Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
N4
1904
c. 1
ft
r 010
E X L I B R I S
HEMETHERII VALVERDE TELLEZ
Episcopi Leonensis
K
1
J I
ESCRITA POR
4 - ^ T O X I O D E É E B R I J A .
NOVISI7UÍK EDICION
WKKRS1DAD DE
BMc'.sca
I ' M F K E N T A CE
1 Q O 4 . 0 I R Í T 3 M 3 0 C u h „
«til r r • V y *
¡ i j ' ^ A palabra G R A M Á T I C A , considerada etimológicamen-
( á ^ t e , signilica tratado, ciencia ó arte de las letras; e n -
t e n d i é n d o s e p o r éstas los s i g n o s ó c a r a c t e r e s con q u e p o r e s -
crito s e r e p r e s e n t a n los sonidos y articulaciones d e u n idio-
ma, así como t a m b i é n estos m i s m o s sonidos y articulaciones.
Divídese la G r a m á t i c a e n general y particular. La pri-
m e r a e s u n a ciencia, y la s e g u n d a e s un a r l e .
Gramática general o s la ciencia r a z o n a d a d e los princi-
pios c o m u n e s á todas las lenguas.
Gramática particular e s el a r t e d e e x p r e s a r los p e n s a -
mientos d e una m a n e r a c o n f o r m e á l a s leyes g e n e r a l e s d e la
ciencia g r a m a t i c a l y á las p a r t i c u l a r e s d e la l e n g u a , a u t o r i z a -
das p o r el uso d e los b u e n o s hablistas; ó m á s b r e v e : E L A R T E
DE HABLAR Y ESCRIBIR CORRECTAMENTE UN IDIOMA.
010873
3
2 NOCIONES PRELIMINARES. I
• " ¡ 1 n u n c i a d a s s o l a m e n t e son f u g a c e s y n o d e j a n huella n i r a s t r o .
p r e s a r n u e s t r a s ideas. H a y dos especies d e l e n g u a j e : el na- <
D e s p u é s d e l habla n o h a y n a d a m á s maravilloso, útil y t r a s -
tur al y el artificial.
cendental q u e la e s c r i t u r a .
Lenguaje natural e s u n a r e u n i ó n d e s i p o s conocidos y i
Escritura ideográfica e s la q u e escribe ideas ó pinta o b -
e m p l e a d o s p o r lodos los h o m b r e s y como dictados p o r la n a - • |
jetos, y c o m p r e n d e la pictórica y la simbólica ó geroglitica.
turaleza; tales son: el juego de la /isononomía, los gestos y \
los sonidos inarticulados. L a escritura fotográfica e s la q u e r e p r e s e n t a sonidos y
no ideas: c u a n d o r e t r a t a cada sílaba, s e l e llama escritura
Juego de la fisonomía e s t o d o m o v i m i e n t o m u s c u l a r q u e 1
silábica; y c u a n d o considera los e l e m e n t o s d e ésta, n o s pre-
se p r o d u c e en el r o s t r o p o r causa d e las i m p r e s i o n e s del a l -
senta lo q u e llamamos voz y articulación.
m a ; gestos s o n las a c t i t u d e s y posiciones q u e t o m a el c u e r p o "
p o r ía m i s m a causa; sonidos inarticulados s o n los diversos v H a b i é n d o s e i n v e n t a d o u n s i g n o gárlico p a r a cada u n o d e
g r i t o s a r r a n c a d o s á impulsos d e los s e n t i m i e n t o s q u e n o s : estos elementos, resultó la escritura alfabética, q u e e s la q u e
afectan. hoy p o s e e m o s y u s a m o s .
Lenguaje artificial e s u n s i s t e m a d e sign s , m á s ó m e n o s •
PRONUNCIACIÓN LATINA.
arbitrarios, más ó menos análogos, y empleados d e diversa |
m a n e r a p o r los h o m b r e s p a r a e x p r e s a r s u s p e n s a m i e n t o s . S i e n d o a b s o l u t a m e n t e desconocida la p r o n u n c i a c i ó n q u e
D e e n t r e los s i g n o s a r b i t r a r i o s , los g e n e r a l m e n t e e m p l e a - tenía el latín c u a n d o e n t r e l o s r o m a n o s e r a u n a lengua viva,
dos son los sonidos a r t i c u l a d o s , cuyo sistema recibe el n o m - cada nación ha seguido su dialecto p a r t i c u l a r e n la m a n e r a
bre d e lenguaje oral. E s t a clase d e l e n g u a j e s e llama ha- d e p r o n u n c i a r l o . P o r n u e s t r a p a r t e s e g u i r e m o s las r e g l a s
bla; d e m o d o q u e habla e s e n r e a l i d a d un conjunto de ro- establecidas p a r a la pronunciación del castellano, salvas algu-
ces que representa uno ó muchos pensamientos. nas excepciones q u e p r o c u r a r e m o s e x p o n e r con claridad.
Idioma e s u n sistema especial d e los s i g n o s q u e p r o p o r - j
ciona el l e n g u a j e ; asi e s q u e u n a p a r t e del idioma, ó u n c i e r - | ALFABETO LATINO.
to n ú m e r o d e signos suyos, basta p a r a f o r m a r el l e n g u a j e . E l j
La série d e l a s letras d e u n idioma, s e g ú n el orden en
idioma pide, n o sólo m u c h e d u m b r e d e signos, sino q u e enla- j
q u e c a d a u n o d e éllos las considera colocadas, s e llama al-
zados p o r analogía, f o r m e n éllos u n c u e r p o ó sistema r e g u - j
fabeto.
lar. E l l e n g u a j e e s p r o p i a m e n t e el i n s t r u m e n t o con q u e c o - 1
m u n i c a m o s n u e s t r a s ideas, y el idioma e s el a r t e q u e nos g u í a . L a s letras del alfabeto latino s o n las veinticinco m a y ú s c u -
las y m i n ú s c u l a s siguientes:
E x t r i c t a m e n t e h a b l a n d o , idioma e s la lengua d e un p u e -
blo considerada en s u s c a r a c t e r e s p r o p i o s y especiales, en s u s Aa, B b ,Ce,D d ,E e ,F f , G g ,H h ,Ii, Jj,
idiotismos, pero d e o r d i n a r i o s e c o n f u n d e con lengua.
Kk, IA, M m , N n , O o , P p , Q q , R r ,
A u n q u e s e p u e d e decir idioma francés, latino, castella-
Ss, T t , U u ,V v , X x ,Y y , Z z .
no ó español, etc. s e dice m á s c o m u n m e n t e : lengua france- I
sa, lengua latina, e t c . S e g ú n el ó r g a n o q u e p r i n c i p a l m e n t e funciona en la p r o -
L a e s c r i t u r a e s el a r t e d e r e p r e s e n t a r las p a l a b r a s q u e p r o - 1
NOCIONES PRELIMINARES.
P A R T E P R I M E R A .
A N A L O G I A .
I m i .
ANALOGÍA e s la p a r t e d e la G r a m á t i c a q u e t r a t a d e l a s
p r a t e s d e la oración, c o n s i d e r á n d o l a s s e p a r a d a m e n t e , y e x a -
m i n a n d o los accidentes y p r o p i e d a d e s d e c a d a u n a d e ellas.
V-
L l á m a s e palabra, vocablo, voz, dicción ó término, la s í -
p laba ó r e u n i ó n d e sílabas q u e e x p r e s a n u n a idea cualquiera,
ya s e a d e esencia ó estado, y a d e accidentes ó calidad, ya d e
acción ó relación.
La p a l a b r a ó r e u n i ó n d e p a l a b r a s con q u e s e e x p r e s a u n
concepto cabal, s e llama oración.
L l á m a n s e aquí propiedades l a s calidades p e r m a n e n t e s d e
las p a l a b r a s , y accidentes l a s modificaciones ó c a m b i o s q u e
experimentan en su estructura ó formación. L a s primeras
hacen relación al ser, y l a s s e g u n d a s al estado: amabas e s
verbo activo, transitivo, r e g u l a r , etc., ( p r ó p i e d a p e s ) ; está en
la s e g u n d a p e r s o n a d e s i n g u l a r , p r e t é r i t o i m p e r f e c t o d e indi-
cativo, etc. (accidentes).
Clasificando las p a l a b r a s p o r las ideas q u e r e p r e s e n t a n , ó
p o r el olicio q u e e n la o r a c i ó n hacen, s e r e d u c e n todas, p a -
ra facilitar el análisis, á n u e v e clases llamadas partes de la
oración, á s a b e r : nombre, adjetivo, pronombre, verbo, par-
ticipio, adverbio, preposición, conjunción é interjección.
2
IO PARTE PRIMERA.
L o s n o m b r e s compuestos p u e d e n e s t a r f o r m a d o s :
Las cinco p r i m e r a s s o n v a r i a b l e s ó declinables, y l a s cuatro,
D e adjetivo y sustantivo, como parvi-lóquium (la c o n v e r -
últimas i n v a r i a b l e s ó indeclinables.
sación p e q u e ñ a ) .
C A P Í T U L O I. D e preposición y n o m b r e , como inter-díctio ( l a i n t e r d i c -
ción), e-locútio (la elocución).
Del nombre. D e dos sustantivos y u x t a p u e s t o s , como pater-familias- (el
p a d r e d e familias.)
Nombre e s aquella p a r t e d e la oración q u e s i r v e p a r a d e - ' D e n o m b r e y v e r b o , c o m o agrí-cola (el l a b r a d o r ) .
s i g n a r ó d a r á conocer las cosas ó l a s p e r s o n a s , c o m o virtiis,
Y d e a d v e r b i o y n o m b r e , como bene-volentia ( l a b e n e v o -
(la virtud), Petras ( P e d r o ) , e t c .
lencia).
El n o m b r e s e divide en genérico y propio, primitivo y Nombre colectivo e s el q u e a u n e n s i n g u l a r denota colec-
derivado, simple y compuesto, colectivo, regular é irregu- ción ó r e u n i ó n d e cierto n ú m e r o d e individuos, como exér-
lar, y anómalo. citus (el ejército), grex (el r e b a ñ o ) . D e éstos u n o s son de-
Nombre genérico e s el q u e conviene á m u h a s personas terminados, p o r q u e señalan la especie d e individuos, como
ó cosas, como homo (el h o m b r e ) , petra (la p i e d r a ) , prsemium los a n t e r i o r e s ; y o t r o s indeterminados, p o r q u e n o la señalan
(el p r e m i o ) . ó d e t e r m i n a n , como multitúdo (la m u l t i t u d ) .
Nombre propio e s el q u e s e da á p e r s o n a ó cosa e n t e r a - Nombre regular e s el q u e s e declina p o r u n m i s m o m o d e -
m e n t e d e t e r m i n a d a , como Ferdinandus ( F e r n a n d o ) , Roma lo e n t o d o s los casos.
(Roma). Nombre irregular es el q u e s e a p a r t a e n uno ó m á s casos
Nombre primitivo e s el q u e n o p r o c e d e d e o t r a palabra del m o d e l o q u e le c o r r e s p o n d e .
del m i s m o idioma, como janua (la p u e r t a ) . Nombre anómalo e s a q u e l á q u i e n falta a l g u n o d e los n ú -
Nombre derivado e s el q u e nace d e u n primitivo, como, m e r o s , ó m u d a el g é n e r o ó declinación, ó c a r e c e d e algún caso.
jánitor (el p o r t e r o ) . Del número de los nombres.
E n t r e los derivados s e distinguen c o n n o m b r e p a r t i c u l a r !
los verbales, q u e son los q u e proceden d e u n v e r b o , c o m o j Número e s el accidente g r a m a t i c a l q u e , p o r medio d e la
oratio ( o r a c i ó n ) , q u e nace d e orare; los diminutivos, q u e d i s l modificación q u e p r o d u c e e n u n a p a r t e d e la o r a c i ó n , manifies-
m i n u y e n la signilicación del p r i m i t i v o , c o m o munútqduim ta si ésta s e refiere á una sola p e r s o n a ó cosa, ó á m á s d e una.
(regalito ó p r e s e n t e corto); los patronímicos ó n o m b r e s t o l S o n , p u e s , dos los n ú m e r o s : el singular y el plural.
m a d o s d e los p a d r e s ó abuelos, como Priámides (hijo d e P r i a - J Número singular e s el d e l a s p a l a b r a s q u e significan u n a
m o ) , Eneádes (hijo d e E n e a s ) . sola p e r s o n a ó cosa, c o m o flos (la fior), leo (el león); y plural
Nombre simple e s aquel á cuya f o r m a c i ó n n o contribu-j el d e las p a l a b r a s q n e significan d o s ó m á s p e r s o n a s ó cosas,
ve n i n g u n a otra voz a g r e g a d a , c o m o píetas (la piedad). I c o m o óculi (los ojos), exempla (los e j e m p l o s ) .
Nombre compuesto e s el q u e está f o r m a d o d e dos ó má.i El plural s e f o r m a del s i n g u l a r , s e g ú n s e v e r á e n la d e c l i n a -
palabras u n i d a s en u n a sola di ción, c o m o impié'as ( l a im- ción.
piedad).
IO PARTE PRIMERA.
L o s n o m b r e s compuestos p u e d e n e s t a r f o r m a d o s :
Las cinco p r i m e r a s s o n v a r i a b l e s ó declinables, y l a s cuatro,
D e adjetivo y sustantivo, como parvi-lóquium (la c o n v e r -
últimas invariables ó indeclinables.
sación p e q u e ñ a ) .
C A P Í T U L O I. D e preposición y n o m b r e , como inter-díctio ( l a i n t e r d i c -
ción), e-locútio (la elocución).
Del nombre. D e dos sustantivos y u x t a p u e s t o s , como pater-familias (el
p a d r e d e familias.)
Nombre e s aquella p a r t e d e la oración q u e s i r v e p a r a d e - ' D e n o m b r e y v e r b o , c o m o agrí-cola (el l a b r a d o r ) .
s i g n a r ó d a r á conocer las cosas ó l a s p e r s o n a s , c o m o virtiis,
Y d e a d v e r b i o y n o m b r e , como bene-volentia ( l a b e n e v o -
(la virtud), Petras ( P e d r o ) , e t c .
lencia).
El n o m b r e s e divide en genérico y propio, primitivo y Nombre colectivo e s el q u e a u n e n s i n g u l a r denota colec-
derivado, simple y compuesto, colectivo, regular é irregu- ción ó r e u n i ó n d e cierto n ú m e r o d e individuos, como exér-
lar, y anómalo. citus (el ejército), grex (el r e b a ñ o ) . D e éstos u n o s son de-
Nombre genérico e s el q u e conviene á m u h a s personas terminados, p o r q u e señalan la especie d e individuos, como
ó cosas, como homo (el h o m b r e ) , petra (la p i e d r a ) , prsemium los a n t e r i o r e s ; y o t r o s indeterminados, p o r q u e n o la señalan
(el p r e m i o ) . ó d e t e r m i n a n , como multitúdo (la m u l t i t u d ) .
Nombre propio e s el q u e s e da á p e r s o n a ó cosa e n t e r a - Nombre regular e s el q u e s e declina p o r u n m i s m o m o d e -
m e n t e d e t e r m i n a d a , como Ferdinandus ( F e r n a n d o ) , Roma lo e n t o d o s los casos.
(Roma). Nombre irregular es el q u e s e a p a r t a e n uno ó m á s casos
Nombre primitivo e s el q u e n o p r o c e d e d e o t r a palabra del m o d e l o q u e le c o r r e s p o n d e .
del m i s m o idioma, como janua (la p u e r t a ) . Nombre anómalo e s a q u e l á q u i e n falta a l g u n o d e los n ú -
Nombre derivado e s el q u e nace d e u n primitivo, como, m e r o s , ó m u d a el g é n e r o ó declinación, ó c a r e c e d e algún caso.
jánitor (el p o r t e r o ) . Del número de los nombres.
E n t r e los derivados s e distinguen c o n n o m b r e p a r t i c u l a r !
los verbales, q u e son los q u e proceden d e u n v e r b o , c o m a Número e s el accidente g r a m a t i c a l q u e , p o r medio d e la
oratio ( o r a c i ó n ) , q u e nace d e orare; los diminutivos, q u e dis-j modificación q u e p r o d u c e e n u n a p a r t e d e la o r a c i ó n , manifies-
m i n u y e n la signiiicación del p r i m i t i v o , c o m o munúsqduim ta si ésta s e refiere á una sola p e r s o n a ó cosa, ó á m á s d e una.
(regalito ó p r e s e n t e corto); los patronímicos ó n o m b r e s to-1 S o n , p u e s , dos los n ú m e r o s : el singular y el plural.
m a d o s d e los p a d r e s ó abuelos, como frió mides (hijo d e P r i a - J Número singular e s el d e l a s p a l a b r a s q u e significan u n a
mo), Eneádes (hijo d e E n e a s ) . sola p e r s o n a ó cosa, c o m o flos (la flor), leo (el león); y plural
Nombre simple e s aquel á cuya f o r m a c i ó n n o contribu-j el d e las p a l a b r a s q u e significan d o s ó m á s p e r s o n a s ó cosas,
ve n i n g u n a otra voz a g r e g a d a , c o m o píetas (la piedad). I c o m o óculi (los ojos), exempla (los e j e m p l o s ) .
Nombre compuesto e s el q u e está f o r m a d o d e dos ó má.>j El plural s e f o r m a del s i n g u l a r , s e g ú n s e v e r á e n la d e c l i n a -
palabras u n i d a s en u n a sola di ción, c o m o impié'as ( l a im- ción.
piedad).
12
L a m a y o r p a r t e d e los n o m b r e s s e u s a n e n n ú m e r o singular - Femenino e s el q u e s e refiere á m u j e r ó animal h e m b r a ,
y plural; pero h a y algunos q u e tienen el p r i m e r o s i n el segun- como filia (la hija), èqua (la llegua); y á o t r a s cosas q u e , s i n
do, y o t r o s al c o n t r a r i o . s e r h e m b r a s , s e las c o n s i d e r a como si lo fuesen, c o m o rosa (la
Carecen d e plural: r o s a ) , tàbula (la tabla).
l o — L o s n o m b r e s p r o p i o s , c o m o Júpiter (Júpiter), juno . Neutro e s el q u e s e a t r i b u y e á n o m b r e s q u e n o s e r e f i e r e n
( j u n o ) , Petrus ( P e d r o ) . á n i n g u n o d e los g é n e r o s , ni p o r naturaleza, ni p o r analogía,
c o m o templum (el templo).
Q o — L o s d e reinos, provincias, montes, m a r e s , etc. como ¿
Común e s el q u e c o r r e s p o n d e á n o m b r e s q u e convienen á
.Egyptus ( E g i p t o ) , Germania ( A l e m a n i a ) , e t c .
los dos sexos, p e r o q u e v a r i a n d o d e significación, varían t a m -
3 o — L o s d e ciencias y a r t e s , como Philosophia (la F i l o s o - ] bién d e g é n e r o , y u s a n d e l adjetivo e n la t e r m i n a c i ó n propia
fia), Gramática (la G r a m á t i c a ) . d e a q u e l e n q u e s e t o m a n , v . g . : bos (el buey ó la vaca), sus
4 o — L o s d e m e t a l e s y edades, como aurum (el o r o ) , ju- (el p u e r c o ó la p u e r c a ) . Así e s q u e s e podrá decir: bos mac-
ventud (la j u v e n t u d ) . tátus v bos mactáta, sus inmundus y sus pigra.
Al c o n t r a r i o , h a y n o m b r e s q u e n o tienen s i n g u l a r ó n o se Epiceno e s el g é n e r o d e aquellos n o m b r e s q u e con una mis-
u>an en él ( 1 ) , c o m o exequial (las e x e q u i a s , ) Penátes (los Pe- m a t e r m i n a c i ó n , v s i n q u e v a r i é la f o r m a del adjetivo q u e s e
nales, dioses d o m é s t i c o s á q u i e n e s daba culto la gentilidad). ; les u n e , s i r v e n p a r a e x p r e s a r i n d i v i d u a s d e los dos sexos, c o -
m o vulpes (la z o r r a , m a c h o y h e m b r a ) , àquila (el á g u i l a ,
Del género de los nombres. hembra y macho).
Ambiguo e s el q u e s e a t r i b u y e á n o m b r e s q u e sin v a r i a r d e
Género e s el a c c i d e n t e g r a m a t i c a l d e l n o m b r e , m e d i a n t e el j
significación s e u s a n i n d i s t i n t a m e n t e como m a s c u l i n o s y como
cual e x p r e s a éste el sexo d e los s e r e s q u e d e s i g n a .
f e m e n i n o s , como di es (el día), finis (el fin), p u e s s e p u e d e
C o m o el sexo sólo s e e n c u e n t r a en los a n i m a l e s , n o d e b e r í a ; decir hic ó hxc dies; hic ó hxc finis ( i ).
h a b e r m á s q u e dos g é n e r o s , masculino y femenino; p e r o la
inclinación d e l h o m b r e d e d a r a n i m a c i ó n á los objetos ( 2 ) , las Declinación de los nombres.
s e m e j a n z a s d e los s e r e s a n i m a d o s y los i n a n i m a d o s , la diversa
m a n e r a con q u e la e s t r u c t u r a y signiticación del n o m b r e s e nos DECLINACIÓN e s la s e r i e o r d e n a d a d e los casos gramati-
p r e s e n t a n , r e l a t i v a m e n t e á esos dos g é n e r o s , h a n dado l u g a r á cales.
q u e los g r a m á t i c o s e n u m e r e n seis g é n e r o s : masculino, femm Caso e s c a d a u n a d e l a s f o r m a s ó t e r m i n a c i o n e s q u e t o m a
niño, neutro, común, epiceno, y ambiguo. el n o m b r e p a r a e x p r e s a r los m o d o s con q u e el objeto s e p r e -
Género masculino e s el q u e c o r r e s p o n d e á todo n o m b r e d e senta, ó l a s f u n c i o n e s q u e d e s e m p e ñ a .
varón ó animal m a c h o , c o m o Petrus ( P e d r o ) , équus (el caba- El n o m b r e a d m i t e seis casos: nominativo, genitivo, dati-
llo); y á o t r o s q u e p o r su analogía ó t e r m i n a c i ó n s e conside- vo, acusativo, vocativo y ablativo.
r a n del m i s m o g é n e r o , como líber (el libro).
(1) A pesar d e la ambigüedad que estas y otras palabras presentan, atendida su forma material, su
significación fija el género en que han de usarse. Asi. dies. significando tiempo en general, es siem-
¡\ Ciioria tiene el singular cibarium, que no se usa. , . , , , , . ,„ pre masculino, y en el sentido de una duración determinada, es femenino.
oí Atendiendo á esta inclinación, tan natural en el hombre cuando habla el leguaje d e las pas«r§ Por ser indispensable el conocimiento de las declinaciones y genitivos de los nombres para estudiai
n ¿ . el género masculino deberá aplicarse con prefereneia á los seres qoe nos ofrezcan ideas fclw- I las reglas sobre géneros, nos reservamos el darlas á conocer después.
za y superioridad; y el femtniw, á los que nos ofrezcan ideas de debilidad, inferioridad o b é l i c a . I
Con el nominativo s e ñ a l a m o s la p e r s o n a q u e e s , ó dice, ó
hace p o r activa, y la q u e p a d e c e p o r pasiva. E j e m p l o s d e la
p e r s o n a q u e e s , ó dice, ó hace: Deus est (Dios existe); Ma- DECLINACIÓN DE LOS NOMBRES LATINOS.
gister dixit (el m a e s t r o dijo); Deus fecit hóminem (Dios h i -
zo al h o m b r e ) . E j e m p l o d e la p e r s o n a q u e padece, p u e s t a El genitivo d e s i n g u l a r contiene la letra ó letras c a r a c t e -
en n o m i n a t i v o e n la voz pasiva: Horno amátur a Deo (el rísticas d e cada declinación, p o r eso este caso e s el q u e s i r -
h o m b r e e s a m a d o p o r Dios). ve p a r a d i s t i n g u i r las declinaciones d e los n o m b r e s latinos.
El genitivo denota relación d e p r o p i e d a d , p o s e s i ó n ó p e r - S o n cinco l a s declinaciones:
tenencia. E n castellano s i e m p r e v a p r e c e d i d o d e la p r e p o s i -
L a p r i m e r a f o r m a el genitivo d e s i n g u l a r e n « diptongo,
ción de.
como musa, muste.
E n dativo p o n e m o s la p e r s o n a ó cosa á q u i e n l e v i e n e el
L a s e g u n d a en i, como dóminus, dómini.
d a ñ o ó p r o v e c h o . E n castellano s e u s a d e u n a d e l a s d o s
preposiciones a ó para, j u n t a s con el n o m b r e . L a t e r c e r a e n is, c o m o sermo, sermónis.
E n acusativo s i n preposición p o n e m o s la p e r s o n a q u e p a - L a c u a r t a en us, como sensus, sensus, ó en u, c o m o ge-
dece p o r activa, y la q u e hace, s i e n d o el v e r b o infinitivo. S e nu, genu.
llama persona que padece ó complemento directo el n o m - La q u i n t a en ei, como dies, diéi.
b r e del objeto s o b r e el q u e r e c a e d i r e c t a m e n t e la acción d e l T o d o el a r t e d e la declinación estriba en el conocimiento
verbo. P o r e j e m p í o : Deus creavit cozlum ( D i o s crió e l cie- d e e s a p a r t e d e l n o m b r e q u e p e r u i a n e c « invariable e n todos
lo). Cortum e s el c o m p l e m e n t o directo ó la p e r s o n a q u e p a - los casos, y d e la otra q u e cambia s e g ú n l o s oficios q u e el
dece puesta en acusativo. E n castellano lleva a l g u n a s veces n o m b r e d e s e m p e ñ a en la o r a c i ó n . L a p a r t e invariable s e lla-
la preposición a . ma radical, y la v a r i a b l e terminación ó desinencia. A s í ,
El vocativo sirve s o l a m e n t e p a r a i n v o c a r ó l l a m a r á u n a en el n o m b r e musa, la radical e s mus, y las t e r m i n a c i o n e s
p e r s o n a ó dosa personificada. E n a m b a s l e n g u a s lleva a l g u - a, ¡e, x, am, a, a, p a r a el s i n g u l a r ; ¿e, arum, is, as, as, is
n a s veces a n t e p u e s t a la i n t e r j e c c i ó n oh; v. g . ¡oh dómine! p a r a el plural.
(¡oh señor!)
El ablativo e s u n c o m p l e m e n t o d e la oración, q u e e x p r e -
sa los motivos, c i r c u n s t a n c i a s ó a c c i d e n t e s d e élla; ó b i e n l a s MODELO DE LA MERA DECLINACIÓN,
relaciones d e procedencia, situación, m o d o , t i e m p o , i n s t r u m e n -
to, m a t e r i a , e t c . E n castellano v a c o n s t a n t e m e n t e p r e c e d i d o Musa, la musa.
d e preposición; en latín m u c h í s i m a s veces s e le e n c u e n t r a SINGULAR. PLUKAL
SINGULAR. PLURAL.
DECLINACIÓN DE L O S N O M B R E S GRECO-LATINOS.
Nom. Nom.. Di-es.
Gen..
H a y u n a clase d e n o m b r e s q u e procediendo d e l g r i e g o , s e
Gen Di-éi.
Dat. . Di-éi. Dal Di-ébus. han introducido e n la lengua latina, c o n s e r v a n d o en todo ó
Acus. Acus... Di-es. e n p a r l e la f o r m a d e su declinación primitiva, y como su « h
Voc . Di-es. Voc.... Di-es. nocimiento e s del lodo i n d i s p e n s a b l e p a r a hacer c o n inteli-
Abl... Di-e. g e n c i a y p r o v e c h o la lectura d e los clásicos, h e m o s j u z g a d o
necesario e n s e ñ a r la m a n e r a d e declinarlos.
