.
La manga de Ang buhaue.
viento.
La neblina. Ang gabon.
Hace muclio viento? Mahangin ba caayo?
Est& muy fuerte el viento. Mahudus caayo ang hangin.
Hay tempestad. May unns ba?
No hay tempestad. Ualay unus.
Lastimarse, He-
rirse. Samad.
Te has lastimado? Nasamad ca ba?
Me he lastimado. Nasamad man ac6.
No me he lastimado. Uala ac6 masamad.
Os habeis lastimado? Nasamad ba came?
Nos hemos lastimado. Nasamad man cam^.
Sin. Sa ualay.
Yo compro sin dinero. Mipalit ac6 sa ualay icong sa-
lapi.
Alegrarse. Lipay.
Equivocarse,
enganarse. Say op.
Dicha. Capaiadan.
A qu6 hora te acostaste ano- Onsa Dga horas ang paghigda
chef mo gabi-i?

—182—
Me acost6 k media noclie. Minliigdaacosatungang-gabi-i.
Me alegro de tu diclia. Nalipay ac6 sa imong capala-
dan.
Me he alegrado. Nalipay ac6.
Tu te has equivocado? Nasayop ca ba?
No me he equivocado. Uala ac6 ma say op.

127.

Ha andado tu hermano alguna vez k caballo? No ha —



andado nunca a caballo. Has estado alguna vez en Ma-
nila? —
He estado alld muchas veces. Se vive bien alii?—

Se vive bien, pero es caro. Como se vive en Cavite? Se —
vive bien y se encuentra buena gente, pero los caminos no

son muy buenos. Qu6 tiempo hace hoy? Hace muy mal —
tiempo. — —
Hace viento? Hace muclio viento. Hubo tormenta —
ayer?--Hubo tormenta grande. —
Vas al mercado hoy por la
maiiana? — —
Voy sino hoy tormenta. Piensas ir a Cebii este
ano. —
Pienso ir si el tiempo no es muy malo.

128.

— —
Qu6 tiempo hace? Esta tronando. Hace sol? No hace sol, —
— —
hay neblina. Oyes el trueno? Lo oigo.— Hace buen tiempo?—
Hace mucho viento y truena mucho. Qu6 ha dicho? Se ha— —
ido sin hablar.— Puedes trabajar sin hablar. Puedo traba- —
jar sin hablar, pero no puedo aprender bisaya sin hablar.—
*Qui6res ir por vino? —No puedo ir por vino sin dinero.
Has comprado un caballo?—No compro sin dinero. Ha lie- —

gado por fin tu padre? Ha Uegado ya. Cuando? Ha lle- — —
gado esta manana. —
Ha partido por "fin tu primo? No ha —
partido todavia. —
Has encontrado por fin un buen maes-
tro? —Todavia no.

129.

Estis aprendiendo bisaya?— Al fin lo estoy aprendiendo.—



Por que no lo has aprendido ya? Porque no he podido en-
contrar un buen maestro.— Te miras en este espejo? ^Me —
—183—
miro en ese espejo. — Puedea
verse tus amigos en este grande
espejo? —Pueden
verse en el espejo. —
Tienes im dedo malo?
Tengo malo iin dedo y un pie.-—Qu6 has comido? He co- —
niido pescado. —
Te ha hecho provecho?— Me ha hecho prove-
cho. —To ha hecho dailo?—No me ha hecho dafto. Qui6n se —

ha hecho dafto? Mi hermano se ha hecho daQo, pues se

ha coi-tado un dedo. EstA malo todavia? Esti regular. —

Conio est a? Ya esta bueno.

130.

Qu6 lia hecho este nifio?— Se ha cortado el \m^. Por que —


le —
has dado un cuchillo? Le he dado un cuchillo para cor-
tarse las uftas y se ha cortado el dedo y el pi^. Ha he- —

cho dano el medico a tu hijo? Le lia cortado el dedo, pero
no le ha hecho dano, y te equivocas, si creea, que le ha
hecho dano. —
Porqu6 escuchas ^i este homhre? Lo escucho, —
pero no lo creo, porque s6, que es un enbustero. Porqu6 —

sabes, que es un embustero? No cree en Dios y todos los aue

no creen en Dios son embusteros. Se han alegrado con los
bonitos vestidos, que les has mandado?
vestido!

Qu6 bonito es este

LECCION 54.^

Hacer dano,
mal. Pagdaut.
Te ha hecho dafio este hombre? Nacadaut ba canimo quing
taoo?
Me ha hecho dano. Nacadaut man sia canaco.
Te hace dano el vino? Nacadaut ba canimo ang vino?
Me hace dano. Nacadaut man canaco.
Dano. Cadaut.
Hacer bien. Pagayo.Pagbu-
hatsamaayo.
Te he hecho dano alguna Nacadaut ba ac6 canimo usa-
vez? hay?
Al coDtrario, siempre te he Nacaayo ac6, hino-o, guiha-
hecho bien. pon canimo.
Esto me hace dano, aquello Quini macadaut canaco, cadto
me hace bien. macaayo canaco.
-184—
Ha llegado ya? Miabut na ba sia?
Dicen, que ha llegado. Miabut na, con6, sia.
Es lisonjeado, pero no amado. Guidayeg* sia, apan dih gui-
hig-ugma sia.
Le dl un cuchillo para cortar Guihatag co cania usa ca cu-
pan y se ha lastimado un chillo sa pagputul sa pan,
dedo. ug nasaniad nia ang iyang
todlo.
No.— Sino. (So- UALA — CL^N
lo.) DILL
No tiene sino enemig'os.
mga
Uala sia cun dili caauay.
Solo tiene eneraig-os.
La bondad. nngcaayo. Ang
pagcaayo.
La maldad. Ang cadautan.
Ang pagca-
dautan.
Qu6? Onsa?
Qu6 ha sido de tu hermano? Naonsa ba ang igso-on mo?(l)
Qu6 se ha hecho de 61? Naonsa ba sia?
No se, que ha sido de eL Ambut, cun naonsa ba sia.
Tienes mucho dinero? Daghan ba ang salapi mo?
No puedo pagarte, pues no Dili ac6 macabayad canimo,
teng-o dinero. cay ualay acong salapi.

131.

Qu6 te —
dice mi vecino? Me dice, que quiere comprar tu
caballo; pero yo s6, que se equivoca, porque no tiene di-
nero. — —
Que dicen en el mercado? Se dice, que los moros

han sido vencidos. Lo creo, porque todos lo dicen. Porque —

has comprado este libro? Lo he comprado, porque lo ne-
cesito para aprender bisaya. —
Se vuelven tus amigos? Se —

vuelven. Cuando van k Cebii? Mafiana. —
Cuando vas tu k —
— —
Cebii? Ahora mismo. Qu6 dicen nuestros vecinos? Dicen —
que se vuelven sin hablar.—Qu^ te parece? Bien, porque —
no saben hablar sin murmurar.

(1) Las oraciones indeterminadas 6 sean las que no nos manifiestan


el estado de las personas 6 cosas se hacen en bisaya con Onsa y la par-
tfQula Na de los verbos neutros.
— —
—185-
132.


Qu(^ tienes? Tengo ganas de dorniir. —
Tlene tu amigo
ganas de dormir?- No tiene ganus de dormir, pero tiene ham-
bre. —Porqu(^ no come? —
Porqiie no tiene dinero para comprar.—

Tienes liambre? No tengo hambre, pero tengo sed. Tiene —
— —
sueno el nino? Tiene ya sneno. Tienes dinero? Tengo mu- —
cho dinero.
nero. — Porque
—Qnieres prestarme
ban alabado ellos
dinero?
^ este
—Qniero prestarte
nino?— Lo ban ala-
di-

bado, porqne habbi bien. —


Te ban ahibado ellos alguna vez?
Me ban alabado ellos k menndo. —
Porqu6 no ban alabado d tu

amigo? Porque es perezoso.

133.

Que es preciso bacer para no ser despreciado? Es precise, —



que seas bueno. Qu6 ba sido de tu amigo? No s6, el ano —
pasado fu6 h Manila y ya no me ba escrito. Qu6 ha sido —

de pii libro? Se pordi6, bace tiempo.
sastre del sinamay que le di? —

Qu6 ba becbo el
Ha liecbo camisas para tus
bijos. —
Te ba becbo dano este bombre? No me ha hecho —
dafio. — —
Le temes? No le temo, porque es uu buen hombre.
Qu6 es necesario bacer para ser amado? Es necesario bacer—

bien k los que nos ban becbo mal. Qui6n podr& bacer eso?
Pueden bacerlo todos los buenos cristianos para cumplir, lo

que no ensen6, nuestro divino maestro. Qut^. diflcil es eso!
Es diflcil, pero posible.

134.

Te he becbo yo dano alguna vez?—Tu me has hecho bien


siempre. —
Haces tu dafio k ese hombre?—Yo no hago dano k
ese hombre, porque no he becbo nunca dano k mi pr6jimo.—
Porque has hecho dano k estos ninos?—No les he hecho yo
dano. —
Te he hecho yo dano?— Tu no me has hecho dano,

pero tus bijos me lo ban hecho. Qu6 te ban hecho? Me ban —
tus bijos.

dado una bofetada. Qu6 has hecho tu? ^Nada, porque eran
—186—

LECCION 55/

Te has adquirido muclios ami- Guidaghan mo ba ang mga


gos en este pais? higala dinhi niining yuta-a?
Este pais. Quiningyuta-a.
Quining ba-
nua.
Ves el nifio cuyo padre par- Naquitamo ba ang batang dio-
tio ayerV tay nga guicaguicanan ca-
hapon sa iyang amahan?
Lo veo. Naquita co sia.
Cuyo, deqiiien,
de quienes. NGA.
Has hablado alhombre cuyo Nagasulti ca ba sa taoo nga
almacen se quem6 esta ma- nasunugan sa camalig ca-
fiana? iiiha sa buntag?
No he hablado al hombre cuyo Uala man ac6 magsulti sa taoo
almacen se quem6 esta ma- nga guicasunugan sa cama-
iiana. lig caniha sa buntag.
Hablar. Pagsulti.Pag-
pamolong.
Hablar dc al-
guien 6 de
alguna cosa. Paghisgut.
Ves & los discipulos de quie- Naquita mo ba ang mga ti-
nes te he hablado? no-onan nga guihisgutau co
canimo?
Veo k los nifios k quienes has Naquita co ang mga batang
dado bizcochos. diotay nga guihatagan mo
sa broas.
A que hombres hablas? Quinsang mgataoo ang gui-
sultihan mo?
Hablo k los hombres a quie- Guipamoiongan co ang mga
nes tu te has dirigido. taoo nga guisultihan mo.
He encontrado k los hombres Hinquit-an co ang mga taoo
k quienes tu te has dirigido. nga guisultihan mo.
De que hombres hablas? Quinsay mga taoo ang gui-
hisgutan mo?
Hablo de aquellos hombres que Guihisgutan co cadtong mga
conoces.
tu taoo nga naila mo.
Lograr, conseguir, llegar k. Paghimo.
—187—
Consignies aprender bisaya? Nacahimo ca ba sa pagto-on
ug binisaya?
Lo consigo, logro aprenderlo. Nacahimo ac6 sa pagto-on ug
binisaya.
Consiguen estos liombres ven- Nacahimo ba qnining manga
der sus caballos? taoo sa pagbaliguia sa ilang
mga cabayo?
Lo consiguen. Nacahimo sila.
De quien es este libro? Quinsay tagiya niining libro?
Es de 61. Siya man ang tagiya. la man
ang libro.
De quien son estos zapatos? Quinsay tagia niining mga
sapin?
Nuestros. Came man ang tagia. Amo
man.
EUos son qiiienes lo ban visto. Silaman ang nacaquita cania.
Tus amigos son los que tie- Ang mga higala mo, mao
nen razon. ang may catarungan.
Olvidarse. Pagcalimut.
Se me olvido decirle, que ya Nalimtan co ang pagsuguilon
habeis llegado. cania nga miabut na camo.

135.
Has aprendido per fin el bisava? He estado enfermo, do —
manera que no he podido aprenderlo. Vas al baile esta no- —

che? Me duelen los pies, de manera que no puedo ir. Has —
comprado el caballo de que me has hablado?— No tengo di-
nero de modo que no he podido comprarlo. Qu6 has visto —
en el baile? —He k los hombres, cuyos caballos has com-
visto
prado. —
Has oido hablar al hombre, que me ha prestado di-

nero? No lo he oido hablar.— Has visto & los hombres, cu-

vos camarines se ban quemado? No los he visto, porque tengo
los ojos malos.

136.
Has leido los libros, que te he prestado? —Los he leido.—
Son buenos?
necesitan?
— Son muy buenos.
—Tienen que necesitan. —De que hombres
lo
—Tienen tus hijos lo que
Iia-
blas? — Hablo
de aquel, cuyo hermano muri6. —Qu6 libros
necesitas?—Necesito aqueUos, de que me has hablado. —No ne-
28
— —
—188—
cesitas los —
que yo leo? No los necesito.—Ves a los nifios,

a quienes he dado bizcochos? No veo a quienes has dado
hizcochos, sino k aquellos k quienes has azotado. —
A quieii

has dado dinero? He dado dinero k un pobre.
No llovi6 ayer, ha Uovido esta maiiana.

Llovi6 aver?-—

137.

De quien son estos caballos? Son mios. —
Has dicho k

tu hermano, que aguardo aqui? Se me ha olvidado decir-
selo. —Es tu cocinero 6 el mio el que ha ido al mercado?

No es el mio, es el tuyo. Son estos los zapatos, de que me
— —
has hablado? Son los mismos. De quien son estos zapatos?
Son de aquel hombre, que has visto esta mauana en mi casa.

Ha procurado aquel hombre hablar k tu padre? Ha procu-
rado hablarle, pero no lo ha conseguido.— Has logrado escri-

bir un libro? Lo he logrado. —
Logra tu disclpulo aprender

bisaya? Logra aprenderlo.

138.
Hay vino en esa tinaja?— Hay.— Hay vinagre en ese vaso?—
No hay. Q\i& hay dentro? — —
Hay vinagre. Hay gente en tu ca-

marin?— Hay. Ha habido mucha gente en la Iglesia? Ha ha- —
— —
bido mucha gente. Has limpiado mi haul? He procurado lim-
piarlo, pero no lo he conseguido. —
Piensas conservar mi pa-
— —
raguas? Pienso devolv^rtelo, si compro uno. Piensas ven-

der tu vestido? Pienso conservarlo, porque tengo necesidad

de 61. En vez de conservarlo; juo serk mejor, que lo ven-

das?— Quiero conservarlo, en vez de venderlo. Ir^s esta no-

che al baile? No ir6, porque estoy muy malo.

LECCION 56/
Conservar. Pagtipig.
Limpiar. Pagpahid. Hi-
nis. Nisnis.
Nusnus.
Esperar. Paghulat. Pag-
paabut.
—189—
Ser de. Ousa.
Que sera de mi, si pierdo mi Maonsa ba ac6, cun mauahi
diaero? c6 ang acong salapi?
No se, qu6 seri de mi. Ambut cun maonsa ba ac6.
Que sera de vosotros, siuo es- Maonsa ba cam6 cun di canio
cribis los temas? maj?sulat sa mgatema?(Lec.
54/ Obs. 1.)
No se lo qu^ ser& de nosotros. Ambut cun maonsa ba came.
Qu6 te se ofrece? Qu6 man- Onsay togon mo? Onsay sugo
das? mo?
Nada, gracias. Utla, Dios magbayad.
Tener gusto en, gustarle k uno
algo. Gugma.
Tiene gusto en leer? Nahagugma ba sia magbasa?
Le gusta mucho leer y escri- Nahagugma sia ca-ayo mag-
bir. basa ug mngsulat.
El ha tenido gusto en contra- Nahagugma sia mulalis ca-
decirte. nimo.
No le gusta mas que hacer Maoray gugma nia ang pag-
dano. daut.
Echar una mi-
rada sobre. Pagtan-ao.
Has ecliado una mirada sobre
. ese libro? Guitan-ao mo b4 canang libro?
No he echado una mirada sobre Uala mau ac6 tuman-ao nia-
ese libro, he echado una mi- nang libro, guitan-ao c<i ca-
rada sobre ese hombre. nang taoo.
Servir, ser bue-
no paraalgo. May pulus.
Para que sirve Onsay pulus ui-
esto? ini?
Esto no sirve Quini ualay pu-
para nada. lus.
Que distancia hay de aqui k Onsa ba ang pagcahalavo dinhi
Manila? cutub hasta sa Manila?
Hay mucha distancia. Halayo man ca-ayo.
Eres de Manila? TagaManila ca b4?
Lo soy, soy de alii. TagaManila man ac6. Taga
did to ac6.
Suceder. Paghitab6.
Le ha sucedido una gran des- Hitabo-an sia sa usa ca dacong
gracia. * calisud.
Qu6 le ha sucedido? Onsa ba ang nahatabo cania?
No le b» sucedido nada. Uala aia hitabo-an sa bisan onsa.
—190—
Habeis encontrado k mi her- Hinquit-an ba nifio ang &cong
mano? igso-on?
Lo hemos buscado, pero no lo Guipangitanamosia, apanuala
liemos encontrado. sia namo hiquit-i.

139.
Te — —
ya? Todavia no. Cuando se ira este hombre?—
vfis
Se ira —
ahora mismo. Porqu6 se ha ido tu padre tan pronto?
Ha prometido k su amigo ir k su casa k las nueve, de ma-
nera que se ha ido pronto para cumplir lo que ha prome-
tido. — —
Cuando nos iremos nosotros? Nos iremos maiiana.

Cuando te ir&s? Me ir6 en cuanto haya acabado de escribir.

Cuando se ir&n tus hijos? Se irAn, en cuanto hayan aca-

bado sus temas. Se iran pronto nuestros vecinos? Se ir&n, —
cuando hayan acabado de nablar.—Porqu6 se v&n? Se \kn —
porque tienen mucho que hacer.

140.


Qu^ serA de tu hijo, sino estudia? Sino estudia, no apren-
derk nada. —
Qu6 serft de ti, si pierdes tu dinero? No s^, —
lo que serk de mi. —
Qu6 sevk de tu amigo, si pierde su ca-

ballo? No s^, lo que serk de 61, si pierde su caballo. Qu6 —

se ha hecho de tus parientes? Se han ido. —
Piensas comprar

un caballo? No puedo comprar un caballo, por que no he
recibido todavia mi dinero. —
No escucha el niiio, lo que le

dices? No lo escucha, sino le doy una bofetada. Porqu6 no —

trabajan estos nines? Porque su maestro les ha dado un
puntapi^. —
Porque les ha dado un puntapi6?— Porque han
eido desobedientes.

141.

Has echado una mirada sobre este hombre? He echado —


— —
una mirada sobre 61. Te ha visto? No me ha visto, por-

que tiene los ojos malos. Hace mucho tiempo, que no has
visto al nifio, que aprendi6 el bisaya con el maestro, con
quien lo —
aprendimos nosotros? Hace cerca de un ano que
—191—
no lo he —Hace mucho
visto. que tu amig'o estA en
tienipo,
Espafia?— Hace mas de un mes, que estd — Ha nasado alii.
por aqui Rey?— No ha pasado por aqui, sino por delante
el
de la —No ha pasado por delante del
Iglesia. — Ha Castillo?
pasado, pero no lo he visto.

142.

En qu6 pasa el tiempo este hombre? Es un tunante, que —


pasa el —
tiempo bebiendo y jugando. Conoces k aquellos hom-

bres? No los conozco, pero creo, que son unos tunantes, por

que pasan el tiempo jugando. Qu6 acaba de traer el zapa-
tero? —Acaba de traer los zapatos, que nos ha heclio. Qui6- —
nes sou los hombres, que acaban de Uegar? Sou Pescado- —
res. — Hay mucha distaucia de aqui k Cebii? No hay mu- —
cha distancia. —
Qu6 distaucia hay? Hay doce leguas. —iQu6 —
distaucia! —
Qui6ues son los hombres, que acaban de Uegar?

Son sabios.—De que pais son? Son de Espaiia. Qui6u acaba

de partir? Mi hermano.

LECCION 57.'

Quejarse. Pagmahay. Paghigauad.


Cuidar, tener cuidado de algo. Pagalima Pagbaton.
Te quejas de mi amigo? Nahigauad ca bi sa kcoug hi-
gala?
Me quejo de 61. Nahigauad ac6 cania.
No me quejo de 61. Dili ac6 magamahay cania.
Secreto. Secreto, huna
huna nga ti-
nago.
Guardar el se- Pagtipig sa hu-
creto de algo. nahuna nga
tinago.
Yo he guardado siempre el Ouitipigan co guihapon ang
secreto que me has confiado. tinago nga hunahuna nga
guituguian mo canaco.
Cuidas tu tus vestidos? Guialimahan mo b& ang imong
mga visti?
Los cuido, cuido de ellos. Guialimahan c6.
-1&2—
Qui^res tener cuidado de mi Buut ca ba magbaton sa dconp-
caballo? cabayo?
Quiero tener cuidado de ^1. Buut ac6 magbaton sa imong
cabayo.
Caerse. Holog.
El nifio se ha caido. Naholog ang- batang diotay.
Predicar. Paguali.
Pulpito. l^alihan.
Cuadrilla. Cadaglianan sa
mga taoo.
Pelar, mondar. Pagi)anit.
Ha predicado el padre? Naguali ba ang pare?
Ha predicado de las postrime- Naguali sia sa mga caulabiau
nas del hombre. sa taoo.
Postrero, ultimo. Olahi.
Postrimerias. Caolahian.
Tunante,picaro,
atrevido. Tampalasan.
Mondame una naranja Ipanit mo ac6 ug usa ca uc-
ban.

143.


Es enemigo tuyo ese hombre? No s6, si es mi euemigo;
pero temo k todos aquellos, que no me am an, por que si
ellos no me hacen dano no me har&n

biea. Tienes miedo
k mi primo? No tengo miedo de ^1, porque el no ha he-

cho dano h su pr6jimo.
ese hombre, por que te

Tu no tienes razon para huir de
aseguro, que es uu hombre muy
bueno, que nunca ha hecho dano k su projimo. Has oido —
hablar de un hombre, k quien ha sucedido una desgracia?
He oido hablar de un hombre, k quien ha sucedido una
desgracia.
uu brazo.

Qu6 le ha sucedido? —
Se ha caido, y se rompio

144.


Qu6 te ha sucedido? Me ha sucedido una gran desgra-
cia.— Cuil?-— He encontrado k mi mayor enemigo, y me ha

dado una bofetada. Te compadezco con todo mi corazon.--

Puedo tomar este criado? ^Puedes tomarlo, porque me ha ser-
—193—
vido muy —Hace tiempo
bien. que no te sirve? —No hace mas
que dos meses. —Te ha sei*vido mucho tiempo? — Me ha ser-

vido seis aftos. Te ban ofrecido al^o los espaftofes?— Me han

ofrecido algo.—-Qut^ te han ofrecido? Me ban ofrecido pan y
vino. —Qu6 secreto te ha confiado mi hijo? No puedo con- —
fiarte, lo que el me ha confiado, porque me ha rogado, que
guarde el secreto.

145.
Ha sido recompensado tu hermano? —No, ha sido castigado:
pero te ruego, que guardes el secirto, porque nadie lo sabe.

Qu6 te ha sucedido? Te dir^, lo que nie ha sucedido, si me pro-

metes guardar el secreto. Te lo prometo porque te compa-
dezco de todo mi corazon. —
Que? te ha sucedido? Amigo mio,
he jugado y he perdido todo mi dinero, sin saberlo mi mu-

ger.— —
Quieres cuidar de mis vostidos? Quiero cuidar de ellos.
Cuidas del libro, que te be prestado? Cuido de 61. Qui6n — —
cuidarA de mi hijo? —Mi criado lo cuidar&.

146.
Habr& baile esta noche? — Dicen que habra baile.— A que
bora?— A once.
las — —
Quien se queja? Se quejan los solteros,
porque quisieran, que hubiera baile todas las noches. Ir6s al —

baile? No, porque me duelen las rodillas.— Ha pasado por aqul
el Rey?— No ha pasado por aqui, sino por delante de la Igle-

sia. — —
Lo has visto? Lo he visto. Cuantas veces lo has visto?—

Lo he visto mas de veinte veces. Qui6n es ese hombre, que

acaba de partir? Es un ingles, que ha disipado todo su cau-
dal en Espana. —
En d6nde comiste ayer? uomi en casa de —
— —
mi amigo. Qui6n es ese amigo? Es el mejor de mis amigos.

LECCION 58/
Acercarse fi, aproximarse k. Pagdool sa.
Te acercas k los hombres ma- Nahadool ca b& sa mga taoo
los? nga dautan?
Pronto ser&s tu malo. Madali ca madaut.
—194—
Acercarse k alguien, tratarlo.
PagT)ado.oL Pag-higala.
F« uu
nn l.^rv,T... A ' ^^^^ "^^ ^^ ^^^^ »§•» dill SIB
11.S hombre & quien no se
V
} pado-ol.
puede tratar. Maoy usa ca taoo nga dili ma-
himo (n^adili maayo) doolan.
Alejarse de.
Pagpahalayo.
Me alejo de ^1.
Nagapahalayo ac6 cania.
Porqu6 te alejas de 61? Ngano nga nagapahalayo ca
cania?
Me alejo de 61 porque es malo. Nagapahalayo ac6 cania cay
dautan man sia.
Acordarse, re-
cordar. Pagdumdum.
Magdumdum ca taoo nga sa
Acu^rdate hombre que eres
yuta ca guican, ug sa yuta
polvo y que en polvo te has ca pauli.
de convertir. Magdumdum ca taoo nga alia-
bug ca ug nga maaliabug
ca pagusab.
Te acuerdas de eso? Nahanumdum ca h& niana?
Me acuerdo,
recuerdo.
lo Nahanumdum ac6.
Qui6n se acuerda de mi? Quinsay nahanumdum canaco?
Tus amigos se acuerdan de ti. Aug mga higala mo nahanum-
dum canimo.
Memoria. Panumduman.
Recuerdo. Handumanan.
Hablar en voz Pagsamut ug
alta.
pagpamolong.
Para aprender bisaya, es me- Sa pagto-on ug binisaya qui-
nester hablar en alta voz. nahanglan ang pagsamut
^o pagpamolong.
Este hombre lo vende todo tan Ingon camahal ang pagbali-
caro, que no puedo comprar guia niining taoo sa nga-
nada en su casa. tanan, nga dili aco maca-
palit sa ila bisan onsa.
He escrito tantas cartas,
que Ingon cadaghan sa mga su-
no puedo ya escribir mas. lat ang guisulat c6, nga dili
na aco macasulat.
Ponerse en sal- Luoas, misig, ga-
vo, escaparse. uas, laguio,ca-
laguio, lagoy.
Te has puesto en salvo? Nahaluoas ca b&?
No me he puesto en salvo. Uala man ac6 mahaluoas.
Qui6n se ha escapado? Quinsay mincalaguio?

—195—
Kl se ha puesto en salvo, por- Mincahig^uio sia, cay nahadluc
qiie ha tenido miedo. man sia.
La persona 6 bruto que esti'i
al cnidad le otro. Aug binalonan.
Este laiichi ) esta a mi cui-
dado. Quining bata hinatonan
I'lcon^
AiTuga. Cunut.
Lunar, A lorn. 11a.
Centinela. Bantay. Ma^'*
balantay.
Donoella. Dalaga.
Medicina. Tambal.
Medicinar. Pag'taml)al.

147.


Te se ha caido alg^o? Nada se me ha caido. pero k mi

prime se le ha caido el dinero. Qui(^n lo ha eoo^ido?—Los

hombres lo han cog-ido. Se lo han devuelto? Se lo hanMe- —
vuelto, porque los que lo han cogido, no han querido gnar-
darlo. —
Hace frio?— Hace mucho frio.— Quit^res aeercarte al

fuego? No puedo aeercarme, porque temo quemarme. Porqu(^ —
se aleja del fuego tu amigo? —
Se aleja, porque tiene miedo
de quemarse. — —
Te acercas al fuego? Me acerco, porque tengo
— —
mucho frio. Te alejas del fuego? Me alejo. Porque te ale- —
jas del fuego? —
Me alejo, porque no tengo frio.

148.


Tienes calor 6 frio? No tengo frio ni calor. Porqut^ se —

acercan al fuego tua hijoa? Se acercan, porque tienen frio.

Qui^n tiene frio? El muchacho de quien te habl6 ayer, tiene
frio— —
Porqu^ no se calienta? Porqu^ su padre no tiene di-

— —
nero para comprar lena. Qui^res decirle, que vaya ix mi casa
para calentarse? (^uiero declrselo.—Te acnerdas de algo?— No

me acuerdo de nada. De que se acuerda tu tio? Se acuerda —

de lo que tu le has prometido. Le has prometido acompa-
narle k Manila el mes que viene?— Pienso acompaftarle, sino
hace mal tierapo.
29
——

-196-

149.

Purque te alejas del fiiego? Hace liora y media, que es-
\ny sentado junto al fuego, de manera que no iengo frio.
Le gusta & tu amij^o $jstar sentado junto al fuego? Le gusta —
rnucho estar sentado junto al fuego, pero solo cuando tieut*
frio. — —
Puedo acercaruie k tu tio? Puedes acercarte, porque
recibe k cualquiera - Qui(^res sontarte? —
Quiero sontarme. En —

donde se sienta tu -padre? Se sienta cerca de mi. Donde —
— —
me sentar^? Puedes s.mtarte cerca del fuego. Te sientas cerca
del fuego?—No me s^ento cerca del fuego, porque tengo miedo
de quemarme.

150
Te acuerdas de mi hermano? —
Me acuerdo de el. Se aruer- —
dan tuspadres de sus antiguos amigos?--Se acuerdan de
ellos. — —
Te acuerdas de estas palabras? No me acuerdo de
ellas. —
Te has acordado de esto?—Me he acordado de ello.

Se acuerda tu tio de estas palabras? Se acuerda de ellas.

Me he acordado de mi tema? Te has acordado de 61. Te —

has acordado de tus temas? Me he acordado de ellos, porque
los he aprendido de memoria y mis hermanos se han acor-
dado de los suyos, porque los han aprendido de memoria.—

Te gusta aprender de memoria? No me gusta aprender de
memoria.

LECCION 59/
Atreverse. Cahas. Tamas.
No me atrevo k ir all4. Dili hc6 mangahas cahas sa
f)agadto did to.
^fo se atreve k hacerlo. i sia mangahas cahas sa
Sagbuhat niana.
No me he atrevido a declr- a man ac6 manamastamas
selo. sa pagsugnilon cania.
Servirse de. Pagpulus.
Te sirvea de mi caballo? Nagapulus ca ba sa &cong ca-
bayo?
—197—
Me sirvo de ^. Nagapulus acu sa imong ea-
bayo.
Te has vestido? Nagbisti ca ua ba?
Me he vestido. Nagbisti ua ac6.
No me he vestido. L'ala pa ac6 magbisti.
Tener inteiicion,
pensaniiento
May tuyo sn.
Tienes intencion de vender tus May tuyo ca hk sa pagbali
caballos? guia sa imoug mg-a cabayo;'
Teug-o p<Misainiento de veiider- May tuyo sfo sa pagbaliguia
los. sa iicong mga cabayo.
Desembarazarse
de algfuien.
Pagpahalayo.
Quitarse k al-
I PagpahauH.
guien de en-
cima.
Me he desembarazado ya de Nagapahalayo na ac6 nianang
ese hombre. taoo.
Se ha desembarazado tu pa- Nagapahalayo na baang imong
dre aqiiel hombre?
de amahan niadtoug taoo?
Ya ha quitado de encima.
se lo Nagapahalayo na sia cania.
Echar k perder. l>aut.
Has echado k perder mi cu- Nadaut mo hk ang ^cong ou-
chillo? chillo?
No lo he echado k perder. Uala CO madaut ang cuchilloniu.

151.
Pueden tus disclpulos comprenderte? — Me comprenden cuando
hablo despacio, porqiie para ser comprendido, es necesario

hablar despacio. Es necesario hablar en alta voz para apren-

der bisaya? Es necesario hablar en alta voz. Habla en alta —

voz tu maestro? Habla en alta voz y despacio. Porque no —

hablas en alta voz? No hablo en alta voz, porque tengo
vergttenza. —
De quien tienes vergtienza? Tengo verguenza —
de los ninos, porque se rien, si hablo mal. Porqti^ hablas —

todavfa mal? Hablo todavia mal, porque hace poco tiempo,
que aprendo bisaya.

152.
Porque no compras algo k este comerciante? — Vende tan
—198—
rare, quo no puedo coinprar nada en m casa.— Qui^res con-
ducirmo a ca.sa de otro conierciante?— Voy h conducirte a
casa del liijo de aqnel conierciarte, a quien has comprado el
afio i)asado.— Ha leido el todos los lilivos, que ha comprado?—-
Ha comprado tantos, que no puede leerlos todos.— Quieres
escribir temas?— He (\sr-rit() tantos, que no puedo escri])ir mas.—
Ponpie huye este hom])re?— Huye, porque ticne miedo.—
.T. quien tiene mi(Hlo?—Tieue miedo a los perros.— Quien quiere
hacerle dano? — Nadie.

153
(Juien quiere hacer dano h este nino?— Nadie quiere hacerif
dano, pero el no se atreve k quedarse, porque no ha (!s-
crito sus temas y tiene miedo de ser azotado.— Qui6n quiere
azotarle?— Nddie \iuiere azotarle, pero ser4 azotado por su
maestro por no haber escrito sus temas.— Por donde ha pa-
sado tu hijo?— Ha pasado por delante de tu casa.— Pasarus

por delante de mi casa? Pasare por delante de tu casa

S:- han encontrado los libros, que se perdieron ayer?— Se
han encontrado.— En donde?— Se han encontrado debajo de
la cama.

154
Te sirves de los libros, que te he prestado?— Me sirvo
tie los libros, que me has prestado.— Pueden mis hermauos
servirse de tus libros?— Pu3den servirse de ellos.— Puedo ser-
virme de tu fusil?— Puedes servirte de 61, pero es precise,
que no lo eches a perder.— Qui6n se ha servido de mi som-
brero^— Nadie se ha servido de 61— Has dicho a mi hermano.
que Tbaje?- No me he atrevido k declrselo.—Te has afei-
tado hoy?— Me he afeitado.— Se ha afeitado tu hermano?—
No se ha afeitado, pero se ha mandado afeitar.

LECCION 60.*

Portarse bien Maayo ang ba-


con ^ para con. tasan sa.
.199—
Portarse mal Dautau ang ba<
con, para con. tasan sa.
Kl se comporta biea con sii Maavo ang batasan nia sa
primo. iyang i^'-agao.
El se porta mal con su.* ami- Dautan ang iyaug batSBau sa
g-os. mga higala nia.
Tiene este honibre mas dinero Daghan pa ang salapi niyning
del que necesita? taoo, cay Ba quinahanglau
nia?
Tiene nia.^ dinero del que ne- Daghan pa ang iyang salapi,
cesita. cay sa iyang quinahang-
lau.
Traspasar de Paglagbas. Pag-
parte k parte. lapus.
Este hombre nie na traspasado Guilapsan niining taoo ang
el corazon. casingcasing co.
Traspasar 6rden
niandato. Paglapas.
Tn has traspasado mis 6rde- Icao naglapas sa j'lcong mga
nes. sugo.
Colgar de algu- Pagbitay, pag
na parte en. sab-ong.
Has colgado el sombrero del Guibitay mo ba ang calo diha
clavo? sa langsangY
Lo he colg-ado. Guibitay c6.
El ladron. Ang
cauatan.
Ahorcar. Pagbitay.
El ladron ha sido ahorcado. Guibitay ang cauatan.
Qni6n ha colgado mi vestido? Quiosay nagbitay sa icong
vistiY
Vo lo he colgado. Ac(')y nagbitay.
El pesar. Ang casnquit.
l-n nino bueno no causa pe- Usa ca batang diotay nga mn-
sares a sus padres, los ama ayo, dili magpacasaquit sa
loB honra v los respeta. iyang mg'a tigulang; na-
higugma, mintahod, ug na-
gataha canila.
Que importa? ONSAY lYAV
Rei^la 1.* Las locuciones que importa que me importa
y sus senifjantes, se traducen por ONSA MAY ponienao la
persona en genitivo.
Que me importa
a mi? Onsa mav ieo?

—200—
Que te importa? Ousa may inio?
Que le importa Onsa may iva?
k m (1)
Importa eso algo? Es obstd-
culo? Dificultad? Sapay^n ba cana?

Regpla */ SAPAYAN en este sentido impersonal i*olo


se usa con interrogante 6 negracion.

Es eso obsticulo? Sapayan ba cana?


Eso no importa, no es obs- Dili cana sapayan. Ualay
t&culo. sapayan niana.
Si yo no quiero colgar el som- Can dili ac6 bu-ut ma^bitay
brero del clavo, que te im- sa calo diha salansang, onsa
porta & tl? may imo?

155

C6rao 86 ha portado mi hijo? Se ha portado muy bien.
C6mo se ha portado mi hermano contigo? —
Se ha portado muy
bien conmig^o, pues se porta bien con todo el mundo.— Vale

mas ir al baile, que estudiar? Vale mas estudiar que ir al
baile. —
Vale mas aprender k leer bisaya, que aprender k ha-
blarlo? —
No vale nada aprender k leerlo, sin aprender k ha-
blarlo. —
Si yo no quiero aprender k hablar bisaya sino a
leerlo; que importa? —
Eso no importa; pero nunca podr4s ha-
blar bisaya porque no aprenderis k hablar, sino hablando.

156.
Te has desembarazado por fin de ese hombre? Me he de- —
— —
sembarazado de 61. Me llamas? Te llamo. — Qu6 te se ofrece?
He perdido mi dinero y vengo k saplicarte, que me prestes di-
nero. — —
Qu6 hora 6s? Son las nueve y ya has dormido bas-
tante. —
Hace mucho tiempo, que te has levantado? Hace hora —

y media qiie me he levantado. Se comporta bien tu hijo

Estas locuciones son eUpticas, por que en eUas falta el verbo La-
(1)
but. Sin esta tigura se diria, como se oye frecuentemente: ^Onsa may
iicong labut?

—201—
coil sus amigos?— Se comporta con ellos mejor que ellos con
el. —Te
portas bieu con tus parientes?---Me porto con ellos bien
annque no lo nierecen —
Si te portaras mal con ellos, que
importa?— Nada importa
importa.

157

Porqu^ lian aliorcado k aquel hombre? Le ban ahorcado.
por baber matado h un nifio. —
Han aborcado al borabre que

rob6 un caballo k tu bennano? Le ban azotado, pero no le

ban aborcado, Qui^res colg'ar mi sombrero en bi pared?
— —
Quiero colg-arlo. Has visto mis zapatos? Los be encontrado
debajo de la cama y los be colgado de los clavos. Han abor —

rado al ladron, que ba robado tu fusil? Despues de azotarle,
b* ban aborcado. —
Qui^n ba robado tu dinero? Un bombre—
de mala traza. — —
Porqu^ no le aborcan? No s^.

158.

Si es preciso escucbar y responder k todo lo que hablas,


colgard mi sombrero de un clavo, me tender^ en el suelo,
te escucbar^ y responderc^ lo mejor que pueda. — Has dicbu

k mi bermano que baje? No me be atrevido k declrselo.

Porqu6 no te bas atrevido k declrselo? Porque no be que-
rido dispertarlo. —Te
ba dicbo, que no lo despiertes? Me ba —
dicbo, que no lo despierte, cuando duerme. —
Por que te has

levantado tan temprano? Mis biios ban hecho tanto ruido.

que me ban despertado. Has dormido bien? He dormido —
muy bien.
—203—

RESUMEN
DE LAS REGLAS GRAMATICALES COMPRENDIDAS

EN EL SEGUNDO MES

DISPUESTO
En forma de pregxinias para examen y repaso.

^^Como se compone el fiituro en bisaya? (Lee. 31.* Regla ].*)


Cuando en la oracion hay un adverbio ^de cuantos modoa
puede hacerse la oracion en bisaya? (Lee. 31.*Regla 2.')
Buhaton mo cana pagdali. Dalion mo m\g pagbubat niana.
En que tiempo y con que pasivas se usan las partlculas Pag*
y Paga? (Lee. 32.* Regla l.*)Maoquini ang imon^ pag-
buhaton. Quining libro mao ang imong pagabasahan.
iComo se traduce HACER con relacion k tiempo indetermi-
nado? (Lee. 32.* Regla 2.*) Dugay.
iComo se traduce NO HACER, con relacion k tiempo inde-
terminado? (Lee. 32.* Regla 3.*) Bag-o pa. Caron pang
bag-o.
Cuando queremos que se determine la duracion de tiemno
icomo se traduce la espresion CUANTO TIEMPO? (Lee. 32/
Obs. 3.) Pila ca tuig? Pila ca bulan? Pila ca adlao?
^Como se traduce el determinante ACABAR DE y en que
tiempo se pone el determinado? (Lee. 32.* Regla 4.*) Caron
pa. Bag-o pa. Caron pang bag-o naquita co sia.
&Como se traducen los determinantes FALTAR A, y DEJAR DK
y en que tiempo se pone el determinado? (Lee. 32.* Regla 5.*)
Uala ca man umanhi.
iQue significa la particula Iga? (Lee. 33.* Regla 1.*) Quining
pluma maoy igasulat co.
iQue diferencia hay entre May tuyo y Guituyo 6 tinuyo? (Lee. 33."
Obs. 2.) May tuyo ac6 sa pagbasa. Guituyo co ang pag-
basa.
iComo se forma en bisaya el imperative? (Lee. 35/ Regla 1.')
30
—204—
;V,\] qno li'trn lerniina el seo'iindo imporativo <1f» la^ pasiva^
do ON y (If AN? Lpc. rC)/ Re^-la 2.* A. I. Hulata acn.
Tabaiig-i aco.
( 'iiaiido en las oracioiie.s neo-ativas de pivterito sp usa la se-
^•iinda teniiiiiacion del imperative) ^se espresa la persona?
(Lee. 35.* Ohs. 3.) Uala eo sia taog*a.
;,Cnal es la neg*acion de imperativo? (Lee. 35.* Regla 3 V') A van.
Cuaiido en la oraciou imperativa eon neg'aeion no hay mas
(jne verbo y persona ageiite ^se traduee esta al bisaya?
y eomo se r'Ompone el viM'bo? Lee 35/ Kegla 3." Ayao
])a«>'sulat.
Ciiando en la oracion imperativa con negaeion hay persona
paciente <?,en qne caso se pone esta, eomo se compone el
verbo y en que termina? Lee. 35.' Re^la 4." Ayao pa^'
hasaha eanang- libro.
No teniendo el verbo bisaya mas que cuatro tiempos ^a enal
de estos se linn de referir los (le la eonjngacion del verbo
eastellanoV -Lee. 36.' Obs. 1.;
^.('ual es el infinitivo de los verbos aetivos y cual el de los
n^utros? (Lee. .3().* Obs. 1.] Pagsulal. Pagcatolog.
;.One sig-nifiea el adverbio Dungan hecho verbo? (Lee. 3(5/
Obs. 2.) Niigasulat ug nagabasa aco pagduugan.
^Qtie significa la raiz lA L\ heeha verbo? Lee. 36.* Obs. 2.) t

Nag^sulat cami pagia ia.


iOiraudo se nsa del gerundio? Lee. 36.* Regla 1.*) Nangn-
tana aco sa pagsulti.
^.Qu^. sig-nifica la partfcnla QUINA? (Lee. 37.* Regla l.*,i Qui-
iiaia CO cana.
^(!omo se compone la particula QUINA y que caso rige? (Lee. 37.'
Obs. 1.) Quinaia mo ang pagcataua.
/En que tiempo se pone el determinado que tieue relacion con
eJ determiuante UBUS, HUMAN
6 TAPUS? (Lee. 37.*
Regla 2.*) Human na ac6 nagsulat. naglacao ac6. Human
na sia mucaon, matolog sia.
^,Que acciojieg espresa el coexistente? (Lee. .37.* Re-
pret6rito
gla 3.*) Niigasukt man sa pagbasa mo.
aco,
^.Como se tradu(!e una de los dos accionts del pret^rito co-
existeute? (Lee. 37.* Obs. 2.) Nanaug ac6 sa pagsaca nia.
MiuRaea sia sa pagcanaug eo.
^Uomo traduce la locucion CUANDO i'O ESTABA AQLT
se
V sus aemejantes? (Lee. 37.* Regla 4.') Sa dinhi pa ac6.
^,En" que tiempo acompafia al verbo la interjeccion UNTA?
Lee. 37.' Obs. 3.) Cun mahibalo ea unta magbuhat niini
buut ca unta magbuhat niadto.
_20S~
('uaiido verbo v^ acompaiiado de lo» ausiliares SEE 6
el
HABER ^conio se hace la orarion? i^Lec. 37/ Obs. 4.) Nag-
basa ca ba uuta, cun nagbnsa uiita acd?
(^lando la oraciou termiiia en CTerundio ^como se traduce este?
(Lee. 37/ Reg-la 5.*; Nagacauta ac6 sa puglacao.
;.(;uando se usa de IGO y cuando de BAG-0 PA, segun
la
relacion de tiempo que existe entre dos aeciones? (Lee. 38.
Regla 1.') Igo miusaca sia nanaug ac6. Bag-6 pa sia min-
saca. nanaug ac6.
/('omo se hacen las oraciones de TENPHI en sentido parti«
tivo? (Lee. 39.* Regla 1.*) May vino ca ba?
Kn las oraciones de partitivo eon los verbos Uuna y Aduua
^que letra sc^ usa y en que parte se coloca dicha letra?
(Lee. 39.* Obs. 1.) Duna ea bay tnbig? Dnnay Acong tubig.
^,Se usan 4o8 dos verbos Dnna may como si fueran uno eu
oraciones de partitivo? (Lec*^ 39/ Obs. 1.) Duua ea
las
bay salapi? Duna may 6cong salapi.
^.Como se traduce el verbo HABER })artitiv()? (Lee. 39.' Re-
gla 2/) Duna bay bumay sa longsod?
;.yu6 significa la particula Tig? (Lee. 39.'' Regla 3.') Masaqnit
ea ug tiglacao ca man.
;X}{w nombres se componen con la particula Tig? (Lee. 39 feg. 4."j
Tigpugas.
^S)n6 nombres se componen con la particula Pala y que sig-
nifican? (Lee. 40.' Regla 1.") Palainom.
('uando se liabla en sentido partitivo con los verbos, que no
scan Ha])er y Tener ^que particula rige al partitivo? (Lee. 40.'
Regla 2.*) ^Tagai ac6 ug tubig.
;.(^ue nombres se componen con las partlculas LA, LI, LO, como
se forman y que significan? (Lee. 40.* Regla 3.*) Tala-
may on.
^,Qu6 significa la particula TAG? (Lee. 41.' Regla 1.') Tagbalay.
i,Qu^ significa la particula TAG
antepuesta k raices, que es-
presen operaciones de la labranza 6 variaciones atmosfe
ricas? Regla 2.') Tagpugas. Tagolan.
(Lee. 41.'
iQue numerales se forman anteponiendo la particula TAG k
los ordinales? (Lee. 41.' Regla 3.*) Tagotlo. Tagilma.
/,Que idea se espresa en bisaya con la preposicion SA y los ge-
nitives del plural de los prouombres CAMI, CAMO y SILA?
(Lee. 41.* Obs. 2.) Dito sa kmo, Dito sa ifio. Dito sa ila.
^Para que sirve la particula TAGA antepuesta k los adver-
bios de lugar Di-in Dis-a y k los nombres de naciones,
provincias 6 pueblos! (Lee. 42.* Regla l/)Tagadi-in ca
ba? Taga-espafia man ac6.
—206—
^,Qiie sig*nifica y la partlcula TAGA antepuesta
que indica
k nombres sustantivos? (Lee. 42/ Regla 2.*) Tagaliug.
^Qu^ significan la partlcula COLO y sus semejantes y donde
se colocan, cuando se componen con raices de verbos ac-
tives? (Lee. 42.' Reg-la 3/) Ang nagacolocabildo.
^.Qu6 significa la partlcula MALO compuesta con adjetivos?
(Lee. 42.* Regla 4.*) Aug maloinaisug.
e,Qu6 significa la partlcula TAGI? (Lee. 43.' Regla l.')Tagi-
longsod.
iPara que sirve la partlcula ISIGCA? (Lee. 44.' Regla 1.')
Isigcatao.
^,Qu6 nombres se forman con la partlcula PAGCA antepuesta
k sustantivos y que espresan? (Lee. 45.' Regla 1.*) Ang
pagcadios.
iQu6 nombres se forman con la partlcula PAGCA antepuesta
k los adietivos, que idea espresan y que caso rigen? (Lee. 45.*
Regla 2.') Ang pagcatam-is. jPagcatam-is niini!
^Qu6 infinitives se forman con la partlcula PAGCA? (Lee. 45.'
Regla 3.') Pagcatolog.
^('omo puede hacerse el superlative Muy, ademds de otros
modos, que hay para hacerlo? (Lee. 47.' Obs. l.)Usaca
bata ma-anindut nga tood.
;,C6mo se usan en bisaya los verbos impersonales? (Lee. 48.*
Regla 1.') Nagaolan caron. Sa pagolan cahapon.
Cuando ponerse alguna cosa hace relacion k la ropa de uso
^c6mo se hace la oracion? (Lee. 48.' Obs. 1.) Uala pa ac6
magsinina.
?:Qu6 significa el verbo defective ABI y en que tiempo se usa?
(Lee. 49.' Regla 1.') Abi co, nga uala ca dinhi.
^,Qu6 significa el verbo defective APAT y en que tiempos se
usa? (Lee. 49.' Regla 2.') Apat, nga uala ca umanhi.
^,Qu6 significan y en que tiempo se usan los verbos defect! vos
Bacut CO y Baut co? (Lee. 49.' Regla 3.') Baut co, nga
uala ca umanhi.
^.Qu6 significa el verbo defective CONO, como y en que tiempo
se usa? (Lee. 49.' Regla 4.') Namatay, con6, si Juan. Na-
matay si Juan con6.
^Que significa el verbo defective Gibantug 6 Nabantug y en
qu6 tiempos se usa? (Lee. 49.' Regla 6.') Gibantug 6 Na-
bantug sa longsod, nga nangauat si Juan.
^Qu6 significa y en que tiempos se usa el verbo defective Mated
CO? (Lee. 49.' Regla 6.') Mated co. Mated mo. Mated nia.
Cuando el adverbio COMO es interrogante ic6mo se hace la
oracion? (Lee. 49.' Regla 7.*) Onsaon co ang pagbuhat niana?
-^207—
^,('omo se traduce la coujuuciou ilativa PORESO QUE? (Lee. 49.'
Obs. 2.) Bantug cay.
^.('omo se traduce PARECER en sentijo de duda afirmativa
respecto do personas? ^Lec. 50.' 0]>s. 1. Daguay si Juan
man cadto.
^C'omo traducen las locucione.^, qu'*. ei^presan necesidad 6
.^e

precision de liacer alg-o, y en (jm^ tienipo se pone el de-


terminado? (Lee. 50.' Regla 1.') Qninahang*lan aug pagadtt*
dito sa tianf>-uihan.
Si en las locuciones que espresen necesidad 6 precision do
hacer alg-o, el determinado est{i unido al detenninante
por medio de la conjuncion Que ^conio se hace la oracionY
(Lee. 50.* Obs. 2.) Quinahanglan nga ma;4:basa ca.
^En qu^ caso puede scr detenninante el verbo I)EBER y como
se traduce? (Lee. 50.' Obs. 3.) Qiiinahanglan, nga mag-
puyo ca.
hacen en bisaya las oraciones indeterminadas?(Lec. 54.*
^,('6ino se
Obs. 1.) Naonsa ba ang iniong igsoonV
^('unio se traduce la locucion QUE ME IMPORTA y sus s(»-
mejantes y en que caso se pone la persona? (Lee. 60.'
Regla 1.') Onsa may &co?
lQ\\<^ significa SAPAYAN y como se usa? (Lee. 60.' Regla 2.*
Sapayto ba cana? Dili cana sapayj'm. Ualay sapayAn niaua.
—209—

TERCER MES.
LEHION (W.'

Vn lioinbre di* mala traza. Usa ca taoo ng*a dautan ug


daguay. (1)
Vn lionihre de bueua traza. I'sa ca taoo ng-a maayo ug
daguay.
Dudar. Pagduha duha.
Dudas de esto? Nagadulia duha ca ba niiui?
Dudo de eso. Nagaduha duha &co niana.
De que dudas? Onsay guiduha duha mo?
Dudo de lo (jue e.ste hombre Cfuiduha duha an co ang* sa
me ha dicho, porque t»s de guiingon canaco niining
mala trazn. taoo, cay dautan sia ug
daguay.
La duda. Ang duhaduha.
Sin duda. Saualay duha
duha. Gayud.
Con veil ir. Pagan gay. Pag
oyon.
Convienes en esto? Miangay caba mini?
Convengo en eso. Miangay &co niana.
El precio. Ang bill. Ang
bale.
Habeis convenido en el precio? Miangay ba cam6 sa bale?
Hemos convenido on ^1. Miang'ay cam6 sa bale.

il) Cuando h\ preposioion DE noa maniflesta aljr.ina calldad ffsica


6 moral de las per.sonas 6 cosas se traduce Ug seguido iiimediataraente
d^\ sustantivo, li^'-ando con N^^a, siempre quo se pueda el adjetivo califl-
cativo coil el sustantivo, calificado. Este muchncho os de rauv buenas oos-
tumbres. Quining- l)ata maayo man sia caayo u;^ batasan. Juan es jdven,
y sin embarpro, es inuy alto de cuerpo. Si Juan bata pa man, up: bigan
pa niana, hata-aa sia caavo xiii; laoas. He visto uu iionibre de cdlor n©-
^ro. Naquita co u>>a ca tao ng^ maitum ug-colo..

-210—
A como cada ganta? Tagpilay iisa ca gantang? Tag
pila ang gantang?
A cuatro reales. Manalapi.
Sinembargo. BISAN PA.
Notar, echar de ver ^Ig-o. Pagtima-an.
Echas de ver esto? Nacatima-an ca bi niini?
Lo echo de ver. Nacatima-an aco niana.
Has notado eso? Guitimaanan mo ba cana?
He notado eso. Guitimaanan co cana.
Procurarse. Pagpatigayon.
No puedo procurarme dinero. Dili aco macapatigayon ug
salapi.
El no puede procurarse con que Dili sia macapatigayon sa ica-
sostenerse. buhi nia.
Te burlas de este hombre? Nagayubit ca ba niining taoo?
Me burlo de el. Guiyabit co sia.
Burlarse. Pagyubit.
Detenerse, estar. Dugay.
Te has detenido mucho tienipo
en Manila? Nadugay ca ba sa Manila?
No he estado alii mas que Uala aco madugay didto, cun
tres dias. dili totolo ca adlao.
Cambiar, mudarse. Pagilis.

159.

Esperas recibir una carta? —Espero recibir una.— De quien.^—


De un amigo mio. —Qu6 — Espero ver & mis padres
esperas?
hoy; pues mi maestro me ha prometido llevarme k casa.
Espera tu amigo recibir algo?— Espera recibir algo, pues ha
trabajado mucho. —
Esperais Uegar temprano k Cebu?— Espe-
ramos llegar ^i las ocho, por que nuestro padre nos espera
esta noche. —
Esperais encontrarlo en casa?— Esperamos en-
contrarlo en casa. —
Con que has cambiado el carruaje de que
me has hablado?-— Lo he cambiado con un hermoso caballo.

160.


Qui^res cambiar tu libro por el mio? No puede ser, por-
qi;elo necesito para aprender bisaya. —
Porque te quitas el
sombrero?— Me quite el sombrero porque veo venir k mi

—-

-211—
maestro. — Cambias de sombrero ir al mercado?
para No me —
lo miido para ir mercado,
al no para ir d la Ig'lesia.
si
Porque te vas? — No
te diviertes aqui?— Te equivocas, cuando
dices, que no me divierto aqni, pues te aseg*uro, que encuen-
tro mucho gusto hablando contigo; pero me voy, porque mo
t'speran en el baile de mi pariente. —
Has prometido ir? H»» —
prometido ir alia.

161.

Has cambiado de sombrero para ir a casa del Capitan?—


He cambiado de sombrero, pero no me he mudado de camisa
ni de zapatos. —
Cuantas veces al dia te mudas de camisa?
Me la mudo para comer y para ir k la Iglesia. Te has de- —
tenido mucho tiempo en Cebu?— Me he detenido quince dias.
Cuantos meses se ha detenido tu primo en Ceb6? No se —

Ka detenido mas que un mes. Vor que no tiene amigos tu

liermano? No tiene amigos por que critica de todos. Dudas —
de lo que te digo?— No dudo de lo que me dices. Has cora- —
prado por fin el caballo, que querias comprar el mes pa-
sado?—Nolo he comprado.

162.


Por que no lo has comprado? Por que no he podido pro-

curarme dinero. Os habeis convenido en el precio? Nos he- —
— —
mos convenido ya. Cuanto? Cuarenta pesos. Has advertido —
lo que ha hecho este nino? —
Lo he advertido. Lo has cas- —

tigado? Lo he castigado. —
Le has escrito ya k su padre?
Todavia no; pero espero recibir hoy una carta suya. De que —
te quejas? —
Me quejo de no poder procurarme dinero. Por —

que se quejan estos hombres? Se quejan, nor que no pue-

den procurarse, con que vivir. Dudas de lo que ha aicho
este hombre? —
Dudo, por que d menudo miente.

LECCION 62/
Despues de. Ubusna. Human na. Tapus na.
Despues de leer, escribo, Ubus na ac6 nagbasa, naga-
sulat ac6.
31

—212—
Despues de haberse vestido, Human na sia nagvisti, min-
comi6. caon sia.
Uespues de haberse afeitado, Human na sia nagalut, nama-
hao sia.
He devuelto el libro, despues Guiuli CO ang libro, human
de leerlo. CO na basaha.
He arrojado el cucliillo, despues Guibalibag co ang cuchillo,
de haberme lastimado. human na ac6 nasamad.
Ha ido a la Iglesia, despues Miadto sia sa singbahan, hu-
de haberse vestido. man na sia nagvisti.
Hemos almorzado, despues de Namahao cam^, human na
habernos afeitado. came nagalut.
El enfermo. Ang masaquit.
Ln mano. Ang camiit.
La mano derecha. Ang camut nga to-6.
[.a miino izquierda. Ang camut nga u^la.
La boca. Ang bab&.
Los dientes. Ang ngipon.
Las muelas. Aug bag-&ng \

I^a lengua. Ang dila.


La nariz. Ang ilong.
La mejilla. Ang aping-.
Me duele la mano derecha. Masaquit ang camut co ng-a
to-6.
Me duele la cabeza. Masaquit ang olo c6.
Me dueleii las muelas. Masaquit ang mgabag-ang co.
Me duele el costado. Masaquit ang icong quilid.

163
Qu^ serA de ti, si te metes entre los soldados? No s«^. —
lo que serd de mi, per© te aseguro, que no me har&n dano,

porque oo hacen dafio k nadie. Sabes, porque no come aquel

nombre? Creo, que uo tiene hambre, porque tiene mas pan,

que el que puede comer. Qui^res darme un vaso de vino?
No tienes necesidad de beber vino, porque hay aqul mas agua
de la que se necesita. —
Debo vender mi fusil para comprar

un sombrero nuevo? No nece»itas vender tu fusil, por que

(1) AX h^MlAT hM biaayiis- de las partes de nuestra organizacion habian


tuucl)^ \^o^ jdDr^sio^ulaj: anAiitie en casteU;Mio sean piural. Me dxtalen
\o» ojos. Masaquit ang* ftconj mata. Me duelen los pies. Masaquit ang-
^con^ ti-il.
— —
_213—
tiein^smas dinero del —
que uecesitas. Quieres hablar al za-

patero? No quiero hablarle, porque teuemos inas zapatos d«
Ids qu<' n<»resitanios.

164.

Porqu^ haf» tirado tu cuchillo? — I.o he tirado, deJ^pnes dt*

liaberme cortado. —
Ciiando fuiste al baile? Ful alia, despurs —

de vestirme. Cuando habeis almorzado? Henios almorzado, —

despues de afeitarnos. Cuando partieron nuestros vecinOR?
Partieron despues de comer. Q\i6 has hecho esta mailana?
Me he afeitado despues de levantarme, y he salido de5q)m»s
de haber almorzado. —
Qu6 hizo & noche tu padre? Cen6 des- —
pues de haber ido al baile, y se acost6 despues de renar.-—

Te has levantado temprano? Me he levantado al salir el sol.

A (jiie hora te levantas? Me levauto k las cinro.

165.
Eutre las gentes del campo hay muchos locos, no e« ve.i--

dad?— Preg-unt6 el otro dia nn


a un labrador.
fil6sofo Kste —
respondi6; senor se encuentran en todos los estados.— 1/0« lo-
cos dicen algunas veces la verdad, dijo el fil6sofo.— Porqu(^
se queja tu hermano? —
Se queja, porque le duele la mano

derecha.— Porqu^ te quejas? Me quejo, porque me duele la

mano izquierda. Tiene tu hermano tantos aftos como mi ma-

dre? No tiene tantos, pero es mas alta. Esta escribiendo tu —
— —
hermana? No estd escribiendo. Porquf^ no escribe? No es- —
<*ribe, porque le duele la mano.

166.

Porque no sale la hija de tu vecino?—*No sale, porque le


duelen los pi^. —
Porqu6 no habla tu hermana? Porqu6 le —

duele la boca. Has visto k la muger, que ha estado en mi casa
esta mafiana?— No la he visto. —
^Tienes mala la nariz? No me —
duele la nariz, pero me duelen las muelas. Te has cortado —
—214—
ol dedo?~Me he cortado la mano.— Quiere tu liermana a su
amig-a?— La quiere mucho porque es muy amable.

LECCION 63."

Tiene el tantas velas, que no Ingon cadag-han ang (saj iyang-


puede encenderlas todas. mg-acandila nga dili sia ma-
cadagcut sa ngatanaii.
Resfriado. Sip-on.
Donde te has resfriado? Hain guisip-on ca?
Me he resfriado al salir del Guisip-on ac6 sa paggoa ?h
baile. sayao.
Subir. Pagsaca.
Subiendo all& Pedro, se cay6? Sa pagsaca ni Pedro didto na-
holog sia.
Bajar. Naug, canaug.
Bajar del cielo. Cunsad.
San Gabriel baj6 del cielo, y Si San Gabriel micunsad sa
la Vlrgen Maria fu6 a quien langit ug si Maria nga Vir-
baj6. geu maoy guicunsadan nia.
Ha bajado ya el criado? Nanaug na ba ang sologoon?
No ha bajado todavia. Uala pa sia manaug.
Yendo all^ se muri6. Sa pagadto nia didto namatay
sia.
Qui6n se miiri6? Quinsay namatay?
Juan. Si Juan.
(iAg6! iAgoy!
^Agoroy! jPas-
iAyi
( tilan!

jAy de mi! IjPagcailo co!


jPagcaalaut co!
jAlaut aco!
iAy de mi! Mi primo se muri6. jPagcailo c6! namatay ang
acong igagao.
jPobrecito! ^Intaoo! jlntao-
6n!
Ya se muri6. jPobrecito! Namatay na sia jlntaoon!
jPobrecito! de Pagcailo nia in-
61! tao-6n!
Yo. ovendo esto, call6. Ac6, sa pagdungug niini, min-
hilom.
Si Dios quiere. Cun malo-oy
ang Dios, Po-

—21
lion. (I
A donde vas? Asa ca ba? Asa ca ba paing^on?
Voy k Cebii. Mnadto ac6 sa Sn^H)!'!.
Cuando vas k partir? Anus-a ca ba nuig-uican?
Mafiana si Dios quiere. Ugma cnn malo-oy anpr Dios.
Las almas bajas no se elevan Ang* mg-a taoo ng-a ubus dill
jam^s liasta lo sublime, por- sila ^>*aipalion maca^huna
qiie solo pieiisan lo terreno. buna sa mg'a buna buna np-a
bata-^s, tung*ud cay niao ra
an^ ilanf? guibuna buna m\g
calibutan [i\n*^ yntanon/

Can'icter. geiiit). Gani.


Bueu oaracter. Maayonf** ^'aui.
Mai caracter. Dautan ng'a^^'-aui.
Kste cs nil liombre de buen Quiui niaoy usa ca taoo n^m
caricter y servicial, ouaudo nia-ayo ug* ^^aui u^'' nmsinil
la ocasiou se presenta. bibon man sia, cun may oca-
siou.
Servicial. Masiuilbibon.

167.


Has traido algo k tu madre? Le be traido una Ijuena
saya y un anillo preciosc— Que le lias traido a tu sobrinaV—
Le he traido bizcocbos y nnas cbinelas muy bonitas. Has —

comido muchos bizcocbos? He comido mucbos. Le has dadi» —

k tu bermanita? Le be dado tantos que no puede comer-
selos todos. —
Porque no le lias dado a tu vecino? Yo quc- —
ria darle, pero no ba querido reci])irlos, porque no le ^^us-
tan los bizcocbos. —
Hubo mucbas mang-as el ano pasado?

No bubo mucbas. Tiene tu prima mucbas naranjas?— TieiUi
tantas que no puede comerselas todas.

ill Pobon se usa en Boliol. Mafmna, si Dios quiere, ire a Haclayon.


Ug-nia, pohon, mnadto ac6 dito sa Baclayoii.
(2) Bl estilo del dialecto bisaya es muy nietaWrico. Este es, sin duda,
el gravl.simo e^icollo, en que se e4n'lla la voluntad mas decidida del que
lo aprende. Creo, pues, nn deber mio, bacpr a los principiantes una ad-
vertencia, que jamais deben olvidar. Yo les aiej^uro, que concluidas las
leccioaes de esta gramatica en la que habrfin aurendido mucbas figurfis
.sabrdn bablar el bisaya y tambien comprender. lo que los indios bablen:
pero no sabr^n bablar en el estilo metaf6rico, norque esto eg cuestiou df
{)r^ctica y de tiempo. No hay, pues, que arreararse, r\, despues de ha-
)pp aprendido todas las leceiones, enouentran dificultades al hablar, por
que esto sucede. aun {i los que llevan mucbos aflos de re»idencia en
bisavas.

—216—
168.

Por que no van al baile tus hermanas? — No piieden ir,


por (iiie estan reatViadas.— En donde se han restriado? — Se
resfriaron anoche al salir de casa de mi primo. Convien^^ —

k tu hermana comer naranjas? No le conviene comer na-
ranjas, pues ha comido ya muchas, y si come tantas se
l)0iidr^ mala.— Has dormido bien anoche? No he dormido —
bien, porque mis hijos han hecho demasiado rnido en mi
cuarto. —
En donde estuviste anoche? Estuve en casa de —
mi cunado.—En donde has estado desde que no te he visto?
He estado en Cebu, en Manila y en Carmona.

169.
Admiro a esta familia, porque es un ESTADO; el padiN*
es el Rey, madre la reina, y los hijos y los criados son
la
los siibditos del estado. —
Los maestros de los ninos son los
ministros, que comparten con los reyes las oblig*aciones del
reino. — —
Has alquilado ya un cuarto? Ya he alquilado uno.

En donde lo has alquilado? Lo he alquilado en la calle
de la Iglesia. —
En casa de quien lo has alquilado? En casa —
del hombre, que te ha vendido un caballo. Para quien ha —

alquilado una casa tu padre? Ha alquilado una casa, para
su hijo, que acaba de Uegar de Espana.

170
For que no me has cumplido tu promesa? No recuerdo —
lo —
que te he prometido. No me prometiste Uevarme al baile
el Domingo pasado? —
No he tenido razon en promet^rtelo;
sin embargo, el baile no se verified. —
No es eso una falta?
Ks falta.—Que dice tu tio de esta carta? Dice que est& muy —
bien escrita, pero que no tenias razon para enviarla al Ca-
pitan. —
En donde has encontrado mi vestido? Lo he encon- —
trado eacima de la silla. —
Qui^res colgar mi sombrero del

clavo? No quiero. —
Cuando partes? Manana por — la tarde, si
Dios quiere. —
Se ha muerto Pedro jPobrecito!
—217—
LECCION 64/
Comulg-ar. Pagcalauat.
Cazar. Pagpusil.
Me diiele la garganta. Masaquit ang totonlan co.
Came salada. Carne nga inasinan. Unud
Carne fresca. Carneng lab-as.
El manjar. Ang can-6n, ca-
lan-6n, calau-
onon.
Comida de leclie. Can-on ngamai-
gatas, nga si-
nactan sa ga-
tas.
Me he paseado en el jardin Nagasodoy sodoy ac6 sa ta-
con mi madre. naman uban ang inahan co.
Ociiparseenalgo. Pagbuhat. Pag-
libang.
Harina. Binocboc.
Prefer! r. Pagpalabi.
Prefieres tu leer k escribir? (luipalabi mo ba ang pagba^a
sa pagsulat?
I^refieroestudiar de memoria Guipalabi co ang pagsaolo sa
k leer y escribir. pagbasa ug pagsulat.
Cazas tu alguna vez? Namusil ca ba usahay?
No he cazado mas que una vez. Uala man ac6 mamusil run
di macausa da.
Halagar, atraer
con palabras. Alam alam.
Qui^re tu hermano pasear? Bu-ut ba ang imong igso-ou
magsodoy sodoy?
No quiere pasear. Dili sia bu-ut nagasodoy sodoy.
Atriele con palabras para que Alam alaman mo sia cay arou
no se incomode. dili sia masuco.
Por mas que yo le halague, Bisan onsaon c6 pagalam
no quiere pasear por que alam cania, dili sia bu-ut
tiene mal genio. magsodoy sodoy cay dau-
tan sia ug gaui. (I)

(1) La lociicion POR MAS


QUE, ponderando la accton de un verbo
se traduce &ISA.N seguido del pronoiabre ONSA hccho verbo en imperar
tivo de pasiva, y el verbo, cuy» accion se poader^ en inflnitivo con PAG-
Por mas que grites", no te otrft, porqne es" sordo. Bisan onsdon mo patgr-
Hingf^t, dili siflu moeadangug' csahdo, cay bun^l man sia.
——

—2ie.
Atraer. Pagcabi*^'.
<Jiie es lo que te atrae aqui? Onsay nacacabig* canimo dinlii?
1^1 canto (le los pajaro.s me Ang- pag'canta (pagting'ug-) sa
atrae aqui. mga lang'gam nacacabig' ea-
naco dinlii.
La armonia. Angpagcaang-ay.
A la verdad. Sapag camato-od
Gayud.
La soled ad. Angcamingauan.
La soberbia. Aug* pagpalabi-
labi.
El soberbio. Ang palabilabi-
hon.
Entretenerse. Pagcaling-ao.
Comer con otro
u otros en un
mismo plato. Salo.

171.

Qui^res comer con —


nosotros? Quiero comer aqui con vo-
sotros. — Que teneis —
que comer? Tenemos carne fresca, carne
salada y comida de leclie. —
Te gnstan las comidas de leclie?
Las prefiero h cualquier otro alimento. —
Qu6 haces todo el
dia en el —
jardin? Me paseo. —
Qu(^ es lo que te atrae alii?
Me atrae el canto de los pajaros —
Tienen estos p^jaros mas
poder sobre ti, que la voz de tu madre, que te quiere tanto?
A la verdad, la armonia del canto de estos pj^jaros tiene mas
poder sobre mi, que las palabras dulces de mis queridos ami-
gos. —
En que te entretienes en esa soledad? Escribiendo ^ —
mi madre.

