Está en la página 1de 9

Lengua Originaria Quechua,taller complementario Doc.

Armando Claros 2021

Rimaypa suk´ayninmanta ( ñiqichayninmanta)

Qhichwa rimaypa suk´ayninqa ruwaq, junt´achiq, rimachiqpiwan; kaytaq jinata R + J + RCH suk
´akun.

Waskarqa yachaywasipi p´anqata ñawirin.

R J Rch

Qhichwapi kastillapi

Tatayqa t’antata rantin mi papa compro pan

s. o. v. s. v.
o.

5.-

El quechua es una lengua de tipo sov., es decir ,primero


siempre viene el sujeto ,luego el objeto directo y
finalmente el verbo ,esa es la estructura o el orden
sintáctico natural de una oración gramatical de la
lengua quechua. .Sin embargo,en el habla existe una
flexibilidad en el ordenamaiento de las clausulas y las
oraciones., pero en la parte escrita necesariamente , se
tiene que tomar encuenta el ordenamiento sintáctico
que peredomina del idioma, he aquí el siguiente
ejemplo.de oración simple con solo verbo

4. / Q /q phatmi qallariypi? En inicial de silaba.


Kay q sanampaqa maypichus rikhurisqanmanjina wakjinamanta nikun.

-phatmip qallariyninpi .-Jina kaptinqa kunkanchik ukhupi


ñikun. Q sanampa jinaytaq uyarikun,wichq’asqa wayrari mana
lluqsimunchu.
Lengua Originaria Quechua,taller complementario Doc.Armando Claros 2021

Qallu= lengua pirqa= pared Quy= dale

qiru= vaso Irqi= bebe urqu= macho o cerro

phatmip tukukuyninpi = En final de silaba .- jina kaptinqa kay X j sanampajina


manaqa iskay jj sanampajina nikun, jinapis q sanampawanpuni qillqakun.

Llaqta = pueblo riqsiy= conocer musuq = nuevo

siqsiy= escoser suqta= seis t´uqyay= reventar

1.- APLICACIONES.-Escriba cinco palabras con la letra “ q” en inicial de


silaba y 5 palabras en final de silaba

Hablanates quechuas.

Con inicial de silaba

1.- qaqa.

2.-

3.-

4.-

5.-

En final de silaba

1.- llaq-ta

2.-

3.-

4.-
Lengua Originaria Quechua,taller complementario Doc.Armando Claros 2021

5 ./ K/k SANAMPAWAN.- Kay k sanampaqa maypichus rikhurisqanmanjina wakjinamanta


rimarikun.

Phatmip qallariyninpi = en posicon inicial de silaba.- kaptinqa k sanampawanpuni


nikun. Karu= lejos kumpa= compadre Kiru= diente
kutay= moler

phatmip tukukuyninpi = En posición final de silaba.- Jina kaptinqa, j sanampajina nikun,


jinapis k sanampawanpuni qillqakun.

Lliklla= aguayo rikra = alas chakra= sembradio

Pukllay= jugar juk= uno pukyu= vetiente

6.- J/J SANAMPAWAN

simip qallariyninpi =en inicial de palabra.- kay j sanampaqa simip qallariynillanpi qillqakun
mana mayk’aqpis phatmip tukukuyninpi qillqakunchu.

Jatun=grande jaya= picante Juku=lechuza


juch´uy= pequeño

Muju=semilla jiña= asi

Kay j sanampaqa simip qallariyninpi wakin llaqtakunap


rimayninpiqa j sanampajinapuni ñikun,wakin llaqtapitaq mana ñikunchu.chayjina simikunari
kaykunam kanku.

 jisq ‘un Isq´un = nueve jallp´a allpa = tierra


 jukumari ukumari = lechuza juk uk = uno
 jurqhuy urqhuy = sacar juqhariy uqhariy= levantar
 jatun athun = grande Jawari arawi= poesia
 Jamawt´a amawta = cientifico
Lengua Originaria Quechua,taller complementario Doc.Armando Claros 2021

Kayjinata wakjinayarisqankuraykuqa, imaynatachus, mayqinchus unay pachapi nikusqankuta


mask'akun. Chayta riqsispañataq chay simikunamantaqa kay simikunaqa j sanampawanpuni
qillqakunku.
La j solo se escribe en inicial de silaba y no
en final de silaba,pero en algunas regiones
Juk = uno jurqhuy = sacar juqhariy= levantar la jota inicial de algunas palabras es muda.
En final de la silaba “K” se pronuncia como “J”
Jatun= grande jisq´un = nueve
pero jallp´a =
en la escritura normalizada se escribe con
tierra la “K

jukumari= lechuza

<lliklla> [llijlla] <pukllay> [pujllay]


<chukcha> [chujcha] <juk> [uk]
<chakra> [chajra] <pachak> [pachaj]

Kay jukkunari mana j sanampawanchu qillqakunku.