T o d o s los n o m b r e s d e la quinta declinación s e declinan co-
L a s declinaciones d e los n o m b r e s greco-latinos s o n t r e s .
m o dies, diéi; pero h a y q u e a d v e r t i r q u e la m a y o r p a r t e de j
L o s d e la p r i m e r a a c a b a n el n o m i n a t i v o en a?, as, e, es. L o s
éllos carecen d e p l u r a l , y q u e los pocos q u e lo t i e n e n , c a r
d e la s e g u n d a en os, on, ¿as. L o s d e la t e r c e r a en a, as,
cen s i n e m b a r g o d e genitivo, dativo y ablativo, á excepción
is, o, os, etc.
d e dies y res, q u e s o n enteros. •Primern declinación
«
Los q u e tienen plural s e declinan como dómini, dominó- L o s n o m b r e s p a t r o n í m i c o s t e r m i n a n e n as, de.<¡, is, ne.
rían, y los en on, c o m o templa; p e r o t o d o s f o r m a n el g e n i - L o s en as (femeninos) s e declinan como Arcas; los e n des
tivo 011 Olí. (masculinos) como Anchíses; los en i s (femeninos) como Ama-
ryllis; y los en ne ( t a m b i é n f e m e n i n o s ) como epitome.
Tercera declinación.
nio Aprllis, ü ( A b r i l ) , Nilus, i (el Nilo), curtís, i (el euro), Los n o m b r e s a c a b a d o s e n a , % ó i, y declinables s o l a m e n -
ele. te e n el n ú m e r o plural, s o n r e s p e c t i v a m e n t e n e u t r o s , f e m e -
Ái b o i i s est n o m e n m u ü é b r i ; s e d e x c i p i a n t u r ; ninos y masculinos, como arma (las a r m a s ) , delicix (las d e -
Mas oleaster; acer néutrum, cum súbere, robur.
licias), cancelli (las celosías). Herma, árurn e s n e u t r o , y
El nombre de árbol es femenino; pero se exceptúan: Pandectas, árurn masculino, s e g ú n u n o s a u t o r e s , y femenino
por masculino oleaster, tri, (el asebuche), por neutro acer, t
s e g ú n otros.
eris (el acebo), con robur, oris (el roble), y súber, eris (el
alcornoque). Substantiva g e n u s n é u t r u m non flexa r e p o s c u n t .
T o d o n o m b r e q u e s i g n i f i q u e ;'rbol e s femenino, como spi- Los nombres indeclinables piden el género neutro.
nus (el espino), cupressus (el ciprés), e t c . ; exceptuándose
Los n o m b r e s indeclinables son del g é n e r o n e u t r o , c o m o
s o l a m e n t e oleaster, acer, súber y robur, pues el p r i m e r o es
gummi ( l a g o m a ) , e t c . A esta regla p e r t e n e c e n las letras
masculino y los tres ú l t i m o s neutros.
del abecedario, así latinas, v. g . a, b, c, c o m o g r i e g a s , v . g .
í n s u l a i e m i n e a , urbs, r e g i o cum n a v e poésis.
alfa, be'a, gama, q u e son del g é n e r o n e u t r o ; y si alguna
El nombre de isla, el de ciudad, el de región, el de poe^ vez s e hallan c o n g é n e r o f e m e n i n o , e s p o r e n t e n d e r s e e n éllas
sía y el de navio son femeninos. este n o m b r e líttera, x (la letra).
T o d o s los n o m b r e s d e islas, ciudades, r e g i o n e s , reinos, na- V o x quaevis néutris dábiiur pro n ò m i n e surapta.
v k s y o b r a s d e poesía, tienen g é n e r o f e m e n i n o , como C y -
Cualquiera voz tomada en lugar de nombre se dará á
prus ( C h i p r e , isla del M e d i t e r r á n e o ) , Saguntus (Sagunlo),
los neutros
.Egyptus ( E g i p t o ) , Centauras (el navio. C e n t a u r o ) Eunu- ¡
chas ( E u n u c o , u n a o b r a d e T e r e n c i o ) . A e s t a s o b r a s d e p o e - | L a s p a r t e s d e la oración, q u e n o s i e n d o n o m b r e s ni p r o -
sía suele a l g u n a s veces a t r i b u í r s e l e s el g é n e r o masculino, prin- n o m b r e s s e ponen e n l u g a r d e n o m b r e , s o n del g é n e r o n e u -
c i p a l m e n t e c u a n d o llevan p o r titulo el n o m b r e d e su a u t o r , ' i t r o , c o m o vivere p o r vi!a.
A primíe m u l i e b r e g e n u s deposcit ut aura,
Heglas de terminación.
Adria mas esto, cui jungtr pianéta, comèta.
Um n é u i r u m facies, h ó m i n u m si propria d e m á s . El nombre de la primera declinación acabado en a, pi-
Harás neutro el nombre acabado en um, si sacas los de género femenino, como aura, ce (el viento). Adria, ce
nombres propios de hombres y mujeres. (el golfo de Venecia) sea masculino, al cual juuta pianéta,
ce (el planeta), y comèta, ce (et cometa).
T o d o n o m b r e acabado en um, s e a cual f u e r e s u significa-
ción, e s del g é n e r o neutro, como mancípium (el esclavo), . L o s n o m b r e s d e la p r i m e r a declinación a c a b a d o s en a s o n
dxmonuium (el demonio), e t c . S á c a n s e los n o m b r e s propios j f e m e n i n o s , como aura, etc. S á c a n s e p o r m a s c u l i n o s Adria,
d e varones, q u e son masculinos, como Dignatium ( u n h o m - c u a n d o significa el m a r Adriático, pianéta y comèta; y p o r
b r e llamado D i g n a d o ) ; v los d e m u j e r e s , q u e s o n f e m e n i n o s , ! n e u t r o pascha, se.
como Eustochium (una m u j e r l l a m a d a E u s t o q u i a ) . A terna? dábitur néutris, c e u stigma, poema.
-J
4o
M u c h o s n o m b r e s s e hacen del g é n e r o del n o m b r e general
tales son los q u e s e e n c u e n t r a n e n la r e g l a d e s d e buho hasta
en q u e s e c o m p r e n d e n , como bubo q u e e s f e m e n i n o p o r e n -
palumbes. t e n d e r s e avis, debiendo s e r masculino p o r o finita, e t c .
Á la t e r c e r a pertenecen l o s q u e c o m u n m e n t e s o n f e m e n i -
nos, p e t o q u e s i n e m b a r g o a l g u n a s veces s e hallan masculi- NOMBRES DISTINGÜENDOS.
nos; éstos s o n los seis ú l t i m o s d e q u e s e hace m e n c i ó n en la
regla. Nombres distilujiiendos son aquéllos á q u i e n e s p u e d e n
a p l i c a r s e d i v e r s a s r e g l a s p a r a el conocimiento d e s u s g é n e -
P r o n ó m i n e s e x u m quie c o m p l e c t ú n t u r u t r ú m q u e
Uno, epicana v o c a n t g r a i i , promiscua nostri. ros, ya p o r q u e e s c r i b i é n d o s e con u n a s m i s m a s letras tienen
significados diferentes, ó ya p o r q u e teniendo el m i s m o signi-
Los griegos llaman epicenos, y los latinos promiscuos,
ficado y e s c r i b i é n d o s e con las m i s m a s letras, p e r t e n e c e n s i n
á los nombres que abrazan uno y otro sexo con un sólo
e m b a r g o á d i v e r s a s reglas, s e g ú n las cuales podian convenir-
pronombre.
les diversos g é n e r o s .
L o s n o m b r e s q u e con u n a m i s m a t e r m i n a c i ó n , y s i n q u e
C u a n d o s e p r e g u n t e cuál e s el g é n e r o d e estos n o m b r e s ,
v a r i é n d e f o r m a el p r o n o m b r e y el adjetivo q u e a l g u n a s ve- d e b e r á r e s p o n d e r s e haciendo la distinción ó distinciones q u e
ces se les u n e n , y sirven p a r a e x p r e s a r i n d i v i d u o s d e los dos p i d a n las e x i g e n c i a s del caso. E j e m p l o s : S i s e nos p r e g u n -
sexos, son epicenos, como lepas (la liebre, h e m b r a y m a c h o ) , ta cuál e s el g é n e r o d e acns, d e b e r e m o s c o n t e s t a r q u e si s e
piséis (el pez, m a c h o y h e m b r a ) , á los cuales, p a r a distin- t o m a p o r la a g u j a d e coser, e s f e m e n i n o por sunt acus, atipie
guirlos, suelen j u n t a r los a u t o r e s las p a l a b r a s mas y fémina, manas, muliébria, pórticus, alvus; si s e t o m a p o r el p e z
como mas lepus, fémina piséis. llamado aguja, e s masculino p o r us máribus junges, sen
quartte, sive secútulse; y si s e t o m a p o r la g r a n z a , e s n e u -
tro p o r us terme néutrum, e t c . S i s e n o s p r e g u n t a q u é
g é n e r o tiene siler ( a r b u s t o q u e a l g u n o s creen s e r la m i m b r e -
A P E N D I C E S . ,
r a ) , d e b e r e m o s decir q u e a t e n d i e n d o á s u significación e s f e -
R e s p í c i m u s fines, n o n s i g n i f i c á t a f r e q u e n t e r . m e n i n o p o r árboris est nomen mulièbre; y a t e n d i e n d o á su
t e r m i n a c i ó n e s n e u t r o , a u n q u e n o p o r la regla g e n e r a l ,
Atendemos frecuentemente á los fines, y no á tos sig-
p u e s los n o m b r e s a c a b a d o s e n er son masculinos, sino por la
nificados.
excepción taírien éxcipe nèutra ver, S I L E R , atque ci-
Hay n o m b r e s q u e dejan e l g é n e r o q u e Ies c o r r e s p o n d e r i a
eer, etc.; y si, a p r o v e c h a n d o la o p o r t u n i d a d , s e n o s p r e g u n -
p o r su signiticación y t o m a n e l q u e les c o r r e s p o n d e p o r su
tase q u é g é n e r o t o m a n o r d i n a r i a m e n t e los n o m b r e s c u a n d o
t e r m i n a c i ó n ; p e r o h a y t a m b i é n a l g u n o s q u e t o m a n el d e su
les c o r r e s p o n d e u n o p o r su significación y o t r o p o r s u t e r -
significación y d e j a n el d e s u t e r m i n a c i ó n ; todo lo cual h a -
m i n a c i ó n , c o n t e s t a r e m o s con aquel p r e c e p t o respícimus fi-
b r á podido o b s e r v a r s e ya al h a b e r hecho el estudio d e las re- nis, non significata frequenter.
glas d e los g é n e r o s .
L o s n o m b r e s q u e s e e s c r i b e n con las m i s m a s letras y t i e -
Multa s u b a u d í t u m n o m e n g e n e r á l e requírunt
nen el m i s m o g é n e r o s e g ú n , d i f e r e n t e s r e g l a s , y e l m i s m o ó
Muchos nombres buscan el género del nombre general distinto significado, c o m o Antonias q u e e s masculino p o r
que se entiende en éllos. 6
42 PARTE PRIMERA.
ANALOGIA. 43
másenla sunt máribus, etc. y p o r us máribus junge, etc.;
y robur (el roble, y t a m b i é n la fortaleza), q u e e s n e u t r o cuan- homo ( p r u d e n t e h o m b r e ) , prudens mulier ( p r u d e n t e m u j e r ) ,
d o significa el roble, p o r mas oleáster, acer neútrum, cum prudens exémplum ( p r u d e n t e e j e m p l o ) .
subere ROBUR, y c u a n d o significa la fortaleza, p o r us ternae
neútrum, n o d e b e r á n e n u m e r a r s e e n t r e los distingüendos, DECLINACIÓN DE LOS ADJETIVOS.
c o m o lo h a n h e c h o a l g u n o s g r a m á t i c o s , p u e s e n n i n g ú n ca-
L o s adjetivos q u e tienen t r e s t e r m i n a c i o n e s s e declinan e n
so p u e d e h a b e r d u d a e n la significación d e sus g é n e r o s .
la p r i m e r a como los n o m b r e s m a s c u l i n o s d e la s e g u n d a decli-
nación, e n la t e r c e r a c o m o los n e u t r o s d e la m i s m a , y e n la
s e g u n d a como los n o m b r e s d e la p r i m e r a declinación.
CAPÍTULO II.
M O D E L O P A R A LA D E C L I N A C I O N D E LOS A D J E T I V O S
Del adjetivo. D E TRES TERMINACIONES.
3ÏS
PARTE PRIMERA.
PLURAL.
M O D E L O D E LA D E C L I N A C I O N D E LOS ADJETIVOS Q U E
Líber-i, líber-se, líber-a. TIENEN UNA TERMINACIÓN EN EL NOMINATIVO
Liber-órum, liber-árum, liber-órum. DE SINGULAR.
Líber-is, líber-is, liber-is.
Líber-os, liber-as, líber-a. Prudens, (prudente).
Líber-i, líber-as, líber-a. SINGULAR. PLURAL.
Líber-is, líber-is, líber-is. (i)
Noni.. Prudens. Nom. .Prudéntes, prudéntia.
Gen.. .Prudéntis, Gen.. .Prudéntium, prudéntum.
MODELO D E LA D E C L I N A C I O N D E LOS ADJETIVOS Q U E Dat.. .Prudènti. Dat.. .Prudéntibus.
T I E N E N T R E S TERMINACIONES EN EL NOMINATIVO Acus. .Prudéntem, prudens. Acus.. Prudéntes, prudéntia.
Vocw . .Prudens. Voc. . . P r u d é n t e s , prudéntia.
Y VOCATIVO D E SINGULAR. Abl . Prudènte, prudènti. Abl. .. Prudéntibus. (1)
A d v i é r t a s e q u e la t e r m i n a c i ó n prudéntium es la f o r m a d e
SINGULAR. PLURAL. los n o m b r e s d e esta declinación, p o r q u e prudéntum e s sín-
Nom.. A-cer, a-cris, a-cre. A-cres, á-cria. copa, c o m o ingéntum d e ingéntium.
Gen. .. A-cris. A-cri um.
Dat.. . A-cri. , Á-cribus. Grados de significación.
Acus.. A-crem, a-cre. .A-cres, á-cria. E n los adjetivos calificativos s e distinguen t r e s g r a d o s d e
Voc.. . A-cer, a-cris, a-cre. .A-cres, á-cria. significación, á s a b e r : positivo, comparativo y superlativo.
Abl... .A-cri. .A-cribus. (2)
L o s adjetivos q u e e x p r e s a n la cualidad del objeto e n sí
m i s m o y s i n referencia á otros, como bonus, brevis, pru-
dens, etc. s e llaman positivos.
M O D E L O D E LA D E C L I N A C I O N D E LOS ADJETIVOS Q U E
L o s q u e denotan la c u a l i d a d haciendo c o m p a r a c i ó n , c o m o
T I E N E N DOS TERMINACIONES EN EL N O M I N A T I V O ,
brévior ( m á s breve), prudéntior (más p r u d e n t e ) , etc. s e l l a -
ACUSATIVO Y A B L A T I V O D E AMBOS N Ú M E R O S .
m a n comparativos. D e éstos hay t r e s clases: d e superio-
ridad, d e inferioridad y d e igualdad. El comparativo d e
superioridad e x p r e s a q u e la cualidad s e halla en g r a d o m á s
Brev-es, brév-ia.
Brév-ium. alto en el objeto q u e s e c o m p a r a , q u e e n el t é r m i n o con q u e
. Brév-ibus. se c o m p a r a . E l d e inferioridad e x p r e s a q u e la cualidad s e
Brev-es, brév-ia, halla e n g r a d o m e n o s alto e n el objeto q u e s e c o m p a r a , q u e
Brev-es, brév-ia, en el t é r m i n o con q u e s e c o m p a r a . Y p o r último, el d e
Brév-ibus. (3) igualdad e x p r e s a q u e la cualidad s e halla e n igual g r a d o e n
a m b o s , e s decir, e n el objeto q u e s e c o m p a r a y en el t é r m i -
(1) Se declinan como líber: asper, liniger, mis er, prosper, satur. y tener; oler, ager, crrber, »•-
gc.piger.pulcker, ruber, sacer, sinister, y Itter, se declinan también como Uber, y sólo se dife-
rencian en que se contraen desde la segunda terminación del nominativo: sacra, saerum, en lugar
no con q u e s e c o m p a r a . A q u í sólo c o n s i d e r a m o s e l d e su-
de sáe/ra, siccrum. Dexter puede contraerse ó no: dextra, dextrum, ó dixtera. dlxterum.
(3) Se declinan como acer: Hacer, camfester, cíleber, celer, equester, fedester, paluster, sal*-
ber, Silvester, terrester y volúcer. [i] Sc declinan como firtuUns: audax, concors, y los demás compuestos de cor, los cuales siem-
pre forman el ablativo d e singular en i, y nunca en e, ditplcx, ¿Ugans, fallax, trox, incrs, ingens,
13) Se declinan como brevis: dulcís. /icilis.Jidiiis./ortis, gravis, illustris, levis, medUcris, prastns, potens, recens, etc.
ni bilis, suavis, similis, útilis, y otros muchos.
Dal Justí-ssimo, justí-ssimae, justí-ssimo.
perioridad, q u e e s e l ú n i c o q u e p u e d e e x p r e s a r s e e n lalin Acus Justí-ssimum, justí-ssimam, justí-ssimum.
con u n a sola p a l a b r a , a u n q u e t a m b i é n p u e d e e x p r e s a r s e c o n Voc Justí-ssime, justí-ssima, justí-ssimum.
d o s ; v . g . bréviur ( m á s b r e v e ) , magis brevis ( m á s b r e v e ) . Abl Justí-ssimo, justí-ssima, justí-ssimo.
L o s adjetivos calificativos q u e e x p r e s a n la c u a l i d a d e n un
PLURAL.
g r a d o a l t í s i m o , ó e l m á s a l t o , c o m o prudentissimus (muy
Nom... .Justí-ssimi, justíssimíe, justí-ssima.
p r u d e n t e ) , sapientíssimus ( m u y sabio), s e llaman superla-
Gen Justí-ssimórum, justí-ssimárum, justi-ssimórum.
tivos.
Dal Justí-ssimis.
Acus.... Justí-ssimos, justí-ssimas, justí-ssima.
Declinación de los comparativos. Voc Justí-ssimi, justí-ssimse, justí-ssima.
Los c o m p a r a t i v o s tienen d o s terminaciones en el n o m i n a - Abl. Justí-ssimis.
t i v o d e s i n g u l a r : or p a r a el m a s c u l i n o y f e m e n i n o , y us p a r a
el n e u t r o . D e c l í n a n s e c o m o s e v e e n el Formación de los comparativos y superlativos.
Noni... Brèvi or, b r è v i us. Noni. ..Brevi-óres, brevi-óra. Prudens, Prudènti, Prudénti-or, Prudentí-ssimus,
Gen Brevi óris. Gen Brevi-órum. Justus, Justi. Jústi-or, Justí-ssimus,
Dat... . Brevi òri. Dat.. Brevi-óribus. Sanctus. Sancti. Sáncti-or. Sanctí-ssimus.
Acns. . . B r e v i ó r e m , brèvi-us. Actis. . . . B r e v i - ó r e s , brevi-óra.
Voc Brèvi or, brévi-us. Voc B r e v i - ó r e s , brevi óra.
Ahi Brevi-óre, brevi-óri. Abl... . Brevi-óribus.
irregulares en el comparativo r superlativo.
lile (aquel).
Pronombres demostrativos.
Noni... lile, illa,iilud. ! Nom... .lili, illas, illa.
Gen Illíus. Gen Illórum, illárum, illórum
Pronombres demostrativos s o n aquellos q u e d e m u e s t r a n Dat lilis.
Dat . lili.
ó señalan las personas ó cosas. E s t o s p r o n o m b r e s , así co- Acus. ...Illum, illam, illud.
!
Acus... .Illos, illas, illa.
Abl . . . .lilis.
m o t a m b i é n los posesivos, relativos é indeterminados, des- Abl.... Ilio, illa, ilio.
e m p e ñ a n á veces el oficio d e a d j e t i v o s d e t e r m i n a t i v o s , seña-
Is ( e s e ) .
lando ó d e t e r m i n a n d o la e x t e n s i ó n d e l n o m b r e á q u e s e j u n -
Nom.... Is, ea, id. Nom Ei, ó ii, e s , ea. .
t a n ; los p o n e m o s d e p r e f e r e n c i a e n t r e los p r o n o m b r e s , p o r - Gen Eórum, eárum, eórum.
Gen Ejus.
q u e así lo hacen m u c h í s i m o s g r a n í t i c o s . L o s p r o n o m b r e s Dat Ei. Dat Eis, ó iis.
esencialmente d e m o s t r a t i v o s s o n t r e s : hic (este), iste (ese), Acus Eum, earn, id. Acus.. . .Eos, eas, ea.
Abl Eo, e a , eo. I Abl Eis, ó iis.
Ule (aquel). Aplícase el p r i m e r o d e estos p r o n o m b r e s á lo
q u e está cerca d e la p e r s o n a q u e h a b l a ; el s e g u n d o á lo q u e " Ipse (el m i s m o ) .
esl i cerca d e la p e r s o n a á q u i e n s e habla, y el t e r c e r o á k>' Nom Ipsi, ipsze, ipsa.
Nom... .Ipse, ipsa, ipsum.
q u e está lejos d e u n a y o t r a . Gen Ipsíus. Gen Ipsórum, ipsárum. ipsó-
rum.
Dat Ipsi. Dat Ipsis.
Hic ( e s t e ) . ! Acus Ipsos, ipsas, ipsa.
Acus Ipsum, ipsam, ipsum.
SINGULAR. PLURAL. Abl Ipso, ipsa, ipso. Abl Ipsis.
6: P A R T E PRIMERA. ANALOGIA. 63
mismos), íllemet (aquel m i s m o ) , ípseméi (el m i s m o ) , suimct L o s ablativos d e ego, tu y sui llevan pospuesta s i e m p r e la
(de sí mismo). A veces s e asocia u n c o m p u e s t o con u n s i m - p r e p o s i c i ó n cura; v. g . : mecum ( c o n m i g o ) , nohiscum (con
ple p a r a formal' o t r o c o m p u e s t o , como egqmetipse (yo m i s - nosotros), teciwi (contigo), vóMscum (con vosotros). A qui
mo), tumetipse ( t ú m i s m o ) , nosmetipsi (nosotros mismos), p u e d e i g u a l m e n t e p o s p o n é r s e l e ; v. g . : quocum ó quicum (con
vosmetipsi (vosotros m i s m o s ) , illemetipse (aquel mismo), se- el cual), quihuscum (con los cuales); p e r o t a m b i é n s e p u e d e
melipsum (;í sí misino). Tu suele f o r m a r c o m p u e s t o s con d e c i r cum quo, cum quibus.
las sílabas te y tumet, como in tete (en tí), tulemet ( l ú mis-
mo). Se y me s e e n c u e n t r a n a l g u n a s v e c e s repelidos; v . g . : Compuestos de Q VIS.
sese e n acusativo y ablativo, y meme en acusativo.
L o s c o m p u e s t o s d e quis son diez. L o s cinco p r i m e r o s e n
Añadiendo l a s sílabas ce ó cine á los casos acabados en c q u e quis s e a n t e p o n e , s e f o r m a n d e las p a r t í c u l a s nam, piarn,
ó s del p r o n o m b r e hic, s e f o r m a n los c o m p u e s t o s hicce ( e s - quam, quis y que-, los o t r o s cinco s e f o r m a n d e ali, ec, ne, Í
te), hujusce, huncce, honre, etc.: híccine (por v e n t u r a este), num y si.
frúnceme;•• hoccine, e t c . A los m i s m o s casos acabados en c
ó s d e los p r o n o m b r e s iste, ilie y sus c o m p u e s t o s , s e les pue- C i n c o c o m p u e s t o s d e quis, q u e t i e n e n la c o m p o s i c i ó n des-
d e a g r e g a r la sílaba ce, y e n t o n c e s f o r m a n los c o m p u e s t o s is- pués de él:
tiusce, illiusce, isthucce, illhitce, q u e significan lo mismo
q u e isle, Ule, e t c . A los p r o n o m b r e s iste, Ule, s e les pueden Quisnam (quién ó qué).
p o s p o n e r todos los casos del p r o n o m b r e hic a c a b a d o s e n c, SINGULAR. PLURAL.
m m »
PLURAL. PLURAL.
Aliquis (alguno).
Gen Cujúsquam. Gen Quorúmquam, quarúm-
quam, quorúmquam. SINGULAR.
Notn.... Quique, quseque, qujeque. Nom Ecquis, ecqua ó ecquse, ecquod, ó ecquid.
Gen Quorúmque, quarúmque, quorúmqüe. Gen .Eccújus.
Dat Quéisque, quibúsque. Dat Eccui.
Acus... .Quosque, q u a s q u e , quseque. Acus Ecquem, ecquam, ecquod, ecquid.
Abl Quéisque, quibúsque. Abl. Ecquo, ecqua, ecquo 6 ecqui.
PRURAL.
Quisquís (cualquiera que).
SINGULAR. PLURAL. Nom Ecqui, ecqu», ecqua.
Gen Ecquórum, ecquárum, ecquórum.
Notn.... Quisquis, quidquid. Nom.... Quiqui.
Dat Ecqueis, ó écquibus.
Gen Cujuscújus. Gen Quorumquórum.
Dat Quibusquíbus.
Acus Ecquos, ecquas, ecqua.
Dat Cuícui.
Acus... .Quemquem, quidquid. Actis... .Quosquos. Abl. Ecqueis, équibus.
Abl Quoquo, quiqui. Abl Quibusquibus.
Nunquis (¿Por ventura alguno?)
O t r o s c i n c o c o m p u e s t o s d e quis, q u e t i e n e n l a c o m p o s i - SINGULAR.
c i ó n a n t e s d e é l , l o s c u a l e s t i e n e n e n a la t e r m i n a c i ó n f e m e -
Nom . . . .Nunquis, nunquaó nunquse, nunquod, nunquid.
n i n a d e l n o m i n a t i v o d e s i n g u l a r , s i n o é s ecquis y nunquis,
Gen Nuncújus.
q u e l a t i e n e n e n a y x; y t o d o s c i n c o t i e n e n t a m b i é n s o l a m e n - Dat Nuncui.
t e e n a l a t e r m i n a c i ó n n e u t r a d e l n o m i n a t i v o y a c u s a t i v o de Acus... .Nunquem, nunquam, nunquod 6 nunquid.
plural: Abl. Nunquo, nunqua, nunquo ó nunqui.
Dos compuestos d e qnis q u e tienen la composición antes
y después d e él:
PLURAL.
Ecquisnam (quien).
Nom Nunqui, nunquse, nunqua.
Gen Nunquórum, nunquárum, nunquórum. SINGULAR.
PLURAL.
Nom... .Quicumque, qujecumque, quodcumque.
Nom Siqui, siquse, siqua. Gen Cujuscumque.
Dat .... Cuicumque.
Gen Siquórum, siquárum, siquórum. Acus Quemcumque, quamcumque, quodcumque.
Dat Siqueis ó síquibus. Abl. , . . .Quocumque, quacumque, quocumque»
Acus. Siquos, siquas, siqua.
Abl. Siqueis ó síquibus.
PARTE PRIMERA.