172
En q\u> se entretiene tu sobrina en su soledad? Lee —
inuclio —
y escribe a su querida madre. En que se entretiene

tu tio en su soledad? Se entretiene en aprender de memo-
ria uii libro. — —
No comercia ya? No comercia ya, pues tiene

demasiada edad para comerciar. Has escrito tus temas?
Los he escrito, pero sino los hubiera escrito, que te impor-

taba k ti? A la verdad, nada importa, yo no me entrometo

—219—
ordinariamente en las cosas, que no me conciernen, pero te
amo tanto, que me intereso muclio por lo que haces. Mu- —
clias —
gracias.— Voy k Manila; que te se ofrece? Nada, graciaB.
Por siempre.

173.


Se acuerda alguno de ti? Nadie se acuerda de mi, por-

que yo no valgo nada. Quien es el que corrige tus te-
nias? — —
Mi maestro los corrige. Como los corrige? Los cor- —
rige leyendo y leyendo me habla. —
Ha partido tu madre?
— —
No ha partido todavia. Cuando partin'i? Partird mailana por
la tarde si Dios quiere.— A que hora? —
A las cuatro y me-
dia. — —
Han llegado tus hermanas? No han llegado todavia,
l)ero las —
aguardamos esta noche. Vas al campo todas las ma-
fianas? —
No voy todas las mafianas, sino dos veces k la
seniana. —
^Por que no ha venido tu sobrina k verme? Esta —
nuiy mala. — jPobrecita!

174.

Va tu madre frecuentemente k la Iglesia? Va todas las —



mananas y todas las tardes. A que hora va k la Iglesia?
Va en cuanto se levanta. — A qu6 hora se levanta?— Se levanta
al salir el sol. — Van tus hermanas esta noche baile?—No,
al
van k casa de mi primo. — Ha ido tu padre k cazar? —No
ha podido ir k cazar. —
Estd todavia en el campo tu padre?

Kst^ alii todavia. Qu6 hace?~-Va k cazar. Hasta cuando —

has ostado en mi casa? Me he quedado toda la noche. Hace —
rnuclio tiempo que no has ido k casa de mi primo?— Estuve
alii la semana pasada. —
Has encontrado mucna gente? He —
encontrado algunas personas.

LECCION 65/
Cuando est6 en casa de mi Cun didto ac6 sa balay sa
tio, irds a verme? acong oyoan, muadto ca ba
32
—220—
cay aron magduao ca ca-
naco? (1)
M & verte. Muadto ac6 cay aron magduao
ac6 canimo.
Lliieve? Nagaolan ba?
Lluevp. Nagaolan man.
El lodo. Ang lapoc. Ang
ianang.
El polvo. Ang agbong,
ang aliaboc.
El humo. Ang as6.
Hay lodo? May lapoc ba? Malapoc ba?
Hay mucho lodo. May lapoc caayo. Malapot-
caayo.
Estaii sucias las calles? Mahugao ba ang mga dalan?
Est&n sucias. Mahugao man.
Hay polvo? May agbon ba? Maagbon ba?
Hay mucho polvo. May agbon caayo. Maagbon
caayo.
Hay Immo? May as6 ba? Maaso ba?
Hay demasiado humo. May as6 nga hinlabihan.
Agradarse. Paghimu-ut.
Te ag'rada escribir? Nahimu-ut ca ba sa pagsu-
lat?
\h* H^n^ada escribir? Guihimut-an c6 ang pagsu-
lat?
Tu eres mi^uerido, en
hijo Icao man ang anac c6 nga
quien mis compla-
tengo hinigugmanga guihimut-an
cencias, dice la sagrada es- CO, matod sa santos nga
critura. sulat.
Harto. Busug.
Estfts harto? Nabusug ca na b&?
Todavia no me he hartado. Uala pa ac6 mabusug.
Y-i estoy harto. Nabusug na ac6.

(1) Cuando (fiituro) se traduce Cun y el verbo S9 pone en imperati vo


porque la partlcula CUN
rig-e subjuntivo. Cuando trabajes, te dare jor-
ual. Cun magbuliat ca, soholan ta icao.
Debe tener el cuidado para no confundir CUANDO
disclpulo muclio
(futuro) con CUANDO Este se traduce SA. (Lee. 37. • Reg-. 4.";
(pret6rito.)
Cuando trabajabas, te daba jornal. Sa pagbuhat mo, gisoholan ta icao.
Cuando? (pret6rito interrogante.) Canus-a? Cuando has Uegado? Canus-a
ba icao nacaaout? Llegu6 ayer. Nacaabut acd cahapon.
Cuando? (futujo interrogante.) Anu8-a? Cuando trabajar^s? Anus-a ba
icao mfegabuTWit? TMibaj«p4, cuando tenga buena la mano. Magabuhat ac(3,
omi maa^ aug- ^oong oamot.

—221—
Yo te Lartare. Pagbusgon ta icao.
Gauar eu. PagpulusdiliUfcih.
Pagcuha dihtt
sa.
Ganas alg-o en este negocio? Nagapulus ca hh bisan diot
dinhi niining patigayonV
Dili daco ang acong puluf;
diha niana.
No gano mucho en 61.
Diotay da ang ^cong pnlns
diha niana.
Cuida la criada al nifio? Nagabantay ba ang binatonan
sa batang diotay?
Lo cuida muy bien. Guibautayan nia ug maayo.
El criado, li Ang sologo-6n Ang binatonan.
criada.
Decir, Referir. Pagsugnilon.
La gallera. Ang bulang-aii.

176.

Iran manana al campo tus padres? —


No iran, porqiie Imv
demasiado polvo. —
Ir6mos hoy h pasear? No iremos & pu-
Ves la casa


sear por que hay demasiado lodo en la calle.
de mi pariente detris de aquella montafia? La veo.— En- —

trar6mos alii? Entraremos si te agrada. Qui6res entrar cu —
este cuarto? —
No entrar6, por que hay mucho humo. Bue- —
nos dias, Sefior.— Buenos aias. —
C6mo estfts? Bueno, por la —
gran misericordia de Dios. — —
Y tii? Tambien estoy bueno.

No quieres sentarte? Me sentat^ en esta gran silla. iQu6 —
hermosa es! — —
Cuanto te ha costado? Seis pesos.— iQu6 cara es!

176.

Quieres decirme, qu6 ha sido de tu —


hermano? Voy a
declrtelo; el Domingo fa6 k la gallera, y p0rdi6 todo su
dinero. —
;Pobrecito! ^Es un — no se acuerda de
picaro, que
su muger ni de sus hijos. —
Te queda bastante dinero para

pagar al sastre? Me queda bastante para pagarle, pero si le

pago, no me quedari mucho. Cuinto dinero tienesY—-Tengo
diez pesos. —Cuanto le debes al sastre? —
Siete pesos. Des- —
— —
—222—
pues de pagar al te qiiedaran todavia tres pesos.- -
sastre;
Yo quisiera comprar una camisa. —
No la compres, por que
vail caras. Cuanto vale una camisa?— Dos pesos.

177.

Cuanto dinero les quedar^ k tiis herraanos?---Les queda-


r&o cien pesos. —
Cuando irds h Cebii? Iv6 en cuanto haya
aprendido cebuano. —
Cuando irk tu hermano k Espana? Ira —
en cuanto haya aprendido espanoL— Cuando lo aprender^?
Lo aprender^ en cuanto haya encontrado un buen maestro.

Ganas algo en este negocio? No gano mucho, pero mi lier-

mano gana mucho en el. Lleno el bolsillo de dinero. Cuanto —
dinero has ganado en el? —
No he ganado mucho; pero mi

primo ha ganado mucho en el. Ha llenado su bolsillo d(»
dinero.

178.

Por que no trabaja este hombre? ——


Es un tunante, que
no hace mas que comer todo el dia. Se harta siempre, de
manera que se pondr& malo, si come tanto. De que hat< —
llenado esta botella? —
La he llenado de vino Qui^re este —
hombre tener cuidado de mi —
caballo? Quiere tener cuidado
de el. — Quien tendr^ cuidado de mi criado?

Cualquiera ten-
drk cuidado de el. Tiene tu criado cuidado de tus caba-

llos? —Tiene cuidado de ellos. —
Tiene cuidado de tus vesti-
dos?— Tiene cuidado de ellos, pues los cepilla todas las ma-
fianas. —
Has hecho dafio k mi cunado?— No le he heclio dano.
pero el me ha cortado el dedo.

LECCION 66. '^

Has dicho al criado que me Miingon ca ba sa sologo-on,


traiga el caballo? nga dad-an ^co nia sa ca-
bayo?
Se lo he dicho, Guiiiigon co na.
Qui6res llevar este caballo k Bu-ut ca ba magdala niining
mi casa? cabayo sa dmo?
—223—
Quiero Uevarlo. Bu-ut kco magdala.
A doiide ha ido tu hermano? Asa ba miadto aug* imoug
igso-on?
Ha siibido k casa de mi primo. Minsaca sia sa balay sa iga-
gao CO.
Qui^res suplicar i tu hermano Bu-ut ca ba maghang-io sa
que baje? imong igso on nga mauaug
sia?
No quiero. Dili ac6.
Estabas en Cebu, cuando es- Didto ca ba sa Sugbu sa didto
taba alii el Sr. Obispo? pa ang Sr. Obispo?
Y(» estaba, cuando el estaba
nlli. Didto man Aco, sa didto pa sia.
Pescado. Isda.
Caza. Langgam nga
bihng.
Cuando yo estaba en mi casa Sa didto pa ico sa Amo, naga
me levantaba mas temprano bacod aco sa labing masnyo
(jue ahora. cay caron.
Semejantes hom- Angmgataong
bres. maingon ni
ana.
Semejantes ni- Ang mga ba-
fios. tang diotay
nga maingon
niana.
Merecer, ser dig-
no. Tacus. (1)
Los ricos de mi pueblo se com- Ang mga salapian sa kcong
padecen de los pobres. longsod nalo-oy sa mga po-
bres.
Semejantes hombres merecen Ang mga taoo nga maingon
ser amados. niana tacus higugma-on.

(1 El determinante TACT'S puede tencr por dpterminado un verbo


activo 6 un verbo pasivo. Si el detenninudo es activo s:e hace la oracioii
Kegun las refclas dadas en la leccion 13.* Obs. 2. Si es pasivo, aunque se
han de seguir las niismas re'^'las, el verbo debe, estar en pasiva, concer-
tado con el nominativo del determinante TAC'TJS. Kl es aiffno de adrai-
raciondeser admirado por su humildad. Tacus sia catintj-aa-an, tungud
sa ian<> paji^paubus. Es digno de ser amado por su cariaad con los po-
bres. Tacus sia hif2:ufrmaon, tun^ud sa ian^ calo-oy sa m^
pobres.
Yo no soy diprno de que me babies, ])orque te he faltado. Dili ac6
tacus, nc-a mamolong" ca canaco, cay nacasala man ac6 canimo.
Por los ejemplos se ve, que si el determinado es pasivo, tiene el mismo
supuesto, que el determinante, pero, si es activo puede ser distinto el su-
puesto de am bos, razou por la que la oracion hu de hucerse de distinto
modo.
-224—
Los nifios de mi maestro son Aug mga batang diotay sa
muy formales y aplicados. acong magtoto-on, buutan
sila caayo ug macugui.
Semejantes ninos son dignos Ang mga batang diotay nga
de todo elogio. maingon tacus dayegon.

Reg^la 1.* El verbo TACUS rige siempre al verbo de-


terminado en pasiva, si este es pasivo y lo mismo el verbo
SER junto con un adjetivo que hace las veces de verbo
determinante impersonal.

El merece ser azotado. Tacus sia hampacon.


Es f&cil hacer eso. Masayon cana buhaton.
Es dificll cumplir eso. Malisud cana tumanon.
Es bonito k la vista. Maanindut tan-aon.
Es digno de admiracion. Tacus catingad-an.
Medir liquidos
y &ridos. Pag t&cus. (2)
Medida. Talacsan, tac-
sanan.
Ya he medido el aceite que NagtJicus na kco sa lana
compre ayer. nga guipalit co cahapon.
Mide el palay, que han traido Tucson mo ang humay nga
los aparceros. guidala sa mga saup.
Inmediatamente, al contado, al
punto. Dayon, guilayon, dihk dih&.
Cuando tu comprabas en casa Sa pagpalit mo dinhi sa balay
de este comerciante, no pa- niining comerciante (dili ca
gabas al contado. nagbayad dayon) uala nimo
hibaidi dayon.
Ha conseguido tu hermana Nacahimo ba ang imong ig-
componer tu camisa? so-on sa pagayo sa sinina mo?
Lo ha conseguido. Nacahimo sia.
Ha vuelto del mercado la mu- Napauli ba ang babaye guican
ger? sa tianguihan?
No ha vuelto todavia. Uala pa sia pauli.
Han convenido en esto las Miangay ba niini ang mga
mugeres? babaye?
Han convenido. Nagoyon sila.

(2) diferencia que hay entre TACUS y tAcUS respecto §. la pro-


La
nunciacion, es que el primero es lar^o y el segundo breve y respecto 4
la signiflcacion, el primero significa Mereqer, ser digno y el segundo, me-
dir liquidos y ^ridos.

—225—
Parecer ^en sentido de duda Sa bu-ut co, sa hcong pag-
afirmativa respecto de per- sabiit, sa icong pagliuna-
sonas y cosas.) huiia. Biuiti. (*)
Has probado el vino? Gitilauan mo ba ang vino?
Lo he probado. Gitilauan co.
Qui te parece? Oasa ba sa imong pagsabiit?
Me parece bueno. Sa bu-ut co, maayo man.

179.


Ha llegado por fin tu padre? Todo el mundo dice, que

ha llegado, pero no lo he visto todavia. Ha echo daiio el

medico k tu hijo? Le ha hecho dano, pues le ha cortado
el dedo. — —
Estis contento con tu criado? Estoy muy contento

con el, porque es k prop6sito para todo. Ha vuelto tu her-

mano de Espafta? Ha vuelto de Espafta y te ha traido un

hermoso caballo andaluz. Has dicho al criado, que me lo
traiga? —
Le he dicho, que te lo traiga. Qu6 te parece?—
Me parece, hermoso, y te suplico que lo Ueves k casa de mi
hermano para que lo vea.

180.

En que pasaste ayerel tiempo? —


Fui k casa de mi suegro
y en seguida fuibaile.— Cuando ha bajado aquel hombre
al
al pozo? —
Ha bajado esta mafiana.— Ha vuelto va k subir?—
Hace una hora que ha vuelto k subir. En donde esik tu —
— —
hermano? Esta en su cuarto. Qui^res decirle, que baje?—
Quiero decirselo, pero no se ha vestido todavia. Te ha ha- —

blado mi primo antes de partir? Me ha hablado antes de
estar en el coche. —
Has visto k mi hermano?— Lo he visto
antes de entrar en su casa. —
Vale mas ir en coche, que

entrar en un barco? Lo mismo es ir en coche que ir en
barco.

181.


Cuando estabas tu en Espana? Estaba alii, cuando tu

estabas.— A quien estas buscando? Estoy buscando k mi her-

(*) Buiiti se usa en Bohol. En Ceb4^2.* Disttite de Mindanao se usan


sa bu-ut CO, sa dcong pagsabtit y sa dcong paghuna huna.
—226—
manito. — qui^res
Si eiicoiitrarlo, debes ir al jardin, porquc
alii — El jardin
est^. es grande y no podr6 encontrarlo, si no
mo dices en que parte esta. —
Esta sentado bajo el arbol grande,

Ahora lo encon-
debajo del cual estabamos sentados ayer.
trar^.— Has visto alguna vez una persona semejante? — No Ik*
visto nunca una persona semejante. —
De que vivian nuestros

antepasados? No vivian mas que de pescado y de la caza.
pues iban todos los dias a cazar y ix pescar.

182.
Tu has aprendido tu leccion; ^por que no ha aprendi(I(»
la —
suya tu hermano? Ha ido h pasear con mi madre, de nui-
nera, que no ha podido aprenderla; pero la aprenderi ma-

nana.— Cuando corregiras mis temas? Los corregire, cuando
me traigas los de tu hermano. —Piensas haber cometido faltas
— —
en ellos? No s6. Si has cometido faltas, no has estudiado
bien tus lecciones; porque es necesario aprender bien las
lecciones para no cometer faltas en los temas. Es siempre
igual; sino me los corriges hoy, no los aprendere hasta ma-

fiana. —
Es menester no faltar en los temas, porque tu tie-
nes todo lo necesario para no cometerlas.

LECCION 67/
Frio, estar fria
una cosa. Bugnao. (Ij
Hacer frio (im-
personal.) Tugnao.
Esperimentar la
sensacion de
frio. Tugnao.
Tengo los pi^s fries. Matugnao angacong mga ti-il.

El tiene fries los pi(^s. Mabugnao ang iyangmg'a ti-il.

(1) El discfpulo dcbe tenor mucho cuidado al usar las raiees Buprnao
V Tug-uao por que sino se equivocara con facilidad. Bug-nao, es, frio 6 e^s-
^ar una cosa fria y tanibien enfriar lo que estacaliente. De modo, que se
ba de usar de Bu^'-nao, bal)lando de otra persona 6 cosa v de Tug-nao ha-
blando uno de si mismo, por que esta raiz significa TENER frio <3 espe-
rimentar alj:!:uno la sensacion de frio. El a^ma e«taba muy fria, por eso
no me be bailado. Mabugmio caayo ang* tubi<i', bu-a, unla' man ac6 raa-
li«ro. Tienes frio? Natugnao 6 Gitug-nao ca ba? Tenpro frio. Natug-uao man
ac6. Enfria el caldo, per que estat muy caliente. Bugnaon mo ang sa-
bao, cay mainit man caayo.
—227—
Ella tiene las manos frias. Mabugnao ang iyang niga
camut.
Ton go frio. Matugnao aco. Matuguaoon
ac6.
El tiene el cuerpo caliento, Mainit ang iyang lanas, apan
pero el sudor de el es frio. ang iyang singut mabug-
nao man.
Hace frio? Matugnao ba?
Hace frio. Matugnao man.
Por eso que siento frio. Bantug cay guitugnao aco.
Me duele la cabeza. Masaquit ang ixcong olo.
Le duele la pierna. Masaquit ang iyang pa-^i.
Le duele el costado. Masaquit ang iyang quilid.
Me duele muclio la lengua. Masaquit caayo ang dila co.
Tu debes pensar en esto. Quinalianglan mo ang pag
huna huna niana.
Ya no es tiempo de pensar en Dili na tiempo sa paghuna
ello,respondio. huna niana, mintubag sia.
Yo no soy digno de liablarte. Dili aco taciis mamolong ca-
nimo.
Yo no soy digno, Dios mio, Dili ac6 tacus, Dios co, nga
de que entres en mi sucio suraulud ca sa dcong ma-
peclio. hugao nga dughan.

Reg^la 1.* Cuando el determinante TACUS tiene por de-


terminado verbo activo, se hacen las oraciones, segun las
reglas dadas en la leccion 13.'

Soy yo digno de ti? Taciis ba ac6 canimo?


Tu eres digno de mi. Tacus man icao canaco.
Tu no eres digno de mi. Dili man icao tacus canaco.

Reg-la
Jt.' Con la palabra TACUS se espresa la corre-
lacion proporcion que hay entre dos personas 6 cosas,
6
poniendo el primer t^rmino de la comparacion en nomina-
tivo y el segundo en ablativo.

Si yo tuviese dinero, tendria Cun may salapi unta ac6, du-


un vestido nuevo. nay unta aco usa ca visti
nga bag-6.
Si viniesen los hombres, seria Cun umanhi unta ang mga
necesario darles algo que be- tao,quinahanglan unta angf
ber. pagbatag canila bisan onsa
nga imnon nila.
33

—228—
Si te liubieras lavado las ma- Cun maghunao ca unta, gui-
il os, te las liubieras secado. pahidan mo unta ang imong
mga cami'it.
Si yo siipiese eso, me compor- Cun mahibalo unta aco niana,
tariH de distiiito modo. lain man unta ang Acong
batasan.
Si linbieres advertido eso, no Cun nacatima-an ca unta niana
te liubieras engafiado. uala ca unta masayop.
Incomodarse, eno-
jarse, enfadarse. Tuyo. (2)
W) incomodado coumigo?
lias Nanuy6 ca b^ canaco?
No mo he incomodado contigo. Uala man aco manuyocanimo.
Recomendar. Pagtugyan.
Instar, suplicar. Pagliangio.

183.

Cuando dinero, que liaciais de ^1?


recibiais Comprabamos —
buenos cuando recibiamos dinero.— En qu6 empleabas
libros,
tu dinero, cuando estabas en Espafia?— Lo empleaba en so-
ijorrer k los pobres. —
No pagabais al sastre? Le pagabamos. —
Pagabais siempre al contado, cuando comprabais algo en casa
de este comerciante? — Pagabamos
siempre al contado. Ha lo- —
grado tu hermana componer tus camisas?— Lo ha logrado.—
Ha Yuelto tu madre de la Iglesia?— No ha vuelto todavia.—
A donde ha ido tu hermana?— Ha ido & la Iglesia.— No ha
vuelto todavia?— No ha vuelto todavia.— Qui6n esta ahi?— Soy yo.

184.

Quienes son estos hombres?— No s6.— De qu6 pais son?—


Son Americanos. Porque —
estas sentado cerca delfuego? Tengo —
frio en las manos y en los pi^s, por lo que estoy sentado
junto al fuego. —
Tiene tu hermana frio en las manos?— No,
pero tiene frio en los pies.— Qu6 tiene tu prima?—-Le duele
la pierna.— Est^s enfermo?— Me duele la cabeza.— Qu6 le duele
a esta muger?— Le duele la lengua.— Porqu6 no ha aprendido

(2) Cuando tuvo significa incomodarse, se convierte en N. la T. ini-


ial ,Lec. 18." Regla 6.*^


—229—
tu liermano —
sus temas? Ha ido a pasear con su aniigu, pc»r
lo que no los ha aprendido, pero promote aprenderlos nin-
fiana, si no le rines.

185.
Uno de los ayudas de cimara de Luis XIV suplicabu a
este principe, cuaudo iba k acostarse, que recomendase al pri-
mer presideute un pleito, que tenia contra su suegro, y le decin
instandole: Sr. no teneis mas que decir una palabra. Bien, dij(»—
Luis XIV, no es esa la dificultad, pero dime, si estuvieran
en el lugar de tu suegro, te jigradaria, que yo diiese esa

palabra? Si viniesen los honil)res, seria necesario darles algo.
(jue beber. —
Si pudiera el hacer esto, querria hacer aquello.
Tendrias dinero, si estuviese tu padre aqui? Lo tendria. si—
estuviese aqui.

186.

Me he lisongeado siempre, querido hermano, (U\ (|ue nu


amas conio yo te amo, pero ahora conozeo, que nw
tanto,
he enganado. —
Quisiera saber, porque lias ido a j)asear sin
decirme nada. —
He sabido, mi querida hermana, (jue estabas
enojada conmigo, porque he ido a paseo sin decirte nada: j)er(»
te aseguro, que si hubiera sabido, que no estabas mala, hn-
biera venido por ti; pero me informe de tu salnd en casa de
tu medico, y me dijo, que estabas en cama hace ya oclio dias.—
Habrias escrito k tu hermana, si yo hubiese estado en Manila?
Le habria escrito y le hubiera enviado alguna cosa h(»rmosH.
<i hubieses ido.

LECCION 68/'

Estar contento. Pagangay. Pag-


oyon.
Estas contento aqui? Miangay ca ba dinhi?
Estoy contento yo aqui. Miangay man ac6 dinhi.
No esta ^1 contento aqui. Dili sia miangay dinhi.
Median te. Sa tungud. Bu-
sa Dgani.
—230-
Mediante 61. Sa tungud ca-
nia.
Mediante mi Sa tungud sa hi-
amigo. gala CO.
Que ha sido de tu tio? Naonsa ba ang imong oyo-an?
No se, lo que ha sido de el. Ambut, cun naonsa ba sia. (1
Morir (matar). Patay.
Morir&s? Mamatay ca ba?
Morir^, porque esta establecido Mamatay man ac6, cay sugo
por Dios, que los hombres man sa Dios, nga mamatay
inueran una vez. angmga taoo samacausada.
El hombre ha muerto esta ma- Ang lalaqui namatay caniha sa
fiana y la muger esta tarde. buntag, ug ang babaye ca-
ron sa hapon.
De lejos. Sa halayo.
Este cuadro se ve de lejos. Maayo tan-aon quing cuadro
sa halayo.
Lo de arriba abajo. Ang sa itaas sa ubus.
Lo de encima debajo. Ang sa ibabao sa ilalom.
Lo que est^ arriba ponlo abajo Ang ania dinhi sa itaas, ibu-
y lo que has puesto encima tang mo didto sa ubus ug
de la mesa, ponlo debajo. ang guibutang mo sa ibabao
sa lamesa, ibutang mo sa
ilalom.
Revolver, volver lo de arriba
abajo, como por ejemplo la
Baliscad.
tierra al arar, el trigo, cacao,
ropa puesta k orear.
Revuelve el cacao, porque ya Baliscaronmo ang cacao, cay
est& seco el de encima y hu- nauga na ang sa ibabao ug
medo el de debajo. mabasabasa pa ang sa ila-
lom.
Ya lo he revuelto. Gnibaliscad co na.
Quien ha revuelto esa ropa? Quinsay nacabaliscad nianang
visti?
El viento ha revuelto.
la Nabaliscad sahangin.
Lo de adentro k fuera y vice-
versa. Ang sa sulud sa goa.
Lo que estd alia dentro ponlo Ang tua didto sa sulud, ibu-
aqui fuera. tang mo dinhi sa goa.

(1) En las oraciones dubitativas no solo se usa la partfcula BA, como


en las interrog^tivas, sino que ademas se usa la partlcula CUN. El iudio
di(je: no se, si que Qosa el.
-231-
Volver lo de
adentro k fiie-
ra, como una
camisaquees-
ik al reves 6 Balit-ad.
ponerabajolo
de arriba, de
una cosa que
est& derecha.
Hacer, y estar
las cosas ai-
re v^s. Suli. Suhi. [*)
\'uelve til camisa, porque esta Balit-adon mo ang* imong si-
a I reves. nina, cay nasuli.
Conio has encendido el tabaco? Guionsa mo ba ang pagdagcut
sa ta])aco?
Lo encendi al reves. jCaspita! Nasuli man jdiay! ang ijcong
pagdagcut.
A])re la mitad de la puerta, la Ablihi
bli' ang picas sa pulta, ang
uiitad, no. picas ayao.
Conforme. Se-
gun. Snmala.
Hare esto, conforme tu quieras. Buliaton co quini, sumala sa
imong bu-ut.
Mirarse en un
espejo. Paganino.
La mosca. Ang langao.
Silbar. Pagtaghoy. Pag
poypoy^
Atar. Pagliigot.

187.
Habiendo llegado un oficial frances a la corte de Viena,
le pregunt6 la emperatriz Teresa si creia, que la priucesa N.,
a quien 61 liabia visto la vispera. era realmente la rauger
mas hermosa del mundo, como se decia.— Senora, contest6 el
oficial, lo creia ayer.— Que te parece esta came?— Me parece
muy buena.— Quieres^darme un poco de pescado?— Quiero darte
un poco de pescado.—-Viendo Ciceron k sii yerno, que era
juuy chico, venir con una larga espada al lado, dijo: quien
lia atado a mi yerno k esa espada?— Has
hecho, lo que te
lie d icho? —
Lo he hecho segun tu gusto.
En Cebil \ Bohol se usa Suhi y en el 2.* distrito de Mindanao Suli.
——
—232—
188.

Qu6 ha sido
tu tio?de —
Te dire, lo que ha sido de el:
aqui est^ la silla,en que se sentaba a menudo. Ha iinier- —
to? —
Ha muerto. — —
Cuando ha iiiuerto? Hace dos afios. Lo —
siento mucho. —
Por que no te sientas? —
Si quieres sentartt*
junto k mi, me sentar^, pero si te vas, me ire yo tambien.
Quieres decirme, que ha sido de tu hermana? Quiero decirte, —
lo que ha sido de ella. — —
Ha muerto? No ha muerto. Qu<'' —

ha sido de ella? Ha iJo a Manila —Que ha sido de tus

hermanas? No puedo decirte, lo que ha sido de ellas, por
que hace dos afios, que no las.veo.

189.


Por que abres la puerta? No ves que hay humo aqui?-—
Lo veo, pero es necesario abrir la ventana en lugar de abrir
la puerta. —
La ventana no se abre bien, por lo que abro In
puerta. — —
Cuando la cerraras? La cerrart^, en cuanto no hu-
biere humo. —
Ibais 4 menudo h pasear, cuando estabais en
aquel pals? —
Ibamos a menudo h pasear y a cazar. Si quieres —
acompailarnos al campo, veras la casa de mi padre. Ya lie —
visto esa casa.- -Cuando has visto la casa de mi padre?
La vi el mes pasado; es una casa muy hermosa y se ve
de lejos. — Alia iremos manana.

190.

C6mo se dice esto? —Eso


no puede decirse en bisaya; es
un idioma tan que hasta los que hace mucho
dificil este,
tiempo, que est4n en el bisaismo, sin pensarlo encuentran
todos los dias nuevas dificultades al hablar. Querras a mis —
hijos?— Si son juiciosos los querr6 mucho. Comer^s —
manana
con nosotros?— Si haces preparar los manjares, que me gus-
tao, corner^ aqui con vosotros. —
Has encontrado el nino?
— —
Lo he encontrado. En donde? A la orilla del rio cerca del
bosque. — —
Lo has visto desde lejos? No tenia necesidad de
verlo de lejos, por que yo pasaba por el rio. Has visto nino —
semejante?~No he visto.
—233-

LECCION (51).

Kstar incomodado, disg'usta-


do, enojado. Tuyo.
Estarlas disgustado, si fiieses Manuyo ea hi unta, run sa-
rico"? lapian ca unta?
Ko estarfa disgustado. Dili ac6 unta manuyo.
Porqu6 estds incomodado? Mano nga nanuyo ca?
Me incomodo, porque el nifio Nanuyo ac6, cay dili nsgabasa
no lee. ang batang diotay.
Con quien estas incomodado? Quinsay imong guipanuy-an?
Estoy incomodado contigo. Icao man ang guipanuy-an co.
Dichoso. Paiadan. Mapa-
ladan
Desgraciado. Alaut.
Para que sirve esto? Onsay pulus niini?
Esto no sirve para nada. Quini ualay pulus.
(^ue es eso? Onsa ])a can a?
No s^, lo que es eso. Ambut, cun onsa ba cana.
Qu6 ^s? Onsa ba?
No s6, lo que ^s. Ambut cun onsa ba.
El nombre. Ang ngalan.
C6mo te llamas? Quinsay ngalan mo?
Me llamo Cirlos. Si Cdrlos ang ngalan c6.
C6mo se llama eso en bisaya? Quinsa ba ang ngalan niana
sa binisaya?
No s6. Ambut. Inay.
Asi de este mo-
do, de esta
manera. Ingon niini.
Como se dice eso en bisaya? Guionsa ba ang pagpamolong
niana sa binisaya?
Asi. Ingon niini.
Corrientemente. Sa pagcasayon.
Carlos quinto hablaba corrien- SI Cirlos quinto nacapamolong
temente varios idiomas Eu- sa pagcasayon pipila ca po-
ropeos. long (pinolonganj tagaKu-
ropa.
Antes, mas pron-
to. Ona.
El lleg6 antes que yo. Sia miabut pagona canaco.
F&cil. Masayon.

—234—
Dificil. MalisuJ.
Util. May pulus.
Iniitil. Ualay pulus.
Es util escribir muclio? May pulu3 ba anj** i>ag'sulat
caayo?
Es util. May pulus man.
Propio. Caugaling-ou.
Ag-eiio. Dili caugali-
ng-on.
Esti bien tomar los bienes Maayo ba ang pagcuha sa m^a
agenos? mangg-ad ng-a dili caug-a-
lingon?
Est& mal. Dautan man.
No esta bien. Dili man maavo.
Acostumbrar acostumbrarse. Pa^-anad.

191.


Es util liablar muclio? Cuando se quiere aprender una

lengua estrangera, es util hablar muclio. Es tan util es-
cribir como hablar? —
Es mas util hablar que escribir, pero
para aprender una lengua, es preciso escribir y hablar. Es —
util escribir todo lo que se dice?— Es inutil.— -En donde has

tomado este libro? Lo he tomado en el cuarto de tu amigo.
Est& bien tomar los libros agenos? —
No estk bien, lo se, pero
tenia necesidad de 61, y espero, que tu amigo no se inco-
modard, pues se lo devolver^, tan pronto como lo haya leido.
Como te llamas? —
Me llamo Guillermo. — Como se llama tu
liermana?--Se llama Leonor.

192.

Porqu6 se queja CArlos de tu hermana? Porqu^ ella ha—



tomado sus plumas. De quien se quejan estos nifios? Fran- —
cisco se queja de Leonor y Leonor de Francisco. Quien tiene —

razon? Ninguno de los d6s tiene razon, porque Leonor quiere
tomar los libros de Francisco y Francisco los de Leonor.
A quien has prestado tus libros? — He prestado el primer vo-
lumen k Guillermo y el segundo a Luisa.— Te ha traido el
sastre tu vestido nuevo?— Me lo ha traido, pero no me esta
— —
—235—
bien. —Te har& otro? —Me hard otro, pues (prefiero) antes que
pon^rmelo, lo dar6. — Te serviris de aquel caballof—No me
servire de ^1.

193.


Porqu6 no te serviras de el? Porque no me conviene.

Lo pagards? Lo pagar6 antes que servirme de ^L A quien —
pertenecen estos
Qiii^n se los ha dado?
lindos

caballos? —
Pertenecen h Guillermo.
Su padre se los ha dado. No le ha —

dado su padre libros? Le ha dado tambien libros. Los leeri? —

Primerolos hard pedazos, que leerlos. Qui^n telo hadicho? El —

mismo me lo ha clicho. De donde es este hombre? Es de Fran- —
cia. — —
Eres de Francia? No, soy de Espana. Porqu6 no man- —
das componer tus vestidos? Iso valen ya nada; necesito ves-
tidos nuevos.— No es bueno el vestido, que Uevas?— Es viejo,
no vale nada.

194.

Sentirias, si Uegase hoy tu madre? —


Al contrario, me ale-
graria. —
Sentiria tu hermana ser rica? No lo sentiria, sino —

por el contrario, se alegraria. Estas enfadado conmigo? No, —
estoy enfadado con Luisa que ha ido al baile, sin decirme

una palabra. En donde estabas cuando ella sali6? Estaba —

en mi cuarto. Te aseguro que ella esta apesadumbrada por
eso, pues si ella hubiera sabido, que estabas en tu cuarto,
te habria llamado, para que la acompafiases al baile.

LECCION 70."

Envidiar, tener
envidia. Sina.
Juan tiene envidia de Pedro. Si Juan nasina can Pedro.
De quien tienes envidia? Quinsay guicasinahan mo?
No envidio k nadie. Dili guicasinahan co bisan
quinsa.
La envidia. Ang casina.
El envidioso. Angmasinahon.
U4
. .

—23G—
Por lo que to-
]
ca k. Sa tungud sa.
I
En cuanto k. )

Regla 1/ Las locuciones POR LO QUE TOGA A y EN


CUANTO A, se traducen por SA TUNGUD SA, poniendo la
])ersoua en ablativo.

Por lo que k Sa tungud ca-


mi toca. naco.
Por lo que k el Sa tungud ca-
toca. nia.
En cuanto k Sa tungud nia-
eso. na.
Por lo que k mi toca, puedes Sa tungud canaco, macabuhat
hacer eso, conforme gustes. ca niana, sumala sa imong
gusto.
Conforme, segun. Sumala.

Reg-la a.* CONFORME se traduce por SUMALA poniendo


la persona en ablativo.

Conforme tu
quieras Sumala canimo
Segun sea de su
gusto. Sumala cania.
Segun y con-
forme. Sumala.

Regla 8.* SEGUN Y CONFORME, adverbio de modo, se


traduce por SUMALA.

Puedo leer este libro? Macabasa ba ac6 niining li-

bro?
Segun y conforme; si es bueno Sumala; cun maayo basahon
leelo, si es malo, no lo leas. mo, cun dautan ayao pag
basaha.
En cuanto k eso, no s6, que Sa tungud niana, ambut, cun
decir. onsa ba ang ipamolong co.
No s6, que hacer. Ambut, cun onsay bubuhaton
CO.
No se, k donde ir. Ambut, cun asay kcong ad-
toon.

—237—
No s^, que responder. Ambut, cun onsa ba ang itu-
bag- CO.
Mudar, nuidar-
se de Ing-ar. Balhin. — Lalin.
Vivir (habitar.) Puyo.
Me trasladar^ & otro pueblo, Mubalhin (mulalin) ac6 sa lain
porque aqul no puedo vi- longsod, cay dill ac6 niacag-
vir. puyo dinhi.
Traslada el caballo all A. Baihina ang* cabayo didto.
Gritar. Pagsiugguit.
Ayudar. Pagtabang.
Te ayudart5 & trabajar. Mutabang ac6 canimo sa pag-
buhat.
Pedir auxilio. Pagpaquitaban^LT.
Laayuda, el so-
corro. Aug pagtabang'-.
Llamaralapuer- Pagtuctucsa i)ul-
ta, dar goipes. tahan.
Quien llama? Quinsa ba ang nagatuctuc sa
pultahau?
No s6. Ambut.
Estar pensativo. Hiuuctuc. (1)
Esik pensativo, porque se ha Nagahinuctuc sia, cay uama-
muerto su hermano. tay ang iyang igsoou.
Viejo. Tigulang.
Vejez. Pagcatigulang.

195.


De que enfermedad ha muerto tu hermano? Ha muerto
de calentura. — —
C6mo esik tu hermano? Mi hermano no viw.
ya, ha muerto hace tres meses. — Estaba muy bueno el afio
pasado, cuando yo estaba en campo. — De que ha muerto?
el
Ha muerto de viruelas. — C6mo estk la madre de tu amigo?
No estk buena, la calentura entr6 antes de ayer, y esta
le
mafiana ha vuelto. — Tiene calentura
le enfermo?— No el s^\
pero tiene & menudo accesos de fiebre. — Qu6 se ha hecho de
la muger, que he visto en casa de tu madre?— Ha muerto
esta mafiana. — jPobrecita! — De qu6 ha muerto?— Ha muerto de
miedo.

(I) La raiz de Hinuctoc es Tuctoc, convertida en N. la T. inicial


Nuctoq y (jomponi^ndola con la partlQUla Hi.
—238—
196.

Aprenden tus discipulos de memoria los temas? Antes los —


romper&n, —
que aprenderlos de memoria. Qu6 me pide este

liombre? Te pide el dinero, que le debes. —
Si qui^re ir ma-
fiana por la manana h mi casa, le pagar6 lo que le debo.
Mejor perderi su dinero, que ir a tu casa.— Porqu6 derrama

l&grimas la madre de nuestro criado? Qu6 le ha sucedido?
Derrama l&grimas, porque el anciano eclesi&stico, tu amigo,
que le daba limosna, ha muerto hace cuatro dias. De que —
— —
ha muerto? Ha muerto de viejo. Has ayudado & tu padre
k escribir las cartas? — Yo querla ayudarle, pero el no quiere
que le ayuden.

197.

Me ayudar^s & trabajar, cuando vayamos al pueblo? Te —


ayudar6 k trabajar, si tu me ayudas k ganar la vida. Has —
preguntado por el comerciante, que vende barato? He pre- —
guntado. pero nadie ha podido decirme, que ha sido de ^1.
Donde vivia, cuando estabas tu aqui hace tres afios? Vivia —
entonces en la calle, que estd en frente del rio.— Qu6 te pa-

rece este vino? Me parece muy bueno, pero esta un poco
agrio. —Qu6 le parecen k tu hermana estas naranjas? Le pa- —
recen muy buenas, pero dice, que son un poco dulces.

Quieres comer aqui? Quiero comer, aqui, como hayas pre-
parado buena comida.

198
Qu6 le parece k tu madre este manjar?— Le parece muy

bueno, pero dice, que ya esta satisfecha. Come poco tu ma-
dre. —Dice, que ha comido bastante. —
Que me pides? Te —
un poco de carne. —
Tienes todavia hambre? No tengo —
J)ido
lambre, pero tengo sed. —— —
Quieres vino? Beber6 un poco,
porque todavia tengo sed. Porqu6 no comes? No s^, que —
— —
comer. Qui^n Uam^ k la puerta? Es un hombre desgraciado.

rorqu6 grita? Grita, porque le ha sucedido una gran des-
gracia. — —
Qu6 le ha sucedido? No le ha sucedido nada.~A
—239—
donde irks esti tarde? —No s6 4 dondo ir. —A donde irAii
tus hermanos?—No s^; en cuauto a mi ire al baile.

LECCION 71,

Fiarse. Pagsalift".
Desconfiar. Dili pag-sali^.
Te de este hombre?
fias Nagasalig ca ba niining taoo?
Me fio de ^1, porque ^1 se fia Nagasalig ac6 cania cay sia
de mi. nagasalig* canaco.
No puede uno fiarse de todo Dili quita macasalig sa mga
el mundo. taoo ng-atanan.
Reirse. Pagcataua.
Burlarse. Pagyubit. Pag-
tiao.
Te ries de esto? Nagacataua ca ba niini?
Me rio de eso. Micataua ac6 niana.
De qu(^ se rien ellos? Onsay guicatauan nila?
Se rien de tu figura. Aug imong daguay maoy gui-
catauan nila.
De quien se rien? Quinsay guicatauan nila?
Se rien de ti. Icao ang guicatauan nila.
Este libro est& lleno de faltas. Quining libro napono sa niga
say op.
Tienes medios para comprar May salapi ca ba sa pagpalit
ese caballo? nianang cabayo?
No tengo medios para com- Ualay dcong salapi sa pagpa-
prarlo. lit niana.
Qu^ hacias, cuando tu maes- Onsay guibuhat mo, sa dinhi
tro estaba aqui? pa ang imong magtotoonV
No hacia nada. Ualay kcong buhat.
Qui6n estd ahi? Quinsay na-& diha?
Yo. Ac6 man.
(^uien es ese? Quinsa ba cana?
No se. Ambut.
Son Juan y su hermana. Si Juan man ug ang iang ig-
60-on. (*)

Cuando dos norabres propios do persona, 6 dos pronorabres perso-


(*)
nales 6 bien un nombre propio de persona y un pronombre personal ho \

el supuesto de una oracion, 8e traduce este supuesto de distiuto modo, se-


Run el punto donde se hable.
t.^ distrito de
Obu J Bohol. Iflindanao. Dapitan.
Juan y Diego. Si Juan ug- si Diego. Sila can Diego. Sila ni Diego.

—240—
Estar alguien 6
algo lejos del
que liabla. Tiia.
Vender k eru- Pagbaliguia .sa
dite, al fiado. ualay bayad,
sa inutang.
Vendes al fiado? Nagabaliguia ca
basainutang?
Vendo alk los hombres
fiado Nagabaliguia ac6 sa inutang
de bueiias costumbres, pero (ualay bayad) sa mga taoo
no k los jugadores. nga maayo ug batasan, apan
dili sa mga tigsugal.

199.
Puedo vender k cr(5dito k este hombre? Puedes venderle, —
pero —
no k cr^dito. Es menester, que no te fies de el,

porque no te pagard. Ha enganado ya k alguien? Ha en- —
ganado ya k los comerciantes, que se ban fiado de (^L Se —
fian de ti los comerciantes? —
Se fian de mi y yo me fio de
ellos. —
De quien se rien esos hombres? Se rien de esas —
mugeres, que llevan camisas encarnadas.

200.
Por qu6 se rien esas gentes de nosotros? Se rien de no- —
sotros por que —
hablamos mal. Debe uno burlarse de las per-

sonas, que hablan mal? Es menester no burlarse de ellas.
Es menester, al contrario, escucharlas y si cometen faltas, es

menester corregirselas. De que te estas riendo? Me rio de —

tu sombrero. Desde cuando llevas un sombrero tan grande?
Desde que he vuelto de Espana. Tienes medios para com- —
prar un caballo y un carruage? —
Tengo medios para com-
prarlos.—Tiene medios tu hermano para comprar esa gran
casa? —
No tiene medios para comprarla. Comprarft tu primo —
aquel caballo? —Lo comprarA, si le conviene.

Manuel y yo. Si Manuel ng ac(5. Cami can Manuel. Cami ni Manuel.


Soteroy*^
tu. Si Sotero up: icao. Cam6can Sotero. Cara(5 ni Sotero.
Quienes hau ido d la fiesta de An- Quinsa quinsa ba ang nacapamiesta
tipole? dito sa An ti polo?
Pedro y y6. Si Pedro ug ac(5 (cami can Pedro, cami
ni Pedro) ang na<?apamiesta.
. —
—241—
201.
Has recibido una carta? —
La lie recibido con muclio g*usto,
se la he enseilado k mi maestro y se ha admirado, porque

no habia ni una falta en ella. Eres tu, quien ha manchado

mi libro? No soy yo, si no tu hermanita, quien lo ha man-
chado. —
Qui6n ha roto mi bonito tintero? Yo soy, quien lo —
ha roto.— Qui6n llama k la puerta? Soy yo. Qui^res abrir?——

Qu6 objeto tienes aqui? Vengo h pedirte el dinero, que me
debes y los libros, que te he prestado. Si quieres venir —
maiiana, te devolveri los libros y el dinero. Es tu hermana —
— —
quien toca el arpa? No es ella. Qui6n es? Es mi prima. —

202.
Son tus vecinas, quienes se han burlado de ti? No, son —
niiestras vecinas. — —
Qui6nes son? Son las hijas del hombre,
cuya casa se ha quemado. —
Son estas las mugeres de que
me has hablado?- -Son ellas — Iremos campo?
mafiana al
Yo ir^ al campo y tu te quedarfis en casa. —Iremos
mi hermana
y vo al —
Ella y tu
baile? os quedareis en casa y yo ir6 al
baile. —Que decias tu, cuando te renia tu maestro? —Yo no
decia nada, porque nada tenia que decir; no habia escrito
rai tema y el tenia razon para renirme.
el estaba fuera? —
Que
Tocaba la guitarra en vez
— hacias tu, cuando
de hacer, lo que
^l me habia mandado hacer.

LECCION 72/
Compromiso, apuro Casamucan.
Ese nombre se busca siempre Canang taoo nangita guiha-
compromisos, pero siempre pon sa mga casamucan, apan
sale (se libra) de ellos. nagagauas guihapon niana.
Es conocido mio. Caila CO man.
No es amigo, no es mas que Dili higala, caila co man la-
un conocido. man^.
Nuestros seme- Angitongisig'
jantes. caing'on.
—242—
Niiestro pr6ji- Angatong isig-
mo. cataoo.
No tiene igiial. Uala sia ingon.
Uala sia ica-
dulia.
Parecerseaotro. Ingon ingon.
Quining taoo maingon ingon
Este hombre se parece a mi ug daguay sa igso-on co.
hermano. Ang daguay niining taoo mai-
ngon ingon sa daguay sa
igso-on CO.
Maingon ingon quita ug da-
Nosotros nos parecemos. guay.
Ang ktoug daguay maingon
ingon.
Los dos hermanos se aman mu- Ang duruha ca magso-on na
tuamente sighigugma sila.
Estais contentos el uno con el
otro? Masigangay ba camo?
Estamos contentos mutua-
mente. Masigangay came.
Parecer, tener trazas, tener
cava. INGON~UG DAGUAY. (1)
Parece estar festivo, triste, con- Ingon ug matistis; ingon ng
tento. mamingaon, ingon ug mali-
payon ang iyang daguay.
Tienes trazas de medico. Ingon ug mananambal ang
iyang daguay.
Ella parece estar incomodada. Ingon ug nanuyo sia.
Ellos parecen estar contentos. Ingon ug nalipay sila.
Acabose. Human na. Tapus na. Ubus na.
Mao da.
Dar que sentir. Pagcasaquit.
Tu has dado que sentir k este Icao ang nacasaquit niining
lionibre. taoo.
Nadar. Paglangoy.
Continuar. Pagdayon.
Alegre. Malipayon.

(1) Cuaiido PARECER, TENER TRAZAS, TENER CARA, nos indican


la semejanza de una cosa con otra, se traducen INGON UG seffuido in-
mediatamente del verbo, sustantivo u adjetivo con que se tiene semejanza.
arece estar festivo. Ing-on ug matistis sia. Parece,
J que estas contento.
ing-on ug* nalipay ca.

—243—
Triste. Mamingaon.
Alegria. Calipay.
Tristeza. Caniingao.
Hacer conoci-
niieiito. Pnqniglji*>*Hla.
haoes cotiocimiento con
Porqiit* Ngano naquig'hig-ala ca iiia-
ese liombre? iiang* taoo?
Hago coiiocimiento con el, por Naquig-hig*ahi ac(> cania, ony
que es muy formal. bu-utan sia caayo.

203.


Porque te tratas con osas gentes? Me trato con ella.^,

porque me son utiles. Si continuas tratdndote con ellas, te
buscaras compromisos, porque tienen muclios enemigos.

Como se porta tu primo? No se porta bien, porque siempre
se acarrea compromisos. —
No te acarreas compromisos algu-

nas veces? Es cierto, que yo me acarreo com])romisos al-
gunas veces, pero siempre salgo de ellos. Ves esas geutes,—

que aparentan acercarse a nosotros? Las veo, pero no las
temo, porque no liacen dauo h nadie; es menester alejarnos,
porque no me gusta mezclarme entre las gentes, que no co-
nozco. —
Te ruego, que no temas, porque distingo k mi tio
entre ellas.

204.
Sabes donde hay buen sitio para nadar? S6 donde hay —
uno. — —
En donde est4? De la parte de alia del rio, detr^s
del bosque, cerca del camino. —
Cuando iremos k nadar?

Esta tarde si tu quieres. Qui^res esperarme delante de la

puerta del pueblo? Te esperar^ alii. —
No lo olvides, te lo
suplico. —
Ya sabes, que no olvido mis promesas.— En donde
has heclio conocimiento con este hombre? He hecho conoci- —
miento con el en casa de un pariente mio. Porqu^ me pide —
tu primo dinero y libros? —
Porque es un loco, pues k mi
que soy su pariente y su mejor amigo, no me pide nada.

205.

Porque no lia.s venido a comer? —No he podido venir, pero


3.J
—244—
Iiaf)fi5j i>odi(lo comer sin mi.—Crees
tn, que no conieivino.^.
si tn —
no puedes venir? Hasta cnando nie liabeis esperado?—
Te heinos esperado hasta las siete y como no venias, lienios
coniido sin ti. —
Que aspecto ticne Ui tio? Tiene un aire muy—
alegre, porque est^ muy contento con sns hijos.— Tienen su's
anii<^'os un aspecto tan alegre, como el?— Al contrario, tienen
A aire tristc, porque estan disgustados— Mi tio no tiene di-
nero y siempre esta contento y sns amigos, que tienen mu-
cho, nunca to estan.

206
A cierto liomUre le gustaba mucho ei vino, pero le lia-
Uaha dos malas propiedades; si le hecho agua, decia, lo
hecho a peitler, y sino se la heclio, ol me hecha h per-
der k mi. —
Se parece tu primo k tiV— Se me parece. Se —

parecen tus hermanas? No se parecen, porque la mayor es
perezosa y mala y la menor es diligente y amable. Esta —

incomodado contigo este hombre? Pienso, que esik incomo-
dado, porque no voy k verlo, pero k mi no me gusta ir k
su casa, porque cnando voy, en vez de recibirme con gusto,
tiene uu aire descontento. —
No lo creas; no estk incomodado
contigo, porque no es tan malo como su aire manifiesta; es
el mejor hombre del mundo, pero es necesario conocerlo,
para poderlo apreciar.

LECCION 73."

Esperiwentar, padecer, sufrir, Pagbati.


seintir.
He esperimentado muchas des- Daghan nga mga calisud ang
grracias. guibati CO.
Qu^ aientes? Onsay guibati mo?
P^dezco de la cabeza. Minbati ac6 sa olo.
Olvidar. Paglimut.
Lanzarse, arro-
jarse arreme-
tiendo. Pagdamag.
El gato se arroja sobre el ra- Ang ilaga guidamagan sa
ton.
—245—
Saltar de abajo Paglocso. Pag-
arriba. ogpo.
Saltar de arriba
abajo. Pagainbac.
Perder la cabe-
za. (Volverse
loco.) Bu'kug.
KBt« hombre ha perdido la ca- Quining taoo nabu-ang ng dili
beza y no sabe lo que hacf*. sia mahibalo sa guibuhat
jPobrecito! Ilia, jlntaou!
Seguir, Perse- Pagapas. Pag-
guir. sunud.
Proseguir. Pagdayoi)
Verdadero,cier-
to. Mato-od.
Ks cierto, <jue se ha queniado Mato-od ba, nga nasunug ang
in casa? imong balay?
Es cierto. Mafto-od mmn.
No es cierto? No
es Terdad? I)i ba mato-^d'i'
Quizes. TirigaW. €ifch«.
/ Cun muadto ca, tingali muadto
i ac6.
'
Cun muadto ca, muadto ac6
Hi tu vas, quiz&s vaya yo.
i cahA. (1)
(
Cun muadto ca, tingali cahii
\ muadto ac6.
El colmo de la Attg catapnsan
desgracia. stt pagoaua-
lay palad.
A la faerz^a, A
tcda
trance. Set hjgm.
Este hombfe k todo trancequio- Quining taoo bu-tit mtfgpahti-
ve prestarnie su dinero. lam canaco sa im^ dalapf
m lugus.
Participar. PsgmAhit.
Hacer partfci-
pante. Ptagpaambit.
Me har^s participante de tu Paambiton mo ba ac6 sa imong-
dinero? salapi?

(1) £1 adverbio^TINe^ALt se atntepona al vdrbo y CAUA m^po^pone. tarn*


bien 89 usam «8te» doe advevbio^ eonio' si £a6va» im^- s^io' y eA •Kte cano
se anteponen al verbov Qui^sas^ vet^g^ e]^ ^^^V^- TkiSflli m>iiimhi sia dinfoi.
Muanhi sia cah^. Tin^li eah^ m<iiaa4i sia^ dialM.

—246-.
Te liar^ participante. Paambiton ta icao.
jQue bueno es!^
jPagcamaavo
iQue bonda-j
nia?
(loso es! ;
jPagcatontos
I
Que tonto es! nia! jPagca-
[
liuDg'ognia!
Deber favores. Utang nga bu-
nt.
Te debo muclios favores. Daghan ang mga utang cong-
bu-ut canimo.
A no ser por. Cun di pi. Ug
dili pa.
A no ser por ti. Cundicapa. Ug
di ca pi. (2)
A no ser por 61. Cun di pa sia.
Ug di pa sia.
A no ser por ti, yo no me hu- Cun di ca pi, uala man unta
biera caido. ac6 maholog,
A no ser por 61, me hubieran Cun di pa sia, guihampac ac6
azotado. unta.

207.

Esti bien burlarse asi de todo el mundo? Yo me burlo —


de tu vestido, no me burlo de todo el mundo. A quien se —

parece tu liijo? No se parece k nadie. Por que no bebes? —
No s6, que beber, por que 4 mi me gusta el buen vino y
el tuyo es como vinagre. —
Si quieres otro, lo mandare bus-
car. — Eso es un cumplido; no beber6 mas hoy.- -Hace mu-
clio tiempo, que conoces k mi padre? Hace mucho tiempo, —
que lo conozco, por que yo hice conocimiento con 61, cuando
yo estaba todavia en la escuela; hablabamos muchas veces to-
dos los dias y nos amabamos como bermanos. Yo lo creo, —
por que os pareceis.

(2, A NO SER POR, CUN DILI PA y la persona se pone en no-


se traduce
Tninutivo. Lo mismo es decir tambien UG DILI PA. porque las particulas
UUN y UG tienen la misraa signiftcacion. A no ser por el, me hubiera
caido.* Cun dili pa sia, naliolog- aco unta. Si no fuera por tf, me moriria
do luiiubre. Ug* ciili pa icao, mamatay unta acu sa gutum.

—247—

208.

Ciiando yo no liabia heclio mis temas, el los bacia por


mi y cuando no los liabia liecho, yo los hacia por el.
el
Por que envia tu padre por el medico? EstA malo y como
*

el medico no viene envia por el.— Ab! estoy perdido!---!Peroi

Dios mio! porque gritas asi? Me ban robado mis anillos de
oro. mis mejores vestidos y todo mi dinero, por eso grito.
No hagas tanto riiido, pues nosotros somos, (juienes hemoa
tomado todo, para ensefiarte k tener mas cuidado con tus
eosas y k cerrar la puerta de tu babitacion, cuando sales.—
Abora'ya no gritar6 y me alegro mucbo, por que asi cui-
dar6 todas mis cosas mejor.

209.


Por qu6 tienes un aire tan triste? He esperimentado gran-
des desgracias; despues de baber perdido todo mi dinero, be
sido abofeteado por bombres de mala traza, y para colmo
de mi desdicba, s6 que mi tio k (fuien tanto amo, na sido aco-

metido de viruelas. No te aflijas tanto, por que jque se ha

de bacer? No puedes quitarte de encima k ese hombre? No —

puedo quit^rmelo de encima. Quiere seguirme k todo trance.

No ba perdido la cabeza? Puede 8er.---Que pretende? Quiere —

venderme un caballo, que no necesito. De quien son esas
casas? —
Son mias.

210.

Son esas las plumas con que ella escribe bien?— Son las
mismas. — De —
es ese fusil? Es de mi padre.
quien Son de —
tu bermana esos libros? — —
Son suyos. De quien es ese co-

che? Es mio. —
Cual es el bombre de quien te quejas? Es —
el que gasta una camisa encarnada. —
Te debo mucbos favo-
res,mi querido amigo; me bas salvado la vida y & no ser
Eor estaba perdido.
ti, —
Te ban becbo dafio esos bombres? Me —
an robado y a no ser por ti, me hubieran matado.
—248—
LECCION 74/
Dar gracias. Pagdiosmagbayad. Pagpasala-
mat. (1)
Te doy las gracias por la mo- Nagadiosmagbayad ac(') ra-
lestia, que per mi te has nimo sa cabudlay mo, tu-
tornado. ngud canaco.
Dad gracias k Dios por los Magpasalamat cam6 sa Dios.
beneficios que os ha conce- tuDgud sa maayo nga hatag
dido. nga guitugut nia canino.
La altura. Ang catas-on.
Aug cahitas-
on.
Qu6 altura? Gnsa ba ang ca-
tas-on?
Qu^ altura tiene Onsa ba ang
tu casa? cahitas-on sa
imong balay?
Tiene siete bra-
zas. Pipito ca dupa.
Heunir. Acudir. Pagtigom. Pag-
ton^ha.
Nfuchos hombres acudieron (se Daghanau tao ang nanagti-
reunieron;) pero en vez Ae gom (nanong>rtfe;)apftn labon
apagar el fuego, se pusie- n^a patn^on nnta nila ang
rofi k robar. eaiayo, na«g»nat sila hinoo.
Acudir en ausi- Pagtabang. Pag
Ho de alguien. laban.
Salvar la vida. Pagbaui sa qui-
nabnhi.
'J'u me has salvado la vida. Icao man ang nagbaui sa
^cong quinabuhi.
Disputar sobre, Paglalis, pag-
por. indi2'indig.
Sobre que disputan esas gentes? Onsay guilalisan nianang mga
tao?
Dispiitan sobre qtiien ha de ir Cun quinsa ba canila ang
primero. muofia mao ang ilang gui-
lalisan .

(1) Pagdiosmagbayad es dar gracias a loa hombres y pagpas^lamat


es dar graqiaiJ i Dios ddstis Santos.
—249—
Dlriputau sobre la sig-nificacion Naaagindig iudig- sila 11111^^1!

de la palabra bisaya Lagui. sa poloug binisaya La-


^ni.
Log-rar. coiiseguir la preten- Pag-dangat, pagcahimo si\ gni-
sion ting-oha.
Tu pretension estjV lograda. Ang guitiugoha mo nahimo
na.
La pretension. Ang guitingoha.
Desde Cutub.
Desde este momento. Cutub caron.
Desde mi juventud. Cutub sa acong pagcabata.
Desde por la raanana liasta
por la noche. Cutub sa buntag hasta sa gabi-i.
lUjsde el principio hasta el fin. Cutub sa sinugdan ug hastu
sa catapusan.
Dito man cami sa baybay cu-
Hemos estado en la playa desde tub sa buntag ug hasta sa
por la nianaoa hasta por hapon.
la tarde. Naghapon cami dito sa bay-
bay.
Dito came sa sayao sa tibooc
Hemos estado en el baile toda nga gabi-i.
la noche. Nabunta^an came sa sa-
yao. (2)
IVoponerse. Pagtuyo.
Traducir. Paghubad. Pag-
huoad.
Soplar. Paghuyop.
Sopla la candela. Huypa ang candila.
Mismo. Mao man.
Yo mismo soy. Mao man ac6.
El mismo es. Mao man sia.
EUos mismos
son. Mao man sila.
Apenas (signi-
ficaudo difi-
cultad en ha-
cer alguna
cosa.) Lugus.

(1^) Hecho Terbo el sustantiTo Buntag y dieiendo, tlftbvoiagihn came


sa sayao, ^uieve decir, que se nos hizo de dia eo ei baile, equinalftote
de.Hemos estado eo el baile toda la oocbe. Najr^apoo cajite sa ibftybaj':
Hemos estado em la ptoya todo el dia. GuicagbilLta& eam6 sa dahtt. Se
nos hizo de noche mel caoptiao.
—250—
Apenafi puedo comer, por que Lugus ac6 macacaon, cay masa-
me duelen las muelas. quitaug&congmga bag-an^*.
Auii. Pa.
Aun estds ahi? Naa ca pa ba diha?
Aun estoy aqui. Ania pa ac6 dinhi.
Ni aun. Dilipa ngani.
Uala pa nga-
ni. (:3j

Ni aun tiene bastante dinero Dill pa ngani igo ang iang


para comprar una camisa. salapi sa pagpalit ug usa
ca sinina.
Aun hasta. Hasta ngani.
Es menester amar A todo el Quinahanglan ang paghi-
mundo aun hasta k nues- gugma ta sa mga tao nga
tros enemigos. tanan, hasta ngani sa atong
mga caauay.
Con tal que. Ngani.
('on talque sea bianco el ar- Maputi ngani ang bugas maa-
roz es bueno de comer. yo man can-on.
Siendo. Ngani.
Siendo soldado espanol no se Soldadong castila ngani dili
deja veneer. padaug.
Porningun me-^
dio. / Dili gayud ma-
De ningunama-^ il imo.
nera. j
Eso no puede ser de ninguna
manera. Cana dili gayud mahimo.

211.

Iras esta tarde a casa de tu —


primo? Quiza vaya. Tf —
divertiste ayer en el baile? — No me he divertido, por que ha-

(3) Cuando al adverbio AUN. PA, precede la negacion Ni, se traduce


NjJ'ani, con neg-acion DILI 6 UALA, sep-uii sea el tiempo. La particiilM
la
Ng-ani es de subjuntivo v con ella so da mas fiierza a la espresion. Est;»
va bueno el enferrao? ^laayo na ba ang masaquit? Ni aun se levant;i.
No se levanta todavla. Dili pa sia ngani mubacod. Ni siquiera sabe lui-
blar. Dili pa sia ngani mahiD:jIo mamolong.
Lo mismo se traducen aquellas locuciones, con las que cxageranios
6 ponderamos alguna cosa, como AUN HASTA, CON TAL QUE, SIENDO
etc. Es precise, que trabajes aun hasta por la noche. Quinahanglan, ngii
magbuhat ca, hasta pa u^uni sa gabi-i. Con tal que seas bueno, yo te
amar6. Ma-ayo ca ngani. higugmaon ta icao. Siendo rico el hombre, es
soberbio. Sulapian ngani ang tao, palabilabihon gayud.

—251—
hia tanta gente, que apenas se podia entrar. —
Qni^nes son

aquellos hombres? El que esta vestido de bianco es, mi ve-
cino, y el que esta vestiio de negro es el hijo del medico

que le ha dado una bofetada ii mi veeiuo. Hay muclios
sabios en Roma, no es verdad? pregunt6 Milton k un Ro-

mano. No tantos conio cuamlo V. estaba alii; respoDdi6 el
— —
romano. Se ha conseguido apagar el fuego? Se ha oonse-
guido al fin; pero dicen q\it.' .so han quemado muchas ca-
sas. — —
Por que disputan esos hombi*es? Disputan, per que no
sabeu que hacer.

212.

Por une no has acudido al socorro de tu vecino, ouya



casa se ha quemado? Ignoraba. que el fuego fuese en su
casa, por que si lo hubiese sabido, hubiera acudido k su
.<ocorro. — Tu no tendrias esa insensibilidad para con los po-
!)res y no serias tan sordo a sus ruegos, si tu mismo hu-
bieses estado en la miseria. — No dirias eso, si me conociese.'^
bien. — Si hablases mas a menudo, hablarias mejor. —
Te ase»
guro, que aprenderia mejor, si tuviese tiempo.— No me quejo
de ti, sino de tu hermano. — Tu no tendrias motivo para
quejarte de 61, si el hul)iese tenido tiempo para hacer, lo

que le has mandado hacer. La casa de nuestro vecino se
ha quemado.

213

No se ha podido salvar nada? Ha sido mucha dicha val-
var k las personas, que alii estaban; pero de los efectos, qu»'
se hallaban alii, nada se ha podido salvar.— Qui6n te lo ha

dicho? Nuestro vecino mismo me lo ha dicho. —
Cu&ntos te-

mas traduces al dia? Si los temas no son dificiles tres 6
cuatro cada dia y cuando lo son no traduzco mas que uno.

Cu^ntoa has hecho ya hoy? Este es el tercero, pero maftana
har6 uno mas, porque estar6 solo aqui.— Has hecho una
visita k mi tio?— Estuve k visitarlo hace dos meses y como
me puso mala cara, no he ido ya k su casa desde ese
tiempo. — —
C6mo estfis hoy? Estoy muy malo.
5iG
—252—
214.

Se propone tu hermano leer lioy? Se propone leer y —


\scribir. —
Porqu6 hay gentes, que se rien cuando yo ha-
hlo? — —
Son gentes groseras. Riete tu tambien y no se bnr-
lar&n mas de ti. —
Si tu liicieses lo que yo hag*o, hablariar*
hien.— Necesitas estudiar un poco todos los dias y pronto

no tendr&s miedo de liablar. Trntare de seguir tu consejo,
por que me he propuesto levantarme todas las mafianas
a las seis, estudiar liasta las dinz, y acostarme mas teni-
prauo. —
Porque se queja tu hermana? No se, si ella es di- —
chosa y aun mas dichosa que yo ^por que se queja? Qui- —
y.as se queje porque no sabe tocar el piano. Puede ser. —

LECCION 75.

Que clase de fruta es esta? Onsa ba quining bongaa?


Ks u!ui manga. Maoy usa ca mangga.
El hueso (de ani-
males.) Ang bucug.
El hueso (de fru-
tas.) Ang liso.
La pepita. Ang unud sa
lis6.
Ms preciso romper el hueso, Quinahanglan ang pagboac sa
})ara coger la pepita. liso, cay aron macuha ang
unud sa liso.
Cesar de. Paghunung sa.
Cuando cesar^ de hablar ese Anus-a muhunung sa pagsulti
hombre? canang taoha?
iQu6 chismoso es! iPagcatabian nia!
Evitar. Paglicay.
El p&jaro. Ang langgam.
El nido. Ang salag.
Soltar. Pagbuhi.
Suelta el perro, porque inco- Buhii ang iro, cay macasa-
moda. muc.
Sin razon. Sa ualay cata-
rungan.
El alitor del libro que me has Ang nagabuhat sa libro nga
prestado, sin razon habla guipahulam mo canaco, ea
—253—
miiy mal de los hombres. ualay catarungan nagahis-
gut sa dautan eaayo nga
paghisgut sa mga tao.
En lugar de concluir pronto Labon nga mahuniau unta nia
el negocio, se detuvo en frio- sa madali aughulusayon, na-
leras y dej6 escapar la liora dugay sia hino-o samg'a ua-
de terraiuarle. lay pulus, ug guipaagui nia
ang oras sa pagcaiiuman.
Mentir. Pagbacac.
Mentiroso. Bacacon,
Murmurar, cri-
ticar. Pagpanglibac.
Murmurador,
criticon. Malibacon.
Renir,disputar. Paglalis.
Dar que Iiacer. Pagcasamnr.
Si qniere disputar conmigo le Cun bu-ut sia maglalis (nui^-
dare que hacer. indig iudig) canaco, raacH-
samuc ac6 cania.
Tela. Panapton.
Tela de arafia. Bftlayan sa mga
l^u4.
La araiia. Ang laua.
Agradecer. Tamud.
Un corazpn agra- Usa ca casing
decido. casing ng'a
matalamdon.
Naufragar. Lunud.

215.
Porqu6 est^s aqui sin luz?— El viento la ha apagado,

cuando tu entrabas. CuAl es el precio de esta tela?-^La vendo
k seis reales la vara.—*Me parece muy cara.—^Si te conviene
comprala y sino no la compres.—Qui^res enseftarme algu-
nas piezas de esa otra tela?-*-*Quiero enseflarte.-i^Te conviene
esta encarnada?-*— No me conviene.i-**Porqtt6 no te conviene?—
Porque es muy oara.-^Estis apreodiendo bisaya?—Estoy apren-
diendo. —
Te bace tradttcir tu ma0«trso?^Me hace leer, escri*
bir y tradueir. —
Es 4&til tradudr, cuaftdo se aprende una len-

gua estranjera? Es ^til traducir, ouando caw se sabe la len*
gua, que se apreade; pero cuando tt^ se sabe nada todavia,
eso es enteramente inutil.
——
—254—
216.

Qu6 te —
hace leer tu maestro? Me hace leer unaleccion,
en seguida me
hace traducir temas espafioles al bisaya sobre
la leccion, que me ha hecho leer y desde el principio hasta
el fin de la leccion me habla en bisaya y yo debo contes-
tarle en el mismo idioma, que ensena. —
Has aprendido ya
mucho de ese modo?— Ya v^s, que he aprendido, por que
apenas hace dos meses y medio, que lo aprendo y ya te
entiendo cuando me hablas y puedo responderte. —Sabes leer?

Se leer y escribir tambien como hablar. Tu maestro ensena
tambien espafiol?-—Tambien lo ensena & los amig-os.

217.

Quiero conocerlo, por tanto te ruego, que me Ueves a su


casa. —
Quisiera saber, porqu^ no se hablar tan bien como tu?
Voy k declrtelo: hablarias tu tan bien como yo, si no fueses
timido: pero si hubieses estudiado bien tus lecciones, no ten-
drias miedo de hablar, porque para hablar bien es necesa-
rio saber; y es muy natural que el que no sabe bien lo que
ha aprendido, sea timido; no serias timido, si estuvieses se-

guro de no cometer faltas. Vengo a darte los buenos dias.

Qu6 dices? Qu6 Dios te de buenos dias.— Buenos dias. Qu(^—
— —
mas quieres? Nada. No te necesito, por tanto vuelvete ya.
Qu6 amable ^s!