Amawta = cientifico Araw i= poesía


Lengua Originaria Quechua,taller complementario Doc.Armando Claros 2021

1. Ch/ch sanampawan Kay ch sanampaqa iskayjinata nikun.

Phatmi qalariypi = en posecion inicial de silaba

Mayk´aqchus phatmip qallariyninpi rikhuriptinqa, ch sanampawanpuni qiliqakun.

Chawlla= pez chupa=cola Chiri = frio chunka = diez chuki =duro


churi = ultimo o unico

phatmip tukukuyninpi = en posecion final de la silaba.- jinapi rikhuriptinqa kay [sh]


uyarijina nikuptinpís, ch sanampawanpuni qillqakunku. Kay simikunataq kaykunallam kanku:

Phuchka = rueca uchpha= ceniza La ch en inicial de silaba se


pronuncia como en el castellano.
Khichka= espina phichqa= cinco
Pero en final de silaba ,cuya
pronunciación cambia s sh o s
Qhuchpay= revolcarse k’ichki= ceñido
generalmente ocurre con las
consonantes fricativas kha,ph,etc. o
Wichq’ay = cerrar
las glotalizadas k’,p’.

8.LL SANAMPAWAN .Kay LL sanampaqa ¡skayjinata nikun.

ll phatmip qallariyninpi = ll en posecion inicial de silaba .- Mayk´aqchus simip


qallariyninpi, phatmip qallariyninpi kaptinqa II sanampajina nikuntaq qillqakuntaq.

Llakiy = pena llamt´a = leña Llullu = tierno llaqllay = Llika = llasa= pesado

Simip phatmin tukukuyninpis II jinatapuni nikun.

Millka mallku = jefe Millma= lana jallmay= aporcar Jallch´ay = arreglar

Mayk´aqchus phatmip tukukuyninpi riptinri kay II sanampaqa I sanampawanjina nikun, jinapis


q, q', p, t, ch sanampaq ñawapaqinpiqa II sanampawanpuni qiliqakun.
La ll en inicial de silaba se escribe
igual que el castellano.

Pero delante de Q siempre se debe


escribir LL y no L
Lengua Originaria Quechua,taller complementario Doc.Armando Claros 2021

 Allpu jinatataq Nikun (alqu)=perro

 P´allqa jinatataq Nikun (p´alqa)=abertura

 Jallq´a jinatataq Nikun (jalq´a)=bicolor

 Qallchajinatataq Nikun (qalcha)=cosecha

 P´ullqu jinatataq Nikun (p´ulqu)=mediass

 Qullpi jinatataq Nikun (qulqi)=plata

 Jullq´i jinatataq Nikun (julq´i)=comida

 Qillqay jinatataq Nikun (qilqay)=escritura

 Pillpintu jinatataq Nikun (pilpintu)=mariposa

 P´allta jinatataq Nikun (p´alta)

9. M/M SANAMPAWAN : Kay m sanampaqa ¡skayjinata nikun.

Simip qallariyninpi = en inicial de la palabra.- Mayk´aqchus simip qallariyninpi kaptinqa m


sanampawan qillqakun.

 Manka = olla muk´u = brote de flor


 Mink´a = ayuda mutua misi = gato
 Miray =multiplicar mathi = calabaza

Phatmip tukuyninpi = en final de silaba .-Wakin simip phatmip tukukuyninpi riptinri


rimaypiqa n sanampajina nikun, jinapis qillqaypiqa kay m sanampawan qillqakun. Kay
simikunari kaykunallam kanku.

Llamt´a = leña kimsa = tres Qam= tu llamk´ay= trabajar

10.-¿Mayk´aqtaq m sanampa p sanampaq ñawpaqínpi qillqakun?

 Qhichwa simipi kay m sanampaqa mana kastilla simipi jinapunichu p sanampaq-


ñawpaqinpi qillqakun. Kay m sanampawan p sanampap ñawpaqinpi qillqakusqanta
Yachanapaqqa,kayta sumaqta umanchakunanchik tiyan.
 Mayqin simipis saphinpi m sanampayuq kaptinqa m sanampawanpuni p, ph, p´
sanampap ñawpaqinpi qillqakun.
Jampi= medicina chumpi = faja Llamp´u= menudo
pampa=planicie Jamp´atu= sapo
Lengua Originaria Quechua,taller complementario Doc.Armando Claros 2021

ima simipipis saphinpa qhipanpi –mu +pu k’askaqwan khuchka riptinkuqa.-mu k’askaqqa –pu
k’askaqpa ñawpaqinpi kasqanrayku –m sanampaman tukun.chayraykutaq m
sanampawanpuni qillqakunan tiyan.

Sut´inchanapaq. Kay "rantimpun" simipiqa -m sanampaqa k´askaq kachkan, kay -mu k´askaqri
'richkasqanta' ninayachkan; jinapis kay -pu k´askaqpa ñawpaqinpi kaptinqa, -m sanampallaman
tukun, chayraykutaq jinata qillqakun. Kayta riqsinapaqqa kay rimaykunata sumaqta
umancharikuspa qhawarinachik..