PLURAL. PLURAL.
Quídam (alguno).
H a v t a m b i é n a l g u n o s c o m p u e s t o s d e o t r o s c o m p u e s t o s , co-
SINGULAR.
m o unusquisque (cada u n o ) , d e unus y quisque; ecquisnam
Nom.... Quídam, q u í d a m , q u o d d a m ó quiddam. (quien) d e ac y qnisnam; quotusquisque ( c u á n r a r o ) d e quo-
Gen Cujúsdam.
tus y quisque; y así otros m u c h o s .
Dat Cuídam.
Acus.... Quemdam, q u a m d a m , q u o d d a m o quiddam,
Abl Quodam, q u á d a m , q u ó d a m o quidam.
Advertencia final.
L o s n o m b r e s c o m p u e s t o s s e declinan como sus simples; v .
PLURAL.
g.: impiétas, impietátis, impictáti, impietátem, etc. S i el
Nom... .Quidam, queedam, quaedam. n o m b r e s e c o m p u s i e r e d e dos n o m i n a t i v o s , e n t r a m b o s s e d e -
Gen... .Quorumdam, quarumdam, quorumdam.
Dat . . . Q u e i s d a m ó q u i b ú s d a m .
clinan como respública, reipublicx, reipúblicx, rempúbli-
Acus.. . Q u o s d a m , q u a s d a m , quasdam. cam, etc.; p e r o s i s e c o m p u s i e r e d e u n n o m i n a t i v o y o t r o c a -
Abl. . . . Queisdam ó q u i b ú s d a m . so diferente, sólo s e declinará aquel á quien pertenezca el no-
Quílibet (cualquiera), minativo; v. g . : paterfamilias, patris familias, patrifami-
SINGULAR.
lias, patremfamilias, £tc.
Nom... .Quílibet, q'uaelibéf, quódlibet, ó quídlibet.
Lo q u e a c a b a d e d e c i r s e d e los n o m b r e s e s aplicable á los
Gen Cujúslibet. adjetivos y á l o s p r o n o m b r e s , advirtiendo s o l a m e n t e q u e al-
Dat Cuilibet. teruter hace el genitivo altrrutnus, ó aUeriusutrius, y e n
Acus... .Quémlibet, q u á m l i b e t , quódlibet, ó q u í d l i b e t .
Abl Quólibet, q u á l i b e t , quólibet, ó quílibet. lodos los d e m á s casos p e r m a n e c e invariable el p r i m e r n o m i -
nativo.
PLURAL.
PLURAL. PLURAL.
Quídam (alguno).
H a v t a m b i é n a l g u n o s c o m p u e s t o s d e o t r o s c o m p u e s t o s , co-
SINGULAR.
m o unusquisque (cada u n o ) , d e unus y quisque; ecquisnam
Nom.... Quídam, q u a d a m , q u o d d a m ó quiddam. (quien) d e ac y quisnam; quotuxquisque ( c u á n r a r o ) d e quo-
Gen Cujúsdam.
tus y quisque; y así otros m u c h o s .
Dat Cuídam.
Acus.... Quemdam, q u a m d a m , q u o d d a m o quiddam,
Abl Quodam, q u á d a m , q u ó d a m o quidam.
Advertencia final.
L o s n o m b r e s c o m p u e s t o s s e declinan como sus simples; v .
PLURAL.
g . : impiétas, impietátis, impictáti, impietátem, etc. S i el
Nom... .Quidam, queedam, quaedam. n o m b r e s e c o m p u s i e r e d e dos n o m i n a t i v o s , e n t r a m b o s s e d e -
Gen... .Quorumdam, quarumdam, quorumdam.
Dat . . .Queisdam ó quibúsdam.
clinan como respública, reipublicx, reipúblicx, rempúbli-
Acus.. . Q u o s d a m , q u a s d a m , qusedam. cam, etc.; p e r o s i s e c o m p u s i e r e d e u n n o m i n a t i v o y o t r o c a -
Abl. ... Queisdam ó q u i b ú s d a m . so diferente, sólo s e declinará aquel á quien pertenezca el no-
Quílibet (cualquiera), minativo; v. g . : paterfamilias, patris familias, patrifami-
SINGULAR.
lias, patremfamilias, £tc.
Nom... .Quílibet, q'uaelibéf, quódlibet, ó quídlibet.
Lo q u e a c a b a d e d e c i r s e d e los n o m b r e s e s aplicable á los
Gen Cujúslibet. adjetivos y á l o s p r o n o m b r e s , advirtiendo s o l a m e n t e q u e al-
Dat Cuilibet. teruter hace el genitivo altrrutnus, ó aUeriusutrius, y e n
Acus... .Quémlibet, q u á m l i b e t , quódlibet, ó q u í d l i b e t .
Abl Quólibet, q u á l i b e t , quólibet, ó quílibet. lodos los d e m á s casos p e r m a n e c e invariable el p r i m e r n o m i -
nativo.
PLURAL.
7 2 PARTE PRIMERA.
d a m o s los n o m b r o s d e primera, segunda y tercera; y los lidad sólo hay t r e s absolutos, el p r e s e n t e , el pasado y el f u -
n ú m e r o s dos, singular y plural. t u r o , h a y s i n e m b a r g o q u e c o n s i d e r a r otros t i e m p o s relativos
ó intermedios, los cuales n o s o n sino subdivisiones d e los dos
jyfodos. últimos tiempos f u n d a m e n t a l e s .
S o n c u a t r o : indicativo, imperativo, subjuntivo é infini- El modo indicativo a d m i t e seis tiempos: presente, preté-
tivo. rito imperfecto, pretérito perfecto, pretéri'o pluscuamper-
fecto, futuro imperfecto y futuro perfecto.
Modo indicativo e s el q u e s e ñ a l a d e u n a m a n e r a directa,
afirmativa, absoluta ó i n d e p e n d i e n t e , y con m á s ó m e n o s proxi- El presente de indicativo denota lo q u e existe, s e hace ó
midad, el estado ó acción d e l a s p e r s o n a s ó cosas, como ego s u c e d e a c t u a l m e m t e ; v . g . : amo [ a m o ] , lego [leo], áudio [oi-
sum (yo soy); tu lege'bas ( t ú l e í a s ) ; ille amávit (él a m ó ) ; nos go]-
audiémus ( n o s o t r o s o i r e m o s ) . El pretérito imperfecto explica h a b e r sido p r e s e n t e la a c -
Modo imperativo, así l l a m a d o p o r u n o solo d e s u s dife- ción del verbo, coincidiendo con otra acción ya p a s a d a ; v . g . :
r e n t e s oficios, e s aquel en q u e s e m a n d a , s e e x h o r t a , se r u e g a cum venísti LEGEBAM [leía c u a n d o llegaste]. T e r m i n a e n
ó s e d i s u a d e ; v. g . : da mihi istum librum ( d a m e e s e libro); castellano e n ba ó ta, como o / n a b a , le\a; y en latín e n abam
filii David,miserere mei ( h i j o d e David, c o m p a d é c e t e d e mí) ó ebam, como a m á b a m , legébam.
E s t e m o d o carece, e n c a s t e l l a n o , d e p r i m e r a p e r s o n a e n s i n - El pretérito perfecto denota s e r ya p a s a d a la significación
g u l a r , y e n latín d e p r i m e r a p e r s o n a e n s i n g u l a r y plural. del verbo. T i e n e e n castellano dos f o r m a s , u n a simple, yo
Modo subjuntivo e s el q u e e x p r e s a el significado del ver- amé, y otra c o m p u e s t a del v e r b o h a b e r y el participio p a s a -
d o del verbo q u e s e c o n j u g a , yo he amado. L a p r i m e r a tie-
bo con sujeción ó s u b o r d i n a c i ó n á otro, v e r b o e x p r e s o ó táci-
ne el n o m b r e d e pasado definido, p o r q u e e x p r e s a la signifi-
to, el cual p u e d e s e r el m i s m o e n d i f e r e n t e m o d o y tiempo,
I cación del v e r b o como realizada en una época c o m p l e t a m e n t e •
y también otro s u b j u n t i v o ; v. g . : VELLEM ut dii immortáles
t r a s c u r r i d a , y la s e g u n d a el d e pasado indefinido, p o r q u e
FECÍSSENT (quisiera q u e l o s dioses i n m o r t a l e s hubieran
e x p r e s a la significación del v e r b o como realizada en u n a épo-
hecho ).
ca i n d e t e r m i n a d a ó n o c o m p l e t a m e n t e t r a s c u r r i d a . H a y ade-
Modo infinitivo e s el q u e e x p r e s a la significación del ver- m á s otra f o r m a q u e s e d a á este tiempo, y e s t a m b i é n c o m -
bo d e u n a m a n e r a indefinida, i m p e r s o n a l y a b s o l u t a , p o r q u e puesta: yo hube amado; llámase pasado definido anterior,
no e x p r e s a p o r sí tiempo, ni p e r s o n a , ni n ú m e r o . E s t e mo- p o r q u e e x p r e s a la significación d e l v e r b o c o m o realizada i n -
do necesita d e otro v e r b o q u e d e t e r m i n e y c o m p l e t e su senti- m e d i a t a m e n t e a n t e s d e una época c o m p l e t a m e n t e t r a s c u r r i d a ;
Mm do: yo q u i e r o , quise, ó q u e r r é a m a r : volo, volui, volam AMA- v. g . : después que HUBE CONOCIDO la causa de mi miedo,
RE. H a y t a m b i é n en este m o d o f o r m a s simples, tal e s la que no dejé de correrme. L a significación d e este p r e t é r i t o e s
c o r r e s p o n d e s i e m p r e al p a s a d o : h a b e r a m a d o , amavísse. P e r - casi equivalente á la del simple; bien q u e s e u s a m u c h o m e -
m
tenecen al infinitivo el gerundio y o t r a s f o r m a s q u e s e darán nos, y sólo c o n l a s locuciones después que, luego que, asi
á conocer e n su l u g a r . que, cuando, no bien, en seguida que, tan pronto como,
ú otras semejantes.
, Tiempos.
E n latín sólo h a v u n a f o r m a p a r a e x p r e s a r estas t r e s c l a -
L o s m o d o s del v e r b o c o n s t a n d e tiempos; y a u n q u e e n rea- 10
74 PARTE PRIMERA.
ANALOGIA. 75
ses d e p r e t é r i t o s ; a s í , legi q u i e r e decir leí, he leído ó hube
leído. rior al d e la p a l a b r a . Quiero que VAYA; este ú l t i m o v e r b o
El pretérito pluscuamperfecto a s u n p a s a d o anterior á señala d e suyo una época p o s t e r i o r á la en q u e s e s u p o n e p r o -
otro pasado, ó u n p a s a d o respecto d e otro p a s a d o . S e llama nunciada esa" f r a s e ; el a n t e c e d e n t e s i e m p r e e s t i en p r e s e n t e
así, y t a m b i é n pasado relativo anterior, p o i q u e mediante la d e indicativo ó en f u t u r o . A veces ese m i s m o s u b j u n t i v o se-
c o m p a r a c i ó n d e q u e s e lia hablado, viene á s e r m á s q u e pasado. ñala un presente, como en estas y o t r a s f r a s e s s e m e j a n t e s :
En latín tiene f o r m a s i m p l e , y t e r m i n a e n eram, c o m o arnáve- conviene que el hombre TRABAJE en todo tiempo por al-
ram, légeram; en castellano s e c o m p o n e d e la p a l a b r a había canzar la perfección. E n latín e s más p e r c e p t i b l e esa d o -
y del participio p a s i v o del verbo q u e s e c o n j u g a ; v. g . : aun no ble significación d e p r e s e n t e y f u t u r o , y m á s g e n e r a l m e n t e
HABÍA HECHO la cuenta, cuando llegó la hora de darla.
usada la sustitución del p r e s e n t e d e subjuntivo p o r el d e in-
dicativo; v. g . : utcumque se res HABET Ó HABEAT (como
El futuro indica lo q u e s e r á , s e hará ó a c o n t e c e r á , v se q u i e r a q u e sea); videmus ut luna solis lumen ACCIPIAT (ve-
divide e n imperfecto ó absoluto, y en perfecto ó anterior. Q m o s c ó m o la i u n a recibe luz del sol).
imperfecto m a n i f i e s t a d e u n m o d o absoluto q u e la cosa exis- A l g u n o s g r a m á t i c o s llaman á este t i e m p o optativo ó desi-
t i r / , q u e la acción s e e j e c u t a r á ó el suceso a c a e c e r á ; v. g.: derátum, p o r q u e s i r v e p a r a e x p r e s a r el t é r m i n o del d e -
I
S E R É indulgente; AMUEBLARÉ la casa; la contienda CESA-
seo; o t r o s l e l l a m a n conjuntivo, p o r q u e s i e m p r e media e n t r e
RÁ.
él y s u d e t e r m i n a n t e a l g u n a partícula c o n j u n t i v a ; y h a y t a m -
El perfecto denola acción f u t u r a con r e s p e c t o al momento bién g r a m á t i c o s q u e le llaman primer futuro de subjuntivo,
en q u e s e habla, p e r o p a s a d a con respecto á otra ocasión pos- p o r q u e , como q u e d a ya explicado, o r d i n a r i a m e n t e denota f u -
terior; v . g . : ya H A B R É TERMINADO la tarea criando llegue t u r o . T e r m i n a en castellano e n e ó a breves, como ame,
el verano. E l p r i m e r f u t u r o t e r m i n a en latín e n abo, ebo, toma; y en latín en ám ó em como legm, amem.
am, c o m o a m ' b o , manébo, leg&nv, el s e g u n d o e n ero, como
amávero, légevo.
El modo imperativo n o tiene m á s q u e u n t i e m p o llamado
El pretérito imperfecto d e subjuntivo tiene e n castellano
t r e s f o r m a s : yo amara, amaría > amase, las cuales n o pue-
d e n u s a r s e i n d i s t i n t a m e n t e en todos los casos, p u e s tienen á
I
Î J»
r
E
¡ ir-
El b u e n u s o d e estas t e r m i n a c i o n e s e n castellano (decimos g u n o s g r a m á t i c o s , a s i como el p r e t é r i t o i m p e r f e c t o , e n t r e s
en castellano p o r q u e e n latín n o h a y m á s q u e u n a sola for- tiempos llamados: pasado anterior definido ó futuro ante-
ma], depende d e las reglas siguientes: rior, futuro ó pasado anterior, y futuro anterior ó pasa-
i a . — L a p r i m e r a t e r m i n a c i ó n p u e d e en m u c h o s casos sus- do definido anterior, cuyos n o m b r e s d a n á conocer los d i -
tituirse p o r una d e las o t r a s dos, y a l c o n t r a r i o : si yo AMA- v e r s o s oficios q u e e j e r c e n en la oración las d i f e r e n t e s f o r m a s
RA ó AMASE las riquezas, P R O C U R A R A Ó PROCURARÍA ad- d e este tiempo. E n latín t e r m i n a en issem, como a m a t ' i s s e m ,
quirirlas. legissem.
2 » . — L a s e g u n d a p u e d e s u s t i t u i r á la p r i m e r a , como se ve El futuro imperfecto de subjuntivo, a d e m á s d e la idea
en el ejemplo a n t e r i o r , pero n u n c a á la t e r c e r a , ni al contra- p r o p i a d e u n f u t u r o , e x p r e s a la d e u n presente; pero s i e m p r e
rio. P o r ejemplo, s e dice bien: si V I N I E R A S á mi casa, VE- con el c a r á c t e r d e hipotético ó dudoso. P o r eso u n o s le lla-
RÍAS maravillas-, si TUVIESES dinero VIAJARÍAS por Euro- m a n futuro dubitativo, y o t r o s futuro condicional.
pa; p e r o e s t a r í a mal dicho: si V I N I E R A S á mi*casa VIESES El futuro perfecto denota futuro anterior ó pasado an-
maravillas; si T E N D R Í A S dinero V I A J A R Í A S por Europa. terior, t a m b i é n con el c a r á c t e r d e hipotético ó dudoso. En
A l g u n o s dividen este t i e m p o e n t r e s : segundo futuro de castellano e s u n t i e m p o c o m p u e s t o del f u t u r o i m p e r f e c t o d e
subjuntivo, futuro ó presente hipotético, y tercer futuro de s u b j u n t i v o y del a u x i l i a r haber y el participio pasivo del ver-
subjuntivo, los cuales c o r r e s p o n d e n á l a s t r è s f o r m a s d e que bo q u e s e c o n j u g a . E n latín esos dos t i e m p o s s e hallan con-
se ha hablado. . 1 tenidos en u n a sola f o r m a t e r m i n a d a e n ero, como amávero
(yo a m a r e ó h u b i e r e a m a d o ) .
El pretérito perfecto de subjuntivo e s en castellano un
t i e m p o c o m p u e s t o del p r e s e n t e d e s u b j u n t i v o del auxiliar ha- El infinitivo e s u n modo indefinido, i m p e r s o n a l y a b s t r a c -
ber y el participio pasivo del v e r b o q u e s e c o n j u g a ; en latín to, p o r q u e n o e x p r e s a tiempo, ni p e r s o n a , ni n ú m e r o . T i e -
es s i m p l e p o r q u e consta d e u n a sola p a l a b r a ; v. g . : amáve- ne c o m o el s u b j u n t i v o necesidad d e otro v e r b o q u e d e t e r m i n e
rim (yo haya a m a d o ) . L l á m a s e t a m b i é n futuro anterior y su sentido. E l tecnicismo g r a m a t i c a l le a t r i b u y e t i e m p o p r e -
pasado indefinido anterior, p o r q u e o r d i n a r i a m e n t e expresa sente, p r e t é r i t o y f u t u r o , cuyos t i e m p o s c o r r e s p o n d e n á las
un t i e m p o f u t u r o a n t e r i o r á otro f u t u r o , y p o r q u e á veces de- c u a t r o f o r m a s l l a m a d a s c o m u n m e n t e , primera, segunda, ter-
nota u n pasado indefinido a n t e r i o r á o t r o pasado, como se cera y cuarta voz; ó lo q u e e s lo m i s m o , presente de infi-
p u e d e v e r e n estos ejemplos: cuando HAYAS E S C R I T O la car- nitivo, pretérito de infinitivo, futuro primero y futuro se-
ta, la mandarás al correo; necesario es que Jesucristo HA- gundo ó circunloquio segundo. E n la c o n j u g a c i ó n s e d a -
YA TENIDO mucho amor á los hombres, puesto que se sa- rán á conocer t o d a s estas f o r m a s y sus c o r r e s p o n d e n c i a s c a s -
crificó por éllos. E n latín t e r m i n a e n erim, c o m o amávt- tellanas.
r i m , légerim. El infinitivo c o m p r e n d e a d e m á s el gerundio, los partici-
El pretérito pluscuamperfecto de subjuntivo e s también pios y el supino.
un t i e m p o compuesto, e n castellano; c o n s t a del p r e t é r i t o im- El gerundio e s la f o r m a del infinitivo q u e expresa la sig-
perfecto d e s u b j u n t i v o del a u x i l i a r haber y el participio pasi- nificación del v e r b o c o m o q u e s e va á realizar, ó s e está r e a -
vo del v e r b o q u e s e c o n j u g a . E n l a t í n e s "simple; v . g . : ama- lizando. T e r m i n a e n castellano e n ando, iendo ó yendo, y
víssem ( y o h u b i e r a , habría y h u b i e s e a m a d o ) , ü i v í d e n l o al- en latín e n andum, endum, iendum, y s e declina como u n
sumus; h e m o s d e s e r a m a d o s , amandi sumus; y así e n los
sustantivo ó c o m o u n a d j e t i v o , s e g ú n q u e pertenezca á la voz
demás.
activa ó pasiva.
El imperativo n o a d m i t e esta clase d e tiempos.
Del participio, p u e s t o q u e e s u n a d e las diez especies en
q u e s e clasifican las p a l a b r a s , s e h a b l a r á e n u n capitulo espe- De las radicales, terminaciones y raíces.
cial.
T o d o v e r b o latino, a s í como toda p a l a b r a declinable, s e
El supino e s u n a f o r m a verbal q u e h a c e oficios d e sustan- c o m p o n e d e dos p a r t e s : u n a q u e s e llama radical, la cual
tivo y d e n o t a el t é r m i n o d e la acción. p e r m a n e c e invariable, y otra q u e s e llama terminación, la
cual varía y c a m b i a s e g ú n las modificaciones q u e e x p e r i m e n -
ta el v e r b o , significando y s e ñ a l a n d o esas m i s m a s modificacio-
C O N O C I M I E N T O D E LOS T I E M P O S D E OBLIGACION.
nes. E n el verbo amare, la radical e s am, y la t e r m i n a -
Indicativo. ción e s la q u e á ésta s e a g r e g a e n cada caso. S e llama raíz
la p a r t e del v e r b o d e d o n d e s e t o m a la radical p a r a f o r m a r
El p r e s e n t e s e c o n o c e e n he de, ó tengo de, como he de
con ella y las t e r m i n a c i o n e s , los diversos t i e m p o s y p e r s o n a s
a m a r , ó tengo de a m a r . d e q u e e s susceptible. U n a sola raíz debería servir, como e n
El p r e t é r i t o i m p e r f e c t o e n había de. castellano, á todos los tiempos; pero c o m o h a y m u c h o s v e r b o s
El p r e t é r i t o p e r f e c t o e n he de haber, hube de, ó hube de q u e n o a d m i t e n tal simplificación, los g r a m á t i c o s h a n c o n s i -
haber. d e r a d o y consideran t r e s raíces ó p a r t e s d e d o n d e s e t o m a la
radical, y son: el p r e s e n t e d e indicativo d e activa, el p r e t é r i -
El p r e t é r i t o p l u s c u a m p e r f e c t o e n había de haber. to perfecto d e indicativo d e activa y el supino e n um.
El f u t u r o i m p e r f e c t o e n habré de.
D e la p r i m e r a p e r s o n a d e s i n g u l a r d e l p r e t é r i t o perfecto
El f u t u r o p e r f e c t o e n habré de haber. d e indicativo s e f o r m a n t o d a s las d e m á s t e r m i n a c i o n e s del
m i s m o , los pretéritos perfectos y p l u s c u a m p e r f e c t o s d e activa,
Subjuntivo. el futuro perfecto d e indicativo d e activa, el f u t u r o d e s u b -
j u n t i v o d e activa y el p r e t é r i t o d e infinitivo d e activa.
El p r e s e n t e e n haya de.
Del s u p i n o en um s e f o r m a n el participio d e p r e t é r i t o y
El p r e t é r i t o i m p e r f e c t o en hubiera, habría, ó hubiese de. el f u t u r o e n urus, el f u t u r o d e infinitivo e n um iré y e n um
E l p r e t é r i t o p e r f e c t o e n haya de haber. iri, y el s e g u n d o f u t u r o d e infinitivo d e activa.
así e n las d e m á s p e r s o n a s , en las r a í c e s d e ésta y d e las otras Y o era Er am. Nosotros éramos Erámus.
conjugaciones. Vosotros erais . . . . Erátis.
Tú eras Eras.
A q u e l l o s eran Erant.
S á c a n s e los v e r b o s e n io d e la t e r c e r a c o n j u g a c i ó n , que Aquel era Erat.
p i e r d e n la i en el p r e s e n t e d e indicativo, infinitivo, imperati- Pretérito perfecto.
vo é i m p e r f e c t o d e s u b j u n t i v o ; excepto l a s t e r c e r a s personas
SINGULAR.
del plural d e l p r e s e n t e d e indicativo y d e l imperativo.
Y o fui, ó h e sido, ó h u b e s i d o
Fui.
Fuisi i.
Verbo auxiliar. T ú fuiste, ó h a s sido, ó h u b i s t e sido
Fuit.
A q u e l fué, ó ha s i d o , ó hubo sido .
S e dice q u e u n v e r b o e s auxiliar, c u a n d o c o n c u r r e con
PLURAL.
sus t e r m i n a c i o n e s p r o p i a s á la formación d e a l g u n o s tiempos
d e los o t r o s v e r b o s . E l latín n o reconoce m á s auxiliar que N o s o t r o s fuimos, ó h e m o s sido, ó h u b i m o s s i d o . .Fnimus.
V o s o t r o s fuisteis, ó h a b é i s sido, ó hubisteis sido. .Fuistis.
el v e r b o esse, el cual, j u n t o c o n e l participio d e p r e t é r i t o de ó fuére.
A q u e l l o s fueron, ó han s i d o , o hubieron sido Fuérunt
otro v e r b o , f o r m a s u s t i e m p o s c o m p u e s t o s en la voz pasiva,
ó l o s d e obligación c u a n d o s e combina c o n los participios de Pretérito pluscuamperfecto.
f u t u r o . E s t e v e r b o e s d e s u m a i r r e g u l a r i d a d ; p e r o á causa SINGULAR. PLURAL.
d e su intervención f o r z o s a en la c o n j u g a c i ó n d e los demás,
Y o h a b í a sido Fúeram Nosotros había-
conviene e m p e z a r p o r é l . mos sido Fuerámus.
T ú h a b í a s sido Fueras. Vosotros habíais
sido Fuerátis-
A q u e l había s i d o . .Fúerat. A q u e l l o s h a b í a n si-
D E L A S do Fúerant.
SINGULAR. PLURAL.
así e n las d e m á s p e r s o n a s , en las r a í c e s d e ésta y d e las otras Y o era Er am. Nosotros éramos Erántus.
conjugaciones. Vosotros erais . . . . Erális.
Tú eras Eras.
A q u e l l o s eran Erant.
S á c a n s e los v e r b o s e n io d e la t e r c e r a c o n j u g a c i ó n , que Aquel era Erat.
p i e r d e n la i en el p r e s e n t e d e indicativo, infinitivo, imperati- :"Pretérito perfecto.
vo é i m p e r f e c t o d e s u b j u n t i v o ; excepto l a s t e r c e r a s personas
SINGULAR.
del plural d e l p r e s e n t e d e indicativo y d e l imperativo.
Y o fui, ó h e sido, ó h u b e s i d o
Fui.
Fuisi i.
Verbo auxiliar. Tú fuiste, ó h a s sido, ó h u b i s t e sido
Fuit.
A q u e l fué, ó ha s i d o , ó hubo sido .
S e dice q u e u n v e r b o e s auxiliar, c u a n d o c o n c u r r e con
PLURAL.
sus t e r m i n a c i o n e s p r o p i a s á la formación d e a l g u n o s tiempos
d e los o t r o s v e r b o s . E l latín n o reconoce m á s auxiliar que N o s o t r o s fuimos, ó h e m o s sido, ó h u b i m o s s i d o . .Fnimus.
V o s o t r o s fuisteis, ó h a b é i s sido, ó hubisteis sido. .Fuistis.
el v e r b o esse, el cual, j u n t o c o n e l participio d e p r e t é r i t o de ó fuére.
A q u e l l o s fueron, ó han s i d o , o hubieron sido Fuérunt
otro v e r b o , f o r m a s u s t i e m p o s c o m p u e s t o s en la voz pasiva,
ó l o s d e obligación c u a n d o s e combina c o n los participios de
f u t u r o . E s t e v e r b o e s d e s u m a i r r e g u l a r i d a d ; p e r o á causa SINGULAR. PLURAL.
d e su intervención f o r z o s a en la c o n j u g a c i ó n d e los demás,
Y o h a b í a sido Fúeram Nosotros había-
conviene e m p e z a r p o r é l . mos sido Fuerámus.
T ú h a b í a s sido Fueras. Vosotros habíais
sido Fuerátis.
A q u e l había s i d o . .Fúerat. A q u e l l o s h a b í a n si-
D E L A S do Fúerant.