218.

Quieres darme, lo que necesito? — Dime lo que necesitas


y ver6, si —
puedo dartelo 6 no. Necesito quinientos pesos, y
te ruego, que me los prestes; te los devolver^, en cuanto
haya recibido mi dinero; te quedar6 muy agradecido si qui-
sieras prestarme este dinero.— Te lo daria con todo mi cora-
zon, si pudiese, pero habiendo perdido todo mi dinero, me
es imposible prestarte ni medio real. —
Quieres preguntar k tu
hermano, si esta contento con el dinero, que le he enviado?
En cuanto k mi hermano e&ik contento con 61, pero yo no
lo estoy, por que habiendo naufragado, necesito el dinero,
que me debes.
.

—^255-*—

LECCION 70/
Hacer un en- Pagtuman sa
cargo. usa ca togon
Has hecho mi encargo? Guituman mo na ba ang lo-
gon CO?
Lo he hecho. Guituman co na.
Cumplir con su obligacion,
con su deber. Pagtuman sa catungdanan.
Ciimple este hombre siempre Nagatuman ba guihapon quin^
con su obligacion? tao sa iang catungdanan?
Siempre cumple con su deber. Nagatuman sia guihapon sa
catungdanan nia.
Bastur, ser su-
ficiente, bas-
tante. Igo.
IV basta este pan? Igo ba canimo quing pan?
Me basta. Igo man canaco.
Le bastard este dinero k ese Igo ba quining salapi nianang
hombre? tao?
Le bastard. Igo man cania.
Los bienes ma- Ang catigayo-
teriales. nan. Angba-
handi.
Los bienes es- Ang caayohan
pirituales. sa calag.
El rico. Ang bahandia-
non. Sala-
pian.
Pocos bienes bastan al sabio. Didiot mga bahandi igo sa
tao nga maquinaadmanon.
Acertar, dar en
el bianco. Igo.
Juan es el que di6 en el
bianco. Si Juan man ang nacaigo.
[Ang bato nga guisalibay ni
David, nacaigo sa agtang ni
En la frente de Goliat di6 Goliat.
la piedra que tir6 David.
I
Ang agtang ni Goliat, guica-
igoan sa bato nga guisali-
bay fguipono) ni David.
Dispart mi escopeta, pero no Namusil ac6, (guibuhian co
—256—
acert^ al pdjaro. ang 4corig pusil) apan uala
maigo ang langgam.
Se ha contentado ese hombre Miang'ay ba quining tao nii-
coil este dinero? ning salapii?
Se ha contentado con 61. Miangay man sia niana.
Le bafitarfa, si quisieras agre- Igo unta cania, cun bu-ut ca
gav algfunos pesos. unta magdugang ug pipila
ca pisos.
El secontentarla, si quisie- Miangay sia unta, cun bu-ut
ras agregar siquiera alg-u- ca unta magdugang ug pi-
nos pesos. pila lang ca pisos.
Siquiera. Bisan.
Afiadir, ag*re-
gar, aumen-
tar. Pagdugang.
Dar cr^dito. Pagto-6.
Embarcarse. Pagsacay.
La vela(de em-
barcacion.) Ang layag.
La vela (de
cera.) Ang candila.
Darse & la vela. Pagguican
Darse k la vela Pagguican didto
para. paingon sa(pag-
padulong sa.)
Se dieron &la vela para Cebu. Minguican sila didto paingon
(padulong) ea Sugbu.
Ir a velas desplegadas, & toda
vela. Paglayag sa ngatanan layag.
Se embarc6 el diez y seis del Nagsacay sia sa icapolo ug
mes pasado. unum ca adlao sa bulan nga
miagui.
Se di6 k la vela el tres del Minguican sia sa icatolo ca
corriente. adlao niining bulan.
Mi pluma es mejor que latuya. Ang Acong pluma maayo pa
cay sa pluma- mo.
Escribo mejor que tu. Ang pagsulat co maayo pa cay
sa pagsulat mo.
Regatear. Paghangyo.
En tenderde algo. P^igcaila sa bisan onsa.
Entiendes de telas? Nacaila ca hk, sa mga panap-
ton?
Enti^ndo. Nacaila man aco.
No entieiido. Dili ac6 nacaila.
—267—
Entieudo mucho. Nacaila ac6 caayo.
No entiendo mucho. Dili ac6 nacaila caayo.
Manejarse, gobemarse. Pag-ayom ayom. Pag-patigayon.
Como te maiiejas para enceu- Onsa onsaon mo pagayoni
der luz sin tenazas? ayom sa pagdagcot sa suga
sa ualay cumpit?
Me manejo de esta manera. Nagaayom ac6 maing'on niini.
Las tenazas. Ang cumpit. Ang guinpit.
Ildbilmente. Sa pagcacugui, sa dacong ca-
cugui.
Torpemente. Sapagcacabus. Sapagcaculang

219.

QuitJres comer carne 6 pescado?— Quiero comer carne y


pescado.— Quieres de esta carne que estd muy buena?— No
quiero; me gusta mas el polio.— Quieres una naranja?— Me gus-
tan las frutas, pero no tengo ya ganas de comer. Qui6res
lavarte las manos?— Quisiera lav&rmelas, pero no tengo toa-

11a para sec6rmelas. —Voy d mandar que te.den una toalla,
jabon y agua.— Muchas gracias.— Qui6res darme un poco de
agua?— Aqui estc^.— Por que no se ban procurado tus her-
manos un caballo mejor?— Si hubieran vendido su caballo viejo,
se hubieran —
procurado otro mejor. Era viejo el caballo de
ellos?— Era muy viejo.

220.
Ha llegado ya tu padre?— Todavfa no; pero llegarA hoy.—
Ha partido tu amigo?—No se; quizas haya partido ya,— Has
cumplido mi encargo?— Lo he cumplido.— Ha cumplido tu
hermano el encargo, que le he dado?— Lo ha cumplido.—
Qui6res hacerme un encargo?— Te debo tantos favores, que
curaplir^ siempre tus encargos.— Qui6res preguntar al comer-
ciante, si puede darme el caballo en el precio que le he ofre-
cido?— Estoy seguro, que se contentaria, si quisieras afiadir
algunos pesos mas.— Si estuviese seguro de eso, afiadiria algu-
nos pesos mas— Cuanto te parece, que podrd valer? Cua-
renta pesos.— Yo le he ofrecido treinta

y cinco.

—258—
221.
Habeis escrito los temas?— Bien sabes, que siempre los e.s-
cribimos. Seria precise que estuviesemos eufermos para no
escribirlos.— Que nos das hoy?— Os doy la leccion 77. los y
temas, que k ella corresponden y son, el 223, 224, 225.
226.— Tratareis de.no cometer faltas? —
Procuraremos no co-
y


meterlas.— Te basta este pan? Me bastaria, si no tuviese

mucha hambre. Cuando se ha embarcado tu hermano para
Espafia?— Se ha dado a la vela el 80, del nies pasado.—
Me prometes hablar a tu hermano?— 1\i lo pronieto.— Tra])a-
jaris mejor la leccion procsima?— Trabajare niejor la lecf^ion
pr6csima, que la pasada.

222.
Tu trabajas muybien los temas; te aseguro, que me ale-
graria mucho, todos mis discipulos trabajaran como tu.
si
Por que no sales hoy?— Saldria, si hiciose buen tiempo.—

Te ver6 todavia mafiana? Si quieres, vendre aqui. Estare —

aqui todavia a tu llegada? Todavia estaras, por que no tar-
dar6 mucho.— Ir&s al pueblo esta tarde?— No s6; pero yo
iria ahora, si pudiese. —
Sabes ya lo que ha sucedido? No se —
nada.— La casa de nuestro vecino se na quemado.— El nino
se ha salvado por la gran misericordia de Dios, por que ya
estaba el fuego cerca de su cama, cuando lo han sacado.

LECCION 77.^

Prohibir. Pagdili.
Te prohibo hacer esto. Nagadili ac6 canimo sa pag-
buhat niini.
Cerrar los ojos. Pagpiyong.
Cierra los ojos. Piyonga ang imong'mata.
Levantar la cabeza (para mi-
rar hacia arriba ) Paghangad.
Mira aquel p^jaro que estk Hangdon mo cadtoug iang-
alla arriba. iQu6 bonito es! gam nga tua dito sa itaas.
Pagcaanindut!
—259—
Mi» duele mucho la cabeza; Masaquitcaayo ang icong olo:
apena.s puecjo levantarla. hi^nis ac6 macahaug'ad.
\ai ma<^'estad, ma^nificeucia. Aug pa^^-cahalangdon.
Anochecer. Cagabhion.
Se 11 OS liizo de iioche en el
camiuo. Ouicagbihi-an quita sa dalan.
Ag'acliarse. Ba-
jarse. Pagyocbo.
Oler bieii al- Bisan onsa nga
g'lma cosa mahumut.
Oler mal al- nga
Bisan onsa
g'una cosa. m aba ho.
En verdad. En Sa pagcama-
ofecto. tood.
El ahri^ro. Ang tabon.
La cueva. Ang langob.
La choza, ca-
bnfia. Ang pwyag.
Hacor caso. Pagtagad.
Estiinar. Paghigugma.
No liago gran caso de ese Dili ac6 magatagad caayo nia-
liombre. nang tao.
Har^s caso de sus palabras, Tagdon mo ba ang iang mga
siendo asi que es niny cliis- polong, labon nga tabiaii
moso? sia caayo?
No hare caso de sus palabras Dili ac6 magatiigad iangm
necias (inf undadas mga polong nga ualay hi-
nungdan.
Estimas k este nifio? Nahigugnia ca ba niining bata?
Lo estimo mucho. Nahigugma ac6 caayo cania.
La flor. Ang bulac.
Florecer. (los dr-
boles.) Pagpamulac.
Crecer. Pagtob6.
Rapidamente. Sa pagcadali.
El drbol. Ang cahuy.
Laarboleda. Los Ang mga caca-
^rboles. huyan.
Los naranjos florecen ya. Ang mga ponoan sa ucban
namulac na.
Este muchacho ha crecido mu- Quining bata mintobo caayo
cho en poco tiempo. sa didiot nga tiempo.
Ponerse al abri- Pagsalipod. Pag
go, & cubierto. salimbong".
37

—2G0—
Pongamonos al abrigo de la Pasalipod quita sa olan ug
lluvia y del viento sa nangiri.
Entremos en eeta choza para Sumulud qnitk dinhi niining
estar k cubierto del tempo- payag cay aron pasalipod
ral. quit4 sa unus.
Pon la luz al abrigo del viento Salipdi ang suga sa hangin,
porque siiio se apagar&. cay cun dili mapalong.
Por, en todas Bisan asa. Bi-
partes. san di-in.
La sombra. Ang landong.
Vamoa & sentarnos h la sombra Mulingcod qwitk didto sa lan-
de aquel 6rbol. dong niadtong cahuy.
Este hombre aparenta dormir. Quiniug tao nagapacatolog.
p]n cuanto que. Igo nga.
En cuanto que lo vea le ha- Igo nga maquita co sia raaga
blar6. sulti ac6 cania.
Por no. Aron dili.
Resfriarse. Sip-on.
No quiero salir, por no res- Dili ac6 bu-ut lumacao, aron
friarme. dili ac6 sip-onon.
No quiere ir al pueblo, por Dili sia bu-ut umadto sa long-
no encontrar (ser visto de) sod, aron dili sia hiquit-an
sus acreedores. (maquita) sa iang mga hi-
ngutangan.
No quiere abrir la bolsa, por Dili sia bu-ut niagbuscag
no perder su dinero. sa bolsa, arou dili mauala
ang iang salapi.
El deudor. Ang utangan.
El acreedor. Ang hingatau-
ngan.

223

Eatiendes tu de caballos? Entiendo.— Qui^res coniprarme

uno? Si quieres darme dinero, te conxprar^ dos. Entiende —

ese ho^lb^e de telas? No entiende mucho. Como te mane-—

jas? Quiero manitestarte como me manejo. Qu6 debo ha-
cer, para saber bien la leccion, que me ha de preguntar


manana? Pondris tus temas en limpio, harfis tres y estu-
diar&s la leccion
siguiente. —
C6mo te gobiemas para procu-
rartemercancias sin dinero? —
Compro k cr^dito. Como t^*^
maneja tu hermano para anrender bi««aya sin diccionario?

Se maneja con mucha habiiidad.


—201—
224.

Pero til hermano. ^coino se gobierna? —


Se gobierna inuy

torpemente. Lee y busca las palabraB en el diccionario.
Aprendiendo de este modo, no sabr4 formar una sola fra-
se.— —
Por qu6 baja los oios tu hermanoY Los baja, porqiie
tiene vergtienza de no naber hecho sus temas. Almorzare- —

mos hoy en el j&rdin? EslA tan hermoso el tiempo, que se-
ria bueno aprovecharlo. —
Qu6 tal te parece este cafe^ Me —
parece escelente — —
Por qu6 te bajas? Me bajo para recoger
el pafiuelo, que se me ha caido. —
Por qu6 se esconden tus

hermanas? ^No se esconderian, sino temiesen ser vistas.

De quien tienen miedo? De su maestra, que les rift6 ayer.

225.
Has visto ya k mi hijo? — No lo he visto todavia. —C6mo
estd? —Est4 muy
bueno, no podr^s conocerlo, porque ha ere-
cido mucho en poco tiempo. —
Por qu6 no da este hombre

nada k los pobres? Es demasiado avaro; no quiere ahrir su
bolsa por no perder su dinero. —
Qu6 tiempo bace? Hace mu- —

cho calor. ^Hace mucho tiempo que no na Uovido? Me pa- —
rece, que hoy tendremos borrasca.—Quiza.-—Se levauta viento,
truena, lo oyes?--Lo oigo, pero la borrasca est4 todavia muy
lejos. —No tan lejos como piensas. —
Ves, c6mo relampaguea?
jDios mio! jQu6 aguacero! Si entramos en alguna parte es-
taremos al abrigo de la borrasca.

226.

Entremos en esta choza: en ella cstaremos al abrigo del


viento —
y de la Uuvia. A donde iremos ahdra?—Qu6 camino

tomaremos? El mas corto seri el mejor. —
Hace demasiado ca-
lor y yo estoy todavfa muy cansado. —
Sentemonos k k som-

——
bra de este ^rbol. Qui6n es el hombre, que estft sentado
debajo del irbol? No lo conozco; parece, que no quiere com-
pafiia, por que cuando nos acercamos k 6l, finge dormir.
Es como tu hermano; sabe muy bien el bisaya, pero cuando

yo quiero hablarle, ^nge estar enfermo. Me has prometido
^

—262—
liablar al capitan, ^por que no le has haWado? —En el mo-
inento en que lo vea, le hablare.

LECCION 78/
El motive. Ang hing-tung'-
dan. Aug hi-
nungdan.
El motivo de su pesar. Ang hingtungdan sa iang ca-
saquit.
El motivo de tu tristeza. Aug hinungdan sa imong ca-
mingao.
A pesar de. Bisan pa. (1)
A pesar de esto. Bisan pa niini.
A pesar de eso. Bisan pa niana.
A pesar de ti. Bisan dili ca
bu-ut.
A pesar de {4. Bisan dili sia
])U-Ut.
Su maestro le ha prohibido ju- Gudid-an sia sa iang magto-
g^ar, pero, k pesar de eso, toon sa pagsugal, apan bisan
el jug-ara. pa niana, sia magasugal.
Su padre le ha prohibido ir al Gudid-an sia sa iang amahan
baile, pero, a pesar de (A, sa pagadtosasayao, apan bi-
xh con frecuencia. san dili sia bu-ut, sig'adto
man sia.
Alanejarse.
Hacer. de modo que. Pagayom ayom.Pagpatigayon.
(robernarse.
De modo que ( lo-
cucion adver- Cav aron (causa
bial.) final.
Te gobiernas de modo que aca-
bas tu trabajo todos los Si\- Nagayom ayom ca b^ cay aron
hados por tarde? la mahuman ang iraong* buhat
TIaces de modo que dejas aca- sa ngatanan sabado sa ha-
bado tu trabajo todos los sa- pon?
bados por la tarde?

(1) A PESAR DE se traduce BISAN PA v rig-e ablativo de cosa. A


pesar de eso. Bisan pa niana.
Cuando A PESAH DE ri^e en casteUano a una persona se traduce
BISAN DILL ponierido la persona en nominativo y el verbo Bu-ut. A pe-
tiur de ^1. Bisan dili sia bu-ut que equivale (jl decir: aunque el no quiera.
—263—
Procnrar hacer algo con ahiuco. Pagsingcftmut sa pagbuliat.
Procura hacer eso, do modo Mag-singcftmut ca sa pagbu-
que yo este coiitento. hat niana, cay arou ac6 uma-
ngay.
Caer i, dar h. Pagatubang. Pag-
atbang. (2)
La ventana cae al rio. Ang ventana uagaatbang sa
suba.
Aliog-arse eu
a<4nia. Lumus.
Asfisiarse. Pu-ut. Pun-ut.
;Ay Dios mio! jque me ahogo! jPastilan! Ago-o! Diosco! jnga
nalumus ac6!
Amarrar, atar. Paghigut.
Cu id arse, reca-
tarse, guar-
dars(\ Paglicay.
Cocear. Dar co-
ces. Tindac. Sipa.
Si no te recatas de este ca- Cuu dilica maglicay niining
ballo, te daWi una coz. cabayo, titiudacan ca nia.
jCuidado! jAyao bay^!
ISo sea que. Bav4. Tingali.
(3)
Cuando montes a caLallo, ten Can mangabayo ea, bantay ca
rauclio cuidado no sea ([Ue ug maayo, maliolog ca bay&.
te caigas. jCuidado! jAyao bay^!
Antojarse. Ibug.
Se antojo robanne.
le Naibug sia mangauat canaco.
Que te se antoja? Onsay caibgan mo?
Se me antoja robar tu caballo. Naibug ac6 mangauat sa imong
cabayo.
mio. En lugar Sa butangan co,
tuyo, suyo. mo, nia.
K.'^ menester poner todas las Quinahanglau ang pagbutang
oosas en su sitio. sa ngatanan butang sa bu-
lutangan nila.
En derredor, al derredor. Sa libut.

2, La raiz Atuban^ oi\ este sentido reg-ularmente se slncopa, diciendo


Atbang-.
'3^ usa BAYA se pofjpone A toda la oracion. No sea que
Cuando po
te caipras. Maholog" ea bayd. Tinman se antepone la oracipn y tam-
.'i

bien cuando se u.san Ting-ali bay A, que tieneu la misma signiflcacion qu«
l^ayii solo. Tingali raaholog ca. 'Tin^Jali baya raaholog- ca.
. .

—264—
, Nagsacay came pagHbut pa
Navegamos en derredor de la \ ]>()lo.

isla. •

CTiiilil»iit iiaaio pa^ri^acay anir


(
po]o.
Dar la vnelta. Pa^'libut,
DiiJQOS la vuelta a la casa. Giulil)Ut naino aug balay.
Kodear . C'e rear Paglibu t
Los enernigos cercaron el pue- Ang* loug.sod guilibutan sa
bio. mg-a caauay.
El mundo. Ang calibutan.
Costar. Palit.
Cuanto te cuesta esto? Pilay pag'palit mo niini?
Me cuesta doce pesos. Napolo ug duha ca pisos ang
pagpalit ca niini.
Solo. Da, lamang.
Yo estaba alii Didto man ac6
solo. dang usa.
Una sola mu- Usa da ca ba-
ger. baye.
Un solo Dios. Usa da ca Dios.
Solo Dios puede hacer esto. Ang Dios lamang ang macag-
buliat niini.
Solo el pensamionto de esto Ang hunahuna lamang niini
es crinnnal. sala man.
Ocurrencia (pen- Hunahuna nga
samiento. j ahat, nga hi-
nanali.
La ocurrencia (sucedido.) Ang naliatabo.

227.

Porqu^ tienes un aire tan triste? — No tendria un aire tan


triste, sino tuviese un motivo de tristeza: acabo de saber,
que uno de mis amigos ha muerto asfisiado y una de las
mejores amigas de mi muger se ha ahogado. En donde se —

ha ahogado? Se ha ahogado en el rio, detr&s de tu casa;
ayer a las cuatro de la madrugada se levant6 sin decir una
palabra, sali6 por la puerta, que da al j&rdin, y se tir6 al
rio, en donde se ha ahogado. —
Tengo muchas ganas de ba-

narme hoy. En donde quieres banarte? Quiero banarme en el —
rio.— No tienes miedo de ahogarte? No, porqu6 se nadar muy —
bien.

—265—
228.
Un emperador irritado contra nn astr61opo, le preg*unt6;
miserable, e»de que clase de muerte crees, que moriris? — Mo-
rire de fiebre, astrilogo: mientes, dijo el empe-
respondi6 el
rador, morirAs en el momento de muerte violenta. Cuando —
iban k cogerlo, dijo al emperador; senor, que me tomen ol
pulso y ver&n, que tengo calcutura. —
Esta oc-urrencia le salvA
la vida. —
Distingues aquella casa allft abajol?— La diBtingo.—

Qu^ casa 6s? E>s una capa inuy buena. Si quieres ontra- —
remos para bebov mi vaso de vino, porque tengo mueha sed.
Sieuipre tienes tu sed, cuando ves* una cusa buena. -^Si en-

tramos, beber6 a tu salud. Primoro que entrar en esa casa.

no beber^. Cuando me pagarAs lo que me debes?— Cuando
tenga dinero; es inutil, que me lo pidas boy.

229.
Porqu6 es inutil que te lo pida hoy? — Porque bien sabes,
que nada se puede ecsigir al ijue nada tiene. — Cududo pien-
sas tener dinero? —Pienso
tenerlo el afio pr6csimo.— Qui6res
hacer lo que yo te —
diga? Quiero hacerlo, si uo es muy
dificil. — Porqu6 te
ries de mi? —
No me rio de ti, jsi no de
tu vestido. —
No se parece al tuyo? No se parece al mio, —
porque el mio es corto y el tuyo es demasiado largo; el mio
es negro y el tuyo es bianco. —
Porqu6 tratas k ese liom-

bre? No lo tratarla, si no le debiese muclios favores.— Ou^*

favores le debesV Ya te he dicho que muchos. No to fies —
de 61, porque si puede enganart^, te engaftari.

230

Porqu6 trabajas tanto? Tnibajo tanto para ser util k mi
pr6jimo. —
Siendo yo todavia nino^ dije un dia k mi padre:
no entiendo el comercio y no se vender; permitame V. ju-
gar. —
Mi padre me respondid, sonri^ndose: Comerciando/ se
aprende k comerciar, y vendiendo se aprende i vender. Pero —
querido padre, repliqu6 yo; jugando, se aprende tambien
a jugar. —
Tienes razon. me dijo, pero es menester aprender an-
.

—266—
tes lo que es necesavio y util. — No juzgueis vosotros los (|iit

no quereis ser juzgados.— Porque iiotais una paja en el i>j(

de vuestro hermano, vosotros que no distingui.s la vig-a ([lu


esta en el vuestro?

LECCION 79.

El 116^6 pobre, se hizo rico Sa pag'abut nia maliang-ul man


en poco tiempo, y lo per- sia, nacasalapi sia sa maca-
di6 todo en menos tiempo diot, ug* sa macadiot pa naiia-
todavla. la cauia an^^ n<J*atanan.
En primer lu-
gar, prime-
ramente. Sa naliaona.
En segMindo lu-
g-ar. Sa icaruha.
En tercerliig'ar. Sa icatolo.
Despues de haber liablado, se Human na sia nag'sulti, napauii
fu6. sia.
Despues de afeitarme, me lave Human na aeo nag*alot, iiag-
la cara. liilamns aco.
En cuanto di6 la campaua, Ig'o na,i>*bag^ting' ang* campana,
te dispertaste. nag'liimata ca.
En cuanto me llamaron, me Ig*o aco g-uitauag*, nag'liimata
dispert6. aco.
En cuanto me hube vestido, Ig'o ac6 nagnisti, minlacao
sail. ac6.
Asi que hube comido, dio la Ig'o aco mincaon, nagbag'-
una. ting* sa a la una.
Apenas liubimos lleg*ado, nos Bag'-() pa canii miabut, g'ui
condujerou k la Ig*lesia. dala came sa sing*bahan.
Pedir prestado. Paghulam. Pag*
ulus. (Ij
Dar prestado. Pag'paliulam
Quiero tomar prestado de ti Bu-ut ac6 muhuiam caninio
(dinero.) ug" salapi.
Me pides dinero prestado? Mululam ca ba canaco ug sa-
lapi?
Xe pido dinero prestado. Muhuiam ac6,canimo ug sa-
lapi.

(1) La raiz Hulam compuesta con las paftfdulas Nag*a 6 Mi sig-nifica


pedir prestado y <jon la particula N^gapa siijuitiga dar prestado.
—267—
No quiero darte prestado, por Dili ac6 bu-ut magpahulnni
que no me pagar^s. canimo ug salapi, cay dili
ca magabayad canaco.
El pr(')jinio. Ang isigcatao.
La pacieiioia. Aug pagan tos.
Laiiiipaciencia. Ang ualay pag-
an tos.
Obedeced k vuestros maestros, Sugton nifK) ang iftong mga
y no les causeis pesares. magtotiHon, ug aj^ao sila
pagcasaquiti.
Pag'ad lo que debeis, conso- Baidi ang inong mga utang,
lad ^. Ids desgraciados, y lipayon nifto ang mga tao
liaced bien a los que os ban nga ualay palad, ug ma^*
ofeudido. buhat camo ug maayo sa
mga nacasala canifto.
' Ang tao nga
ualay palad.
Desgraciado.
Ang tao nga
nalisdan. Ang
tao nga na-a
sa calisud.
Acostumbrarse. Anad.
Tener costuiu-
bre. May batasan.
Ks pivciso acostumbrar h los Quinahanglan ang paganad
ninos desde muy temprauo sa mga batang diotay cutub
al trabajo. sa ilang pagcabata sa pag
buhat.
Estoy acostumbrado u escribir. Anad man ac6 sa pagsulat.
No puedo espresarmo bien en Dili ac6 macasangput sa bi-
bisaya porque no tengro cos- nisaya, cay ualay batasan
tuml3re de hablar. CO (^dili ac6 anad) sa pag
sulti.
Tu hablas k la perfeccion. Icao nacasangput na.
Charlar. Pagtabi.
El charlatan, Ang tabian.
('on permiso de V. Tabi canimo.
Practicar, ejerci- Pagsumay su-
tarse. may.
Yo me ejercito en hablar bi- Nagasumay sumay ac6 sa
.saya. pagsulti ug binisaya.
iGuitugutan ta icao sa pagadto
Te permito ir allfi. didto.
Guipaadto ta icao didto.
38
— —A

—268-
Hacer bien. Pagayo. Pag-
buhat sa ma-
ay o.
Tener compa-
sion. Pag calo-oy.
La compasion. Angcalo-oy.
La piedad. Ang puaugud.
¥A liombre unas veces rie, y Ang tao usahay mucataua,
otcas ilora. usahay muhilac.
t>i yo supiese lo que tu lias Cun niahibalo ac6 unta sa gui-
hecho.... buhat mo
Lo que se caacibe bien, se Ang guisabut ug maayo, gui-
enuncia claramente. pamolong sa pagcadayag.
yu m^rito es «nuy graude, para Daco caayo ang iang paha-
mostrajpse k mis ojos. nungdan, cay aron quit-on
sa acong mata.
De un r^y viene esta m&xinia Sa usa ca hadi guican quining
augusta: El liombre jam^s polang nga mahal: ang tao
es graude, sino en tanto que dili daco sa guihapon, cun
es ju8(to. dili sia matarung.
Afligirse. Pagcasubo. Pag-
casuco.
El hombre tris- Ang tao nga ma-
te. sulub-on.

231.
Qu6 hiciste despues de haberte levantado esta mafiana?
Airi ^ue lei la qaiita de mi padjje, sali para ver la Iglesia
del pueUe, ^que no habia visto todavia. —
Qu6 bizo tu padre
asl %\k^ bubo ,almprzado?'— Se afeit6 y Bali6.-H(iu6 hizo tu amigo

de^ue3 de taber ido i paseo? Fu6 k casa ide su tic.—
donde fu6 tu tio despues fde liaber cenado? — No fu6 ^ ninguna
parte: de&pues de ;biber cenado, se de8nud6 y acost6. A que

hora se ;levftat6? Se levant6 al salir el sol.-— Lo despertaste?
No rUubo aecesidad de despertarlo, .parque 61 se habia levan-
tado aiuies que yo. —
Porque est&s afligiao? Estoy afligido por—
estfl. deegracia. —
Estas afligido por la niuerte de tu pariente?
Estoy muy afligido por ella.

232.
Ue que se ha quejado tu tio? — Se ha quejado de lo que
tu has hecho.— Se ha quejado de la carta que le escribi an-

—269—
tes de ayer? —Se — jQu^ hermoso tintero
ha quejado de ella.
tienes ahi!, —Qii^ vas k hacer con tintero?
prestamelo. el
Voy & enseiiirselo 4 mi hennana.— C6g^d, pero ten cuidado
de y no
^1 rompas. — No temas, porque no
lo romper^. lo
Qu6 objeto tienes in aqui?— Quiero pedirie prestado.
dincrro
Pidele a otro.— Si tu no quieres prestinnek), pedir6 & lo otro.
Ksti bien. — No debes hacer que tu hermaoo hag» te lo» te-
mas, sino hacerlo8 tu mismo.

233.
Qu6 hacesahi? —
Estoy leyendo el libro, que rae has pin-
tado. —Notienes razon para leerlo siempre.—Qu6 debo ha-

cer?— Debes escribir tatnbien. Qu^ debemos hUcar par* ser
dichosos? —
Amad y practicad la virtud y sereis dichosos- en
esta Tida y en la otra. —
Puesto que queremoa ser dichosos,
hagamoa bien k k)s pobres y compade^camos k las deflgra*
ciados? —
Obedeacamos k nuestros maestros y no les causemos

nunca pesares. Hijo mio, pata ser amado, caprecido ser la-
borioso y juicioBO. —
Te aiousan de Ikaber side perezoso- y negli-
u:ente.-~Y tu sabes que tu hermano ha sido cwrtagado pnr
haber sido malo.

234.
Estando yo el otro dia en el pueblo, recil^ una carta de
tu maestro, en que se quejaba mucho de ti. No Ifores; ve —
ahora 4 tu cuarto, aprende tn lecciod y s4 bueao, de otro
modo no comeras hoy.--Ser6 tan bueno, querido padre, que
ciertamente quedar4s content© conmigo. —
Ha* cutnplidb su p«^
labra el muchacho? —
De ningun modo, porque despues de na-
ber dicho esto, fu6 k su habitacion, tomd sua libros, se sentc")

junto k una mesa y se durmi6. Ea un buen muchaCho euando

duerme, dijo su padre, cuando lo vi6. Al fin baa veaido?
Perd6name, amigo mio, porque no he podido venir mas pronto.
Te he esperado con impaciencia.

LECCION 80.*

Kstar en pi6. Tindug.


/ Guitugutan mo ba
ac6 sa pag-
Me pemit^s
'
ir al mercado? L
'j
"^^ ttanguihan?
,f mo ba aco dito sa
Guipaadto
\ tianguihan?
—270—
/ Dili ta icao guitigutan sa pag*-
I adto sa tianguihan.
No te permito ir al mercado
Dili ta icao g-uipaadto dito sa
I
V tianguihan.
Apresurarse, dar-
se prisa Pagdali.
Date prisa en hacer eso. Dalion mo cana pagbiiliat.
Vuelve pronto. Dalion mo pagpauli.
Has escrito el libro k prisa? Guidali mo ba ang pagsnlat
sa libro?
Unas veces he escrito & prisa, Usahay guidali co ang pag-
otras despacio. sulat, usahay mahinay.
Llorar. Paghilac."
El menor contratiempo le hace Ang diotay nga calisud ma-
llorar. gapahilac cania.
Asustarse. Lisang. Culba.
Los perros asustan al nifio. Ang mga iro nacalisang sa
batang diotay.
De que asustas?
te Onsay guicalisang mo?
Me asusto de ese hombre de Nalisang ac6 nianang tao nga
mala traza. dautan ug daguay.
Depender de. Guican sa.
Eso depende de las circunstan- Cana guican sa manga calii-
cias. gayonan.
Eso depende de mi. Oana guican man canaco.
De 61 depende hacer eso. Guican man cania ang pag-
buhat niana.
Es verdad, eso depende de mi. Mato-od man, cana guican man
canaco.
Eso no depende de mi. Cana dili man guican ca-
naco.
Admirarse. Paghitingala.
Me admiro de estos ninos, por- Nahitingala ac6 niining mga
que son muy juiciosos. batang diotay, cay bu-utan
sila ca-ayo.
De que te admiras? Onsay hingtingad-an mo?
Me admiro de tu sabidurla. Hintingad-an co ang imong
quiuaadman.
Pues. Na. Nan.
Por lo que. Busa.
Ultimamente. Sa catapusan.
Dentro de poco Sa dili madu-
tiempo. gay.
En. Sa.

—271—
Kso fiuoederd de aqui a ocho Mahatabo cana sa icaualo ca
dias. aldao cutub caron. (l)
He ido h Cebi'i en siete dias. Nacaadto ac6 sa Sugbu sa
pipito ca adlao.
1^1 liabra acabado su trabajo NacahuiiHin na sia sa iang*
dt» nfjui a tres meses. buliat sa icatolo ca bulan cu-
tub caron.
Regalar algo. Paggasa.
Aburrirse, fas-
tidiarse. Pool.
N(» puede ser, que me aburra Dili mahimo, nga guipoolan
a tu lado. ac6 sa imong Inyo.
Kl se aburre en todas partes. Guipoolan sia bisan di-in.
Adelantarse. Pagona.
Atrasarse. Pagolahi.
Pararse. Paghunong.
Mi reloj se lia parado. Aug ^cong orasau mihunong.
Tu reloj se adelanta una hora Ang imong orasan nagaona
y el mio se atrasa media. ug usa ca oras, ug ang 6co
nagaolahi ug tunga.
En adelante. Cutub caron.
Econ6mico. Madaguinuton.
Temido, Mahadlucon.
Grosero. Burung*.
El proverbio. Ang casangpu-
tanan.

235.

Hace mucho tiempo que estas aprendiendo el bisaya? Solo
liace tivs —
meses, que lo aprendo. —
Es posible? Hablas muy
bien para tan poco tiempo. — Tu chanceas. — No se mucho
te
todavia. — A la verdad, hablas bien. — Creo, que me lisonjeas
uri poco. — De ningun modo, hablas como se debe hablar.

;l El julverbio DE AQUI A, iiuUoando el tierapo eii quo se haru al-


<iuna cosa ^^e traduce CUTUB CARON, pospuesto siempre al tiempo, que
se espresa con los numerales ordinales. Lee. 8.* Regla 5.*) Partir^ de aqui
^ ocho inescs. Mu(z:uican aco sa icaualo ca bulan cutub caron.
Cinndo DE AQUI A iudica un lugtir, se traduce CUTUB DINHI HASTA
DITO y tarabien GUICAN DINHI hasta DITO jQue distancia hay de Ca-
«iayau a Cebn? ^Onsa ba ang pagcahalayo cutub dinhi sa Cagayan basta
dito sa Suffbu? ^Onsa bn ang pagcahalayo guican dinbi sa Cagavan hasta
dito sa Sugbu? El adverbio HASTA, debiera traducirse cutub,* peru, lot*
indios lo usan ya regularmente en ca^tellano.

—272—
Para hablar como se debe, es iiecesario saber mas de lo que
yo s6.— Sabes bastante para darte & entender.— Cometo aim

muchae faltas. Eso no importa, es menester no ser timido,
por otra parte, no has cometido ninguna falta en lo que
Hcabas de hablar. —Soy aun timido, porque temo no se bur-
len de mi. —Seria presiso ser may grosero para burlarse de ti.

236.
No sabear un proverbio?-^Qu6 proverbio?— El que quiere
liablar bien, debe empezar por hablar maL— Comprendes todo
lo que te digo? — Lo comprendo muy bien, pero no puedo to-
davla espresarme bien en bisaya, porque no tengo costum-
bre de hablar. — —
Ya hablards dentro de poco tiempo. Lo d(^
seo con todo mi corazon. — Ves algunas veces k mi hermano?—
Lo veo algunas veces.— Cuando lo encontr6 el otro dia s(^
quq'aba de ti. —Si se hubiese portado mejor y si hubiese sido
mas econ6mico, decia, no tendria deudas y yo no estarla iu-

comodado con 61. Le supliqu^, que tuviese compasion d«^
ti, diciendole, que ni aun tenias dinero para comprar pan.

237.
Dile cuando lo veas, me replic6, que no obstante su mala

conducta para conmigo, le perdono. Dile tambien, continu6,
(jue yo no me burlo de aquellos k quienes debo favores.

Qui6res tomar te?— Gracias no me gusta el t6. Tegusta el
(•aft?— Me gusta, pero acabo de tomarlo.— No te aburres aqui?—
No puedo aburrirme estando tu aqui.— En cuanto d mi »iem-

pre me aburro. Si tu hicieses lo que yo, no te aburririas;

porque escucho k todos los que me dicen algo. De este modo,
aprendo mucho y no tengo tiempo para aburrirme; pero tu

no haces nada de todo esto, por lo que te aburres. Yo haria
lo que tu haces, sino tuviera motivo para estar triste.

238.


Has visto k tu cunado? Lo he visto.—-Me ha dicho qiie
sus hermanae vendrftn aqui dentro de poco tiempo y me ha
—273—
suplicado, uue te lo diga. —
Cuando hayan llegado, podrds dar-
les los anillos de oro, que has comprado.— Ellas se lisonjean
(le que se los regalar&s, por que te aprecian sin conocerte. —
Te ha escrito tu hermana? —
Me ha esorito, voy h respon-
(ierle. — —
Debo decirle, que estas tu aqui? Diselo; pero no It*
(ligas, que la espero con impaciencia. —
Porqu6 no has traido
tu hermana? — —
A cual? A la que traes siempre, &la mas chica.--
——
No ha querido sulir, porque le duelen las muelaa. |Pobre-
cita! —Que edad tiene?—Tienecerra de quince afios. Es muv
alta, sieudo niuy niila.— Qu^ edad tienes tii? —
Tango veinti-
(h)s ano8. —
Es posible?— Yo creia, que todavla no tenias veinte.

LECCION 81.'^

El cuftado, cu-
nada. Aug bay do.
Levantarlosbra-
zos.
Elevar alguna
cosa, como el
saeerdote la
hostia. BAyao. (1)
Has oido misa? Nacasingba ca ba?
No he oido misa entera, por Dili bug-us ang icong pag
que cuando entr6 en la igle- singba, cay sa pagsulud
sia, elevaba el padre el Santo CO sa singbahan, nugabi-
Caliz. yao na ang pare sa Caliz
nga Santos.
No tienes mi libro? Uala ba canimo ang &cong
libro?
No lo tengo. Uala canaco.
Adem&s. Labut pa.
Ademas de esto. Labut pa niini.
Por otra parte, Sa luyo.
Ademas de lo que he aicho. Labut pa sa guiingon co.
Durante. Sa cadugay.
Durante todo el Sa cadugay sa
ano. tuig.

(1) La diferencia, qne hay entre Bayao y Bay 60 respecto de la pro-


nunciacion, es, que el primero es breve y el segundo largo; y veepeoto de.
la significacion. el primero es verbo y aiprniftca levanfcar los braaw ,y ^
seguiido es uoinbre y signiftco, cufiado, cufiada.
—274—
Durante tresauos. Sa cadugay sh
tolo ca tui^*.
A la dereclia. Sa to6.
A la izquierda. Sa u^la.
Hacialaderecha. Dapit sa too.
Hacia la izquierda. Dapit sa uala.
Hacia aqui. Dapit dinhi.
Hacia alii. Dapit didto.
No podras decirme cual es el Dili ca ba macapanghibahi
camino mas corto para ir canaco, cun liain ba an^"
k casa del capitan? dalan ng*a labing lad Sil

pagadto sa balay sa capitan?


Anda toda esta calle, y cuando Lacton mo quining dalan, ug
est^s al fill de ella, vuelve cun didto ca na sa catapn-
a la derecha; encontrar^s san, mulicc) ca sa to-6 dapit:
una ca^a grande y muy liiquit-an mo usa ca baiay
bonita y pasar^s por delante nga daco ug maanindut
de ella. caayo, ug mulabay ca diha
niana. (2)
Y despues? I'g on a?
Despues entrar&s en una ca- Musuhid ca ofia didto sa us;i
lle, muy estrecha y larga ca dalan (calsada) nga lia-
y alii veras al fin de ella go-ot ca-ayo ug hata-as, u^-
nna casa que esta a la ori- quitaon mo didto sa cata-
Ua del mar. pusan usa ca balay nga tua
sa bay bay.
Es esa la casa del capitan? Mao ba cana ang balay sa ca-
pitan?
No; desde esta casa, que esta Dili; cutub niadtong balay nga
k la orilla del mar, anda- tua sa baybay, magalacat ca
r^s hacia la izquierda y pa- dapit sa nala, ug muagui
sarfis debajo del puente, ca sa ilalom sa tulay nga
que hay alii. tua didto
Pasar por al-
guna parte. Pagagui.
Pasar por de-
lante, junto k. Paglabav.
El camino. Ang dalan.
El camino fre-
cuentado. Ang alaguian.

(2) La raiz LICO significa dar la vueUa a una esquina 6 volver haQla
la dereqba 6 hacia la izquierda en una enQruQijada.
.

—275—
El trabajo, la
obra. Ang agui.
El pasajero, ca-
minante. Ang umalagui.
Til trabajo estd bien, pero Ang imong agui maayo man,
la obra de los denies est& apan ang agui sa uban dau-
mal y tod*via haa traba- tan ug diotay pa ang agui
jado poco. nila.
El puente. Ang tulay. Ang
taytayan.
Has visto al hombre que cor- Naquita mo ba ang tao nga
ria? mindalagan?
Lo he visto porque ha pasado Naquita co sia cay guilabian
junto mi. ix ac6 nia.
De donde vienes? Di-in caba guican?
Vengo del pueblo y he pa- Guican ac6 sa longsod ug na-
sado por casa de Pedro. caagui ac6 diha sa balay
ni Pedro.
El soltero. Ang olitao.
La soltera. Ang dalaga.
El matriiao—
nio Angmagtiayon.
El casado, la
casada. Ang miiio.
La muger le-
gitima. Ang asaua.
El marido. Ang
bana.
Casarse. Pagcamiiio.
Kleuterio ha casado con
se Si Bleuterio namifio can Juana
J nana y M6nica se ha ca- ug si M6nica namino can
sado con Mariano. Mariano.
Es casado tu primo? Mino ba ang imong igagao?
Es soltero todavia. Olitao pa sia.
El apuro. Ang calisud.
Me pones en muchos apuros. Guicalisdan mo ac6 caayo.
Pedir en matri-
monio. Pagpamalaye.
Tu primo ha pedido en matri- (juipamala-ihan sa imong iga-
mouio k mi hermana. gao ang igsoon co.
Cumplimiento,
cumplido Abi abi.
Me haces un cumplimiento, y Nagaabiabi ca canaco, ug am-
no se que responder. but, cun onsa ba ang itu-
bag CO.
39
—276—
La culpa, la Ang sala. Ang
falta. say op.
Qiiien tiene la culpa? Quinsay tagsala?
Yo no tengo la culpa. Dili man ac6 ang tagsala.
Achacar, impu-
tar. Pagpasangil.
Tu no tienes culpa,
la pero Dili man icao ^ng tagsala.
te lo achaean k ti. apan icao man ang guipa-
sangilan nila.
La dilacion, la Ang cadugay.
demora. Ang pagla-
nganlang'an.
K\ escribe sin demora k los Nagabalus sia ualay la-
sa
que le escriben. ngan sa mga nanagsulat
cania. (3)
Chancearse. Pagtiao.
Tu te chanceas de mi, pero Guitiauan mo ac6, apan dili
yo no soy amigo de chau- ac6 mahagugma sa mgatiao
zas. (dili ac6 patiao.)
Pedir perdon. Pagquipasaylo.
Pide perdon k los que has ofen- Maquipasaylo ca sa mga gui-
dido. casad-an mo.
Perdonar. Pagpasaylo.
Perdona k los que te han ofen- Pasayloon mo ang mg-a na-
dido. casala canimo.
Te pido perdon. Maquipasaylo ac6 canimo.
\ te perdono. Nagapasaylo ac6 canimo.

239.
Qu6 hora es? —Es la una y media. — Dices que es la una

(3) La raia Balus signiflca contestar (escribir) & una carta. Tambien
sig-ninca retribuir, recompeDsar, corresponder; pero, en este caso la ora-
cion tiene que ser pleon&stica, porque es indispensable usar los adjetivos
bueno 6 malo, segun sea la retribucion, recompensa 6 correspondencia. Siera-
pre te he hecho bien, pero, siempre me has correspondido mal. Nagbuhat
ac6 guihapon canimo sa maayo, apan, nagbalus ca guihapon canaco sa
daatan n^
balus.
Sin embargo, yo te perdono, porque la obra mejor de un cristiano, es,
ronfundir con el perdon & los que le han ofendido. Bisan pa niana, naga-
pasaylo ac(5 canimo, tungud cay ang buhat labing maayo sa usa ca cris-
tianos, mao ang pagbalus nia sa maayong balus (ang pagpasaylo) sa mga
tao, n^a nacasaia cania.
Tambien signiflca VENGARSE
y por lo dicho se coraprende ya, que en
«Bt8 sentido ha de llevar el pleonasmo el adjetivo dautan. Tu me has
ofendido, pero, yo me vengar6 de ti. Nacasaia man icao canaco, apan,
pagabaslan ta icao gayud sa dautan balus. n^
—277—
y media y en mi reloi uo son mas que las doce y media.-—

Cou perdon tuyo: no ha dado todavia la una. Te aseguro
que es la una y media, por que mi reloi anda muy bien.

Qui6n ha Uegado? Dicen, que ha Uegrado mi prirao.-Da
— —
donde vieae? Viene de Manila. Ha tardado mucho en la

mar? Ha tardado quince dias, por que ha habido muy mal

tiempo.— Has comprado este sombrero en Manila? No lo he
comprado, me lo ha regalado mi primo, que acaba de lie-

o^r, —
Qu^ te ha confiado esta muger? Me ha confiado un
secreto de uii hombre muy rico, que esti en grande apuro.

240.
Porqii6 est4 en grande apuro? — A causa del matrimo-
nio de una de sus hijas. — Qui^.n la pide en matrimoniot—
El que la pide en matrimonio es un gran hombre de la
vecindad.— —
Es rico? No; es nn pobre hombre que no tiene
un cuarto.— Dices, que no tienes amigos entre tus condis-
(Ipulos; pero jno tienes tu la culpa? ——
Tu has hablado mal
de ellos y ellos no te han ofendido. ^Te hau hecho bien,
y sin embargo, tu les has reprendido. ——
Graeme; el qu© no
hene amigos, no es digno de ser amado. ^De que te admi-

ras? Me admiro, de encontrarte todavia en la cama.--'E6toy
muy malo; si lo supieses, no te admirarias.

241.

Han dado ya las doce? Ya son las doce y media. Ya e«—

tarde?— No es tarde, es todavia temprano. Anda bien tu re-

loj? —
No; se adelanta media hora. Y el mio sa atrasa me-

dia hora. —
Quiza se haya parado. En efecto, se ha parado.
— —
Tiene cuerda? Tiene cuerda y sin embargo, no anda. Oyes?- -

La una. Voy & arreglar mi reloj y me vuelvo k mi casa.—
— —
Qu6 prisa tienes? Espera un poco. No puede ser, porque

comemos k la una. Amigo mio ^que tienes? Porque tienes
— —
un aire tan triste? No tengo nada. Tienes acaso algun pe-

sar? No tengo nada, porque no tengo un cuarto y debo
mucho k mis acreedores.

242.

No soy muy desgraciado? Cuando un hombre se porta
bien y tiene amigos, no es desgraciado.-- Me atrever6 k pe-

—278—
dirte un favor?
cincuenta pesos....
—Qu6
se ofrece?
—Te
te —
Si quisieras prestarme
los prestar6 con todo mi corazon, pero
en adelante no has de jug'ar y has de ser ma.s econ6mico.

que en el tiempo pasado. Ahora veo, que eres mi amigo,
y te aprecio demasiado para no seguir tu consejo.— En lo
sucesivo ya no jugar6 y ser6 muy econ6mico. Muchacho!—
bien. —
— —
Qu6 te se ofrece? Trae aqui la botella de vino. Esta
Enciende el globo. Lo ha encendido ya la criada.

LECCION 82.^

Desde que no nos vemos es- Cutub nga nalk quita magquita
toy enfermo. nasaquit ac6.
Inquietar, se. Casarauc.
Estas inquieto? Nasamuc ca ba?
No estoy inquieto. Dili ac6 nasamuc.
Qu6 te inquieta? Onsay guicasamucan mo?
Me inquieta la enfermedad del Guicasamucan ac6 sa saquit
nino. sa batang diotay.
La inquietud. Ang pagcasa-
muc.
La confusion. Angcasamucan.
Tranquilizar,se. Paghinay.
Tranquilizate, por que sino vis Maghinay ca, cay cun dill
k perder la cabeza. mabu-ang ca.
Despacio. Hinay hinay
Anda despacio, para que no Hinay hinayon mo ang imong
te caigas. pa^lacao, cay aron dili ca
maholog.
Cosadiferente,dis-
tinta de otra. Lain,
Esto esuna cosay aquello otra. Lain man quini, lain man
cadto.
Una cosa es el hombre y otra Lain man ang tao, lain man
el bruto. ang mananap.
Variar, alterarse,
demudarse. Lain.
Este hombre ha variado mucho Quining tao nalain caayo cu-
desde que no le veo. tub nga ual& co sia ma-
quita.
Cuando te incomodaste, se al- Sa imong pagcasuco, nalain
ter6 tu fisonomia. ang imong daguay.
—279—
Apartar, separar
una cosa de
otra. Paglain.
Separa el trig-o del cacao, por Lainon mo ang
trigo ug ang
que estan mezclados. cacao, cay nahasacot. (1)
El dia del jiiicio final sepa- Sa adlao sa pagpanudya lai-
rara Dios h los escogidos non sa Dios ang mga pinili
de los reprobos; k los es- ug ang mga pinilian; ang
cogidos los pondr& k su de- mga pinili ibutang nia sa
reclia y k los reprobos k su toA ug ang mga pinilian
izquierda. ibutang nia sa udla.
Ponerse k un la-
do, aparte. Palain.
Cuando fui k aquella casa, Sa pagadto co didto niadtong
me puse k un lado, por balay, napalain ac6, cay
que nabia alii hombres de duna may tao didto nga
mala traza. dautan ug da^uay.
La diferencia. Ang calainan.
Eu frente de. Saatubangan sa.
Atbang sa.
En frente de esta Sa atubang-an
casa. niinig balay.
De
varios mo-
dos, maneras. Sapagcalainlain.
Has escrito de varios modos, Guilain mo ang pagsu-
lain
y siempre lias escrito mal. ug dautan man guihu-
Ittt

pon ang paRsulat mo.


Mi casa esta en frente de la Ang kcong balay tua sa atu-
iglesia y la tuya esta detris. bang sa singbahan, ug ang
imo tua sa licod.
Detr^s, k la es-
palda. Sa licod, sa luyo.
Nacer Pagcatao.
Donde naciste? Hain ca ba natao?
He nacido en este pais. Natao man ac6 dinhi niining
yuta-a.
Donde ha nacido tu hermana? Hain ba natao ang imong
igsoon?
Ha nacido eu Espana. Natao man sia didto sa Espana.
Porque si. Gayud. BayA.
Ban-i. (2)

(1) Las do8 cosas, que se separan, kc ponen en BIsaya en nominativo.


(21 GAYUD se usa en Cebfi, BAYA en Bohol y en el segundo Distf ito
de Mindanao se usan GAYUD y BAN-A. Esto se entiende, cuando na luiy

—280—
Porque no. Gayud. Baya.
Baii-a.
For que has escrito? Ngano cay nagsulat ca?
For que si. Gayud.
Por que no has leido? Ngano cay uala ca magba^^jr?
Por que no. Gayud.
No sea que te caigas. Manolong ca bay&.
Verdaderamente,
de veras, de
Gayud. Mato-od
cierto, de se-
gayud.
guro, sinduda
alguna.
A mad de veras k Dios, y al '
Higugmaon nino gayud ang
pr6jimo. Dios ug ang isigcatao.
El empleo. Ang catungda-
nan.
Con perdon, per-
miso, licencia
de. Tabi. (3)
Tu no sirves para maldita
la cosa. Icao ualay pulus gayud.

243.

For que estd inqnieta tu madre? Est& inquieta porque
no recibe carta de su hijo, que est& en Espafta. No tiene, —
que inquietarse por el, porque siempre que el se busca

compromisos, sabe salir de ellos. El afto pasado, cuando
fuimos k cazar, nos sorprendi6 la noche muy lejos de nues-
tra casa. — —
En donde pasasteis la noche? Al prlncipio estaba
yo muy inquieto, pero tu hermano, no: al contrario, el me
tranquilizaba, de manera que perdi mi inquietud, Encon- —
tramos, en fin, una cabana en donde pasaraos la noche.

razon para contestar de esa manera; por que si la hubiera, contestan


Ugalin^, sin deoir mas y no dan la razon, si no se les escita. Por que no
has contestado & la carta de tu amig-o? N^ano uala nimo basli ang* sulat
sa irnon^ hig'ala? Por que no. O^aling-. Con esta contestacion da ^ en-
lender el indio, aue tiene alguna razon para no contestar; por ejemplo
que no le gusta la amistad de aquel hombre, por que es mal amigo 6
es de malas costumbres.
3. La frase adverbial CON PERDON DE se traduce TABI, que rige
ublativo. Con perdon de V. Tabi canimo. Cuando exageran la espresion
bien par respeto 6 bien por educacion, dicen los indios: Tabi sa napolo
ca tabi, que es como si dijeramos nosotroe, con mil perdones. Tambien dicen:
Tabi »a imong Qamahulan, cou perdon de tu graudeza, dignidud, etsQeleuQia.

—281—
Alii pude observar la habllidad de tu hermano. Algunns —
cafias y un haz de broza le sirvieron para hacer una bueiia
cama.— Una botella le 8irvi6 de candelero, y con dos (> tpp»
p&jaros hizo una cena muy buena y sabrosa. Cuando nos —
despertamos por la maftana, estAbamos tan descansados y
l)uenos, como si hubiesemos dormido en la mejor cama
del mundo.

244.

Una persona pedia un empleo al Rey de Prusia.— Esti*


Principe le pregunt6, en donde habia nacido?-r-He nacido en
Berlin, re8pondi6.— Idos, dijo el nionarca; ningun Berlines.
sirve para maldita la cosa.— Perdone V. M. dijo el cau-
didato, los hay bueuos y yo conozco dos. Quienes son esos —

dos? Pregunto el rey.— El primero, dijo, es V. M., y el
segundo yo.— El rey no puao menos de reirse de esta res-
puesta, y accedi6 & la peticion.

245.

A donde vas? Voy i casa de mi primo. Porque vas k casa —
— —
de tu primo? Por que si. Por que no vas k la iglesia?

Porque no. Amas verdaderamente k tu pr6jimo? Lo amo —

de veras. No subas ahi, no sea que te caigas.-^Sube ahi,
pero; cuidado! —
Donde vive el capitan? Vive cerca de mi —
I asa, —
de la parte de alii del rio. Puedes decirme, aue ca-
mino debo tomar para ir alia? Anda por la orilla del —
mismo rio, y cuando Uegues al fin, vuelve k la derecha y
encontrarfts una casa hermosa. —
Esa casa hermosa es la del

capitan? La misma; la encontraris facilmente.— Puedes tra-
ducir una carta espafiola al bisaya? — Puedo traducirla.

LECCION 83/
A menos que. Cun dili. (l)
A menos que no le hable, no Cun ac6 magsulti cania,
dili dili
me entenderi. sia macasabut canaco.

(1) A MBNOS que se traduce CUN DILI y el verbo se ppne en iui-


perativo por ser de subjuntlvo la partlcula Cun.
—282—
Tan pronto, co-
mo.
Ubus na.—Ubus
na (2)
Tan pronto tienes frio, como Ubus ca nil matugnao, ubus
calor. ca na maiinit.
Perder de vista. Pagcauala sa
mata.
La vista. Ang mata.
VA buque est& tan lejos, que Ingon cahalayo ang sacayan
pronto lo perderemos de vista. nga sa madali mauala sa
^tong mata.
He perdido eso de vista. Nauala cand sa acong mata.
Sospechar. Catahap.
Yo sospecho io que has he- Natahap ac6 sa imong gui-
cho. buhat.
Que sospechas? Onsay guicatahapan mo?
Sospecho lo que hards. Guicatahapan co ang imong
bubuhaton
De quien sospechas? Quinsay guicatahapan mo?
Sospecho de ti, porque tienes Icao man ang guicatahapan co,
mala traza. cay dautan ca ugdaguay.
Adrede, de in- Tinuyo. Guitu-
tento.
Te pido perdon, porque no lo Naquipasailo ac6 canimo, cay
he heclio adrede. uala CO tuyoa ang pag-bu-
hat CO niana.
Callar. Paghilom.
(^uando callaras? Anus-a ca ba muhilom?
(Juaudo tenga mala la lengua. Ayha da cun masaquit ang
acong dila
Despues de hablar media hora Human na sia nagsulti ug
call6. tunga sa oras, minhilom sia.
Cuando. Ayha da.
Cuando volveras a nuestra Anus-a ca ba bumalic dinhi
casa? sa amoV
En otra ocasion. Cuando tu
menos pienses Ayha da ogaling,
Has contestado a la carta de Nag^abalus ca na ba sa sulat .<a
mi primo? ^cong igagao?
Todavia no; en otra ocasion Uala pa; ayha da ogaling maga-
le contestare. balus aco cania.

,2) TAN PRONTO COMO, significando las alteraciones frecuentes de


nuestra orgaiiizacion 6 la accion de dos verbos, que se verifica alterna-

tivamente se traduce, Ubus na Ubus na. Tan pronto llueve, como esta
I'laro. Ubus na muolan, ubus na malinao. Tamoiea he oido alguna vez
(lecir Ubus solamente, suprimiendo Na.
—283—
246.
Habiendo entrado uu dia un ladroii en lui colegio robo
tres capas. —
Al salir eiicoutr6 k im colegial, que tenia una

hermosa capa galoneada. Viendo este las tres capas, pre-
g-unt6 h aquel hombre en donde las habia tornado? El la- —
dron le respondi6 friamente, que perteuecian k tres colegia-
les, quienes se las habian dado para quitar las inanchat*.
Quita tambien las manchas k la mia, que bien lo nece-
sita ya, pero anadio: es preciso, que me la devuelvas k las
tres. —
No faltart^, respondio el ladron, UevAndose las cuairo

que no ha devuelto todavia. Haria el ladron esto de in-
tento? —De seguro, que lo liizo de intento.

247.
Seria mejor, que call&ras y escucharas lo que te se dice.
Ay —
de mi! No puede ser, porque estov muy apurado.
Ciial es tu apuro? —
Voy k decirtelo; he ido por vino y he
roto una botella. —
Lo has liecho adrede?— No lo he hecho adrede,
pero s^ ciertamente que mi arao se incomodarA conmigo.—
Eso no importa; no habiendolo hecho adrede, no hagas caso
de sus palabras. —
Se ha de hacer caso del que por poco se

incomoda? Nos acompafiar^s? No puedo, porque todavia no
he escrito los temas y si soy negligente, me regaiiar& mi
maestro. —
Cada uno con su gusto; si prefieres quedarte en
casa k cazar, tu cuidado.

248.
Nos acompafiara Juan? —Quizfi. —No me gustaria con ir el,
porque es muy hablador. — Aparte de esto es un hombre hon-
rado. — Que tienes? — Me parece, que estas incomodado? — Tengo
motivo para estar incomodado, porque no puedo procurarme
dinero. — Has estado en casa del comerclante? — He estado en
su casa, pero no puedo tomarle prestado; ya sospecbaba yo,
que no me ^prestaria. —No ha prestado dinero?—No; por-
te
que teme, que no se devolver6. — De que teme, siendo asl
lo
que tu eres un hombre honrado?— No quizA estaria in-
se;
40

—284—
•omodado, porque tenia un aire malo. —
Estando de mala traza
hubiera sido mejor, que no le hubieras pedido prestado.

249.
Ya sospechaba yo, que tu tenias sed y tu hennano ham-
bre; por esto os he traido aqui. —
Siento, sin embargo, no
ver k tu madre. — —
Porqu6 no tomas caf6? Si no tuviese sueno
lo tomaria. —Tan pronto tienes sueno, como frio; t.ii pronto
tienes hambre como sed. —
He visto k seis jugadores, j lO to-
<los ganaban al mismo tiempo.— Eso no puede ser; porque
un jugador no puede ganar, sino cuando otro pierde. Tu —
tendrias razon, si yo hablase de jugadores de b'^raja, pero
yo hablo de jugadores de harpa y de guitarra. Un pueblo —
niuy pobre hizo un gasto grande, con motivo del paso de
su principe. —Este mismo se qued6 admirado. —
No ha hecho,
dijo un cortesano, sino lo que tenia obligacion de hacer.
Ks cierto, dijo otro, pero debe todo lo que ha hecho.

LECCION 84/
Cuando? Anus-a?
En otra ocasion. Ayha da. Ayha
(Tiempo inde- da ogaling. Ug-
terminado). ma damlag. (1)
('uando volver&s k nuestra casa? Anus-a ca ba bumalic dinhi sa
^mo?
Mn otra ocasion. Ayha da ogaling.
Has contestado k la carta de Nagbalus ca na ba sa sulat sa
mi primo? kcong igagao?

(1) Todas las locuciones castellanas, con las que espresamos un tiempo
future indeterminado se traducen AYHA DA, AYHA DA OGALING 6 UGMA
OAMLAG. Son tan Indeterminadas estas locuciones en bisaya. que no nos in-
dican el dia, mes, 6 ailo, en cjue se veriflcar^ la accion del verbo.
Ugma damlag conserva siempre ese sentido indefinido, pero, AYHA
DA, y AYHA DA OGALING pueden fijar 6 determinar el tiempo de una ac-
cion sea pret6rito sea futuroA en este caso signiflcardn ENTONCES. iCuando
has visto ^ mi hermano? Canus-a naquita mo ang ^cong igsoon? Al su-
hir yo & su casa, fu6 cuando (entonces) le vl. Sa pagsaca co sa ila, ayha
da naquita co sia. Cuando hablar&s & mi tio? Anus-a ba icao magasulti
sa dcong oyoan? Le hablar6 el domingo. porque entonces le visitar^. Ma^-
sulti ac(5 cania sa domingo, cay ayha da ac6 magaduao cania. (Lee. 65."
Obs. 1.)
—286—
Todavfa no; en otra ocasion Uala pa; ayha da ogaling mn-
le contestar^. gabalus ac6 cania.
Entonces (futuro
determinado.) Ay ha da.
Si acaso vas k la fiesta de Cun mamiesta ca og-aling didtu
Ip6nan, entonces nos vero- sa Ip6nan aylia da quita mny:
mos, por que tamhien ir6 quita, cay mamiesta usnb-
ac6.
Aliora se rie, en otro tiempo Caron micataua sia, ngmu
Uorari. damlag muhilac man sin.
H/icia. Dapit.
Viene h^cia mi. Mianhi sia dapit canaco.
Hacia donde habeis paseado? Di-in dapit na!gsodoysodoy cji

m6?
Hemes paseado hacia Baclayon. Nogsodoysodoy came dapit sji

Baclayon.
Es preciso que nos comporte- Quinahanglan nga maayo unhi
mos bien con todo el mundo. ang itong batasan sa myru
tao ng'atanan.
La conducta de los demas no Aug batasan sa uban dili man
es mas que un eco de la lain cun dili usa ca aning-al
nuestra. Si nos comportamos sa iton^ batasan. Cun maavc*
bien con ellos se portar^n ang itong" batasan canila.
bien con nosotros; pero si maayo man usab ang iian^-*
nos comportamos mal con batasan canato; apan cun
ellos,no debemos esperar dautan ang kiong batasan
mejor comportamiento por canila, dili paabuton ta ang
su parte. maayon^ batasan nila canato.
Como siempre ha obrado bien Cay maayo guihapon ang* ianf;
conmigo he obrado siempre batasan canaco, maayo man
de la misma manera con 61. usab guihapon ang dcong-
batasan cania. (2)
Se mehacetarde. Cahaponan ac6.
Se me hizo de noche en el
camino. Guicagabhi-an ac6 sa dalan.
Estar c6modo. Maayo ang pa^'-
cabutang.
Estar inc6modo. Dili maayo ang
pagcabutang.
Estoy c6modo en esta silla. Maayo ang &cong pagcabutang
dinhi niining silla.

(2) El adverbio COMO cuando es equlvalente de SUPUESTO QUfi 6 in-


dica el motivo 6 causa de una cosa se traduce OAY. Como es rico, se com-
padece de los pobres. Cay salapian man sia, nalo-oy sia sa m^a pobres.
—286—
Tu estas inc6niodo en esa silla. Dili maayo ang imong pag*-
cabutang* diha nianang silla.
Solicitar, rog-ar Pag-hang-iosama-
con instancias. bascug* ng'd
pag-hangio.
[h* .solicitado con instancias Naghangio ac6 sa mabascug*
(111 empleo. nga paghangio sa usa ca
catungdanan.
De tarde en tar-
de. Usahay. Talag
De tiempo en sa da.
tiempo.
Dar parte. Pagpahibalo.
Has dado parte de esto k tu Nagpahibalo ca ba niini sa
padre? imong amahan?
Le he dado parte. Nagpahibalo na ac6 cania.
Por mas que. Bisan onsaon.
(Leccion 64.*
Obs. 1.)
Por mas que miraba en der- Bisan onsaon co pagtanao sa-
redor mio, no veia k hom- libut CO, uala man ac6 ma-
bre, ni casa, ni senal de caquita ug tao ug balay
habitacion. ug timaan sa puluy-anan.
La habitacion. Ang puluy-an.
Ang puluy-a-
nan.
Por mas que hablo, no me Bisan onsaon co pagsulti dili
escucha. sia nagapatalinghog ca-
naco.
Por mas que busquemos, no Bisan onsaon ta pagpangita,
podremos encontrar lo que diU quita macaquita sa nauala
se nos ha perdido. canato.
La perdida. Ang pagcauala.
La perdida del tiempo es una Ang pagcauala sa tiempo
perdida irreparable. maoy usa ca pagcauala nga
matood gayud.
Volar. Paglupad.
Robar. Can at.
Jactarse. Pagpangandac.
Pagpadayeg.
Saber con cer-
teza. Pagcasayod.
Estar algo indis-
puesto,enfermo. Saquit saquit.
—287—
260.

Has hecho tus temas? Los he hecho. Ha quedado con-—

tento con ellos tii maestro? No ha quedado contento; por
mas que trabajo mucho, no consigo trabajar k su gusto. Por —
mas que hables, yo no te creer^, por que eres embust^ro.—

Qui^res prestarme dinero? Como te has portado siempre bien
conmigo, me portar6 yo lo mismo contigo. —
Te prestar6 el
dinero, que necesitas, pero me lo has de devolver la semana
pr6csima. —
Y si la semana pr6csima no puedo encontrar di-

nero? Si quieres, puedes encontrar; porque el que busca,
encuentra.

251.

C6mo se ha portado mi hijo contigo? Se ha comportado
bien conmigo, porque se comporta bien con todo el mundo.
Su padre le decia amenudo: la conducta do los demas no
es mas que un eco de la nuestra; si nosotros nos compor-
tamos bien con ellos, ellos se comportar/m bien con nosotros,
pero si nosotros obramos mal con ellos, no debemos esperar

mejor comportamiento por parte suya. Puedo ver & tus her-

manos? Los ver^s maiiana; como no hacen mas que llegar
del campo, tienen mucho suefio, porque est&n muy fatigados.

252.

Que ha dicho mi hermana?— Tengo mucha hambre, dijo.


Has dado parte k tu hermano de lo que te he dicho? Como —
estaba muy fatigado, tenia sueno, de manera que mafiana
le dar6 parte de ello. — C6mo estas? — Muy bien para servirte,
si tienes —
que mandar. Y como siguen en tu casa tus pa-

dres y hermanos? Siguen bien h Dios gracias. Mi hermana —
mayor ha estado un poco indispuesta, pero ya esth restable-
cida y me ha dado mil espresiones para ti.-— Me alegro de

que est6 buena.— Qu6 ha tenido? Un dia tenia frio, otro ca-
lentura.

253.
En cuanto k ti, no hay necesidad de preguntar, porque
—288—
estas muy bueno y tienes el mejor semblante del mundo.
— —
Qui6res sentarte? Aqui hay una silla. No quiero distraerte
de tus trabajos; 86 que el tiempo es muy precioso para los
comerciantes. —
No tengo nada que hacer aliora. No me de- —
tendr6 mas aqui; solamente he querido al pasar por aqui pre-
— —
guntar por tu salud. Gracias. Hace muy buen tiempo hoy.
Si quieres volver6 aqui, y si tienes tiempo pasearemos a la
tarde. — —
Te esperar6. A que hora volverds? Volver^ aqui k —
las cinco y media.

LECCION 85.^

Qu6 quieres decir? Onsay bu-ut mong ipamo-


long?
Quiero decir, jHola! Bu-ut cong ipamolong, jDiay!
Q\x6 quiere decir esto? Onsay casayodan niini?
Eso no quiere decir nada. Cana ualay casayodan.
Yo no se, que quiere decir Ambut, cun onsa ba aug ca-
eso. sayodan niana.
Velar. Pagtucao.
He velado toda la noche. Nagtucao ac6 sa tibo-oc nga
gabi-i.
Este hombre encuentra siem- Quining tao nacaquita guiha-
pre faltas en todo lo que ve. pon sa mga sayop sa nga-
tanan nga naquita nia.
Encuentras faltas en esto? Hinquit-an mo ba ang mga
«
sayop dinhi niini?.
Encuentro faltas en eso. Nacaquita ac6 sa mga sayop
diha niana.
Demas (signifi-
candoademas.) Pa.
Me has dado tres pesos, pero Guitaga-an mo ac6 sa totolo ca
yo quiero tres mas. pisos, apan bu-ut ac6 sa to-
tolo pa.
De mas (signifi-
cando sobra.) Capin. (1)
Te he pedido tres pesos y me Guipangayo-an ta icao sa totolo
has dado uno de mas. ca pisos ug guicapinan mo
ac6 sa usa.

(1) Cuando DEMASsi^ifica DE SOBRA se traduqe CAPIN haoiendo


verbo esta raiz con la pasiva de An.
— —

.289-
Mientras que. Cuu— Pa. (2)
Mientras te comportes bien, te Cun maayo pa ang imong' ba-
amaraii. tasan higugmaon ca.
Rendirse. Ampo.
Los enemig-os se han rendido. Ang mga caauay miampo.
Me rendi, porque uo Uevaba Miampo ac6 cay uala ac6 mag-
annas. dala ug hinaniban.
Rogar. Pagampo.
Ruega k Dios por nosotros. lampo mo cami sa Dios.
Preferir. Pagpalabi.
Prefiero lo iitil k lo agrada- Guipalabi co ang may pulus
ble. sa guihimu-utan.
Lo agradable. Ang guihimu-
utan.
Mirar. Pagtan-ao.
Mira esas flores. jQue hermo- Tan-aoa canang mga bulac.
sas son! iPagcaanindutI
Alcanzar, estar
al alcance. Himo.
De la misma
manera, del Ingonmanusab,
mismo modo, Ingon man
de la misma . upud.
suerte . . .