Mamanpaq mankata rantimpun


Mamanpaq mankata ranti -m -pu –n

Kayqa m simiqa,tukukuyninpi m sanampayuqpuni chayrayku , p sanampap ñ awpainpiqa


kay m sanampawanpuni qillqakunan tiyan.
En inicial de la palabra se escribe
igual que en castellano,pero en
 Qampi kawsani, qampi tarini. final de silaba ,por razones
 Qampuni musquchiwanki, qampuni kusirichiwanki. históricas ,algunas palabras se
escriben con m, pero se
 Qampaq tarisaq, qampaq apamusaq. pronuncia con n .esto significa
que no se puede escribir
escuchando no mas mas,hay que
aprender la escritura de las
palabras normalizadas.

11. N/N SANAMPAWAN .- Kay n sanampaqa, qallarip simipitaq, qallarip phatmitaq rikhurin.

 nanay =dolor nina=fuego nuna= espíritu allma


 nina nina =avispa mana= no qina= quena

Kay n sanampaqa simip, phatmip qhipanpipis rikhurillantaq.

Qaninpa= anteayer p´anqa=libro Ñan=camino winkuy= echarse

12.- ¿Mayk´aqtaq n sanampawan p sanampaq ñawpaqinpi qillqakun?

Mayk´aqchus mayqin simipis saphinpi n sanampayuq kaptinkuqa, p sanampaq


ñawpaqinpiqa n sanampawanpuni qillqakunan tiyan.

Ñanpi= en camino ñan –pi = en camino


Lengua Originaria Quechua,taller complementario Doc.Armando Claros 2021

Mayk´aqchus ima saphimanpis -n k´askaqta yapaykuptinchikqa, kaytaq -n k


´askaqtaq kimsa kaq runap kasqanta rikuchichkaptinqa, n sanampawanpuni p
sanampaq ñawpaqinpi qillqakunan tiyan. Qhawarinachik.

Wawanpa wawa -n –pa = de su hija (o)


Llaqtanpi llaqta -n – pi = en su pueblo
ruwachkanpuni ruwa -chka -n -puní

Mayk´aqchus ima simimanpis -wan k´askaqta yapaykuptinchikqa, kay k´askaqqa, n


snampawanpuni p sanampaq ñawpaqinpiqa qillqakunan tiyan.

¿Qusanwanpunichu tukuy imata ruwanqa? ¿Qusa-n-wan-puni-ni-chu tukuy ¡mata


ruwanqa?

¿Allqunwanpis jamullanqataqchu? ¿Allqu -n -wan -pis jamullanqataqchu?

Sut´inchanapaq. Yachanapaq n sanampawanchus, m sanampawanchus p sanampaq

ñawpaqinpi qillqanapaqqa sumaq t´ukurina tiyan. Chaypaqqa, kay iskay rimayta


qhawarinachik, t´ukurispataq imaptinchus jukqa m sanampawan juktaq n sanampawan
qillqakuchkan.

Payqa llamk´anpuni. = Payqa llamk´a -n -puni. Paypaq llamk´ampuni =Payqa llamk´a -m


-puni

13.R sanampawan

Phatmip qallariyninpi = en posecion inicial de silaba.- Kay sanampaqa simip, phatmip


qallariyninpitaq tukukuyninpitaq rikhurin.

Rikuy= ver murmu = sobra Rikhuriy= aparecer kuntur= condor Pharpa


muru

Kay sanampaqa kay simip qallariyninpi kaptinqa, rimaypi I sanampajina nikun, jinapis r
sanampawan qillqakunku. Kaykunan kaykunallam kanku
La R en en el quechua se escribe y se
pronuncia como en castellano.Pero por
Rikra liqra = ala ruru luru = pepa
razones etimológicas algunas palabras
que se pronuncian con L se escribe
Raphi laphi = hoja
con R ,hay que aprender la ortografia
de estas palabras
Raqra laqra= rajado
Lengua Originaria Quechua,taller complementario Doc.Armando Claros 2021

14. S/s sanampawan

Kay s sanampaqa mana mayk´aqpis wakjinayanchu manaqa, kikintapuni mayqin simip


kitinpipis kaspa nikun.

Kay s sanampaqa qallariy simipitaq qallariy phatmipitaq qillqakun.

 Sipas=señorita sumaq= bien Sankhu= espeso sik´iy = estirar


 Wiksa= estomago k´usillu= mono

Jinallatataq kay s sanampawanqa simip tukukuyninpipis, phatmip tukukuyninpipis


qillqakullantaqa

 Mask´ay= buscar phaskay= desamarrar mismiy= entorcelar


 qhusqu=grasoso sipas= señorita

Kay -sqa, -spa k´askaqkuna kaqkunataqa s sanampawanpuni qillqakun.


La letra s en el quechua se
 Qayna mikhusqa anchata, chayrayku wiksan nanachkan. escribe y pronuncia como en
 Qayna mikhu -sqa ánchala, chayrayku wiksan nanachkan. castellano.

 Takispa, tususpa llaqtapi kachkanku.


 Taki -spa, tusu -spa llaqtapi kachkanku.

También podría gustarte