SINGULAR. PLURAL.
N o s o t r o s hubiéramos, h a b r í a m o s y h u b i é s e m o s s i d o . . Fuissémtts.
(i) En las demás conjugaciones se suprimirán los pronombres que sirven para distinguir las per-
V o s o t r o s hubierais, h a b r í a i s •y h u b i e s e i s sido Fuisse'tis. sonas gramaticales, los cuales fàcilmente se pueden sobreentender.
A q u e l l o s hubieran, h a b r í a n y h u b i e s e n sido Fuissent (a) El castellano no tiene future segundo, ni participio de future, y se suplen por medio d e es-
tos circunloquios.
PARTE PRIMERA.
I N D I C A T I V O . Tiempo presente.
Amar amátum.
SINGULAR.
Participio de presente.
Hubiera, habría y h u b i e s e a m a d o ama*-i$sem.
Hubieras, h a b r í a s y h u b i e s e s a m a d o amav-j'sses. A m a n t e (1): el que a m a , a m a b a ; ó a m a n d o Amans, tis.
Hubiera, habría y h u b i e s e a m a d o amav-í'sseí.
Participio de futuro en U"2¿ US.
PLURAL. El que amará, ha de amar, ó para amar Arnatúrus, ra, ruin.
Hubiéramos, habríamos y hubiésemos amado amav issémus.
H u b i e r a i s , habríais hubieseis a m a d o amav-isse'tis. V o z PASIVA.
Hubieran, habrían y hubiesen a m a d o amavissent.
I N D I C A T I V O .
Pretérito. SINGULAR.
Futuro imperfecto.
Pretérito perfecto.
SINGULAR. PLURAL.
SINGULAR.
Seré a m a d o . . . . a m - d b o r . S e r e m o s a m a d o s . . .am-ábirnur.
H a y a sido amado.' amátus, ta, tum sim ó fúerim:
S e r á s a m a d o . . . .ava-áberis, 6 Seréis amados am-abimim.
H a y a s sido a m a d o . amátus, ta, tum sis ó fuer is.
ábere. H a y a sido a m a d o amátus, ta, tum sil ó fúerit.
Será a m a d o am-ábitur. Serán a m a d o s am-abuntur.
PLURAL.
Futuro perfecto.
H a y a m o s sido a m a d o s amáti, tre, ta siinus 6 fuérimus.
SINGULAR. H a y á i s sido a m a d o s amáti, tse, ta si tis ófue'ritis.
H a y a n sido a m a d o s amáti, tíe, ta sint ó fuérint.
Habré sido a m a d o a m á t u s , ta, tum fúero.
H a b r á s sido amado..". a m á t u s . ta, tum fuéris. Pretérito pluscuamperfecto.
Habrá sido a m a d o a m á t u s , ta, tum fúerit.
SINGULAR.
PLURAL.
PARTE PRIMERA.
SINGULAR. PLURAL.
Presente.
0¡a aud-iébam. Oíamos aud-iebdmus.
Ser leído legi. Oiais aud-iebdtis.
Oías aud-iébas.
"Pretérito. Oía aud -í ébat. Oían aud-iébant.
'Presente.
SINGULAR.
SINGULAR. PLURAL.
Oyera, oiría y o y e s e aud-irem.
Oigo áud-z'o. Oímos aud-imns. Oyeras, o i r í a s ^ o y e s e s aud-íVes.
Oyes áud-i's. Oís aud-itis. O y e r a , oiría y o y e s e aud-íre/.
Oye áud-z'í. Oven áud-í'««/.
PLURAL.
Gerundios sustantivos.
Oyéramos, o i r í a m o s y o y é s e m o s aud-irémus. Gen.—De oír audiéndi.
Oyerais, oiríais y o y e s e i s aud irétis. Dat.—Para oír audiéndo.
Oyeran, oirían y o y e s e n . aud-írent. Acus.— A oír audiéndum.
Abl.— Por oír, ú oyendo audiéndo.
Futuro en U f ¿ US.
Hubiera, habría y h u b i e s e oído audiv-/sse»i.
Hubieras, habrías y hubieses oído audiv-?sses. El que oirá, ha de oír, ¿ p a r a oír auditúrus, a, um.
Hubiera, habría y hubiese oído audív-isseí.
Voz PASIVA.
PLURAL.
PLURAL. SINGULAR.
ä _ - J 1 Ék _ — —
Pretérito pluscuamperfecto.
Pretérilo imperfecto.
SINGULAR.
SINGULAR.
Había sido o í d o . . . . auditus, ta, tum eram, ó fueran.
H a b í a s sido o í d o . . . auditus, ta, tum eras. 6 fueras. Fuera sería y f u e s e o í d o aud-frer.
H a b í a sido oído . .."..... auditus, ta, tum erat, ó fúerat. F u e r a s , s e r í a s y fueses oído a u d w W . s , o nrére.
PLURAL. Fuera, sería y f u e s e oído aud-iretur.
Habren, os admirado miráti, ta, ta, fuer i mus. Hubiéramos habríamos y hubié-
Habréis admirado miráti, ta, ta, fueritis. sernos a d m i r a d o miráti, ta, ta essémus, ó fuissé-
Habrán admirado miráti, ta, taffúerint. Hubierais, habríais y hubieseis »"«.
admirado mirati, ta, ta essetis, ófuissetis.
IMPERATIVO. H u b i e r a n , h a b r í a n y h u b i e s e n ad-
mirad0 .miráti, ta, ta essent, ófuissent.
Futuro
SINGULAR. PLURAL.
A d m i r a r e ó h u b i e r e a d m i r a d o . , .mirátus, ta, tum ero, ó filero.
Admira tú mir-áre, ó átor. A d m i r a d v o s o t r o s , . m i r ámini,o A d m i r a r e s , o h u b i e r e s a d m i r a d o , .mirátus, ta, tum eris.ó fueris.
á miñor. A d m i r a r e , ó h u b i e r e a d m i r a d o . ..mirátus, ta, tum erit. o fuerit.
Admire a q u e l . . . rcúx-átor. Admiren aquellos, mk-ántor.
Admiráremos, ó hubiéremos ad-
SUBJUNTIVO. miráti, tce, ta erimus,6fuerimus
A d m i r a r e i s , ó h u b i e r e i s admirado:»»/» - «/«, ta, ta eritis, 6 fueritis.
Presente. A d m i r a r e n , o h u b i e r e n a d m i r a d o : w t V ¿ / í , ta, ta erunt, ófuerint.
Haber de ser admirado. .Mirándum, am, um esse, ó mirátumiri Ímit-OT, dris, dri, dtus, (imitar).
I N D I C A T I V O .
Futuro segundo. {Activa).
Que admirara, admiraría, o Presente.
hubiera admirado Miratúrmn, am, um fuisse. SINGULAR.
PLURAL.
Gerundios sustantivos.
Gen. - Le a d m i r a r Mirándi. Imitamos, ó s o m o s i m i t a d o s imit-dmur.
Dat. Para admirar Mirando. Imitáis, o s o i s i m i t a d o s imitáinini.
./f ~o admirar
Mirándum. Imitan, o ' s o n i m i t a d o s . . . . imit-dntur.
AOt. — Por a d m i r a r , ó a d m i r a n d o Mirando.
Pretérito imperfecto.
Gerundios adjetivos. Imitaba, ó era imitado imit-dbar.
Imitabas, ó e r a s i m i t a d o imit-abáris, oimit-abare.
Gen.-De ser admirado Mirándi, da, di.
I m i t a b a , o e r a imitadt) imit-abátur.
Dat.-Para ser admirado Mirándo, da, do.
Acus-A ser admirado Mirándum,dam, dnm. Imitábamos, ó éramos imitados imit-abámur.
Abl.—Por ser, ó siendo admirado . . .Mirando, da, do. < Imitabais, ó e r a i s i m i t a d o s imit-abámini.
Imitaban, o e r a n i m i t a d o s imit-abdntur.
Supinos. Pretérito perfecto.
ACTIVA
" PASIVA Imité, ó h e i m i t a d o ; fui, ó h e s i d o
imitado imitdtus, ta, tum, sum, 6 fui.
A admirar Mirátum. j . D e ser a d m i r a d o Mirdtu.
Imitaste, ó h a s i m i t a d o ; f u i s t e , ó
h a s sido i m i t a d o .imitdtus, ta, tum es,6fuisti.
PARTICIPIOS.
Imitó, 6 ha i m i t a d o ; f u é , ó h a si-
De presente do i m i t a d o imitdtus, ta, tum est, 6 f m t .
El q u e a d m i r a , ó a d m i r a b a , e t c Mirans, tis I m i t a m o s , ó h e m o s i m i t a d o : fui-
mos, ó h e m o s s i d o i m i t a d o s . . .imitáti, ta, ta sumus, 6fui mus.
Haber de ser admirado. .Mirándum, am, um esse, ó mirátumiri Ímit-OT, áris, dri, dtus, (imitar).
I N D I C A T I V O .
Futuro segundo. (Activa).
Que admirara, admiraría, ó Presente.
hubiera admirado Miratúrum, am, um fuisse. SINGULAR.
PLURAL.
Gerundios sustantivos.
Gen. - De admirar Mirdndi. Imitamos, ó s o m o s i m i t a d o s imit-dmur.
Dat. Para admirar Mirando. Imitáis, o s o i s i m i t a d o s imit ámini.
./f ~o admirar
Mirándum. Imitan, o ' s o n i m i t a d o s . . . . imit-ántur.
Abt. — Por a d m i r a r , ó a d m i r a n d o Mirando.
Pretérito imperfecto.
Gerundios adjetivos. Imitaba, ó era imitado imit-a&ar.
Imitabas, ó e r a s i m i t a d o imitabáris, oimit-abare.
Gen.-De ser admirado Mirdndi, da, di.
I m i t a b a , o e r a imitadt) imit-abátur.
Dat.-Para ser admirado Mirándo, da, do.
Acus-A ser admirado Mirándum,dam, dnm. Imitábamos, ó éramos imitados imit-abámur.
Abt.—Por ser, ó siendo admirado . . .Mirándo, da, do. < Imitabais, ó e r a i s i m i t a d o s imit-abámini.
Imitaban, o e r a n i m i t a d o s imit-abántur.
Supinos. Pretérito perfecto.
ACTIVA
" PASIVA Imité, ó h e i m i t a d o ; fui, ó h e s i d o
imitado imitdtus, ta, tum, sum, 6 fui.
A admirar Mirátum. ¡ . D e ser a d m i r a d o Mirdtu.
Imitaste, ó h a s i m i t a d o ; f u i s t e , ó
h a s sido i m i t a d o .imitdtus, ta, tum es,6fuisti.
PARTICIPIOS.
Imitó, ó ha i m i t a d o ; f u é , ó h a si-
De presente do imitado imitdtus, ta, tum est, 6 fuit.
El q u e a d m i r a , ó a d m i r a b a , e t c Mirans, tis I m i t a m o s , ó h e m o s i m i t a d o : fui-
mos, ó h e m o s s i d o i m i t a d o s . . .imitáti, ta, ta sumus, 6fui mus.
Haya podido '.potúerit. Hayan podido potúerint. Aprovechabas . . ..próderas. Aprovechabais,. ..proderdtis.
Aprovechaba próderat. Aprovechaban... .próderant.
"Pretérito perfecto.
SUBJUNTIVO.
SINGULAR.
Presente.
Aproveché, ó he a p r o v e c h a d o prófni.
Aprovechaste ó has aprovechado : . .profuísti. SINGULAR. PLURAL.
A p r o v e c h ó ó ha a p r o v e c h a d o prójuit.
Aproveche prosim. Aprovechemos... .prosimus.
Aproveches prosis. Aprovechéis prosítis.
PLURAL.
Aproveche prosit. Aprovechen prosint.
Aprovechamos, ó hemos a p r o v e c h a d o . . . .profúintus.
Aprovechasteis, ó habéis aprovechado.. ..profuistis. Pretérito imperfecto.
Aprovecharon, o han aprovechado profuérunt ó profiere. Aprovechara, a p r o v e c h a r í a y a p r o v e c h a s e prodéssem.
Pretérito pluscuamperfecto. Aprovecharas, aprovecharías y aprovechases proáésses.
Aprovechara, aprovecharía y aprovechase prode'sset.
Había a p r o v e c h a d o profúeram.
Habías aprovechado prof ieras. Aprovecháramos, aprovecharíamos^ aprovechásemos: prodessémus
Había a p r o v e c h a d o profierat. Aprovecharais, aprovecharíais y aprovechaseis . . .prodessétis.
Aprovecharan, aprovecharían y aprovechasen prodéssent.
Habíamos a p r o v e c h a d o profuerámus.
Habíais a p r o v e c h a d o .profuerális. Pretérito perfecto.
Habían a p r o v e c h a d o Profúeraut.
Haya aprovechado profúerim.
Hayas aprovechado profúeris
Futuro imperfeefa,
Haya aprovechado profúerit.
SINGULAR. PLURAL.
Hayamos aprovechado profuer iiuus.
Aprovecharé. pródero. Aprovecharemos.. proáérimus. Hayáis arovechado profuer itis.
Aprovecharás . . . próderis. Aprovecharéis.. . .proáéritis. Hayan aprovechado profúerint.
Aprovechará próderit. Aprovecharán ...próderunt.
Pretérito pluscuamperfecto.
Futuro perfecto. Hubiera, habría y h u b i e s e a p r o v e c h a d o profuissem.
SINGULAR. Hubieras, habrías y h u b i e s e s a p r o v e c h a d o profuisses.
Hubiera, habría y hubiese a p r o v e c h a d o profuisset.
Habré a p r o v e c h a d o profiero.
Habras a p r o v e c h a d o profúeris Hubiéramos, habríamos y h u b i é s e m o s a p r o v e c h a d o . .profuisémns.
Habrá a p r o v e c h a d o .profúerit'. Hubierais, h a b r í a i s ^ hubieseis a p r o v e c h a d o profuissétis.
Hubieran, habrían y h u b i e s e n a p r o v e c h a d o profuissent.
PLURAL.
Futuro.
Habremos aprovechado ; . . . profuer i,mis.
Habréis a p r o v e c h a d o profueritis. A p r o v e c h a r e , ó hubiere a p r o v e c h a d o profiero.
Habran a p r o v e c h a d o ;. profúerint. A p r o v e c h a r e s , 5 hubieres a p r o v e c h a d o profúeris.
A p r o v e c h a r e , ó hubiere a p r o v e c h a d o profúerit.
INDICATIVO. S U B J U N T I V O .
Presente. Presente.
Lleve feram. Llevemos .ferámus.
SINGULAR. PLURAL.
Lleves feras. Llevéis ferátis.
Llevo fero. Llevamos férimus. Lleve ferai. Lleven .ferant.
Llevas .fers. Lleváis fértis.
Lleva .fert. Llevan .férunt. Pretèrito imperfecto.
SINGULAR.
Pretèrito imperfecto.
Llevaba .ferébam. Llevábamos ferebámus. Llevara, l l e v a r í a y l l e v a s e ferrem.
Elevabais ferebátis. Llevaras, l l e v a r í a s _y l l e v a s e s fer res.
Llevabas ferebos.
Llevaba .ferébat. Llevaban .ferébant. Llevara, llevaría y l l e v a s e ferret.
Llevar ferre. Fui, o h e sido llevado latus, ta, tum sum, ó fui.
Fuiste, ó has sido l l e v a d o latus, ta, tum es, ó fuisti.
Pretérito. Fué, ó ha sido llevado latus, ta, tum est, ó fuit.
Haber l l e v a d o tulisse.
PLURAL.
Futuro primero.
Fuimos, 6 h e m o s sido llevados. ..la ti, ta, ta sumus, ó f u i mus.
Haber de llevar latúrum, rain, rutn esse, ó latum iré. Fuisteis, o h a b é i s sido l l e v a d o s . . . l a t i , ta, ta estis, ófuistis.
Fueron, ó han sido llevados . . . . la ti, ta, ta sunt Juérunt, ófuére
Futuro segundo.
Que llevara, llevaría, ó h u b i e r a l l e v a d o : latúriim, ram,rum fnisse. Pretérito pluscuamperfecto.
Había sido llevado, latus, ta, tum eram, óftieram.
Gerundios sustantivos. Habías sido llevado latus, ta, tum eras, 6 fueras.
Gen. D e llevar . Feréndi. Había sido llevado latus, ta, tum eral, ó fúerat.
Dat. P a r a llevar . Feréndo. Habíamos sido llevados lati, ta, ta erdmus, ófuerdmus
Acus. A llevar . Feréudnm. Habíais sido llevados lati, ta:, ta erdtis, ó fuerátis.
Abl. P o r llevar, o l l e v a n d o . . . Feréndo. Habían sido llevados lati, ta, la erant, ó fuerant.
Supino
Futuro imperfecto.
Á llevar .latum.
SINGULAR. PLURAL.
radicales r e s p e c t i v a s son: voi, noi, mal, vola, nolu, mah. Quiera velim. queramos velintus.
Quieras velis. queráis velitis.
Volo, vis, velie, volili, (querer). Se conjuga así: Quiera. velit. quieran velini.
Era hecho fiébam. Éramos hechos fiebámus. Fuéramos, seríamos y fuésemos hechos fierémus.
E r a s hecho fiébas, Erais hechos fiebdtis. Fuerais, s e r í a i s y f u e s e i s h e c h o s fierétis.
Era hecho fiébat. Eran h e c h o s fiébant. Fueran, serian y f u e s e n h e c h o s fierent.
F u i m o s , ó h e m o s sido h e c h o s , .facti, ta, ta simus, ó f u i mus. H a y a m o s sido h e c h o s facti, ta, ta simus, ó fuerimus.
F u i s t e i s , ó habéis sido h e c h o s . facti, ta, ta estis, ó fuistis. H a y á i s sido h e c h o s facti, ta, ta sitis, ó fueritis.
Fueron, ó han sid® hechos facti, ta, ta sunt, fuérunt, ó fuére. Hayan sido h e c h o s facti, ta, ta siut, 6 fúerint.
F u é r e m o s , ó h u b i é r e m o s sido he-
chos facti, ta, ta érimus, 6 fuerimtis. Voy. . . . eo. Vamos i mus.
F u e r e i s , o h u b i e r e i s sido h e c h o s , .facti, ta, taéritis, ó fuerítis. Vas . . . is. Vais itis.
F u e r e n , o hubieren sido h e c h o s , .facti, ta, la erunt, ófúerint. Va it. Van eunt.
INFINITIVO.
Presente.—Ser hecho fieri. Iba ibam. íbamos ibdmus.
Ibas ibas. Ibais ibdtis.
Pretérito.—Haber sido hecho factum, tam, tum esse, ó fuisse. Iba ibat. Iban ibant.
Futuro primero. Pretérito perfecto.
Haber de ser hecho faciéndum, dam, dum esse, ó factum iri. Fui, o'he ido ivi. Fuimos, ó h e m o s ido: ivimus.
Fuisti, ó h a s i d o . . . ivisti. Fuisteis, o habéis ido: ivistis.
Futuro segundo. Fué, ó ha i d o . . . . ivit. F u e r o n , ó han i d o . . .ivérunt,
Que fuera, sería ó hubiera sido h e - ivére.
cho faciéndum, dam, dum fuisse.
Pretérito pluscuatnperfecto.
Gerundios adjetivos. Había ido iveram. Habíamos ido iverdmus.
Gen. D e ser h e c h o Faciéndi, da, di. Habías ido iveras. Habíais ido iverdtis.
Dat. P a r a ser h e c h o Faciéndo, da, do. Había ido iverat. Habían ido iverant.
Acus. A ser hecho Faciéndum, dam, dum.
Abl. P o r ser, ó s i e n d o h e c h o Faciéndo, da, do. Futuro imperfecto.
Iré.. . ib o. Iremos ibimus.
PARTICIPIOS. Irás. . ibis. Iréis ibitis.
De pretérito.—Hecho, hecha factus, ta, tum. Irá.. . ibit. Irán ibunt.
SUBJUNTIVO.
Presente.
(i) Entre los compuestos de/imo unos conservan la a como satisfacio. y éstos tienen en la pasiva
las mismas irregularidades q u s f i c ; v. g.: satis/w, ¡arisfis. satis/U, etc., ¡alUfiam, satisfib-em,
tts/im etc. utros mudan la a del simple en í, como trafício, y éstos se varían exactamente como
u- Vaya . .. eam. Vayamos. .... .eamus.
el modelo lego, tegis. Vayas. .eas. Vayáis... edtis.
Vaya . eat. Vayan... eant.
Supino.—A ir itum.
F u e r a , iría y f u e s e irem. P A R T I C I P I O S .
F u e r a s , irías y f u e s e s i res.
De presente.—El que va, ó iba iens, eúntis.
F u e r a , iría y f u e s e iret.
Pe futuro en U f i US.
Fuéramos, iríamos y fuésemos irémus.
F u e r a i s , iríais y f u e s e i s irétis. El que irá, ha de ir, ó para ir itúrus, ra, ruin.
F u e r a n , irían y fuesen. irent.
Pretérito perfecto.
Haya ido (verim. H a y a m o s ido iverimus. CONJUGACION D E LOS VERBOS DEFECTIVOS
Hayas ido iveris. H a y á i s ido iveritis. MEMINI, NO VI, O DI, CCEPI.
Haya ido iverit. H a y a n ido iverint.
Pretérito pluscuamperfecto. De los cuales estos tres, mémini, novi, odi, sólo tienen e l
Hubiera, habría y hubiese ido ivissem.
latín del pretérito c o n los t i e m p o s q u e d e él s e f o r m a n , f u e -
Hubieras, h a b r í a s . ? h u b i e s e s ido ivisses. ra d e mémini, q u e t i e n e i m p e r a t i v o .
Hubiera, habría y h u b i e s e ido ivisset.
C o n j ú g a n s e d e esta m a n e r a :
Hubiéramos, habríamos y h u b i é s e m o s ido., .ivissémus.
Hubierais, habríais y h u b i e s e i s i d o ivissétis. I N D I C A T I V O .
Hubieran, habrían y h u b i e s e n i d o ivissent.
Presente y pretérito perfecto.
Futuro. Me acuerdo y m e a c o r d é , ó m e h e a c o r d a d o mémini.
Te a c u e r d a s y t e a c o r d a s t e , ó te h a s a c o r d a d o meministi.
F u e r e , o' hubiere ido ivero.
F u e r e s , "o hubieres ido iveris. Se acuerda y se acordó, ó se ha a c o r d a d o . méminit.
Fuere, ó hubiere ido iverit. N o s a c o r d a m o s ^ nos h e m o s acordado, 6 n o s hubi-
mos acordado meminimus.
F u é r e m o s , ó h u b i é r e m o s ido iverimus.
Os acordáis, « o s a c o r d a s t e i s , ú o s h a b é i s acordado: meministis.
Fuereis, o hubiereis ido iveritis. Se acuerdan, y se acordaron, ó se han a c o r d a d o . . .miminérunt, ó
Fueren, ó hubieren ido iverint.
meminére.
I N F I N I T I V O . Pretérito imperfecto y pluscuamperfecto.
Presente.—Ir iré. Me a c o r d a b a ^ m e había a c o r d a d o memineram.
T e acordabas y te h a b í a s acordado memineras.
Pretérito.—Haber ido ivisse. Se acordaba y s e había acordado meminerat.
Futuro primero. Nos acordábamos y nos habíamos acordado meminerdmus.
Haber de ir itúrum, rain, ruin esse, ó itum iré. Os a c o r d a b a i s y o s habíais a c o r d a d o memineratis.
Se acordaban y se habían acordado meminerant.
Futuro segundo.
Futuro imperfecto y perfecto.
Que fuera, ó hubiera de haber i d o itúrum, rain, rumfuisse.
Me a c o r d a r é ^ m e habré acordado meminero.
Gerundios sustantivos. T e acordarás y te h a b r á s a c o r d a d o memineris.
Se acordará, y se h a b r á a c o r d a d o meminerit.
Ge D
"• e ir Eúndi.
Dat. Para ir Eúndo. N o s a c o r d a r e m o s y nos h a b r e m o s a c o r d a d o meminerimus.
Ac Os acordaréis y os h a b r é i s acordado memineritis.
"S- Air Eúndum.
Abl. Por ir, o y e n d o Eúndo. Se acordarán y se habrán a c o r d a d o meminerint.
Supino.—A ir itum.
F u e r a , iría y f u e s e irein. P A R T I C I P I O S .
F u e r a s , irías y f u e s e s i res.
De presente.—El que va, ó iba iens, eúntis.
F u e r a , iría y f u e s e iret.
Pe futuro en UP US.
Fuéramos, iríamos y fuésemos irémus.
F u e r a i s , iríais y f u e s e i s irétis. El que irá, ha de ir, ó para ir itúrus, ra, ruin.
F u e r a n , irían y fuesen. irent.
Pretérito perfecto.
H a y a ido iverint. H a y a m o s ido iverimus. CONJUGACION D E LOS VERBOS DEFECTIVOS
Hayas ido íveris. H a y á i s ido iveritis. MEMINI, NO VI, O DI, CCEPI.
Haya ido iverit. H a y a n ido iverint.
Pretérito pluscuamperfecto. De los cuales estos tres, mémini, novi, odi, sólo tienen e l
Hubiera, habría y hubiese ido ivissem.
latín del pretérito c o n los t i e m p o s q u e d e él s e f o r m a n , f u e -
Hubieras, h a b r í a s .y h u b i e s e s ido ivisses. ra d e mémini, q u e t i e n e i m p e r a t i v o .
Hubiera, habría y h u b i e s e ido ivisset.
C o n j ú g a n s e d e esta m a n e r a :
Hubiéramos, habríamos y h u b i é s e m o s ido., .ivissémus.
Hubierais, habríais y h u b i e s e i s i d o ivissétis. I N D I C A T I V O .
Hubieran, habrían y h u b i e s e n i d o ivissent. Presente y pretérito perfecto.
Futuro. Me acuerdo y m e a c o r d é , ó m e h e a c o r d a d o mémini.
Te a c u e r d a s y t e a c o r d a s t e , ó te h a s a c o r d a d o meministi.
F u e r e , o' hubiere ido ivero.
Se acuerda y se acordó, ó se ha a c o r d a d o . méminit.
F u e r e s , "o hubieres ido iveris.
Fuere, ó hubiere ido iverit. N o s a c o r d a m o s ^ nos h e m o s acordado, ó n o s hubi-
mos acordado meminimus.
F u é r e m o s , ó h u b i é r e m o s ido iverimus.
Os acordáis, « o s a c o r d a s t e i s , ú o s h a b é i s acordado: meministis.
Fuereis, o hubiereis ido iveritis. Se acuerdan, y se acordaron, ó se han a c o r d a d o . . .miminéruut, ó
Fueren, ó hubieren ido iverint.
meminére.
I N F I N I T I V O . Pretérito imperfecto y pluscuamperfecto.
Presente.—Ir iré. Me acordaba y m e había a c o r d a d o memineram.
T e acordabas y te h a b í a s acordado memineras.
Pretérito.—Haber ido ivisse. Se acordaba y s e había acordado meminerat.
Futuro primero. Nos acordábamos y nos habíamos acordado meminerdmus.
Haber de ir itúrum, rain, ruin esse, ó itum iré. Os a c o r d a b a i s y o s habíais a c o r d a d o meminerátis.
Se acordaban y se habían acordado meminerant.
Futuro segundo.
Futuro imperfecto y perfecto.
Que fuera, ó hubiera de haber i d o itúrum, rain, rumfuisse.
Me acordaré ^ m e habré acordado meminero.
Gerundios sustantivos. T e acordarás y te h a b r á s a c o r d a d o memineris.