Esplicar, decla-
rar. Sayod.
La esplicacion. Angcasayodan.
No solamente Dili lang cay
Sino. Cun dili. (3)
Demanera que,
de modo que,
por lo que. Busa.

(2) MIENTRAS QUE se traduce CUN—PA si hace relacion & una ac-
cion mtura y SA si hace relacion ^ una accion presente 6 de pret6rito.
Mientras est^s aquf, vuelve ^ nuestra casa. Cun ania ca pa dinhi, rau-
Danc ca sa ftmo. Mientras que tu escribes, nosotros hablarlimos. 8a pair-
Rulat mo, macrasulti cam6. Los indios usan ya
1KA» en castellano y cuando lo usan ponen el mucho el adverbio MlEN-
verbo en su tiempo. Mien-
tras est^s aqui, vuelve 4 nuestra casa. Mientras
ania ca dinhi, mubalic
ca sa ^mo. Mientras que tu escribes, nosotros hablaremos.
Mientras icao
nagasulat, mapasulti cam6.
(3) NO SOLAMENTE-SINO se traduce DILI LANG CAY--<:UN DILI
V el yerbo se pone en pret6rito 6futurocomo en castellano.
No solamente
que tambien escribi. Dill lang cay nagbasa ac6, cun dili nffa
rfij>/\°^
i^S^'^i^^^
"^^^ ^^ No solamente le reprender^, gino que tambien Ife az^
tar^. Dile lang qay badlonfon co sia, cun dili nga
hampacon qo sia usat
—290—
254.


Porque te has incomodado con Juan? Porqiie siempre en-

cuentra faltas en todo lo que ve. Que quiere decir eso? Esu —
((uiere decir que no quiero hablar contigo, porque eres un embus-
tero. — Quisiera saber, porque no ha escrito tu hermano su
— —
tema? Porque era demasiado dificil. Ha velado toda la noche
y no ha podido escribirlo, porque ese tema no esta a su al-
(!ance.— En cuanto me ve Pedro empieza a hablar bisaya
para ejercitarse y me colma de curaplidos, de manera que
muchas veces no se, que responder.— Sus hermanos hacen lo

mismo, sin embargo, son muy buenas gentes. No solamente
son ricos y amables, sino que son tambien generosos y bien-
hechores. —
Me aman sinceramente; por lo que los amo tam-

bien y nunca dire que les pueda hacer dafio. Los amaria
aun mas, sino hiciesen muchos cumplimientos; pero cada
hombre tiene sus defectos, y el mio es hablar demasiado de
sus cumplimientos.

255.


Se han rendido los enemigos? No se ban rendido, por
que no preferian la vida a la muerte; no teiiian nada qut^
comer y no obstante, han preferido morir k rendirse. Por—

que estas triste? No sabes lo (jue me inquieta mi querido
amigo. —
Dimelo, por que yo te aseguro, que participo d^^

tus penas, lo mismo que de tus placeres.* Yo estoy seguro
que participas de mis penas, pero no puedo decirte en este
momeuto, lo que me inquieta. —Sin embargo, te lo dirt^ ma-
nana. —Cuanto dinero has prestado a ese hombre? Le he —
prestado cien pesos, y queria cincuenta mas. —
Le has pres-
tado de mas, por que no te ha de pagar.

256.

Un hombre, habiendo visto que los ancianos usaban ga-


fas para leer, fu6 k casa de un comerciante y pidio ga-
fas. —El hombre tom6 entonces un libro, y despues de ha-

berlo abi^rto, dijo, que las gafas no eran buenas. El co-
merciante le di6 otras de las mejores, que pudo encontrar
—291—
en su tienda, pero no piidieudo tampoco leer, le dijo el co-
merciante: amigo mio, sabes leer?


Si supiese leer, dijo,
no necesitaria tus gafas. Encontrando un dia Enrique IV en
su palacio, k un hombre, que le era desconocido, le pre-
guut6 ^k quien pertenecia?— Me pertenezco k mi miarno, con-
test6 aquet hombre; amigo mio, dijo el rey, tienes un amo
muy tonto.

LECCION 86/
Exagerar, Uevnr
al estremo. Paglabi.
Este hombre lleva al estremo Hinlabihan niining tao ang
cuanto dice y cuanto hace. ngatanan nga guiingon ug
guibuhat nia.
Hacer las ve-
ces de. Guipaca. Pina-
Servir de. ca. (Lee. 27.'
Ocupar el lu- Obs. 1)
gar de.

Regla 1.* La locucion HACER LAS VECES DE y sus


semejantes, se traducen por GUIPACA compuesta con la raiz
de aquello que hace las veces de otra.

Este hombre me sirve de pa- Quining tao guipacaamahaix


dre. CO.
El paraguas te sirve de has- Ang payong guipacasongod
ten. mo.
San Jos6 hizo las veces de Si San Jos6 pinacaamahan
padre de Jesus (fu6 padre (guipacaamahan) sa mga tao
putativo.) can Jesus.
Sacudir, menear
^rboles. Uyog, Huyong.
Sacude ese &rbol, para que Uyuga canang cahuy, cay arou
caiga la fruta. maholog ang bonga.
Sacudir ropa. Ykhykh.
Sacudid la ropa, por que tiene Ydbyabon (yabyaba; nifio ang
polvo. viste, cav maagbon(aliabog.j
Ya la hemos sacudido. Guiy&byib na namo.
Habeis sacudido el petate? Guiyabyab ba nifio ang banig?
No lo hemos sacudido todavla. Uala pa y&byiba.
41
..

—292—
Bambolearse, me-
nearse una co-
Tabiog, Sabiog*.
sa suspendida
de un punto.
Ht» conocido que habia tem- Naila co nga dunay linug,
l)lor por que se bamboleaba cay natabiog ang- globo.
el g-lobo.
Carecer de. Hangul.
Ivste hombre carece de todo. Quining" tao nahangul gayud
sa ngatanan.
Vo no carezco de nada. Dili aco nahangul sa bisan
onsa.
Medir. Socod.
La medida. Aug socod.
La medida de Ang- talacsan
Aridos y 11- Ang talacsanan
quidos.
Una braza. Usa ca dupa.
Un palmo. Usa ca dangao.
Un jeme. Usa ca tucao.
Poco mas 6 me- Capin cun cu-
nos. lang.
("nantos palmos tiene de an- Pila ba ca dangao ang calap-
cha esa tela? don nianang panapton?
Tiene cuatro poco mas 6 me- Upat capin cun culang.
nos.
Exijir. Pagpaningil.
Qu6 exijes de mi? Onsay guipaningil mo canaco?
No te exijo nada. Dili ta icao guipaninglan sa
bisan onsa.
En
el caso de
que. Cun pananglit.
¥,n el caso de que fueses rico, Cun pananglit salapian ca,
qniza serlas miserable. daguinutan ca unta caha.
A menos que. Cun dili.
A menos que no le hables, no Cun dili ca magsulti cania,
te responderA. dili sia mutubag canimo.
Aun cuando. Bisan ogaling.
(1)

.
(1) AUN CUANDO se traduce BISAN OGALING v el verbo se pone
en imperative por ser de subjuntivo la partlcula OGALING. Esta es la ra-
zon porque no hay necesidad de poner la partlcula UNTA que acompafla
nl verbo bisaya en sutjuativo Aun cuando hables no te escuchar^. Bi-
san magsulti ca ogaling, dili ca patalinhogon nia.
—293—
Ami cuando seas rico, no se- Bisan og'aling salapian ca, cliii

ris feliz. oa mapaladan.


Adornar Dayandayau
Tener celos. Pagpang-abogbo.
El celo.<o. Aug mabuglio-
au. Abugboaii.

257
Que exije esto bombre?
de mi —
No exije nada, pero acep-
tjira lo que le des, —
porque carece de todo. El exagera cuanio
dice y cuanto hace. —
No tieues razon para bablar mal de ^1,
porque ba sido para ti como un padre. Yo se lo que digc: —
el me ba engailado en pequefieces y en cosas de entidad.
y siempre que viene a venue, me pide algo. Asl es como —
me ba pedido poco & noco todo cuanto yo tenia. Dem6crit(' —
y Her&ciito eran dos nl6sofos de car^cter muy dife rente; el
primero se reia de las locuras de los borabres, y el segumb*
fas lloraba. —
Ambos tenian razon, porque las locuras de los
bombres merecen risa y llanto.

258.

El bombre sabio y prudente, vive con econoraia rnando


es joven k fln de gozar el fruto de su trabajo cuando 8ea
viejo. —
Lleva ese dinero k Juan, k fin de que pucda pagar sus
deudas.

259.

Un cabo de los guardias de corps de Federico el Grande,


que tenia mucba vanidad, pero oue al mismo tiempo era va-
liente, Ueraba una cadena de reloj k la que ataba una bala,
en vez de un reloj, que no tenia medios para coraprar.
F.1 rey estando un dia de bumor (de broma) le dijo: k la ver-
dad, cabo, debeis baber sido muv aobrio para comprar ua
reloj. —
Las seis son en el mio; oecidme, ique bora es en el

vuestro? El soldado, que t)enetr6 la intencion del rey, aaco
al punto la ^bala del bolsillo, y le dijo. —
Mi reloj no senala

—294—
la.s cinco ni las seis; pero me dice k oada instante, que e.^


mi deber morir por V. M. Ten, amigo mio, dijo el rey con-
iiiovido, mi reloj, h fin de que puedas decir la hora que ^s.
V le di6 su reloj, que estaba adornado con brillantes.

LECCION 87/

A fin de que. Cay aron.


Te envio mi libro k fin de que Guipadalaco canimo ang acong
lo leas. libro cay aron basahon mo.
Hasta nga dili.
Hasta que. I
{ Cutubngadili.
No empiezes hasta que te avise. Ayao pagsugud hasta nga dili
ac6 magpahibalo canimo.
Dios nos ha dado la razon, k Guitagaan quita sa Dios sa
fin de que discernamos el bu-ut, cay aron lainon ta
bien del mal. ang maayo ug ang dau-
tan.
Por mucho. Bisan ogaling.
Por mucho valor que tengas, Bisan daco ogaling ang caisug
el tiene mas que tii. mo, maisug pa sia canimo.
Por mucha paciencia que ten- Bisan daco ogaling ang pag-
gamos, nunca tendremos bas- antos ta, dili pa igo sa gui-
tante. hapon.
Por muchas faltas que come- Bisan daghan ogaling ang mga
tas, yo las corregir^. sayop mo, pagasauayon co.
Por muy. Bisan ogaling.
Por muy rico que seas, soy Bisan salapian ca ogaling ca-
yo mk&. ayo, salapian pa aco canimo.
Cualquiera que. Bisan onsa oga-
ling.
Cualquiera que sea tu dicha, Bisan onsa ogaling ang pa-
yo soy mas dichoso que tii. lad mo, paladan pa ac6 cay
canimo.
Porgrandeque. Bisan daco oga-
ling.
Por grande que sea tu fortuna, Bisan daco ogaling ang ca-
puedes perderla en un mo- tigayonan mo, adang ma-
mento. uala canimo sa usa da ca
pagpiloc sa mata.
"

—295—
Por. Bisan ogaling (I)
Por docto, grande, por
por Bisan maquiuaadmanon ca oga-
rico que seas, no piiedes exi- liug, bisan dato ca ogaling,
mirte de la muerto. bisan salapian ca ogaling*
dili ca mabauisacamatayon,
Eximirse. Pagbaui. Pag-
auas.
Entra poco a poco, porqiie qui- Ilinay hinayon mo ang pagsu-
zh^ duerma el eiifermo. lud, caynatolog cah& ang
masaquet.
El liablo muy bajo. Guihinay nia caayo ang pag-
sulti.
Cualquiera cosa Bisan onsa oga-
que. ling ang.
Haga lo que Bisan onsa oga-
quiera. ling ang bu-
haton nia.
Diga lo que di- Bisan onsa oga-
jere. ling ang ipa-
molong nia.
Haga lo que hiciere, no le Bisan onsa ogaling ang buha-
reprender&n. ton nia, dili sia badlongon.
Diga lo que dijere, no se le Bisan onsa ogaling ang ipamo-
opondrin. long nia, dili sia paglalison.
Quien quiera \
Bisan quinsa oga-
que fiiere. \
ling ang naa.
Seaelquefuere. ^

(li La preposicion IK)U se traduce al bisaya de varios modos, Begun


sea KU sic'iiiflcacion.
Cuando con ella ponderanios alpfuna cosa se traduce BISAN OGALING,
posponiendo OGALINCj al pronombre personal 6 al adjetivo y anteponiendo
lUSAN toda liv oracion. Por mucho,Vor muy, por fe^raudeTBISAN—OGA-
;'i

IJNG. Por mucho dinero, que tenjras, tiene el mas. Bisan daghan oga-
ling- ang imong salapi, daghan pa ang ia.
Cuando la preposicion POR nos indica el oficio 6 empleo de alguno
so traduce CAY poniendo la persona en nominativo sin artlculo. He re-
cihido ^ Juan por criado. Nadauat co si Juan cay Acong' sologo-on. Te
reconozco por mi padre. Naila ta icao, cay ^con^amahan.
Cuando la preposicion 1K)R nos manifiesta una accion hecha 6
que se hard en favor 6 defensa de otro se traduce TUNfiUD que rige
ablativo. Jesucristo muri6 por nosotros. Si Jesucristo namatay tun^d ca-
nato. Si es preciso, morir6 por ti. Cun quinahanglan pa, mamatay ac6 tu-
ngud canimo.
La frase K)R CONSIGUIENTE se traduce BUSA.
Las frases POR LO MISMO, POR ESO, POR TANTO se traducen BUSA
V tarabien BUSA man n/^ani.
POR EJEMPLO se traduce. Panangiit. Panan^litan.
POR SI ACASO se traduce, BASIN PA. BASIN PA OGALING. PANA-
GANA OGALING.
Las demas significaciones castellanas de la preposicion Por se tradu-
cen Sa.
—296—
Sea el que fuere, mindale en- Bisan quinsa ogaliugangna-a.
trar. pasudlon mo.
/ jUnta! jAg-ad

lUjala! jAsisea.
^^j^^,
jAsi suceda!
^f^^^^^^ ^,j^.,,
iDios lo quiera! i
.^^.^^^^^^ j,^,

\
unta!
jOjala que eso fuese asi! Agad unta nga inao cana,
iiig*on niana.
jOjala que fueses dichoso! jHinaut untangamapaladan ca!
jOjala que hubieses liecho eso! jHinaut pa unta ng-a guibuhat
mo cana!

260.
Estando un dia de caza el emperador Carlos V se perdio
en un bosque, y habiendo llegado a una casa, entr6 para
descansar. —
Hallabanse en ella cuatro liombres, que aparen-
taban dormir. —
Uno de ellos se levant6 y aproximdndose al
emperador, le dijo; que habia sonado, que le robaria su reloj,
y se lo rob6.— En seguida otro se levant6, y le dijo, que
habia soft ado, que le acomodaria robar su sobre todo y se
lo rob6.— El tercero le quit6 la bolsa.— En fin, el cuarto se
levant6 y le dice; espero, que no os incomodareis, si os re-
gistro; y haciendolo vi6 en el cuello del emperador una ca-
dena de oro atada k un pito, que quiso robarle; pero el em-
perador le dijo: mi buen amigo, antes de privarme de esta
alhaja, debo ensenaros su virtud; diciendo esto, silv6.— Sus
gentes, que lo buscaban, acudieron hacia la casa y se ad-
miraron viendo k S. M. en semejante estado.— Pero el em-
perador, viendose fuera de peligro, dijo: aqui teneis unos hom-
bres, que han sonado, cuanto querian. —
Yo quiero sofiar tam-
bien: y despues de haber meditado un poco, dijo: he sonado,
que todos cuatro merecian ser ahorcados. Lo que fu6 tan
pronto dicho como ejecutado delante de la casa.

261.

La obligaoion Voluntaria.
Un j6vea piutor lleg6 k Paris y careciendo de todo, rog6
—297—
k un hombre, que bn.^case una habitacion, Que le costaso
poco, 6 por amor de Uios. —
El hombre le otreci6 la mitad

de la suya. En vano busca trabajo para este estrang*ero:
su huesped no se desanima; lo distrae y lo consuela.
El pintor cae malo; el otro so levanta mas temprano y se
acuesta mas tarde para ganar mas y atender k las ne-
cesidades del enfermo, que habia escrito k sus padres.— El
hombre lo vel6 durante todo el tiempo de su enfermedad, qut»
fu^ bastante larga y atendi6 k todos los gastos necesarios.
Algunos dias despues de la cura, el estrangero recibi6 de sus
parientes mucho dinero y corri6 k casa del hombre para pa-
garle. —
No; respondi6 su generoso bienhechor; es una deuda.
que habeis contraido con el primer hombre honrado que ha-
lleis en infortunio: yo debia este beneficio k otro: acabo de
satisfacer mi obligacion: no olvideis hacer lo mismo cuando
se presente ocasion.

LECCION 88/
Asi
debe, de-
bia ser. Unta.
A la tarde se concluir& la obra Ona sa hapon mahuman ang
de la Iglesia. buhat sa singbahan.
Asl debia ser. Unta.
Los verdaderos cristianos no Ang mga raatood nga cristia-
odian k su pr6jimo. nos dili sila managdumut sa
ilang isigcatao.
Asi debe ser. Unta.
Dios no lo quie-
ra, no lo per-
mita, librenos Singbac6. (Ij
Dios, 6jala no
suceda.
Si acaso caes enfermo lo que Cun masaquitca ogaling, sing-
Dios no permita, yo te cui- bac6, ac6 man ang maga-
dar6. alima canimo.
Dicen, que los moros est&n Dool na, con6, ang mga mo-
cerca. ros.
Librenos Dios. Singbac6.
En el caso de,

(1) La frase DIOS no lo QUIERA y todas aquellas, con las que ma-
nifestamos el deseo de que no suceda aiguna cosa, se traducen Sfngbacd,
pospuesto ^ parte 6 ji toda la oracion.
.

—298-
si por ejem- Cun panang-lit
plo. ogaling.
Por ejemplo. Pananglit. l^i-
nanglitan.
En el caso de embarcarme, me Cun pananglit ogaling suina-
acompafiardn Tomas 6 Hi- cay ac6, muuban canaco si
lario. Tom^s ug si Hilario.
Si acaso. —
Cun ogaling.
Si acaso montas k caballo, ten Cun mangabayo ca ogaling,
cuidado, no sea que te caigas. bantay ca, tingali bayi ma-
holog ca.
Por si acaso. Panagana oga-
ling. Basin ])a.
Por que cuando subiste al Ngano cay sa pagtungas mo .<!a

monte, Uevabas armas? buquid, nagdala ca ug hi-


nganiban?
Por si acaso. Panagana oga-
ling.
Con la diferen-
ciaque. Ogaling cay. (2)
Estos dos caballos son iguales Quiningduruha ca cabayo mag-
con la diferencia que el uno sama, ogaling cay ang usa
es bianco, y el otro negro. maputi ug ang usa maitum.
Lo que es propio
natural, de
lapertenencia
de una perso-
Ang caugalingon
na, en lo mo-
ral 6 material.
Es mi natural el ser serio. Caugalingon co man ang pag-
caligdon.
Este vestido es mio. Caugalingon co quining bisti.
Algo, unpoquito. ( Usa ca diriot.
( Usacadiotay.
Qui^res darme un poco de pes- Bu-ut ca ba muhatag canaco
cado? usa ca diotay nga isda?
Qui^res mucho? Daghan ba ang imong bu-ut?
No, un poquito. Dili, usa ca diotay lang.
Hacer valer,uti-
lizar. Pagpulus.

(2) El adverbio ogaling sirve tambien para indicar la diferencia, que


hav entre dos cosas y en este sentido puede usarse solo 6 bien posponien-
dole inmediatameute la partlQula Cay.
-299—
Kste hombre no sabe liacer va- Quining tao dili mahibalo mag
ler sii dinero. puhis sa iang salapi.
Kste hombre hace valer su di- Quiuingtao nagapulus sa iang
nero en el comercio. salapi diha sa pagoomercio.
Ilacerse valer. Pagpacadaco. Pag-
pacamahal.
Kste hombre no me pusta. por Dili ac6 mahagugma niining
que se hace valer mucho. tao, cay nagapacadaco sia
caayo.
Aunqup. Bisan pa ngani.
^Sin embarg*o. Bisan pa niana.
Ann que este hombre no esta Bisan pa ngani dili maayo ang
bueno, sin embargo traboja Liiias niining tao, bisan i)a
mnoho. niana, nagabuhat sia caayo.
Aunqne este hombre no tiene Bisan pa ngani dili hata-as ang
tahHito, sin embargo se hace caisipan niining tao, bisan pa
valer mucho. niana nagapacadaco sia ca-
ayo.
Hiuidirse. Paggnba.
Sostener. Pagsagang.Pag-
lig-on.
Este madero sostiene toda la Quining cahuy nacalig-on (na-
casa. easagang) sa tibooc nga
balay.
Ahorrar, ecoiio-
mizar. Pagdagninot.
Economiza tu dinero. Daguinutonmo ang imong sa-
lapi.
Cansarse. i Budlay.
Descansar. I Pagpanamudlay.
Pagpahuay.
Has descansado ya? Nagapahuay ca na ba?
Todavia no; voy k descansar Uala pa; magapahamudlay aco
por que todavia estoy muy cay nabudlay pa ac6 caayo.
cansado.
Cansancio, fa-
tiga. Cabudlay.
Descanso. Pahamudlay.
Pahuoay.
Reclinarse, re-
costarse en Pagoraray. Pag
Apoyarse en, sandig.
contra.
Apoyate en mi. Aco man ang pagaorarayan mo.
42

—300—
Apoyjito rontrn la pared. Saixlig'an mo ang- cota.
Dar luotivo. Pagliatag* sa hi-
nungdan.
No le 4es laotivo para quejar^r. Ayao siapagliatagui sa lii-
liungdan sa pa^^mahav.
Soiisaear. Pagsusi.
Lo ho sunsacado y por eso he Guisusi co sia iig tungud niaiui
subido todo. luubaluaii co ang ngatanan.
La carcajada. Angpagcatalid-
hay.
Mslo> lioiiihres S(' rien a carca- (,)iuiiing in^'-a tao nanalidhay.
jadas.

262
Historia de Juan y Maria.
Habia ua coinerciante que habia ido k las iiidias con su
muger. —
Gan6 alii mucho dinero, y al cabo de algiinos afios
se embarc6 para volver h Francia de donde era. Tenia un —
Lijo y una nija.— El muchacho de edad de cuatro afios se
llama ba Juan y la muchacha que no tenia mas que tres, se

Uamaba Maria. Cuando estnvieron ^la mitad del camino sobre-
vino una tempestad y el piloto anunci6 que estaban en gran
peligro, por que el viento los arrastraba nacia unas islas en

donde su bajel se estrellaria infaliblemente. El pobre comer-
ciante, habiendo oido esto, tom6 una gran tabla y at6 encima
fuertemeute a su muger y k sus dos hijos; queria tambien atarse
pero no tuvo tiempo porque el buque clioc6 contra una roca,
se abrio y todos los que estaban dentro cayeron en el mar.
La tabla sobre la cual estaban la muger y sus dos hijos,
Kse SOS tuvo sobre el mar, como una barquilfa y el viento la
arroj6 k una isla. —
Ent6nces la muger desat6 las cuerdas y
tomo tierra en esta isla con sus dos hijos.
Apeuas se consider6 en seguridad, la primera cosa que
hizo, fu6 arrodillarse para dar gracias k Dios por haberla
salvado. —
Estaba muy afligida por haber perdido a su ma-
rido; pensaba tambien en que ella y sus hijos se moririan
de hauihre en aquella isla y serian devorados por las fieras.
Andabu hacia algun tiempo ocupada en estos tristes pensa-
mientos, cuando distinguio muchos arboles cargados de fru-
lars; cugio \\n palo, hizo con c'd caer algunas, que dio r»

siis hijos y comio ellu tiimbieii. —


Kn se^uida luibiendose avon-
turado a ir mas lejos ])ara ver si tlescubria al^^'iina cabafin.
reconoci6 con gran desesperacion, (|iu5 se hallaba en una isla
(lesierta.— Sin embargo liabia encontrado en su camino un
gran arbol, que estaba linoco v resolvi6 pasar alii la noche.-
Pernoct6 en ol con sils liijos, y al dia siguiente se interno
mas en la isla, tauto cuauto ellos pudieron andar. Habia —
descubierto tambien en el camino nidos de aves, cuyos huevos
tom6. — En fin, viendo que no hallaba hombres ni fieras, reaol-
vio someterse a la voluntad d(» Dios, y hacer todo lo posiblt^

para criar bien- h sus hijos. Tenia eii su bolsillo un evan-
gelio y un libro de oraciones. —
Sirviose de 61 para ensefiarles
a leer y para ensefiarles k conocer h Dies.— Un dia el mu-
chacho le dijo, madre mia: en doude esta mi pap&? Mi que- —
rido hijo, le respondio aquella ])()bre muger, Uorando: tu papa
esta en el cielo; pero tienes otro padre, oue es el buen Dioa.

Aqui se halla aunque no lo veas. El nos envia frutaa y
huevos, y el cuidara de nosotros, mientras 1(5 amemos dv

todo corazon y le sirvamos. (hiando estos muchachitos supie
ron leer, leian con mucho gusto, cuant» se hallaba en sus
libros, y hab aban de ello todo el dia. —
Per otra piurte erran

mny buenoa y obedientes h su madre. Al cabo de doa alios,
esta pobre muger cayo mala, y sintiendo q.ne se aprot^simaba
su fin estuvo al prineipio muy inquieta por sus pobree hijos;
pero, al fin pens6, que Dios que era tan bueno, cuidaria de

ellos. Ella se hallaba acostada en el hueco del i^rbol, y
habiendo Uamado a sus hijos les dijo: pronto voy k morir,
mis queridos hijos, y ya no tendreis madi?e. Acordaos, Bin —
embargo, que no os quedareis enteramente solos, y <pi» td

buen Dios ver^ todo cuanto hagais. No dejeis de uezarie

nunca manaiia y tarde. Tu, mi querido Juan, ten mucho
cuidado de tu hermana, no le rifias, no le pegues nunca;
tu eres mayor y mas fuerte que ella, le ir^s a buscar huevos

y frutas. Queria tambien (U;cir algo a Maria, pero no tuvo
tiempo: murio.

K?ilt?»r. Cnlang.
Cuanto falta? Pilay oulang-?
No falta mucho. Dili rulang caayo.
--302—
b^alta poca cosa. Culang- pa ug* diriot. Diriot
da ang- culang. (1)
La mitad. Aug tunga.
Falta todavia mucho, para que Culang- pa caayo, cay aron
yo sea tan rico como tu. masalapian ac6 ingon ca-
nimo.
A tontas y a Sa pagcabinu-ang
locas. bu-ang.
Habla a tontas y k locas, como Nagasulti sia sa pagcabi-
un necio. nu-ang bu-ang maingon t?a
usa ca hungog.
A fuerza de. Tungudsadaco.
A fuerza de tra- Tungud sa da-
bajo. con g pagbu-
hat.
A fuerza de Uorar, perder^ la Tungud dacong paghilac,
sa
vista. mauala ang iang pagpa-
nan-ao.
Fuera de esto,
escepto esto. Gauas niini.
Fuera de este defecto, es un Gauas niining sayop, sia man
buen hombre. usa ca tao nga maayo.
A porfia. Singcamut.
Estos hombres trabajan k por- Nagasingcamut pagbuhat qui-
fia. ning nga tao.
Tanto mas. Ingon nga.
Cuanto que. Labi pa cay.
Estoy tanto mas descontento Ingon nga dillac6 umangay
de tu conducta cuanto que sa imong batasan, labi pa
me debes mucho favores. cay daghan ang utang mong
bu-ut canaco.
Sonar. Pagdamgo.
Estar desnudo. Hub6.

(1) Poco, DIDIOT Cuando se usa


POC'O en sentido irdnico se traduce
TIAO, PA6IPALA 6 CALAMAY, usando siempre estas ])alabras con inter-
rog-aute 6 neg^cion. TIAO sig-nifica Broma. chanza, chanceai'se; PASIPALA
(lesprecio, despreciar y calamav el zumo de la caila-duloo. '

Es poco lo que yo padezco? tiao ba ang- kconfr gibati? No es poco chanza,


broma) lo que >o padezco. Dili tiao ang- acong- gibati ^,Es poco lo que me
ha hablado? Pasipala ba ang manga polong nia canaco? No es poco des-
precio, de despreciari lo que me ha hablado. Dili pasipala ang guipamolong
Ilia canaco. Es poco lo que me duele la cabeza? Calamav ba ang haquir
'

,>^a acong olo? No es poco .duele) lo que me duele la cabeza. Dili calamav
ang saquit sa 6cong olo.
—303—
Alii liav un liombre desniulo. Didto dnnay nsa ca tao ng-a
nahuboan.
Por poco. por
un tris. Diridt.
Por poco jiierdo mi
diiiero. Diriot niauala an^6cong*salapi.
Por poco se cae. Diriot maliolog* sia.
Por poco lo niataii. Diriot papation sia.
Por poco se nniere. Diriot sia maniatay.
Rayo. Linti.
In rayo cay6 sob re el bnqiie. (luilintian an/ir sacay&n.
Desenredar los Pa^husay sa bu-
cabidlos. huc.
Desayunar. Paf>*painit.
Ayunar. Pag^oasa.
Ayiinas todos los viernes? Nagapoasa ca Wi sa niga vier-
nes ngatanan?
AyuiK) los viernes y los mier- Nafrapoasa ac6 sa niga viernes
coles. ug* sa mga miercoles.
Kstas todavia en aynnas? I'ala ca pa ba inagpainit?
Todavia estoy en ayunas y he IJala pa aco magpainit ng
venido a desayunarme. niianhi ac6 cay caron inag-
painit.

263.

Historla de Juan y Maria.


Estos pobrcs coniprendian lo que su madre que-
ninos no
ria decirles, no sabiau lo que era morir. Cuaudo
porque —
(41a muri6, creyeron que dorinia, y no se atrevian k hacer
ruido por no despertarla. —
Juan fu6 k buscar frutas, y cuando
liubieron cenado se acostaron junto al arbol y se durmie-
ron. —
Al dia siguiente por la mafiana se admiraron de que
su madre durmiese todavia y Uegaron k tirarle el brazo para
despertarla. —
Como vieron que no les respondia, creyeron,
que estaria enojada con ellos, y se ecliaron a Uorar, le pi-
(lieron perdon y le prometieron ser juiciosos. Por mas que —
hicieron, la pobre muger no podia responderles. Permane- —
cieron alii durante algunos dias, hasta que el cuerpo empezo
k descomponerse. —
Una manana Maria empez6 k dar gritos y
dijo k Juan. —
Ah! hermano mio, mira esos gusanos, que se
comen k nuestra pobre madre; es menester arrancarlos; ven

— :j04—
a ayudaniie. —
.Iium se aproxiiiio, pero aqucl cuerpo exlialahn
un olor tan fuerto, que no pudieron permanecer alii y se
vieron precisados 6, ir a buscar otro arhol para pernoctar

en 61. Estos dos ninos no dejaron nuuca de rog'ar ^. Dios.
Leian tan a menudo sus libros, que los sabian de memo-
ria. —
Cuando habian leido muclio, se paseabau 6 se senta-

ban sobre la yerba y hablaban entre si. Un dia Juan dijo
a su liermana. —
Me acuerdo cuando yo era may pequeno, de
liaber estado en un lug'ar en donde liabia muchas casas y
iiiuchos liombres. —
Mi padre tenia muchos criados, teniamos

tambien hermosos vestidos. De pronto papa nos puso en una
casa de madera, que iba por el ag-ua, y despues de repente
nos ato k una tabla y cayo al fondo del mar, de donde no
ha vuelto, y nuestra querida madre ha dicho, que ahora esta

en el cielo. Es inuy singular, respondi6 Maria; pero en fin,
puesto que esto ha sucedido, es porque Dios ha querido, por-
que bien sabes, hermano mio, que es todopoderoso.
Juan y Maria permanecieron once afios en aquella isla.
Un dia que estaban sentados k orillas del mar, vieron venir

en una lancha a varios hombres negros. Al principio Ma-
ria tuvo miedo y quiso huir; pero Juan le dijo: quedemo-
nos herrnana mia ^,no sabes quo nuestro padre el buen Dios
est^ aqui; y que el impedira a esos hombres que nos ba-
gan dano?
Habiendo bajado a tierra aquellos hombres negros, se
sorprendieron de ver k aquellos nines, que eran de otro co-
lor, que ellos. —
Los rodearon y les hablaron, pero inutilmente,

porque aquellos niiios no entendian su idioma. Juan condujo
a aquellos salvajes al sitio en que estaban los huesos de su
madre, y les con to, que habia muerto; pero ellos tampoco
lo entendian.— En fin los negros les ensenaron su barquilla

y les hicieron senal de que entrasen en ella. No me atrevo,
decia Maria; esas gentes me causan miedo; pero su hermano
la tranquilizo.
Entraron pues en la barquilla, que los condujo k una
isla poco distante y habitada por salvajes. — Todos aquellos sal-
vajes los recibieron muy bien. —
Su rey no se cansaba de mi-
rar k Maria; y ponia muchas veces la niano sobre su cora-
zon, para indicarle, que la amaba. —
Juan y Maria no tar-
daron en hablar el idioma de los salvajes y de estar entera-

dos de cuanto les concernia. Juan conocio bien pronto que
haoian la guerra k unos pueblos que habitaban unas islas ve-
cinas; que comian k sus prisioneros y que adoraban k un mono
feisimo que teaia varios salvajes k su servicio; de manera que

—305—
los dos nines se Imllaban mny disgnstados por Imber venido
k habitar entre aqnellos malvados —
»Sin enibargfo, el rey qne-
ria absolutamente casarse con Maria, (jnien deoia k sii her-
mano: preferiria morir k ser la mnger de ese liombre. Es —
porque es nniy feo, por lo que no te casaa con ^.1? decia

Juan. No, herinano mio, le decia eUn; porque es un mal-
vado: no ves que no conoce h nuestro padre el buen Dios?
Que en vez de rezarle, se arrodilla delante de ese horrible

mono? Por otra parte, nuestro libro dice, que debenios per-
donar k nuestros enemifros y hacerles bien; y ves, que en lu-
g*ar de esto ose hombre malvado mata k sus prisioneros y se
los come.

LKCClON 1)0.

Divertirse. Lingao lingao.


Los ninos se divierten mucho. Nanaglingao lingao caayo ang
mga batang diotay.
Atravesar. Paglapus. Pag-
lahus.
De parte d parte,
6 trav^s. Sa pagcalapus.
Lo atravese de una lanzada. Guilapsan co sia sa usa ca
pagbangcao.
De una y otra Sa luyo ug sa
parte. luyo.
DobIar,duplicar Pilo.
Este comerciante recargfa el do- Quinin^ comerciante nagapa*
ble. ningil sa pinilo.
Es preciso que regatees con 61, Quinaliang'lan nga hang^yoon
te lo dari por la mitad. mo sia, itugut canimo sa
tunga.
El doble. Ang pinilo.
La mitad. Ang tunga.
Recargar. PagpaningiL
Saciarse, har-
tarse. Busug.
Hace media hora que estoy co- Dugay na tunf a sa eras nga
miendo y no puedosaciarme. nangaon ac6 ug dill ac6
macabusug.
Ya estoy harto. Busug na ac6.
Estar sediento,
tener sed. Uhao.
-306 —
Kste nino tiene sed. Quiningbatang* diotay nauliao.
A como estamos? Icapila quita caron?*^
Estamos a veinte y nuo de Fe- Sa icacaluhaan ng nsa ca adlao
brero de mil ocliocientos se- sa bulan sa Febrero sa u?a
tenta. ca libo ualo ca gatus capitoau
ca tuig*.
Vive en su retiro como verda- Nagapuyo sia sa iang* cami-
dero fil6sofo. ngauan, maingon sa iisa ca
filosofo nga matood.
Sorprender, lui-
cer traicion. r^alit.
Guicalitan sia sa camatayon.
Le sorprendio la muerte. Namatay sia sa calit nga cama-
tayon.
Judas vendio k Jesuciisto con Si Jesus guibaliguia ni Judas
un beso traidor. sa paghaluc cania sa calit
nga paghaluc.
Acabarse. Hudut. H)
Se acabo el palay? Xahudut ba ang luimay*?
Va se ha acabado. Nahudut na.
Ya lie escrito todas las leccione.s Nahudut co na ug sulat ang
mgaleccion ngatanan.
Y que vas ii liacer?
aliora Vjj:caron onsay bnliaton mo?
AUoradire: acabose. Caron muingon n ac6: mao da
Tap us na. Ubus na. Hu-
man na.

264.

rON(l.USION.

Se me ocurre un ponsamiento, dijo Juan, si hacemos pe

(1) Cuando la accion de un verbo so ejerce sobre una colectividad st^


upa de la raiz HUDUT, hacMondo nonibre reg-ido de la particula ug- «'l vorbo
cuya accion se ha ejercido; tanibien puede liacerso la oracion, poniefido
el verbo en su tiempo y componiendo la raiz Hudut con Pag-. En el tiempo
de la peste, niurieron todas las personas de esa casa. Sa tiempo sa saquit
nahudut Uff cainatay ang- mga tao nianang- balay. Sa tiempo sa saquit, na-
matay pag-liudut ang* mg-a tao nianang- balay.
En el mismo,sentido se usa en algunas partes del bisaismo la raiz Lasid.
La raiz LIJCUP se usa tambien del mismo modo cuando la accion del
verbo se ejerce sobre una localidad y esta raiz se compone con la partfcula
Naca potencial. Todo el cuerpo tiene 'llagado. Ang samad nacalucupsa iang-
laoas. Nalacup sa samad ang- iang* laoas. He recorrido los pueblos de esta
provincia. Nalucup co ug" lacao ang mga longsod niining proviucia.
——
— y07—
recer a t^st^ horroroso mono. conocerAn. quo no es un Diofi.—
I^s preciso. (jue lo euvtMieneinos. —
Maria consiiiti6 y el mono
iiiuri6. —
Los salvajes, ijne cuidaban de t»l y (jue eraii como
sus sacerdotes, dijeroii al rev, que Maria y su hennauo eran
la causa de aqueila desgracia, y que no podria ser dichoso
inientras que aquellos dos blancos no pereciesen ^fuesen iiia-
lados.; Al })unto resolvieroii queniarlos vivoj?. — Sahida por .luaii
esta resoluciou, les dijo: si vuestro mono liubiese j^ido uu Dies,
no liu})iera yo podido matarlo: ^^lo e^^ cierto, que yo soy mas
j)oderoso que el? —
Es preciso adorar al gran Dios, que es el
criador del cielo y de la tierra, y no a uu miserable animal.
Kste discurso irritc) los salvajes.
I'l —
Ataron k Juan y a su
hermana a unos ^rboles y sc preparaban a cjuemarlos, cuando
levS diieron, que multitud de enemig*os acmbaban de llegar k
la isia. —Corrieron para combatirlos y quedaron vencidos.
l.os salvajes que quedaron vencedores, quitaron las cadenaj^
a los dos blancos y los condujeron a su isla en donde que-
daron esclavos del rev.
Sin embargo, estos nuevos salvajes hacian a menudo la
^'•uerra, y como sus vecinos se comian k sus prisioneros.
lln dia cogieron gran numero de estos porque eran muy
valientes. —
Entre estos habia un liombre bianco, y como es-
taba muy delgado, los salvajes resolvieron engordarlo ant(*.«
de comerlo. —
Encadenaronlo en una cabana y encargaron
k Maria, que le llevase de comer. —
Como ella sabia, qu«
en breve seria comido tenia mucha compasion de ^1, y decia
mir&ndolo tristemente: Dios raio, tened piedad de 61!— Aquel
hombre bianco, que se habia admirado mucho de encontrar
una j6ven del mismo color que 61, lo fu6 mucho mas, cuando
la oy6 hablar su idioma ^Qui6n os ha ensenado k hablar

frances? Le dijo: Yo no se el nombre del idioma, que
hablo, respond i6 ella, es el idioma de mi madre, y ella

me lo ha ensenado. Tenemos tambien dos libros, en los
cuales leenios todos los dias. —
jDios mio! esclam6 aquel

hombre alzando las manos al cielo: seria posible? Hija mia,
podrias ensenarme los libros de que has hablado? —No los
tengo, dijo, pero voy a buscar k mi hermano, que los guarda

y el OS los ensenara. Al mismo tiempo sali6 y volvio poco
despues con Juan quien llev6 aquellos dos libros. El hom-—
bre bianco los abrio con emocion, y habiendo leido en la pri-
jnera hoja: Este libro pertenece k Juan Mauricio, exclam6:—
Ah! mis queridos hijos, os vuelvo k ver! Venid k abrazar k
vuestro padre. —
Ojala me di^seis noticias de vuestra madre!
Juan y Maria a estas palabras se arrojarou en los brazos del
43

—308—
houibre bianco, derramando lagrimas de alegria.— Al fin, Juan
tomando la palabra, dijo: Mi corazon me dice, que sois mi
padre. — Sin embargo, yo no se, como puede ser; porque mi

madre me diju, que os habiais caido en la mar. Yo cai efer-
tivamente en la mar, cuando se abri6 nuestro bajel, respon-
<li6 aquel liombre; pero liabi^ndome agarrado k una labia,
llegu(^ felizmente k una isla y os crei perdidos. — Entonces

Juan le dijo todas las cosas de que pudo acordarse. El liom-
bre bianco llor6 mucho, cuando supo la muerte de su po-
bre muger. —
Maria Uoraba tambien mucho, pero era por otro
ubjeto. — Ah! esclam6 ^de que sirve, que haya encontrado a
uuestro padre, si debe ser matado y comido dentro de po-
cos dias? —Ser^ preciso romper sus cadenas, dijo Juan y
huiremos los tres al bosque. ^Y que haremos alll, mis pobres

hijos? Dijo Juan Mauricio; los salVajes nos volverdn a coger,
o bien sera preciso morir de hambre. — Deiadme k mi, dijo
Maria, yo teugo ua medio infalible para salvaros. —Al acabar
estas palabras, sali6 y fu6 k buscar al rey. — Cuando hubo
entrado en su cabana, se arroj6 k sus pi^s, y le dijo: Sr. tengo
una gran merced, que pediros, ^quereis prometerme conce-

dermela? Os lo juro, re6pondi6 el rey, porque estoy muy con-
t^nto de vos.--Pue3 bien, dijo Maria, sabreis, que ese hom-
bre bianco de quien me habeis encargado, es mi padre, y
<d de Juan. —
Habeis resuelto comerlo, y yo vengo k mani-
festaros, que ^1 es viejo y flaco, mientras que yo soyj6veu
y robusta, asl espero, que querreis comerme k mi en su lu-
gar.— No os pido mas que oclio dias para tenor el placer
de verlo antes de morir. — En verdad, le dijo el rey, sois
una muchacha tan buena (es tal tu bondad) que no quisiera
por nada en el mundo haceros morir. — Vivireis y vuestro pa-

dre tambien. Os advierto tambien, que todos los aiios viene
aqui un buque de hombres blaacos, k quienes vendemos los
prisioneros que no nos comemos. — Pronto Uegard y os dar^
permiso para ifos.
Maria dio gracias al rey, y en su corazon daba gracias
a Dios, que le habia inapirado el tener compasion de ella.
CorriiS k ilevar estaa buenas noticias k su padre; y habiendo
Uegado algunos dias despues el buque de que el rey negro
le habia hablado, se erabarc6 con su padre y su hermano y Ue-

garon k una gran isla, habitada por espanoles. El gober-
nador de esta isla habiendo sabido la historia de Maria, dijo
para si: «Esta j6vea carece de bienes y est^ muy quemada
por el sol; pero es tan buena y virtuosa, que podr4 hacer k su

marido mas feliz, que si fuese rica y bella.» Rog6, pues
illpadre do Ma rii. qu.^ le dioso a sii liija on inatrimoiiio: v
habiendo conseiitido .luaii Maiiricio. se caso con ella el ^o~
iH'rnador, y di(') a mui de» sns pnriontMs a Juan.— Vivioron iniiy
Mi(vs en'aquella i^^la. ndmirando la sahiduria de la Divina
Providpncia, qup no habia pormitido que Maria fuese esclava.
sino para darle o •a.'^ion de salvar la vida i su padre.

FIN.
—311—

RESUMEN
UK 1-AS RE(iLAS OR AMATICALES COMPRKNDIDAS

KN EI, TERCER MES

DISPTJESTO
Jul forma de j^yeguntas para exa/uen y rep^so.

Cuando la proposicion DE
nos mauifiesta al^-una calidad I'i-
8ica 6 moral de persouas 6 cosas ^coino scj traduce a!
las
biaaya? (Lee. 61/ Obs. l.)Naquita co iisa ca tao iif^a mai-
turn ug* color.
^.Como se traduce al bisaya la locucion POR MAS QUE, pou-
derando la accion de un verbo? (Lee. 64.* Obs. 1.) Bi~
san onsaon mo pagrpamolong* cania, dili sia magapataling*-
liog canimo.
;,C6mo se traduce al bisaya el adverbio de tiempo CUANDO,
siendo futuro y como siendo pret(§rito? (Lee. 65.* ObB. 1.)
Cun magbuhat ca, soholau ta icao. Sa pagbuhat mo,
guisoholan ta icao.
;.Qu6 significa TACUS y que verbos pueden ser sus determi-
nados? (Lee. 66.* Obs. 1.) Taciis sia higugmaon. Dili ac6
tacus, iiga mamolong ea canaco.
Cuando el determinado de TACUS es un verbo pasivo ^c6mo
se hace la oracion? (Lee. 66.* Regla l.*j Tacus sia liam-
pacon.
Cuando ei verbo SER junto eon un adjetivo es determinant(\
impersonal &c6mo se hace la oracion? (Lee. 66.* Regla 1.')
Masayon cana buhaton.
^Qu(^ diferencia hay entre TACUS y TACUS? (Leccion 66.'
Obs. 2.) Taciis sia cating-Ad-aii. NagtAcus na ac6 sa humay.
Cuando el determinado de TACUS es un verbo activo ^c6nio
se hace la oracion? (Lee. 67/ Regla 1/) Dili ac6 tacus
mamolong canimo.
Cuando TACUS espresa la correlacion entre dos personas x^n
—312—
que cases se ponen t^rminos de la relacion? Lee. 67/
los
Reg-la 2.*) ac6 tacus canimo.
Dili
En la oracion dubitativa ^qii6 particulas se iisan? (Lee. 68.'
Obs. 1.) Ambut, cun naonsa ba sia.
^,('6rao se traduc-n al bisava las locuciones POR LO QIJK
TOCA A y EN CUANTO A y que caso rigen? (Lee. 70 *
Reg-la 1.*) Sa tungnd canaco.
^,C6mo se traducen CONFORME, SEGUN y que caso rig-en?
(Lee. 70.* Regla 2.*) Sumala canimo.
^S:6mo se traduce el adverbio de modo SEGUN y CONFORME?
(Lee. 70/ Reg-la 3.') Sumala.
^,C6mo se traduce al bisaya PARECER, cuando nos indica
la semejanza de las cosas? (Lee. 72.* Obs. 1.) Ingon ug
nanuyo sia.
^C6mo se traduce PARECER, siendo duda afirmativa? (Lee.
66 *) Sa bu-ut co, maayo cana.
^,C6mo se usan en bisaya los adverbios CAHA y TINGALI?
(Lee. 73.* Obs. 1.) Tin^ali muolan. Muolan cah&. Tingala
cahd muolan.
^C6hio se traduce la locucion A NO SER POR y en que caso
se pone la persona? (Lee. 73.* Obs. 2.) Cun dili pa icao,
naholog unta ac6.
4Qu6 significacion tienen los sustantivos Buntag, odto, hapon
y gabi-i hechos verbos? (Lee. 74.* Obs. 2.) Nabuntagan
came sa sayao.
^C6mo se traducen al bisaya NI AUN y NI SIQUIERA? (Lee. 74.*
Obs. 3.) Dili pa sia ngani mahibalo raamoloiag.
^^C6mo se traducen las locuciones AUN HaSTA, CON TAL
QUE y otras con que exageramos alguna cosa? (Lee. 74.*
Obs. 3.) Ngani.
^C6mo se traduce A PESAR DE y que caso rige? (Lee. 78.*
Obs. 1.) Bisan pa niana.
Cuando A PESAR DE rige k una persona ^como se hace
la oracion? (Lee. 78.* Obs, 1.) Bisan dili sia bu-ut.
^Como se usan los adverbios BAYA y TINGaLI? (Lee. 78.*
Obs. 3.) Maholog ca bay^. Tingali bay^ maholog ca.
^C6mo se traduce el adverbio DE AQUI A, cuando indica el
tiempo de una accion? (Lee. 80.* Obs. 1.) Muguican ac6
sa icaualo ca bulan cutub caron.
^C6mo se traduce el adverbio DE AQUI A, cuando indica
nn lugar? (Lee. 80.* Obs. 1.) ^Onsa ba ang pagcahalayo
cutub dinhi hasta sa Ip6nan? Onsa ba ang pagcahalayo
guican dinhi hasta sa Ip6nan?
iEn que casO se ponen dos cosas, que se separen la una de
—sis-
la otra? (Lee. 82.* Obs. 1.) Lainou mo angr uig'a carnero
ug ang mga canding.
^C6mo se traduce la frase CON PERDON DE y que cnsv
rige? (Lee. 82.' Obs. 3.) Tabi caiiimo.
<;,C6mo se traduce A MENOS QUE y en que tiempo se pone
el verbo? (Lee. 83.' Obs. 1.) Cun dili ca magsulti canin.
dili sia magapatalingho^ canimo.
^,t^6mo se traduce TAN PRONTO— COMO, cuando nos indica
las alteraciones denuestra organizacion? (Lee. 83." Obs. 2*
Ubus ca na matugnao, ubus ca na nuiinit.
^C6mo se traducen las locuciones con las que es))re>^amos un
tiempo futuro indeterminado? (Lee. 84.* Obs. 1.) Ayhn
da. Ayha da ogaling. Ugma danilag.
Ayha da y Ayha da ogaling puedtMi fijar el tiemno de una
aeeion y en este caso ^que significaran? (Lee. 84.' Obs. 1.
Sa pagsaca co sa ila, avlia da naquita co sia.
^,C6mo se traduce el adverbio COMO, cuando indica el nio-
tivo 6 causa de una cosa? (Lee. 84.* Obs. 2./ Cay sala-
pian man sia, nalo-oy sia sa niga pobres.
<^,C6mo se traduce DE MAS significaiulo DE SOBRA y con
que pasiva se hace la oracion? (Lee. 85.' Obs. l.j Gui-
pangayoan ta ieao sa totolo ca pisos ytg guicapinan nu>
ac6 sa usa.
<>;C6mo se traduce MIENTRAS QUE. si liace relacion h una
aeeion futura y como, si hace relacion k una aeeion d<»
presente 6 preti^rito? (Lee. 85.' Obs. 2.) Cun ania ca pa
dinhi, mubalic ca sa /mio. Sa pagsulat mo, magasulat came.
^,^01110 se traduce NO SOL.iiMENTE —
SINO y en que tienifx)
se pone el verbo? (Lee 85.* Obs. 3.) Dili lang cay nag-
basa ac6, cun dili nga nagsulat usab ac6.
<;,Como se traducen al bisaya las locuciones HACl^lR LAS VE-
CES DE y sus sem^^jantes y como se hace la oracion?
(Lee 86.' Regla 1.*) Quining tao guipaeaamahan c6.
<;,C<^mo se traduce AUN CUAKDO y en que tiempo se pone*
el verbo? (Lee. 86.' Obs. 1.) Bisan magsulti ca ogaling.
dili ca patalinghogon nia.
^C6mo se traduce al bisaya la preposicion POR? (Lee. 87*
Obs. 1.) Bisan daghan ogaling ang imong salapi, daghan
pa ang ia. Nadauat co si Juan cay acong sologoon. Si
Jesueristo namatay tungud canato. Busa. Busa man ngani.
Pananglit. Basin pa ogaling. Sa.
<;,C6mo se traducen las frases con las que manifestamos el
deseo de que no suceda alguna cosa? H^ec. 88.' Obs. 1.;
Singbac6.
—314—
Para que f^irve el OGALING cuaudo coinparanius dr..-
adv«n*bio
eosa.«, que son casi iguales? (Lee. 88/ Obs. 2. Ma^-saina
(juinin^- durulia ca cabayo, ogaling- cay inaputi nn^- u<a
11^- maitum niau ang* usa.
^.Conu) se traduce ]*()G0 usado en sentido ironico? Lee 8U/
Obs. 1.) 'i'iao. Pasipala. Calaniay.
^.I)e que raiz sp usa cuando la accion do un vtu-bo .<c ej<'r.**^
sobre una colectividad y como s(» hace la oracion? Lee." t)0/
Obs. 1.) Nahurut ug- camatay ang m^-d lao nianan^- b:i-
lay. Nainatay pagliudut nng im^a tao nianau^^ bnlay.
<;,De que raiz se usa cuando la accion de un v^rlio se ej.M'cc*
sobre una localidad? iLec. 90.' Ob. 1 Nalucnp sa sanuid
ant*- ian^' lauas.
METODO
DHL

DK. OLLENDORFF
PARA APRENDEU

A LEER, HABLAR Y ESCRIBIR


IN IDIOMA Cl'ALQTIEHA

ADAPTADO AL BISAYA
POR

f:L M. R. V. LECTOR FR. RAMON ZUECO DE SAN JOAQUIN, ACiUSTINO RECOLETO.


\ J(;Aia<) PROVINCIAL Y FORANEO DEL 2.0 DISTRITO DE MINDANAO (MISAMLS; V
CURA PARROCO DE CAGaYAN DE ORO.

CON LAS LICENCIAS NECESARIAS.

MANILA:
Imp. (le Ramirez y Giraudier.

isn.
JRm propiedad de la Corporaclon de Recoletos.
——

—3-

CLAVE DE LOS TEMAS.


Tema 1.

Na-a ba canimo ang* pan? —


Oo, ania canaco an^ pan.
Na-a ba canimo ang* imong pan?
pan.— Na-a ba canimo ang asin? ———
Ani^, canaco ang* Acong
Ania canaco ang* asin.
Na-a ba canimo nug kcong asin? Ania canaco ang* imong

asin. —
Na-a ba canimo ang sabon? Ania canaco ang sabon.

Na-a ba canimo ang imong sabon? Ania canaco ang acong
sabon.— Onsa nga sabon ang na-a canimo? Ania canaco —

ang imong sabon Onsa nga sinina ang na-a canimo? Ania —
canaco ang dcong sinina.

2.

Na-a ba canimo ang kcoug cabayo nga matahum? Oo, —


ania canaco. —
Na-a ba canimo ang &cong sapin nga da-an?
Tala canaco —Onsang iroa ang na-a canimo?— Ania canaco
ang imong iro nga matahiim.
])apel nga dautan? — Uala canaco.
——
Na-a ba canimo ang" &cong
Na-a ba canimo ang de-
})ano nga maayo?-— Oo, ania canaco. —
Na-a ba canimo ang
acong pusil nga dautan?
ang na-a canimo? — —
Uala canaco. —
Onsa nga pusil
Ania canaco ang imong pusil nga ma-

lahiim. Onsa nga medias ang na-a canimo?
ang medias nga hilo. — —
Ania canaco
Na-a ba canimo ang kcong medias

nga hilo? Uala canaco ang imong medias nga hilo. Na-a —
]>a canimo ang 4cong pusil nga cahuy?— -Uala canaco. —
Na-a
])a canimo ang pan? —Uala canaco ang pan.


Onsa nga sa-
pin ang na-a canimo? Ania canaco ang matahiim cong
sapin nga panit. —Onsa nga calo ang na-a canimo? Ania
canaco ang calo cong dautan nga papel. —
Onsa nga Babon


ang na-a canimo? Ania canaco ang kcong sabon nga da-an.

Onsa nga asin ang na-a canimo? Ania canaco ang asin

nga dautan. Na-a ba canimo ang sapin co nga cahuy?——
Uala canaco.
3.


Na-a ba canimo ang* i\cong* vino iig-a niaayo? Aiiia ca-
naco. — —
Na-a ba canimo ang- bulauan? Uala canaco.— Xa-a
ba canimo ang* salapi?
•iintas nga bulauan? —
—Ania canaco.
Uala canaco —

Na-a ba canimo anp-
Onsa ba an^j;* na-a ca-

nimo? ^Ania canaco ang- acong- ])isti ng*a depafio.—-Na-a l)a

canimo ang* Acong* botones ng*a salapi? Uala canaco. Na-a —
ba canimo bisan onsa ng*a matahum?-— Uala. Uala canaco—
])isan onsa nga matahiim.—Ania canaco bisan onsa ng-a
mangil-ad —Onsa nga mangil-ad ang* na-a canimo? Ania —
canaco ang* iro ng-a mang-il-ad. —
Onsa ng-a cabayo ang* na-a

canimo? Ania canaco ang* imong* cabayo ng*a maanindut.

Onsa ng*a sapin ang* na-a canimo? Ania canaco ang* acong*
vsapin ng*a da-an ng*a panit. —
Na-a ba canimo cadtong* ca-
bayo? —
Uala canaco.— Onsang cabayoa ang* na-a canimo?

Ania canaco ang* sa silingan. Na-a ba canimo ang* Acong*

song-cod cun ang* sa Acong liigala? Ania canaco ang* sa
imong* higala. —Na-a ba canimo ang imong dedal cun ang
sa mananalii? — —
Ania canaco ang* aco. Na-a ba canimo ang*
maanindut n^a cordones nga bulauan sa acong* iro? Uala —
canaco. — Na-a ba canimo ang acong* pusil ng*a caliuy cun
ang* sa Acong* ig'so-on? — —
Ania canaco ang* inio.- Onsa ))a
ang* na-a canimo? —
Uala canaco bisan onsa. —
Na-a ba canimo
bisan onsa nga maayo? —
Uala canaco bisan onsa ng*a ma-

ayo. — Na-a ba canimo bisan onsa ng*a dautan? Uala canaco
bisan onsa nga dautan. —
Onsa ng*a maanindut ang na-a ca-

nimo? Ania canaco ang* maanindut ng-a iro sa Acong* higala.

4.

Na-a ba canimo ang* Acong* sapin cun ang* sa bata? I'ala —


canaco ang* sa bata. —
Na-a ba canimo ang* Acong* chicolate

cun ang* sa comerciante? Uala canaco ang imo ug* ang sa
comerciante, ania canaco ang* aco. —
Na-a ba canimo ang*
dugus cun ang vino?-— Uala canaco ang dng*us ug* an^
vino. —
Na-a ba canimo ang lansang* ng*a puthao cun ang*
lansang ng*a salapi? —
Uala canaco ang* lansang* nga puthao
ug" ang* lansang* ng*a salapi, ania canaco ang huisang* nga
bulauan. — —
Onsa ng*a bacbac ang* na-a canimo? Ania canaco

ang bacbac nga puthao sa panday sa puthao. Na-a ba c; -
——

nimo bisan onsa? —


Ania canaco bi?an onsa. Na-a ba caninio —
bisan onsa iig-a matahi'im? —
Ania canaco an»> matahum ng'a
imyong- ng'a seda.
canaco ang* sa liigala co.

Onsa ng'a pnsil ang* na-a canimo?

Ania
Na-a ba canimo ang iro ni Juan?

Uala canaco ang* iro ni Juan ug* ang* sa higala co. Na-a —

ba canimo ang acong* cucbillo? Onsa nga cuchillo? Ang* —

matahum. Ania ba canaco bisan onsa ng'a maayo? I'ala —

canimo bisan onsa nga maayo. Onsa nga payong* ang* ania

canaco? Na-a canimo ang i^co. —
Na-a ba canimo ang* ^con^
cape cun ang sa /icong* bata? —
Ania canaco ang sa imong*
bata nga maayo. —
Onsa ng-a cbicolate ang na a canimo?
Ania canaco ang maayong* cbicolate sa Zaragoza.

Hain ba ang* acong —Tua sa


cal)an? —Na-a ba sa ])nta.
tao ang pis6? —Tua—Tua ha sa bata ang /icong
cania. sa-
cayan? — Uala cania. — Hain ba? — Tua sa capitan. — Hain ba
ang bugAs sa mafrdadaro?— Tua sa acong* nga solog*o-on la-
laqui.— ba sa imong* sologo-on ang ^cong*
^Na-a cun silbig*
ang- — Uala cania ang* imo
ia? — Hain ba ang ma-
ug* fing* ia.
anindut ng*a—Tua sa
pis^? —Onsa ba ang na-a sa imong
])ata.
higala? — Tua cania ang iang maayong- — Tiia ba cania
ang* acong bulauan?— Uala cania. — Hain ba?— Tua sa panday
salapi.

sa cahuy. —
Tua ba cania ang* acong capc^ cun ang* Acong
asucar?---Uala cania ang imong* cape u^- imong* asucar, ttia
cania ang- imong- dugus. —
Tua ba sa magdadaro ang- acong
salapi?---Uala cania.— Tua ba sa capitan? Uala cania. Hain — —

ba? Uala sa bisan quinsa. —
Onsa ng'a dagami nga laya ang*

tua can Juan? Tua cania ang* sa magdadaro. Na-a ])a niining: —
bata ang Acong silhig? — —
Uala cania. Hain ba cadtong- })aca
nga lalaqui nga matahum?— Tua sa Acong sologo-on.

6.

Tua ba sa comercianfe ang acong depafio cun ang ia



ba? Uala cania ang imo ug ang* ia.—Onsa nga dedal ang-

na-a sa mananahi? Tua cania ang ia.- -Tua ba cania ang-
acong cabayo nga papel cun ang acong* cabayo nga cahuy?—
Uala cania ang- imong* cabayo nga cahuy ug ang* imong
cabayo ng*a papel: tua cania ang cabayo ng*a panit sa iang
— 6—
liigala. — — —
Hain ba ang kcong sulat? Na-a niining tao. Na a
ba canimo ang binhi sa imong* pinsa (buhus) cun ang* sa
Hcong" pinsa? (bujus.) —
Uala canaco ang sa imong pinsa (buhus)
ug ang sa dcong pinsa, (buhus) apan, ania canaco ang sa

magbabaul (magdadaro.) Tua ba sa bata quining langgam
— —
cun cadto ba? Uala cania quini cun dili cadto. Tua ba sa

imong sologo-on quining siihig cun cadto ba? Tua cania
quini, apan, uala cania cadto. —
Na-a ba canimo ang caban
— —
nga ania canaco? Uala canaco ang na-a canimo. Onsa nga

cabayo ang na-a canimo? Ania canaco ang sa imong ig-
soon. —Tua ba sa imong higala ang salamin nga na-a ca-

nimo, cun ang ania canaco? Uala cania ang na-a canimo
ug ang ania canaco, apan, tua cania ang ia.


Na-a ba canimo ang acong mga salamin? Ania canaco

ang imong mga salamin. Onsa nga mga salamin ang na-a
canimo? —Ania canaco ang imong mga salamin nga mata-
iiiim. —Hain ba ang ktong mga maayong hiyas nga bu-

lauan? Uala sa bisan quinsa. —
Onsa ba ang na-a sa capitan?
Tua cania ang iang mga sacayan nga matahum. Tua ba —
cania ang icong mga songcod cun ang ^cong mga pusil?
Uala cania ang imong mga songcod ug ang imong mga
pusil. —
Tua ba cania ang atong mga lansang cun ang dtong

mga bacbac? Uala cania ang ktong mga lansang ug ang
atong mga bacbac, apan, tua cania ang ktong mga cabayo

nga maanindut. Tua ba sa panday sa cahuy ang iang mga

bacbac? Uala cania ang iang mga bacbac, cun dili ang iang
mga lansang nga puthao.

8.

Na-a ba canimo quining mga iro cun cadtong mga iro


ba? — Uala mga iro ug cadtong mga iro.
canaco quining
Na-a ba canimo ang mga caban nga ania canaco? Uala —
canaco ang mga caban nga na-a canimo, cun dili ang mga

caban sa imong igsoon. Onsa nga mga cabayo ang tua
sa imong higala? — Tua cania ang kcong mga cabayo.—Tua
ba sa imong higala ang icong mga libro cun ang iang
mga libro?-— Uala cania ang imong mga libro ug ang iang

mga apan, tua cania ang mga libro sa capitan.


libro, Onsn —
ng-a mga hiyas ang tua sa imong* bata?— Tua cania ang

acong mga hiyas. Na-a ba canimo ang dtong raga visti
Clin ang mga visti sa mga silingan? —
Uala canaco ang Atong
mga visti ug ang mga visti sa mga silingan cun dili ang
mga visti sa &tong mga maayong higala. Tua ba sa bata —
ang mga silliig sa ktong mga sologoon? Uala cania ang —
ilang mga silhig, cun dUi ang ilaug mga visti.

9.

Na-a ba canimo ang icong mga vaso nga matahiim?—



Ania canaco. Na-a ba canimo ang mga matahiim ng'a cabayo
sa kcong mga silinganl — —
Uala canaco. Onsa ng'a mga song-

cod ang na-a canimo? Ania canaco ang mga songcod fla

mga silingan. Hain ba ang &cong mg*a sudlay nga dio-

tay? Tua sa acong mga bata. —
Onsa n^a mga pusil ang

na-a canimo? Ania canaco ang mga pusil sa imong manga
higala. —
Ana-a ba canimo ang mga mahal nga singsing

sa kcong mga higala? Uala canaco, apan ania canaco ang
mga ma-ayong chinelas sa imong mga silingan. Na-a ba —
canimo ang mga balay nga bato, cun ang mga balay nga

cahuy? Uala canaco ang mga balay nga bato ug ang mga
balay nga cahuy; apan, ania canaco ang icong diotay nga
balay nga nipa.

10.

Ania ba canato ang mga cabayo sa mga higala, cun ang


mga —
cabayo sa manga silingan? Uala canato quining mga

cabayo ug cadtong mga cabayo. Onsa nga mga cabayo ang

ania canato? Ania canato ang &tong mga cabayo. Tua ba —
sa capitan ang Acong mga layag nga diotay? Uala cania. —

Hain ba ang ktong mga salamin? Tua sa Atong mga sili-

ngan. Ania ba canato ang mga payong sa Atong mga fit-
— —
lingan nga babaye? Uala canato. Onsa nga raga payong ang

ania canato? Ania canato ang mga matahiim nga payong

nga seda. Onsa nga libro ang na-a canimo? Ania canaco

ang nahaona. Na-a ba canimo ang icatolo, cun ang icau-

pat? —
Uala canaco quini ug cadto. —
Onsa nga libro ang tua
sa imong higala? —Tua cania ang icalima. —Icapila quits ca-
——

— 8—

ron? Sa icapolo ug^ upat ca adlao —
Dili ba quita caron sa

icapoloca adlao? Dili, sa icapolo iig tolo ca adlao quita caron.

11.

Ania ba cauato aiig* mga payong* ng-a seda sa hioug mgn



anac? Uala canato, apan, tua sa along* nig*a siling-au. Tna —
ba sa dtong* ingw anac ang' mg*a layag* sa atong- sacay^n?
Uala canila.— —
Hain ba? Tua sa mga gruniete. —
Tua ba ca-
uila ang- atong- bulauau cuu ang dtong* salapi? —
Tua canila
ang atong* bulauau, apan, uala cauila ang atong salapi -—
Main ba ang* atong- salapi?— Tua sa atong* ing*a anac. Tua—
ba sa acong- aniahan ang* mga lansang* nga puthao cun ang*

uiga lansang* nga cahny? Uala cania ang niga lansang- nga
puthao ug* ang* mga lansang* nga caliuy, apan, tua cania

ang mga lansang nga bulauau. Tua ba sa acong amahan
ang- mga pacang sa mg*a panday sa caliuy cun ang mga
])acang' sa dtong* mga silingan?— -Tua caiiia ang* ing*a pacang
sa mga panday sa caliuy, apan, uala cania ang* mg*a pacang*
sa dtong mga silingan.

12.

Na-a ba canimo ang* acong sinina cun ang* dcong chi-


nelas? —Uala canaco ang imong sinina ug* ang* imong* chi-
nelas. —
payong* nga seda. —

Onsa ba ang* na-a canimo? Ania canaco ang imong
Na-a ba canimo ang* acong cabayo cun

ang &cong iro? Ania canaco ang* imong* cabayo, apan, uala

canaco ang imong iro. Na-a ba canimo ang sintas nga bu-
— —
lauan sa acong inaban? xlnia canaco. Hain ba ang mga
cbinelas sa 6,cong* igsoon ng-a diotay ng*a babaye? Tua sa —

atong siling*an. Na-a ba canimo ang song*cod cun ang" calo
sa ftcong' amalian?— Uala canaco ang songcod, apan, ania

canaco ang calo. Tua ba sa atong silingan ang mga ma-
aniudut nga botones nga bulauau sa acong igsoon?---Uala
cania ang mg-a maanindut ng-a botones ng-a bulauan sa imong
— —
igsoon.—Hain ba? Tua sa ^cong inaban. Icapila quita ca-

ron? Sa icacaluha-an ug lima ca adlao. —
Onsa nga libro

ang na-a canimo? Ania canaco ang icatolo ug ang icalima.
Hain ba ang icaupat? —Tua canila.

—9-

13.
Guibiliii mo bo ang*
sa balay? iro —
CJuibilin eo.— Ibiliu
mo

ba dinhi
mo
aiig; batan«r
(1iotay?~Ibilin co. Dili ibiliii —
CO. Ibiliu dinhi an^
batan*»* diotay.- >(iiiiyabo co
aug- vino ii^a dautan. —
Dili co g-uiyabo anV vino n«ra dan-
tan.— Ciuiyabu na ba nia ang- vino nga dantan?— (niiyabo na
nia.—Iyabo ba nia ang vino nga dantan? lyabo nia Dili — —
nia iyabo. —
lyabo nino ang vino ng-a dantan*. (Jnibalignia —
l)a —
nino ang tri^jro? (inibaliguia nanio ang- tri^o. IbaligMiia —
ba nino ang tri<>'o?— Ibalignia namo. —
Dili ibali^niia namo.
Jbalig-uiu nino ang- trigo.— (Jipn^^-as mo na ba ang mais? (H- —
pny*as CO na.— Ipng-as mo ang- mais.— Ipn^as mo ba ang- mais?
Ipngas CO.— (iniii-ng- mo ba ang ])ani^-?- -(iuiirn^>- co.— Guiinig-
nio na ba ang banig?— Gniirnj*- co na.— (Hlna co ang- laoay.— (iilua
mo na ba ang- laoay?
llua co. — —
Gitng-an mo ba ang- cama-
to-od? —
Gitng--an co.— Gitug-an mona ba ang camato-od?— Gi-
tngHin CO na.— Itng--an mo ang camato-od.
— lUig'-an mo ba an^ —
camato-od? Itng--an co. —
Gibutang mo ba ang calo? Gibii- —
tangco. — —
Gibntang-mo na ba ang- calo? Gibntang- co na.--Ibn-
tang mo ang calo. —
Ibutang- mo ba ang calo? Ibntang co.—
Guisnmbnng- mo ba aco sa hocom?--(jnisnmbnng ta icao?

Isnmbnng mo ])a ac6 sa liocom? —
Isumbiing- ta icao. Dili —
ta icao isnmbnng-. —
Isnm])nng mo aco sa bocom. Ic(minbta —
mo ac6 can Pedro ng- can J nana. —
Ibnhat mo aco ng- cape.

14.
Ania ba ang* mga maanindut nga cabayo sa
canato
along' mga cnu ang- mga cabayo sa along* mg-a si-
hig-ala
lingan? —
I'ala canato qnining mga cabayo ug* cadtoug mga
cabayo.— Onsa nga mga cabayo ang auia canato?— Ania ca-
nato ang- atong mga cabayo.— Na-a ba canino ang mga pa-
yong- nga seda sa acong bigala?— Uala canato, apan, tua
sa acong silingan nga babaye.
canino? — —
Onsa nga libro ang na-a
Ania canamo ang nahaona?~Hain ba ang icatolo?—
1'na sa acong hig-ala.-— Icapila cjnita caron?— Sa icacalnhaau
ng npat ca adlao.— Dili ba sa icacaluliaan ug nnnm?— Dili,
sa icacaluliaan ug lima.

15.
Tan-aon mo ang bata..-~Guitan-ao co na.—Tatan-aon co sia.—
2
—10—
Dili tatan-aon co.— Guitauag* ba niuo
si Juan? Guitauag na —
namo. — Tataogon —
namo. Dili tataogoii namo. Tumaiioii nifio —
nng inong" mga catungdanan ug mapalaraii camo. Guitumau —
na namo. —
Tutumanon n^mo. —
Dili tutumanon n^mo. Guii.sip —

ba nino ang salapi? Guiisip na ndmo. lisipon namo. Dili — —
iisipon ndmo.

16.

Hain ba ang 4cong mga ca})ayo nga maanindnt? Tua —


sa dcong mga bata. —
Uala sa acong mga bata. Na-a ba —
canino ang 6cong calo nga seda cim ang acong songcod

nga bulauan? Ania canamo ang imong calo nga seda, apan,
uala canamo ang imong songcod nga bulauan. Uala canamo —

ang usa ug ang usa. Ania canamo ang usa ug ang usa.
Tua ba canila ang mga sinina nga seda cun ang mga sapin
nga panit?~-Tua canila ang ngatanan. Uala canila ang —

ngatanan. Onsa nga cabayo ang na-a canimo? Ania canaco —
ang maanindnt nga cabayo sa Siguijod. Hain ba ang mga —
chinelas nga seda sa mga batang diotay nga babayeV— Tua
sa ilang inalian. —
Uala sa ilang inahan. Onsa nga libro —
ang na-a canimo? —
Ania canaco ang- icatolo. Hain ba ang —
icaupat ug ang icaunum? Tua can Juan. —

17.

Guiilisan ba ang mga bata?— Guiilisan na.


mga tao sa
lilisan nila. — Dili — mo ang mga
iilisan nila. lilisan bata.
Putlon nino ang mga cahuy. — Puputlon ba nino ang mga
cahuy?— Puputlon ndmo. — puputlon namo. — Guiputul ba
Dili
nino ang mga cahuy?— Guiputul na ndmo. — Sulatan niiio si
Juan. —Guisulatan ba nino Juan?—Guisulatan na ndmo.
si
Susulatan ba Juan?— Susulatan ivkmo. —
niiio si susulatan Dili
ntao. —Si Jesucristo guidupa sa mga judios. —Dudupahon
ba Jesucristo?—
niiio si dudupahon namo.
Dili

18.

Na-a ba canino ang maayong vino sa Aragon? Ania —


canamo. Na-a ba caaiuo ang cabayo nga maanindnt, cun

—11—
ang" iro ng-a —Ania
cauaco ang ngatanan. Uola ca-
dautan? —
iiaco ngatanan (ang usa ug ang usa.) Ania canacu
aiig" —

ang usa, apaii, uala cauaco aug usa. Uala canaco ang usa
cun dili ang usa.— Na-a ba cauiilo ang mga maanindut nga
sapin nga panit sa acong mga anac? Ania canamo. —
Uahi —
canamo.— Onsa nga mga cliinelas ang na-a canimo? Ania —
canaco ang mga maayong chinelas uga seda sa icong mga
batang diotay.

19.

Ma^-sama ba ang cadaghan sa imong papel nga maavo


ug ang sa papel nga dautan?—-Magsama ang cadaghan sa
acong papt4 nga niaayo ug ang sa papel nga dautiin. Magsama —

ang cadaghan sa usa, ug ang sa usa. Magsama ba ang ca-
daghan sa dugus sa atong mga siliugan ug ang ilang asu-

car? Daghan pa ang ilang dugus sa ilaug asucar. Daghan —

pa ang usa dili an^ usa. Magsama ba ang cadaghan sa uiga
chinelassa imong mga anac ug aug sa ilang mga sininaV
Diriotpa ang ilang mga sinina dili ang ilang mga chine-
las.—Magsama ba ang cadaghan sa imong mga silla ug ang

cadaghan sa imong mga cabayo? Diriot pa ang acong mga
silla dili ang ^cong- mga cabayo.

20.

Mahagugma ba ang anac sa imong higala pumalit sa lang-


gam?— Mahagugma sia mupalit. — Mahagugma na cam6 pumalit

sa acong cabayo? Mahagugma cami pumalit sa imong cabayo ug
sa cabayo sa imong igso-on. —
Quinsay nahagugma pumalit sa

acong iro nga maanindut? Ualay mahagugma pumalit. On- —

sang iroa ang guihigugma mong paliton? Nahagugma ac6 pu-
malit sa iro sa dcong mga higala. —
Nahadluc ca ba magsultiV
Dili ac6 mahadluc magsulti, apan, maulao ac6. May catadu-—

ngan cami sa pagsulti? May catarungan cam6 sapagsulti, apau
uala camoy catarungan sa pagputul sa ^cong mga cahuy .— Buut

ca ba magsulat? Buut ac6 magsulat. —
Dili ac6 buut mag-
sulat.

21.

Diriot pa ba ang' mga cabayo sa bata, dili ang ito?=


—12—
Diriot pa ang iang mg-a cabayo, dili ang* ato, u^ diriot pa
ang- ktong mg'a sinina dili aiig ia.— Magsama ba ang- ca-
dag-han sa salapi sa mga bata ug ang ato?— Magsama ang ca-
daghan sa salapi sa inga bata iig ang- hto, apan, diriot pa
ang ilang mga singsing ug mg-a chinelas, dili ang ato.—
Mahagugma ca ba pumalit sa cabayo sa acong higala? Ma- —

hagiigma ac6 pumalit sa cabayo. Diina bay ifiong tiempo sa
])agsulti?— Dunay among tiempo, apau dili cami bunt.

22.

Onsa ng-a mga salamin ang guihigugma boongon sa niga


bata?— Mahagugma sila magboong sa mga salamin nga ania
canaco, sa naa canimo, ug* sa tua sa htong mga higala.
Mahagugma ba ang imong amahau pumalit sa acong balay?

Mahagugma sia pumalit. Buut ba cam6 magdagcut niining
candila?— Buut cami magdagcut sa candila, apan, ualay ^mong
tiempo. — —
Buut ca ba pumalit bisan onsa? Buut ac6 pumalit

bisan onsa.— Onsay buut mong paliton? Buut ac6 pumalit
usa ca cabayo nga matahiim.

23.


Onsay buut mong sulaton? Buut aco magsulat usacali-
bro. —
Buut ba ang- imong amahan mang-ita sa iang cabayo?
Dili sia buut mang-ita sa iyang cabayo. —
Onsay buut imnon
sa capitan? —
Dili sia buut uminom bisan onsa. —
Buut ang pan-
day sa cahu}^ magbuhat bisan onsa?— Buut sia magbuhat usa
ca sacayan nga daco. —
Daghan pa ba ang mga pusil, dili
ang mga cuchillo, ang buut paliton sa comerciante?— Daghan
pa ang mg-a cuchillo, dili ang mga pusil,. ang buut paliton
Ha comerciante. —
Quinsa ba ang buut magguisi sa ^cong- mga
lioro? —Ang imong mga anac buut magguisi sa imong mga
libro. ——Buut ca ba mangita sa ^cong calo, cun sa calo sa dcong-
higala? Dili ac6 buut mangita sa imong calo ug sa calo
sa imong higala^ buut ac6 mangita sa &co.

24.

Mahagugma ba ang comerciante pumalit sa asucar ug cha


— —

_]3—
ng-a ma<^-saina sa cadaghan? —
Maliap-n*^*ma sia pumalit pa asu-
car ii<rsa cha nf^a niaysaina sa cada^^-han. — Bunt ca ba pu-
inalit bisaii oiisa?— -Dili acu bunt piiinalit bisan onsa. —Bunt
ba cani6 pumalit .<a mg-a iro ug* sa m^a cabayo ng-a uiap-

samasa cadaf^haii? Dag-han pa niga angcabayo, dill ang* niga
iro, aiig- boot namo paliton. —
Macatul-id ca ba sa icong* inga
niedias? —
Macatul-id ac6 sa iinong luga luedias, apan, dili ac6
))uut. — —
Macasulat ba ang inga batang* diotay? JIacasulat sila,
apan, ualay ilang tiempo.

25.

Bunt ca ba muhatag canaco sa cacao nga na-a canimo?


Bunt aco niuhatag canimo sa cacao nga ania canaco. Ma- —
cainom ba camo sa vino ug sa galas nga magsania sa ca-

daglian? Macainom man cami sa usa ug* sa usa nga magsaraa
sa cadaglian. —
Macabuliat ba ang niga anac sa atong mga
silingan? —
Macaljuliat sila, apan dili sila bunt. Duna — bay

imong bubuhaton?—- Ualay ^cong bubnbaton. Onsa may bu-
])uhaton sa imong anac? —
Dunay iang susulaton saiangmga
liigala nga maayo. —
Quinsa ba ang bunt nine sultihan?

Bunt cami magsulti sa mga batang diotay. Buut ca ba niag-
balus sa sulat nia? —
Quinsa ba ang buut nimo baslan?

Buut —
aco magbalus sa ^cong liigala nga maayo. Hain ba ang

imong anac? Tua sa dalan.

26.


Asa ca buut magdala canaco? Buut ac6 magdala canimo
sa &cong camalig.— Asa buut muadto ang imong cocinero?—

Buut sia umadto sa tianguihan. Mahagugma ba ang bata

magsilhig sa salug? Mahagugma sia magsilhig sa saiug,
apan, ualay iang tiempo. —
Magsama ba ang cadaglian sa

mga iro ug sa mga iring sa mga bata? Daglian pa ang
ilang mga iring, dili ang mga iro. —

Hain ba sia? Tua sa
singbahan. — —
Hain ba ang imong salapi? Tua sa so-oc. Buut

ca ba pumalit sa acong cabayo? Dili ac6 macapalit sa imong
cabayo.— Onsa may imong —
Hain ba ang iro niining tao? Tua sa usa ca sooc
sasacayan. — bubuhaton?— Dunay acong isulti
sa mga tao.— Anus-a ca ba magsulti canila?— Caron gabi-i.
——

—14—
27.

Built ba camo magsulti sa capitan? —


Buut cami mag-sulti
rania. —Aiuis-a buut cam6 magsulti cania? —
Caron.-- Hain ba
sia? — —
Tua sa luyo sa buquid. Oiisa ba ang- buut mo isu-
^'uilon canaco?— Buut co isuguilon canimo ug* usa ca po-
long". —Quinsa ba aug* buut mo quitaon?— Buut ac6 mag-quita
sa comerciaute. —
Duna bay imong* ipamolong- cania? Dunay —
acong ipamolong* cania duruha ca polong*. Onsa nga mg'a —
libro ang- buut ibaligya sa ^icong* igsoon? —
Buut nia ibaligya
ang imong* mga libro ug* ang* iang niga libro. Duna bay —
imong" isuguilon canacoV—- Ualay ^cong- isuguilon canimo.
Duna bay imong* ipamolong* sa ^cong amahan? Dunay ^cong —
ipamolong* cania ug usa ca polong*.--Onsay oras? Las cua- —
tro na. —
Onsang* orasa buut muguican ang capitan? Buut —
sia muguican sa las ocho. —
Onsa ba ang ifiong bububaton?—
Managbasa cami. —Onsa may inong basahon? — Dunay dmong
basahon usa ca libro ng*a maayo.

28.

Mabagugma ca ba muguican? Dili aco maliagugma mu-
guican.— Asa may imong* adtoon? — Dunay acong adtoon sa
Sugbu. — Asa ca muadto caron? — Muadto aco sa Singbahan.
Hain ba ang imong igsoon? — Tua sa camalig. — buut Dili sia
maglacao? — buut lumacao. — Onsay buut nino paliton?
Dili sia
Dili cami buut pumalit bisan onsa. —
Buut ca ba magbaligya sa
imong cabayo? — Buut
ac6 magbaligya sa ^cong* cabayo ca-
ron. — —
Hain? Didto sa tianguihan. —
Buut ba cam6 magquita

sa acong higala? Buut cami magquita cania sa pagila ca-

nia.— Onsay acong quinahang-lan? Ualay imong quinahang--
lan. —
Quinahang*lan ba sa imong* amahan ang* acong* cabayo?
Dili nia quinahanglan ang imong cabayo. Anus-a quina- —
hang*lan ac6 nlfio? Caron. — —
Onsa may imong* isuguilon ca-

naco? Duna may acong* isuguilon canimo usa ca polong.—-

Duna bay imong quinahang*lan? Ualay ^cong quinahang-
lan. —Onsay quinahanglan sa imong amahan? —Nagaquina-
hanglan sia sa imong* iro.

29.

Onsi ba ang- imong guisulat?—Guisalat co usa ca sulat. —


——

—15—
Quinsa ba ang- —
Orii^ulatan co ang** Acon^*
iinong- guisiilataii?
siling*an. — Nag-asulat
ba ang imong higala? —
Nagasulat sia.

Quinsa ba ang iang guisuIatanY Cxnisulatan nia ang* iang* ania-
lian.— Nagasulat ba camo sa pagcahapon? Nagasulat canii —
sa pagcabuntag.— Onsa ba ang imong guipaniolong? Ualay —
acong guipamolong— Nacapamolong ba bisan onsa ang* imon^
igsoon? — Nacapaniolong sia bisan onsa. —
Onsa ba ang ian^

guipaniolong? Ambut (Inay). —
Onsa ba ang guibasa sa iniong
— —
amahan? (juibasa nia usa ca libro. Onsa ba ang* iftong gui-

buhat? Nanagbasa canii. —
Nanagbasa ba ang ifiong niga

anac? Dili sila nanagbasa: ualay ilang tienipo sa pagbasa.
Nagabasa ba ang imong liigala sa mga lihro, nga guibasa
CO?— Dili sia magabasa sa mga libro, nga guibasa mo, can
dili sa mga libro nga guibasa sa imong amahan.— Onsa may

buhaton sa bata'^ Duna may iang silhigan ang salug ug husa-
you nia ang* acong mga libro.

30.


Nahadluc ca ba mulacao sa bapon? Dili ac6 maliadluc,
apan, ualay acong tiempo sa paglacao sa bapon. Quinsa ba —

ang ifiong guipangita? Guipangita namo ang imong anac.

Duna bay inong ipamolong cania? Dunay Among ipamo-

long cania. Quinsa ba ang guipangita sa mga batang dio-
tay?— Guipangita nila ang- imong anac sa pagdala cania dito
sa singbahan.— Onsa ba ang guihatag rao canaco? Ualay —
Acong guihatag canimo. —
Guihatag mo ba quining libro sa
Acong igsoon?-— Guihatag co cania. —Nangadto ba ang mga
tao dito sa balay? —
Dili sila nangadto dito sa balay, cun dili sa
balay sa Atongmga silingan. —
Hain ba ang imong mgahigala?-

Tua sila dito sa dalan. Guipalit mo ba usa ca cuchillo cun usa
ba ca vaso?— Guipalit co ang duruha.


Onsay guidala sa
bata.—Guidala nia usa ca caban. Asa guidala nia? Guidala —
nia dito sa balay. —
Quinsa ba ang imong guisultihan? Na- —
gasulti ac6 sa comerciante. —
Guisultihan mo ba sia sa ad-
lao ngatanan?-—Nagasulti ac6 cania sa buntag buntag ug
sa hapon hapon.

31.

Guihatagan mo ba ang iicong higala ea mfa songcod


— IG—
ng- samg-a payong"?~Daghan pa ang- mg-a payong, dili ang^
mg-a songcod, ang guiliatag- co caiiia.— Guiaiidamaii ca ba sahig--

daan sa imong* sologo-on? Uala aco nia aiidami sa liigdaan.—
Onsa ba ang* iang buliat, labou nga may-andam unta sia
.sa imong liigdaan?— Nagasilhig sia sa sulud, labon nga
magandara uuta sia sa liigdaan. -Onsa ba angguiboong sa imong
bata? —Ualay iang guiboong, apan ang imong niga ])ata na-
caboong sa ^cong mga vaso.— Ang pagbuhat mo tagingon

ba sa pagbuhat sa imong bata? Diriot pa ang aeong pag-
buhat, dili ang ia. —Daghan pa ba ang guicaon sa imong
anac, cay sa guicaon mo?— Diriot pa ang iang guicaon, cay
sa guicaon co. —Dili ca ba macabuhat?---Dili aco maca])uhat.

Nagato-on ca ba sa pagbasa? Nagatoon aco sa jiagbasa.—
Nadauat ba nino bisan onsa?— Ualay jimong nadauat.— -Asa
guidala ac6 nimo? —
Guidala ta icao dito sa Singbahan.— Na-
gasulti ba ang batang diotay, labon nga magpatalinghog

unta sia? Nagasulti sia labon nga magpatalinghog unta sia.
Nagaduladula ba ang imong anac labon nga mul)asa unta
sia? —
Nagabasa sia, labon nga raagduladula unta sia.-tAnus-a
ba sia nagabasa?) Onsa nga horas ang pagbasa nia? Naga-
basa sia adlao adlao.

32.

Anus-a nanagsodoysodoy ang ^tong mga silingan?— -(Onsa



nga horas ang sodoysodoy). Nanagsodoysodoy .sila sa bun-

tag ngatanan. Onsa may imong buhaton?--*Dunay ^cong
sulaton. — —
Onsa nga orasa ang imong pagsodoysodoy? Dili aco
— —
nagasodoysodoy. Onsaba ang imong buhat? Nagasulat aco.—

Onsa ba ang imong guisulat? Nagasulat aco ug usa ca li-
bro. — —
Anus-a nagasulat ca sa libro? (Onsa nga horas ang
pagsulat mo?) Nagasulat aco sa libro sa buntag ug sa ha-
pon. — Nagato-on ba ang batang diotay sa pagbasa? Naga- —
toon sia sa pagbasa ug sa pagsulat. —
Naulao ca ba sa pag-

basa sa mga libro, nga guibasa co? Dili ac6 maulao, apan,
dili aco mahagugma magbasa niana. —
Nagatoon ca ba ug bi-
nisaya? — — —
Nagato-on aco. Catsila ca ba? Catsila man aco.
Cadtong bata sugbuanon ba cun boholanon ba?— Dili man

sugbuanon, boholanon man sia. Nanagbasa ba ang mga

anac sa atong mga silingan? Nanagsulat sila, labon nga ma-
nagbasa unta sila.— -Guipatalinghog mo ba ang guiingon ca-
— —
nimo sa imong igsoon? Guipatalinghog co. Nagadto ca ba

—17—
t^a —
Singbalian? Nagaadto aco dito sa camalig*, labgn iiga
iiHiadto aco unta dito sa Sinpbahan.^


Oneaug* librolia ang-
giiibasa sa imoug^ igsoon? (luibasa nia ug usa ca libro

nga biiiisaya. Na^^aiiioin ca ba ug* cape sa buntag?— Na^a-

inom aco ug clia. Magainoin ca ba ug cha sa buntag nga

tanan? Nagainoin ac6 ug cha sa buntag ng'ntanan. Naga- —
iiioin ca ba ug cha sa adhio adlao? —
Nagainom aco ug cha
sa hapoii liapon

33
Muadto ca ba sa Singbahan?— Muadto acd dito sa <*anm-
lig, sa pngtingbang sa talo. —
Nagahunahuna ba ang iinong

igsoon uinadto caron gabi-i sa acoug bahiy? Nagahunahuna
sia unindto dito sa balay sa acong igagao, hibon nga uinadto
unta sia dito sa iniong balay. —
Onsa nga oras? Sa a las —
ocho. — — —
Hain ba sia? Tua dito sa camalig. (iuicjuita mo ba

ang tao, nga guipangita mo? Guiquita co. Guiquita ba sa—
iraong raga anac ang mga higala, nga guipang-ita nila?
Dili guiquita nila. — —
Nahibalo ca ba bisan onsa? Dili iac6 ma-
hibalo bisan onsa. —
Onsay nahinbaloan sa imong* igso-on nga
diotay?— Mahibalo sia magbasa ug magsulat. Mahibalo ca —

ba ug binisaya? Dili ac6 mahibalo ug binisaya, apan, na-

gahunahuna ac6 magto-on. Mahibalo ca ba lumangoy? Dili —
ac6 mahibalo lumangoy, apan mahibalo ac6 magsugal. Co- —

merciante ba ang imong igso-on? Dili man.— Onsa ba sia?
Mananambal man sia.

34.

Asa ca ba paiugon?— Muadto ac6 dito sa abo,' sa pagdulti


sa —
^cong cocinero. Guipatalinghog ca ba nit?—-Guipataling-
— —
hog ac6 nia. Quinsa ba ang imong guidala? Guidala co —
ang dcong anac. Guidala sa imong sologo-on ang* imong

anac? Guidala nia. — —
Asa guidala nia? Guidala nia dito sa
Singbahan.
CO. —
— —
Guipalong mo ba ang candila? Dili guipalong
Guidagcutan ba sa imong* sologo-on ang candila?—-Gui-
dagcutan nia.— -Masubsub pa ba ang* Atong pagsddoysddoy? sa
kU>ng mga siHngan?--Masub8ub pa ang atong pagsodoysoday,
dill ang" ila. —
Masubsub ba atig pagquita mo sa fecong ama-
6an, maingon sa pagquita co^Dili masubsub ang*' pagquita
——

—18—
CO cania maingon sa pag-quita mo. —Aniis-a mo
g-uiqiiita sia?
'

(Onsa nga horas an^ pag-quita mo —Naquita co


cauiaV)
sia sa buntag- buntag* sa h las —Nagasiigud ba
siete. ang-
imong ig-soonsa pagsulti iig* binisaya? — Nag-asug-iid
sa sia
pagsulti ug binisaya — Macasulat ba sa binisaya? — Ma-
sia
casulat sa binisaya. — Nag-asulti ca ba sa uala ca pa mag-
sia
patalinghog?— Nagapatalingliog ac6,sa uala pa ac6 mag-
sulti.—Nanagbasa ba ang imong mga uala pa
aiiac sa sila
managsulat?— Nanagsulat siln, sa uala pa managbasa.
sila
Nagahunahuna ca ba mamaliao. sa uala ca pa maglacao?
Nagahunaliuna ac6 maglacao, sa uala pa aco mamahao —
Onsa nga orasa ang imong pagpamahao? — Namaliao ac6
sa adiao ngatanan sa k las uueve.

35.


Hata-as pa ba icao canaco? Hata-as pa ac6 canimo.
Hata-as ba ang imong igso-on ingon canaco? Hata-as sia —
ingon canimo. —
Dautan ba ang imong calo ingon sa calo
sa hcong amahan?— Maayo pa ang uco, apan dili maitum
ing-on ea ia. —
Hain ba ang mga cabayo labing maanindut?
Ang acong mga cabayo maanindut man, ang imong mga cabayo
labi pang maanindut sa ^co, apan, ang mga cabayo sa atong
mga higala mao ang labing maanindut sa ngatanan. Maayo —

ba ang ctalium? Maayo man ang catahum sa lauas, apan,

maayo pa ang catahum sa calag. Guibaligya ba sa comer-
ciante ang mga cuchillo labing maayo? —
Guibaligya nia ang
mga cuchillo nga labing maayo, nga naila co.—- Maliibalo ca ba
lumangoy ug maayo ingon sa batang diotay? Mahibalo ac6 —
lumangoy maayo pa cania, apan, sia mahibalo mamolong

ug binisaya maayo pa canaco. Quinsa ba niining duruha
ca batang diotay mao ang labing" buutan? Ang* nagabasa —
buutaa pa sa nagasugal.

36.

Qttibftsa ba ea imong anac ang- icong' libro?—Guibaea



nia.-—Anu8-a guibasa nia? Guibasa nia sa buntag. Mag- —
sama ba sa cadaghan ang salapi nga nadauat mo ug ang
&co?*-4L)agiiaii pa anf acong nadauat, 4iU ang imo.— Dona

—19—

ba imong- naquita? Ualay acong* naquita. Guiquita ba sa —

imong amaliau ang* dcoiig" ing-a sacny^n? Dili guiquita nia,
apan, naquita iianio. —
Mu^nicau ca ba? Dili aco mugui- —
caa. —(juiusay — Muguicau ang" acong" igso-on.
nui^'-uican?
Asa ba sia paing-oiiV — Muadto sia dito sa Su'^bu. — Anus-a ba
muiuoni ca cape?
uis —
Muiiioni ac6 ug cape sa buntagbun-
tag. —Onsa —
orasa? Sa k las siete.
ng-a —
Nacapamolou^ ba

came ug* luaayo? Dantau aug* ii^ong' pag-panioloug. Ou»ay —
guibuluit sa acong igso~on? —
Ualay iaiig buhat,— Macasulti
ba sia sa masubsub, ingun sa auac sa along* silinganV
Macasulti sia sa masubsub caninio.— Macabuliat ba ac6 ingou
cania? —Dili ca macabuhat ingou cania —
Auus-a ba nagahu-

naliuna muguicau ang* comercianteV Nagahuuahuua sia mu-
guicau caroii adlaoa. —
Oasay orasa? —Sa a la una y media.

37.


Nacapamolong ca ba ug binisaya? Dili pa aco nacapa-
molong, apan, nag-asugud ac6 sa pagto-on. Nagalacao »m —

ba ang imong aniahan? Dili pa sia nagalacao. Onsa n^a —

orasa ang iang paglacao? Nagalacao sia sa A las cinco.
Namahao ba sia sa uala pa sia lumacao? Namahao ug na- —
gasulat sia sa uala pa sia lumacao.— Masayo pa ba an^ i^^ng*
paglacao dili ang- imo? —
Masayo pa ang' dcong paglacao dili
ang" ia. —Masayo ba ang inong pamahao? Huntag na ang —
among" pamahao. —
Nagabasa ba ang* imong* anac sa masub-
sub ing-on canaco? —
Masubsub pa ang iang pagbasa dili
ang imo.— Nagasulti ba ug binisaya ang* 4cong igso-on na

masubsub ing-on canimo? Nagasulti ug nagal)asa sia sa bini-
saya sa masubsub ingon canaco. —Nanagsulat ba quita sa

masubsub ingon canila? Masubsub pa ang ilang i^gsulat
dili —
ang ato. Qninsa ba ang ilang guisulatan?—-Guieulatan
nila ang ilang mga higala.

38.

Hinlabihan ba ca daco ang acong calo? Dili hinlabiliaa —


ca daco ug^dili hinlabihan ca diotay (casadangan man.)

— —
Odto na ba? (Si se Labia al medio dia)—Dili pa odto. Onsay
oras? ^La una man.—Hain ba sia?— Tua sia dito sa- iang*
balay. —
Pobres ba sia?—Dili m^ sia pobres; salapian pa

—20—
fiia —Maquinaadmanon ba ang imong igsoon ingon ca-
canimo.
nimo?—Maquinaadmanon pa canaco; apan, icao maqui-
sia
naadmanon pa canaco cania. —Naila mo ba cadtong
ug* tao?
Naila co —Maquinaadmanon ba — Sia man ang labing
sia. sia?
maquinaadmanon sa mga taong tanan nga naila — Sala- co.
pian ba camo ingon canamo?— man came salapian ingon
Dili
canifio. ang kmong salapi, dili ang ifio.) Ang
(Diotay pa
mga cabayomo maanindut ba ingon sa ^cong mga cabayo?
Dili man maanindut ingon sa imong mga cabayo apan ang
i^cong mg'a cabayo maisug pa, dili ang imo.—Sa nacapila
ba ang imong pagbasa sa adlao adlao?—Nagabasa ac6 sa
nacapito ug nagasulat ac6 sa nacatolo. Sa nacapila ba ang —

paginom mo sa cape? Sa nacadaghan. Muinom en ba ng —
chicolate? —
Usahav muinom ac6, usahav dili.

39

Duna bay imong buhaton? Ualay acong buhaton. On.say —

guibuhat mo? Ualay &cong guibuhat. Duna bay icong gui- —
buliat? — —
Duna may imong guibuhat. Onsa ba ang guibu-

bat CO? Guiguisi mo ang ^cong mga libro. Onsay gui- —

buhat sa imong mga anac? Guiguisi nila ang ilang mga
visti. —
Guibuhat na ba sa mananahi ang imong mga visti?

Uala pa nia buhata. Onsa ba ang guiingon canimo sa imong
— —
igsoon? Ualay iang guiingon canaco. Guiingon co ba cana
— —
canimo? Uala. Guiingon ba nia cana canimo'? Guiingon —
nia canaco. —
Uala. —
Quinsay nagingon canimo? Ang ^cong —
silingan nagingon canaco. —
Bu-ut ca ba magsuguilon ni-
ini sa imong mga higala? —
Bu-ut ac6 magsuguilon canila.
Icao ba ang igsoon sa comerciante?— Ac6 man. Salapian —
ba ang imong mga higala, ingon sa ilang guisuguilon?

Salapian man sila. Maquinaadmanon ba quining mga tao,
ingon sa ilang guisuguilon?— Dili man.

40.

Hata-as ba icao ingon- canaco? Hata-as man Guisulat —
mo ba —
usa ca libro? Uala co sulata. Onsay guisulat sa—

imong mga igsoon? Guisulat nila usa ca libro. -^-Camis-a

ba guisulat nila? Guisulat nila cahapon Guisulat mo ba



ang imong libro? Uala co pa sulata. Nagsulti ca ba sa ^cong

ataahan?: Nagsulti acd cania. —
Canus-a ba ang pagsulti mo
—21—
caiuaV— Nagsulti acu cania cahapon sa asa ca adlao. (Niadtonf?
nsa ca adlao. )—Sa nacapila ba an*,'* pagsulti mo cania?— Masnbsuh

man ang* pagsulti co cania. Guiquita mo ba ang ing^a tao"?

Uala CO sila maqnita. Qninsa ng*a mga tao anp guiquita mo

dito sa tianguihan? —
Guiquita co cadtong* mg-a tao. Onsa n|^a
ni^a lihro ang guibasa sa iniong mga higala? (luibasa nila —
ang iiiga libro nga guipabulani mo canila. (iuiquita mo —
ba quining mga tao cun oadtong mga tao? —
Uala co quitaa
quining mga tao usr —
cadtoug mga tao. Onsa nga mga tao
an^^* guiquita mo':* —
Guiquita co cadtoug mga tao nga gui-
snltihau mo. —
Guiila mo l)a cadtoug taoV —
I'ala co sia ilba.
I ala CO sia maila.} — —
Guitauag mo ba acoV Guitauag ta icao.
{^uinsay nagtauag .<a imong igsoou?— Guitauag sia sa acong
amahan.

41.

Guidala ba sologoon ang acong yinina? Guidala nia.—-- —


Asa nia guidala? — —
Guidala nia sa imong higala.
sinina ang guidala nia?
Onsa nga
Guidala nia ang sa imong igsoon.-—

I Iain —
ba ang icong visti? Tua sa ibabao sa silla. Guisu- —
latan mo ba ang imong amaban? —
Guisulatan co sia. Gui- —

baslan ca ba nia? Uala pa niya ac6 basli. —
Guisulatan ca

ba usahay sa imong amahan? Masubsub man ang pagsulat
nia canaco. — Sa nacapila ba ang pagsulat canimo sa imong

mga higala? Capin sa nacacaluhaan ang* pagsulat nila ca^
uaco.— —
Napaquita ca ba dito sa longsod? Uala man aco ma-
paquita caron, apan, mapaquita aco ugma.— -Guipangita mo ba
— —
ang acong mga sapin? Guipangita co. Hain (»Sa-a, Asa) gipa-

ngita mo? Guipangita co sa ibabao sa liigda-an ug hinguit-
an CO sa ilalum.

42.
Nagasaad ca ba canaco nga nniadto ca sa Singbahan?
Nagasaad ac6 canimo.
I a!ay
——
Duna bay Acong guisaad canimo?
imong* saad canaco. Onsa*^ ba ang" guisaad canimo sa
i^cong amahan? —
Guisaadan ac6 nia sa usa ca cabayo ng'a maa-

yo.—Gnidauat mo ba? (Nadauat mo ba?) Uala pa.
— —
hn ang guihatag mo sa ^cong- anac? Guitagaan co sia sa
Pila —
lealttha-an ca pieos—Pilay edad mo?—Napolo ug unum . 6h
—22—
tuig-hapit flugus) ang dcong edad. —
Pilay edad sa imong ig-
soon?— Caluna-aii ca tuig ang iang —
Pilay edad nio?
edad.^^
Napolo ug duruha ca tuig capiii cuu ciilang ang acong edad.
Bata pa ba ac6 canimo?


Ainbut. —
Pila ba ang edad sa along
silingan? —
Uala pay caupatan ca tuig. Nacasabut ca ba sa

binisaya? Dili pa ac6 rnacasabut, apan, magatoon ac6 sa 1)1-

nisaya. Ngano cay dili ca mucaonV— Cay dili aco nialia-

gugina cumaon. Ngano nagaestudio
sia magto on ug binisaya.
si Juan? —Cay bunt

43.


Ngano cay nahaguf>nia ca nianang tao? (luibi^ugma co sia,
vay maayo man sia. —
Ngano gnihanipac sa silingan ang iang

anac? Gnihampac nia, cay uala sia magsnlat. —
Ng'ano cay

guihigugma quita sa lUong mga higala? (luihigngnia quita
nila, cay maayo man quita. — Guiqnita mo ba ang bata, nga
tua dito sa sacay^n? —Dili aco nacaquita sa bata, nga tna
dito sa sacay^n, cun dili sa bata nga tua dito sa tiangnilian.
Gulbasa mo ba ang mga libro, nga guihatag canimo sa acong

amaban? Guibasaco.
Pilay utang co canimo?
——Guisabut mo ba? —
Guisabut co man.
Dili man daco ang imong utang
canaco. —
Magsama ba sa cadaco ang dcong utang ug ang* sa

4cong igsoon canimo? Daco pa ang imong utang canaco. dili

ang ia. Ang utang sa imong mga hii^-ala ug ang atong utang

canimo magsama ba sa cadaco? Diotay pa ang ilang utang
canaco, dili ang ino. —
Pilay utang nila canimo? Duruha —
ca gatus ca pisos ang ilang utang canaco. Asa ca ba muadto

earon hapon? Muadto ac6 dito sa tianguihan. —
Hain ca ba

nagapuyo? Nagapuyo ac6 dool sa balay sa imong igso-on.

44.

Canus-a ba cutub —
ang imong pagsulat? Naxjasulat man
ac6 cutub sa tungang gabi-i.— -Canus-a ba cutub ang imong

pagbuhat? Nacabuhat ac6 cutub sa & las cinco. Duna pa* —

bay imong sulaton sa madugay? Dunay icong sulaton cutub

ugma sa usa ca adlao (Damlag.) Anus-a ba cutub ang dtong
pagbuhat unta?— Magabuhat man unta camo cutub ugma sa us*
ca adlao.—Nagsulti ca ba sa nadugay?— Nadugay usa ca ora«
— ——

—23—
ang- Acong" pagpiilti. —Onsay
guibiihat mo sa buntag? Naga- —
basa man ac6. — Namahao
ca ba sa uala ca pa magbasa?
Nagabasa man ac6, sa uala pa HaS mamahao. Muadto ba —
ang imong igso-on sa tanaman sa mga bnlac, labon ng'a

muadto sia unta sa singbahanV Dili sia muadto Ba tanaman
sa mga bulac ug dili usab sia muadto sa singbahan. Buut ca —

ba maghulat canaco dinbi? Dugay na duruha ca oras ang
paghulat CO canimo.— Anus-a ba cutub ang paghnlat co?
Maghulat ca unta cutub sa h las oclio.

45
Nacntnl-id ba ang mananahi sa Acong sinina? —Uala sia
macatnl-id. —
Ngano cay uala sia macatul-id? —Cay ualay iyang
tiempo. —
Ngano cay guihampac mo ang
iro? — Cay guipaac
aco.- —
Guipalit mo ba ug usa ca cabayo? —
Duruha ang gui-
palit CO. —
Pila ba ca tao nga matahum ang guiquita mo?
Uala CO quita-a (maquita) cun dili upat (upat lang ang gui-
quita co) Asa ba cutub ang imong pagviaje? Cutub sa —

Sugbu.— -Asa ba cutub minbnut ca umadto? MinV)Uut ac6 cu-
tub sa Manila. — —
Asa ba cutub miabut ang vino? Miabut cutub
sa baba sa tonel. —
Asa ca ba? (Asa ca ba paingon? )Muadto ——
ac6 dito sa tianguihan. —
Asa ba cutub muadto quita? Muadto
quita cutnb sa singbahan. —
Muadto ca ba cutub sa atabay?

Muadto aco cutub sa cota. (bantayan). Duna ba imong gui-

cauat usahay? Ualay acong quinauat sugud. Duna ba imong—

guitina? Guitina co ang 6cong calo. —
Onsay guitina mo?

Maitura ang ^niitina co sa &cong calo. Guipatina mo ba ang

imong calo?— Guipatina co. Onsay guipatina mo?—-Verde ang
guipatina co sa Acong calo.

46.
Guipatina ba sa imong anac ang iang sinina? Guipatina —
nia. —
Onsa nga calo ang tua sa bata? Duruha man ang—
iyang calo, ang usa maputi ug ang usa maitum. Ania ba —

canaco ug usa ca calo nga maputi? Daghan nga mga calo
nga maputi ug maitum ang na-a canimo. ^Nagaviaje ca —

ba usahay? Masubsub man ang Acong pagviaje. Asa ca —
ba nagahima huna umadto sa bulan sa Marzo? ^Nagahtma

buna &c6 umadto dito sa Manila. Nagaviaje ca ba usahay?*-
——
—24—
Uala man ac6 siigud magviaje. —
Aiius-a ca ba muguican?
Muguicau ac6 ugma.—Onsa nga orasa?— Sa a las cinco sa
buntag.— Hain ba nagapuyo ang iiiiong higala?— Nagapuyo
sia diilhi dapit sa dalau. —
Haiii ba aug imong camalig?

Tua dito dapit sa dalan. Tua ba ang tanaman sa mga bii-
lac sa iniong higala dinhi dapit ciin dito ba dapit sa caca-
— —
huyan? Tua dito dapit. Tua ba ang imong igsoon dito sa
ita-as cun sa ubus? —
Tua dito sa ita-as.— Buut ca ba uma-
gui dinhi dapit cun dito ba dapit sa dalan?— Dili ac6 buut
umagui dinhi dapit ng dito dapit; bunt aco umagui sa tah'-
uala sa dalan. —
Asa cutiib quining dalan? Dito cutub sa—
Baclayon.

47.
fruiulian ca ba sa imong mga libro sa mga bata sa si-

lingan? Guinlian ac6 nila sa mga libro. —
Canus-a guiulian

ca nila sa mga libro? Guiulian ac6 nila sa mga libro ca-

hapon. (Guiuli nila canaco cahapom.— Guican ca ba sa ta-
naman sa mga bu lac?— Dili man ac6 guican sa tanaman sa

mga bulac, cun dili sa camalig. Diin nga tanaman sa mga

bulac ang imong guiguicanan? Guican man ac6 sa tana-

man sa mga bulac sa acong higala.- Pila caha ang bale

niadtong cabayo? Duruha ca gatus ca pisos caha ang iang
bale. — Pila ba ang bale sa ^cong pusil? —
Ang bale sa imong-
pusil magsama sa bale sa pusil sa imong higala. Magsama—
ba ang bale sa imong mga cabayo ug sa acong mga ca-

bayo? Diotay ra ang bale sa acong mga cabayo, dili ang
sa imong mga cabayo. —
Pilay bale niining cuchillo? I^alay —
pulus (Diotay da ang bale niana.) Onsa ba ang atong qui-

riahaiiglan? 'Nagaquinahanglan qnita sa mga malagmit nga

mga cabayo ni Pedro. Hain ba ang sugbuanon? Tua man, —
sia dito sa Sugbu.— Nagbayad ca ba sa imong utang?

Nagbayad na ac6 sa acong utang. Asa ca ba paingon?-—
Muadto aco dito sa Sugbu.

48.
Quinsay nacabali sa 4cong cuchillo?-—Guibali co, human

na ac6 nacaputul sa pan. Guibaydan mo ba ang estanqui-
llero sa vino? —
Guibaydan co, human na ac6 nacainom.


Guipatina mo ba ang imong sinina? Guipatina co. Onsay

giiipatina mo?' Asul.maoy guipatina co sa sinina.—Nagatuyo

-

—25—
ca ba usahay magsulti sa imong oyo-an? Nagtuyo ac6 mag —
sulti cania.— Onsa ang imong guibuhat, human na guisulat
— —
ang imong niga tema? Namahao ac6. Quinsay guipangutana

mo?—Guipangutaua co ang mananahi. Onsay guipangayo sa

imong igsoon nga diotay? Guipangayo nia usa ca putul ng^a dio-
tay nga pan. — —
Uala pa ba siamaraahao? Namahao na sia, apan^

guigutum man sia. Guisulat co ba ug maayo ang mg^a te-

ma? Guisulat mo sa hingpit nga pagsulat. Guibuhat ba ni- —
ining taoo ang iaug buluhaton? Guibuhat nia. —

49.
Naquita mo ba ang &cong amahan? —Naquita co sia.
Hain naquita mo? — Naquita co sia dito dapit sa dalan. — Naha-
gugma ca ba sa calo nga daco? — Dili ac6 mahagugma sa
usa ca calong daco. — Onsay guihigugma mong buhaton?— Na-
hagugma man ac6 mngsulat. — Nahagugma ba magbasa qui-
ning mga batang diotay? — Nahagugma magbasa ug mag-
sila
sulat. — Nacapila ca ba mucaon sa adlao adlao? — Sa nacaupat.—
Masubsub ba ang imong pagcaon ingon sa pngcaon co?
Masubsub pa ang kcong pagcaon ug paginom, dili ang imo.
Nahagugma ca ba magsaolo? — Dili ac6 mahagugma mag-
saolo. —Guisabut mo ba ang tao nga nagasulti?—Dili ac6 na-
casabiit cania. —
Ngano nga dili ca macasabi'it cania? Cay naga —
salicoaot sia caayo. —
Guitilauan mo ba cadtong vino?—Guiti-
— —
lauan co. Onsa ba sa imong pagsabiit? Maayo man sa &cong
pagsabut — —
Guihigugma ca ba? Guihigugma man ac6. Quin- —
say nahagugma canimo?— Guihigugma man acd sa kcoug

oyoan. Quinsa ba ang nahagugma canamo? Guihigugma —

man camo sa ifiong mga higala. Quinsa ba ang nagahatud
niining tao?— Guihatud co sia.

50.

——
Asa guihatud mo?— Guihatud co sia dito sa balay. Quin-
say mga bata —
ang gidayeg? Ang mga bu-utan. Quin-
say batang diotay ang guihampac? Ang mga tapolan
mga —

ug dautan. Dili ba sugud guihampac quining mga batang

diotay? Dili sugud, cay macugui ug bu-utan man sila, apang
cadtong mga batang diotay guihampac sa masubsub, cay ta-

polan ug dautan man sila. Quinsa ba ang guihigugma ug
quinsa ba ang guidumtan?— Ang macugui ug bu-utan guihi-
4

-^26—
^•ugrna man, ug* ang tapolan
ug- dautan g-uidumtan man sia.
Ng'ano cay guihig-ugmaquiniug mga batang- diotay?
Cay bu-utan man sila.— Maayo pa ba sila cauato?— Dili man
sila maayo eanato; apan, macug-ui pa sila canimo.--Maciigiii ba

ang imong igsoou ingon sa ^co? Macugui man ang dcong
igsoon ingos sa imo, apang ang imong igsoon maayo pa dili

ang kco. Masubsub ba ang pagpangabayo sa imong igsoon

ingon sa &cong pagpangabayo? Masubsub pa ang iang pag-

pangabayo, dili ang imo. Nangabayo ca ba cahapon? Na- —
iigabayo man ac6 caron.

51.

Masubsub ba ang pagviaje sa imong igsoon? Dili na —


sia nagaviaje; nagviaje sia caayo niadtong tiempo. Ca- —
uus-a ba guihatag canimo sa dcong igagao ang mga libro
sa dcong amahan?— -Guihatag nia canaco caron nga adlaoa.-—

Nahagugma ca ba maglacao lacao? Dili ac6 mahagngma
uiaglacao lacao; apan nialiagugraa ac6 magcaruaje sa pag-
viaje CO. —
Nadungug mo ba ang dalogdog? Nadungug co. —

Quuisa ba ang inong guihisgutan? leao man ang among gui-
liisgutan. — —
Guidayeg ba ac6 nino? Uala ca man pagdayega.—
Onsa ba ang imong buhat sa gabi-i? Nagapanihapon ac6 —
dayon ac6 nagabuhat. —
Ug onsa ba ang imong buiiat da-

yon? Guilayon ac6 natolog. —
Onsay guisuguilon canimo sa

comerciante? Napauli man sia sa ualay tingug. Macabuhat —
ca ba sa ualay imong tingug? —
Macabuhat man ac6, apan,
dili ac6 macatoon sa binisaya sa ualay &cong tingug. Anusa —

ca ba matolog? Nagapanihapon ac6 dayon ac6 matolog.
(Matolog ac6 sa diha diha sa pagcahuman sa panihapon.)

52
Onsa ba ang imong calingauan, cun ualay imong bubu-

baton sa balay? Muadto ac6 sa Singbahan. Tagsa ca tao, —

tagsa ca gusto; onsa ba ang imo?- Ang &co mao ang pag
eatudio, ang pagbasa sa usa ca libro nga maayo ug ang

pagpangabayo. Ng^no nga nanladot ang imong higala sa

mga buhuc? Cay dili sia macabayad sa iang utang. Masa- —

yo ba ang imong paghigda? Muhigda ac6 sa daco nang
gabi-i, cay dili ac6 macacatolog, cun muhigda ac6 sa bago-
——

—27—

pang gabi-i. Buatag na ba ang pagbacod sa imoDg aimc?—
Masayo man ang iang uagbacod, cay dili sia sugnd na-

gahigda sa daco nang gabi-i. Onsa ba ang iang buhat sa
pagbacod nia?— Nagaestudio sia dayon namahao. Dili ba —
sia maglacao sa uala pa sia niamahao? — uagaestiidio
Dili,
ug namahao sia sa uala pa sia maglacao. —Nanagsodoy sodoy
ba sa masubsub ang imong mga anac? —Nanagasodoy man sila
sa buntag, human na sila namahao.

53.

Mahagugma ba matolog ang imong higala? — Dili sia maha-


gugma matolog. apan, matugnao man —Guiuhoo ba?
sia. (!a

Dili man ac6 guiuhao (uhao!i) apan, guigutum ac6 caayo


(gotmon.) Catolgon ba ang imong sologoon? — Catolgon man
sia.— Guigutum ba sia?— Guigutum man —Ngano ngasia. dili
sia mucaon?— Cay uala gayud iang macaon. — Duna bay gui-

caon gabi-i (cagabi-i) sa imong igsoon? Nacacaon nu\n sin
usa ca putul (hiua) nga carne, usa ca didiot nga piso ug nsa
— —
caputul nga pan. Uala ba sia uminom? Nacaiuom sia usaii.
Onsa ba ang iyang guiinom?--Nacainom sia (usa ca vaso)
r^a vino. —
Guiquita (naquita) mo ba ang tao, nga guidauatan
CO sa usa ca regalo?
quita mo ba ang maanindut

(gasa?) Uala co quita-a (maquita.) Gui-
nga pusil, nga guihisgutan
CO canimo?—-Guiquita co. —
Quinsa ba ang imong guisultihau

diha sa dalan? Guisultihan co ang tao, nga nacapatay sa &cong
iro nga maanindut. —
Nadungug mo ba ang pagsulti sa tao,

nga nacahulam canaco ug salapi? Uala co madungu^'*.

54.
Nadauat mo ba ang salapi, nga imong quinahanglan?

Nadauat co. Tua ba sa imong igsoon ang manga libro,
— —
nga iang quinahanglan? Tua cania. Guibasa pa ba niiio ang
mga libro, nga guipahulam name canino? Guibasa na man—

namo. Quinsa ba ang guipacaon ug guipainom mo?

Ang mga guigutum ug guiuhao. Nagolan f)a cahapon?

Nagolan man. Duna bay imong guihatag sa mga oatang

diotay nga tapolan? Ualav dcong guihatag canila. Quinsa ba —

ang hingquit-an mo caniha sa buntag? Hinquit-an co ang
tao, —
nga nahagiigma canaco. Guihatag mo ba sa imong

——

—28—
m^a tino-on-an cadtong gasa —
nga diotay? Uala sila magtoon
ug maayo, ualay kcoug ihatag canila. Ngano uala
busa, —

dagcuti sa imong igsooa ang globo? Uala nia dagcuti cay

nahadluc sia ug inapas6. Nagaalut ca ba sa buhuc? Naga- —
alut ac6 sa buhuc. —
Nanhinguco ba ang imong higala?
Nanhinguco sia ug nagaalut sa buhuc. Onsa ba ang imong—
calingaoan?—Ang pagbasa maoy —
kcong calingaoan. Onsay
calingaoan sa imong igagao? — Ang iang calingaoan mao ang
pagbasa sa mga maayong libro sa imong igsoon ug ang
pagsulat sa iang mga higala.

55.

Magalacao ba caron ang imong oyoan? Mulacao sia —



cun maayo ang tiempo. Mulacao ca ba? Mulacao ac6, cun —
dili muolan. —
Higugmaon mo ba ang &cong anac?—Higugmaon
CO, cun maayo man sia. —
Higugmaon mo ba ang &cong mga
anac? —Cun maayo ug macugui man
higugmaon co; apan,
sila
cun tapolan ug dautan man pagtamayon ug hampa-
sila,
con CO sila. —
Nagasulat pa ba ang imong higala?—Nagasu-
lat pa sia. —
Uala pa icao mahuman pagpamolong? Uala pa. —
Canus-a ba guiquita mo ang ^cong oyoan?— Guiquita co sia sa

Domingo nga miagui. Anus-a ipadala mo canaco ang sa-
lapi nga nautang mo canaco?--Ipadala co canimo sa madali.
Macabayad ca ba canaco sa nautang mo canaco?— Dili ac6
macabayad canimo niana, cay napilde co ang salapi co nga-
tanan.— Maquita mo ba caron nga adlaoa ang &cong ama-
— sa —
han? Quiquitaon (maquita) co. Hain ba sia ona?— Dito man
sia oila balay.

56.


Quinsay natungdan niining cabayo? Nahatungud sa tao,
nga namatian sa anac.*—Quinsay guidauatan mo nianang sa-
lapi?—Guidauatan CO sa mga tao, nga nasunugan sa balay.—
Guidala mo ba canaco ang libro nga guisaad mo canaco?
Hicalimtan co (nalimtan co.) Guisulatan mo ba ang imong

higala? Uala pay 4cong tiempo sa pagsulat cania.— Nalimut

ca ba sa pagsulat sa imong igsoon? Uala man ac6 malimut
sa pagsulat cania, —
(Uala co hicalimti (malimti ang pagsu-
lat cania.) Angay ba canimo quining cabayo?—Dili man angay
— )

—29—
canaco, cay mahal man —
Diina bay tao sa hagdan?
caayo.
Ualay tao grayud. —Daghan ba ang tao sa siugbahan? Dag- —
haii man. —
Guiuli mo ba ang mga libro sa Acong igsoon?—
(Guiolian) naolian) mo ba ang &cong igsoon sa mgn libro? —
i^ala pa aco iuli cania (Uala pa co sia uli-i sa m^
libro.

57.

Anus-a ba cutub nagahuna huna ca mutipig niana? Na- —


hiina huna ac6 mutipig niana cutub sa sdbado nga umabut.
Ngano cay guisagpa quining tao sa imong sologoon?— Cay

guitindacan man sia nianang lalaqui. Quinsa ba niining du-

ruha ca tino-onan ang nagasugud sa pagsulti? Ang macugi

nagasugud sa pagsulti. Guitan-ao mo ba canang tao? Gui- —
tan-ao co sia. — —
Ngano n^a mindalagan ca? Mindalagan ac6,
cay naquita co ang labing maayo sa 6cong mg'a higala.

Quinsa ba ang mindalagan sunud canato? Ang atong iro

mindalagan sa atong licod Guiquita mo ba cadtong lang-
gam? —Guiquita co sa luyo sa cahuy.

68

Dugay na ba? Dugay na ufea ca bulan.— Dugay na ba ng*a
— —
ania ca dmhi sa Sugbu? Dugay na tolo ca tuig. Dugay na ba

nga nagpaniodto ca? Dugay na man nga nagpaniodto ac6,
apan bag-6 pa (dili pa dugay) nga nagpanihapon ac6.— Du-
gay na ba nga nagatoon ca ug binisaya?—Dugay na duruba
ca bulan nga nagatoon acd ug binisaya.—Mahibalo ca na ba
magsulti ug fsa) bini8aya?—Nagasugud na ac6 sa pagsulti ug
binisaya. —Manibalo ba ang mga bata magsulti ug (sa) bi-

nisaya? Dugay na durnha ca tuig nga nagatoon sila, ug dili
pa sila nagasugud sa pagsulti.-— Ngano dili sila mahibalo mag-
sulti ug (sa) binisaya? —
Dilt sila mahibalo mamolong ug bi-

nisaya cay dautan man ang Hang pagtoon. N^nong dili
sila nagatoon ug maayo?—Ualay ilang usa ca magtotoon ng'a
maayo, busa dili sila nagatoon ug maayo.

59
Dugay na ba nga (canus-a pa ba) naniodto quining ba-
tang diotay?— Dugay na tunga sa oras nga naniodto sia.—
——

—30—
Dugay na ba uga nanginom quining mga batang diotay?—
Dugay na usa ca oras nga iianginom sila. Caims-a pa ba —
hingquit-an mo ang imong igsoon? Dugay na napolo n;^- —
duha ca adlao, nga hingquit-an co sia. Hain (asa^ liin- —
quit-an mo sia? — Hinquit-au co sia dito sa atubangan '.<a

tungud) sa tanaman sa mga bulac. Naquita — mo ba si .luanV


Naquita co sia caniha sa buntag, nacalabay man sia sa tu-
ngud sa ^cong balay.

60.

Nacalabay ba dinlii ang capitan? — Uala man sia iumabay


dinhi cun dili dito sa tungud sa singbahan. —Onsa ])a ang

imong calingauan? Nalingao ac6 sa pagestudio. — Onsay ca-

lingaoan sa imong igsoon? Nalingao man sia sa pagestu-
dio ug sa pagdula. —
Onsay calingaoan sa imong mga anac?

Nalingao man sila sa pagtoon. Macabayad ca ba canaco

sa nautang mo canaco? Dili ac6 macabayad canimo niana,
cay uala man ac6 dad-i sa comerciante sa icong salapi.
Dugay na ba nga nagahulat quining tao? Caron pa sia —
miabut.— Onsa ba ang iaiig bu-ut? (onsa bay iang tiiyoV
Bu-ut man sia magsulti canimo. —
Macabuhat ca ba niini?
MagasingcAmut aco sa pagbuhat niana. Onsa ba ang pa<^- —
cahalayo cutub sa Tagbilaran ug (liasta) sa Manila? Durulin —
ca gatus ca legua hapit.

61.

Ngano nga nalaguio quining tao?—Nalaguio cay nahad-


luc —
man sia. Quinsa ba ang iang nahadlucan? Nahad- —
luc sia sa tao, nga dili mahagugma cania. Ngano nga uala —
buhata sa imong mga tino-onan ang ilang mga tenia? Gui- —
buhat man nila; ug, masayop ca, cun mutoo ca pa, nga uala
nila buhata. —
Miabut na ba ang imong anac? Uala pa sia —
umabut. — Bu-ut ca ba maghulat cutub sa iang pagabut? — Dili
ac6 macahulat, cay daghan caayo ang ^cong buhaton (bn-
hat.) —
Ngano nga nalo-oy ca niining tao? Nalo-oy ac6 cania —

cay guisagpa mo sia. Ngano nga naghigauad ca sa kcong

higala? Nagamahay ac6, cay nacasamad sia sa 6cong todlo.

Guibalibag mo ba ang imong calo? Dili co ilialibag, cay
angayan ac6 caayo niana.
—31—
62.

Guibaligya ba sa imong higrala an iaug visti? Dili man —


Ilia guibaligya, cay angayan sia caayo niana. Quinsa ba ang—

nacadaut sa ^coug libro? Ualay nacadaut sa iraong libro,
cay ualay manamastaraas sa paghilabut niana. Onsa ba nga —

tolonggon ang imong guitocar? Nagasesta man aoi.— Ma-

nayao ba ang imong mga anac? Manayao sila, cuu bu-ut
sila. — Onsa ba aag &cong calingaoan? Ang pagbasa maoy —

acong calingaoan. N^anong guisumbag mo quining bata?

Cay uala man ac6 ipacatolog nia. Dugay na ba ng*a uala

niaquita mo ang imong liigala? Naqnita co sia cahapon.
Maliagngma ba ang imong mga tino-onan magsaolo? Dili
sila mahagugma magsaolo, gnipalabi nila ang pagbasa ug


ang pagsulat sa pagsaolo. Gnipalabi ba sa imong mga anac
ang vino sa pan?-—Gnipalabi nila ang pan sa vino. Naha- —
^'•ugma ca ba sa isda?—Gnipalabi co ang carne.

63.

Tna ba ang ^coug visti sa ibabao sa higdaan?—Tua sa


ilalom. —
Tua ba ang mga chinelas sa imong igsoon sa ila-

lom sa higdaan? Tua sa ibabao sa lamesa. Nacalabay ca —

ba sa acong Inyo? Nacalabay ac6 sa imong luyo ug uala
i\c6 nimo maquita.
— —
Guipahidan ba sa imong sologoon ang
piisil? (}nipahidan man nia. —
Uala ba sia mahadlnc nga ma-
])nling ang iang mga todlo? —
Uala, cay ang iang mg-a to-
dlo —
mahugao man guihapon. Nagaalut ca ba sa masub-
sub? —Nagaalut ac6 sa buntag buntag, ug usahay sa ha-
non. —Nagasul-ob ca ba sa visti sa uala ca ^a mamahao?
Namahao ac6 sa uala pa ac6 magsul-ob sa visti. Onsa nga —
oras naghubo ca? —
Naghubo ac6 igo ac6 mibalic guican dito
sa balay sa &cong higala. —
Guivistihan mo ba ang batang
diotay? — Uala co sia vistihi, cay natolog pa sia.

64.

Maayo pa ba ang pagsugal sa pagestudio? Maayo pa —



ang pagestudio sa* pagsugal. Maayo pa ba ang paghigda,
—32—
<lili ang —
pag-sodoysodoy? Maayo pa ang* pagsodoysodoy
dili ang- paghig-da. —
Guitodloan ca ba nia sa pagsulat?
Guitodloan ac6 nia sa pagbasa ug sa pagsulat.—Quinsay

nagtodlo sa imong igsooa sa pagsulat? Guitodloan man sia
sa usa ca maayong magtoto-on nga cachila. —
Onsa ba nga
oras? — —
Las nueve. Bu-ut ca ba magsodoy sodoy uban ca-

naco? Dili ac6 magasodoy sodoy uban canimo, cay nagapa-
abut ac6 sa ^cong magtoto-on —
Nagapaabut ba ang imon^^

higala mudauat bisan onsa? Nagapaabut man sia mudauat

ng bisan onsa cay nagbuhat sia ug maayo. Onsa ba ang
guibaylo mo sa carruaje nga guihisgutan tno canaco? Gui- —
baylo CO sa usa ca maanindut nga cabayo nga Andaluz.

65.

naliasacot ca diha nianang mga tao?


Ngano nga — Nahasa-
cot aco diha canila, cay aron masayod ac6 sa hisgut nila ca-

naco.— Nacailaca ba sa imongamahan? Ingon cadugay (iugon

nga) nga uala co sin quita-a (maquita) nga uala co sia ilha. Du-

gay na ba nga na-a canimo canang visti? Dugay na nga
ania canaco.— Dugay na ba nga nagatoon ca ug binisaya?—

Dugay na durnlia ca bulan. Mahibalo ca pa ba, dili ang usa

ca tino-onan? Mahibalo pa sia, dili ac6, cay dugay na man,

nga nagatoon sia. Muguican ba ang imong inahan uban ca-

namo? Muguican sia oban canino, cun bu-ut sia.— Dool na
ba muguican quining bata?—Dili pa.

66.

Muadto ca ba sa singbahan samasubsub?—-Muadto ac6 sa bun-


tag — —
ug sa hapon. Masubsub ba ang pagilis mo sa calo? Naga-
ilis ac6 sa calo sa adlao nga tanan. —
Onsa nga horas ang paghi-

mata mo?~Naghimata man ac6 sa k las siete. Quinsay nagapu-
— —
cao canimo? Ang 6cong sologoon nagapucao canaco. Guilap-

san mo ba ang casingcasing nianang tao? Dili ac6 macalapus
sa casingcasing sa bisan quin?a. —
Nagalacao ca ba, sa uala ca

pa maniodto?— Naniodto ac6, sa uala pa ac6 maglacao. Onsa ba

ang imong buhat human na icao maniodto? Human na ac6
maniodto, muinom ac6 ug cape, ug sa diha diha nagasodoy-
eodoy ac6 dito sa tanaman sa mga bulac sa Acong oyoan.—
Macahigda ca ba sa ualay imong panihapou?—Masubsub
—33—
man ang* kcong pag-higda sa ualay paniliapou.— Hain ^^asa)

ca ba nag-asodoysodoy? Naga^odoyf^odoy aco dito sa tiaug-ui-
lian. — —
Asa ca ba paingon? Muudto aco dito sa sing^bahan.
Uito ac6 paiug-on sa siugbahan.)

67.

Comusta ang imong igagao? Adnng adang man .^ia.— Du-
g-ay na ba nga uala ninio maquita ang /icong mga igsoon?-— Du
^'•ay na durulia ca adlao nga uala co sila mamiita.— Dugay
na ba nga nagato-on ug Inuisaya ang imong igagao?-~l)u-
gay na totolo ca bulan, nga nagato-on sia.— NagaBulti na ba
sia ug binisaya?— Nagasulti, nagabasa ng nagasnlat na sia
ng binisaya, maayo pa cay sa imong igsoon, nga dugay na
nga na^^'ato-on ng binisaya dnrnha ca tuig.— Dugay na ba nga
uala ca macadungug sa paghisgut sa ncong amahan? —
Hapit
.<a napolo ug lima ca adlao, nga nadungug co ang pagliis-
— —
gut cania. Hain ba sia nagapuyo caronV Nagapuyo sia dito
sa Sugbu, apan ang jkong igsoon tua sa Manila. —
Mahagugma

ca ba magsulti sa ^icong oyoan? Mabagugma ac6 magsulti
cania, apan dili ac6 mahagugma, nga pagatiaoan ac6 nia.
NganoV— Cay bu-utan man ac6.

68.

Ngano nga guitiaoan ca nia?— Cay nagasalicoaot ac6.—- Onsa



ba ang guipalit mo caron nga adlaoa? Guipalit co usa ca

cabayo nga maanindut. Naquita mo ba pagiisab (guiusab

mo ba pagquita) ang imong higala? Naquita co man pag-

usab. — —
Comosta sia? Maayo man. Nadungug mo ba ang
paghisgut sa imong higala, nga tua sa Manila? Guisnlatant—
CO na sia sa nacapila, ug uala pa ac6 basli.- -Onsay buhat

nia dito? Nagato-on man sia ug pinarances, apan, magahi

caayo ang iang olo. Guionsa mo ba ang mga libro, nga

guipahuiam canimo sa &cong higala? Guiuli co cania, hu-
man na basaha.— Onsay buhat gabi-i sa imong igsoon? Na- —
nihapon sia, human na sia nagbasa, ug nagsulat sia, hu-

man na sia nanihapon. Masayo ba ang iang pagbacod?—Na-
gabacod sia sa d las echo, namahao sia, human na sia nag-
basa; ug nagsulat sia human na sia namahao.

—34—
69.

Higug-maon niuo aag catadungan (ang maayong* buhat


iig mapaladan camo.-— Palng-a ang* globo, cay mausic aiig
laaa. — Dagcuti arig candila cay musaca ang mga visita.
Ayolion mo (ayoha) caiiang sug4, cay napalong. Magsulat —
camo ug maayo ug higugmaon camo sa atong amahan.
Na-a ba sa imoug igsoori aiig acong siiitas nga bulauaii?-—

llala cania. —
Onsa ba ang na-a cania? Ualacania bisan onsa.—
Naquita mo ba usahay ang kcong inahan? Naquita co —
sia sa masiibsub. —
Naquita mo ba aa^- igsoon coug babaye
— —
nga diotay? Uala co sia maquita. Haia ba sia? Tua dito —

.sa Manila. —
Onsa ba ang iang buhat? Nagato-on sia sa pag-
basa sa pagsulat ug sa pagtahi. —
Masayo ba ang iang pag-

bacod? Nagabacod sia sa a las seis, nagahilamus sin, namahao
ug nagatahi sia.

70.

Magsama ba ang edad sa imong igsoon nga babaye ug ang


sa acong inahan? —
Diotay pa ang edad sa &cong igsoon, apan
hata-as sia, dili ang imong inahan. —
Naquita ba ang ^cong

cabayo nga matahum? Uala co quita-a (maquita.) Minlacao —

na ba ang imong sologoon? Dili pa sia minlacao, cay ma-
saqait pa sia caayo. —
Macasulat ca ba niining pluma?-— Ma-
casulat man ac6 niining pluma. —
Guiablihan mo ba ang ven-

tana? (talambuan?) Guiablihan co, cay mainit caayo. Hain —
— —
ba ang imong inahan? Tua sa singbahan. Onsa nga oras

ang iang pagbangon? Nagabacod man sia sa k las siete.
Bu-utan ba quining mga batang diotay ingon canimo?— Bu-utan
pa sila canaco.

71.


Na-a ba canimo ang pluma? Tua sa Acong pagumangcon.

Nanagbasa ba ang imong mga igsoon? Ualay tiempo nila
sa pagbasa, apan, duna may ilang tiempo sa pagdula. On- —
say buhat (iibang) sa imong igsoon, cun dili sia umadto sa

K<ingbahan? Aug pagsulat sa mga tema maoy buhat nia.
—35—

(luidayeg ca ba? Guidayeg* man ac('>, cay bu-utau man a<j6.—

(Juidumtan ba ang* iD\ont>* ig-agao? Guidumtan man sia, cay
dili sia mahagugma sa iang guinicanan. —
Naquita mo ba ang
— —
bayao mo nga babaye?— Naquita co sia. Comusta sia? Adang-
— —
adang iia. Nagdula ba cnmo? Uala cam^ magdula, apan.
^iiibasa namo ang imong mga libro nga maayo, cay guipa-
labi sa acong bayfto nga lalaqui ang pagbnsa sa pngdula.

Onsa ba iang polong? Ang polong nia ng'a bn-nt sia mag-
(iuita canimo.

72.
Onsa ba ang gniliuna hnna mo nga imeng calingaoan carou
tuiga? — —
Nagabuna buna ac6 magsulat ug usa ca libro. Onsny

guibubat nine dito sa escuelahan? Guipatalinghog namo ang
magtoto-on. — —
Onsa ba ang iang polong? (guipamolong?) Naga-
liisgut sia sa pagcaayo (caayo) sa Dios. —
Human na sia na-
molong, ang pagusabusab mao ang guinicanan sa mga es-
tudio, ug usa ca panumduman nga maayo maoy usa ca hatag
sa Dios, miingon sia: Ang Dios mao magbubuliat sa 1h~
ngit ug sa yuta; ang pagcabadluc ta sa Dios mao an^- si-

nugdan sa quinaadman. Pila ca bubat ang guibubat pag-

dungan sa imong magtoto-on? Nagabasa ug nagasauay sia,
guipamolongan ug guipangutana man ac6 nia pagdungan.
Nagacanta ba ang imong igsoon nga babaye sa pagsayao?—
Xagacanta man sia sa pagbuhat, apan dili sia macacanta .sa
j)agsa3^ao.

73.

Hain ba ang imong igsoon?— Dili ba maquita mo? Tua —


nagalingcod sia dito sa banco.— Pila ca pisos ang nabilin sa

imong mg*a igsoon? Calaha-an ang nabilin canila.—-Anns-a

ca ba muadto sa Sugbu? Muadto ac6 sa diha-dihn ug ma-
hibalo ac6 ug binisaya. —
Anus-a ca ba macasabi!it sa bi-

nisaya? Macasabut ac6, cun biquit-an co usa ca mag-
toto-on nga maayo. —
Pila ba ang mabilin canato, buman na

baydi ang &tong mga cabayo? Human na baydi ang mg-a ca-
bayo, dili mabilin canato cun dili usa ca gatus ca pisos (usa
da cagatus ca pisos ang mabilin canato.)— Guihigugma ra

ba sa dito ca pa sa Espafta? Guihig'ugma ug guidayeg man

—36—
nc6.— Hain ba ang imong* inalian, sa dito pa aco sa Manila?—
Oito man sia sa Sugbu.

74.

Oiisa ng'a oras ang imong* pagpamahao, sa dito ca pa sa



Sug*bu? Namahao man ac6, sa pag-pamabao sa i\coug* igsooii.
Nag-abuhat ba aiig- imoiig- ig-soon sa pagbuhat mo?— Nagasu-
gal man sia sa i)ai>'buhat co. —
Guipon-an mo ba sa vino ang

imong mga botella? Guipon-an co sa tubig. Onsay guidala —
sa imong mga sologoon? —
Guidala man uila ang mga botella
sa vino, nga guipangayo mo canila. —
Nacasulud ca ba usa-

hay sa usa ca sacayan? Hasta (cutub) caron uala man ac6 su-

gud musulud. Nagaduao ca ba sa masubsub sa imong mga
liigala, sa dito ca pa sa Sugbu? —
Nagaduao ac6 canila sa
adlao adlao. —
Onsa ba ang imong pagpatigayon sa pagca-
buhiV (sa pagpangabubi?) —
Nangita man ac6 sa pagcabuhi,
»sa pagbuhat. —
Nagapatigayon ba ang imong higala sa pag-

cabuhi, sa pagsulat? Nangita man sia sa pagpangabubi, sa
])agsulti ug sa pagsulat.

75.