Se acordará, y se h a b r á a c o r d a d o meminerit.
Ge D
"• e ir Eúndi.
Dat. Para ir Eiindo. N o s a c o r d a r e m o s y nos h a b r e m o s a c o r d a d o meminerimus.
Ac Os acordaréis y os h a b r é i s acordado memineritis.
"S- Air Eúndum.
Abl. Por ir, o y e n d o Eúndo. Se acordarán y se habrán a c o r d a d o meminerint.
J . . . I ^ . j ' j ^ m
144
I N D I C A T I V O . Futuro.
Aborreciere, ó hubiere aborrecido ódero.
O di, odisti.
Aborecieres, ó habieres aborrecido óderis.
Presente y pretérito perfecto. Aborreciere, ó hubiere aborrecido óderit.
H a y a comenzado cceperint. Hayamos comenza- Fuimos, o hemos sido c o m e n z a d o s , .capti, tce, ta surr.us, ó fúimus.
do cceperimus. f u i s t e i s , ó habéis sido comenzados: caipti, tce, ta estis, ófuistis.
H a y a s c o m e n z a d o . . . cceperis. H a y á i s comenzado . .cceperitis. Fueron, ó han sido comenzados ccepti, tce, ta sunt, fuérunt, ó
Haya c o m e n z a d o . . . .cceperit. Hayan comenzado., .cceperint. fuére.
Pretérito pluscuamperfecto. Pretérito pluscuamperfecto.
Hubiera, habría y hubiese c o m e n z a d o capissem. Había sido comenzado cceptus, ta, tum erant, ó füeram.
Hubieras, habrías y hubieses c o m e n z a d o ccepisses. Habías sido comenzado cceptus, ta, tum eras, ó fieras.
Hubiera, habría y hubiese c o m e n z a d o ccepisset. Había sido comenzado cceptus, ta, tumerat, ó fterat.
Hubiéramos, habríamos y h u b i é s e m o s comenzado cfepissémus Habiamos sido comenzados.. .ccepti, tce, ta erdmus, ó fuerámus.
Hubierais, habríais y hubieseis c o m e n z a d o ccepissétis. Habíais sido comenzados ccepti, tce, ta erátis, ó fuerátis.
Hubieran, habrían y hubiesen c o m e n z a d o ccepissent. Habían sido comenzados ccepti, ta, ta erant, ó fúerant.
I N F I N I T I V O . SUBJUNTIVO.
Pretérito.—Haber comenzado ccepisse. Pretérito perfecto.
Haya sido comenzado cceptus, ta, tum sim, ó fúerim
Futuro primero.
Hayas sido c o m e n z a d o captus, ta, tum sis, ó fieris.
Haber de comenzar cceptúrum, rain, rum esse, 6 cceptum iré. Haya sido comenzado captus, ta, tum sil, 6 fúerit.
I N F I N I T I V O . DEFIT.
Pretérito. Indicativo.—Falta, defit.
Subjuntivo.—Falte, defiat.
Haber sido comenzado captum, tam, tum esse, ófuisse.
Infinitivo.—Faltar, defieri.
Futuro primero —Haber de ser comenzado captum iri. DUIS.
Participio de pretérito. Subjuntivo.—Des ó dieres, duis (en lugar de des]; den ó dieren,
Comenzado, comenzada captus, ta, tum. duint (en lugar de dent],
ED-O, IS, ERE, E D I , ESUM, ó ESTUM (comer).
DIC, DUC, F A C , F E R .
A u n q u e este v e r b o t i e n e r e g u l a r y completa s u inflexión
Estos v e r b o s dico, duco, fácio y fero, p i e r d e n la e en la
activa y pasiva, él y s u s c o m p u e s t o s suelen hallarse c o n l a s
s e g u n d a persona del s i n g u l a r del i m p e r a t i v o d e activa, en es-
siguientes i r r e g u l a r i d a d e s :
ta f o r m a : D i t ú , dic; g u í a t ú , duc; h a z tú, fac; lleva tú, fer,
en l u g a r d e dice, duce, face, fere; y así t a m b i é n s u s c o m - Indicativo.—Comes, es; cerne, est; se come, estar; coméis, estis.
Imperativo.—Come tú, es, ó esto; coma él, esto; comed, este 6
puestos, como prsedic, deduc, cálefac, confer; a u n q u e los estáte.
c o m p u e s t o s d e fáao, q u e m u d a n la a en i, g u a r d a n la e, Subjuntivo.—Coma, edim; comiera, etc., essem, esses, esset; es-
como cónfice. sémus, essétis, esseut.
Infinitivo.—Comer, esse.
Supino. —A comer, esum, ó estum.
EXPL1CIT.
D E OTROS V E R B O S D E F E C T I V O S É I R R E G U L A R E S ,
Indicativo.—Acaba, éxplicit.
U S A D O S CON F R E C U E N C I A POR L O S ESCRITORES LATINOS..
AJO. FAXO.
Indicativo—Haré, faxo.
Indicativo.—Digo, dices, etc., <710, ais, ait... .ajunt.—Decía, etc.,
ajebam, ajébas, ajébat; ajebdmus, ajebátis ajébant. (i) Sólo indicamos los modos en castellano, porque los tiempos ya debe tenerlos bien conocidos el
alumno al llegar aqui.
imperativo. —Di, ai (anticuado).
PARTE PRIMERA.
'77
ere, ade'mi, ademptum ( q u i t a r n o hurtando). S á c a s e cocemo, cécini y el supino cantum d e cano, is (cantar); el compuesto
is, ere, cocemi, cocemptum ( c o m p r a r juntos), q u e n o la mu- de allí busca el pretérito e n nui. .
da. Premo, is, ere, h a c e p res si, pressum ( a p r e m i a r ) con dos LINO, IS, ERE, hace el pretérito lini, ó livi, ó levi, y el s u -
s en el pretérito y s u p i n o . S u s compuestos m u d a n la e del pre- pino litum. Cano, is, ere, hace cécini, cantum (cantar). S u s
sente en i b r e v e , c o m o ópprrno, is, ere, oppressi, opressum compuestos mudan la a en i b r e v e y hacen el pretérito en nui
(oprimir); reprimo, is, ere, repressi, repressum (reprimir). y el supino en centum; cóncino, is, ere, concinui, concentum
(cantar juntos); récino, is, ere, recinui, recentum (volver á
Pono stii atque sittim: gigno génui, genitúmque.
Dat cerno, crevi, cretum; contémr¡ere psi, tum.
cantar).
Sperno dat sprevi, spretum; sed sterno reposcit Po, psi, ptum, poscit; rupi dat rúmpere, ruptum,
Cum stravj, stratum. Sino datsívique, sitúmque. A strepo dic strepui, strépitum fluit inde supinum.
ANALOGÍA. 1/9
S e hace el pretérito sevi y el supino satum de sero, is (sem- Los verbos a c a b a d o s e n so hacen el pretérito en sivi v el
brar); m a s su compuesto, q u e pertenece á cosas del campo, en- supino en situm; pero viso, is (recitar) hace el pretérito visi
vía el supino en itum; el que no pertenece á cosas del campo y el supino visum. E l supino pínsitus, y el supino pinsus, y
pide el pretérito en serui y el supino en sertum. Curro, is el supino pisi us salen d e pin so, is (majar). Incesso, is ( a c o -
( c o r r e r ) tiene el pretérito cucurri y el supino cursum; gero, is meter) dará el pretérito incessi sin supino.
(tratar) tiene el pretérito gessi y el supino gestum. L o s verbos de la tercera c o n j u g a c i ó n acabados en so, hacen
Sero, is, ere, hace el pretérito sevi Y el supino satum (sem- el pretérito en sivi y el supino e n situm, como capesso, is,
brar). S u s compuestos son de d o s maneras: unos q u e signiti- ere-, capessivi, capessüum ( t o m a r á cargo); lacesso, is, ere,
can cosas pertenecientes al campo, y hacen en sevi y e n s i t u m , incessivi, lacéssítum ( p r o v o c a r ) . S á c a n s e viso, is, ere, q u e
c o m o cónsero, is, ere, consévi, cónsitum ( s e m b r a r ó plantar). hace visi, visum, y pinso, is, ere, pinsui, pínsitum, ó pis-
O t r o s q u e significan cosas no p e r t e n e c i e r e s al c a m p o , y ha- tura. Incesso, is, ere, h a c e e l pretérito incessi y carece de
cen en erui Y en ertum, como ínsero, is, ere, inserid, inscr- supino.
tum (meter ó mezclar). Curro, is, ere, hace cucurri, cur- AV. xnm dat plecto, cum flecto, péctere, necto.
sum; Y gero, is, ere, gessi, gestum. Dat quoque pecto xiii, nectóque; peto ivit, et itum.
Ferre tuli, latúmque; uro dabit ussit, et ustum. P L E C T O , IS (castigar); pecto, is (peinar), riedo, is (enlazar),
Yerroque dat verri tantuin, ver»úmque supínum.
con plecto, is (doblegar) dan el pretérito en xi y el supino en
F E K O , F E R S (llevar) hace el pretérito tuli y el supino la- xum: también pecto, is (peinar) y necto, is (enlazar) dan e l
tum; uro, is (quemar) dará el pretérito ussi y el supino us- pretérito e n xui; peto, is (pedir) da el pretérito en ivi y el s u -
tum. Xyerro, is (barrer) da el pretérito verri tan solamente, pino en itum.
y el supino versum. PLECTO, IS, ERE, hace el pretérito plexi y el supino ple-
F E R O , FERS, FERRE, hace el pretérito tuli Y el supino k- num; flecto, is, ere, flexi, flexum; pero pecto, is, ere, h a c e
tum. S u s compuestos se conjugan d e esta manera: cónfero, pexi, pexui, pexum% necto, is, ere, nexi, nexui, nexum [ e n -
confers, conferre, contúli, conlátum ( c o m p a r a r ) ; ójfero, ofj'ers, lazar], Pecto, is, ere, hace pelivi, ó peti i, petítum.
offerre, obtúli, oblátum (ofrecer); refero, refers, referre, re- Sterto stertui habet solum. Meto méssuit optat.
túli, relátum (contar); dífjero, differs, difj'erre, distuli, di- Ac messum, s gèmino. Verti dat vèrtere, versum.
látum (dilatar); áufero, aufers, auferre, abstúli, ablátum Sisto stiti, státum; stitit orta síí7/í»Hque reposcunt,
Mitto dabit misi, sed, duplice sígmate, missam.
(quitar); pérfero, perfers, perferre, pertúli, perlátum (su-
S T E R T O , IS (roncar) liene el p r e t é r i t o sterlui solamente. A struxi structum; á fluxi deprómito, fluxurn.
Meto, is ( s e g a r ) desea el p r e t é r i t o messui y el supino messum. Congruo pra^bet ni tantum, batuo, metuoque.
Verlo, is [ v o l v e r ] d a el p r e t é r i t o vertí y el supino versum,
Sisto, is [ p a r a r s e ] hace el pretérito stiti y el supino statum; Di tú el supino ruitum, d e ruó, is (caerse); m a s sus c o m -
sus compuestos piden el pretérito stitij el supino stitum. Mil- puestos dan el supino en utum tan solamente. S a c a tú el s u -
lo, is (enviar) dará el pretérito missi y el supino missum; pe- pino structum y d e este pretérito 'struxi d e struo, is, (edití-
ro con dos s. car), y el supino fluxum d e este pretérito fluxi d e fluo, is
(Huir). Congruo, is (convenir), batuo, is (batir) y metuo,
S T E R T O , IS, E R E (roncar) h a c e el pretérito stertui, Y care-
is (temer) dan el pretérito en ui tan solomente.
ce d e supino; meto, is, ere, messui, messum, c o n dos s en
el pretérito y supino; y verto, is, ere, vertí, versum. Sisto, Ruó, is, ere, hace el pretérito rui y el supino ruitum.
is, ere, hace stiti, statum. S u s compuestos le s i g u e n , y m u - S u s compuestos hacen el supino en utum b r e v e , c o m o eruo,
dan solamente la a del supino en i, c o m o asisto, is, ere, astí- is, ere, erui, éritíum (sacar); cor ruó, is, ere, corriti, córru-
ti, astítum (asistir); desisto, is, ere, destiti, destitum ( d e - tum (caer). Struo, is, ere, hace struxi, structum-, fluo, is,
sistir ó dejar algo). Mitto, is, ere h a c e misi, missum. Dobla ere, fluxi, fliuxum. Congruo é ingruo, compuestos del an-.
la t en el presente, y la s en el supino. tiguo gruo, c a r e c e n d e supino, como cóngruo, is, ere, con-
grui (convenir); ingruo, is, ere, ihgrui, (arremeter). T a m -
Verba in uo per ui, ac utum dant, díluo teste.
bién batuo hace batid; y metuo, is, ere, metui (temer).
L o s verbos a c a b a d o s en uo d a n el pretérito p o r medio d e la
partícula ui, y el supino por m e d i o d e la partícula utum, sien- Annuo cum soci is, pluo, respuo, et ingruo junges.
do testigo dihio, is (desleír). Vivo fert visi, victum: sólvique, solútum
Solvo facit; volvi donavit volvo, volútum.
L o s v e r b o s d e la tercera c o n j u g a c i ó n acabados en uo hacen Dénique tesuit araat texo, textumque supínum.
el pretérito en ui y el supino e n utum, como induo, is, ere,
indui, indutum (vestir); arguo, is, ere, argui, argútum ( a r - Juntarás á este v e r b o annuo, is (conceder bajando la c a b e -
güir), el cual con s u s c o m p u e s t o s hace el futuro e n ra en za) con sus c o m p a ñ e r o s , á pluo, is (llover), respuo, is ( d e s -
iturus, c o m o argitúrus, redargui'úrus. Statuo, is, ere, (es- preciar), é ingruo, is (acometer). Vivo, is (vivir) lleva el
tablecer) hace statui, statum. S u s compuestos m u d a n la a en preterito vixi y el supino victum, y solvo, 'is ( p a g a r ) hace el
i b r e v e , c o m o eonstituo, is, ere, constituí, constitútum (es- pretérito solví y el supino solútum-, volvo, is (volver) dará
tablecer); restihio, is, ere, restituí, resütútum (restituir). L o s el pretérito volvi y el supino volútum. Finalmente, texo, is
compuestos de lavo, as, de esta c o n j u g a c i ó n , pierden la a y (tejer) ama el pretérito texui y el supino textum.
s i g u e n esta r e g l a , c o m o abluo, is, ere, abluí, ablúlum (la- Los compuestos del antiguo nuo hacen en nui y carecen de s u -
var); diluí, is, ere, diluí,- dilútum (desleír). A d v i é r t a s e que pino, como annuo, is, ere, annui-, renuo, is, ere, renui ( n e g a r ) ;
luo y s u s compuestos hacen el p r e t é r i t o en ui, y carecen de su- pluo, is, ere, h a c e p l u i (llover); respuo, is, ere, respui, y c a r e c e
pino, c o m o luo, is, ere, luí ( p a g a r ) ; reluo, is, ere, relui (vol- también de supino. Y a dijimos q u e ingruo [ a r r e m e t e r con í m -
ver á p a g a r ) ; m a s cuando reluo e s compuesto d e lavo, hace re- petu] hace ingrui solamente y carece d e supino. Vivo, is,
lui, relútum (volver á lavar). ere, hace vixi, victum; solvo, is, ere, solvi, solútum; volvo,
A ruó dic ruitum; sed utum dant pignora tantam. is, ere, volví, volútum; texo, is, ere, texui, textum.
Cuarta conjugación.
Prsetéritis ivi dat quarta. i/zí»:que supínis. ce el pretérito venívi, el s u p i n o venum v e l f u t u r o e n urus
Singultum singúltit aaiat, sepelíre sepultum. como v&iumitúrus-, y venio, is, iré, ( v e r b o s i m p l e ) h a c e veni
Veneo venívi, venum: a veni áccipe ventum. rnturn. S u s c o m p u e s t o s hacen c o m o é l , c o m o invenio, is,
L a c u a r t a c o n j u g a c i ó n d a á los p r e t é r i t o s la p a r t í c u l a ivi, iré, inven i, inventum [hallar],
y á los s u p i n o s l a p a r t í c u l a itum. Sihgultio, is (sollozar)
A pário natum per ni flectátur, et ertum.
q u i e r e e l s u p i n o singultum, y sepelio, is ( e n t e r r a r ) el supi- Compério, reperitque petit ri, poscit et ertum.
n o sepultum. Veneo, is ( s e r v e n d i d o ) h a c e el p r e t é r i t o ve-
nívi y el s u p i n o venum.; recibe el s u p i n o ventum d e este pre- El c o m p u e s t o d e parió, is ( p a r i r ) c o n j ú g u e s e p o r medio del
pretérito en ui y d e l s u p i n o e n ertum-, comperio, is (hallar) v
t é r i t o veni d e venio, is (venir).
repcrio, is [lo m i s m o ] p i d e n el p r e t é r i t o e n ri y el supino e n
L o s v e r b o s d e la c u a r t a c o n j u g a c i ó n h a c e n e l p r e t é r i t o en ertum.
ivi y el s u p i n o e n itum, c o m o audio, is, iré, audívi, audí-
tum. L o s c o m p u e s t o s d e este v e r b o hacen c o m o é l , s a c a n d o á L o s c o m p u e s t o s departo, q u e v a n p o r la c u a r t a c o n j u g a c i ó n
obedio, is, iré, obedívi, obedítum ( o b e d e c e r ) q u e m u d a la si- mudan la a en e b r e v e , y h a c e n el p r e t é r i t o e n erui y el supi-
no en ertum, c o m o aperio, is, iré, aperui, apertum [ a b r i r ] ;
laba au e n e l a r g a . Partió, is, iré ( p a r t i r ) , h a c e el pretérito
eoopeno, is, iré, cooperui, coopertum [ c u b r i r ] . E x c e p t ú a n s e
partívi y el supino partítum. S u s c o m p u e s t o s m u d a n la a en
comperio, is, iré, [ a v e r i g u a r ó t e n e r a l g o p o r c i e r t o ] q u e h a c e
r, c o m o dispertio, is, iré, dispcrtívi, dispertítum (repartir);
compen, compertum; y rcpcrio, is, iré [ h a l l a r ] q u e hace re-
impertió, is, iré, impertid, impertitum{dar ó r e p a r t i r ) . Eo~
per i, repértum.
is, iré ( i r ) hace e l p r e t é r i t o ivi y el s u p i n o itum. T i e n e dos
c l a s e s d e c o m p u e s t o s : u n o s q u e h a c e n c o m o él y s o n b r e v e s en Dat sálio sálui, saltum; sed pignora sultutn.
el s u p i n o ; v . g . : exeo, is, iré, exívi, ó exii y c'xitum (salir); Séntio vult si, sum: sépsi dat sépio, septum.
redeo, is, iré, redívi ó redii y réditum ( v o l v e r s e ó tornar); y
o t r o s q u e m u d a n la e en i, c o m o ambio, is, iré, ambíbi, am- SALIÓ, IS [ s a l t a r ] d a el p r e t é r i t o salui y el s u p i n o saltum;
bítum ( c e r c a r ó r o d e a r ) ; superbio, is, iré, superbívi, super- « r o s u s c o m p u e s t o s h a c e n e l supino e n sultum. Sentio, is
bítum ( e n s o b e r b e c e r s e ) . sentir] quiere el p r e t é r i t o e n si y el supino en sum- sepio, is
cercar] da el p r e t é r i t o sepsi y e i s u p i n o septum.
E l v e r b o eo y s u s c o m p u e s t o s hacen e l f u t u r o i m p e r f e c t o d e
SALIÓ, IS, IRÉ, c u a n d o s i g n i f i c a salar, h a c e el p r e t é r i t o sa-
i n d i c a t i v o en ibo, c o m o ibo, exíbo, redíbo, y el s u p i n o l e tiene
b r e v e , c o m o éxitium, réditum, s a c a n d o á superbítum d e su- lín y el supino salítum, p o r prsetéritis ivi, e t c . ; c u a n d o s i g -
perbio y ambitum d e ambio. mhca saltar, hace el p r e t é r i t o salui y el supino saltum, s e g ú n
nos lo enseña esta r e g l a . S u s c o m p u e s t o s m u d a n la a en i b r e v e ,
L o s v e r b o s ambio, superbio, y otros, t i e n e n i n t e r p u e s t a la y nacen el supino e n sultum , c o m o insilio, is, iré, insilui, in-
b, y condio, redeo, prodeo la d, para l a d u l z u r a y sonoridad süllum [saltar l i g e r o ] ; desilw, is;ire, desilui, desultum [ s a l -
d e la v o z .
tai' ae a r r i b a ] . Sentio, is, iré, h a c e sensi, scnsum; v sepio,
SiNGL'LTio, IS, IRE, h a c e el p r e t é r i t o singultívi y el supi- tre, sepsi ó sepivi y septum.
no singultum; y sepelio, is, iré, sepelid, sepultum. Ye-
neo, is, iré, c o m p u e s t o d e eo y del n o m b r e venum ( v e n t a ) ha- Fardo dat farci, fartum: vult fulcio fulsi,
Ac fullum: sarsi, sartum dat sarcio verbum.
naurio pretérito dabit ha'usi, haustúmque supino.
Santio dat sanxi, s a n c t u m , simul optat et itum. ré vereo, es, ere, venii, vérilum, y d e este supino f o r m a r é
Vincio habet vinxi, vinctum; dat amixit, amictum. el pretérito véritus sum, para vereor, eris. PARTIOR, PARTÍ-
FARCIO, IS ( e m b u t i r ) d a el pretérito farsi Y el supino fartum-,
RIS hace el pretérito partítus sum, partíri (repartir). S u s
fulcio, is (sustentar) q u i e r e el pretérito fulsi y el supino j'ul- compuestos son d e dos m a n e r a s : unos q u e hacen c o m o él; v .
tum: el v e r b o sardo, is ( c o s e r ) da el pretérito sarsi y el supi- •y.: compartior, iris, compartías sum, compartid (compar-
no sartum. Haurio, is ( a g o t a r ) dará el pretérito ha asi y el tir); y otros q u e m u d a n la a en e, c o m o dispertior, iris, dis-
supino haustum. Sancio, is (establecer) da el pretérito san- pertítussum, dispertíri (repartir, ó dividir en partes). FRUOR,
ERIS, hace fruitus sum, frui; y proficiscor, eris, profectus
xi y el supino sanctum, y j u n t a m e n t e desea el supino en itum.
Vincio, is (atar) tiene el p r e t é r i t o vinxi y el supino vinctum; sum, profásd.
a inicio, is (cubrir) da el p r e t é r i t o amixi y el supino amictum. A reor esto ratus: nanciscor nactus habebit.
Metior et ménsus: patiórque, s dúplice, passus.
FARCIO, IS, IRÉ, h a c e e l préterito farsi Y el supino fartum. Et fáteor fassus: necnon adipiscor adeptus,
Comminíscor amat commentus: et ordior orsus.
S u s compuestos m u d a n l a a e n e, como refercio, is, iré, re-
fersi, refertum ( h e n c h i r ) , confercio, is,ire, confersi, confer- El pretérito ratus sea de REOR, ERIS, (juzgar); nanciscor,-
turn (lo mismo); e x c e p t ú a s e infamo (embutir, ó rellenar) que eris (alcanzar) tendrá el pretérito nactus; y metior, iris ( m e -
a l g u n a s veces conserva l á a. Fuldo, is iré, hace fulsi, ful- dir) tendrá el pretérito ménsus, y patior, eris (padecer), el
tum-, sardo, is, ¡re, sarsi, sartum; haurio, is, iré, hausi, pretérito passus con d o s s. V fateor, eris (confesar) hace el
haustum, ó haurivi, haurüum; sancio, is, iré, sanxi, sanc- pretérito fassus: también adipiscor, eris (alcanzar) el p r e t é r i -
tum, ó sancívi, sancíturn; vincio, is, iré, vinxi, vinctum-, y to adéptus; comminíscor, eris (fingir) quiere el pretérito c o m -
amicio, is, iré, amixi, amictum y a l g u n a v e z amicui óami- mentus, y ordior, iris (urdir) el pretérito orsus.
cívi. REOR, ERIS, hace el pretérito ratus sum, red; nanciscor,
V E R B O S DEPONENTES.
nactus sum, nancisci;mentior, mentíris, mentítus sum, men-
tiri (mentir); patior, patéris, passus sum, pati, el cual t i e -
Ex or finítis, activa m fíngito vocem,
Ut vereo ex vereor; formábitur inde supinum; ne dos compuestos: compatior, eris, compassus sum, compá-
Indeque praetéritum véritus sum: démito pauca, ti (compadecerse); y perpetior, eris, perpessus sum, perpé-
Nempe fruor fruitus: proficiscor sume profectus. ti (sutrir). FATEOR, ERIS, hace fassus sum, fatéri. S u s c o m -
F i n g e la v o z activa d e l o s v e r b o s a c a b a d o s en or, como ve- puestos mudan la a en i, c o m o profiteor, eris, prpfessussum.,
reo, es, d e vereor, eris ( r e v e r e n c i a r ) ; d e allí, d e aquel verbo profitéri (profesar). S á c a s e diffiteor, eris (negar) q u e c a r e c e
tingido, se f o r m a r á el s u p i n o , y d e allí, d e aquel supino, se f o r - de pretérito y supino, p o r diffiteor, liquor, etc. ADIPISCOR,
m a r á el pretérito véritus sum. S a c a u n o s pocos: conviene á ERIS, hace adeptus sum, adepisci; comminíscor, eris, com-
saber, el pretérito fruitus d e fruor, eris ( g o z a r ) ; toma el pre- metus sum, comminisci; y ordior, iris, orsus sum, ordíri.
térito profectus de proficiscor, eris (partirse). Tum grádior gressns: misereri redde misertus.
Atque expergiscor capit experrectus: et últus.
P a r a dar pretérito á l o s v e r b o s deponentes, acabados en or,
Ulciscor poscit: cápiunt loquor et sequor utiis.
se ha de fingir la v o z a c t i v a , dándole el pretérito y supino que Nitor habet nixum et nisum: pactusque paciscor.
su r e g l a pidiere, y d e e s t e s u p i n o se sacará el pretérito del ver-
b o deponente; v . g . : d e vereor, veréris, quitándole la r, fingi- Además de esto, GRADIOR, ERIS (andar) hace el pretérito
24
gressus: da t ú el p r e t é r i t o misertus al v e r b o misereoF, erit Glisco cum ferio, v e r g o cuín pólleo, vado,
( t e n e r m i s e r i c o r d i a ) ; y expergiscor, eris ( d e s p e r t a r ) loma el Ámbigo, cumque furo, sátago, quseso, hisco, fatisco.
p r e t é r i t o experrectus, y ulciscor, eris ( v e n g a r s e ) pide el pre- Los verbos q u e c a r e c e n de p r e t é r i t o no dan supinos: GLIS-
térito ultus. LOQUOR, ERIS (hablar) y sequor, eris (seguir; CO, IS (engordarse, ó c r e c e r e n g o r d a n d o ) c o n ferio, is ( h e r i r ) ,
t o m a n el p r e t é r i t o e n utus. NITOR, ERIS (estribar) tiene el pre- vergo, is (inclinar) c o n polleo, es (poder), vado, is ( c a m i n a r ) ,
térito nixus c o n x, y nisum con s, y paciscor, eris (hacer pac- ámbigo, is (dudar) y sátago, is (tener q u e hacer) con furo, isy
to) el p r é t e r i t o pactus. (estar furioso), quseso, is ( r o g a r ) , hisco, is ( a b r i r s e la tierra),.