Hain ba ang imong* amahan?— Tua sia sa goa sa long-


sod. —
Onsa bay pangabuhi sa mga tao sa baybay? Isda la- —
mang ang ilang' pangabuhi (cabuhian.) Nangadye ba ang—
imong inahan tungud sa mga calag, sa pagadto nia dito sa

Singbahan? Nangadye man sia tungud sa mga calag. Quinsa —

ba ang atoug guipangadye-an? Nangadye quita tungud sa

atong guinicanan. Guidayeg mo ba unta ang 6^ong igsoon

run bu-utan pa unta sia? Ug bu-utan pa unta sia guidayeg

ug guihigugma sia unta. Muhatag ca unta canaco bisan onsa,

cun bu-utan unta ac6 caayo? Gun bu-utan ca unta caayo tagaan
la icao unta ug usa ca libro nga maayo. —
Magsulti ca ba unta,

cun magapatalinghogac6 unta canimo? Magsulti untaac6, cun

niagapatalinghog ug mutubag ca unta canaco. ^Quinaia ba sa

mga batang diotay ang pagcamalihoc? Quinaia man sa uban
ang pagcamalihoc, ug quinaia man sa uban ang pagcabu-utan.

Onsa ba ang imong guibuhat sa pagcahumam mo sa imong


co dito sa correo.—Onsa nga oras ang pag-
t?,-'Guipadala

—37—
bacod nia? — —
Nagbacod sia sa pagsubang- sa adlao. Nag'Alut

ca ba sa uala ca pa mamahao? Nagnlut ac6, igo acd mama-
liao.— —
Nagahigda ca ba, igo ca manihapon? Igo ac6 mani-
hapon, nagsulat ac6 usa ca sulat, ug igo ac6 nagsiilat, min-

higda ac6. Caiius-a ba uamatay aiig imong caubanan?—Na,
matay man sia sa bulan iiga miagui.- Quinsa ba ang gui-
hularaan mo sa manga libro, nga guipadala co canirao?

(fuipadala co sa mananahi sa ^cong igsoon. Pila ba ca libnj

ang guipadala mo cania? Guipadala co cania catloau ca libro.

77.

Magantos (magpasiencia) ca, liigala co nga hinigugma,


ug di ca masuco uuta, cay ang casuco dili macabalhin sa
bisan onsa, ug ang pagcaualay paguntos (pasiencia) nacadu-
gang sa casaquit. —Anus-a ba ac6 nimo baidan sa nautang

mo canaco? Igo ac6 dunay salapi unta, baydan ta icao sa
ngatanan nga nautang co canimo.— Uala man ac6 malimut»
cay sa adlao adlao nagahunahuna ac6 niana; ac6 man ang
utangan mo, dili co ilimud sa guihapon.— Onsa may among

buhaton, cay aron mapaladan cami? Higugmaon Iig buba-
ton nino guihapon ang maayong buliat, ug mapaladan cam('i
dinhi niining quinabuhi ug sa lain nga quinabubi. —Lipay
lipayon ta ang mga taoo nga nalisdan, bigugmaon ta ang
atong isigcatao maingon sa atong caugalingon, ug dili ta
dumtan ang mga nacasala canato; sa lactud nga polong (sa
usa ra ca polong) tumanon ta guibapon ang atong catungdanan
ug ang Dios ang mahibalo sa uban.

78.

Usa ca Principe nga bata sa edad sa pito pa ca tuig,


natingad-an man sia sa mga tao ngatanan tung-ud sa iang
caisipan nga hataas (maayong olo.) (Huna buna ngahataas.)
Sa dito pa sia usa ca adlao (niadto) sa atubangan sa usa
ca oficial nga daan, quining oficial nagingon sa paghisgut
Ilia sa Principe nga bata, nga cun hataas ang caisipan sa
mga batang diotay sa pagcabata pa nila (sa bata pa sila,)
hamubu man caayo, ingon sa batasan ang* ilang hunahuna
cun dac6 daco na sila (sa ilang pagcadaco.) Diha niana (ingon
niana) maoy polong sa Principe nga nacadungug cania (sa

—38—
iaiig polong) hataas gavud caayo ang imong caisipan sa bata
ca pa (sa imong pagcabata.) Pangitaon ta ang pagcahigala
sa manga maayong tao ug paglicayau ta ang paguban ubaii
sa mga dautan, cay ang dautan iiga uban uban niacadant
sa maayong batasan.

79.
(Tiiiliisgutan mo ba ang 6cong manga igsoon? — GuiJiis-
gntan
libac
co sila, cay tigpanulti man sila.


Quinsay nacapang--
sa acong sologoon? Ac6 man ang nacapanglibac ca-
nia, ug maoy ^cong polong, nga tigpaiiumpa man sia.
Quinahanglan mo ba ang ^cong anac? Quinahanglan co sia,—
cay tigpamugas man sia. —
Muadto ca ba dito sa camalig?
Dito man ac6 guican, —
Guican ca ba sa Singbahan?— Guican

lian? — —
man ac6 sa Singbahan. Quinsa ba ang guican sa Singba-
Ang acong amahan guican man dito. —Ngano cay gui-

can man sia dito? Guican man sia dito, cay bu-ut man sia.—-

Canus-a ba icao nacaabut? Miabut ac6 cahapon. Di-in ca —
ba guican? —
Guican man ac6 sa Sugbu. —
Nadugay ba camo
dito sa dagat?-— Nadugay came ualo ca adlao.

80.


Duna bay imong cahuy? Dunay kcong cahuy. May sabon —
ba ang imong igsoon?— Ualay sabon nia. Duna bay azucar —

sa comerciante? Ualay iang azucar, apan, duna may iaug

humay.— -May salapi pa ba camo? Dunay Among didiot.—
Cun dunay quinahanglan mo, ihatag namo canimo. Muadto —

ca ba sa Sugbu? Muadto ac6. —
Anus-a ca ba muadto sa Sug-

bu? Muadto ac6 dito sa Sug'bu, igo ac6 mahibalo ug bini-
saya. —
Quinsa ba ang muadto sa cabisay-an? (cabisayaau?) -
Muadto dito ang mga tauo nga bu-ut magto-on ug binisaya.—

Ngano nga muadto sila dito? Muadto sila dito, cay bu-ut man
sila. — —
Ug cun dili sila bu-ut muadto? Paadtoon sila dito,
bisan dili sila bu-ut. —
Sa dito pa ac6 ca Espana, masayo pa

ang &cong pagbacod dili cadon. Sa Acong pagcasaquit na-
gahigda ac6 sa tibo-oc nga adlao. (diha man ac6 sa higdaan
(sa banig) sa tibo-oc nga adlao.)

81.

Guihigug-ma ca ba sa dito ca pa sa cabisay-ao?— Guihigugma


—so-
man —Qiiinsa ba ang guihig'ugma ug quinsa ba ang
ac6.
guidumtan?— Ang mga bii-utan iig masinugton guihigiigma
man, ug ang mga dautan, tapolan ug masuquihon, gui
diimtan —
ug guitamay man. Onsa nga oras ang imong

pagpamahao, sa dito ca pa sa Espaf\a? Namahao man
a('6 pagpamahao sa 6cong igagao.— Nagabuhat ca ba sa
sa

pagbuhat nia? Nagadula man ac6 sa pagbuhat nia.
Nacasaca ca ba usabay sa &cong balay?— Uala man ac6 sugud
macasaca sa imong balay; apan, nacasaca ac6 sa nacadaghan
sa balay sa imong igsoon ug talagsa da sa balay sa imong
igagao.- Ang tigbuhat sa yuta ( mag-babaul, magdadaro)
maoy usa ca maayong tao, ug ang tigsugal (sugarol) maoy
usa ca tao nga dautan.

82

ang imong mga liigala? Dunay Acong duruha
Pila ba
ca higala —
nga maayo. Duna bay imong ualo ca cabayo nga
lua-ayo?—Dunay &cong sisiam ca cabayo ng'a ma-ayo ug to-
tolo nga dautan.— Duna bay sa imong sologoon totolo ca
silhig? —
Duna may iang upat ca silbig, duruba ang ma-ayo

duruha ang dautan. Duna bay totolo ca libro sa imong ig-

soon? Uala cun dili usa da ca libro nia nga maayo. Pila —
])a ca pusil ang na-a sa imong igagao? —
Uala cania cun dili
upat. — —
Duna bay imong salapi nga daghan? (Daghan ba
— —
ang imong salapi?) Ualay daghan, apan igo. Daghan ba

ang cape sa imong silingan? Duna may iang didiot. Dug- —
lianan ba ang humay sa comerciante?— Dughanan caayo ang
iyang humay.

83.

Di-in ca ba
—man
(nacaabut?)— Caniha sa bnntag.
Canus-a ca ba nacaanhi?
guican?— Guican ac6 sa Sugbu. — Canus-a ca
ba minguican sa Sugbu? — Sa icapolo ug duruha ca adlao
niining bulana. — Nadugay ca ba ualo ca adlao?— Nadugay
man ac6 unum Iang ca adlao. — Icapila quita caron?— Sa ica-
polo ug ualo ca adlao. —Onsa nga oras ang pagbacod mo?
Nagabangon ac6 sa k las ocho. — Onsa ba ang imong buhat
human na icao magbacod? —Nagahilamus ac6 ug namahao,
ug igo nahuman ang pamahao, nagasulat man ac6.—Onsa
—40—
ba nng imong* guisulat? — Nagasulat ac6 usa ca libro u^'-

usa ca sulat. —Canus-a ba namatay ang imong igsoon?— Na-


inatay sia sa bulan iig-a miagui.

84.

Quinsa ba ang imong guihigaiiadan?—(guimahayan?)— Naga


mahay ac6 sa imong anac— Ngano nga nagamahay ca sa

acong anac? Cay guipatay nia ang maanindut nga iro

nga nadauat co sa usa ca Iiigala co. Ngano cay guitagaan
mo ang dcong amahan ug usa ca libro? Guitagaan co ang —
imong amahan ug usa ca libro, cay guipangayo nia ca-
naco.
ang mga

(cay guipangayoan ac6 nia niana.)— Naquita mo ba
soldados? — Naquita
co sila.—Hain naquita mo sila?
Naquita co sila sa dalan.— Ngano nga nagahiua ca ug
dito
carne? —Cay guigutum ang dcong mga igsoon. Naniodto —
na ba ang imong mga anac?—IJala pa sila maniodto, apan,
igo sila nacasulat^ maniodto sila. —
Onsa nga oras ang pag

panihapon sa imong mga igsoon? Nanihapon sila igo min-
salup ang adlao, ug human na ang ilang panihapon, naga-

higda sila. Ang tigpanglibac (malibacon) maoy usa ca tao
nga talamayon.

85.

Nahagugma ca pa ba mupalit sa cabayo sa icong hi-


gala? —
Nahagugma pa ac6 mupalit niana, apan uala nay

acong salapi. Duna bay tiempo niilo sa pagbuhat? May —
tiempo came sa pagbuhat, apan dili came managugma mag-
buhat. —Nahagugma ba ang anac sa imong higala mupalit

usa pa ca cabayo? Nahagugma sia mupalit usa pa ca ca-
bayo, apan, uala nay iang salapi. —
Duna bay catarungan
CO sa pagpalit usa ca iro?. —
May catarungan ca sa pag
palit, dili Iang cay usa, cun dili duruha pa. — Duna bay ca-
tarungan ang acong higala sa pagpalit usa ca baca nga

diotay? May catarungan sia pagpalit usa ca baca nga
daco. —
Quinsa ba ang may catarungan? Ac6 man ang may —
catarungan.

86.
Quinsa ba ang tagcalibutan?— Ang Dios nga matood mao
ang tagcalibutan, cay sia man aag magbubuhat sa langit
—li-
ng sa yuta.—Mucaon ca ba ug* can-on iig isda sa adlao
adlao? —
Sa adlao adlao mucaon man ac6 ng can-on ug' isda,
cay maoy can-on (calan-on) sa matngadlao sa mga bisaya, ug cun
dili mamatay cami unta sa gutnm. —
Hain ba nanaglingcod

(tinagudha) ang

ang imong mga higala, sa pagadto nila sa iflo? Sa tagudha
ilang paglincod
sa tagsa oa silla.— Tagpila
ba (sa tagpila ba) ang pagsohol mo sa mga tao, ng'a na-

nagbuhat sa ino? (ruisoholan co sila sa tngotlo ca cahate

sa adlao adlao. Ngano nga dili mo sila soliolan sa tagpito

ca sicapat? Dili ac6 bu-ut magsohol canila, cun dili sa ta-
guilma ca sicapat.

87.

Bu-ut ca ba umadto sa ^mo?— Dili ac6 bu-ut umadto sa iuo,


cun dili sa balay sa acong igso-on.— Bu-ut ba ang imong
amahan umadto sa balay sa imong liigala?— Dila sia bu-ut
umadto sa ila, cun dili sa- balay sa iang silingan. Haiu—
ba ang sologoon?— Ambut (inay.j Hain ba si Juan?-—Tua sa
ila. —Bu-ut ca ba umadto sa 4mo?— Bu-ut aco umadto sa ino.
— —
Tua ba ang imong igsoon dito sa ila? Uala dito. Bu-ut ba

ang imong mga auac umadto sa &mo? Dila sila bu-ut umadto
sa ino. — —
Asa sila bu-ut umadto? Bu-ut sila umadto sa balay
sa ilang mga silingan nga ma-ayo. —
Bu-ut ca ba magdala
(maghatud) niining sulat dito sa balay sa imong amahan?
Dili ac6 bu-ut magdala niana, cun dili sa balay sa icong
igagao nga hinigugma.--Tagpugas (tigpugas) man caron, ug
sa bulan nga muabut (uraabut) tagunus (tigunus) man.
Sa tagpila ba ang pagsodoysodoy sa mga batang diotay

sa colegio? Nanagsodoy sodoy sila sa tagudha.

88.
Bu-ut ca ba magdala sa imong anac dito sa imo?~Dili
aco bu-ut magdala cania dito sa ifto, cun dili sa balay
sa capitau.~Anus-a ca ba bu-ut magdala cania sa balay
sa capitan?-~Bu-ut ac6 magdala cania dito ugma.- -Bu-ut ca
ba magdala sa kcoug mga anac dito sa balay sa capitan?
Bu-ut ac6 magdala canila. —
A-nus-a ca ba bu-ut magdala ca-
nila?— Bu-ut ac6 magdala canila caron n^a adlaoa.--Anus-a
C
—42—
l)ii-ut mo
paadto-on ang imong- sologoon dito sa balay sa

mananambal? Bu-ut co sia paadto-on caron caron. Asa ca ba —

bu-ut umadto? Bu~ut ac6 umadto dito sa balay sa cacbila.
Bu-ut ba ang cacbila umadto dito sa ino? Bu-ut mau sia —

umadto dito sa amo. Quinsang balay aug bu-ut mong ad-
tuan? — —
Bu-ut ac6 muadto sa ifio. Bu-ut ca ba umadto dito
sa balay sa /icoiig mga higala? Dili ac6 bu-ut.—

89
Asa ca bu-ut magdala niiniug mga salamin? Dili aco —
l)U-ut —
magdala niana bisan asa. Bu-ut ca ba maglmtud sa
mananambal dito sa balay niining tao?— Bu-ut ac6 magba-
tud cania dito. —
Anus-a ba bu-ut ang mananambal umadto
dito sa balay sa imong igso-on? —
Bu-ut umadto caron nga
adlaoa. —
Bu-ut mo ba paadtoon usa ca sologoon dito sa ^mo?

Bu-ut CO paadtoon usa ca sologoon dito sa ino. Bu-ut mo ba
paadtoon ang batang diotay —
escuelahan? Bu-ut co sia
dito sa
paadtoon, cun mag(*binelas sia ug mairsinina sia sa ma-
pola. —Guiquita (naquita) mo ba ang mga moros? Uala co —
sila quita-a (maquita) apan, naquita man sa ^cong igagao,
ug maoy polong* nia, nga nagadala ang uban sa bangcao,
ang uban nagadala sa pusil ug aug uban nagadala sa
campilan.

90.


Tagadi-in ca ba? Tagabaclayon man ac6, ang acong gui-
nicanau tagasugbu, ang hcoug magulang tagatagbilaran ug

ang &cong mangliud tagadaois. Bu-ut ca ba magdala ug
daghan nga mga libro dito sa balay sa dcong amahan?
Dilo ac6 bu-ut magdala cun dill pipila da. —
Bu-ut mo ba
ipadala usa pa ca cabayo dito sa balay sa kiong mga hi-

gala? Bu-ut CO ipadala daghan pa. —
Pila ca calo ang bu-ut

ipadala canaco sa imong igagao? Bu-ut nia ipadala canimo

unum pa. Onsa nga oras bu-ut magsulat ang imong hi-

gala? Bu-ut sia magsulat sa tungang gabi-i. Ngano nga —
dili sia bu-ut magsulat sa buntag?— Dili sia bu-ut magsulat
sa buptag, cay buutag ua c^ayo ang pagbacod nia (cay
Uataas na ang adlao sa ims pagbacod. )-^uiam^ vino
—43—
liiaoloaslom, ug cadtong usa matolotam-is (matam-is tam-is .

Nag-apatigayoa ba quiuing tao? —Nagapatigayon sia guiha-


pon, busa matolotambuc sia.

91.
Macabuliat ba ang manannhi \\g usa ca visti canaco?
Macabuhat sia iig duruha. —
Bu-ut ba ang anac sa k\on(i: hi-
gaia nga da-an pumatay ug usa ca baca? Bu-ut sia panm- —
U\y ug duruha. —
Duua bay imong usa ca vaso sa paginom

ug vino? Dana may usa; apan, ualay acong vino; iialay
j'lco, —
cun dili clia. Bu-ut ca ba muliatag canaco ug salapi
sa pagpalit?—- Bu-ut aco muliatag canimo, apan ualay ^cong
daghan. (l)iotay da ang /icong salani.j Macaiuom ca ba sa
vino ug gatas nga magsama sa caaaghanV Macainom man —
ac6 sa vino ug gatas nga magsama sa cadaghan. Bu-ut ca —

ba magsulti sa cachila? Bu-ut ac6 magsulti cania. Hain —

ba sia? Tua dito sa balay sa icong ugang'an. Bu-ut ca ba —

muhulam canaco sa imong cabayo? Bu-ut ac6 magpahulam

canimo sa &cong cabayo. Bu-ut ca ba muhulam canaco ug
salapi? —
Bu-ut ac6 magpahulam canimo ug salapi.

92.
Duna pa bay asin sa cocinero sa pagasin sa carne? Duna —
ay iang didiot —
Duna pa bay iang bugas?— Duna pay dag-
flan.
li —Bu-ut ca ba muhatag canaco ug bugas?— Bu-ut acc) mu-
liatag canimo ug bugas.— Bu-ut ca ba muhatag ug bugas

sa acong mga anac? Bu-ut ac6 muhatag canila ug bugas.—
Quinsa ba ang bu-ut magpadala canato ug bugas?— Ang co-
merciante bu-ut magpadala canato ug bugas. Onsa may bu- —

baton sa imong anac? Duna may iang sulaton sa iang

mga higala nga maayo. Quinsay bu-ut mong sultihan? Bu-nt —
aco magsulti sa mga catsila. —
Bu-ut ca ba muhatag canila
ug salapi? —
Dili ac6 bu-ut muhatag canila ug salapi, bu-ut

ac6 muhatag canila ug usa ca cabayo. ^Duna bay imong su-
laton? — —
Duna may dcong sulaton. Onsa may imong sulaton?- -
Duna may icong sulaton usa ca libro.

93.
Hain ba icao bu-ut magsulti cania?— Dito sa ila. Hain ba —
sia? — Tua dito sa balay sa iang silingan.— Onsa may iaug
—44—

bnhaton dito?— Duna may iang sulaton. Anus-a La icao bu-ut
iimadto?—Bu-ut ac6 muadto caron nga adlaoa.— Onsang- orasa?—
— —
Sa odto. Hain ba ang imong anac? Tua dito sa camalig.--
Bu-ut ca ba umanhi sa ^mo, cay aron umadto ca sa sing-

bahan? Bu-ut ac6 umadto sa iflo, apan, dili ac6 bu-ut umadto
sa singbahan. —
Onsay bu-ut mong paliton dito sa tianguihan?--
Bu-ut ac6 mupalit ug usa ca bucag.— Bu-ut ca ba mupalit ug

usa ca cabayo? Dili ac6 bu-ut mupalit ug usa ca cabayo,
cav mahal caayo, ug ualay kcong salapi. Pila ba ang imoug —
salapi?— llalay kcong salapi, cun dili duruha ca pisos.

94.

Bu-ut ca ba magpacuha ug aziicar?— Bu-ut ac6 magpa-


cuha ug aziicar. —
Qumsa ba ang tua dito sa camalig?-- Tua
dito ang mga batang diotay sa ^tong mga higala. Bu-ut —

mo ba ipacuba ang mananambal? ^^Bu-ut co ipacuha ang ma-
sa &cong igsoon? — —
nanambal, cay masaquit man ac6. Quinsay bu-ut magculia
Ang kcong sologoon bu-ut magculia cania.—
Hain ba sia?~Tua dito sa balay sa kcong higala. Bu-ut ca —
ba muhatag canaco sa 6cong sabao?-- Bu-ut ac6 muhatag ca-

nimo sa imong sabao.— Hain ba? Tua sa sooc sa abo.

95.
Bu-ut ca ba mupalit ug usa ca cabayo? — Dili ac6 macapa-
lit ug usa ca cabayo, cay ualay acong salapi. —Duna bay usa

ca iring mo? Dunay usa. —
Hain ba?—Tua sa ilalom sa tad-
yao.— Ania ba ang imong iring sa ilalom dinhi niining tad-
yao? —Na-a diha. — Quinsa ba ang* tua sa catapusan sa da-
lan? —Tua ang kcong amahan.— Anus-a ca ba macaadto
dito
dito sa tianguihan? —
Macaadto ac6 dito sa buntag. Onsang —
orasa? — —
Sa k las siete y media. Anus-a ca ba bu-ut umadto
sa balay sa catsila?— Bu-ut ac6 umadto caron sa hapon. Bu-ut —
ca ba umadto sa balay sa mananambal sa buntag cun sa

hapon ba? Bu-ut ac6 umadto dito sa buntag.— Anus-a ca

ba bu-ut magsulti cania? Bu-ut ac6 magsulti cania carou
caron.

96.
Hain ba sia? — Tua dito sa luyo sa longsod. —
Bu-ut ca ba
umadto dito sa tianguihan? — Bu-ut ac6 umadto dito sa pagpa-

—43—
lit \\g usa ca cabayo. — ba bii-ut ang* imong* niga sili-
Dili
ngaii umadto sa tiaii^'-uihan? —
Dili sila macaadto, cay nabud-
lay sila. — Macasulat ba ang* imong- mgn anac?— Dili sila nia-
casulat, cay inasaqiiit man sila.— Onsay bu-ut moiig' iing'on
sa sologooii? — Bii-ut co sia ing-non, ng'a dagcutan nia ang'
f>-lobo, iig* Dga silhig-au nia ang" sulud.— Bu-ut ca ba umi-
ngon sa imong* igsoon, ng'a ibaligya nia canaco ang iang* ca-
])ayo? —Bu-ut aco umingon cania, nga ibaligya nia canimo.
Bu-ut ca ba uming-on sa imong anac, ng'a umadto sia sa ba-
lay sa &cong amahan/ —
Bu-ut co sia ingnon, nga umadto sia
dito.— Guitagaau mo ba sa sabao ang masaquit? Guitagaan —
CO sia sa sabao sa tolotaguidiot, cay maluya man sia caayo.

97.

Bu-ut ca ba pabilin dinhi, higala co? Dili ac6 adang pa-—


bilin dinhi. —
Asa may imong adtoon? Duna may ^cong* ad- —
toon dito sa camalig. —
Anus-a ba icao bu-ut umadto sa sing-

bahan?-— Ugma sa buntag. Onsang orasa? Sa k las nueve —
y media.— Nagaadto ca ba dito sa balay sa catsila sa gabi-i

cun sa buntag ba? Nagaadto man ac6 dito sa gabi-i ug

sa buntag. Asa ca ba paingon caron?— Dito ac6 paing-on sa
singbalian. (Muadto ac6 caron dito sa singbahan.) Asa ba —

paingon ang imong anac? Dili sia muadto bisan di-in (bi-
san asa) mapabilin man sia sa balay sa pagsulat sa iang mga
tema. — —
Hain ba ang imong igsoon? Tua dito sa camalig.—
Dili ba sia bu-ut maglacao?— Dili sia bu-ut maglacao. Onsa —

bay buhaton nia dito? Magasulat sia sa iang mg'a higala.

98.

Bu-ut ca ba pabilin dinhi cun dito ba? Bu-ut ac6 pa- —


bilin dinhi. —
Hain bu-ut pabilin ang imong amahan? Bu-ut
sia pabilin dinhi.-— Mahagugma ba ang atong

higala pa-
bilin didto? —
Nahagugma sia pabilin dinhi. Onsang orasa tua —

ang catsila sa ila? Tua sia sa gabi-i ngatanan sa k las
nueve. — Onsang orasa ang pagadto sa imong cosinero dito
sa tianguihan?


Muadto sia sa buntag buntag sa k las cinco
y media. Anus-a ba muadto ang ^tong siling-an sa balay
sa catsila? — Muadto sia dito sa adlao ngatanan.

Onsang
orasa?— Sa k las ocho sa buntag. Duna pa ba sa comerciante

——

—46—
usa ea
nia
visti,
ibalig-ya.
n^a ibalig*ya? —Duna pay usa, apan, dili bii-iit

99.

Duna pa ba quining tao usa ca cuchillo, nga ibaligyaV


Uala, apan, duna pay iang pipila ca pusil. Bu-ut ba nia —
ibaligya caron ang* mga pusil?— Bu-ut nia ibalio^ya ug*ina.
— —
Hain? Dito sa ila. Bu-ut ca ba muquita sa acong* higala? —
Bu-ut CO sia quitaon (maquita) cay aron illion (maila) co.
Bu-ut ca ba muila sa acong* mga bataniir diotay? Bu-ut ac6 —
inuila canila. —
Pila ba ang* imong* manga anac?-— Ualay aco
cun dili duruha da, apan, daghan pa ang* sa ^cong ig-soon:
sia duna may unum.---Guiquinahanglan mo ba ang ikong
cabayo? — Dili guiquinahanglan co ang- imong* cabayo, apan,
g-uiquinalianglan co
man sala.
ang imong carruaje. — Ang cahangul dili

100.

Onsa bay polong mo sa dcong sologoon? Guiingon co


sia, ng'a silhigan nia ang salug ug nga mucuha sia u^

vino.--<)nsay guiingon sa imong higala sa zapatero?
gabuhat sa sapin?} — (Ma-
Guiingon nia, nga ayohon (tulid-on) nia

ang iang mga sapin.— Onsay polong mo sa mga mananahi?
Guiingon co sila, nga buhaton nila ang acong mga visti.
Quinsang balay ang inong guiadtuan?


Nangadto cami sa mga
balay sa mga catsila nga maayo. Onsa ba ang imong gui-
(!aon? —Micaon ac6 ug can-on (luto.) —
Guipadad-an ca ba ug
salapi sa —
imong amahan? Guipadad-an ac6 nia. Guipadad-an —
ca ba nia labi sa guipadala co canimo? (Daghan pa ba ang—
guipadala nia canimo, dili ang guipadala co?) Guipadad-an —
ac6 nia labi sa guipadala mo. —
Pila ba ang guipadala nia ca-

nimo? Guipadala nia canaco calim-an ca pisos. Asa ba pai-—
jigon ang ^tong higala?— Dili sia muadto bisan asa (bisan
di-in) napabilin sia sa balay.— -Muadto ba camo sa ino? Dili —
cami muadto sa &mo, cun dili sa balay sa &mong mga higala.

101.

Pila ca cabayo ang guipalit sa catsila? —


Dcighan ang gui-

palit nia, capin sa caluhaan ang iang guipalit. Mupatay ca
———

—47—
ha ugr usa ca langfram?— Mupatay aco ug- usa.— Pila ba ca
piso ang guipatay sa iinong cM)sinoro?- -Umim man ang gui-
patay uia.— Quinsa ba nga balay ang guidad-an mo sa Scong

aiiac? —
Guidala oo sia dito sa balay sa maimnahi.- Onsay nada-
uat sa mga catsila? — Cape iig trigo ang ilaiig nadauat (guida-
uat.)— —
Nagaputul ca ba raimco ug pan? Dili ac6 macaputul ca~
nimo ug pan, cay masacpiit ang acong mga todlo.— Duna bay iha-

tag mo canaco? Mubatag aco canimo ng maayong adlao.

Onsay guibatag canaco sa batang diotay? Mubatag sia ca-
nimo ug maayong gabi-i. — Mianbi ba ang imoug mga anac
sa acong balay, cay aron muliatag sila canaco ug (sa) ma~

ayong gabi-i? Mianbi sila, cay aron mubatag sila canimo

ug (sa) maayong adlao. Onsay bubat sa imong* cosinero?
(ruidagcutan nia ang globo, labon nga umadto man sia unta
sa tianguiban.

102
Mupatay ba ang comercianto ug mga baca?— Mupatay sia
ug mga carnero, labon, nga mupatay unta sia ug mga baca —
Bu-ut ca ba magbasa sa iicong libro?— Bu-ut aco, apan, dill
aco macabasa sa imong libro, masaquit ang ^cong mata.
(Juicuba (Guipoasmo ba ang calo sa pagsulti mo sa &cong
— —
amaban? Guicuba co ang calo sa pagsulti cania. Nagabasa

ca ba ug usa ca libro nga quinatsila? Dili ac6 nagabasa
ug usa ca libro nga quinatsila, cun dili usa ca libro nga
binisaya.— Onsa nga libro ang guibasa sa imong igsoon?
Nagabasa si^ ug usa ca libro nga binisaya.—Muinom ca ba

ug cape cun cha ba sa buntag? Muinom ac6 ug cape.
Muinom ca ba ug cape sa buntag buntag?— Muinom ac6 ug
cape sa buntag buntag ug sa bapon bapon.— Onsay guiinom sa

imong igsoon? Muinom man sia ug cbicolate.

103.


Pila ba ca soldado ang guiquita niiio? Daghan man ang
guiquita namo, capin sa catloan ang among guiquita (na-

quita). Muinom ca ba ug bisan onsa? Muinom ac6 ug vino.

Mianbi ba ang imong anac?~Mianhi man sia. Di-in ba sia
— — —
guican? Guican man sia sa ino. Asa ca ba paingon? Muadto
ac6 dito sa balay sa acong igagao. —
Macasulat ba ug dag-

han ang imong mga anac? Macasulat sila ug daghan, cay

—48—
inaayo sila ug laoas. — Onsay guibuhat nia?—Nagasulat man
sia.—Onsa ba ang iang guisulat?~Nagasulat sia ug iisa
ca libro. — —
Anus-a gnisulat nia? Nagasulat sia niana sa

buntagugsa hapon. Tua ba sia carou dito sa ila? Tua dito —
sa ila.-— Dili ba sia nagalacao? —
Dili macalacao; masaqiiit ang

iang ti-il.— Dili ba sia macabuhat? Dili man sia macabuliat.

104.
Ngano nga sia macabuhat?
dili —
Cay masaquit ang iang
tohod. —Masaquitang sico sa mananahi Masaquit an^

acong bocton. Nagabasa ca ba sa acong libro?— Dili acA

macabasa sa imong libro, cay masaquit ang acong mata.

Onsay buhat sa ^tong cosinero? Nagabuhat sia ug cliico-
late, labon nga magbuhat sia unta ug cape.—Duna bay gui-

hatag canimo sa comerciante? Duna may iang guihatag
canaco. —
Onsa ba ang guihatag nia canimo? Mihatag sia —
canaco ug daghan nga mga libro, labon nga muhatag unta
sia canaco —
ug salapi. Nagabuhat ba ug cape ang imong

sologoon? Nagabuhat sia ug cha, labon nga magbuliat unta
sia ug cape.

105.
Duna bay imong cuhaon?— (Mucuha ca ba ug bisan onsa?—:
Duna may acong cuhaon. (Mucuha aco ug bisan onsa.) Onsa
bay cuhaon mo?--Mucuha ac6 ug vino.— Duna bay gipacuha

sa imong amahan? Gipacuha nia ug vino. Quinsay guipacuha —
sa imong silingan?— Guipacuha nia ang mananambal.— Naga-
hubo ba sa sinina ang imong sologoon sa pagdagcot sa
mga globo?~Nagahubo sia sa sinina sa pagdagcot sa mga
globe— Nacasangput ba aco sa binisaya?— (Nagasulti ba ac(')
ug maavo sa binisaya?) —
Nagasalicoaot ca pa sa binisaya.—
(Nagasulti ca pa ug dautan sa binisaya.) Nagasugud ba
ac6 sa pagsulti?- Dili ac6 nagasugud sa pagsuUi ug maayo.
cun dili sa pagbasa ug maayo.— Nagabasa ca ba sa ma-

subsub ingon canaco? Dili aco nagabasa sa masubsub
ingon canimo, apan, masubsub pa ang acong pagsuhi, dili

ang imo. Anus-a ca ba muadto sa amo?— Ugma sa buntag.

106.
Naila mo ba ang tao, nga naila co?---Dili aco macaila
sa tao, nga naila mo, apan, nacaila man aco ug lain.
——

--49—
Onsa bay guiquinaliang'Ian sa iinong' aniahan? Nagaqiiina- —
Imnglaii sia ug
tabaco. —
Duna bay imong* ipaquita canaco?—
(Nagpaquita ca ba caiiaco ug bisaii ousa?; Nagapaquita —
man ac6 caniino iig iiiga sintas nga biilaiian. (lUipaadto —
mo ba ang imoug sologooii dito sa balay sa mananahi?
Guipaadto co sia dito sa balay sa zapatero, laboii nga paad-
toon CO unta sia dito sa balay sa mananahi. Bu-ut ca ba —

uminom ng vino? Bu-ut ac6 uminom ug vino. Ualay dcong —
vino, apan, ipacuha co.— Anus-a bu-ut mong ipacuha?—Ca-
ron.— Quinsa ba ang imong guidala?— Guidala co ang Acong

anac—Hain? Dito sa balay.-— Quinsa ba quiuing calo?— Aco.
(Quinsay tagya niiuing calo? Aco man.) —

107.

Sa nacapila ba nacaadto ca dito sa balay sa acong hi-


gala?—Nacaadto ac6 sa nacaruha. — Muadlo ca
dito usahay l)a
dito sa singbalian?— Muadto aco usahay. — Sa nacapila na- l)a
caadto ca sa singbalian? — Uala man ac6 macaadto cun dito dili
sa nacausa da. — Nacaadto ca ba usahay sa sayao?— Nacaadt(»
man ac6 sa masubsub. — Nacaadto man aco sa nacadag-
Lan. — Nacaadto ba usahay ang imong araahan dito sa sa-
yao? — Uala sugud umadto. — Nacaadto ba usahay ang
sia

—Nacaadto ba sia sa masubsub—ingon


imong amahan sa singbahan? Muadto
dito sa adlao ad- sia
lao. cauaco? —Nacaadto
man sia masubsub pa, cay canimo.

108.

Nagavisti ba ang imong amahan sa iang visti?-— Uala


pa sia magvisti sa iang visti, apan, magavisti pa sia.
Nagsapin na ba ang imong igsoon? Nagsapin na sia.— —
Asa ba nacaadto ang imong mga igsoon/^ Nacaadto sila —
dito sa sayao. —
Minguican na ba ang imong* mga higala?

Uala pa sila gumican. Anus-a ca ba muguican? Caron —

sa hapon. Onsang orasa?— Sa & las cuatro. Canus-a ba min- —
abut ang mga anac sa imong liigala? Nacaabut sila cahar —
pon.— Nacaabut ba usab ang ilang mga higala? Nacaabut —
sila usab.— Di-in ba sila guican?— Guican sila sa Sugbu*
7

—50—
109.


Asa ca ba paingon?— Pauli na ac6. Ayao usa. Onsa ba —
aug"imong guidalian?— Duna may kcoug sulatou. Nacadauat —

ca ba ug: usa ca sulat? Nadauat co. —
Pila ba ca sulat aiig-

nadauat mo? Nacadauat ac6 ug* upat ca sulat. —
Guipaliidau

mo ba ang imong mga ti-il? Guipahidan co na. Nacaquita —
ra ba usahay sa mga —
moros? Naquita co sila. — Hain naquita

mo sila?— Dito sa dagat Guitagaau mo ba ang comerciaute
— —
ug salapi? Guitagaan co sia ug salapi. Bu-ut ca ba mu-
hulam canaco ug salapi?— Dili ac6 bu-ut magpahulam canimo

ug salapi. Guihulaman ca ba ug salapi sa catsila? Guihu- —
— —
laman ac6 nia ug salapi. Pobres ba sia? Dili man sia po-
bres; salapian pa sia canaco.

110.

Bu-ut ca ba muhulam canaco ug pisos? —Bu-ut ac6 mag



pahulam canimo ug duruha. Nacaanhi ca ba sa masayo, cay

canaco? Nacaanhi aco sa masayo cay canimo. Guipabulad —

mo ba ang cacao sa sologoon? Guipabulad co cania ang
cacao.— Ngano nga guitagaan mo ug salapi ang comerciante?—
Guitagaan co siaug salapi cay nagbaligya sia canaco ug trigo.—
Muanhi ba gayud caron nga adlaoa ang imong higala dinhi?—

Muanhi sia gayud. Anus-a ba sia gayud umanhi? Muanhi sia —

gayud pagdali. Anus-a ba gayud muadto dito sa singbahan ang
ktong mga anac?~Muadto sila gayud caron hapon.— Anus-a ba sila
gayud mubalic?— Mubalic sila gayud sa k las seis.— Nagolan ba
caniha sa buntag? —
Uala magolan, apan, magaolan ugma.

111.

Anus-a ba gayud muadto saino ang mananambal?— Muadto sia


gayud sa k las diez sa gabi-i. —
Anus-a ba gayud pauli ang imong
anac guican sa balay sa comerciante?— Pauli sia gayudsa ^ las cin-
co.—Napauli ba ang imong sologoon guican sa tianguihan?
Uala pa sia pauli.— Onsang orasa ang pagpauli sa imong igsoon
guican sa sayao?—Napauli sia sa tungang gabi-i. —
Onsa nga
oras ang pag'balic mo dito sa baky sa imong higala? Min- —

>1—
balic ac6 dito sa k las once sa buntag*.- -Nadugay ca la
dito cania? — —
Nadugay ac6 ug duduha ca oras. Onsa ba aug
inoiig guihisgutan? —
Guihisgutan iiaino ang m^a cabayo nga
inatahum nga tood sa a(H)ng liigala.

112.

Hain ca ba nogapnyo?— Nagapuyo acd dito aa dalan


(calsada) nga tua sa tab6c.— Hinquit-an mo ba ang &cong
mga botones nga bulanan?— Uala co hiquit-i.— Ng-ano ng'a uala
tul-ida (ayoba) sa mananabi ang acong visti?— Uala nia tul-ida,

cay ualay iang dagom. Onsa ba ang guibantug sa long-

sod? Mnanhi, con6, ang Sr. Obispo sa bulan nga umabut.

Mianbi ba ang mananabi? Nacaanbi sia caniba sa buntag.
Onsa ba ang iang guidala? — (juidala nia ang iniong* sinina
— — —
nga bag-o. Hain ba? Ania dinbi. ;Pagcaanindut! Pila —
ba ang pagpalit mo?- -Lilinui ca pisos. — Dili man mahaJ, cay
maanindnt caayo.

113.


Asa ba cntub camo nacaadto? Nacaadto cami dito cutui)
sa Loay, apan uala cami dumayon, cay duua, cond, liliiua
ca sacayan sa moros dito sa bay bay sa luyo sa longsod.
Hinquit-au ba nino ang cabayo, nga nauala cahapon? Gui- —
pangita namo sa tibooc nga adlao, uala namo hiquit-i.
Nangutana ba camo, cun quiusa ba ang nacaquita sa ca-
])ayo? —
Nangutana man cami sa tibo-oc nga longsod; ang uban
muing-on, nga uala nila maquita; ang uban nagingoa nga
nacaanbi dinbi dapit, (matod sa uban,) ug ang cadaghanan

muingon nga nacaadto dito dapit. N^ano nga uala nifio
pangutana ang mga tao, nga nacaila sa cabayo? Nasayod —
ba cami, c\in quinsa ba ang nacaila sa cabayo?— Salapian
ca ba? — —
Pobres man ac6. Abi co, nga salapian ca. Gui- —
sulat mo ba ang mga tema? —
Uala co sulata, cay natolog

man aco. Apat, nga guisulat mo unta, cay aron magto-on
ca pagdali sa binisaya.

114
Hain ba ang batang diotay? —Tua dito sa balay sa iang
— —

—52—
— —
apohan. Ngano ng"a nacaadto ^ia dito? Nacaadto sia dito,
^•jiy aron miihatag' sia ug maayorig' g'ahi-i sa iang* apohan.
(/uhaon mo sia, cay g-abi-i iia. —Di-iii ca ba g*uican? -Guican
jiiaii aco sa balay sa ^cong- apohan. — Onsay guibiihat mo
dito?— Nacahatag* aco caiiia ug iiiaayong* g'abi-i, nanihapon
Hc6, ug* human ac6 nanihapon, g'uipapauli ac6 nia, cay ca-
tolg-on na ac6. — —
On^4ay guidala mo canaco? Nagadala ac6

canimo ug tnbig. Ngano nga dili ca nagadala canaco ug

vino? Nagadahi ac6 canimo ug tubig, cay guiuhao ca.
Pangitaon nifio g'uihapon ang mga maayong tao, ug sa hu-
man na nino hiquit-i, sihi magatodlo canino, cun onsa ba
ang inong buhaton — —
Macugui ca ba? Macugui ac6 caayo.
1'apolan ca, con6, bantug cay dili ca magasulat sa mga tema.

115.

Asa ba cutub nacaadto ang mga batang diotay? —


Nacaadto
sila dito —
cutub sa balay sa ilang mga igagao. Guicauatan caba

ug bisan onsa?—(Duna bay guicauat canimo?) Guicauatan man
ac(3 sa usa ca cabayo nga maayo. —
Guicauatan ba ang imong ama-
lian sa bisan onsa?— Guicauatan sia sa mga libro nia ngatanan nga
maayo. — —
Duna bay imong quinauat (guicauat?) Ualay dcong

quinauat (guicauat). Duna bay imong quinauat usahay? Uala —
aco sugud mangauat. — Onsa ba ang guicauat canaco? Gui- —

cauatan ca sa mga libro ngatanan. Canus-a guicauatan ca
sa salapi? — Guicauatan ac6 sa salapi cahapon sa usa ca adlao,
(Niadtong usa ca adlao).— Quinsa ba ang nangauat canimo sa
>salapi?— Ambut. Asa, ba cutub bu-ut umadto ang imong ama-

han? Bu-ut sia umadto dito cutub sa baybay.

116.

Naa ba canimo ang imong quinahanglan? Ania canaco



ang icong quinahanglan. Tua ba cania ang iang quina-

hanglan?—Tua cania ang iang quinahanglan —
Tua ba canila
ang ilang quinahanglan?— Tua canila ang ilang quinahang-
lan.— —
Onsa ba ang ilang quinahanglan? Quinahanglan nila
nsa ca libo ca pisos. —
Duna bay imong calo nga maputi?
Duna may 4co usa nga maitum.— Dili ca ba muadto sa Sugbu?—
— —
Muadto ac6 sa Sugbu. Anus-a ba? Sa bulan nga muabut.
Mahigugma ba ang imong liigala umadto sa Sugbu? Maha- —

—53—
g'ligma sia nmadto dito. — N^aiio nga
dili sia uniadto? Cay —
tiili nianamastfimas (inang'alias caluis^ ^a pH^**sanpliid sn iang*
sia
^>*uinicanaii. —
Ng-ano ng-a dili sia iiiusanghid sa iaug guinica-
nan? — Cay niasaqnet sia, couo.

117.
Anus-a ca mag'hunalinna mugiiicau? Nagahnna linna ac6—
mugiiicaii ugma sa usa ca adlao. ^Damlag*).— —
Napauli ba ang

imong ig-soon?— Uala pa sia paiili.— Ilaiii ba sia? Tua sa sulud.—

Onsa ba any iang guibuhat? Nagabnsa sia sa nipi libro i)gn
iiiaayo sa iaiig liigala. —
Asa ca ba nacaadto caiiiha sa bun-

tag? Nacaadto ac6 dito sa balay sa acong bayao. Nadugay —

ca ba caayo dito? Uala aco madngay caayo. Asa ba en- —
tub guidala sa imong sologoon ang acong caban?- -Cjuidala

nia dito cntub sa acong camalig.- Nacaadto ca ba usahay
dito sa Francia? —
Nacaadto ac6 sa nacadaghan.

lis.
Muadto ba gayud ang imong sologoon dito sa tiangui-
han? — —
Muadto sia gayud. Onsay qninalianglan nia paliton?
Quinahanglan nia paliton usa ca piso. Muadto ba ac6 unta —

sa sayao? Dili man quinahanglan ang pagadto mo sa sa-
yao. —
Muadto ba ac6 unta sa singbahan? Quinahanglan ang
pagadto mo sa singbahan, cay caron mangadye ca.

Anus-a —

ba ac6 unta muadto? Quinahanglan ang pagadto mo (nga
muadto ca) sa buntag, cay caron sumingba ca. Onsa may —

buhaton sa pagto-on ug binisaya? Quinahanglan ang pagbu-
hat caa^o. — —
Oasay ^mong buhaton? Quinahanglan nino ang
Eagtrabajo. —
Tua ba sa imong amahan ang iang quina-

anglan? Tua cania ang iang quinahanglan. Tua ba sa —
imong igsoon ang quinahanglan? Uala cania ang
iang —
iang quinahanglan. —
Cun cailingnon pa unta, nga mamatay
aco. — jPagcailo mo! —
Muolan, daguay.

119.

Nacadauat ba ang imong anac ug daghan ng'a mga gasa?-



Nacadauat sia ug daghan. Quinsa ba ang naggasa cania?-

—56—
(pagcalamdag) sa bulan! — Onsay guihisg:utan saimongoyoan?—
Guihisgutaii nia aii<^- inaayong tiempo. —
Onsay guihisgiitaii

niining niga tao? Guihisgutan nila ang maayo ug ang dau-
tan tiempo. —
Giiihisgiitari ba nila ang liangin?-— Guihisgutan
nila ang —Guihisgutan
liangin. ba nila ang acong oyoan?—
Dili guihisgutan nila. —
Quinsa ba ang imo ng guihisgu-
tan?—Guihisgutan ta icao ug ang imong guinicanan. Quinsa —
ba ang imong guipangutan-an.


Guinpangutan-an co ang
imong igagao. Tua ba sia dito sa balay? Uala sia dito: —
tua sa balay sa iang higala nga maayo.
— —
Quinsa' ba ang
inong guihisgutan? Guihisgutan namo ang imong higala.
Uala ba ninio hisguti ang mga mananambal? Ambut. —

125.

Dili ba guihisgutan nila ang tao nga guihisgutan ta?



Guihisgutan nila cadto. Guihisgutan ba nila ang ^tong mga
anac, cun ang mga anac sa atong mga silingan? Uala nila —
hisguti ang ^tong mga anac ug ang mga anac sa dtong

mga silingan. Quinsa nga mga batang diotay ang ilang

guihisgutan? Guihisgutan nila ang mga batang diotay sa

^tong magtoto-on. Guihisgutan ba nila ang i\cong libro?
Guihisgutan nila ang imong libro —
Miangay ca ba sa imong
— —
mga tinon-an? Miangay ac6 canila. Onsa onsa ba ang pag

estudio sa acong igsoon? Nagaestudio sia ug maayo. Pila —

ba ca tema ang imong guiton-an? Guito-onan co caupatari

ug upat. Miangay ba ang imong magtoto-on sa iang ti-
— —
non-an? Miangay man sia. Miangay ba sia canimo? Mia- —
ngay man sia canaco.

126.

Miangay ba ang imong magtoto-on sa mga gasa nga



nadauat nia? Miangay man sia sa mg*a gasa. Nacadauat —

ca ba ug usa ca sulat? Canus-a nadauat mo? Nadauat co —

caniha sa buntag. —Miangay ca ba niana? Dili ac6 miangay
niana. —
Guipangayoan ca ba ug salapi sa imong higala?-~Dili
sia mangayo canaco ug salapi. —
Guidayeg ca ba sa imong
magtoto-on?— Guidayeg aco nia, cay macugui ug buutan

man ac6. Guihigugma ba ang atong higala sa iang mag-
—57—
toto-on?— f;iiniio:iig.nia no- gnidaypg sia sa iang-
mafftoto-oii
i-ay macug-ui ng- maayo man yia,
apan. ang iaiiir i^«.,oii
-mtaniay sa img ma-loto-ou, <-ay ilaiitan tip-
tampniasan
man sia.

127.
Nanjrabayo ba usaliay aii-J imong igsooii?— Uala sia
mangabayo.— Dito ca ba usaliay sa Manila?— Difo i,,;.,.
f-nid
aco sa uacadag-hau.— Maayo ba ang' pao-])angnU)nlii
difi.vL.
Maayo man an<? pafri)ang-al)nhi dito. apan. mabal man.— Omsk
onsa ba ang- pa-rpanjrabnhi dito sa Cavitc?— Maavo
man an"
pag-pang-abulu dilo, duiuiy nban nj>a mga taongr nmavo. n\n\u
dill man maayo caayo ang- ing-a dalan.— Onsa l)a ang- ficmii(".
caron
ngin
nga adlao?— Dantan man caavo
ba-i'— Mahang-in
ang- tiempo Malia-
caayo. (Maba.sc.ig-, inahndn.s caayo an-

liangin) Nagnnns ba cahapon?— Daco man ang- nnns cali,r-
pon.— Mnadto ca ba dito sa tiang-nilian caron sa
lainta-''—
Mnadto man aco, cnn nalay nnns.— Nagahnnalnma
ca b,.
nmadto dito sa !Sng-bn caron tuiga? Nagalinnahnna
man a<-o
nmadto dito cnn dili dantan caayo ang tiempo

128.

Onsa ba an- tiempo caron?— Nagadalog-dog.-Masiga


ba
ang- adlao?— Dili man masiga ang adlao, magabon
(Mav
gabon}— Nadungng mo ba ang dalogdog'?- Nadungng
Maayo ba ang tiempo?— Mahudns caavo ang liangin
co —
ng iia-
gadalogdog caayo.— Onsa ba ang ian'g polong?—
Napa nil sia
sa ualay tingug.— Macabuhat ca ba sa nalay
tingug'^—Maca-
buhat ac6 sa nalay tingug, apan, dili ac6 macato-on
ng bi-
iiisaya sa nalay tingug.— Bu-ut ca ba
mucnlia ug vino'— Dili
ac6 macacuha ug vino sa nalay salapi.—
Minpalit ca ba ii'-
ca cabayo?— Dili aco mupalit .sa nalay salapi.—
Ti.sa
Sa catapnsaT.
minabnt na ba angimongamahan?— Nacaabut na sia
_Cann<-i
ba?-Nacaabut sia caniha sa buntag.— Sa catapusan
min-'-ni-
can na ba ang imong igagao?-Uala pa sia
catapusan nacaquita ca na ba ug u.sa ca
gnmican Sa —
magtoto-on
o ^n
ni>a
maayo?— Uala pa.—
8
129.

Na;i>'ato-()ii ci\ ])ii uff biiiisaya? — Sa catapiisan nag-ato-on man


aco.—-Ng-ano iig*a uala na nimo to-oni? Cay iiala man ac('> —
macaqnita u^'* nsa ca ma^''toto-on uga maayo. Nang-anino —

ca ba (linhi niining- salamin? Nang-anino man ace') dilia nia-
nang- salamin. —
Nacapang-anino ba ang- imong- mga liig-ala

dinhi niining* dacong* salamin? Nacapang-anino sila dilia sa
salamin. —
Masaqnit ba ang* nsa ca todio mo? Masaqnit man —
ang* nsa cd todlo co ng* ang* usa ca tiii co Onsa ba ang* —

imong- g^uicaon? Nacacaon aco iig* isda.— Maayo l)a ang*

imong- g'uinhana? Maayo man ang* 6cong- gninhana. Na- —

cadaut ba canimo? IJalay macadaut canaco. Quinsay naca- —

daut sa iang- caugaling-on? Ang* acong- ig-soon nacadaut sa
iang- caug-aling-on, cay nacasamad sia sa iang- todlo. Masa- —
(piit —
pa ba sia? Adaiig* adang- na sia. Comosta sia? Maayo — —
lia man sia.

130.

Onsa ba ang* g-nibnhat niining- batang diotay? Nacasa- —


mad sa iang- ti-il.
sia —
Ng-ano ng-a g-nitag-aan mo sia ug* nsa

ca cucliillo? Guitag-aan co sia ug- nsa ca cnchillo, cay aron
mahinguco sia, ng- nacasamad sia sa iang* todlo ng* sa iang*
ti-il.—Nacadant ba ang- mananambal sa imong- anac? Na- —
caputnl sa iang* todlo, apan, nala macadaut cania, ug- na-
sayop ca cun mutoo ca pa, ng-a nacadaut cania. Ngano ng-a —
g*uipataling-hog mo (guipamati) quining tao? Guipatalinghog —
CO, apan dili aco mutoo cania, cay nasayod ac6, nga baca-
con man sia. —Ngano nga inasayod ca, nga bacacon man
sia? —Dili sia Dios, ug
mutoo ang mga taong tanan
sa
nga dili manoo sa Dios ])acacon man sila. Nalipay ba ang —

imong mga anac? Nalipay sila sa mga visti nga maanindut,

nga guipadala mo canila. jPagcaanindut niining visti!

131.

Onsa bay polong canimo sa &coug silingan? Ang polong —


nia canaco, nga bu-ut sia mupalit sa imong cabayo; apan
—50—
liiubaloaii eu, n^-a nasayop sia. cay nalay iaiig salupi.
Onsa ba ang" g*uibaiitug' (iiabaiitug*) dito sa tianguihan? Ciiiii-

bantiig' iig-a giiidau^'- an;^* iiiy*a inures. —


Mnto-o aco niaiia
cay maoy guibantuy'. — Ng-auo nga g-uipalit mo quining' li-
])ro? — (uiipalitcay ^nijiuinahang-laa co sa pagto-ou w^
co,
binisaya. —
Napauli ba au^" imoiig' uiga hig*ala? Napauli sila. —
Aiius-a ba sila umadto sa Sng*bu? U^nia. —
Anns-a ca ba —
iiiuadto sa Sng-bn? —
Caroii caron. —
Oiisay polong t^a ktony;

mg'd siling-an? Napauli sila, iiiatod nila, sa ualay tingiig.
Otisa ba aii;^* imong" buna buna? —
Maayo man, cay dili sila
maliibalo nianiolong' sa ualay pag'pang'libac.

132,

Naonsa ca ba? — Nahagug*ma


man ac6 matolog* (catolgon
ac6.) Nahag-ng'ma ba
matolog* ang- imong- big'ala?— Dili sia
mabag-ugma matolog*. apan, g'aig-ntom man sia. Ngano nga —
dili sia mucaon? —
Cay ualay iang salapi sa pagpalit. Gni- —

g-utom ca ba? Dili ac?) gutumon (g-ntmon) a])an. g-uinbao man
aco. —
Catolg"on ba ang batang diotayV Catolgon na sia. —

Duna bay imong salapi? Dagban man caayo ang jicong sa-
salapi. —
Bu-ut ca ba mubnlam canaco ng salapi? Bu-ut aco —

magpabnlam canirao ng salapi. Ngano nga guidayeg nila

qnining batang diotay? (luidayeg nila, cay nagasulti sia ng

maayo. Guidayeg ca ba nila nsabay? Guidayeg ac6 nila sa —

masubsub. Ngano nga uala nila dayega ang imong higa-
ja?— Cay tapolan man sia.

133.

Onsay quinahanglan bubaton, cay caron dili quita pag-



tamayon? Quinabanglan nga maayo ca nnta. Naonsa ba —

ang imong higala? Ambut: sa tuig nga miagui nacaadto
sia dito sa Manila, uala na sia magsulat canaco. Naonsa —

ba ang dcong libro? Nauala, dug-ay na. Guionsa ba sa —
mananabi ang sinamay, nga guibatag co cania? Nagbuhat —
sia ug mga sinina sa imong mga anac. Nacadaut ba ca- —

iiimo quining tao? Uala sia macadaut canaco. Nahadhic ca —

ba cania? Dili man aco nahadluc cania, cay maayo maa
sia nga tao. —
Onsay quinabanglan buhaton, cay aron hi-
—GO—
i^-iigmaoii —
quita? Quinalianglan aiig* pag'biihat, (pag'balus) ta
uq; inaayo sa ing-a nacadaut (nacasala) canato. Quinsa ba —
Hiig' macahimo niana? —
Maliimo cana sa nig*a cristianos ng'a-
tanaii ng-a maayo, sa pagtuman sa guitodlo canato sa atong-
niagtoto-on nga diosnon. iPagcaculi niana! — Maculi man.
apan, mahimo.

134.


Nacadaut ba aco ranimo usahay? Nacaayo ca man f^Mii-
iiapon canaco. —
Nacadaut ca ])a nianan^ tao? Dili aco na- —
cadaut nianang* tao, cay uala aco sugud macadaut sa acong-
isig'catao. —
Ng'ano ng-a nacadaut ca niining mga batang dio-
tay?— —
Uala man aco macadaut canila. Nacadaut ba aco ca-

nimo? Uala ca macadaut canaco, apan, nacadaut canaco
ang- imong" mga anac. —
Onsa ba ang* guibuliat nila canimo?
(ruisagpa man ac6 nila.—Onsa ba ang imong- guibuhat?
Unla, cay mg'a anac mo sila.

135.

Sa catapusan nagto-on ca ba sa binisaj^a? Nasaquit ac6, —


busa, uala man ac6 macato-on. —
Muadto ca ba dito sa sayao

caron gabi-i? Masaquit ang acong ti-il, busa dili ac6 ma-
caadto. —Guipalit mo ba ang cabayo, ng-a guihisgutan mo

canaco? Ualay acong* salapi, busa, uala man ac6 macapa-

lit. Onsa ba ang naquita mo dito sa sayao? Naquita co —
ang mg'a tao, ng-a guipalitan mo sa mg'a cabayo. Nadung-ug —
mo ba ang pagsulti sa tao, ng'a nagpahulam canaco ug sa-
lapi?— —
Uala CO madung'ug. Naquita mo ba ang mg'a tao,
ng-a guicasunugan (nasunugan) sa mg'a camalig? Uala co —
sila quitaa (maquita) cay masaquit ang acong- mata.

136.
Guibasa mo ba ang mg'a libro, nga guipahulam co ca-
— — —
nimo? Guibasa co. Maayo ba? Maayo man caayo. Na-a ba —
sa imong* mg'a anac ang ilang- quinahanglan? Na-a canila —

ang ilang" quinahang-lan. Quinsa nga mg'a tao ang imong

-61—
.U'uihisg-ntaii? — Guiliisg-iitan co cadto. ii^*a namatyan sa ig*-
sooii.— Onsa ii^a libro iiug iinong*
ing*a — Qui-
quiualiaii^»'lan?
nalianglan co mg-a libro ng-a guihisgutau mo ca-
cadton***
naco. — quinaliaiiglan mo aug* mg-a
Dili ))a nga gui- libro,
hasa CO? — co quinaluuiglan. — Naquita mo ba aug mga
Dili
bataug diotay, iiga guitagaan co sa broas? — guiquita co Dili
ang mga batang diotay, nga guitagaan mo sa broas, cun
dili cadtong mga batang diotay nga guihampac (guilatus)

mo. Quinsa ba ang guitagaan mo ug salapi? (Juitagaan —
(0 ug .salapi ang usa ca pobres. —
Nagolan oa caliapon?
['ala magolan cahapon, nagolan caniha tsa buntag.

137.

Quinsay tagya niining mga cabayo?— Ac6 man. Guisu- —


guinlan (guiingon) mo ba ang imong igsoon, ng'a nagahu-
lat (nagapaabut) ac6 cania dinhi? —
Nalimtam (hicalimtan) co
ang pagsuguilon (pagingon) cania. Ang imong cociuero —
cun ang ^co ba ang nacaadto dito sa tianguihan? Dili —

man ang &co, ang imo man. Mao ba quini ang rag'a sa-
pin, nga guihisgutan canaco?— Mao man cana. Quinsay —

tagya niining mga sapin? Mao cadtong tao nga naquita

mo caniha sa buntag dito sa §mo. Nagasingc&mut ba cad-
tong tao sa pagsulti sa imong amalian?
sa pagsulti cania,
Nagsingc&mut sia
apan, uala sia macahimo. Nacahimo
— —
ca ba sa pagsulat ug usa ca libro? Nacahimo man ac6.
Nacahimo ba ang imong tinon-an sa pagto-on ug bini-


sava? Nacahimo sia.

138
Duna bay vino diha nianang tadyao?— Duna man.— Duna
— —
bay suca diha nianang vaso? Uala. Onsa bay sulud? Duna —
man. —

may suca. Duna bay tao dito sa imong camalig? Duna
Daghanan ba ang tao dito sa Singbahan? Dagha- —


nan man ang tao. Guipahidan mo ba ang icong caban?—
NagsingcAmut ac6 sa pagpahid, apan, uala man ac6 ma-

cahimo. Nagahunahuua ca ba magtipig sa kcoug payong?—
Nagahunahuna man ac6 maguli canimo, cun mupafit ac6 ug
usa. —Nagahunahuna ca ba magbaligya sa imong visti? Na- —

—02—
gahiiimlmua man aco magtipig* niana, cay guiquiuahang'lan
CO, —
Laboii ng-a tipig'aa mo ^dili ba maayo pa, ng-a ibaligya
mo cana?— -Bu-iit ac6 ma^tipig* niana, labon ng-a ibalig*ya
CO. —
Muadto ca ba dito sa sayao caron
muadto cay masaquit ac^ caayo.
gabi-i?— Dili aco

139.

Pauli ca na —
ba? —
Dili pa. Anns-a ])a pauli qnininp*
taoV — Pauli sia caron —
caron. Ngano ng-a napauli pag-dali
ang" imong" amahan? — Gnisaadan nia aug iang* liigala sa
agadto sa ila sa a las nueve, bnsa, napauli sia pag-
Siali, sa —
pagftuman sa iang* guisaad. Anus~a ba quitapauli?--
Mapanli quita ugma. — —
Anus-a ca ba pauli? Mapauli ac6
igo nahuman co ang pagsulat. — Anus-a ba pauli ang imong

mga anac? Mapauli siia igo nahuman nila ang ilang mga
tema. —
sila igo nahuQian ang ilang pagsulti.- —

Mapauli ba pagdali ang &tong mga silingan? Pauli
Ngano nga napauli
sila? — Napauli sila, cay daghan ang ilang buhat. (buhaton.)

140.

Maonsa ba ang imong anac, cun dili sia magestudio?


Cun dili sia magestudio, dili sia magato~on bisan onsa.— Ma-

onsa ca ba, cun mapildi ang imong salapi? Ambut, cun
maonsa ba ac6.— Maonsa ba ang imong higala, cun mauala

ang iang cabayo? Ambut, cun maonsa ba sia, cun mauala
ang iang cabayo —
Naonsa ba ang- imong mga caubanan?
Napauli sila.— Nagahunahuna ca ba mupalit ug usa ca ca-

bayo? Dili ac6 macapalit ug usa ca cabayo, cay uala co pa
dauata ang ^cong salapi.— Dili ba guipatalinghog (guipamati)
sa batang diotay ang guipamolong mo cania?— Dili nia gui-
pamati, cun dili co sia sagpaon.— Ngano nga dili magabu-
liat quining mga batang diotay?— Cay guitindacan sila sa
ilang ma gtoto-on.— Ngano nga guitindacan sila?— Cay masu-
quihon man sila.

141.

Guitan-ao mo ba quining tao?— Guitan-ao co sia.— Naquita


oa ba nia?— Uala sia macaquita canaco. cay masaqiiit ang
—03—
ian^'- iiiata. — Du^'ay na
iig-a uala mo maquita any- ba-
ba,
tang* diotay, iig*a sa biiiisaya diha sa ina8*totooii,
na^^-to-on
ng-a nagto-on caiiato? —
Dool iia 8a usa catuife^ (do-ol na
magusa ca tuig) nga uala co sia maquita. Uugay ua ba, —
iiga tua dito sa Espana ang imoiig higala? —
Capin ua sa usa
ca bulan, iiga tua dito. —
Nacalabay ba dinhi aug* Hadi?
Uala sia inacalabay dinhi, cun dili dito sa atubangau sa Siug-

bahan. Uala ba sia luniabay dito sa atubangan sa Cota?
Nacalabay man sia, apan, uala lo sia nuiquita.

142.


Onsay calingaoan niining tao? Many usa ca tampalasan,
nga nalingao lingao sa paginom ug sa pagsugal. Naila mo —

ba cadtong mga tao? Dili ac6 macaila canila, apan sa bu-ut
CO, maoy tampalasan nga mga tao, cay nalingao lingao sila
sa pagsugal. —
Onsa ba ang guidala caron pang bag-o sa za-
patero? —
Bag-o pa guidala nia ang mga sapin, nga guibu-
hat nia canato. —
Quinsa ba ang mga tao, nga bag-o pa min-

abut? Mananagat man sila. —
Ilalayo ba caayo cutub dinhi

hasta sa Sugbu? Dili man caayo. —
Onsa ba ang pagcaha*

layo? Napolo ug duruha ca leguas. —
Pagcahalayo! Quinsa —
ba ang mga tao, nga bag-o pa minabut? Maquinaadmanou —
— —
man sila. Di-in ba sila? Tagaespaua man sila. —Quinsa
ba ang bag-o pa minguican? Ang icong igsoon. —

143
Caauay mo ba canang tao? — Ambut, cun caauay co ba,
apan, nahadluc man ac6 niadtong mga tao ngatanan, nga dili
mahagugma canaco, cay cun dili sila macadauat canaco, dili
sila usab macaayo canaco. —
Nahadluc ca ba sa &cong igagao?
Dili ac6 mahadluc cania, cay uala man sia macadaut sa iang
isigcatao. —
Icao uala may catarungan sa paglicay nianang
tao, cay ac6 magamatood canimo, nga maoy usa ca tao nga
maayo caayo, nga uala sugud macadaut sa iang isigcatao.
Nadungug mo ba ang paghisgut sa usa ca tao, nga hinta-

boan sa usa ca calisud? Nadungug co ang paghisgut sa usa
ca tao, nga hintaboan sa usa ca calisud.—-Onsa ba ang na-
iiatabo cania?—Naholog sia, ug nabali ang bocton.
——
—04—
144.


Onsay nahatabo canimo? Hintaboan aco sa nsa ca dn-
— —
cong calisud. Onsa ba? Hinquit-an co ang hibin^ daco sa
acongr mga caauay, ug guisagpa man aco iiia. Nalo-oy —
ac6 canimo sa tibo-oc nga casing casing co. Macadauat hn —

ac6 niining sologoon? Macadauat ca niana, cay maayo man

caayo ang pagsilvi nia canaco. Dngay na ba nga dili

na sia nagasilvi canimo? Dngay na durulia ca bulan.
Nadugay ba caayo ang pagsilvi nia canimo/ Nagasilvi sia —
canaco ug unum ca tuig. —
Duna bay guihalad canimo sa mga
catsila?—Onsa may ilang guihalad canaco.— Onsa ba ang gui-

halad nila canimo? Guihaladan aco nila ug pan ug vino,
Onsa ba nga secreto ang guitugyan canimo sa &cong anac?—
Dili ac6 macatugyan canimo sa guitugyan nia canaco, cay
naghangyo sia canaco, nga tipigan co ang secreto.

145.

Guibaslan ba sa maayo ang imong igsoon?— Uala, gni-


castigo sia, apan, nagahangyo man ac6 canimo, nga tipigan
mo ang secreto, cay nalay mahibalo niana. Onsa ba ang —

nahatabo canimo? (Asuyan ta icao sa) Yasuy co canimo ang
nahitabo canaco ug musaad ca canaco nga tipigan mo ang
secreto.— Isaad co canimo, cay nalo-oy ac6 canimo sa tibo-oc

nga casingcasing co. Onsa na ba ang nahitabo canimo?
Higala co, nagsugal man aco, ug napildi co ang ngatanau
nga salapi co (nahudut ug capildi ang acong salapi.) sa uala
hibaloi sa acong asaua. —
Bunt ca ba magalima (magbantay,
sa acong mga visti?---Bu-ut aco magalima sa imong visti.
Guibantayan mo ba ang libro nga guipahulam co canimo?

Guibantayan co. Quinsay magabantay sa <Acong anac?— Paga-
bantayan sia sa ^\cong sologoon.

146.

Duna bay sayao caron


gabi-i?— Duna, cono. — Onsangorasa?
Sa alas once. —Quinsa
ba ang nagahigauad? (nagamahay?)
Nagamahay ang mga olitao, cay bu-ut sila unta. nga duna

may sayao sa gabi-i gabi-i. Muadto ca ba sa —
sayao? ^Dili cay

—65—

masaquit ang* ^cong- tohod. Nacalabay ba dinlii ang* Hacli?—
I'ala sia macalabay dinhi, can dili sa atubangan sa Sing*-
balian. —Naqnita mo ])a sia?

—Naqnita co sia. —
Sa nacapila
naquita mo sia? Na(jiiita co sia capin sa nacac:ilnhaan.

Qiiinsa ba caiiang* tao ng'a bag-o pa minfruicaii? Maoy nsji
ca ingles, np*a nacansic sa tibo-oc ng-a catig-ayonan nia ditt*

sa Espafia.- -Asa ca ba naniodto cabapon? Naniodto num aro
dito sa balay sa Acong* hig-ala. —
Quinsa ba canang" bi^ralaV—
Mao ang labing* maayo sa dcon^ mg*a bigala.

147.


Duna ])ay nabolog* (natagac) canimo? Ualay nabolog*
(natagac) canaco, apan, uaholog: (natagac) ang salapi sa acong
igagao. — —
Quinsay nagcuba? (nagpndiot?)—Guicuha (guipndiot)
sa mga tao. Guiuli ba nila? —Ciniuli man nila, cay an^r
mga tao nga nagacuba, uala man bu-nt magtipig niana.
— —
Matugnao l)a? Matngnao man caayo. Bu-nt ca ba dumool sa

calayo? Dili ac6 macadool, cay naliadlnc act) mapnso. —
Ngaiio
nga nagapabalayo sa calayo ang imong bigala? Nagapn- —
balayo sia, cay nabadluc sia mapaso. —
Nagadool ca ba sa cu-

layo? Nagadool man ac6, cay matugnao (tugnaon) aco caayo.—

Nagapahalayo ca. ba sa calayo? Nagapabalayo man aco.— Ngan(»

nga nagapahalayo ca sa calayo? Nagapahalayo man acn,
cay dili aco magtugnao.

148.

Nainitan ca ba, can natugnao ca ba? —


Dili ac6 natug-
nao, dili usab nainitan. —
Ngano nga nagadool sa calayo

ang imong mga anac? Nagadool sila, cay matngnao man

sila. —
Quinsa ba ang matugnao? Ang bata nga guihisgutan
CO canimo cahapon, matugnao man. —
Ngano nga dili na-
painit? — Cay ang iang amahan ualay salapi sa pagpalit ng
cabuy. — Bu-ut mo ba sia ingnon, nga muadto sia sa ^imo,

cay aron mapainit sia? Bu-ut co sia ingnon. —
Nalianuni-

— —
dum ca ba sa bisan onsa? (Duna bay imong nahinundu-
man?) Dili ac6 mahanumdum sa bisan onsa. (ualay 6cong

nahinumduman.) Onsay nahinumduman sa imong oyo-

an? Nahinumduman nia ang guisaad mo cania.—Gni-
saadan mo ba sia sa paguban dito sa Manila sa bulau
9

—66—
jiga iimabut? —Nagahunahuna man ac6 niaguban cania, cnn
dili dautan ang* tiempo.