GRADIOR, ERIS, h a c e el pretérito gressus sum, gradi. Sus ¡ fatisco, is (lo m i s m o ) .
•compuestos m u d a n l a a e n e, c o m o ingredior, eris, ingres- Todo verbo q u e c a r e c e d e p r e t é r i t o n o tiene supino; d e los
sussum, ingrédi[entrar]; aggredior, eris, nggressussum,aq- cuales se hallan los s i g u i e n t e s : liveo, es, ere, ( p o n e r s e c á r d e -
grcdi [ a c o m e t e r ] . MISEREOR, ERIS, h a c e misertus sum,ómi- no, ó tener envidia); livesco, is, e r e . ( h a c e r s e c á r d e n o ) , glisco,
sérilus, miseréri; expergiscor, eris, experrectus sum, ex- is, ere; ferio, is, ere; vergo, is, ere; polleo, es, ere; vado, is,
pergisci; ulciseor, eris, ulitis sum, ulcisci; loquor, eris, lo- I ere; ámbigo, is, ere; furo, is, ere; sátago, is, ere; quseso ^
cutus sum, loqui; sequor, eris, sequtus sum, sequi; nitor, is, ere; hisco, is, ere; y fatisco, is, ere.
eris, nisus ó nixus sum, niti; y paciscor, eris, pactus sum,
Mceret, avetque si muí, vescor, cum prole fatiscor.
pascisci.
Diffíteor, liquor, ringor, médeor, reminiscor.
Tum labor lapsus; queror optat questus, et usus
Utor: ei oblítum obiiviscor et ortus oriri
Juntamente c a r e c e n d e p r e t é r i t o y s u p i n o mcereo, es (estar
Nascor item natum: á mórior tibi mórtuus exit. triste) y aveo, es ( d e s e a r ) , vescor, eris ( c o m e r ) , fatiscor, eris
In tribus extrémis per itiirus flecte futúrum. (cansarse) con su c o m p u e s t o defitiscor, eris (lo m i s m o ) , diffí-
A d e m á s d e esto, LABOR, ERIS (deslizarse) h a c e el pretérito teor, eris [ n e g a r ] , liquor, eris [ d e r r e t i r s e ] , ringor, e m ( a b r i r
lapsus; queror, eris ( q u e j a r s e ) d e s e a e l p r e t é r i t o questus, y la boca), medeor, eris [ c u r a r ] y reminiscor, eris [ a c o r d a r s e ] .
utor, eris (usar) el p r e t é r i t o usus, y obiiviscor, eris (olvidar- También carecen d e p r e t é r i t o y supino: mareo, es, ere; aveo,
se) e l pretérito oblítus; y orior, eris ( n a c e r ) e l pretérito or- es, ere; vescor, eris, sci; fatiscor, eris, fatisci, y su c o m p u e s -
tus; e l pretérito mortuus sale d e morior, eris ( m o r i r ) . Con- to defitiscor; diffiteor, eris, eri; liquor, eris, liqui; ringor,
j u g a e l f u t u r o e n urus p o r la partícula iturus e n los tres úl- eris, ringi; medeor, eris, mederi; y reminiscor, eris, remi-
timos verbos. nisei.
LABOR, ERIS, h a c e e l pretérito lapsus sum, labi; queror,
His raeditatívum (dempto esúrit), ádito verbum.
eris, questus sum, queri; utor, eris, usus sum, uti; obiivis- Insuper illa, quibus nomen dedit inchoo, verba.
cor, eris, oblítus sum, obliv'isá; orior, eris, ortus sum, ori- Aut certe cápiunt a verbis, unde trahuntur.
ri; nascor, eris, natus sum, nasci; y morior, eris, mortuia I Añade á estos v e r b o s el v e r b o m e d i t a t i v o , s a c a n d o á ESURIO,
sum, mori. ORIOR, NASCOR y MORIOR h a c e n e l participio de i IS (tener hambre). A d e m á s d e esto, aquellos v e r b o s á los c u a -
f u t u r o e n urus e n itúrus, c o m o oritúrus, nascitúrus, mori- I les dio nombre inchoo, as [ c o m e n z a r ] ; ó toman e l p r e t é r i t o y
túrus. supino ciertamente d e los v e r b o s de d o n d e salen.
V E R B O S QUE C A R E C E N DE P R E T É R I T O Y SUPINO. Los verbos m e d i t a t i v o s , los cuales s e f o r m a n c o m u n m e n t e
Ptíetéritis qufe v e r b a carent, ; nulla supina; los supinos de los v e r b o s , m u d a n la m e n rio, t a m b i é n c a -
recen de pretérito y supino; v . g . : cmaturio, is, iré [tener VERBOS DISTINGÜENDOS.
gana de cenar]; dietario, is, iré [tener gana de decir], los cua-
les salen de los supinos ccenátum y dictum. S a c a s e e s u r i o , i s , L a primera persona del singular del presente de indicativo
iré [tener gana d e comer], q u e sale del supino esum, y hace en algunos verbos puede pertenecer á la p r i m e r a conjugación,
esurívi ó esurii, esurítúm. A parturio, is, iré, q u e sale del y á la tercera, y tal vez á la cuarta, como dico, siendo dico, as,
supino partían, y á neptnrio, is iré, q u e s e forma del supino are, e s de la primera, y dico, is, ere, de la tercera; por lo q u e
nuptum, les dan algunos el pretérito en ivi y el supino e n itum. en su primera persona son verbos distingüendos, mayormente
cuando tienen un mismo acento. Cuando se p r e g u n t e , pues,
REGLA G E M E R A L cómo forma el pretérito y supino esta clase d e verbos, deberá
DE LOS SUPINOS DE LOS VERBOS COMPUESTOS. " hacerse la distinción que convenga. A s í p o r e j e m p l o , si se nos
Compósitum quóties a in i mutáverit, aut e, preguntara cómo forma el pretérito y supino el v e r b o appello,
E capiúnto sibi [veluti eonspergo], supina. deberíamos contestar: q u e si pertenece a la primera c o n j u g a -
Símplicis a retinent in go finita supini'
Quseque cado gignit. Státuo ac taabeo i sibi servant. ción, hace appellévi, appellátum-, y si á la tercera, appelui,
appulsum.
T o d a s las veces q u e el compuesto m u d a r e la a en i, ó eñ e,
ios supinos toman para sí la e, así c o m o eonspergo, is (espar- Adviértase q u e cuando los verbos c o m p u e s t o s están distin-
cir ó derramar). L o s v e r b o s acabados en go g u a r d a n l a a del guidos por s u cantidad breve, ó larga, no s e deben tener p o r
supino simple, y los q u e c o m p o n e cado, is (caer). L o s compu- distingüendos aunque s e escriban con unas m i s m a s letras, pues
estos de státuo, is (establecer) y los d e habeo,es [ t e n e r ] guar- nadie ignora q u e indico es compuesto d e dico, as, are, é in-
dan para sí la i. dico de dico, is, ere.
Cuando el v e r b o c o m p u e s t o muda la a del p r e s e n t e de su
simple en e, ó en i, entonces el compuesto r e c i b e e e n el supino;
v. g . : infició, q u e muda en i la a d e s u s i m p l e fació, hace C A P Í T U L O V.
inféci, infactum. E x c e p t ú a n s e los v e r b o s a c a b a d o s e n go, co- Del participio.
mo cm fringo, los cuales conservan e n el s u p i n o la a de su
verbo simple, v . g . confraetum; pero los c o m p u e s t o s d e spnr- El PARTICIPIO e s lina parte de la oración, asi llamada p o r -
go, como eonspergo, aspergo,aunque s e a c a b a l e n go, reciben que, según sus varias aplicaciones, participa d e la índole del
e en el supino; v . g . conspersum, aspersum. verbo y de la del adjetivo, atendida la condición de tal con q u e
INCIDO, ÓCCIDO y KKCIDO, c o m p u e s t o s de cado, g u a r d a n en frecuentemente s e emplea; no siendo r a r o el usarse también co-
el supino la a de su simple; v . g . incásum, occásum, recásum. mo nombre.
L o s compuestos d e STATÜO, IIABEO, y PLACEO, q u e m u d a n la Cuando el participio termina e n ns denota el presente y pre-
a de su simple en i, c o m o constituo,adhibeo y displiceo, cou- pretérito imperfecto, c o m o amans. C u a n d o acaba e n tus y e n
serban la i en el supino; v . g . constitútum, adhíbitum, dis- fiius puro, q u e sólo se halla e n morior y s u s compuestos, en
plícitum. sus y en xn.s, señala el pretérito perfecto y e l pluscuamper-
Finalmente, los c o m p u e s t o s d e salió, a u n q u e m u d a n la a fecto, como amátns, rnortuus, visus, fixus. C u a n d o acaba e n
en i, v . g . insilio, reciben u e n el supino, c o m o insilio, is, unts ó e n dus, denota el futuro, c o m o amatúrus, amandus.
iré, insilui, insulíum [saltar ligero]. Pero obsérvese q u e este último señala m á s c o m u n m e n t e obli-
recen de pretérito y supino; v . g . : cmaturio, is, iré [tener VERBOS DISTINGÜENDOS.
gana de cenar]; dietario, is, iré [tener gana de decir], los cua-
les salen de los supinos ccenátum y dictum. S á c a s e e s u r i o , i s } L a primera persona del singular del presente de indicativo
iré [tener gana d e comer], q u e sale del supino esum, y hace en algunos verbos puede pertenecer á la p r i m e r a conjugación,
esurívi ó esurii, esurítúm. A parturio, is, iré, q u e sale del y á la tercera, y tal vez á la cuarta, como dico, siendo dico, as,
supino partían, y á nepturio, is iré, q u e s e forma del supino are, e s de la primera, y dico, is, ere, de la tercera; por lo q u e
nuptum, les dan algunos el pretérito en ivi y el supino e n Hura. en su primera persona son verbos distingñendos, mayormente
cuando tienen un mismo acento. Cuando se p r e g u n t e , pues,
REGLA G E M E R A L cómo forma el pretérito y supino esta clase d e verbos, deberá
DE LOS SUPINOS DE LOS VERBOS COMPUESTOS. " hacerse la distinción que convenga. A s í p o r e j e m p l o , si se nos
Compósitum quóties a in i mutáverit, aut e, preguntara cómo forma el pretérito y supino el v e r b o appello,
E capiúnto sibi [veluti conspergo], supina. deberíamos contestar: q u e si pertenece a la primera c o n j u g a -
Símplicis a retinent in go finita supíni'
Quseque cado gignit. Státuo ac taabeo i sibi servant. ción, hace appellévi, appellátum; y si á la tercera, appelui,
appulsum.
T o d a s las veces q u e el compuesto m u d a r e la a en i, ó eñ e,
los supinos toman para sí la e, así c o m o conspergo, is (espar- Adviértase q u e cuando los verbos c o m p u e s t o s están distin-
cir ó derramar). L o s v e r b o s acabados en go g u a r d a n l a a del guidos por s u cantidad breve, ó larga, no s e deben tener p o r
supino simple, y los q u e c o m p o n e cado, is (caer). L o s compu- distingüendos aunque s e escriban con unas m i s m a s letras, pues
estos de státuo, is (establecer) y los d e habeo,es [ t e n e r ] guar- nadie ignora q u e índico es compuesto d e dico, as, are, é in-
dan para sí la i. dico de dico, is, ere.
Cuando el v e r b o c o m p u e s t o muda la a del p r e s e n t e de su
simple e n e , ó en i, entonces el compuesto r e c i b e e e n el supino;
v. g . : infició, q u e muda en i la a d e s u s i m p l e fació, hace C A P Í T U L O V.
inféci, infactum. E x c e p t ú a n s e los v e r b o s a c a b a d o s e n go, co- Del participio.
mo cmfringo, los cuales conservan e n el s u p i n o la a de su
verbo simple, v . g . confraetum; pero los c o m p u e s t o s d e spnr- El PARTICIPIO e s una parte de la oración, asi llamada p o r -
go, como conspergo, aspergo,aunque s e a c a b a l e n go, reciben que, según sus varias aplicaciones, participa d e la índole del
e en el supino; v . g . conspersum, aspersum. verbo y de la del adjetivo, atendida la condición de tal con q u e
INCIDO, ÓCCIDO y RKCIDO, c o m p u e s t o s de cado, g u a r d a n en frecuentemente s e emplea; no siendo raro el usarse también co-
el supino la a de su simple; v . g . incásum, occásum, recásum. mo nombre.
L o s compuestos d e STÁTUO, IIABEO, y PLACEO, q u e m u d a n la Cuando el participio termina e n ns denota el presente y pre-
a de su simple en i, c o m o constituo,adhibeo y displiceo, cou- pretérito imperfecto, c o m o amans. C u a n d o acaba e n tus y e n
serban la i en el supino; v . g . constitútum, adhíbitum, dis- ftius puro, q u e sólo se halla e n morior y s u s compuestos, en
plícitum. sus y en xns, señala el pretérito perfecto y e l pluscuamper-
Finalmente, los c o m p u e s t o s d e salió, a u n q u e m u d a n la a fecto, como amátns, rnortuus, visus, fixus. C u a n d o acaba e n
en i, v . g . insilio, reciben u e n el supino, c o m o insilio, is, unts ó en dus, denota el futuro, c o m o amatúrus, amandus.
iré, insilui, insultum [saltar ligero]. Pero obsérvese q u e este último señala m á s c o m u n m e n t e obli-
PARTE PRIMERA.
De mimerò. De desemejanza.
D e n ú m e r o cardinal, c o m o semel (una v e z ) , bis (dos), ter Alias, áliter, secus ( d e otra m a n e r a ) .
(tres), quater (cuatro), y todos los d e m á s a c a b a d o s en tes, c o - De contrariedad.
mo quinquies (cinco v e c e s ) , decies (diez veces), vicies (veinte
Contra, e contra (al contrario), contra ac, atque, óquam
veces), etc. D e vicies e n adelante, el n ú m e r o m a y o r s e a n t e -
pone c o m u n m e n t e sin conjunción al m e n o r , ó éste al m a y o r c o n (al c o n t r a r i o d e lo q u e ) .
élla; v . g . : vicies semel, ó semel et vicies (veintiuna veces). De unión.
D e centi.es e n adelante, e l n ú m e r o m a y o r s e a n t e p o n e g e n e - Una, simul, páriter ( j u n t a m e n t e ) , promiscué (promiscua-
r a l m e n t e al m e n o r c o n conjunción ó sin élla; v . g , : eenti es et mente).
semel, ó centies semel (giento y u n a v e c e s ) . De división.
D e n ú m e r o ordinal a c a b a d o en um ó e n o, c o m o p-rimum Divise ó divísim, segregátim, separálim (separadamen-
ó primo [ p r i m e r a m e n t e ] , secundum ó secundo ( s e g u n d a v e z ) ,
te), seorsum (aparte).
tertium (tercera v e z ) , etc.
De afirmación.
D e distributivo a c a b a d o e n im, c o m o singulátim [cada
cosa ó persona de p o r s í ] , ostiátim [de puerta en. p u e r t a ] , á Ita, etiam, máxime (sí), certe, plañe, sane, profecto,
25
quidem, nx, enimvéro (ciertamente), nempe, quippe, ntmi-
ruin, scilicet, vidélicet (sin duda, c o n v i e n e á s a b e r ) .
De exhortación.
De juramento.
Eja ( e a ) , age, agédum, agite, agitédum, v e r b o s t o m a d o s
Perpol, ó pol ( p o r Polux); ¿edepol ( p o r el l e m p l o de Po- por adverbios ( e a p u e s , v a m o s ) ; euge (sea e n h o r a b u e n a , v i -
l u x ) ; me Hércules, ó mehercle, hércules, hércule ó hercle va); bene, belle, sophos (bellamente, g r a n d e m e n t e ) .
(así m e ayude Hércules); mediusfulius (así m e a y u d e el hijo De demostración.
d e Jove).
En, ecce ( v e d a q u í , v e d a h í ) , v . g . : en líber ( v e d aquí el li-
De negación. bro); ecce equus, ó equum ( v e d ahí el caballo).
Non, haud (no), ne (para q u e no), haudquaquam, ne- G R A D O S DE COMPARACIÓN DE LOS ADVERBIOS.
quáquam, ncutiquam, nullomodo ( d e n i n g u n a manera); m i -
En los a d v e r b i o s q u e p r o c e d e n d e adjetivos caben l o s m i s -
nime (nada m e n o s q u e eso).
mos g r a d o s d e s i g n i f i c a c i ó n q u e en éstos, y c o n las m i s m a s e x -
De duda. cepciones, c o m o s e puede v e r en los siguientes e j e m p l o s :
Forte, fortasse, fortassis, forsam, fórsitam (quizá, acaso, POSITIVO. COMPARATIVO. SUPERLATIVO.
p o r ventura); an, anne, ne (pospuesto); num, numquid, utrum Sanctus sánete. sactius. sanctissime.
( s i ) ; v. g . : vide an Joannes vénerit (mira si ha venido Juan). Acer ácriter. acrius. acerrime.
Doctus docte. doctius. doctissime.
De pregunta. Prudens.... prudenter. prudentius. prudentissime.
An, ame, annon, nonne, num, numquid, utrum, sícei- Sxpe ( m u c h a s v e c e s ) f o r m a sxpius, sseptssime; y diu ( p o r
ne(acaso no?); v . g . : an, anne ludís ó ludisne ( j u e g a s ? ) ; dor- mucho t i e m p o ) , diutius, diutíssime, a u n q u e n o p r o c e d e n de
mís annonf (duermes ó no?); nonne prsedixi? (no lo dije yo adjetivos. Secus ( d e o t r o m o d o ) y satis (bastante), f o r m a n r e s -
antes?); num ó numquid jocaris? (te burlas?); utrum ita, an p e c t i v a m e n t e secius, satius, sin superlativo, y r w p e r ( p o c o h a )
mea culpa est? (es t u culpa ó la mía?); síccini respondes? nupérrime, s i n comparativo.
(así respondes?); quid, quare, cur, quamobrem, etc. ( p o r qué?).
C A P Í T U L O V I I .
De deseo.
De la preposición.
0 si! (o si!). Ut, utínam, ó ú t i n a m ( o j a l á , p l e g u e á Dios).
De preferencia. PREPOSICION e s u n a p a r t e indeclinable d e la oración, q u e
sirve para d e n o t a r r é g i m e n ó dependencia q u e tienen e n -
Magis,potius (más bien); immo, immo vero, quinimmo, qui-
tre sí dos p a l a b r a s ó cláusulas.
netiam, quinpotius (antes bien); imprimís, potissmum, prx-
L a s p r e p o s i c i o n e s en latín son d e cuatro clases: d e acusa-
cipue, pr¿escriba, máxime (principalmente, mayormente).
tivo, de ablativo, variables é inseparables.
De llamamiento. De acusativo.
O (o), eho, heus, ah (ola), a u n q u e éstos se hallan también Se e n u m e r a n c e r c a d e treinta q u e piden acusativo, y son:
usados como interjecciones.
tid (á, p a r a , s e g ú n , delante, c e r c a , hasta, hacia, contra, r e s -
pecto 'de, a d e m a s d e ) ; adversas ó adversum (contra, e n f r e n -
te); ante (ante, delante, antes m á s ) ; apud (cerca d e , en casa, I
en, e n t r e , delante); área (al rededor, s o b r e , cerca); (ircita | CAPÍTULO VIII.
(cerca d e , casi); circum (al rededor); cis ( d e ' l a parte de acá,
De la conjunción.
dentro d e ) ; citra (del lado d e a c á , s i n , a n t e s , fuera); contrn
(contra, e n f r e n t e ) ; erga (hacia, para, c o n , enfrente de, con- L a CONJUNCIÓN es una palabra indeclinable q u e enlaza las
tra); extra (fuera d e , e x c e p t o ) ; infra ( d e b a j o , después); inter j partes de u n a frase ó las proposiciones entre sí, expresando
(entre, e n , en m e d i o ) ; intra (dentro d e , e n ) ; juxta (cerca, ciertas relaciones.
después d e , s e g ú n ) ; 06 ( p o r , á causa d e , delante); penes (en I L i s conjunciones son de varias clases.
poder, á discreción d e , en); per ( p o r , p o r m e d i o d e , por espa-
cio de); pone (detrás, d e s p u é s de); post ( d e s p u é s , desde, de- Copulativas, ó que denotan unión:
trás de) prxter [ a d e m á s , delante d e ] ; prope [ c e r c a de, jun- | Ac, atque, et, que (y); nec, ñeque (ni); qnoque, étiam,
to ¡i]'; propter [ c e r c a , p o r ] ; secundum [ s e g ú n , j u n t o , después, ítem (también).
mientras]; secus (junto); supra [ s o b r e , e n c i m a d e , además]:
trans ( d e la otra p a r t e , m á s allá); ultra ( d e la otra par- Disyuntivas, ó que expresan alternativa entre dos
te, después, m á s , m á s adelante); usque ( h a s t a ) ; versas (ha- miembros de frase:
cia).
Aut, I¡el, seu, sive, ve (ó;) neve ( ó no).
L a s s i g u i e n t e s rigen ablativo: a, ab, abs ( d e , p o r , res-
pecto d e , d e s d e , d e s p u é s , c e r c a d e , e n , c o n t r a , fuera de, en Concesivas, ó que expresan concesión de alguna cosa.
f a v o r d e , hacia, hasta); absque (sin); clam (á escondidas): Elsi, quamquam, quamvis, tamctsi, licet ( a u n q u e ) .
corara (delante, á l a vista); cum [ c o n , e n ] ; de (de, desdé,
acerca de, s e g ú n , p o r , d e s p u é s , en c u a n t o ) ; e ó ex ( d e , des- Adversativas, ó que marcan oposición:
de, por, c o n , s e g ú n , después); palam ( á l a v i s t a , á presen- Sed, autem, at, verum ( p e r o ) .
cia, delante d e ) , prae (antes, delante d e , p o r , respecto del:
pro (por, e n f a v o r , s e g ú n , delante d e , e n , e n v e z de); sitie Conclusivas, o racionales, que exponen una consecuencia
(sin); tenus (hasta, en c u a n t o , sólo). deducida de lo que antecede.
Ideof idcírco, ígitur, ergo, proinde ( p o r esto, p o r tanto);
Variables. quare, quamóbrem, quapropter (por lo q u e ) .
In ( á , e n ) ; sub ( á , bajo); super ( s o b r e , a c e r c a ) ; subter (ba-
Causales, que señalan la causa ó rasón de lo anterior:
j o , debajo de); clam ( á escondidas, sin s a b e r l o ) ; tenus (hasta).
A f l r o , quippe, quoniam,enirn, ^««(porque,pues); qiian-
Inseparables. dóquidem (puesto q u e ) .
Am con, di, dis, re y s e , c o m o ámbigo, conféro, dilá,
cero, disputo, repelo, sejungo. E s t a s s ó l o s e usan en com- Finales, ó que manifiestan el fin con que se hace alguna cosa.
posición; m u c h a s d e las o t r a s p u e d e n s e r c o m p o n e n t e s ó re- ti, quo (para q u e ) .
gentes. v
Condicionales:
Dunimdo (con tal que); .sí (si); nisi ( s i n o ) .
De indignación y execración.
Expletivas, ó que sirven para llenar la oración, por adorno, Ira de D i o s ! v i v e el c i e l o ! m a l ha-
elegancia ó necesidad, como
ya' Proh!pro! pro deam Jideral
Autem, porro, vero, qtiidem (pues). De sorpresa.
Y a ! tate! c ó m o ! a h ! o h ! c á s p i t a !
E s t a s son l a s principales, á las q u e pueden a ñ a d i r s e las ex-
caramba! papx} hui, hmJ 0, w
plicativas, temporales, transitivas, etc.
ehemj
C A P Í T U L O I X . Para imponer silencio.
De la interjección. Chito! c h i t ó n ! St f
notables e n u n o y en otro idioma. tructura reciben á veces algunos vocablos. Dáseles también el
nombre g r i e g o d e metaplasmos. L o s principales son los s i -
De alegría.
guientes:
A h ! ay! oh! Ah! vah! evax! évohe!
M E T A P L A S M O S POR ADICIÓN.—Al principio (prótesis ó prós-
De dolor y tristeza.
tesis): tétuli en l u g a r d e tul,i. E n medio (epéntesis): Mavors
Ah! ay! Dios mío! Hei! eheu! oh! por raars. A l tin ( p a r a g o g e ) : deludier p o r delúdi.
De aprobación y aplauso.
M E T A P L A S M O S POR SUPRESIÓN.—Al principio (aféresis):
Viva! vitor! bravo! hien! magní- . quid por áliquid.. E n medio (síncopa ó síncope): nosti por no-
fico! s o b e r b i o ! Exige! io! 10 trnmphe! visti. A l fin (apócope): peciíli p o r peculii.
De aversión y desagrado. No e s lícito e m p l e a r estas figuras sino en las v o c e s en q u e
O x t e ! q u i t a a l l á ! o h ! f u e r a ! apar- , ya lo ha autorizado el uso.
te! púf! Ápagel! apagem! vaaiii
kui! phv.i!
De animación.
PRENOCIONES. A R T Í C U L O I.
1 . L a s e g u n d a parte de la G r a m á t i c a e n s e ñ a á combi- Régimen del sustantivo.
nar d e b i d a m e n t e las palabras, y tiene el n o m b r e de Sinta-
1 . — D ú o s u b t a n t í v a continuáta si ad diversas res pérti-
xis, v o z g r i e g a que significa construcción.
nent, álterum cui sit p o s s e s s i o n i s nota, e r i t g e n i t í v u s : sup-
2. E s d e dos m a n e r a s : natural y figurada; la primera plicium est pana peccáti. ( C i c e r i n Pisón).
da r e g l a s p a r a e n l a z a r las partes del discurso, y su prin-
2.—Sin vero g e n i t i v u s l a u d e m , v e l vituperatiónem sig-
cipal o b j e t o e s la m a n i f e s t a c i ó n clara y s e n c i l l a de las
níficet, in a b l a t i v u m mutári potest. Cum esset homo má-
ideas; m i e n t r a s que la s e g u n d a procura d a r m á s vigor,
xima prudeniicE vel máxima prudentia, erat prava índolis
n o v e d a d y e l e g a n c i a á las oraciones.
vel prava índole.
— C o n s i d é r a n s e en la Sintaxis tres e s p e c i e s de reglas:
3 . — O p u s , n o m e n s u b s t a n t í v u m , e l e g a n t e r a b l a t i v o vel
de régimen, concordancia y construcción.
nominativo adjúngitur, ut opus est mihi libro, opus est mi-
4. Régimen es la d e p e n d e n c i a que tienen a l g u n a s pa-
ki líber.
l a b r a s r e s p e c t o de otras; Concordancia ,1a c o n f o r m i d a d de
4.—Substantiva verbalia eosdem ferme casus habent,
a c c i d e n t e s e n las partes v a r i a b l e s ; y Construcción vale lo
quos v e r b a á quibus p r o c e d u n t : Réditus ab Hispania.
m i s m o q u e colocación, y e s la que deben g u a r d a r los voca-
b l o s para c o n s e g u i r la a r m o n í a ó claridad del período. 5 . — A d j e c t i v a , c u m s u b s t a n t i v e ponuntur, more s u b s -
tantivórum construntur: Multum sánguinis fusum est.
S I N T A X I S N A T U R A L .
Explicación.
C A P Í T U L O I. 1 . — C u a n d o v e n g a n en la oración dos ó más s u s t a n t i v o s
continuados, pertenecientes á c o s a s diversas, se ha de po-
Régimen.
ner en genitivo el que trajere la preposición de; v. g . : el
x>—Bajo este p u n t o de vista, las partes d é l a oración se castigo es pena del pecado.
dividen en regentes y regidas: p e r t e n e c e n al primer tér-
Si el sustantivo que trae l a preposición significa la m a -
m i n o el nombre ó la palabra que h a g a s u s v e c e s , el verbo
teria de que se h a c e a l g u n a cosa, s e puede m u d a r e n abla-
y la preposición. tivo con la preposición e, ex 6 de, ó en un a d j e t i v o deri-
2 . — S ó l o en el genitivo, a c u s a t i v o y a b l a t i v o pueden re- vado, c o n c e r t a n d o con el s u s t a n t i v o en g é n e r o , n ú m e r o y
cibir r é g i m e n los n o m b r e s d e c l i n a b l e s , a u n q u e según el caso; v. g.: torre de marfil, furris eboris, ex ebore ó ebúrnea.
sentir de g r a m á t i c o s modernos, el d a t i v o p u e d e ser, en mu- 2.—Si el g e n i t i v o s i g n i f i c a a l a b a n z a , vituperio ó parte,
c h o s casos, término del r é g i m e n de v e r b o s y a d j e t i v o s que se puede mudar en a b l a t i v o , l l e v a n d o n o m b r e ó a d j e t i v o ;
f o r z o s a m e n t e piden aquel c o m p l e m e n t o . v. g.: siendo h o m b r e de g r a n prudencia, era de m a l n a -
3 . — S i e m p r e que se e n c o n t r a r e en la oración un geniti- tural, cum esset homo máxima prudentia, vel máxima pru-
vo, deberá afirmarse que lo rigen a l g u n o ó a l g u n o s sustan- dentia, erat prava índolis, vel prava índole.
t i v o s expresos ó c a l l a d o s . (Si hubiere m u c h o s , sólo el úl-
3-— El n o m b r e opus, i n d e c l i n a b l e , j u n t á n d o s e con el ver-
timo se considera c o m o regente).
bo sum, significa tener necesidad; quien necesita s e p o n e
26
202 D E LA SINTAXIS.
en dativo, y la c o s a n e c e s i t a d a en a b l a t i v o ó nominativo;
v. g . : n e c e s i t o un l i b r o , opus est mihi libro, ó líber. lito, nullius culpa conscius; á v i d o de virtud ó fuerza, ávi-
4 . — L o s s u s t a n t i v o s v e r b a l e s rigen o r d i n a r i a m e n t e los dus virtútis; a f i c i o n a d o á las letras, studiósus litterárum.
c a s o s de s u s v e r b o s ; v. g . : r e g r e s o de E s p a ñ a , réditusab I—Memor, ímmemor, secúrus, quieren i g u a l m e n t e g e -
Hispania. nitivo; v. g. : a g r a d e c i d o al beneficio, memor beneficii; q u e
olvida la injuria, ímmemor injuries; q u e n o teme la opi-
5 . — C u a n d o l o s a d j e t i v o s s e usan s u s t a n t i v a d o s en la
nión del v u l g o , secúrus rumórum.
t e r m i n a c i ó n n e u t r a , s e c o n s t r u y e n c o n g e n i t i v o ; v. g . : se
4 . — L o s p a r t i c i p i o s d e presente, c o m o amans, áppetens,
d e r r a m ó m u c h a s a n g r e , multum sánguinis fusum est. (Q.
y algunos de pretérito, c o m o profúsus, expertus, cuando
CurL lib. 3).
se hacen a d j e t i v o s , s e c o n s t r u y e n c o n g e n i t i v o ; v. g. : bue-
Se p u e d e v a r i a r l a o r a c i ó n c o n c e r t a n d o el a d j e t i v o con nos ciudadanos, a m a n t e s de la patria, boni cives, amantes
el s u s t a n t i v o en g é n e r o , n ú m e r o y c a s o ; v. g . : multussan- patries; c o d i c i o s o d e lo a g e n o , d e s p r e c i a d o r d e lo s u y o ,
guis fusus est. alieni áppetens, profúsus sui.
Adjetivos con genitivo ó dativo.
A R T Í C U L O II.
1 . — A d j e c t í v a quse s i m i l i t ú d i n e m aut d i s s i m i l i t ú d i n e m ,
Régimen del adjetivo.—adjetivos con genitivo. significant, item communis et proprius, interrogandi vel
dandi casui haerent: (Ter. E u . )símilis dómine v e l dómino,
1 . — A d j e c t í v a quae s c i e n t i a m , c o m m u n i ó n e m , c o p i a m , et
proprium senectútis vitium; commune valetúdinis v e l vale-
his c o n t r a r i a s i g n i f i c a n t , c u m g e n i t i v o j u n g u n t u r , utJuris
tùdini.
perítus, concilii párticeps, plenus officii.
Adjetivos con genitivo ó ablativo.
2.—Item quaedem i n ax, ins, idus, osus, ut vir tenax rec-
ti, nullius culpa conscius; ávidus virtútis, studiósus litterá- 2.—Dignus, indignus et a d j e c t í v a m u l t a quae c o p i a m v e l
rum. parcitatem significant, g e n i t i v o v e l a b l a t i v o a d j u n g u n t u r
ut dignus honóris v e l honóre, dives agrórum v e l agris.
3 . — Q u i b u s a d d e memor, ímmemor, secúrus: mentor be-
nejicii, ímmemor injuries; secúrus rumirum. Adjetivos con dativo.
Adjetivos con ablativo regido de preposición expresa. 3 . — L o s adjetivos que significan provecho, deleite, agra-
do, favor, igualdad, fidelidad, y sus contrarios, se constru-
1 0 — A d j e c t í v a diversitátiset numeralia órdinis ablatívum yen con dativo; v. g . : la literatura es de provecho y delei-
cum préepositione a vel ab admittunt: Certa cum illo qui a te para todo el género humano, universo gíneri hómitium
te totus diversus est. Imperio et potentia secundus a Re- cultura litterárum salutaris est et jucunda.
ge. (Cicer. 4. Acad.).
4. —Los adjetivos terminados en bilis, que nacen de ver-
X I . — I t e m secúrus, líber, vacuus, purus, nudus, inops, bo, piden también dativo; v. g.: amable para todos, amá-
orbus, extorris; v. g . : non hospes ab hóspite tutus. [Qvid. bilis ómnibus.
M e t üb. 1].
5.—Algunos adjetivos compuestos de la partícula con y
Comparativos. otros del sustantivo via, requieren asimismo dativo; v. g . :
12.—Comparatívum júngitur c u m a b l a t i v o : Luce sunl la muerte es conforme á la vida, mors consentanea est vi-
clariora nobis tua cttnsilia. [Plin. 36. cap. 6]. ta; obvio á cualquiera, obviurn cuilibet.
Superlativos. 6.—Finalmente, todo adjetivo puede regir dativo de ad-
13.—Superlatívum júngitur c u m genitivo plurali posses- quisición.
siónis, vel singulari, qui multitúdinem signíficet: Plato lo- 7 . — A l g u n o s adjetivos, c o m o accommodátus ¡"acomoda-
tius GrcEtice doctíssimus: Theophrastus elegantissimus om- do], appósitus [apuesto], aptus [apto], idoneus [idoneo],
nium. [Cic]. hábilis [hábil], út\lis [útil], inútilis [inútil], natus [nacido],
opporlúnus [oportuno], assuétus [acostumbrado], inten-
1 4 . — H i c genitívus in a b l a t í v u m cum prsepositióne e,
lus "extendido], proprior [más cercano], promptus [ex-
vel ex, vel de, mutari potest: Ex his ómnibus natu mini-
pedito], quieren también dativo, que se puede mudar en
mus. (Cic).
acusativo con ad.
15.—Interdum júngitur c u m a c c u s a t í v o et prsepositióne
inter: Crcesus inter reges opulentíssimus. (Senec. 2. Cóntr). 3.—Muchos adjetivos quieren ablativo que signifique
alabanza, vituperio ó parte; v. g . : Enio fué de grande in-
Explicación. genio y corto de vista, Ennius ingenio móximus et débilis
1 . — L o s adjetivos que s i g n i f i c a n semejanza ó deseme- fuit ¿culis. [Ovid. 7, Tris. 2].
janza, y los adjetivos commú?iis y proprius, se construyen 9 . . — L o s adjetivos siguientes se construyen con ablati-
con genitivo ó dativo; v . g . : s e m e j a n t e al señor, símilis dó- vo sin preposición: nudus (desnudo), dignus (digno), con-
mini vel dómino; defecto p r o p i o de la vejez, proprium se- tentus (contento), inanis (vacío), refertus (henchido), lócu-
nectútis vitium; de salud r e c o n o c i d a , ccmmúne valetúdinis plex (opulento), aliénus (extraño), onustus (cargado), im-
vel valetúdine. múnis (inmune), plenus (colmado), cassus (vano, frivolo),
Commúnis puede mudar d i c h o s casos en acusativo con dives (rico), potens (poderoso), fretus (confiado), vacuus.
inter; y cuando h a y c o n j u n c i ó n , se pone elegantemente (vacio), captus (aprisionado), prceditus (adornado), orbus
un caso en dativo y otro en a b l a t i v o con la preposición (destituido), extorris (desterrado,) y líber (libre).
magis innocens es quam Petrus, ó tu magis inocens es Pe-
1 0 . — L o s a d j e t i v o s que s i g n i f i c a n d i v e r s i d a d , c o m o al- tro.
ter, alius, diversus, alienas, y los n u m e r a l e s de orden, co-
Si el c o m p a r a t i v o está en acusativo y fuere oración de
m o primus, secundus, tertius, e x i g e n a b l a t i v o c o n a 6 ab;
infinitivo, se resolverá el a b l a t i v o e n a c u s a t i v o con quam,
v. g . : el primero d e s p u é s del r e y en s e ñ o r í o - y en poder,
6 en nominativo; y. g . : d i c e n que tú h a s sido más sabio
imperio et potentia secundus a rege; p e l e a c o n a q u e l que
que yo, te sapientiorem quam me dicunt fuisse, ó quam ego
es m u y d i v e r s o de tí, certa curn illo qui est totus diversus
fui.
a te.
1 3 . — E l s u p e r l a t i v o requiere g e n i t i v o de plural ó de sin-
Pro/eclus, ductus, orlus, oriundus, nalus, creatus, sa/us, gular que signifique m u c h e d u m b r e ; v. g . : T e o f r a s t o , el
éditus, y t o d o s los a d j e t i v o s q u e ' s i g n i f i c a n o r i g e n y des- más elegante de todos, Theophrastus elegantissimus om-
c e n d e n c i a , se c o n s t r u y e n t a m b i é n c o n a b l a t i v o sin prepo- nium; Platón, que fué el más d o c t o de toda la Grecia, Pla-
sición; v. g . : O h M e c e n a s , d e s c e n d i e n t e de antepasados to totius Gracia doctíssimus.
r e y e s , Macenas átavis edite régibus. [Od. i . lib. i Horat].
14.—Este g e n i t i v o p u e d e m u d a r s e en a b l a t i v o con las
11.—Secúrus, liber, vacuus, purus, nudus, t'nops, orbus, preposiciones e, ex ó de; v. g . : de todos éstos, el más cor-
extorris y tutus, casi todos de la regla anterior n° 9, pue- to de edad, ex his ómnibus natu mínimus.
den construirse a d e m á s con preposición a ó ab; v. g . : no 15.—Suele t a m b i é n c a m b i a r s e d i c h o c a s o en a c u s a t i v o
está el h u é s p e d s e g u r o del h u é s p e d , non hospes ab hóspi- con inter; v. g . : C r e s o f u é el más opulento de los reyes,
te tutus. [Ovid. M e t lib. i j . Craso inter reges opulentíssimus.
12. — L o s adjetivos c o m p a r a t i v o s se c o n s t r u y e n con abla- Asi como el c o m p a r a t i v o s e resuelve por el a d v e r b i o ma-
tivo; v. g . : tus c o n s e j o s son m á s c l a r o s que la luz, luce sunl gis, así también p u e d e usarse de máxime c o n el superla-
clariora nobis tua consilia. [Plin. 36. c a p . 6J. tivo; v. g . : Plato totius Gratia máxime doctus; v si no s e
expresa término de relación, se puede e m p l e a r t a m b i é n el
P u e d e tener el c o m p a r a t i v o el m i s m o c a s o que su posi-
adverbio valde; v. g . : Plato fuit valde doctus.
t i v o ; v. g . : a m o la patria más que la v i d a , patria mihica-
rior est vita mea. [Cic. lib. I. e p i s t 55]. Se usan t a m b i é n l o c u c i o n e s c o m o las siguientes: eres
tan bueno c o m o el q u e más, tam botius es quam qui máxi-
A d m i t e t a m b i é n el c o m p a r a t i v o los a B l a t i v o s opinióne,
me, 6 quam qui óptimus; tan a m i g o s o y de la R e p ú b l i c a
cogitatióne, spe, fide, czquo, mérito, desiderio, justo, dic-
como el que más, d i j o Cicerón, tam arnicus sum Reipúblicce
to, sólito, l o s cuales s e resuelven con la partícula quam y
quam qui máxime, ó quam quiamicíssimus. [Lib, 5. epis. 2].
el v e r b o d e d o n d e n a c e c a d a uno. (¿Equo y justo, por no
d e r i v a r s e d e verbo, se r e s u e l v e n c o n sum, p u e s t o s en no- Se halla á v e c e s el s u p e r l a t i v o con quam y el v e r b o p o s -
m i n a t i v o en la terminación neutra del s i n g u l a r ) ; v. g : sum; v. g . : diré a l g o c o n la m a y o r exactitud que s e a po-
c u a l q u i e r a a l a b a sus v e r s o s m á s de lo justo, sua plus justo sible, quam virissime pótero, paucis dicam.
carmina quisque probat, ó plus quam justum est; dícese que
v e n d r á m á s presto de l o que t o d o s p i e n s a n , ipse opinióne Numerales y partitivos.
omnium celerius ventúrus esse dícitur, ó t a m b i é n : quam 16.—Partitiva, n u m e r a l i a , et qusecumque a d j e c t i v a par-
opinio omnium est, ó celerius quam omnes opinantur. titiónem signíficant, g e n i t í v u m posessiónis vel a b l a t i v u m
multitúdinis c u m praspositióne e, vel ex, v e l de a d m i t u n t ;
P u e d e el c o m p a r a t i v o r e s o l v e r s e por su p o s i t i v o y el ad- v. g.: nulla belluárum, 6 ex belluis, prudentior est elephanto.
v e r b i o magis; v. g . : prudentior, ó magis prudens.
E l a b l a t i v o suele m u d a r s e en n o m i n a t i v o c o n la partí- Explicación.
c u l a quam en cualquier c a s o que esté el c o m p a r a t i v o , y 16.—Los partitivos, comoáliquis, ullus, nullus, quis, etc.,
s i e m p r e q u e se exprese el t é r m i n o d e c o m p a r a c i ó n ; v. g.: los numerales, c a r d i n a l e s , ordinales y distributivos, c o m o
tú e r a s m á s inocente que Pedro, tu innocentior Petro, 6 ¡u
causa también en d a t i v o , p u d i é n d o s e este último c a m b i a r
unus, duo, tres, primus, secundus, tertius, singuli, bini, ter-
en nominativo, v. g , : tu c a r t a m e c a u s ó g r a n p e s a d u m b r e ,
ni, etc. y todos los a d j e t i v o s que s i g n i f i c a n partición, co-
epístola tuafuil mihi magna molestia, ó magna molestia.
m o multus, paucus, plúrimus, omnis, cunctus, etc., cuando
traen d e s p u é s de si l a p r e p o s i c i ó n í/e, r e q u i e r e n genitivo - Cuando está en la s i g n i f i c a c i ó n de estimar, el q u e esti-
de plural ó de s i n g u l a r q u e s i g n i f i q u e m u c h e d u m b r e , 6 ma se pone en d a t i v o , ó en a c u s a t i v o c o n apud, y lo que
a b l a t i v o c o n p r e p o s i c i ó n e, 6 ex, ó de; v . g . : n i n g u n a de se estima en n o m i n a t i v o , y requiere en este c a s o los g e -
l a s b e s t i a s es m á s p r u d e n t e que el e l e f a n t e , nulla belluárum, nitivos magni, máximi, pluris, e t c . ; v. g - : estimaré m u c h o
ó ex belluis, prudentior est elephanto. tus cartas, magni mihi erunt tua Hilera.
Si el verbo sum se usa por valer, lo q u e v a l e s e c o l o c a
C u a n d o mille es a d j e t i v o , c a r e c e de s i n g u l a r , [en el plu-
en nominativo, ( y r e q u i e r e t a m b i é n los g e n i t i v o s magni,
ral es millia, um]y s e j u n t a con los a d v e r b i o s de los car-
máximi, pluris, etc), y en a b l a t i v o ó g e n i t i v o el precio de-
dinales, c o m o bis, ter, quater. e t c . ; rige los c a s o s de esta
terminado; v. g . : el a l m u d de trigo v a l í a d o s sestercios,
regla ó se c o n c i e r t a c o n e l s u s t a n t i v o : v . g. : d o s mil hom-
duobos sestertiis, ó duorum sesterliórum tritici modius eral.
bres s e e j e r c i t a b a n en e s t o , bis mille hòminum, ó ex homí-
nibus, ó bis mille hómines versabantur. (Cic. pro Milione). Futúrum, en la s i g n i f i c a c i ó n de acontecer, s e j u n t a con
dativo ó a b l a t i v o , c o n la preposición de, ó sin élla; v. g. ;
¿qué juzgas será de mí? quid mihi, ó quid me, ó de me, fu-
A R T Í C U L O III.
túrum censes?
RÉGIMEN D E L VERBO. 2.—Sum, c u a n d o s e e m p l e a por importar ó pertenecer, ¡
Verbo sustantivo, y aquel á quien t o c a ó i m p o r t a está representado por
gún pronombre, se u s a de los p o s e s i v o s meum, tuum, nos-
1 . — S u m u t r i n q u e n o m i n a t í v u m s u s b t a n t í v u m habet, ut trum, vestrum, que c o n c i e r t a n en d i c h o c a s o c o n el sus-
senectus ipsa est morbus : Virgilius fuit Mantuáfius. I \avXwo fficium, q u e s e c a l l a ; v. g . : n o s conviene, ó t o t a ,
2.—Cum h o c v e r b u m l o c u m n o n h a b e n t i Ili genitivi mei, j 6 pertenece respetar á l o s a n c i a n o s , nostrum (officium) est
tui, sui, nostri, veslri; p r o q u i b u s utimur meum, tuum, ss- senes veréri.
um, nostrum, vestrum, u t nostrum est senes veréri.
C u a n d o se usa por causar ó servir, quien c a u s a se pone 5 —Miseret, miserescit, piget, pcenitet, pudet, tíedet, g e -
en n o m i n a t i v o ; á q u i e n s e c a u s a en d a t i v o , y lo "que se mtivo prteter a c c u s a t í v u m efferuntur, ut miseret me tui.
27
causa también en d a t i v o , p u d i é n d o s e este último c a m b i a r
unus, duo, tres, primus, secundus, tertius, singuli, bini, ter-
en nominativo, v. g , : tu c a r t a m e c a u s ó g r a n p e s a d u m b r e ,
ni, etc. y todos los a d j e t i v o s que s i g n i f i c a n partición, co-
epístola tua fuit mihi magna molestia, ó magna molestia.
m o mullus, paucus, plúrimus, omnis, cunc/us, etc., cuando
traen d e s p u é s de sí l a p r e p o s i c i ó n de, r e q u i e r e n genitivo - Cuando está en la s i g n i f i c a c i ó n de estimar, el q u e esti-
de plural ó de s i n g u l a r q u e s i g n i f i q u e m u c h e d u m b r e , 6 ma se pone en d a t i v o , ó en a c u s a t i v o c o n apud. y lo que
a b l a t i v o c o n p r e p o s i c i ó n e, 6 ex, ó de; v . g . : n i n g u n a de se estima en n o m i n a t i v o , y requiere en este c a s o los g e -
l a s b e s t i a s es m á s p r u d e n t e que el e l e f a n t e , nulla belluárum, nitivos magni, máximi, pluris, e t c . ; v. g : estimaré m u c h o
ó ex belluis, prudentior est elephanto. tus cartas, magni mihi erunt tua líttera.
Si el verbo sum se usa por valer, lo q u e v a l e s e c o l o c a
C u a n d o mille es a d j e t i v o , c a r e c e de s i n g u l a r , [en el plu-
en nominativo, ( y r e q u i e r e t a m b i é n los g e n i t i v o s magni,
ral es millia, um]y s e j u n t a con los a d v e r b i o s de los car-
máximi, pluris, etc), y en a b l a t i v o ó g e n i t i v o el precio de-
dinales, c o m o bis, ter, quater. e t c . ; rige los c a s o s de esta
terminado; v. g . : el a l m u d de trigo v a l í a d o s sestercios,
regla ó se c o n c i e r t a c o n e l s u s t a n t i v o : v . g. : d o s mil hom-
duobos sestertiis, ó duorum sestertiórum tritici modius eral.
bres s e e j e r c i t a b a n en e s t o , bis mille hóminum, ó ex homí-
nibus, ó bis mille hómines versabantur. (Cic. pro Milione). Futúrum, en la s i g n i f i c a c i ó n de acontecer, s e j u n t a con
dativo ó a b l a t i v o , c o n la preposición de, ó sin élla; v. g. ;
¿qué juzgas será de mí? quid mihi, ó quid me, ó de me, fu-
A R T Í C U L O III.
túrum censes?
RÉGIMEN D E L VERBO. 2.—Sum, c u a n d o s e e m p l e a por importar ó pertenecer, ¡
Verbo sustantivo, y aquel á quien t o c a ó i m p o r t a está representado por
gún pronombre, se u s a de los p o s e s i v o s meum, tuum, nos-
1 . — S u m u t r i n q u e n o m i n a t í v u m s u s b t a n t í v u m habet, ut trum, vestrum, que c o n c i e r t a n en d i c h o c a s o c o n el sus-
senectus ipsa est morbus : Virgilius fuit Mantúánus. I \avXwo fficium, q u e s e c a l l a ; v. g . : n o s conviene, ó t o t a ,
2 , — C u m h o c v e r b u m l o c u m n o n h a b e n t i Ili genitivi mei, j 6 pertenece respetar á l o s a n c i a n o s , nostrum (officium) est
tui, sui, nostri, ves tri; p r o q u i b u s utimur meum, tuum, ss- senes veréri.
um, nostrum, vestrum, u t nostrum est senes veréri.
C u a n d o se usa por causar ó servir, quien c a u s a se pone 5 —Miseret, miserescit, piget, pcenitet, pudet, tíedet, g e -
en n o m i n a t i v o ; á q u i e n s e c a u s a en d a t i v o , y lo "que se mtivo príeter a c c u s a t í v u m efferuntur, ut miseret me tui.
27
6-—Verba accusandi, absol'vendi, damnandi, praeter ac- Con acusativo y ablativo sin preposition.
cusativum admittunt genitivum qui pcenam crimenve sig- I
nificet; v. g.: an non inlclligis quales viros stimmi sceleris 16. - V e r b a implendi, vestiendi, onerandi, liberandi et his
arguas? Hic furti se alligai. contraria, ac multa prastereaprivando prfeter accusativum,
ablativum adsciscunt, ut compleo, exhaurio, in duo. exuo.
7-—Geniiivus qui crimen significet in ablativum cum ¿nero, exénero, libero, alligo, privo; v. g. ; cegritùdo me soni-
prepositióne de mutäri potest; maxime cum his verbis, ac- I no privai.
cuso, arguo, appello, absolvo, da inno, condemno, défero,
póstulo; v. g.: non commiltam ili me accusare de episto- ! Régimen del verbo en pasiva.
làrum negligentia possis. 17.—Verbum pasivum habet eum nominativum qui in
S . — H o c nomen crimen ablativo sine prepositióne eie- I adiva accusativus fuerat, ut cólitor Deus. Cui etiam see-
ganter effertur; v. g. : ego le eodem crimine condemnàbo. pissime eleganter adjungitur ablativus cum praipositióne
a vel ab: liber luus légilur à me diligenter,
9 . — D i c i m u s eleganter càpite a li quem damnare, punire,
pléctere. V E R B O S IX T R A N S I T I V O S .
1 0 . — A b s o l v o etiam, libero, alligo, odstringo, obstringò, Con genitivo.
mulcto, obligo, ablativum significantem pcenam, crimen-
ve, tàcita prepocitióne admitunt; v. g. : ego me et si pecca- 18.—Sàtago et misereor genitivo adjunguntur; v. g. : Cli-
to absolvo, supplicio non libero. ma rerum suarum sàtagit.
19.—Item verba memori® et obliviónis ut mémini, re-
Con acusativoy dativo. miniscor, recordor, obliviscor; v. g. : méminiprceteritorum,
suórum abliviscitur.
1 1 . — V e r b a omnia dativum habent acquisitiónis; v. g.:
amo hcereditàtem filio meo; éxplico lectiónem discipulis. Con dativo.
1 2 . — V a r b a d a n d i , réddendi, committendi, promittendi, io.—Verba quas auxilium, adulatiónem, cómmodum,
declarandi, anteponendi, postponendi, dativum sibi prse- ¡ncómmodum, favórem, studium significant, junguntur da-
ter accusativum eleganter adjungunt; v. g. : fàcile omnes tivo acquisitiónis ut auxilior, adulor, cómmodo, incómmo-
cum valémus recta Consilia cegrolis damus. do; v. g.:faveo libi, studeo philosophice. *
1 3 . — M u l t a dénique compòsita ex praspositiónibus ad, 21.—Dativo item adhserent compòsita ex verbo sum, et
in, ob, prce, sub, ut adimo, impono, objicio, praeficio, subs- qua obsequium, obedientiam, submissiónem, repugnan-
traho libi materiam. tiam, significant, ut pro sum, obsequor, oh tempero, servio,
repugno libi.
Con acusativo y dos dativos.
2 2 -—Item quee eventum significant: quodcuique obligli,
14-—Sunt etiam quibus g é m i n u s dativus, praeter accu- id quisque teneat.
s a t i v u m eleganter appónitur, ut do tibi hoc laudi, xitio, cul-
23.—Adde libet, licet, liquet et quee sunt generis ejusdem,
pa, criminipignori, fcenori; vertis id mihi vitio, stultiiìa;
prater àttmet, pértinet, special ad me.
ducis bonàri, damno.
2 — M u l t a dénique compòsita ex verbis c o g n a t a signi-
Con dos acusativos. fications, et preepositiónibus ad, in, con, inter, ob, prce,
15-—Moneo, doceo cum compósitis, itemflàgilo, posco, sub, dativo gàudent; ut assurgo,^consentio, immineo, illà-
reposco, rogo, interrogo et celo praster primum accusati- cymor, inlervenio, obversor, prceluceo, succumbo òneri.
v u m , sibi alterum adjungunt; v. g. ; sapientia nos omnes Con ablativo sin preposition.
docel vias. Sextum vult egeo, indigeo, vaco, victito, vescor,
tur ut nos flendo dúcimus horas, m o d o praepositiónes as-
Vivo, supersédeo, potior, delector, abundo,
llano, redundo, fluo, scaleo, fruor, atque laboro, s u m u n t a, ab, de, in, n o n n u m q u a m e v e l ex, cum pro; v .
Glorior, oblector, lsetor, quibus áddito nitor, g . : Amor e/ amicitia ab amando dic/a sujit.