149.

Ngano nga nagapahalayo ca sa calayo? Dugay na usa—


ca oras ug* tunga, nga nagaliiigcod ac6 sa dool sa ca-
layo, busa, dili ac6 matugnao. —
Nahagugma ba ang imong
higala mulingcod —
sa dool sa calayo? Naliagugma sia ca-
ayo mulingcod sa dool sa calayo, apan, mao da cun ma-
tugnao sia. —Macadool ba ac6 sa imong oyoan?- -Maca-
dool ca man cania, cay mudauat sia sa bisan quinsa.-—

Bu-ut ca ba maglingcod? Bu-ut man ac6 maglingcod. Hain —

ha nagalingcod ang imong amahan? Nagalingcod sia sa
dool canaco, (sa kcong luyo). Hain ba ac6 mulingcod? Ma* —

calingcod ca sa dool sa calayo. Nagalingcod ca ba sa dool

sa calayo? Dili ac6 mulingcod sa dool sa calayo, cay ma-
hadluc ac6 mapaso.

150.

Nahanumdum ca ba sa kcong igsoon? Nahanumdum aco —


cania. —
Nahanumdum ba ang imong guinicanan sa ilang

mga higala nga da-an? Nahanumdum sila canila, Nahinum- —

duman mo ba quining mga polong? Dili ac6 mahanumdum
niana.— Nahinumduman mo ba quini? — Nahinumduman co ca-
na.— Nahinumduman ba sa imong oyoan quining mga po-
long? — Nahinumduman

nia cana. —
Nahinumduman co ba ang
jicong tema? —
^Nahinumduman mo man. Nahinumduman mo

ba ang imong mga tema? Nahinumduman co cana, cay
guisaolo CO man, ug ang dcong mga igsoon nahanumdum
sa ilang mga tema, cay guisaolo man nila. Nahagugma —

ca ba magsaolo? Dili ac6 mahagugma magsaolo.

151.

Macasabiit ba canimo ang imong mga tino-onan? Naca- —


sabut sila canaco, sa pagsulti co sa mahinay, tungud cay
aron sabton quita, quinahanglan, nga hinayon ang pagsulti.
——

—G7~
Quinahanglaii ba ang* pagsamut iig pagpamolong sa pagto-cu

ng binisaya? Quinahanglaii ang pagsamut ug pagpamolonf:'.
iQuinahanglan nga saniton ang pagpamolong (ang pagsulti.)
Guisamut ba sa imong niagtoto-on ang pagsulti? Guisannil —

ug guihinay nia ang pagsulti. Ngano nga dili nimo saui-

ton ang pagpamolong? Dili co samton ang pagpamolong, cay

maulao ac6. Quinsa ba ang guicanlauan (naulauan) mo?
Naulao man aco sa mga batang diotay, cay mang'ataua man
sila, —
cun salicoao-ot (dautan) ang /icong pagsulti. Ngano ng'a

magasalicoao-ot ca pa? Nagasalicoao-ot pa ac6 cay bag-6 pa
(dili pa dugay) nga nagato-on ac6 ug binisaya.

152.
Ngano nga dili ca mupalit bisan onsa niining comercianteV—
Ingon ca niahal (Ingon nga malial) ang iang pngbaligya, nga
dili ac6 macapalit bisan onsa sa ila. —
Bu-ut ca ba maghatud ca-
naco dito sa balay sa lain nga comerciante? —
Ihatud ta icao ditu
sa ])alay sa anac niadtong comerciante, nga guipalitan mc
rfa tuig nga miagui. —
Guibasa ha nia ang mga Jibro nga-

tanan nga iang guipalit? Ingon ca daghan ang iang gui-
palit, nga dili macabasa sa ngatan. —
Bu-ut ca ba magsulat

ug mga tema? Ingon ca daghan ang &cong guisulat, uga
dili na ac6 macasulat. —
Ngano nga naglaguio canang tao?

Naglaguio sia, cay maliadluc. Quinsa ba ang iang guica-

liadlucan? Nahadluc sia sa mga iro. —
Quiusa ba ang bu-ut
magdaut cania? — Uala,

153.
Quinsay bu-ut magdaut niining batang diotay?— Ualay bu-ut
magdaut cania, apan, dili sia manamastamas pabilin, cay
uala sulata nia ang iang mga tema, ug nahadluc sia ham-
})acon. —
Quinsay bu-ut maghampac cania?— Uala may bu-ut
maghampac cania, apan, hampacon sia sa iang magtoto-ori
cay uala nia sulata ang iang mga tema. Asa ha uaca-—

labay ang imong anac? Nacalabay sia sa atubangan (sa tu-
ngud) sa iiio. —
Mulabay ca ba sa tungud sa imo? Mulabay

Hiuquit-an ba ang mga libro, uga na-

ac6 sa tungud sa inc.

uala cahapoa? Hinquit-an man. —
Hain*—Hinquit-an man sa
ilalom sa higdaau.

—68-
154.

Guipuslan mo ba ang mga. libro, nga gaipahulam co ca-


jiimo? —Guipuslan co ang mga libro, nga guipahulam mo ca-
naco.— Mapuslan ba sa &cong mga igsoon ang imong mga
libro? — —
Mapuslan man unta nila. Mapuslan co ba ang imong
pusil? —Mapuslan mo, apan, quinabanglan nga dili nimo pag-

Jauton. Quinsay magpulus sa fi-cong calo? —
Uala may mag-
pulus niana.— Guiingon mo ba ang kcong igsoon, nga ma-

naug sia? Uala man ac6 manamastamas sa pagingon cania.

Nagalut ca ba caron adlaoa? Nagalut man ac6. Nagaliit —

ba ang imong igsoon? Uala sia magalut, apan, napaalul
man sia.

155.

Onsa onsa ba ang batasan sa kcong anac? Maayo caayo

ang iang batasan. Onsa onsa ba ang batasan sa kcong ig-
soon canimo?— Maayo caayo ang iang batasan canaco, cay
maayo man ang iang batasan sa mga taong tanan.— Maayo
pa ])a ang pagadto sa sayao, dili ang pagestudio? Maayo —
l)a ang pagestudio, dili ang

pagadto sa sayao. Maayo pa ba
ang pagto-on sa pagbasa ug binisaya, dili ang pagto-on sa
pagpamolong?— Ualay pulus ang pagto-on sa pagbasa ug bi-
nisaya, sa ualay pagto-on sa pagpamolong.— (Cun dili quita

magto-on sa pagpamolong.) Cun dili ac6 bu-ut magto on sa
pagpamolong ug binisaya, cun dili sa pagbasa niana; 2,sa-

pay^n ba cana? Dili man cana sapayan, apan, dili ca ma-
capamolong guihapon ug binisaya, cay dili ca magato-on sa
pagpamolong, cun dili sa pagsulti sulti (sa pagpamolong polong.)

156.
Sa catapusan napahalayo ca na ba nianang tao?— Napaba-
layo — —
man ac6 cania, Guitauag mo ba ac6? Guitauag ta
ieao. — —
Onsay sugo mo? Napildi c6 ang kcong salapi, ug
nacaanhi man ac6 sa paghangio canimo, nga muhulam ca-

canaco ug salapi. Onsay orasa caron?—Las nueve na, ug
igo na ang imong pagcatolog.—Dugay na ba, nga nagbacod
oa?— Dugay na usa ca eras ug tunga, nga nagbacod ac6.—
Maayo ba ang batasan sa imong anac sa iang mga higala?—
——
—69—
Maayo pa ang* iang batasan canila, dili ang* ilang batasan
cania. —
Maayo Im aiii^** batasan mo sa imong- mga caubanan?
Maayo man an^- Aeong'- batasan canila, bisau dili sila ta-
(m'is— Cun dnutan unta ang* batasan mo canila; ^sapay&n
ha cana? — I'alay .^apay/in niana.

157

Ng-ano ng"a gnibitay cadtong* tao? Onibitay sia, cay gui-
patay (gMiibono) nia nfia ca batang* diotay. —
Guibitay ba ang*
tao, nga nang-anat ug nsa ca cabayo sa imong igsoon?

(iuihampac sia, apan, nala sia bitaya. Rn-ut ca ba magbitay
ma^sab-ong") sa Arong calo diha sa ding-ding"? Bn-ut aco —
magbitay sa imong calo. —
Naqnita mo ba ang mga sapin
CO? —Hinquit-an co sa ilaloni sa higdaan, ug guibitay (gui-
sab-ong*) CO diha sa mg*a langsang*. —
(juibitay ba ang canatan,
ng-a nang-auat sa imong* pnsil? —
Human na sia hampaca,
guibitay man sia. —
Quinsay nangauat sa imong salapi? Usa —
ca tao nga dautan ug daguay. —
Ngano nga dili sia bita-

yon? Ambut. (Inay.)

158.

Cun quinahanglan pa ang pagpatalinghog (pagpamati) ug


ang pagtubag sa ng"atanan, nga guipamolong mo, bitayon
(isab-ong) co ang acong calo diha sa usa ca langsang, mu-
higda ac6 diha sa salug, mamati ac6 canimo ug mutubag
ac6, ing-on sa adang cong maabut. —
Guiing'on mo ba ang

^cong igsoon, ng'a manaug sia? Uala man ac6 manamas-

tamas sa paging-on cania. Ng-ano nga uala ca manamasta-

mas sa pagingon cania? Cay uala man ac6 bu-ut magpucao
cania. —
Guiingon caba nia, n^a dili mo sia pucaon? Guiingon —
ac6 nia, nga dili co sia pucaon, sa pagcatolog nia. Ngano —
ug-a masayo caayo ang imong pagbang-on? —
Ingon casaba
(caaling-asa) sa ^cong mg'a anac, ng-a guipucao man ac6
nila. — Maayo ba ang imong pagcatolog?—Maayo man ang
^cong* pagcatolog.

159.

Nagapaabut ca ba mudauat ug usa ca sulat? Nagapaabut —


man —
ac6 mudauat ug usa.--^Cansa? Sa usa ca higala co.—
—70—
Onsa ba ang imong g-uipaabut?— Nagapaabut man aco magquita
caron nga adlaoa sa kcong guinicanan; cay guisaadan man ac6
sa dcong magtoto-on sa paghatud canaco dito sa amo. —
Na-
gapaabut ba ang imong higala miidauat bisan onsa? Naga-—
paabut sia mudauat bisan onsa, cay nagbuhat siya caayo.
Nagasalig ba camo nga muabut cam6 sa madali didto sa

Sugbu? Nagapaabut (Nagasalig nga) cam^ muabut dito sa
k las ocho, cay guipaabut came sa ^mong amahan caron
gabi-i. —Nagapaabut (Nagasalig) ba camo nga macaquita cania

(lito sa balayV Nagapaabut (Nagasalig) came nga macaquita
cania dito sa balay.— Onsay guibailo mo sa carruaje nga gui-

hisgutan mo canaco? Guibaylo co sa usa ca cabayo nga
maanindut.

160.


Bu-nt mo ba bayloon ang imong libro sa fico? Dili ma-

himo, cay quinahanglan co sa pagto-on ug binisaya. Ngano

nga nagacnna (nagapoas) ca sa imong calo? Nagaculia (na-
gapoas) man aco sa acong calo, cay naquita co ang acong

magtoto-on nga umanlii. Nagailis ca ba sa imong calo sa

pagadto dito sa tianguihan? Dili ac6 magailis sa calo sa pag-
adto dito sa tianguihan, cun dili sa pagadto dito sa Singba-
— —
han. Ngano nga napanli ca? Dili ca ba nalingao lingao

dinhi? Naaayop ca, sa pagpamolong mo nga dili ac6 malingao
lingao dinhi, cay nagamatood ac6 canimo, nga nalipay ac6 caayo
sa pagsulti sulti canimo; apan napauli man ac6 cay guipaa-

but man ac6 dito sa sayao sa kcong caubanan. Nagasaad

ca ba umadto? Nagasaad man ac6 umadto dito.

161.
Nagaih's ca ba sa calo sa pagadto dito sa balay sa capitan?
Nagailis ac6 sa calo, apan, uala man ac6 magilis sa sinina



ug sa mga sapin. Sa nacapila ba sa adlao adlao nagailis
ca sa sinina? Nagailis ac6 sa sinina sa pagcaon ug sa pag-
adto sa Singbahan.- -Nadugay ca ba caayo dito sa Sugbu?

Nadugay ac6 dito napolo ug lima ca adlao. Pila ba ca bu-

lan nadugay ang imong igagao dito sa Sugbu? Uala sia

madugay dito cun dili usa da ca bulan. Ngano nga ualay

mga higala ang imong igsoon? Ualay iang mga higala, cay
—71—
nacapang'libac sia sa ngatanan. —
Nagaduha duha ca bn sa

guiingon co canimo? Dili ac6 nagaduha duha sa guiingx)n

mo canaco. Sa catapusan guipalit mo na ba ang cabayo.

uga bu-ut moiig paliton sa bulan nga miagui? Uala co palita.

162.


Ngano nga uala nimo palita? Cay uala man acd maca-
patigayon — —
ug salapi. Nagoyon na ba camo sa bale? Na- —
gaoyon na came. — ba? ^Caupatan
Pila ca pisos. —
Guitiman-an

mo ba ang guibuhat niining batang diotay? Guitiman-an co.
Guicastigo mo ba sia?— Guicastigo co man. —
Guisulatan mo

na ba ang iang amahan? Uala pa; apan, nagapaabut man
ac6 mudauat car6n nga adlaoa ug usa ca sulat nia. —
Onsa

ba ang imong guihigauad? Nagamahay ac6, cay dili ac6 ma-

capatigayon ug salapi. Nganong" nagamahay quining mga
tao?— Nagamahay sila, cay dili sila macapatigayon sa ilang
icabuhi (icapangabuhi, igapangabuhi.) Nagaduha duha ca ba
sa guiingon niining tao? —
Nagaduha duha man ac6, cay na-
gabacac sia sa masubsub.

163.

Maonsa ca ba, cun mahasacot ca diha sa mga soldado?


Ambut, cun maonsa ba aco, apan, nagamatood aco canimo,
nga dili sila magadauat canaco, cay sila nagadaut sa bisan
quinsa. —Mahibalo (nasayod) ca ba, cay ngano uga dili mu-
caon cadtong tao? —Sa bu-ut co, nga dili sia gutmon, cay
daghan pa ang iang pan sa macaon nia (sa arang nia can-on. )~
Bu-ut ca ba muhatag canaco ug u.sa ca vaso sa vino? Dili —
quinahanglan mo ang paginom ug vino, cay daghan pa dinhi
ang tubig sa quiaahanglan. —
Quinahanglan co ba ang pag-
baligya sa &cong pusil, sa pagpalit ug usa ca bag-ong calo?
Dili quinahanglan mo ang pagbaligya sa imong pusil, cay
daghan pa ang imong salapi, dili ang imong quinahanglan.—

Bu-ut ca ba magsulti sa zapatero? Dili ac6 bu-ut magsulti
cania, cay daghan pa ang itong mga sapin, dili ang &tong
quinahanglan.

164.
Ngano nga guisalibay (guibalibag) mo ang imong cucliillo?--

—72—
Guibalibag* co, human na ac6 nasamad.—Canus-a ca ba

nacaadto sa sayao? Nacaadto man ac6 dito, human mi
ac6 magilis. —
Canu.s-a ba cam6 namahao? —
Namahno man

came, ubus na came nagalut. Canus-a ba min^uican ang*
atong mg-a silingan?— Minguican sila, human na sila na-
niodto. —
Onsay guibuhat mo caniha sa buntag? Nagahit —
ac6, hunan na ac6 nagbangon, uir naglacao man ac6, uhns
ac6 namahao —Onsay guibuhat gabi-i sa imong amulian?
Nanihapon sia, human na sia nagadto dito sa sayao, n<^-
minghigda sia, human na sia nanihapon.— Masayo ba ang

pagbacod mo? Nagbacod ac6 sa pagsubang sa adlao.

Onsang orasa ang pagbangon mo? Nagabangon aco sa a
las cinco.

165.

Diha sa mga magbabaol (magdadado) daghan man ang


mga bu-ang; dili bamatood? —
Guipangutana usa ca adlao 5?a
usa ca fil6sofo ang usa ca magdadado.
nor,
— Quini mintubag; se-
duna man sa mga cahimtang ngatanan. Ang mga —
bu-ang mamolong usahay sa matood, matod sa filosofo.— Ngano

nga nagamahay ang imong igsoon? Nagamahay sia, cay
masaquit ang iang camut nga to-o. — Ngano nga nagamaliay
ca? —
Nagamahay ac6, cay masaquit ang acoiig camut nga
u&la. — Magsama ba sa cadaghan ang edad sa imong igsoon

ng ang sa kcong inahan? Diotay ang edad sa ^cong ig-
soon, apan, hata-as pa sia, dili ang imong inahan. —Nagasulat
ba ang nnong igsoon? —
Dili sia nagasulat. —
Ngano dili sia na-
gasulat? —
Dili sia magasulat cay masaquit ang iang camut.

166.

Ngano nga dili magalacao ang anac sa imong silingan?—


Dili sia —
mulacao, cay masaquit ang iang ti-il. Ngano nga
dili magasulti ang imong igsoon? —
Cay masaquit ang iang

baba. Naquita mo ba ang babaye nga dito sa dmo caniha
sa buntag? —
Uala co sia maquita. —
Masaquit ba ang imong
ilong? —
Dili masaquit ang dcong ilong, apan, masaquit ang

hcong bag-ang. Guisamad mo ba ang imong todlo?—Guisa-
mad CO ang icong camut.—Nahagugma ba ang imong ig-

—73—
soon sa iaug" higala?—Nahagugma caayo cania, cay malii-
ligugmaon sia caayo.

167.

Duna bay imong- dala sa imong- GuiJad-an co


inalian? —
sia ug usa ca saya nga maayo ug* ca singsing' nga
iisa
iiiahal. —
Onsay guklala mo sa imong- pag'umang'con? Ciui- —
dad-an co sia \\g nig-a broas ug usa ca chinelas ng*a maa-
iiindut caayo. —
Nacacaoii ca ba ug daghan iig-a mga broas?
Nacacaon aco ug daghan.
igsoon ng*a diotay? —

Giiitagaau mo ba ang- imong
Ingoii ca daghan ang* guihatag* co ca-
nia, nga dili sia macacaon .sa ngatanan. Ngano nga uala —
tagai aiig imong silingan? —
Bii-ut man ac6 muhatag cania,
apan, uala sia bu-iit mudauat niana, cay dili sia mahagugma
sa mga broas. —
Daghan ba ang mga mangga sa tuig nga
miagui?- — Uala may daghan.


Daghan ba ang mga urban
imong igagao? Ingon cadaghan (ingon nga daghan) ang
.«?a

iang mga iicban, nga dili sia macacaon sa ngatau.

168
Nganoug mnadto sa sayao ang imong mga igsoon?--
dili
Dili sila cay guisip-on sila.
macaadto, —
Onsay nag'uicanan
sa ilang sip-on? —
Guisip-on man sila gabi-i (cagabi-il sa pag-
goa sa balay sa acong igagao. —
Angay ba sa imong ig-
soon ang pagcaon ug mga ucban? —
Dili angay cania ang
pagcaon ug mga ucban, cay daghan na ang iang guicaon,
ug cun mucaon pa sia, magmasaquit man sia. Maayo ba —

ang imong pagcatolog gabi-i? Uala man ac6 matolog ug
maayo, cay nagsaba caayo ang Acong mga anac dito sa

acong cuarto (sulud.) Hain ba icao gabi-i? Dito man ac6 —
sa balay sa dcong bayao —
Hain ba icao cutub nga uala ta
icao maquita?- —
Dito man ac6 sa Sugbu, sa Manila ug sa
Carmona.

169.

Jsahitiugala man ac6 niining- familia, cay maoy usa ca


10

—74—
^Miiuhadian; —
Ang* amalian mao ang* hadi, ang inalian raao
aug* reina, ug* ang mg*a anac ng ang mga sologoon mao

ang mga sacup sa guinhadian. Ang mga magtoto-on sa
niga batang diotay mao ang magailis sa hadi (ministros)
nga nagabahinbahin uban sa mga hadi sa mga catungdanan
sa Guinhadian. —
Guiabangan mo na ba usa ca cuarto?—Guia-
— —
bangan co na. Hain guiabangan mo? Guiabangan co dito
sa calsada sa Singbahan. —
Quinsa nga balay guiabangan?—
Dito sa balay sa tao, nga nagbaligya canimo ug usa ca
<!abayo. ——
Quinsay guiabangan ug usa ca balay sa imong
amahan? Guiabangan nia ug usa ca balay ang iang anac
nga bag-6 pa miabut guican sa Espafia.

170.
Ngano nga uala ca magtuman sa guisaad mo canaco?
Dili ac6 mahanumdum sa guisaad co canimo. Dili ba gui- —
saadan mo ac6 sa paghatud canaco sa sayao sa Domingo nga

miagui? Ualay acong catarungan sa pagsaad canimo niana;
bisan pa niana, ang sayao uala man mahimo. —
Dili ba cana

usa ca sayop? Sayop man cana. —
Onsay polong sa imong

oyoan sa tungud niining sulat? Ang polong nia, nga gui-
sulat sa maayo nga pagsulat, apan, nga ualay catarungan

mo sa pagpadala sa capita n. Hain hinquit-an mo ang ^cong
visti? — —
Hinquit-an co sa ibabao sa silla. Bu-ut ca ba mag-
sab-it sa acong calo diha sa langsang? —
Dili ac6 bu-ut. Anus-a—

ca ba muguican? Ugma sa hapon, cun malooy ang Dios (Po-
hon.) Namatay si Pedro jintaon!

171.

Bu-ut ca ba musalo diuhi canamo? Bu-ut aco musalo dinhi
canifio. — —
Onsa may ifiong can-on? Duna may ^mong carne
(unud) nga lab-as, carne nga inasinan, ug calan-on nga si-

iiactan sa gatas. Nahagugma ca ba sa mga calan-on nga

may gatas? Guipalabi co cana sa uban nga calan-onon.
Onsay guibuhat mo sa nga adlao
tibo-oc sa tanaman sa
dito
mga bulac? — Nagasodoy sodoy ac6. — Onsa ba ang nagacabig
canimo — Guicabig ac6 sa tingug sa mga langgam.-—Ma-
dito?
cagahum pa canimo quining mga langgam, dili ang tingug
sa imong inahan, nga nahagugma caayo canimo? Sa pag —

camato-od, ang pagcaangay sa canta (ting-ug) sa mga lang-


g*am macagahum pa oanaco, dili anf»* mga polong uga ma-
tam-is sa acong mga
liigala nga liinigiigma.-— Onsay cali-
iigaoan mo nianang camingaoan? Ang pagsulat co sa
dilia —
^cong inahan mnoy acong caliugaoan.

172

Onsay calingaoan sa iinong pagumangcon dito sa iang ca-


ningaoan? —
Nagabasa sia caayo u^ nagasulat sia sa iang ina-
lian nga hinigugma. —
Onsay calingaoan sa innong oyoan dito

sa iang camingaoan? Ang iang calingaoan mao ang pagsaolo.
ng nsa ca libro. —
Dili na ha sia na^'-apatigayon? (Nagac^o- —
mercio?) — na sia na^'-apatigayon, cay liinlabihan na (ha
Dili
taas na) ang iang edad sa pa^rpatigavon. (riiisnlat mo \m

ang imong mga tema? (Inisulat co; a'pan cun uala unta su-
lata. —^Onsa may imoV— Sa pagcamatood ualay acong labutj dili
i

man sapayAn: dili aco magaliilabut, ingon sa batasan, sa mga bn-


tang, nga dili nabatungud canaco; apan ingon cadaco ang pa^^--
higugma co canimo, nga gnitan-ao co, ingon sa acong caugali-
ngon, ang guibubat mo. —
Dios magbayad. —
Muadto ac6 sa Ma-
nila, onsay imong togon? —
Uala, diosmagbayad.— Guibapon.

173
Nalianumdum ba canimo bisan quinsa? Ualay mahanum- —
dum canaco, cay aco ualay pulus. —
Quinsa ba ang nagasa-

uay sa imong mga tema? Ang acong magtoto-on nagasa-
— —
nay niana. Guionsa ba nia pagsauay? Guisauay nia sa pag-
basa, ug sa pagbasa nagasulti sia canaco. —
Minguican na ba
ang imong inahan?---Uala pa sia miiguican. Anus-a ba sia —

inuguican? Muguican sia ugma sa hapon cun malo-oy ang
Dios. — Onsang orasa?— Sa d las cuatro y media, Miabut na —
])a ang imong mga igsoon?-— Uala pa sila umabut, apan, imong
paabuton sila caron gabi-i —
Muadto ca ba sa baui (campo) sa

buntag buntag? Dili ac6 muadto sa buntag buntag, cun dili
sa nacaduha sa aemana semana^—iNgano nga uala umanhi ang
ang imong pagumangcon sa pagduao canaco?—Masaquit ma
caayo.— jPagcailo intaon!
— ——

—76-
174.

Muadto ba sa masubsub ang (Masubsub ba ang pagaJto


sa) —
imong iiiahau dito sa singbahan? Muadto sia sa buntag

bimtag ug sa hapon bapoii. Onsang orasa ang pagadto
Ilia dito sa Singbahan? —
Muadto sia, igo sia nagabacod (ba-

ngong). Onsang orasa aug iang pagbacod? Nagabacod —
sia sa pagsubang sa adlao. -^Muadto ba ang imong raga
igsoon caron gabi-i dito sa sayao? —
Dili, muadto sila sa ba-
lay sa dcong igagao. —
Nacaadto ba ang imong amahan sa

pagpamusil? Uala sia macaadto sa pagpamusil. Tua pa ba —

ang imong amahan dito sa haul (campo?) Tua pa sia dito.


— —
Onsay guibuhat nia? Namusil sia. Canus-a ba cutub dito
ca sa &mo? Dito man ac6 sa tibo-oc nga gabi-i. Dugay na —
ba, uala ca umadto dito sa balay sa acong igagao? Dito man —
ac6 sa semana nga miagui. —
Daghan ba nga tao ang naquita
nio? —Naquita co pipila ca tao.

175.

Muadto ba ugmadito sa haul ang imong guinicanan?


Dili silamuadto, cay may agbong nga liinlabihan. Maga- —

sodoy sodoy ba quit& caron adlaoa? Dili quit^ magasodoy
sodoy cay may ianang nga hinlabihan diha sa dalan. Naquita —
mo ba ang balay sa &cong caubanan dito sa luyo niadtong
— —
buquid? Naquita co. Musulud ba quit^ dito? Musulud quita —
cun mahimu-ut ca.—Bu-ut ca ba musulud dinhi niining cuarto?—
Dili ac6 musulud cay maas6 caayo. —
Maayong adlao, Senor.
fjagaan ca sa Dios ug maayong adlao.) Maayong adlao.
Comosta ca? —Maayo man, sa dacong calo-oy sa Dios. \]g
icao? —Maayo man usab. — Dili ca bu-ut —
maglingcod? Muling-
cod ac6 dinhi niining dacong
Pila ba ang pagpalit mo niana?
— jPagcaanindut niana!
silla.
—Unum ca jPagcamahal!
pisos.

176-

Bu-ut ca ba magingon canaco, cun naonsa ba ang imong


igsoon? — —
Ingnon ta icao; (suguinlan ta icao.) Nacaadto man
fSia sa bulangan sa Domingo ug napildi nia ang ngatanan
—77—
iig-a salapi nia. (Nahudut ug capildi ang iang* salepi.)— iP^g*-
cailo intaon! —
Maoy usa ca tampalasan, u§*a dili sia maha-
iinmdum sa iang* asaua ug sa iaiig* nig-a anac. Nabilin ba —
canimo ug igo nga salapi sa pagbayad sa manauahi? Na- —
bilin canaco igo sa pagbayad cania, apan, cua bay dan co
sia, dili daghaii aug mabilin oauaco. —
Pila ba ang imoug
salapi? —
Diina may ac6 iiapolo ca pisos. Pilay utang mo sa —
manauahi? — Pito ca pisos. —Human na baydi ang mananabi,
nabilin pa canimo totolo ch pisos.-— Bu-ut unta ac6 mupalit
ug usa ca sinina. —Ayao pagpalita, cay mahal. —Pilay Dale
.sa usa ca sinina? — Duruha ca pisos.

177.

Pila ba nga salapi ang mabilin sa imong mga igsoon? Usa —


( a —
gatus ca pisos ang mabilin canila. Anus-a ca ba muadto
sa Sngbu? —
Muadto man ac6 dito, igo ac6 nagto-on ug sinug-

huanon. Anus-a ba muadto sa Espana ang imong igsoon?
Muadto sia dito, igo sia nagto-on ug quinatsila. Anus-a ba sia —
magato-on?— Magato-on sianiana, igo maquita nia usa ca magto-
to-on ngamaayo. —
Nagapulus ca ba bisan diot dinhi mining pa-

tigayon? Dili ac6 magapulus caayo, apan, guipuslan ug maayo
sa ^cong igsoon.— Napono nia ang bolsasa salapi Pila ba ang —

nacuha mo diha niana? Dili man daco ang ^cong* nacuha; apan,
daco man ang nacuha sa ^cong igagao diha niana.— Napono
nia ang bolsa sa salapi.

178.

Ngano nga magabuhat quining tao? Maoy usa ca


dili —
tampalasan, nga mao day iang buhat ang pagcaon sa tibo-oc
nga adlao.— Nabusug sia guihapon, busa masaouit man sia,
cun mucaon sia caayo. — Onsay guisulud mo ainhi niining
botella? —
Guisudlan (guipon-an) co sa vino. —Bu-ut ba quining
tao magbaton sa acong cabayo? — Bu-ut siamagbaton sa imong
cabayo. —Quinsa ba ang magaalima sa icong sologoon?
Bisan quinsa magaalima cania. —Guialimahan ba sa imong
sologoon ang imong mga cabayo?—Guialimahan nia. —Guiali-
mahan ba nia ang imong mga —Guialimahan nia, cay
visti?
guilimpiohan nia sa buntag buntag. —Nacadaut ca ba sa

—78—
acong-bayao?— Uala man ac6 macadaut cania, apan, sia na-
casamad sa dcong" todlo.

179.

Sa catapusan miabut na ba ang* imong- amaliau?— An^*-


lug-a taong" taiian muing-on nga miabut na, apan, uala co sia
maquita. — Nacadaiit ba ang* mananambal sa imoiig' anac?
Nacadaut man cania, cay nacaputul sa iang* todlo. ---Miangay
ca })a sa — Miangay ac6 caayo cania, cay
imong sologo-on?
mahibalo sia sa ngatanan. — Napauli ba ang imong igsoon
guican sa Espana?— Napauli na
sia guican sa Espafia. gui-

dad-an ca nia ug usa ca cabayo nga andaluz Guiingou mo ba

aug sologo-on nga hatdan ac6 nia niana? Guiingon co sia.

nga iliatud nia canimo. Onsa ba ang imong pagliunahuna?--
Maanindut ug maayo man, sa acong pagsabut, ug naga-
bangyo ac6 canimo, nga ihatud mo dito sa balay sa ^cou^-
igsoon, cay aron quitaon (maquita nia.)

180.

Onsa ba ang* imong calingaoan caliapon? Nacaadto man —


ac6 dito sa balay sa acong ugangan, ug dilia diha nacaadto
man ac6 sa sayao.--Canus-a ba manaug cadtong tao diha
sa atabay?~Nanaug' sia caniha sa buntag. Nacasaca na—

ba sia pagusab? Dugay na usa ca oras nga minsaca sia

pagusab (nga nagusab sia pagsaca.) Hain ba ang imong
igsoon? — —
Tua sia sa iang cuarto. Bu-ut mo ba sia ingnon,

nga manaug sia? Bu-ut co sia ingnon, apan, uala pa sia
magilis. —
Guisultihan ca ba sa Acong igagao sa uala pa sia

g'umican? Guisultihan ac6 nia, sa uala pa sia sumulud sa
carruaje. —
Guiquita (naquita) mo ba ang ^cong igsoon? Na- —
quita CO sia, sa uala pa sia sumulud dito sa ila. Maayo —

pa ba ang pagcarruaje, dill ang pagsacay? Ang pagcarruje
ug aog pagsacay mao da.

181.


Canus-a pa ba icao dito sa Espana? Dito man ac6, sa
dito ca —
pa.—'Quiusay guipangita mo? Guipangita co aug Acong
—79—
ig*soon ng-adiotay. — Cun
bu-nt nio sia hiquit-an, adto ca dito
sa tanainan sa mga biilac (jardiu) cay tua man dito. Daco —
man ang jardin, dili ac6 macaquita cania, cun dili ca mui-
ng-on canaco, cun asa ba sia dapit —
Nagalingcod sia sa ila-
lom sa dacong' cahuy, ng'a guilingcodan ta cahapon.
hiquit-an co sia. —
Caron
Naquita mo ba usahay usa ca tao maingon


niana? Uala co sug'ud maquita usa ca tao maing'on niana.
Onsay guipangabuhi sa &cong mg*a guinlioatan? (cagnican.)

tigulang.) Ang isda ug ang mga langgam ng'a bihag mao
da ang ilang pagpangabubi, cay sa adlao adlao nanagat ug
namusil man sila.

182.
Icao nagto-on sa imoug leccion.— Ngano nga uala to-oni
sa —
imong igsoon ang ia? Nagsodoy sodoy sia uban sa icong
inahan, busa, uala sia macato-on sa iang leccion, apan, ton-an

nia ugma. Anus-a ba saoayon rao ang &cong mga tema?
Saoayon co, cun dad-an mo ac6 sa mga tema sa imong igsoon.—
Nagahuna buna ca ba, nga nasayop ca diba nianang imong
— —
mga tema? Ambut. Cun nasayop ca, uala ca magestudio
pagayo sa imong mga leccion; cay quinahanglan ang pagto-on
ug maayo sa mga leccion, cay aron dili quita masayop diba
sa mga tema. —
Mao da guibapon; cun dili saoayon mo caroa,
dili ac6 magato-on niana basta ugma. —
Quinabanglan ang
dili pagcasayop diba sa mga tema; cay na-a man canimo ang
iigatanan nga quinabanglan, cay aron dili ca masayop.

183.

Sa pagdauat nino ug salapi, guionsa ba nino?


man came ug mga maayong
— Sa pag-
dauat namo ug salapi, nacapalit
libro. —Guionsa mo ba ang imong salapi sa dito ca pa sa
Espaiia? —Nagalimos ac6 sa mga pobres Dili ba
(hangul.) —

camo nagabayad sa mananahi? Guibaidan namo. Nagabayad —
dayon cam6 sa pagpalit nino bisan onsa dinbi sa balay niinmg

comerciante? Nagabayad dayon came guibapon. Nacahimo —
ba ang imong igsoon sa pagayo (pagtul-id) sa imong mga
sinina? —
^Nacahimo sia. —
Napauli ba ang imong" inahan gui-
— —
can sa Singbaban? Uala pa sia pauli. Asa ba nacapain^on

ang imong igsoon? Nacaadto sia dito sa Singbaban. Uala —

—80—
pa sia pauli? —Uala pa sia pauli. — Quinsa ba ang- na-a diha?
Ac6 man.

184.

Quinsa ba quining mga


Ambut tao?— (inay).-- Tagradi-iii
ba sila?—TagaAm^rica man — Ngano nga
sila,
—Matugnao ang dcong camut nagalingcod
ca dool sa calayo? ug ti-il, busa


nagalingcod ac6 sa dool sa calayo. Mabugnao ba ang mga

camut sa imong igsoon? Dili, apan, mabugnao ang iang
ti-il.— Onsay guibati sa imong igagao?— Masaquit ang ian«;-
pa-a. — —
Masaquit ca ba? Masaquit angacong olo.
— —
Onsay saquit
niining babaye? Masaquit ang iang dila. —
Ngano nga uala
to-oni sa imong igsoon ang ianf mga tema?—Nagsodoy sodoy
uban sa iang higala, busa uala nia to-oni; apan, nagasaad
sia magto-on ugma, cun dili mo sia casab-an.

185.

Usa sa mga ayuda sa camara ni Luis XIV naghangio


niining Principe sa paghigda nia, nga itugyan nia unta sa
daco sa mga ministros, usa ca capolonganan nia contra sa
iang ugangan, ug nagingon sa paghangyo cania; Sor., mac
da ang imo, ang pagpamolong ug usa ca polong. Maaj'o, —
matod ni Luis XIV, dili man cana ang cabilinggan; apan,
saydi aco? cun diha ca unta sa bulutangan (lugar) sa imong
ugangan, mahimu-ut ca unta, nga ipamolong co canang* po-
long? —Cun muanlii unta ang mga tao, quinahanglan unta
ang paghatag canila bisan onsa, nga imnon nila. Cun ma —
cahimo sia unta niini, bu-ut sia unta magbuhat niadto.
Duna untay imong salapi, cun dinhi unta ang imong ama-

han? Dunay unta acong salapi, cun dinhi sia unta.

186.

Nagapadayeg aco guihapon, igsoon co nga hinigug^ma,


cay nahagugma ca canaco mgon sa paghigugma co canimo;
apan, caron naila co, nga nasayop ac6.— Bu-ut unta ac6 ma-
say od, cay ngano nagsodoysodoy ca sa ualay tingug mo ca-

—81—
naco. — Na!?ayod aco, i^>J00u co ng-a liiiiig'ng'ma, n^a nannyo
ca cana^o, eay na^^-^odoysodoy aco sa ualay tiug'ug* (polong")
CO caniino; apan, na^amatooj ac6 ranimo, ng-a cun ma-
sayod arn nnta. n«Ja dili ca masaquit, anlinan ta irao unta;
apau nan<>ntana aoo 8a ])alay sa inioiig- mananamhal up: mn-
ayo ca u^'- huias. (sa pa<r('ainaay() mo n^r lauas* n*r nag-ing-oii
sia —
canaco n^ra nalo na raadlao ang* iinong* pag-lii^da. (iiiisu-
latan mo ba unta aug' imong* ig-soon ug* didto pa acu unta sa Ma-
nila?— fMiisulatan CO unta sia ng- pahatdan co sia unta ug* bisang-
onsa ng-a butang matalium ug* nacaadto ca pa unta.

187.

Sa ))agahut r>a usa ca oficial ng-a frances dito sa cortc


sa Viena. g'uipangntanM sia sa Kmperalriz ng-a si 'iVrczn,
cun mitoo j)a siaii)a ng-a ang' Princesa N. ug-a naquita nia
cahapon .niana- niao irayud nu^^ liabaye labing* matahum sa
calibutan, ing-on sa g*uibanlug'.— StM'jora. mintubag* ang oli-
cial. mintoo aco niana caliajxjn. — Onsa ba quining* carne sm,
ijnong- pag'bunaluina?— Maayo man caayo sa accjng* pag-bunn-

huna.— Hu-ut ca ])a muliatag* cana(!o ug* diot ng-a isda? liu-ut
ac6 nuibatag* canimo nu: diot ng*a isda. —
Sa pag-quita ni
Ciceron sa iang* uniag'ad nga bamubu caayo. ng*a unninbi
ug nagadala ug sa) usa ca cspada nga hatnas nga iang
i^Miitaclus, miingon sia: quinsa fia ang nacaliigot sa acong

umagad diha piquit nianang espada? (Inibubat mo ang
g'uiingon co cunimo? — Guibuliat co, sumala sa imong gusto.

188.
Xaonsa ba ang imong oyoan?— Saydan ta icao, cun
naonsa ba sia: ania man dinbi ang silla, nga guilincodan
nia sa masubsnb. — —
Xamatay ba sia? Naniatay man. Ca-^ —

nus-a ba sia namatayV Dngay na duruha ca tuig. Mana- —
(juit ug daco ang acong casing'casing. —
N^ano nga dili ca
mulingcod?— Cun bu-ut ca muling-cod sa acong luyo, mu-

lingcod aco; apan cun pauli ca, pauli usab ac6. Bn-ut ca ba
magingon canaco, cun naonsa ba ang imong igsoon?
Bu-ut aco magingon canimo, cun naonsa ba sia. Nama- —
tay ba sia?— —
Uala sia raamatay. Naonsa ba sia? —
Nacaadto

—82—
man sia dito sa Manila. —Naonsa
ba ang* imong mg-a ig*-
soonf —Dili ac6 macasuguilon canimo, cun naonsa ba sila
'•ay dug-ay na duruha ca tuig, nga uala co sila maquita.

189.

Ng'anong: guiablihan mo ang* pulta? —


Dili ba maquita mo,
ng*a maaso dinhi? —Naquita co, apan quinahanglan ang- pag*
:Me saventana (talambuan) (labon) dili nga ablilian unta
ang* Aug ventana dili maable ug maayo, busa,
pultalian.
guiablihan co ang pultalian. —
Anus-a ba siralian mo? Sira- —
lian CO igo nga ualay as6 unta. —
Nagasodoysodoy ba camo
sa masubsub, sa dito pa cam6 niadtong yuta-a? Nanagsodoy- —
sodoy ug namusil (nacapamusil) came sa masubsub. Cun bu-ut —
ca maguban canamo dito sa baul, maquita mo ang balay sa

acong amaliau. Naquita co na canang balaya. Canus-a ba —
naquita mo ang balay sa ^cong amalian? Naquita co sa bu- —
lan nga miagui; maoy usa ca balay nga matahum caayo.

maquita cutub sa lialayo. Dito muadto quita ugma.

190.

Onsa onsaon ba ang pagpamolong niini? Cana dili arang—


ipamolong sa binisaya; ingon caculi quining pinolongan, nga
iiasta ngani ang mga tao nga dugay na caayo nga ania sa
cabisay-an, sa ualay paghunahuna, macaquita sa adlao adlao
iig mga bag-ong caculian sa pagpamolong. —
Mabag-ugma ca

ba sa kcong mga anac? Cun bu-utan sila, bigugmaon co
sila caayo. —
Maniodto ca ba ugma dinhi canamo? Cun ipa- —
andam mo ang mga calan-onon, nga guihigugma co, ma-
niodto ac6 dinhi canino.— Hinquit-an mo ba ang batang dio-

tay? Hin(|uit-an co. — —
Haen? Sa baybay (daplin) sa suba, dool

sa cacahuyan (lasang, sulup.) Naquita mo ba sia sa ha-
layo? —Ualay acong quinahanglan sa pagquita cania sa ha-
layo, cay minlabay ac6 dito sa suba. —
Naquita mo ba ug

bata maingon niana? Uala co maquita.

191.
May pulus ba (ang) sa pagsulti caayo? —Cun ba-ut quita
——
uo
niag-toon ug* usa ca piaolong-an oga dili caugralingon, may pu-
lus sa pagsulti caayo. —
Mag-sama ba aug pulus sa pagsulai

ug sa pagsulti? May pulus pa sa pagsulti, dili sa pagsu-
lat, apau, sa pagtoou ug usa ca piuolongan, quinahanglaji

ang pagsulat ug pagsulti. May pulus ba sa pagsulat sa uga-

tanau, nga guipamolong? I'alay pulus. —
Haiu uacuha mo qui-

niug libro? Nacuha co dito sa cuarto sa imoug higala.
Maayo ba aug pagculia sa mga libro uga dili caugaliugou?
Dili maayo, nabinbaloan co, ^^masayod aco) apau, quiuaban-
glati CO caua, ug nagasalig aco uga dili mauuyo aug imong
liigala, cay iuli co cania, igo co basaba.
— —
Quiusay ngalau


imoug igsoou? Si Leouor aug ugalau uia.

mo? Si Guillermo aug kcong ugalan. Quinsay ugalau sa

192.
Nganong nagahigauad si Cftrlos sa imong igsoon? Cay nn- —

cuba nia aug iaug mga pluma. Cjuinsay guiiuahayan rii-

niug mga bata? Si Francisco nagamabay cang Leouor ug
si Lponor uagamabay caug Francisco —
Quinsa ba aug may
catarungan?— Silang duruba ualay cataruugau, cay si Le(»-
nor ])U-ut mucuba sa mga libro ui Francisco ug si Fran-
cisco bu-ut mucuba sa —
mga libro ni Leouor. Quinsay gui-
bulaman mo sa —
imong mga libro? Ang uabaouang libro guipa-

bulam CO can Guillermo ug ang icaruba cang Luisa. Guidad-au

ca ])a sa manauabi sa imong visti nga bag-6? Guidad-au aco
uia, apau, dili man igo canaco. —
Bubatau ca ba nia sa lain?
Bubatan aco nia sa lain, cay palabibon co ang pagUatag sa
lain sa pagvisti co niana, (sa dili pa ac6 magvisti uiana, iha-
tag CO.) —Puslan mo —
ba cadtoug cabayo? Dili co puslan.

193.


Nganong dili nimo puslan? Cay dili angay canaco. Bay- —
dan mo ba?— Baydan co sa dili co puslan.—Quinsay tagya
niining manga cabayo nga maanindut? —
Si Guillermo maoy

tagya. Quinsay nacabatag cania?— Ang ^cong amahan naca-
batag cania. —Uala ba sia tagai sa iang amahan ug mga
libro?— Guitagaan sia usab ug mga libro.— Basahon ba
nia?—Onahon nia ang pagguisi, dili basabon.—Quinsay nag
suguiloa canimo?—Sia man ang nagsuguilou canaco.—Tagadi-iu
——
—84—
]»a quilling- tao?—Tagafiancia. — Tag-nfrancia ca ])a? — Dili,
ta^-aespafia —
man acu. Ng*anong' dili ipaayo (ipatol-id) mo
aiig* imong' mg*a visti? — Uala nay pulus, quinahanglan co
ang- mga visting* bag'-o.— Dili ba maayo ang visti ng^a g*ni-
visti mo? —Da-an na, ualay pulus.

194.

Masuco ca ba unta, cnn muabut nnta caron nga adlaoa


ang* —
imong' inahan? Malipay ac6 unta, liimo-o. Masuco ba —
unta ang iraong igso-on, cun salapian pa sia unta? Dili —
sia unta masuco, cun dili, malipay sia nnta liino-o. Na- —
nuyo ca ba canaco?— Dili, nanuyo aco can Luisa, nga naca-
adto sia sa sayao, sa ualay tingug canaco. Hain ca ba sa —
paglacao nia?--Dito man ac6 sa acong cuarto. Nagama- —
tood aco canimo, nga nasuco sia sa tungud niaua, cay cun
nasayod sia unta, nga dilia ca sa imong cuarto, guitauag
c-d nia unta, cay arou maguban ca cania dito sa sayao.

195.
Onsa nga saquit ang guicamatyan (namatyan) sa imong ig-
soon? —
Ang hilanat maoy guicamatyan nia. Comosta ang —

imong igsoon? Ang ^cong igsoon uala nay quinabuhi, dugay
na totolo ca bulan nga namatay.—- Maayo* man sia caayo ug
lauas, sa tuig nga miagui sa dito pa ac6 sa baul.— Onsay iang
guicamatyan?— Ang buti maoy guicamatyan (namatyan) nia.—Co-

mosta ang inahan sa imong higala? bili man maayo, (masa-
<{uit cahapon sa usa ca adlao, (niadtong
saquit) guiliilantan sia
iisa ca adlao) ug caniha sa
buntag guibalican sia sa hilanat.
Guihilantan ba ang masaquit? —
Ambut, apan, holohilantan sa
masubsub.— Naonsa ba ang babaye, nga naquita co dito sa
balay sa imong inahan?—Namatay sia caniha sa buntag.
jPagcailo, intaon! —
Onsay guicamatyan nia? Ang cahadluc —
maoy guicamatyan (namatyan) nia.

196.

Guisaolo ba sa imong mga tinon-an ang mga tema?


—85—
Onahon nila nila saolohon.
pagg'nisi. dili Oiifjay —f^uipa-

ng-ayo niining* tao caiiaco? Uuipaji^'-ayoan ca nia sa salapi.
ng-a nautang' mo cania. —
Cim bii-ut sia ninadto dito sa kmo
iig'ma sa buntag*, baydan co sia sa nantang* co cania.
Palabihon pa nia angr pa^^oapildi sa iang* Balapi, sa pag*
udto sa ino. —
Ng-ano ng-a nag'ahilae ang' inahan sa atong*

solog-oon? Onsa ba ang* nahatabo cania? —
(Naonsa ba sia?)
Minhilac sia, tungud cay ang* Pare ng*a tig'nlang*, ng*a hi-
gala ino, ng-a nag-alimos cania, nainatay dng*ay na npat ca
adlao. — —
Onsay g*uicaaiatyan nia? Ang* pag-catignlang* i(|uina
tigulang*) maoy g-nicaniatyan (namatyan^ nia. —
(inita))ang*an inn
ba ang" imong- amalian sa pag*snlat sa nig-a snlat? Hn-ut aco —
nmtabaug- cania, apan, dili sia bii-nt, ng*a tabang-an. (^Dili —
sia pataban^.)

197.

Mntabang* ca ba canaco sa pag-bnhat, cnn mnadto quita


sa —
longsod? Tabang-an ta icao sa pagbubat, cnn mutabang'
ca canaco sa pagpang'ita sa quinabnbi.T-Clnipang'ntan-an mo
ba ang* comnrciante, ng*a nagabaligya ng* barato? Nangn- —
tana man ac6, apan, nalay macagsng*nilon canaco, cnn naonsa

ba sia. Hain ba sia nagapnyo, sa dinbi ca pa dngay to-
tolo ca tnig? —Nagapnyo sia niadto dito sa dahin nga albang*
sa qnining vino sa imong pagsabnt? Ma-
snba.— Onsa ba —
ayo man caayo, sa bn-nt co, apan, maoloaslom 'maaslom as-
lom.) —
Onsa ba qnining mga ncban sa pagbnnabnna sa imong

igsoon? Maayo man caayo sa iang pagsabnt, apan, matotam-is

(matam-is tam-is) matod nia. Bn-nt ca ba maniodto dinbi?
Bn-ut ac6 maniodto dinbi, cnn gniandam mo ng* maayong
can-on.

198.

Onsa ba quining calan-on sa paghunahnna sa imong ina-



ban? Maayo man caayo sa iang paghnnabuna, apan, busug
na sia, matod nia.— Diotay da ang gnicaon sa imong ina-

han. Ang polong nia nga igo na ang iang guicaon.— Onsay

guipangayo mo canaco? Nang'ayo man ac6 ng diot ng-a
— —
came. Guigutom ca pa ba? Dili ac6 guigutom, apan, gui-

nhao man ac6. Bu-ut ca ba ug vino?—Muinom ac6 ng diot^

—86—

cay guiuhao pa ac6. Ngano nga dili ca mucaon? Ambut. —
cun onsay dcong can-on. —Qiiinsay nagatuctuc sa pultahan?
Maoy usa ca tao nga macalolo-oy (nalisdan) (alaut.) Nga- —

nong minsingguit sia? Minsingguit man sia, cay hintaboan
>sia sa usa ca dacong calisud.



Onsay nahatabo cania? Ualay —
nahatabo cania. i\sa ca ba muadto caron hapon? Ambnt, —

cun asay ^cong adtoon. Asa ba muadto ang imong mga
igsoon? —Ambut; sa tungud canaco muadto aco sa sayao.

199.


Macabaligya ba ac6 sa inutang niining tao? Macabaligya
ca, apan, dili sa inutang. —
Quinahanglan ng-a dili ca mii-
salig cania, cay dili sia magabayad canimo. —
Duna na lia
iang nalimbongan?— Nalimbongan na nia ang mga comer-
ciante, nga minsalig cania. —
Musalig ba canimo ang mga

comerciante? Musalig sila canaco ug aco musalig usab ca-
nila.—-Quinsay guicatau-an nianang mga tao? Nangataua —
sila nianang mga babaye nga nagasinina ug mapola.

200.
Ngano nga guicatau-an quita nianang mga tao? Guica- —

tau-an quita nila, cay nagasalicoaot quita. Magatiao ba quita
sa mga tao, nga nagasalicoaot?— Quinahanglan ang dili pag-
tiao canila. —Quinahanglan, hinoo, ang pagpatalinghog (pagpa-
mati) canila, ug cun masayop sila, quinahanglan ang pagsaoay
niana. — —
Onsay guicatau-an mo? Guicatau-an co ang imong*
calo.— Canus-a ba cutub nagacalo ca nianang calo nga dac6?
Cutub sa pagpauli co guican sa Espana.— May salapi ca ba
sa pagpalit ug usa ca cabayo ug usa ca carruaje? May —
salapi aco sa pagpalit niana. —
Duna bay salapi ang imong*

igsoon sa pagpalit nianang" dacong balay? Ualay iang sa-
lapi sa pagpalit niana. —
Paliton ba sa imong- igagao cad-

tong cabayo? Iang paliton, cun angay cania.

201.

Nadauat mo ba usa ca sulat? —Nadauat co sa dacong ca-


—87—
l|P^y; guipaquita co sa icong* magtoto-on, ug nahitingaln
sia, cay uala gaynd iig- iisa ca sayop diha niana. Icao ba —

nng nacabulin^^ (nacahugao) sa iicong libro? Dili man acc).
mil dili ang iinong- i^^'-soon nga diotay ang nacabiiling nia-
im. — Quinsay nacaboong* sa hcoug tiuterohan nga maaniu-
diit? — —
Ac6 man ang nacaboong niana. Quinsay nagatuctuc
sa pultalian? — —
Ac6 man. Bu-ut ca ba magabli? Onsay tnyo —
jno dinhi? —
Mianhi ac6, cay aron mangayo ac6 canimo sa sa-
lapi, nga nautang- mo canaco, ug sa mga libro nga gni-
pahulam co canimo.— Cun bu-ut ca umanhi (bumalic) ugma»
iuli CO canimo ang ng*a libro ng ang saiapi. —
An^'' imong-

igsoon ba ang nag-aarpa? Dili man sia.—Quinsa ba? Ang —
acong- igagao.

202.
Ang imong" mg^a siling-an ba ang nagayubit canimo?
Dili; ang" Along* mga silingan mao ang nagayubit canaco.

(^uinsa ba sila? Mao ang mga anac sa tao, nga nasunugan
sa balay. —
Mao ba quini ang rag'a babaye, ng'a guibisgutan
— —
mo canaco? Mao man. Muadto ba quita ugma dito sa baul?
Ac6 muadto dito sa baul, ug icao mapabilin sa balay.
Muadto ba came sa ficong* igsoon dito sa sayao? Onsa bay —
l)olong' mo, sa pagcasaba canimo sa imong magtoto-on?
Ualay dcong* polong", cay uala may dcong" ipamolong* unta;
nala co sulata ang kcong tema, u^ sia may catarung'an sa
l)agcasaba canaco. —
Onsay guibuliat mo, sa diba sia sa
^-oa?—Nagasesta man ac6, labon nga buhaton co unta ang
^ui])abubat nia canaco.

203.
Ngano nga napadool —
ca nianang mg*a tao? Napadool aci')
canila, cay may —
pulus ac6 canila. Can mudayon ca pa sa
pagdool canila, mangita ca sa mga casamucan, cay dagha-

nan ang ilang mga caauay. Onsa onsa ba ang batasan sa

imong" igagao? Dili man maayo ang iang batasan, cay ma-

ngita sia guihapon ug mga casamucan. Dili ba mangita ca

nsahay ug mga casamucan? ^Matood man, nga mangita'ac6
usahay ug mg-a casamucan, apan, nacagaoas ac6 guihapon

niana. ^Naquita mo ba canang mg-a tao, nga nagapaca-

—88—
<lool canato?--Nac|iuta co, apan, dili man aco mahadluc ca-
nila, cay dili sila uiacadaut sa bisau quiasa: quinahanfi'lan
ang pag^pahalayo ta, cay dili ac6 mahag-iij^'-ma mahasacot dihn
sa mga tao, ng-a dili co caila. (Nga dili naila co). Nag*a- —
liangyo aco caiiinio. ng-a dili ca mahadluc, cay nacaquita
man aco sa acong* oyoan diha canila.

204.
Nai^ayod ca ba, cnn hain bay dnna n^
inaayo sa paglang'oy? (Nasayod ca ba sa maayoiig pagala-
jig-oyan?) —
NaKsayod acu, ciin bain dunay usa Hain ba? —
Dito dapit sa taboc sa suba, sa licod (sa luyo) sa cacahu-
yan, dool sa dalan. —
Anus-a ba qiiita mulang-oy? Carou lia- —

pon cun bu-ut ca. Bu-iit ca ba mag'liulat cnnaco dito sn

tung-ud sa pultahan sa long'sod? Paabuton ta icao dito. Xa-
g^ahang-yo ac6 canimo ng*a dili ca malimut. —
Nasayod ca nn
man, ng*a dili aco malimut (mahicalimutj sa dcong* mga
saad. — —
Hain ca ba naquighigala niining- tao? Naqnighig-aUi
man ac6 cania dito sa balay sa nsa ca caubanan co.-^Nga-
nong* guipangayoan aco sa imoiig^ ig*ag-ao ng- salapi ug- nig*a
libroV —Cay bu-ang* man sia. cay aco nga caubanan man nia
\ig liigala nga labing maayo dili pang-ayoan nia sa bisan onsa.

205.

Ngano nga uala ca umanlii sa pagpaniodto? Uala man —


aco macaanlii, apan, nacapaniodto man unta camo sa uala

aco dinlii. Abi mo ba, nga dili cami maniodto, can dili
ca macaanhi? —
Canns-a ba cutub guipaabut aco nino? Gui- —
paabut ca man namo cutub sa a las siete, ug cay uala ca
umanlii, naniodto came, sa uala ca dinlii.— Onsa onsa ba ang

daguay sa imong- oyoan? Malilipayon caayo ang iang daguay.
cay ang'ay man sia caayo sa iang mga aimc. Malilipayon —
ba ang daguay sa iang mga higala, ing-on sa daguay nia?- -

Mamingaoon, hinoo, ang* iang daguay, cay nasuco sila.


Ang ^cong oyoan ualay salapi, apan nalipay sia guihapon,
ug ang' iang mga higala, ng-a dunay daghan Dga salapi
(nga salapian sila) dili sila guihapon nalipay.

—89—
206.
Duna may usa ca tao, nga nahagugma caayo sa vino,
apaii, niana naquita nia ug duruha ca btitaug* nga dan-
dilia
tan; cun sactan co sa tubig ang vino, niatod nia, Acon^-
pagdauton ug cun dili co sactan sa tnbig, ac6 man ang pag-
danton. —
Maingon ingon ba canimo ug daguay ang imong
igagao? —
Maingon ingon sia canaco ug dagtmy.—Maingou

ba ug batasan ang iniong m^a igsoon? Dili man, cay ang
magulang tapolan man ug dautan, ug aug manghud macugni
man ug maliigngmaon.--Nanuyo ba canimo quining tao?
Sa bu-ut CO, nanuyo sia canaco, cay dili ac6 magadiiao
cania, apan, dili ac6 mahagugma nmadto dito sa ila, cay
.<a pagadto co, labon nga dauaton (tagboon) ac6 nia an
maayong daguay, ingon ug dautan sia ug daguay (nagpa-
sug-o.) —
Avao pagtoo (too;"! dili man sia manuyo canimo, cay
dili man sia dautan ingon sa guipahayag sa'^iang daguay;
Fia man ang tao labing maayo sa culibutan, apan, quina-
lianglan ang pagila cania cay aron (sia higugmaoa uatu)
macabigugma quita cania. (Macahinangop.)

207.
Maayo ba ang pagyubit maingon niana sa mga taong
tanan?—Guiyubit co ang imong visti, dili ac6 magayubit sh

— —
mga taong tanan. Quinsay maingnan ug daguay sa anac

mo? Ualay maingnan nia ug daguay. Ngano nga dili ca

muinom? Ambut, cun onsay Acong '^imnon, cay ac6 maha-
gugma sa maayong vino, ug ang imo maingon ingon sa

suca.— Cun bu-ut ca ug lain, ipapangita co. Pagabiabi mo
cana canaco, dili na ac6 muinom caron nga adlaoa. Dugay —
na ba caayo nga naila mo ang Acong amahan? Dugay mi
caayo, nga naila co, cay naqnighagala man ac6 cania sa

dito pa ac6 sa escuelahan; nanagsulti man cami sa naca»
daghan sa adlao adlao, ug nasighigugma man cami, maing^o
SH mga igsoon.— Mintoo aco niana, cay maingon ingon camo
ug gaui.

208.
Sa uala co buhata ang- kcong mga tema. sia nagbuhar
12

—90—
tiingud canaco, ng sa uala nia buhata, acoy nagbuhat tungud
cania. — Nganong guipacuha sa imong amahau ang mana-
iiarabal?— Masaquit sia, ug cay dili muanhi ang mananam-
bal, guipacuha nia.-— jAgoy! (iAgodoy! jPagcailo! jintaon!)
Apan —
jDios co! Ngano nga minsingguit ca maingon niana?
Guicauatan man ac6 sa 6cong mga singsing nga bulauan,
sa kcong mga visti nga labing maayo ug sa tibo-oc (nga
tanan) nga salapi co, busa, minsingguit ac6.— Dili ca mag-
saba caayo, cay cami man ang nagcuha nianang tanan, sa
pagtodlo canimo, sa pagbantay ug maayo sa imong mga
butang, ug sa pagsira sa pultahan saimong cuarto, sa
paglacao mo (ug maglacao ca.) —Caron na ac6 musing-
dili
guit, ug nalipay ac6 ug dac6, cay maingon niana, mag-
bantay ac6 ug maayo sa &cong mga butang.

209.
Ngano nga mamingaon ca ug daguay? Dagco nga mga —
calisudang &cong guibati; ubus nahudut co ug capildi ang
4cong salapi, guitampaling ac6 sa mga tao nga dautan ug
daguay, sa catapusan sa kcong
pagcaualaypalad, nasayod
man ac6 nga guibuti ang oyoan, nga guihigugma
kcong
CO caayo. —
Dili ca masuco caayo (ayao pagcasuco) cay ^on-

saon ta man? Dili ca ba macapanalayo nianang taoo?
Dili ac6 ba macapahalayo cania. —
^Bu-ut sia magapas canaco
sa lugus (sa linugsanay.)—Uala ba sia mabu-ang?— Tingali
— —
caha. Onsay tuyo nia? (Bu-ut?)— Bu-ut sia magbaligya ca-
naco ug usa ca cabayo, nga dili quinahanglan co. Quinsay —

tagya nianang mga balay? Ac6 man ang tagya.

210.
Mao ba cana ang mga pluma, nga igasulat nia ug
maayo? —
Mao man.—Quinsay tagya nianang pusil?—Ang acong

amanan maoy tagya. Ang imong igsoon maoy tagya nia-
— —
nang mga libro? Siay tagya. Quinsa (cansa) ba canang
carruaje?

—Aco
hayan? Mao cadto
man. —ngaQuinsa
tao nga imong guima-
ba ang
mapola. Daghanan
nagasinina ug —
ang utang cong bu-ut canimo, higala co nga hinigugma,
nagbaui ca sa 4cong quinabuhi, ug cun dili ca pa, napil-
di man ac6. —
^Nacadaut ba canimo canang mga tao?—Gui-

—91^
cauatan man ac6 nila, ug cun dill ca pa, guipatay unta
ac6 nila.

211.
Muadto ca ba caron hapon sa balay sa imong igagao?

Tingali muadto ac6. Nalingao lingao ca ba cahapon dito
sa sayao? —Uala man ac6 maling'ao lingao, cay ingon ca*
daghan ang tao, uga lugus quit& macaaulud. Quinsa ba
cadtong mga tao? —Ang nagavisti ug maputi, mao ang

kcong silingan, ug ang nagavisti ug maitum mao ang anac
sa mananambal, nga nacatampaling sa icong silin^n. Dag- —
hanan man ang mga maquinaadmanon dito sa Roma jdili ba

matood? Nangutana si Milton sa usa ca tao tagaRoma.
Dili man daghan, maingon sa dito ca pa; mintubag ang

tagaRoma. Naliimo ba ang pagpalong sa calayo? Sa ca- —
tapusan nahimo man, apan, daghan an nga balay ang nasu-

nug, con6. Onsay guicalalisan nianang mga tao? Nagalalis —
sila, cay dili sila mahibalo, cun onsay buhaton nila.

212.

Ngano nga uala ca tumabang sa imong* silingan, nga



nasunugan sa balay? Uala man ac6 maaayod, nga nasunug
ang iang balay, cay cun nasayod ac6 unta, nacatabang unta
ac6 cania.<---Dili unta mabngnao (magahi) ang imong casing
casing sa mga hangul (pobres) dili ca unta magapacabungul sa
ilang paghangyo (pagampo) cun nahangul ca unta. Dili ca —
unta mamolong niana, cun macaila ca unta canaco ug ma-^
ayo.— Cun masubsub pa unta ang imong pagsulti, maayo

pa unta ang pagsulti mo. Nagamatood aco canimo nga ma-
ayo pa ang kcong pagtoon, cun duna pay unta acong tiempo.—
Dili ac6 nagamahay canimo, cun dili sa imong igsoon. Uala —
unta imong hinungdan sa pagmahay cania, cun duna pay
iang tiempo sa pagbuhat sa guipagbuhat mo cania.—Nasunug
man ang balay sa atong suingan.

213.

Uala bay nahigauas bisan onsa?—(Uala matabangan ang


mga —
butang?) Daco man ang palad, cay nabaui (natabangan)

—92—
ang m^a tao, nga tua dito, apaii, ang mg-a hutang, ngvi
tua dito, —
uala gayiid mabaui 'matabangi.) Quiusa ba aiig
uagsuguilou caiiimo? —
Ang maong mga silingan ta maoy
iiagsuguilon canaco.— Pila ba ca tc ma ang guihubad mo sa

adlao adlao? Cun dili maculi ang mga tema, totolo can
upat ba ang guihubad co sa adlao adlao, ug cun maculi
usa da ang guihubad co. —
Pila na ba ang guihubad mo
caron nga adlaoa?— Mao quini ang icatolo, apan, ugma bu-

haton CO usa pa, cay ac6 da man dinhi. Nagaduao ca ba sa

acong oyoan? Dito man ac6 sa pagduao cania dugay uu
duruha ca bulan, ug cay dautan ang iang daguay canaco,
uala na ac6 niacaadto (bumalic) dito sa ila, cutub niadto.—

Comosta ca caron nga adlaoa? Masaquit ac6 caayo.

214.
Nagahuna huna ba ang imong igsoon magbaaa caron
jiga —
adlaoa? Nagahuna huna sia magbasa. —
Ngano nga du-
uay mga tao nga nangataua sila sa pagsulti co? Mga tao —
nga burung sila. (Mga tao sila nga ualay batasan.) Muca- —
taua ca usab, dili ca pagatiaoan nila. —
Cun buhaton mo unta
ang guibuhat co, maayo unta ang imong pagpamolong.--Qui-
nahanglau mo ang pagestudio ug diot sa adlao adlao ug ma-
dali dili ca mahadluc magsulti.— Tuyoon co ang pagsunud
sa imong sambag, cay naghuna huna ac6 magbacod sa bun-
tag buntag sa k las seis. magestudio ac6 cutub sa k las
diez, ug muhigda ac6 labing masayo.—Ngano nga nagamahay

ang imong igsoon? Ambut, cun paladan sia, ug paladan pa
sia ngani canaco, nganong nagamahay sia? Tingali nagama-
liay sia, cay dili sia mahibalo magpiano.—Tingali caha.

215.

Ngano nga ania ca dinhi sa ualay suga? Guipalong man
wa hangin sa pagsulud mo —
Pilay vale niining panapton?

Sa bu-ut
Guibaligya co cana sa tagotlo ca cahate ang vara.
co mahal caayo.
pagpalita. — —
Cun angay canimo, paliton mo, cun dili ayao
Bu-ut mo ba ipaquita canaco pipila ca bulusniinmg
usa ca panapton?— Bu-ut ac6 magpaquita canimo niana.

Angay ba canimo quing mapola? Dili angay canaco. Ngano —
3iga dili angay canimo? — —
Cay mahal caayo. Nagatoon ca ba

—93—
ng —
binisaya? Nag'atoon man ac6.

aiig* imong" ma*5'*tutoon?
— Nagapahubad ba caiiimo
Nagapabasn, na^apasiilat ug nagapa-
huljad sia canaco. — May piiliis ba sa paghubad, sa pag'tooa
u^*- —
usa ca i)iiiolon*^'-aii ng-a dili caug-ating'on? May puliis sa
paglmbad sa dool iia luahinbaloau auy pinoloiig-an, nga gui-
toou, apau, sa uala pay mahiubaloau bisan ousa, ualay pulus
gayud caua.

216.
Onsa ba ang guipabasa canimo sa imong magtotoon?
Guipabasa nia canaco usa ca leccion, dilia diha guipahubad
nia canaco mga tema nga quiuatsila sa binisaya, sa tu-
ngud sa leccion, nga guipabasa nia canaco, ug cutub
sa sinugdan hasta sa catapusan sa leccion, guijiamolongan
ac6 nia sa binisaya, ug mutubag unta ac6 cania sa maong

pinolongan nga guitodlo nia canaco. Nagatoon ca na ba

caayo maingon niana? Naquita mo na, nga nagtoon ac6, cay
hapit na sa duniba ca bulan ug tunga nga nagatoon ac6,
ug nacasabut ac6 canimo, sa pagsulti mo canaco, ug ma-
— —
catubag act') canimo. Mahibalo ca ba magbasa? Mahibalo man
ac6 magbasa ug magsnlat ug maayo, ingon sa pagsulti.
Aug imong magtotoon magatodlo ba usab ug quiuatsila? Na- —
gatodlo sia usab sa mga higala.

217-

Bu-ut aco magila cania, busa, nagahangyo ac6 canimo,



nga ihatud mo ac6 dito sa ila. Bu-ut unta ac6 masayod, cay
ngano nga dili ac(i mahibalo magsulti ug maayo ingon ca-

nimo? Ingnon ta: icao magasulti ug maayo ingon canaco, cun
dili ca unta mahadlucon; apan, cun nagtoon ca unta ug maayo
sa imong mga leccion, dili ca unta maliadluc magsulti, tungud
cay sa pagpamolong ug maayo, quinahanglan ang pagcasa-
yod, ug quinaia man sa tao, nga dili mahibalo ug maayo
sa guitoon nia, mahadlucon sia unta, dili ca unta mahadlu
con, cun nasayodca pa unta, nga dili ca masayop
ac6, cay aron muhatag ac6 canimo ug maayong adlao.

Mianhi man
On-—

sav poloug mo? Nga tagaan ca unta sa Dios ug maayong
adlao. —Maayong adlao. — —
Onsa pay imong bu-ut? Uala. Dili —

—94—
ta icao quinahanglan,
maon nia!
busa, pauli cana. — iPagcamahiligug-
218.
Bu-ut ca ba muhatag canaco sa kcong quinalianglan?
Saydi ac6, cun onsay quinahanglan mo, ug tan aon co, cun
macahatag ba ac6 canimo, cun dili ba. —Quinahanglan co li-
lima ca gatus ca pisos, ug nagahangyo man ac6 canimo,
nga ipahulam mo canaco; iuli co canimo, igo nadauat co
ang &cong salapi, matalamdon gayud caayo ang icong casing
casing canimo, cun bu-ut ca unta magpahulam canaco ni-
ining salapi. —Ihatag co unta canimo sa tibo-oc nga casing
casing co, cun mahimo co unta, apan, cay nahudut ug ca
Eildi ang Acong salapi, dili co gayud mahimo ang pagpa-

ulam canimo bisan ug sicaualo. Bu-ut ca ba mang'utana
sa imong igsoon, cun angay sia sa salapi, nga guipadala co
cania?—^Sa tungud sa acong igsoon oyon man sia niana, apan,
ac6 dili man oyon, tungud cay nalunud ac6, quinahanglan
CO ang salapi, nga nautang mo canaco.

219.
Bu-ut ca ba mucaon ug came cun isda ba? Bu-ut ac6 —
mucaon ug came ug isda.— Bu-ut ca ba niining came, nga

maayo man caayo? Dili ac6 bu-ut, mahagugma pa ac6 sa
piso.— Bu-ut ca ba ug usa ucban?—Nahagugma
ca man ac6
sa mga bunga cahuy, apan
sa na ac6 mahagugma mu-
dili
caon.—Bu-ut ca ba manghunao?—Bu-ut unta ac6 manhunao,
apan, ualay icong pamahidan pagpahidsa dcong mga sa ca-
mut. — Patagaan ug usa ca pamahidan, sabon ug
ta icao tu-

big.—-Dios magbayad. Bu-ut ca ba muhatag canaco ug diot
— —
nga tubig? Ania man. ^Ngano nga uala magpatigayon ang
imong mga igsoon ug usa ca cabayo nga labing maayo?
Cun guibaligya nila unta ang ilang cabayo nga tigulang,
nagpatigayon sila unta ug lain nga labing maayo. Tigulang —

na ba ang ilang cabayo? Tigulang na caayo.

220.

Nacaabut na be ^ng imong ainahan?-*Uala pa; apan, mua-


——

—95—
but caron nga —Mingniican na ba ang imong* higala?mo
adlaoa.
Ambut, tingali minguican na
sia. —Guituman (natuman)

ba ang kcong togon?— Natuman co. Guituman ba sa inaong
igsoon ang togon, nga guitogon co cania?-rNatuman nia.
Bu-ut ca ba magtuman ug usa ca togon co? Infon cadag- —
ban (ingou nga daghan) ang utang cong bu-ut canimo, nga tu-

manon co guihapon ang imong mga togon. Bu-ut ca ba raa-
ngutana sa comerciante cun arang ba nia ihatag (itugut) canaco

ang cabayo, sa bale, nga guisaad co cania? Nasayod ac6, ng-a
muangay (muoyon) sia unta cun bu-ut ca magdugang ug pipila
pa ca pisos.— Cun nasayod ac6 unta niana, magadugang ac6
unta ug pipila pa ca pisos. — Pilay bale niana, sa imong pagsa-
but?— Cap-atan ca pisos. — Catloan ug lilima ang guisaad co
cania.

221.

Guisulat ba nifio ang mga tema? —


Nasayod ca man ug
maayo nga guisulat namo guihapon. —
Quinahanglan unta, ng-a

masaquit came, cay aron dili cami magsulat niana. Onsa ba

ang ihatag mo caron canaco? Ihatag co canimo ang icaca-
pito-an ug pito ca leccion, ug ang mga tema, nga nahatu-
ngud niana, nga mao quini; Ang icaruha ca gatus caluhaan
ug totolo, ang icaduha ca gatus caluhaan ug upat, ang ica-
ruha ca gatus caluhaan ug lilima ug ang icaduha ca gatus
caluhaan ug unum.— Tingohaon ba nifio ang dili pagcasayop?—
TingohflDn namo ang dili pagcasayop. —
Igo ba canimo qui-

ning pan? Igo unta canaco, cun dili ac6 unta gutumon caa-
yo.— Canus-a ba nagsacay ang imong igsoon dito paing'on sa

Espana? Minguican sia sa icacatloan ca adlao sa bulan nga
miagui.— Guisaadan mo ba ac6 sa pagsulti sa imong igsoon?—
Guisaadan ta icao.— Magubuhat ca ba sa labing maayong

pagbuhat sa leccion nga sumunud? Buhaton co sa labing ma-
ayong pagbuhat ang leccion nga sumunud, dili ang miagui.

222.
Icao nagabuhat ug maayo sa mga tema; nagamatood ac6
canimo, nga nalipay unta ac6 ug daco, cun magabuhat pa
unta ang icong mga tino-onan ngatanan ingon canimo.

Ngano nga dili ca mulacao caron? ^Mulacao unta acd, cun
maayo pa unta ang tiempo.—Muquita pa ba ac6 canimo ug
——

—96—
ma? — —
ba qnita ug^ma?) Can bu-ut ca, muanhi
(MagTjuita pa

ac6 dinhi. Dinhi pa ba ac6 sa imong pagabut?— -Dinhi ca
pa, cay dili ac6 madugay caayo. —
Muadto ca ba sa longsod

caron hapon? Ambiit, apau, muadto unta ac6 caron, cuu

mahimo co pa unta. Nahinbaloan mo ba ang nahatabo?

Uala ac6 mahibalo. Nasunug ang balay sa Atong silingan.
Natabaugan ang batang diotay sa dacong calo-oy sa Dios,
cay dool na sa iang higdaan ang calayo, sa pagculia cania.

223.
Nacaila ca ba sa mga cabayo? — Nacaila man ac6. Bii-ut —
mo ba ac6 palitan ug usa? —Cun bu-ut ca muhatag canaco

ug salapi, palitan ta icao ug duruha. Nacaila ba cauan.i;*
tao sa mga panapton?— Dili sia nacaila caayo. Onsa onsaon —

mo pagayomayom? (Pagpatigayon?) Bu-ut aco magpaquita
canimo, cun onsa onsaon co pagayomayom. — Onsa may
buliaton co, mahinbaioan co ang leccion, nga
cay aron
ipangutana nia ugma canaco? —
Ibutang mo sa limpio ang
imong mga tema, buhaton mo totolo, ug mogestudio ca
pa leccion nga sumunud.— Onsa onsaon mo pagayomayom
sa pagpatigayon mo ug mga manggad sa ualay salapi?

Mupalit ac6 sa inutang. Onsa onsaon pagayom ayom sa
imong igsoon sa pagtoon ug binisaya sa ualay dicciouario?- -
Nagaayom ayom sia sa dacong cacugui.

224.
Apan ang imong igsoon ^onsa onsaon nia pagayom

ayom? Nagaayom ayom sia sa pagcacabus caayo. Naga- —
basa ug nangita sia sa mga polong dilia sa dicciouario. Sa —
pagtoon nia maingon niana, dili mabibalo mamolong sa
tibo-oc ng-a polong.— Ngano nga nagapiyong piyong sa mata
ang —
imong igsoon? Nagapiyong piyong sia sa mata, cay
naulao sia, cay uala nia buhata ang iang mga tema. Ma- —
maiiao ba quixh caron nga adlaoa dito sa tanaman sa mga

bulac? Ingon caanindut (calinao) ang tiempo, nga maayo

unta ang pagpulus niana. Onsa onsa ba quining cape sa

imong pagsabut? Maayo man caayo sa acong pagsabut.
Nganong nagayocbo ca?—Nagayocbo man aco sa pagculia
—97—
(pagpudiot) sa pafio nga nahologr canaco.— Ng'anong naga-

tago ang imong mga igsoon? Dili sila unta niagtago, ciin
dili
nila?
sila

unta maliadlnc maquita. —
(iuinsay guicaliadlucan
Ang ilang mae.«^tra, nga nagcasaba canila cabapon.

225.
Naquita mo na ba ang icong anac? Uala co pa sia —
maquita.— Coniosta sia?— Maayo man sia caayo, dili ca ma-
caila cania, cay mintobo sia'caayo sa didiot nga tienipo.
Ngano nga dili mnbata/^i* bisan "onna (juining tao sa niga
pobres? — Hicaiian man sia caayo; dili sia bu-ut magabli sa.
iang bolsa. aron dili niapiUli ang ba carou
ian^i- salapi. — Onsa

ang tiempo?— Mainit man caayo. Dngay na ba nga uala
magolan?— Sa bu-ut co, may unus quit& caron. Tingali ca- —
ba. —
Mabangin na, nagadalogdog —
Nadungug mo ba? Nadu- —
ngug co; apan, lialayo pa caayo ang unus.— Dili mau balayo,
ingon sa imong pagbunabuna.— Naquita mo ba nga nagaqui-
lat?— Dios co! Pagcabascug sa olan!— Cun musulud quitti bi-
san di-in, magasalipod quita sa unus.

226.
Musulud quita dinbi niining payag: diba magasalipod quita
sa lianginug sa oian.— Asa ba quita paingon caron?— Onsa nga
dalan ang atong pagalactan?— Ang labing bamubu (lactud)
mao ang labing maayo.— Mainit man caayo. ug mabudlay
pa ac6 caayo.— Maglingcod quita dinbi sa landong niining
<:abuy. —
Quinsa ba ang tao, nga nagalingcod dito sa ila-
lum sa cahuy?— Dili aco macaila cania, sa bu-ut co, dili sia
])u-ut pauban, cay sa ])agdool ta cania nagapacatolog man
sia. — Maingon
ingon man sia sa imong igsoon; mabi})alo sia
caayo sa binisaya, apan, cnn bu-ut aco magsulti cania. na-

gapacamasaquit man sia. (luisaadan mo aco sa pagsulti sa
capitan, ^Xgano nga uala nimo sultibi? Diba diba sa pag-
quita CO cania, sultiban co sia.

227.
Ngano ng-a maming-aon ang- imon^ dag-nay?— Dili unta
mamiugaon ang icong daguay, cun uala unta acong lii-
13
—98—
nungdan sa camingao: caron pa ac6 nasayod, ng*a usa sa
kcong mgSL higala, napoot, ug usa sa mga labiiig* maayong*
higala sa kcong asaua nalumus. — Hain ba cadto nalumus?
Ang suba maoy guicalumsan (nalumsan) nia, sa licod sa ifio; ca-
hapon sa & las cuatro sa caadlaon nagbacod sia sa ualay tingug,
luingoa sia dito sa pultahan nga atbaug sa tanaman sa mga
bulac, ug miambac sia sa suba, nga maoy guicalumsan nia.
Mahigugma man ac6 caayo maligo caron nga adlaoa.

Hain bu-ut ca maligo? Bu-ut ac6 maligo dito sa suba.
Dili ca ba mahadluc malumus? — Dili, cay mahibalo man ac6
lumangoy caayo.

228.
Usa ca Emperador nga nasuco sa usa ca maquinaadma-
non sa mga bito-on (astr61ogo) nangutana cania; tao nga tam-

palasau (banaga) onsa ba ang imong camatyan? Ang hila-
nat maoy camatyan co, mintubag ang astr61ogo; nagabacac
ca, matod sa Emperador; papatyon ca caron caron sa ahat

nga camatayon. Sa pagdacop cania, miingon sia sa Empe-
rador: Seiior, nga pulsohan ac6, ug tan-aon nila nga guihi-
lantan ac6.—Quining hunahuna nga hinanali maoy nacabaui

sa iang quinabuhi. Nacaquita ca ba niadtong balay dito sa
— —
ubus? Nacaquita man ac6. Onsa ba cadtong balaya? Maoy —
usa ca balay nga maayo caayo. —
Cun bu-ut ca, musulud quitd,
cay aron muinom quita ug usa ca vaso sa vino, cay gui-

uhao man ac6 caayo. Icao guiuhao man guihapon, sa pag-
quita mo ug usa ca balay nga maayo. —
Cun musulud quita,
muinom ac6 tungud sa pagcamaayo mo ug lauas. Pala- —
bihon CO ang dili paginom, sa pagsulud co diha nianang ba-

lay. Anus-a ba icao magabayad sa nautang mo canaco?
Ayha da ug dunay Acong salapi; ualay pulus ang pagpa-
ngayo mo caron nga adlaoa canaco.

229.
Ngano nga ualay pulus ang pagpangayo ca caron ca-
nimo? —
Cay nasayod ca ug maayo, nga dili quit& macapa-
ningil bisan onsa sa tao nga uala gayud. —
Anus-a ba icao

nagahunahuna may imong salapi? Nagahunahuna man ac6

may salapi co sa tuig nga muabut. Bu-ut ca ba magbuhat
sa ipamolong co canimo?— Bu-ut ac6 magbuhat uiana, cun
——

—99—
maculi caayo.
(lili —
N^ano nga guicatauan mo ac6? Dili ta—
icao guicatauan, cun dili ang imong visti. —
Dili ba maingon

ingon sa imong visti? Dili maingon ingon sa ^co, cay ang
aco hamubu man ug ang imo hinlabihan nga hataas; ang 6co

maitum ug ang imo niapnti man. Ngano nga napadool ca

nianang tao? Dili unta mapadool ac6 cania (magacolocabildo,)
cun dili unta daghanan ang utang cong bu-ut cania. Onsa —
ba nga utang mong bu-ut ang uautang mo cania?— (Onsay

utang mong bu-ut cania?) Guiingon ta na icao nga dagha-

nan. Dili ca musalig cania, cay cun macalimbong sia ca-
nimo, pagalimbongan ca nia.

230.


Ngano nga daco ang imong pagtrabajo? Nagatrabajo (na-
gabuhat) aco ug daco, cny aron puslan sa kcong isigcatao.
Sa bata pa ac6, guiingon co niadto ang kcong amahan: dili
aco mahibalo magcomercio, dili ac6 mahibalo magbaligya,
pasugal mo ac6. —
Ang ikcong amahan mintubag canaco, sa
pagcataua nia: sa pagcomercio, magatoon ca sa pagcomer-
cio ug sa pagbaligya, magatoon ca sa pagbaligya. —
Apan,
amahan co, nga hinigugma, mintubag aco, sa pagsugal (dula)
magatoon ac6 usab sapagsugal.—May catarunganca, matod nia,
apan, quinahanglan ang pagtoon usa i^ona) sa quinahanglaii

ug may pulus. Dili cam6 maghocom, camo ang mg'a dili
bu-ut hohocman. —
Ngano nga maquita nifto ang usa ca lu-
gas nga dagami sa mata sa iftong isigcatao, ug cam6 dili
macaquita sa batang nga na-a sa ifiong mata?

231.

Onsay buhat mo, human na icao nagbacod sa buntag?


Igo guibasa co ang sulat sa Acong amahan, minlacao aco
cay aron maquita co ang singbahan sa longsod nga uala co

pa maquita. Onsa ba ang guibuliat sa imong amahan, igo
sia namahao? — —
Nagalut sia ug naglacao sia. Onsay gui-

buhat sa imong higala, human na sia naglacao? Nacaadto
sia dito sa balay sa iang oyoan. —
Asa ba nacaadto ang imong

oyoan, human na sia nanihapont Uala sia macaadto bisau
di-in (bisan asa); human na sia nanihapon, naghubu ug nag-

higda sia. Onsang orasa ang pagbacod nia?—Nagbacod sia sa

—100—
pa^subang* sa adlao. —Guipiicao mo ba sia? — Ualay quinahang'-
laii sa pagpucao cania, cay nagbacod sia ona caiiaco. Ng-ano —
iig*a nasubo ca? —
Nasiibo man ac6 tung'ud niiuing calisud.
Nasiibo ca ba (nasiico) tungiid sa pagcamatay sa imong* ca

iibanao? ;Nasubo man ac6 caayo tiingud niana. (Guisub-au —
CO ug dace ang* pag'camatay sa hcong caubaaan.)

232.
Onsay g'uimaliayan sa imong oyoan? —Nagamahay sia sa
guibuhat mo. —Naghigaiiad ba sa sulat, nga guisulat, co
sia
(niadtong usa ca
caiiia cahapon
adlao?) sa iisa ca adlao? Nag- —
mahay sianiana. — jPagcaanindut sa tinterolian mo diha:
iHulami ac6 niana.- Onsa bay imong
(usli) buhaton sa tintero-
lian? —
Ipaquita co cana sa dcong igsoon. —
Cnha-a, apan, ban-
tayan mo bayd, ayao pagboonga. —
Dili ca maliadluc, (ayao
pagcaliadluc) cay dili co pagboongon. —
Onsa bay imong tuyo
dinhi? —
Bu-ut aco muliulam canimo ug salapi. Muliulam ca sa—
laen. —
Can dili ca bii-ut magpahulam canaco, muliulam ac6
sa lain. — —
Maayo man. Dili ca magpabuhat sa imong igsoon sa
mga tema mo, cun dili buhaton mo gayud.

233.
Onsav guibuhat mo diha?— Guibasa co ang libro, nga

guipahulam mo canaco. Ualay catarungan mo sa pagbasa
— —
mo niana guihapon. Onsay buhaton co? Magbuhat ca usab
(upud). —
Onsay may atong buhaton, cay caron mapaladan
quita? — Higugmaon ug buhaton nino ang maayong buhat
ug mapaladan cam6 dinhi niining quinabuhi ug sa lain nga
quinabuhi. — Cay bu-ut quita mapalaran, buhaton ta sa maayo
ang mga pobres, ug calo-oyan ta ang mga tao nga nalis-
dan. — Sugton ta ang atong mga magtoto-on, quita mag- dili
pacasaquit canila sa guihapon. — Anac cay aron higug-
co,
maon ca, quinahanglan ang pagcacugui ug ang pagca-
bu-utan mo. — Guisumbong ca, cay tapolan ug ca man dili
macugui. Ug masayod ca man nga guicastigo ang imong
igsoon, cay dautan man sia.

234.
Sa dito ac6 sa longsod sa usa ca adlao, nadauat co usa

—101-
ca sulat sa Imong- ma8:totoon ng-a igramahay caayo nia ca-
nimo. —
Ayao pagliilar, adto ca caron sa imong' cuarto, ma^r-
toou ca sa imong- Icccion, ug* ma^nnaayo ca, ciin dili, dili
ca maniodto caron ng-a adlaoa. —Ma^'-amaayo ac6 gayud,
amahan co ng*a liini^^ng-ma, ng-a muang-ay ca ng'a tood (ga-
— —
yud) canaco. Natumau ])a sa l)ata ang* iang* polong'V Uala
g*ayud, cay sa human na sia nacapamolong' niaua, nacaadto
sia sa iang- cuarto, naciilia nia ang iang' mg-a libro, nag*

lingcod sia sa dool sa lani'^sa, ug natolo;^'' man sia. Maayo
man cana ng'a bata, sa iang* pa^catolog-, miing-on ang-
iang- amahan, sa pagrpiita cania. — Sa catapusan, nacaanhi
ca man? —
Pasavloa aco, hig*ala co, cay nahi man aco ma-
caanhi, sa hibing* madali. —Guipaabut ta icao sa uahiy pag'
autus ng-a pngpaa])Ut ^^sa ualay pacienciaj

235
Dug-ay na
ha.ng'a —
nagatoon ca ng* hinisaya? Totolo
«hi ca bulan. ng'a —
nagtoon ac6.— Mahimo ha? Nag'asulti ca
man ug maayo sadiot ng:a tiempo.— Nagatiao ca lamang.—
Dili pa aco mahi])ah) caayo. —
Sa pagcamatood, maayo man
ang imong" pagsuhi.
naco ug diot. —

Sa bu-ut co, ng'a nagadayeg ca ca-
Dili man gayud, nagasulti ca man sa hing-
pit nga pagsulti.— -Sa pagsulti sa hing-pit nga pagsulti,
([uinahanglan ang paghibalo labi sa nahinbaloan co.— Ma-
hibalo ca na igo cay aron pasabut ca. —Daghanan pa ang"
/icong* mga say op. —
Dili cana sapay«^ni; qninahanglan ang
dili pagcamahadlucon, (nga dili ca mahadluc) sa Inyo usab
uala ca man masayop sa guisulti mo caron. —Mahadlncon pa
man aco. cay mahadluc aco ng'a pagatiaoan ac6. Quina-
hang-lan unta ang pagcaualay batasan,

cay aron paga-
tiaoan ca.

236.
Dili ca mahibalo ug usa ca casangputanan? —
Onsa nga

casang-putanan? Ang tao nga bu-ut magsulti ug ma-ayo,

magasugud sia sa pagsulti ug dautan. (salicoaot). Guisa-
but mo ba ang ngatanan, nga guiingon co canimo?
sabut CO ug maayo; apan, dili pa

Gui-
ac6 macapamolong ug
maayo sa binisaya, cay ualay &cong batasan sa pagsulti.

—102—

Magasulti ca na sa dili madugay. Guitingolia co cana sa
tibo-oc nga casing casing co.-rNaquita mo ba iisahay ang
^cong igsoon?—Naquita co usahay.— Sa pagquita co cania
sa usa ca adlao, nagamahay sia canimo. —
Cun ma-ayo pa
unta ang iang batasan, ug cun madaguinutan pa sia nnta,
matod nia, uala unta iang mga utang, ug ac6 dili unta

jnanuyo cania. Naghangyo ac6 cania, nga malo-oy sia unta
canimo, sa pagingon co cania, nga uala ngani imong salapi
Ha pagpalit ug pan.

237.
Ingna cun maquita nio sia, mintubag sia canaco, nga
bisan pa ngani ang iang dautan nga batasan canaco, maga

pasaylo man ac6 cania. Ingna sia usab, mindayon pa sia
nga dili ac6 magatiao sa mga tao nga nautangan cong

bu-ut. Bu-ut ca ba muinom ug cha?—Dios magbayad, dili
ac6 mahagugma sa cha. — —
Naliagugma ca ba sa cape? Na-
hagugma ac6, apan, caron pa ac6 nacainom.— Dili ca ba

mapoolan dinhi? Dili ac6 arang mapoolan, sa dinhi ca.
Sa tungud canaco, napoolan ac6 guihapon.— -Cun buliaton
mo unta ang guibuhat co, dili ca unta mapoolan, cay naga
patalinghog ac6 sa ngatanan, nga nacapamolong canaco bisan

onsa. Maingon niini, nagatoon ac6 caayo, ug ualay &cong
tiempo sa pagpool; apan icao dili man magabuhat niining
tanan, busa mapoolan ca. —Buhaton co unta ang guibuhat
mo, cun ualay ninungdan co unta sa pagcamingao.

238.

Naquita mo ba ang imong baydo?—Naquita co sia.— Gui-


ingon man ac6 nia nga muanhi dinhi sa dili madugay ang*
iang mga igsoon, ug naghangyo sia canaco, nga suguin-

lan ca. Sa pagabut na nila macahatag ca canila sa mga
singsing nga bulauan, nga guipalit mo. —
Nagapadayeg
man sila, nga igasa (iregalo) mo canila, cay nahagugma sila

canimo, sa dili pa nacacaila canimo. -Guisulatan ca ba sa

imong igsoon?— Guisulatan ac6 nia, baslan co sia. Ingnon

CO ba sia nga ania ca dinhi? Ingna sia; apan, ayao j^ag-
ingna nga nagapaabut ac6 cania sa ualay pagantos nga

—103—
pag'paabut (sa ualay paciencia )— N^ano nga uala nimo dad-n
(ubaiia) ig-soon?— Quinsa ba cauila?— Ang guidala
ang imong
mo g-uihapon, ang- labing diotay.— Uala sia bu-ut maglacao,

cav masaquit ang iang mga bag-aug. Pagcailo, iiitaon!
Pila ba ang iang edad?— Dool na sa napolo ug lilima ca
tuig ang iang edad. —
Hata-as man sia caayo, labon nga bata

pa sia caayo. —Pila ba ang imong edadt Caluha-an ug du-
— —
ruha ca tuig ang kcong edad. Maliimo ba? Abi co nga uala
capay caluha-an ca tuig.

239.


Onsa ba nga oras? La una y media. -La una y media,
matod mo, ug dinhi sa kcong orasan las doce y media man.
Tabi canimo: uala pa magbagting sa k la una. Nagama- —
tood ac6 canimo, nga la una y media na, cay ang &cong
orasan nagalacao sa maayong paglacao. Quinsa ba ang —

nacaabut? Nacaabut, con6, ang acong igagao. Di-in ba sia—

guican? Guican sia sa Manila. —
Nadugay ba sia caayo dito
sa dagat? —
Nadugay sia napolo ug lima ca adlao, cay dautan

caayo ang tiempo. Guipalit mo ba quining calo dito sa Ma-
nila? —Uala CO palita, guigasa (guiregalo) canaco sa Acong

igagao, nga bag-o pa miabut. Onsa ba ang guitogyan ca-

nimo niining babaye? Guitugyan nia canaco usa ca secreto
sa usa ca tao nga salapian caayo, nga na-a sa dacong ca-
lisud.

240.

lisdan

Ngano nga na-a sia sa dacong calisud? (ngano nga na-
sia ug daco?)— Tungud sa magtiayon sa usa sa iang
mga anac. ---Quinsa ba ang nagpamalaye cania?---Ang nag
pamalaye cania maoy usa ca dacong tao sa longsod. Sala- —

pian ba sia? Dili man; maoy usa ca pobres, nga ualay cu-
lido (usa ca diotay, usa ca-diot.) —
Ang polong mo, nga ualay
imong mga higala diha sa imong mga isigcaguinton-an mo;

apan ^dili ba icao ang tagsala? Guihisgutan mo sila sa dautan
uga paghisgut, ug sila uala man macasala canimo. Gui- —
buhatan ca man nila sa maayo, ug bisan pa niana, guica-
sab-an (guibadlong) mo sila.-^Toohi ac6; ang tao nga ualay
mga higala, dill sia tacus higugmaon* —Oosay hingtingad-an
——

—104—
mo? —Nahitingala man ,

aco sa pagquita co pa canimo dilia sa


banig* (sa liigdaan) Masaqnit aco caayo; can mahibaloan mo
iinta, dili ca uiita mahiting-ala

241.

Nag'bagting na ba sa & las doce? Las doce y media— iia.



Odto na ba? Dili pa odto, masayo pa. Maayo ba ang* — pa^*-
lacao sa imong' orasan? —
Dili man, nag*aona ug* tung*a sa
oras. — Ug* ang' ac6 nagaolahi ug* tnng-a sa oras.--TingNili

minhunong*. Sa pagcamatood, minhunong' man. May cuer- —

das ba? May cuerdas ug* bisan pa niana, dili man mula-
cao. — — —
Nadungug* mo ba? La una. Ayolion (tol-idon) co ang-
i\cong orasan ug* pauli aco sa ^mo. —
Onsa ba ang- imong-
g-uidalian? —
Hulat usa. —
Dili maliimo, cay maniodto came sa
A la una. —
Hig-ala co ;naonsa ca? —
Ng-ano ng-a maming-aon
— —
ang imong daguay? Uala gayud. Duna ba caha imong casa-

quet? Uala gayud, cay ualay dcong usa ca diotay (culidoj
usa ca diot,) ug daglian ang mga utang- co sa ^cong* mga
hingutangan.

242.

Diliba aco usa ca tao nga ualay palad? Sa pagcamaayo —


ug batasan sa tao ug sa pagcadiinay iang mga higala.
dili man siay tao nga ualay palad. —
Manamastamas ba aco
sa pagpangayo canimo ug* usa ca utang cong bu-ut? (favor?)—
Onsa bay imong tnyo?— (togon? sugo?; Cnn bu-ut ca unta —
muhwlam canaco ug calim-an ca pisos.... Ipahnlam co ca-
nimo sa tibo-oc nga casing casing- co (sa guiciin sa casing
casing) apan, cutub caron dili ca na macagsug-al, ug mag
daguinot ca pa (madaguinotan ca pa) dili sa tiempo nga
jniagni.— Caron naquita co, nga higala co icao, ug daco
gayud ang paghigugma co canimo, cay aron dili co sundon
ang imong- sambag.— Cutub caron dili na ac6 magasugal

ug magadaguinot ac6 caayo. jBata! Onsay sugo mo? —
Dad-on mo dinhi ang botella sa vino. Maayo man.— Dag- —
cuti ang globo. —
Guidagcutan ua sa binatonan.
— -

—105—
243.
Ng-cuio nga nasamucan ang* imong" inahan? — Nasamucan sia
tiingud cay uala sia mudaiiat ug* siilat sa iang* aiiac ng'a tiia
sa Espafia.— Dili sia unta masamucan tungiul caiiia, cay bisau
mang-uita sia guihapon sa ing-a casamucan, maliibalo man
sia magrgaoas niana. —Sa tuig* nga mia!^ui, sa pagadto naiiio
sa pagpamusil, giiicabihian came halayo caayo sa hmo. — Haen
ba camo iiabuntagan?— Sa sinugdan fsa bag o pa) nasamucan ac6
caayo, apan, ang imoiig* igsoon, uala: sia, hinoo, nagapahinay
canaco (sa acong casamuci busa, nauad-an ac('> sa casamucan.
Sa catapusan, liingquit-an namo usa ca payag ug dito came,
nabuntag'an. —Dito naquita co ang cacugui sa imong igsoon.—
Pipila ca cauayan ug usa ca bugcus nga sagbut guipaca-

higdaan nia sa maayoug higdaan. Usa ca botella guipa-
cacandelero fpinacacandelero) nia ug sa duruha cun totolo ba
ca langgam guibuliat nia usa ca panihapon nga maayo ug
malalim. —Sa paghimata namo sa buntag, ingon ug napahuay
ug maayo came maingon sa pagcatolog namo unta sa labing
maayong higdaan sa calibutan.

244.

Usa ca taoo nangayo ug usa ca catungdanan sa Iladi


sa Prusia.— Quining Principe nangutaua cania, ^cun hain ba
sia natao? —Natao man ac6 dito sa Berlin, mintubag sia.
Pauli ca na, matod sa Hadi, ang mga tagaBerlin ngatanan
ualay pulus gayud. — Tabi canimo (sa imong camahalan) ma-
tod niadtong tao; dunay uban nga maayo ug duruha man
ang naila co. — —
Quinsa ba canang duruha? Nangutana man

ang Hadi. Ang nahaona, matod nia, icao man ug ac6 man

ang icaduha. Ang Hadi mincataua gayud niining pagtubag,
ug guitugut nia ang guitingoha niadtong* tao.

245.


Asa ca ba paingon? Muadto man ac6 dito sa balay sa

&cong igagao. Ngano nga muadto ca sa balay sa imong iga-

gao?— Gayud. (Bay^) Ban-a.) Ngano nga dili ca muadto sa
14
— 10G~
Sing-bahan? —Gayud, —
(Baya, Ban-a.) Nahag-ug-ma ca ba g-a-
yud sa imong isigcatao?— Nahagug'raa gayud ac6 cania.-—

Ayao pagsaca diha, maholog ca baya. Sumaca ca diha, apan.
hantay ca bayd. —
Haen ba nagapuyo ang capitan? Naga- —

puy6 sia dool sa kino, dito dapit sa tab6c. Macapanghibalo
i-a ba canaco, cun oiisang dalaaa ang dcong pagalactan sa

pagadto dito? Maglacao ca diha sa daplia (baybay) sa inaong
suba, ug cun muabut ca sa catapusau, raulico ca sa too, ug*
liiquit-an mo usa ca balay nga maanindut.-— Canang balay
iiga maanindut mao ba ang sa capitan? —
Mao man; hiquit-an

mo sa pagcasayon. Macaliubad ca ba ug usa ca sulat nga

quinatsila sa biuisaya? Macaliubad man ac6.

246.
Sa pagsulud niadto sa usa ca cauatan dito sa usa ca co-
legio, —
nangauat man sia ug totolo ca capa. Sa paggoa nia
liingquit-an nia usa ca colegial, nga dunay iang maanindut

nga capa nga binutangan sa galon. Sa pagquita sa colegial
sa totolo ca capa, nangutana sia niadtong tao, cun hain ba

nacuha nia? Ang cauatan mintubag cania sa maayong pag-
tubag (sa ualay caculba, sa ualay caliadluc) nga nahatungud
sa totolo ca colegial, nga nacaliatag cania, cay aron cuhaan
sa mga hugao (buling.j— Cuhai usab ang aco cay quinahang-
lan na ug maayo; apan, nacadugang sia, quinahanglan nga
iuli mo canaco sa a las tres. —Dili ac6 magalapas, mintu-
bag ang cauatan, sa pagdala nia sa upat, nga uala pa nia
iuli. — —
Guituyo ba caM sa cauatan ang pagbuhat niini? Gui-
tuyo nia gayud.

247.

Maayo pa unta, nga muhilom ug magpatalinghog (ma-


mati ca unta sa guipamolong canimo) iAg6! —
Pacailo!~Dili
gayud mahimo, cay nalisdan ac6 ug maayo. Onsa ba ang- —
imong calisud?—Saydan ta icao; nagcuha ac6 ug vino, ug
guiboong CO usa ca botella.— Tinuyo mo ba ang pagbuhat
niana? —
Uala co tuyoa, apan, nasayod ac6, nga manuyo ca-
naco ang &cong agalon.— Dili man cana sapay&n, cay uala
nimo tuyoa ang pagbuhat niana, ayao pagtagda ang lang
mga polong.— Tagdon ba ang manuyo sa macadiot? Mag-- —
— —
—107—
\iban ca —
ba canamo? Dili ac6 macauban canifio, cay iiala c(f
])a buhata ang mga tema, ug* cuii tapolaii ac6, casab-aii aco
sa ^cong" maglotoon. —Tagsa ca tao, tagfsa ca gusto; cuu na-
gapalabi ca pabiliu sa balay sa pagpamusil, icao da an^-
mahibalo.

248.
Magauban ba canato si —
Juan? Tingali cah4.— Dili aco
mabagugma maguban cania, cay tigsulti (tigpanulti, hinulti.)
(Maquihiuuguilon) man sia caayo. — Gaoas niana, maoy nsu

ca tao, nga maayo ug batasan.— Naonsa ca ba? Sa bu-ut,
CO, nanuyo (nasuco) ca.— Duna may 6cong hinungdan sa pagca-
suco (pagpanuyo) cay dili ac6 macapatigayon ug salapi.

Dito ca ba sa balay sa comerciante? Dito man ac6 sa ila,
apan, dili ac6 adang muhulam cania ng salapi; natahaj) un-

man ac6, nga dili sia unta magapahulam canaco. Uala bii
sia magpaliulam canimo ug salapi? — Uala, cay nakadluc sia,

nga dili co iuli cania. Onsa ba ang iang cahadlucan, labon
nga icao maoy usa ca tao nga maayo ug batasan?— Ambut,
tingali nanuyo sia, cay dautau ang iang daguay. — Cay dautaii
ang iang daguay, maayo pa unta nga uala unta muhulam cania.

249.
Nataliap na man ac6, nga guiuhao ca, ug nga guigutnin
ang imong igsoon, busa man ngani, guidala ta camo dinhi.--
Bisan pa niana, masaquit ang ^cong bu-ut (casing ca-
sing) cay dili ac6 muquita sa imong inahan. —
Ngano nga
dili ca muinom ug cape?— Cun dili pa ac6 catolgon, mni-

nom unta aco. Ubus ca na catolgon, ubus ca na matugnaon;

ubus ca na gutmon, ubus ca na uhaon. Naquita co man
unum ca sugarol, nga nacadaug silang tanan pagdungan.
Cana dili gayud mahimo, tuugud cay ang usa ca sugarol dili
gayud macadaug, cun dili sa pagpilde sa usa (Vg dili nia-
daug ang usa.j— Ycao may catarungan unta, cun magahisgnt
pa unta ac6 sa mga sugarol sa baraja, apan, nagahisgut
man ac6 sa mga sugarol sa arpa ug sa sesta. —
Usa ca lon^;-
sod nga pobres caayo naggasto sa dacong gasto, tungnd sa
pagagui dito sa ilang Principe.— Quining Principe nahitingala
—108—
^ayud. —Uala matod sa usa sa mg-a liiyo nia. cnn
nila buhata,

ang catung*danan nila buhatoii. Matood man, matod sa
(iili

usa, apan, nautang nila ang ngatanan nga nabuhat nila.

250.
Guibuhat mo ba ang imong mga tenia? Nabuhat co na.—
Miangay (mioyon) ba niana ang imong magtotoon? Ualti —
sia magoyon; bisan onsaon co pagtrabajo, dili ac6 maca-
liimo sa pagtrabajo (pagbuhat) sa iang gusto. —
Bisan onsaou
mo pagpamolong (pagsulti) dili ac6 mutoo canimo, cay ba-

cacon ca man. Bu-ut ca ba muhulam canaco ug salapi?
Cay maayo man guihapon ang imong batasan canaco, ma-

ay o man usab ang ^cong batasan canimo. Magapahnlam ac6
canimo sa salapi, nga quinalianglan mo, apan, iuli mo ca-

naco sa semana nga muabut. Ug cun dili ac6 macaquita ug
»salapi sa semana nga muabut? —
Cun bu-ut ca, macaquita ca,
tung*ud cay ang mangita, macaquita man.

251.

Onsa ba ang batasan sa ^cong anac canimo?— Maayo man


ang iang batasan canaco, cay maayo ang iang batasan sa

mga taong tanan. Ang iang amalian nagingon cania sa
masubsub: ang batasan sa uban dili man cun dili usa ca
aningal sa kiong batasan; cun maayo ang ^tong batasan
canila, maayo man usab ang batasan nila canato; apan, cun
dautan ang ^tong batasan canila, dili atong paabuton ang

batasan nila nga maayo canato. Macaquita ba ac6 sa imong-
mga igsoon?— Maquita mo sila ugma;cay bag-6 pa sila na-
caabut guican sa baul, catolgon sila caayo, cay nabudlay
sila nga tood.

252.

Onsa bay polong sa kcong igsoon? Guigutom ac6 caayo,

polong nia. Nagpahibalo ca ba sa imong igsoon sa gui-

ingon CO canimo? Cay nabudlay sia caayo, catolgon man
sia, busa, ugma magapahibalo ac6 cania niana.— Comosta ca?
Maayo man sa pagsilbi canimo, cun dunay imong sugo.
——
—109—
Ug* comosta dito sa ifio aug imong guinicanan ng ang imong

inga igsoon? Maayo man sila sa dacong calo-oy sa Dios.
Aug ^cong magulang nasaquit saquit, apan, maaj'o na man
sia ug naiigomnsta cauiino sa daghan (dili maisip) iig-a pango-
,s

niosta. — —
Nnlipay ac6, cay maayo na sia. Oiisa ba ang iang
giiibati?— Usa ca adlao guitugaao, usa ca adlao guihilau-
tan sia.

253.
Sa tungud canimo, ualay quinahanglan sa pagpang^utana,
ray maayo ca man caayo, ug ang imong daguay mao ang
labing maayo sa ngatanan. Bu-ut ca ba maglingcod? Aniay—
nsa ca silla.— Dili ac6 bu-ut maglingao lingao canimo sa
imong mga bnliat, nasayod ac6 nga mahal caayo ang tiempo
sa mga comerciante.— Caron ualay ^cong buhat. —Dili na ac6
maglangan dinhi; sa pagagui codinhi, bu-ut Iang ac6 mangutana
(sa pagcamaayo mo ug lauas) ug maayo ca ba ug lauas. —
Dios
— —
magbayad. Maayo man caayo ang tiempo caron. Cun bu-ut
ea, mubalic ac6 dinhi, ug cun dunay imong tiempo, nagasodoy

sodoy quit^ ona sa hapon. Maghulat ac6 canimo. Onsang —

orasa mubalic ca dinlii? Mubalic ac6 dinhi sa ii las cinco
y media.

254
Ngano nga nanuyo (nasuco) ca can Juan?— Cay naca-
quitaman sia guihapon ug mga sayop sa ngatanan nga
naquita nia. — —
Onsay casayodan niana? Ang casayodan nia-
na mao, nga dili ac6 bu-ut magsulti canimo, cay baca-

con ca man. Bu-ut unta ac6 masayod, cay ngano uala
sulata sa


imong igsoon ang iang tema? Cay maculi
man caayo: Nagtucao sia sa tibooc nga gabi-i, ug uala
sia macasulat niana, cay canang tema dili mahimonia.
Igo maquita ac6 ni Pedro, nagsugud sia sa pagsulti ug
binisaya sa pagsumay sumay, ug daghanan ang iang pag-
abiabi canaco; busa usahay dili ac6 mahibalo, cun onsa ba

ang itubag co. Mao da ang buhat sa iang mga igsoon; bi-
san pa niana, maayo man caayo sila nga tao. —Dili Iang cay
salapian ug mahiligugmaon sila, cun dili nga malolot ug mag-

bubuhat sila usab sa maayo. Mahagugma sila canaco sa mi-
natood (sa hingpit nga gugma:) busa, guihigugma co sila usab,
dili ac6 muingon guihapon, nga macadaut ac6 canila.-^Daco

—no—
pa ngani unta ang pagliigugma co c^^nila, cun dili iinta ma^
abiabi sila caayo; apan, tagsa ca tao dunay iang mga sa-
yop, ug ang kco mao ang paghisgut caayo sa ilang pagabiabi.

255.

Nagaampo na ba ang mga caauay? Uala sila magampo,
cay uala nila palabilia ang quinabuhi sa pagcamatay, uala
gayud ilang can-on, ug bisan pa niana guipalabi nila ang

pagcamatay sa pagampo. Ngano nga mamingao ca? Dili ca —
mahibalo sa nacasamuc canaco (sa nasamucan co) higala co

nga hinigugma. Saydi ac6, cay nagamatood ac6 canimo, nga
mnambit ac6 sa imong mga casaquit, ingon man usab sa

imong mga calipay. Nasayod ac6, nga muambit ca sa acong
mga casaquit, apan, dili ac6 macagsuguilon caron canimo,
sa nacasamuc canaco. —
Bisan pa niana, saydan ta icao ugma.
Pila ba nga salapi ang guipahulam mo nianang tao*? Lsa —
ca gatus ca pisos ang guipahulam co cania, ug bu-ut pa sia
calim-an pa. —
Capin ang guipahulam mo cania, cay dili sia
magabayad canimo.

256.
Usa ca tao, sa pagquita nia, nga nagasalamin (nagaan-
tiojos)ang mga tigulang sa pagbasa, nacaadto sia dito sa
balay sa usa ca comerciante, ug nangayo man sia ug mga

salamin (antiojos.) Nacuha niadto sa tao usa ca libro, ug
sa human na nia ablihi, miingon sia, nga dili man maayo

ang mga salamin (antiojos) Guitagaan sia sa comerciante sa
uban nga labing maayo, nga naquita nia sa iang tiendahan,
apan, cay uala sia usab macabasa, mangutana cania ang co-
merciante: higala co, mahibalo ca ba magbasa? Cun mahi- —
balo unta ac6 magbasa, matod nia, dili co unta quinahanglan

ang imong mga salamin. Sa pagquita niadto ni Enrique IV
dito sa iang palacio sa usa ca tao, nga dili caila nia, na-
ngutana man cania, cun quinsa ba ang iang agalon? Ac6 —
man ang dcong ag-alon, mintubag cadtong tao. Higala co, —
matod sa Hadi, tontos man caayo ang imong agalon.

257.

Onf^ay giiipaningil canaco niining tao? Ualay iang gui-
paniftgil, apan, dauaton nia ang- ihatag mo cania, cay na-

— Ill—
liang-ul sia gayud sa —
ngatanan. Gilabihau nia ang nga-
tanan, nga guipamolong" \xg guibuhat nia. —
Ualay imong ca-
tarungan sa paghisgut cania sa dautan nga pagliisgut, cay

iiagpacaamahau sia canimo. Nasayod man ac6 sa guiingon
10. —
Nalimbongan ac6 nia sa mga ualay pulus ug sa mga
may pulus (sa mga diotay ug sa mga daco nga butang) ug
hisan auus-a sia muanhi, duuay iang pangayoon canaco.
Maingon niana, guipangayoau ac6 nia sa mahinay hinay (sa
nacatolotaguidiot) sa ngatanau, nga ania canaco. —
Si Demo-
crito ug si Her^clito duruha man sila ca fil6sofo, nga lain
caayo ug gaui; guicatauan sa nahaona ang pagcabinu-ang

bu-ang sa mga tao, ug guiliilacan sa ieaduha. Silang du-
ruha may catarungan, tungud cay taciis catauan ug paga-
liilacan ang pagcabinu-ang bu-ang sa mga tao.

258.
Ang tao nga maquinaadmanon ug bu-utan mabuhi sia sa
pagdaguinot sa bata pa sia, cay aron liiaguman (puslan) nia
ang guican sa iang cabudlay, cun matigulang sia. Ihatud —
mo canang salapi cang Juan, cay aron macabayad sia sa
iang mga utang.

259.

Usa ca cabo sa mga guardias sa corps ni Federico el


Grande nga nadayegon caayo, apan, maisug usab pagdu-
ngan, nagadala sia ug usa ca cadena (talicala) sa orasan,
nga hinigtan nia sa usa ca bala, labon nga higtan nia unta

usa ca orasan, nga ualay salapi nga icapalit nia. Niadto
ang Hadi nga malipayon, nagingon cania: sa pagcamatood,
cabo, madaguinutan ca gayud caayo sa pagpalit mo ug usa
ca orasan. —
Sa k las seis man dinhi sa &cong orasan; saydi
ac6, —
cun onsang orasa diha sa irao. Ang soldado, nga na-
catuquib sa tuyo (huna huna) sa Hadi, nagcuha day on (diha
diha) sa bala sa bolsa, ug nacapamolong cania. —
Ang 4cong
orasan dili magatodlo sa & las cinco ug sa k las seis; apan,
sa oras ngatanan nagapahibalo canaco nga catungdanan ro
ang pagcamatay tungud canimo.— Ania man ang acong ora
san, higala co, maoy polong sa Hadi-, nga natandug ug ca
sing casing, cay aron macagasuy ca (macatug-an) cun on
— —

—112—
sa ba nga orasa. Vg guihatag* cania ang iang orasan, nga
guidayan dayanan sa inga batoug mahal (brillantes.)

260.
Sa pagpamiisil niadto sa Emperador, iiga si Carlos V.
iiauala man sia dito sa cacahuyan, ug sa pagabut nia .sa
iisa ca balay, nacasulud sia dito cay aroa magapahuay.
Dito man niadtong balaya duna may upat ca tao, nga na-

gapacatolog sila. Ang usa canila nagbacod, ug sa pagdool
nia sa Emperador, nagingon cania, nga nagdamgo sia, nga
cauaton nia unta ang iang orasan, ug guicauat nia. Dilia —
dilia nagbacod ang usa ug nagingon cania, nga nagdam^-o
sia nga angay unta cania ang pagpangauat sa iang colopo
(sobretodo) ug guicauat nia. —
Ang icatolo nangauat cania sa
bolsa. —
Sa catapusan, nagbacod ang icaupat ug nagingon
cania, nagapaabut ac6, nga dili ca manuyo, cun susilion
(tan-aon) ta icao, ug sa pagsusi nia, naquita man nia dilia
sa liug sa Emperador usa ca cadena nga bulauan, nga hi-
nigtan sa usa ca pito, nga bu-ut nia cauaton cania, apan,
ang Emperador nagingon cania: liigala co nga maayo, sa
dili mo pa ac6 cohaan niining hiyas, ipaquita co canimo
ang iang gahum; sa pagpamolong nia niining mga polony-

nagtaghoy (namoypoy) sia. Aug iang mga tao, nga na-
nguita cania, nngtigom dito dapit sa balay, ug nahitingala
sila sa pagquita nila sa Emperador diha nianang pagcabu-

tang. Apan, ang- Emperador sa pagquita nia, nga naca-
gaoas na sia sa calisud, miingon sia: ania quining mga
tao, nga nagdamgo sa ngatanan nga ilang bu-ut (gusto.)
Bu-ut usab ac6 magdamgo: ug sa human na sia naghuna
huna na macadiot, miingon sia: nagdamgo man aco, nga
taciis bitayoa silang tanan.— Sa pagcaliuman niining mga
polong, diha diha guibitay sila sa atubangan (tungud) sa
balay.

261.
Ang catungdanan figa guican sa bu-ut.

Nacaabut dito sa Paris usa ca pintor nga bata pa, ug


cay nahangul sia sa ngatanan, naghangyo sia sa usa ca-
tao, nga pangitaan sia sa usa ca puluy-anan, nga barato,

—113—
oiin tuiigud sa paghig'ugm^i (calo-oy) sa Dios. —
Cadtong tao
nagahalad cania sa tung'a sa iaug"puluy-au. Cauang lang
ang pagpaiigita nia ii^- trabajo niining estrangero: an;? ta-
giya sa balay ualay cahadluc; nagalingao iig nagalipay ca-
nia. —
Nasaquit man ang pintor: cadtong usa nagabacod sa
labing masayo ug minhigda sia sa halaloni na nga gabi-i,
cay aron daco aug iang maqnita (raaciiba) ug cay aron tu-
inabang sia sa niga quinabanglan sa niasaquit, uga nagsukt

na sa iang guinicanan. Cadtong tao nagbantay cania sa
cadiigay sa iang pagcasaquit, nga laygay caayo, ng nag-

tabang sa mga quinabanglan ngatanau. Ang estrangero
]iacadauat ug dagban nga sakpi sa iang n)ga caubanan,
bag-o pa sia nacaayo, ug niindalagan sia dito sa balay

niadtong tao, cay aron magbayad cania. Ayao; inintulia^
ang malolot nga magbububat cania sa maayo; mao canay
usa ca utang, nga nautang mo sa nabaonang taong mata-
rung (maayo ug Ixitasan) nga maquita mo diba sa calisud:
lain man ang nautang-an co niining batag nga maayo: bag-o
pa nabaydan co ang acong catungdanan, ayao bicalimti ang
pagbayad niana, ug duna ogaling ocasion.

262.
Suguilon ni Juan ug ni Marfa.

Duna may niadto usa ca eomerciante, nga nacaadto dito sa


cabisay-an :indias) uban ang iang asaua. — Nacasalapi (Nasala-
pianj sia caayo dito, ug sa cadugay sa pipila ca tuig nagsacay
sia sa pagpauli (dito paingon) dito sa Francia, cay tagafrancia

man sia. Duna may iang usa ca anac nga lalaqui ug usa
ca anac nga babaye. — Ang lalaqui nga may edad sa upat
ca tuig, guinganlan si Juan ug ang babaye nga totolo da

ca tuig ang edad, guihinganlan si Maria. Sa dito na sila
sa quinatung-an sa dagat, hiabutan sila sa unus, ug ang
piloto nagpahibalo cauila nga diha sila sa dacong calisud
(icadaut) tungud cay naanod (guidagsa) sila sa hangin dito
dapit sa mga polo ug dito maboong gayud unta ang iang
sacayan. —
Sa pagdungug niini sa eomerciante, nacuha nia
usa ca tabla (papan) nga daco, ug guihigot nia sa ibabao
sa malig-on ng-a paghigot ang iang asaua ug ang duruha
ca anac nia: bu-ut sia usab pahigot, apan, uala may iang
tiempo, tungud cay nacabonal sa usa ca bato ang sacay&n,
naboong, ug ang ngatanan nga sulud nalunud. Ang tabla —
15

—114—
ng-a guihigtan sa asaua ug sa duruha ca anac nia, naglutao
sa dagat, ingon sa usa ca sacay^n nga diotay iig guiJagsa sa

liangin dito sa usa ca polo. Niadto guibadbad sa asaua ang
niga pisi, ug nacacauas man sia dito sa polo uban ang duruha
c^a anac nia.
Diha dilia sa paghunahuna nia, ng-a nacagauas sia sa
calisud, ang nahaonang guibuhat nia, xnao ang paglohod
sa pagpasalamat nia sa Dios, cay nabaoi man sia. Nasuco —
sia caayo, cay nauala ang iang bana, naghuuahuna usab
sia, nga sia ug ang duruha ca anac nia mamatay sila caha
sa gutum, ug can-on ba sa mga mananap. —
Dugay na nga
nalisdan sia niining mga huna huna nga mamingao, sa pag-
quita nia sa mga cacahuyan, nga napono sa mga bonga;
nagcuha sia ug usa ca canuy, guidagpas nia ang mga bonga,
nga guihatag nia sa iang mga anac ug nacacaon sia usab.
Diha diha cay bu-ut sia maglacao dito sa onahan, cay aron
macaquita sia, cun duna bay payag, naila man nia sa da-
cong casuco sa iang casing casing, nga dito man sia sa usa

ca polo, nga ualay tao. Bisan pa niana, naquita man nia
dito sa dalan usa ca dacong cahuy nga may bangag, ug

sa huna huna nga didto sia mabuntagan.)



nahanayac sia sa pagcatolog dito. (Ug guipahimutang nia

Dito man sia uban
ang iang mga anac sa tibo-oc nga gabi-i; ug sa pagcabuntag
naglacao pa sila sa onahan, ingon sa arang nila naabut

sa paglacao. Naquita nia usab dito sa dalan ang mga salag

sa langgam, nga nacuhaan nia sa itlog. Sa catapusan, sa
pagquita nia, nga ualay tao ug mananap, naghunahuna sia
magoyon sa pagbu-ut sa Dios ug magbuhat sa ngatanan nga
mahimo nia sa pagtodlo ug maayo sa iang mga anac. Diha —
sa iang bolsa duna may iang usa ca Evangelio ug usa ca
libro sa —
mga pagampo. Guipuslan nia cana sa pagtodlo
canila sa pagbasa ug sa pagtodlo canila sa pagila sa Dios.
Sa usa ca adlao niana ang lalaqui nagingon cania; inahan
CO, jhain ba si pap6. co? —
^Anac co nga hinigugma, mintubag
cadtong babaye nga macalolo-oy, sa paghilac nia, si nap^
mo tua sa langit, apan, duna may imong lain nga amahan,

nga mao ang maayong Dios. Ania man dinhi bisan pa dili

maquita mo. Sia nagpadala canato ug mga bonga sa cahuy
ug mga itlog, (sa mga langgam) ug sia magabantay ca-
nato, cun mahagugma quita cania sa tibo-oc nga casig ca-
sing ta ug magsilvi quita cania. —Sa pagcahibalo niining
mga batang diotay sa pagbasa, nanagbasa sila sa dacong
calipay sa ngatanan nga na-a sa ilang m^a libro ug nanag-
hisgut sila niana sa tibo-oc nga adlao.—Saluyo usab maayo

—115—
man sila caayo ug masiuugton sila sa ilaag inahan.— Sa ca-
(lugay sa durulia ca tuig, q^uining babaye nga macalolo-oy
nasaquit, \xg sa pagbati nia nga dool na sia mamatay,
nasamucan sia caayo sa siuugdau, tungud sa iang mga anac
uga macalolo-oy; apaa, sa catapusan naghima buna sia iig-a
ang Dios uga maguinloy-an uyamut, magabantay unta ca-
ll ila.— Nagbigda sia dito sa baugag sa caliuy; ug sa pag-
tauag nia sa iang inga auac, nacapamolong canila: madali
ac6 mamatay, mga anac co uga biuigugma, ug uala may
iiiong inaban, —
Bisan pa niana, magdumdiun camo, nga dili
camo mabilin nga camo da, ug nga, ang maayong Dios ma-
caquita sa ngatanan nga mga bubat niiio.
Magampo camo guibapon cania sa buntag ug sa hapou.
Icao, binigugma co nga Juan, baatayan mo ug maayo ang
imong igsoon; ayao sia pagcasab-i, ayao sia pagbonali gui-
bapon; magulang ca man ug mabascug ca cania; pangitaau
mo sia ug mga itlog (sa langgam) ug mga bonga sa ca-
buy. —Bu-ut sia unta mamolong uaab can Maria, apan,
uala may tiempo, namatay man sia.

263.
Pagpadayon sa sugruilon ni Juan ug nl Maria.
Uala man sabta niining mga diotay nga bata nga ma-
calolo-oy ang bu-ut ipamolong canila sa ilang inabaai, cay dili
pa sila mabibalo, cun onsa ba ang pagcamatay. Sa pag- —
camatay na nia, baut nila, nga natolog sia ug uala, sila
nianamastamas magsaba, cay aron dili nila pucaon. Si Juan —
uaugita sa mga bonga sa cabuy ug numan sila na-
nibapon, nagbigda sila, sa tungud sa cabuy ug natolog

man sila. Sa pagcaugma sa buntag, nabitingala sila cay
natolog pa unta ang ilang inaban ug guibutad (guiguyud)
pa nila ang iang bucton sa pagpucao cania. Cay naquita —
man nila, nga dili sia mutubag canila, baut nila, ng-a na-
nuyo cabi canila, ug minliilac sila, naquigpasaylo sila ca-
nia, ug nagsaad sila cania, nga magrbu-utan sila.— Bissau
guionsa nila pagbubat, cadtong babaye nga raacalolo~oy,
uala man macatubag canila. —
Nadugay sila dito ug pipila «:a
adlao, basta sa pagsugud sa pagcalain sa lauas. — Usa ca buntag
niana, minsingguit si Maria ug miing'oa can Juan: iAgo!
Igsoon CO, tan-aoa canang mga ulod, nga nangaon sa atong
inaban nga macalolo-oy; quinabanglan ang pagcubit (png-
. —

—116—
ruha) niana; umanhi ca, cay aron tiimabang' ca canaco.
Si Juan na^^dool dito, ai>aii. ingou caisug- ang* bali6 uiad-
long lauas, iiga uala sila macaj^^'ptiyo dito ug* guiliigus sila
sa pagpan^ita iig lain n^o cahny sa pagcatolog dito. Qui- —
niDg duruha ca batang diotay nagampo sila guihapoii sa
Oios.— Ingon casubsub ang pagbasa nila sa ilang mga li-
bro, —
nga guisaolo nila. Sa pagbasa na nila sa hitaas
(dngay) nga pagbasa, nanagsodoy sorloy sila, can nanagling-
cod ba sila dilia sa tabulog, ug nasigsulti man sila. Usa —
en adiao niana, si Juan miingon sa iang igsoon: Nahanum-
dum ac6, nga sa diotay pa ac6 caayo, cay dito man aco sa
usa ca lugar, nga daghan nga mga balay ug daglian nga

mga tao. Daglianan man ang mga sologoon sa 6cong ama-
han; duna may iisab 6tong mga visti nga maanindut. Sa —
binanali guibutang quit6- ni papd dito sa usa ca balay nga
c.ahuy, nga nagalacao sa dagat, ug ona sa hinanali usab
guibigot quita nia sa usa ca tabla, ug naholog sia sa ila-
lom sa dngat, nga uala na sia bumnlic guican dito, ug ang-
jjtong inabau nga binigugma (pinalangga) nagingon, nga
tua sia caron dito sa langit. —
Catingalaban gayud caayo
(\nna. mintubag si Maria; apan, sa catapusan, cay mao caua
aug nahatabo, mao, cay miubuut ang Dios, cay masayod ca
ug maayo, igsoon co, nga macagagabum man sia sa ng-a-
tanan
Si Juan ug si Maria nadugay dito niadtong polo na-
polo ug usa ca tuig. —
Usa ca adlao niana, nga nanag-
tingcod sila sa baybay, nacaquita sila sa paganhi sa pipila
ca ag^ta diba sa usa ca sacayan nga diotay: sa sinugdan
nahadluc si Maria ug bu-ut man sia mudalagan, apan, si
Juan nagingon cania: pabilin quita, igsoon co jdili ca ba
masayod, nga ang amahan ta, ang Dios nga maajo, ania
man dinhi, ug sia macaiilang canila, nga macadiut unta
sila canato.?
Sa pagcauas na niadtong mga agta, nabitingala sila, sa
pagquita nila niadtong mga batang diotay, nga lain ug
color, dili ang ila. —
Guilibutan ug guisultihan nila; apan,
cauang lamang. cay uala man sabta niadtong mg'a batang
diotay ang ilang pinolongan. —
Guidala ni Juan cadtong mga
agta dito sa mga bucug sa iang inahan (dito sa namatian
sa iang inahan) ug nagsuguilon canila, nga namatay sia,

apan, uala usab nila sabta. Sa catapusan, guipaquita canila
sa mga agta ang ilang diotay nga sacayan, ug guitodlo
canila, cay aron sumacay sila diha. Dili ac6 — manamasta-
mas (musalig) matod ni Maria; guicaliadlucan co canang mga

—117—
tao; apan,aa^ iang igsoon nagpahinayhinay (nagaalama-
1am) cania. —
Nag-sacay man sila diha sa diotay uga saca-
yan, nga nag-hatud canila dito sa usa ca polo nga dool,
iiga —
gnipuy-an sa mga agta. Gitagbo man sila niadtong mga
agta ngataiian sa maayongpagtagbo.-- Ang ilang Hadi nanan-ao
sa ualay hunung can Maria, ug sa nacadaghan guibutang nia
ang camiit sa ibabao sa iang casing casing, sa pagpahayag
cania, nga nahagugma cania. —
Sa uala madugay si Juan ug
si Maria nacapamolong sa pinolongan sa mga agta, ug ma-

sayod sila sa ngatanan, nga nahatungud canila. Naila man
iii*^ Juan sa madali gayud, nga nanagpanggubat sila sa mga
tao, nga nanagpuyo dito sa mga polo nga dool (silingan) nga
nangaon sila sa ilang mga bihag ug nga naningba sila sa usa
ca am6 nga mangilad uyamut, nga duna may iang pipilaca agta,
nga nagasilvi cania; busa, nga uala man magoyon ang du-
ruha ca batang diotay, cay nacaanhi man sila sa pagpuyo
dito niadtong mga tao nga dautan. —
Bisan pa niana, bu-ut
gayud ang Hadi mamino cang Maria, nga miingon sa iang
igsoon: palabihon co ang pagcamatay sa pagcamiiio nianang
tao. —
Mao ba caha cay dautan sia caayo ug daguay, ang lii-
— —
nungdan cay dili ca mamino cania? Matod ni Juan. Dili,
igsoon CO, matod nia: cay dautan sia nga tao: dili ba na-
quita mo, nga dili sia magila sa ^tong amahan nga mao

ang Dios nga paayo? Nga labon nga magampo cania, na-
galohod man sia sa atubangan nianang am6 nga macalili-

sang? Sa luyo usab, ang ^tong libro nagingon, nga catung-
danan ta ang pagpasaylo sa 6tong mga caauay ug ang pag-
])uhat canila sa maayo; ug naquita mo man, nga labon nga
buhaton nia cana, canang tao nga dautan mupatay ug mu-
caon sa iang mga bihag.

264.

Catapusan.

Dunay kcong hunahuna, matod ni Juan; cun patyon ta


canang mangil-ad nga am6, maila nila, nga dili man sia Dios.

Quinahanglan nga hiloan ta. Si Maria nagoyon ug ang am6

namatay. Ang m^a agta nga magabantay sa ara6, ug nga
mao ingon sa iang mga sacerdote, miing'on sa Hadi, ng*a si
Maria ug ang iang igsoon mao ang liinungdan niadtong ca-
lisud, ug nga dili sia unta mapaladan, cun dili patyon unta

cadtong duraha ca tao nga maputi. Diha diha naghunahuna

—118—
sila,nga sunugan nila ang duruha ca bata.— Sa pagcasayoJ
ni Juaa niinmg* huoahuna nila, miing^oa canila: can Dios
pa unta ang ifiong am6, uala unta aco macapatay cania; ^dili

ba matood, nga raacagagahum pa ac6 cania? Quinahanglan
ang pagsingba ta sa dacong Dios, nga mao ang magbubu-
hat sa langit ug sa yuta, dill sa usa ca mananap nga ta-

lama3K)n. Ruining mga polong nacasuco sa mga agta. Gui- —
bigot nila si Juan ug ang iang igsoon diba sa mga cahuy
11^ nagaandam na sila sa pagsunug canila, ayba da nagpahi-
balo canila, nga bagni pa nacaabut sa polo ang cadagba-
nan sa n^ga caauay.— Mindalagan sila sa pagpanggubat ca-
nila ug guidaug man sila. —
Guicubaan sa mga cadena sa
mg-a agta n^a nacadaug ang duruba ca taong maputi ug gui-
liatud nila dito sa ilang polo ug naolipon sila sa Hadi.
Bisan pa niana, quining mga agta nga bag-o nanagpang-
gubat sila sa masubsub, ug maingon sa ilang mga silingan,

nangaon sila usab sa ilang mga bibag. U:*a ca adlao niana,
dagbauan man ang ilang nabibag, cay maisug man sila ca-
ayo.— Diba nianang mga bibag dona niay usa ca taong ma-
puti, ug cay manioang sia caayo, nagbunabuna ang mga agta

magpatambuc cania, sa dili pa nila can-on. Guibigtan sia
(lito sa usa ca payag', ug guitogon nila can Maria, nga

batdan sia sa can-on. Cay nasayod man sia, nga sa madali
can-on cadto, naJo-oy sia caayo cania ug nagingon sa pag-
tan-ao cania sa mata nga maloloy-on.— jDios co, caloy-an mo
sia!— Cadtong taong maputi, nga nabitingala sia caayo sa pag-
quita nia sa usa ca bata nga magsama ug color sa color
nia, nabitingala pa sia sa pagdungug cania sa pagpamolong

sa iang pinolongan. Quinsay nagtodlo canimo sa pagpamo-
— —
long ug finarances? Maoy polong cania. Dili ac6 mabibalo
sa ngalan sa pinolongan nga guipamolong co, mintubag sia;
mao ang pinolongan sa dcong inahan ug sia man ang nag-
todlo canaco niana. — Duna may usab duruha ca libro namo

nga guibasaban namo sa adlaong tanan. jDios co! miingon cad-

tong tao sa pagb^yao nia: ^mabimo ba cali^? Anac co, arang
mo ba ipaquita canaco ang mga libro, nga guibisgutan mo?
Uala dinia canaco, matod nia, apan, pangitaon co ang ^cong

igsoon nga nagatipig niana ug ipaquita nia canimo. Sa diba
diba uaglacao sia ug sa taod taod na minbalic uban si Juan,

nga nagdala niadtong duruba ca libro. Guiabliban sa taong
maputi 'sa pagtandug sa iang casingcasing ug sa pagbasa
iia nia sa nahaonang ojas: Quining libro nahatungud can
Juaiii Mauricio, minsingguit sia jAgo! mga anac co nga bi-
nigugma, naquita ta camo pagusab! Umanlii camo, cay aron
^119-
su-
mu^acus camo sa inong amalian.— jHinaut tmta nfa
i?uinlan ac6 nifio sa tung^nd sa ifiong
inahan!-Sa pagrpamolong
mga polong, si Juan ug si Maria naggra^us sa
nia niining
nila \8a dacong calipay.— Sa ca-
taong mapnti, sa paghilac
tapusansa pagpamolongni Juan, miin^on sia:
angicong casing
man ang icong ama-
casing nagingon canaco, nga icao
han.—Bisaji pa niana, ambut, can naonsa ba caM, tungurt

cay ang fecong inahan miingon canaco, nga


naholog ca m da-

s-at.—Matood, naholog man ac6 sa dagat sa pagcaboong sa ^tong-


co sa uaa ca
sacay&n, mintubag cadtong taoo, apan, sa pagcapiot
dho sa usa ca polo, ug
tabla, nacaabut ac6 sa maayong palad
cara6.— Niadto guimiguiulan sia ni Juan sa
baut CO, nga nauala
Ang taong mapnii
ngatanan nga adang nahinumduman nia.—
minhilac caayo, sa pagcasayod nia sa pagcamatay sa lang asaiia
lam
nga macalolo-oy.---Si Maria minhilac usab caayo, apan,
minsingguit sia, &onsay pulus sa
ang hinungdan.— iAgoy!
^tong amalian, cun patron ug can-on man
pagquita ta sa
sia sa pipila ca adlao cutul) caron?—
Qumahanglan ang pag-
bale ta (nga bugtoon ta) sa iang mga cadena, matod ni
Juan, ug mulagoy quitang totolo dito sa buquid.— Ug
on-
say ^tong bubuhaton dito, mga anac co nga macalolo-oy?—
Matod ni Juan Mauricio; dacpon quiti pagusab sa mg'a agta,
ug cun dili mamatay quit& sa gutum.— Sagdi lang, matod
iii Maria, duna mav ^cong dalangpan, nga matood
gayud
sa pagbaoi canimo.— Sa pa^cahuman niining mga polong,
nag-
lacao ug nangita Hadi.— Sa dito na sia sa payag sa
sia sa
Hadi, naghapa ug namolong: Sr. duna may usa ca da-
sia
cong utang con^ bu-ut, nga pagahangioon co canimo; ^bu-ut
ca ba magsaad, nga itugut nio canaco?— Nan umpa ac6,
min-
tubag ang Hadi, cav miangay aco caayo canimo.— Nan, pj)-
loug ni Maria, masayod ca, iiga canang taong maputi nga
guitogon mo canaco, mao ang dcong amahan ug ang can Juan.—
\ahanavac ca sa pagcaon cania, ug mianhi man ac6, cay
aron ipahayag co canimo, nga tigulang ug manioang man
sia, labon nga bata pa man ac6 ug matambuc,
busa naga-
hulat (nagalaom; ac6, nga ac6 hinoo ang imong can-on,
dili sia.— Mao day pangayoon co canimo ang ualo
ca adlao,
cay aron malipay ang ^coug casingcasing sa pagtan-ao sa
acong amahan, sa dili pa ac6 mamatay.— Sa pagcamatood,
miingon ang Hadi cania, icao man usa ca bata ng^ ingon
caayo mo nga dili unta ac6 bu-ut magpapatay canimo tu-
ngud sa mga bahandi ngatanan sa calibutan.— Mabuhi ca
ug ang imong amahan usab.— Nagasuguilon ac6 usab ca-
nimo, (saydan ta icao usab) nga sa tuig tuig muanhi dinhi
—120—
usa ca sacayan sa mga taong maputi, ng'a pagabalig'vaan

namo sa mga bihag, nga dili namo can-on. Muabut pag*-
dali, ng tugutan ta cam6 sa pagpauli.
Si Maria nagdiosmagbayad sa nadi ug sa ilalom sa iang
casingcasing nagapasalamat sia sa Dios, nga naghongbong
sa hadi sa pagcalo-oy cania.— Mindalagan sia pagpahibalo sa
iang amahan niining maayong suguilon; ug sa pagabut oiui
«a pila ca adlao sa sacayan, nga guibisgutan cania sa badi
jiga maitum, minsacay sia uban ang iang amahan ng ang
iang igsoon; nacaabut sila sa usa ca dacong polo, nga gui-

puy-an sa mga catsila. Sa pagcasayod sa Gobernador niining
polo sa suguilon ni Maria, namolong sia sa iang caugali-
j}gon: Quining bata nahangul gayud sa ngatanan ug nni-
turn sia sa adlao; apan, ingon caayo sa casingcasing ug
sa mga batasan nia, nga mabulahan pa ang iang bana, cay

ug salapian unta sia, ug maanindut. Nan, naghangio sia sa
amahan ni Maria, nga mamiilo sia unta sa iang anac, ug
sa pagoyon ni Juan Mauricio, namifio sia (ang Gobernador
can Maria.) guipagmifio sa Gobernador si Juan sa usa sa iang

mga caubanan. Nabubi sila sa maayong* capaladan dito niad-
tong polo, sa paghitingala nila sa quinaadman sa pagbu-ut
nga Diosmon; nga uala pagpabihaga si Maria, cun dili cay
aron tagaan sia ug ocasion sa pagbaoi sa quiuabulii sa
iang amahan.

CATAPUSAN.
THE UNIVERSITY OF MICHIGAN
GRADUATE LIBRARY

DATE DUE

SEPi 6 IS 78
3 9015 02399 9090

WAR J 1946

Umi*. uK iviicH.

DO NOT REMOVE
OR
MUTILATE CARD

También podría gustarte