Consto, pluit, valeo, possum, sto, fungor, et utor. 3 2 . — G e r u n d i a quas p a s s i d n e m s i g n í f i c a n t , n u l l u m post
V Cum carso, fido, confido, períclitor adde.
se c a s u m admittunt:/>«er Athenas erudiendi causa es/ mis-
(Cicero a d Q. fr.) Incredibile es/, mifra/er, quam égeam sus.
tempore. In his ó m n i b u s a b l a t í v u s p e n d e i a prsepositióne. 3 3 . — G e r u n d i a quae a c c u s a t í v o c a s u g a u d e n t , in p a s s í -
2 , 5 . — I n t e r e s t . e t refert g e n i t i v o p o s s e s s i o n i s j u n g u n t u r : v a m h a c r a t i ó n e c o m m u t a n t u r : s/udiósus defendendiRem-
públicam, s/udiósus Reipublica defendeiida.
interest Regis rede f acere.
Aut his a c c u s a t í v i s mea, tua, sua, nostra, ves tra: el lúa Supinos.
et mea interest te valére.
3 4 . — S u p i n a in um a m a n t v e r b a quae m o t u m a d s i g n í f i -
I t e m his g e n i t i v i magni, parvi, tanti, quanti; v. g. :per- cant, et ante s e n u l l u m , p o s t se s u d r u m v e r b d r u m c a s u m
màgni nostra interest /e esse Roma. Cantera h u j ù s m o d i h a b e n t ; v . g , : ibo Salmantícam videndum amicum.
per . a d v é r b i u m dicuntur: Theodbri nihil inleres/. 3 5 . — V o c e s íUse, quas v u l g o dicuntur supina in u, n o m í -
Perelegánter dícitur, cuja v e l cujus ínteres/. ñibus a d j e c t í v i s héerent, ut mirábile visu.
6 . — L a p r e p o s i c i ó n super (sobre ó e n c i m a ) de a c u s a t i -
Relación de tiempo,
v o , requiere a b l a t i v o c u a n d o s e u s a por de y á v e c e s con
v e r b o s de q u i e t u d ; v. g. : u n a teja c a y ó s o b r e la c a b e z a , 3 - — T e m p u s , si p e r quando? fiat interrogado ablativo
lígula cécidit super capul; te escribiré a c e r c a de ésto hac
fuerzas, pro víribus tneis; m e v a l g o de tu c o n s e j o p a r a to-
super re, ó de hac re scribam ad te; sobre l a s v e r d e s h o j a s
d a s las c o s a s , Consilio tuo ut or ad omnia.
fronde super víridi. '
2.—Los v e r b o s c o m p u e s t o s de preposición rigen m u -
c h a s v e c e s el c a s o de esa primera parte del c o m p u e s t o , 7.—Subter [debajo] casi siempre rige acusativo con
c a l l a n d o ó r e p i t i e n d o dicha p r e p o s i c i ó n ; v . g. : a c o m e t e n verbos de quietud y de m o v i m i e n t o ; v. g . : ] a virtud tiene
á la c i u d a d s e p u l t a d a entre los v a p o r e s del s u e ñ o y del d e b a j o de sí t o d a s l a s cosas, virtus omnia subter se habet.
v i n o , invádunt urhem, ó in urbem, sonino vínoque sepúltam. En p o e s í a s u e l e regir a b l a t i v o c o n v e r b o s de quietud-
3 . — L a preposición versus [ h a c i a , ó p a r a ] de a c u s a t i v o , v. g . : gustan de sufrir todo b a j o el fuerte e s c u d o , omnia
s e p o s p o n e á su c a s o ; v. g. : c o n s t a b a q u e h a b í a s partido ferre hbet, subter densa testúdine.
p a r a R o m a , te Romam versus profectum esse constàbat. C u a n d o a l g u n a s p r e p o s i c i o n e s están en la oración sin
L a p r e p o s i c i ó n ieyius [ h a s t a ] se p o s p o n e t a m b i é n á su caso alguno, deben tenerse por a d v e r b i o s ; v. <r. • v ; m o s
c a s o y r i g e g e n i t i v o de plural ó a b l a t i v o de s i n g u l a r ; v . g. : después de p o c o s m e s e s , vídimus paucis post méns 'ibus • a n -
h a s t a los o j o s , oculórum tenus; hasta la c a b e z a , càpite le- tes de p o c o s días, paucis ante diebus. Se p u d i e r a t a m b i é n
nus. decir vídimus paucos post menses, y paucos ante dies.
6 . — L a p r e p o s i c i ó n super (sobre ó e n c i m a ) de a c u s a t i -
Relación de tiempo,
v o , requiere a b l a t i v o c u a n d o s e u s a por de y á v e c e s con
v e r b o s de q u i e t u d ; v. g. : u n a teja c a y ó s o b r e la c a b e z a , 3 - — T e m p u s , si p e r quando? fiat interrogado ablativo
effertur, p r a p o s i t i ó n e tàcita vel expressa; v. g. : hoc nobis tua, sua, nostra, vestra, aliena; v. g. : nonne mavis sine
datum est anno superiore. periculo tua, domi esse, quam cum periculo aliena?
4 - — T e m p u s , si per quandiu? fiat interrogatio, accusati- 1 2 . — S i responsio fiat per adverbia, redduntur h a c ; hic,
v o vel ablativo effertur, tàcitis a u t expressis p r a p o s i t i ó n i - istic. illic, ibi, inibì, ibidem, àlibi, alicubi, ubique, utrobique,
b u s ; v. g. : Rómulus septem et triginta regnavi! annos, vel ubilibel, ubivis, u'bicumque, passim, vulgo, iti/us, foris, nus-
per triginta annos; vixit Antonius ajinis viginti novem, im- quam, longe. péregre, supra, sublerì infra, atite, post, ex-
peràvit triennio et decern ménsibus. tra; v. g. : nemo est quin ubivis, quam ibi, ubi est, esse malit.
1 3 . — C u m per unde? fit interrogatio, si respondetur per
Relation de predo.
propria urbium, aut provintiárum, utemur ablativo tácita
5 . — S u b s t a n t i v u m qui determinatimi pretium significai, vel expressa p r a p o s i t i ó n e , ut verno Roma, Cartilàgine, ru-
ablativo g a u d e t ; v. g. : ea lis ¿estimata est centum lalentis. re, domo, vel ex Roma, ex Cartilàgine. Sed in appellati-
6 . — S i pretium interminàtum fuerit, dicemus magno, per, vis semper exprimitur prapositio, ut ex foro, ex urbe.
magno, parvo, nonnihilo aut his genitivis utemur: magni, 14.—Si per a d v e r b i a fiat responsio, redduntur h a c : hinc,
màximi, pluris, plurimi, parvi, minoris, mìnimi, tanti, lan- islinc, illinc, inde, indidem, aliunde, undéhbet, undevis, un-
tidem, quanti, quantiqumque, p r a t e r accusativa verborum dique, undecumque, alicunde, utrinque, émitius, cóminus, su-
pretii et astimatiónis; v. g . : emo aut ¿estimo pallium tanti; perne, inferne, péregre, inlus, foris; v. g. : vide ne quo hinc
magno omnes virtutem cestimàmus. abeas longius.
7-—Nauci, flocci, pili, assis, teruntii, nihili, h u j u s j u n - 1 5 . — Q u a n d o per adverbium quo? fiat interrogatio, nò-
guntur eleganter non solum v e r b o facio, sed et multis aliis, mina propria urbium et provintiárum redduntur in accu-
ut flocci te facio aut cesi imo. sativo, tácita vel expressa prapositióne; v. g. : eo Romam,
Relaciones de lugar. Carthàginem, rusdomum, vel ad Romam, ad Carthàginem.
Sed appellativis ádditur p r a p o s i t i o ut ad forum, ad urbem.
8 . — C u m i n t e r r o g a t e fit per adverbium ubi? si respon-
d e n d u m sit per nòmina propria pagòrum, castelórum, ur- 1 6 . — A d v e r b i a redduntur h a c : hue, istuc, illue, eo, eo-
bium, provinciàrum, insulàrum, regiónum, tertia, decli- dem, ilio, àliquo, alio, neutro, utroque, quoquo, quoqumque.
natiònis, vel pluràlis nùmeri, sexto casu utendum est; v. g. : quovis, quólibel, intro, for as, péregre, longe, nusquam; v.
Baby Iòne Alexander mortuus est; Athenis esse. H i c c a s u s g. : ego ibo hinc intro.
pendet a p r a p o s i t i ó n e in. 17-—Si per qua? fiat interrogatio, per propria respon-
dentes ablativo utemur vel a c c u s a t i v o cum p r a p o s i t i ó n e
9 — S i propria tamen fùerint p r i m a vel s e c u n d a decli-
natiónis, ponuntur in genitivo qui régitur à subintellecto per, ut qua iter fecistiP Roma, Carlhàgine, vel per Romam,
n ò m i n e ; v. g. : sum Romce, Sicilia, id est, in urbe Roma, per Carthàginem. Propriis vero provintiárum et appella-
in insula Sicilia. tivis clare ádditur p r a p o s i t i o per, ut per Siciliam, per Cre-
tam, per forum, per urbem.
1 0 . — S e d nòmina provintiàrum, insulàrum et regiònum,
frequentius et elegantius sunt in ablativo cum p r a p o s i t i ó - ' S - — C u m r o g a m u r per qua? reddemus etiam h a c ad-
ne in: quibus h a r e n t nòmina appellativa, ut sum in Sici- verbia: hac, islac, illac, aliqua, quàlibet, quacumque; v. g. :
lia, in Creta, in foro, in urbe. hac illac perfluo.
D i c i m u s etiam ruri, vel rure in a b l a t i v o ; v. g . : siilli 19.—Si per quorsum? fiat interrogatio, q u a c u m q u e s i n t
sunt virga ruri, at mihi tergum domi est. nómina, ponuntur in a c c u s a t i v o c u m hac v o c e versus ut
quorsum tendis? Romam versus, Siciliam versus.
1 — P r o p r i a urbium sequnturappellativa quatuor, humi,
20.—Redduntur etiam h a c a d v e r b i a : horsum, istorsum,
belli, militia, domi: quorum postremo a d j u n g i possunt mea,
illorsum, aliorsum, sursum, deorsum, dextrorsum, sinis-
29
trorsum, Icevorsum, prorsum, rursum, inlrorsum vel intror-
sus, relrorsum vel retrorsus, quoquoversum vel quoquover-
6.—Si el precio fuere indeterminado se usará de geniti-
sus; v. g . : horsum pergunl.
vo, fuera del acusativo del verbo que designe el precio ó
estimación de la cosa; v. g.: compro ó estimo la capa en
Explicación.
tanto emo aut cestimo pallium tanti. Se puede usar tam-
i - — E l nombre que expresa distancia, peso y dimensión, bién de alguno de los ablativos magno, permagno, etc.;
se pone en acusativo con preposición tácita ó expresa, y v. g.: todos tenemos en mucho la virtud, magno omnes
á veces con ablativo; v. g . : esta ciudad dista cinco leguas virtutem cestimátus.
del pueblo, hcec cívilas est, cilra pópulum, stadia quinqué;
la nieve subió cuatro pies, nix alta jacuit quatuor pedes 7 . — L o s genitivos nauci (de cáscara de nuez), flocci (de
vel quatuor pédibus; compré dos libras de queso, emi ca- hilacha), pili(de cabello), assis (de as), teruntii [de ma-
seum ad duas libras vel in duas libras. ravedí], nihili (de nada), sirven para manifestar despre-
cio y se juntan con los verbos fació, cestimo, pendo y o-
2.—El nombre que expresa causa, modo, instrumento, tros; v. g . : te considero c o m o hilacha ó harapo, flocci te
medio, exceso y materia, debe ponerse en ablativo con to- fació, ó cestimo.
dos los verbos; v. g . : lo vi y o mismo con estos ojos, hisce
óculis égomet vidi; estas c o s a s suceden por culpa vuestra, 8.—Los nombres propios de ciudades, villas, castillos y
vestra culpa hcec áccidunt; Escipión superaba á los otros aldeas, de la tercera declinación ó de número plural, que
por sus gracias y donaires, Scipio omnes sale facetisque se emplean para contestar alguna pregunta hecha por el
superabat; todos los sabios mueren con ánimo impertur- adverbio ubi (en dónde?), deben colocarse en ablativo; v.
bable, sappientissimus quisque cequíssimo ánimo móritur. g.: Alejandro murió en Babilonia, Babylóne Alexander
Aunque todos estos ablativos dependen de preposición, mortuus est; estar en Atenas, Athenis esse. Este caso de-
sólo los de causa, exceso y modo pueden llevarla expre- pende de la preposición in.
sa, aunque á veces se usa con los demás.
9 . — S i fueren nombres propios de la primera ó segunda
3 - — E l tiempo correspondiente al adverbio quandoP declinación, se usará de genitivo regido de algún sustanti-
(¿cuándo? ó ¿en qué tiempo?) se pone en ablativo con pre- vo que se calla; v. g . : estoy en Roma, en Sicilia, sum Ro-
posición tácita ó expresa; v. g . : se nos dió ésto el año an- mee, Sicilice, es decir, in urbe Romee, in ínsula Sicilice.
terior, hoc nobis datum est anno superióre. 1 0 . — M a s los nombres de provincias, islas, regiones, y
A veces se halla el tiempo correspondiente al adverbio los apelativos, se colocan elegantemente en ablativo con
de que se trata, en acusativo con per ó tn; v. g . : los vien- >n; v. g . : estoy en Sicilia, en Creta, en el foro, en la ciu-
tos soplan de noche, adspirant aurcein noctem, 6per noc- dad, sum in Sicilia, in Creta, in foro, in urbe.
tem.
Se puede usar también del ablativo sin preposición; v.
4 - — E l tiempo correspondiente al adverbio quamdiu? g.: si él tiene techo de mimbres en el campo, y o tengo a-
que significa ¿cuánto tiempo?, se coloca en acusativo ó brigo en casa, si illi sunt virgee ruri ó rure, mihi tergum
ablati vo con preposición, ó sin élla; v. g . : R ó m u l o reinó do mi est.
treinta y siete años, Rómulus septem el íriginla regnábit
1 1 . — L o s apelativos humi [de tierra], belli (de la g u e -
annos, ó per Iriginla annos; vivió Antonio veintinueve años,
rra), militice (de la milicia), domi {de la casa), se usan or-
vixit Antonius annis viginli novem; reinó tres años diez me-
dinariamente en genitivo; y el genitivo domi se puede
ses, imperávit triennio et decem ménsibus.
juntar con ?nece, tuce, suce, nostree, vestree, alience; v. g . :
5 . — E l sustantivo que designa precio determinado se po- ¿no quieres más bien estar en tu casa con seguridad, que
ne en ablativo; v. g . : aquella disputa importó cien talen- con peligro en la agen a? nonne mavis sine peñado tuce do-
tos, ea lis cestimata est cenlum talentis. mi esse, quam cum perículo alience?
Si al genitivo domi se hubieren de juntar otros adjetivos
:
ir
PARTE S E G U N D A .
DE LA SINTAXIS.
la plaza, por la c i u d a d , per Siciliam, per Cretam, per fo-
fuera de los m e n c i o n a d o s , se pondrá a q u é l en a b l a t i v o
rum, per urbem.
c o n in; v. g . : c u a n d o e s t a b a en u n a c a s a particular, en-
v i a r o n un e s c l a v o p ú b l i c o á m a t a r l e , mis sus est ad eum 1 8 . — C o n el a d v e r b i o qual s e usará de los q u e s i g u e n : hac
occidendum, in prívala domo clausum, servus públicus. (por aquí), istac (por ahí), illac ( p o r a l l á ) , e t c . ; v. g . : m e
escapo por aquí y por allá, hac, illac perfluo.
1 2 . — S i se h a de responder por a l g ú n a d v e r b i o s e u s a r á
1 9 . — S i se p r e g u n t a c o n el a d v e r b i o quorsumr (¿hacia
de los (jue s i g u e n : hic (aquí), islic ( a h í ) , illic. /"¿»/(allí), etc.
dónde? h a c i a q u é parte?) se h a de r e s p o n d e r en t o d o c a s o , &
v. g . : n a d i e h a y q u e 110 quiera más bien estar en t o d a s usando de a c u s a t i v o c o n la preposición versus pospuesta':
partes q u e allí d o n d e está, nenio esl, quin ubivis quam ibi, v. g . : ¿hacia q u é p a r t e vas? -á' R" o m a , á Sicilia, Romam f i
ubi esl, esse malit. versus, Siciliam versus.
1 3 . — C u a n d o s e p r e g u n t a por el a d v e r b i o undeP (¿de 2 0 . — S e usará t a m b i é n de los a d v e r b i o s , horsum ( h a c i a
dónde?), si s e h a de r e s p o n d e r por l o s n o m b r e s propios d e aquí), islorsum ( h a c i a allí), illorsum ( h a c i a a l l á ) , etc. v.
c i u d a d e s ó p r o v i n c i a s , s e usará de a b l a t i v o c o n preposi- g . : vienen h a c i a nosotros, h a c i a aquí, horsum pergunt.
ción tácita ó e x p r e s a ; v. g . : v e n g o de R o m a , de C a r t a g o ,
del c a m p o , de la ciudad,- venio Roma, Carlhágine, rure, ARTÍCULO V.
domo, ó ex Roma, ex Cartilágine; m a s en l o s a p e l a t i v o s
s i e m p r e d e b e e x p r e s a r s e la p r e p o s i c i ó n ; v. g . : ex foro, ex Del adverbio.
urbe. •B
1 . — E n et ecce n o m i n a n d i et a c c u s a n d i cásibus adhse-
1 4 . — S i se h a d e c o n t e s t a r por a d v e r b i o s , se usará de l o s
rent, qui s e m p e r p e n d e n t a b a l i q u o v e r b o , ut en hóminem.
q u e s i g u e n : hinc (de aquí), istinc (de ahí), illinc (de allí),
Simíliter in a d v e r b i o ecce.
etc. v. g . : g u á r d a t e d e ir m á s l e j o s de aquí, vide ne quo
hinc abeas longius. 2 . — S a t i s , abunde, áffatim. paruni, instar, huc, eo et er-
go, pro causa, g e n i t í v u m póstulant:- satis jam verbbrum
1 5 . — C u a n d o s e p r e g u n t a c o n el a d v e r b i o quo? (¿á dón- est; eo dementice ventum est.
de?), l o s n o m b r e s propios d e c i u d a d e s y p r o v i n c i a s s e c o - 3 - — P r i d i e e t posiridie g e n i t i v o et a c c u s a t i v o e l e g a n t e r
l o c a n en a c u s a t i v o con. preposición tácita ó e x p r e s a ; v . g . : junguntur: pridie ejus diei venit; posiridie ludos Apolliná-
v o y á R o m a , á C a r t a g o , al c a m p o , á la c a s a , eo Romam, res.
Carlháginem, rus. domum. A los a p e l a t i v o s s e añadirá 4 - — P r o p r i u s et próxime a c c u s a t i v o hcerent: proprius
s i e m p r e la p r e p o s i c i ó n ; v. g . : á la plaza, á la c i u d a d , ad urbem, próxime Italiam: id est. ad urbem, ad Italiam.
forum, ad urbem.
Ul, c u a n d o significa después que, se junta al indicativo; 1 . — L a s interjecciones o, heu y proh requieren n o m i n a -
v. g . : después que, ó luego q u e salí de la ciudad, ul ab tivo, acusativo ó vocativo;- v. g. : oh piedad! c» pietas'; ah'
urbe discessi. Pide el mismo tiempo c u a n d o significa lo que perdida! heu cladem!; ¡oh Júpiter! proh Júpiter!
m i s m o que qubmodo!; v. g . : ut falsus est ánimil
2. —Hei y vce se construyen con d a t i v o ; v. g. : ¡pobre de
Ul, después de adeo, Ha, sic, tam, lalis, tanlus, tot, se mi! desgraciado de mí!, hei mihi!; a y de tí!, vce Ubir T o -
p o n e ordinariamente con s u b j u n t i v o ; v. g . : no s o y tan dos estos c a s o s están regidos de v o c e s ocultas. Así en
rudo para decir ésto, non sum tam hebes ut isla dicam. el ejemplo anterior, vce Ubi equivale á la siguiente oración-
calamitas imminet Ubi, ú otras análogas.
Antequam y priúsquam son de indicativo y subjuntivo.
Ne, c u a n d o m a n d a m o s que no se h a g a a l g u n a cosa, se
p o n e con s u b j u n t i v o ó imperativo; v. g . : ne jures, ne jura. A R T Í C U L O VII.
Xce, que significa lo mismo que profecto (ciertamente, Construcciones comunes á todos los verbos.
sin duda), si se p o n e antes de algún pronombre, se junta
al indicativo y s u b j u n t i v o ; v. g . : ciertamente s o y un in- i.—Interrogati© et responsio eidem casui cohaerent:
feliz, nce ego homo sum infélix; sin duda, si ésto hicieras, CUI prcBceplóri dedisti óperam?—Platini.
acrecentarlas tu f a m a , 7ice tu, si id fecisses, melius famce
.. / - . - D a t i v u s u b i c u m q u e reperíátur semper est acquisi-
tuce, consuluisses.
tioms: est enim in cujus g r a t i a m c ó m m o d u m aut i n c ó m -
L o s a d v e r b i o s en um y las partículas per, perquam, modum áliquid fit; v. g. : Magno illi, ea cunctalio stetit.
quam, sane, y otras, se j u n t a n con n o m b r e s positivos; v. Eadem ratio est si jungátur c u m verbis passivisi Ñeque
g . : per/ácilis, perdúrus. ¿enatui, ñeque pópulo, ñeque cuiquam bono prabà/ur.
L o s adverbios a c a b a d o s en o s e juntan á c o m p a r a t i v o s ;
3 — A c c u s a t í v u s p r a t e r e u m qui régitur á verbo activo,
semper est c o m m ú n i s pendetque á praepositióne tacita vel C A P Í T U L O II.
expressa.
Concordancia.
4 . — A c c u s a t í v u s cura praepositióne per c o m m ú n i s est
ómnibus verbis, tum actívis, tum passívis; et 111 passivis 1 . — D u o substantiva .continuità, si ad e a m d e m rem pér-
non erit persóna agens; v. g . : Pompejus frumentum omne tíjient, eodem casu gáudent ut urbs Athénce.
per équites comporláverat, v e l comportátum erat frumen-
2 . — A d j e c t í v a et substantiva con véniunt in tribus, scíli-
tumper équites.
cet: gènere, número et casu; v. g. : amícus fidelis, protec-
5 . — Ó m n i b u s verbis addi potest ablatívus is, qui v u l g o tio fortis.
absolútus dícitur, ut rege Philippo pax floruit.
3 . — I d e m adjectívum potest duobus substantívis copu-
Explicación. lan; in plurali crebro, rarius in singulari número; v. g . :
Augustinus et Thómas sapientissimi; optábilis sapientia, vir-
1 . — L a pregunta y la respuesta, cuando corresponden tus ac solitúdo.
á un solo verbo, tienen el m i s m o caso; v. g . : ¿á qué ma- 4 . — V e r b u m cum subjecto concordai in número et per-
estro te dedicaste?—á Platón, cui prceceplóri dedisli ópe- sóna, ut múrmurat unda, zéphyrus lenii, ferce dórmiunt.
ram?—Platóni. 5 . — P r o n ó m e n relativum cum nòmine antecedente con-
2 . — E l dativo m u c h a s v e c e s es de adquisición, y puede cordai in gènere et número, ut vir tutes quce latent verce
colocarse con todos los v e r b o s para indicar aquello en sutil.
favor ó en contra de lo cual se hace alguna cosa. Puede 6.—Si relativum fúerit ínter duo substantiva, ad e a m -
designar también objeto ó intención del agente; v. g . : dem rem pertinentia, cum altérutro in gènere convenire
siendo grande, le quedó e s a duda, magno illi, ea cuncta- bene potest, ut venit homo qui fera vocàntur, vel quce fera
lio stetit. vocántur.
Puede también usarse del dativo con verbos p a s i v o s ; 7.—Relativum adhaerens verbo antecedènte, concordá-
v. g . : no se prueba el bien que pueda resultar al Senado, re debet cum verbo sequenti; v. g. : qui male vixerit, pejus
al pueblo, ni á nadie, ñeque Senátui, ñeque pópulo, ñeque moriétur.
cuiquam bono probálur.
8.—Quandóque verbum aut brevis orátio antecedentis
3 . — C u a n d o el acusativo n o es c o m p l e m e n t o directo del vicem gerunt, ut esse bealum, quod omnes .optant.
verbo ó de otra parte de la oración, puede ser común á to-
dos los verbos y depende de preposición tácita ó expresa. Explicación.
4 . — C u a n d o el a c u s a t i v o con per no es persona agente
de verbo pasivo, puede t a m b i é n ser común á cualesquie- H a y tres especies de concordancia: de dos sustantivos,
ra verbos, así en activa c o m o en p a s i v a ; v. g . : P o m p e y o de adjetivo con sustantivo y de verbo con sujeto. Otros
había trasladado todo el trigo por medio de los ginetes, impropiamente añaden la del relativo y antecedente; mas,
Pompejus frumentum omne per équites comportáverat, ó aunque ésta puede tener dificultades en algunos casos, n o
a Pompejo comportátum erat frumentum omne per équites. puede decirse c o n c o r d a n c i a de otro género, porque se re-
duce á la de adjetivo con sustantivo.
5 . — E l ablativo l l a m a d o absoluto porque no depende de
alguna parte d é l a oración, es común á todos los verbos ! • — C u a n d o intervienen en la oración dos ó más sus-
tantivos pertenecientes á la misma cosa, el primero ten-
en activa y pasiva; v. g . : siendo rey Filipo floreció la paz,
drá el caso que le corresponda, y los que sigan concerta-
rege Philip po pax floruit.
30
3 — A c c u s a t í v u s préeter e u m qui régitur á verbo activo,
semper est c o m m ú n i s pendetque á praepositióne tacita vel C A P Í T U L O II.
expressa.
Concordancia.
4 . — A c c u s a t í v u s cura praepositióne per c o m m ú n i s est
ómnibus verbis, tum actívis, tum passívis; et 111 passivis 1 . — D u o substantiva.continuáta, si ad e a m d e m rem pér-
non erit persóna agens; v. g . : Pompejus frumentum omne tinent, eodem casu gáudent ut urbs Athéna.
per équites comporláverat, v e l comportátum erat frumen-
2 . — A d j e c t i v a et substantiva con véniunt in tribus, scíli-
tumper équites.
cet: gènere, número et casu; v. g. : amícus fidelis, prolec-
5 . — Ó m n i b u s verbis addi potest ablatívus is, qui v u l g o tio fortis.
absolútus dícitur, ut rege Philippo pax floruit.
3 . — I d e m adjectívum potest duobus substantívis copu-
Explicación. lan; in plurali crebro, rarius in singulari número; v. g . :
Augustinus et Thómas sapientissimi; optábilis sapientia, vir-
1 . — L a pregunta y la respuesta, cuando corresponden tus ac solitúdo.
á un solo verbo, tienen el m i s m o caso; v. g . : ¿á qué ma- 4 . — V e r b u m cum subjecto concordai in número et per-
estro te dedicaste?—á Platón, cui praceplóri dedisli ópe- sóna, ut múrmurat unda, zéphyrus lenii, fera dórmiunt.
ram?—Platóni. 5 . — P r o n ó m e n relativum cum nòmine antecedente con-
2 . — E l dativo m u c h a s v e c e s es de adquisición, y puede cordai in gènere et número, ut virtutes qua latent vera
colocarse con todos los v e r b o s para indicar aquello en sutil.
favor ó en contra de lo cual se hace alguna cosa. Puede 6.—Si relativum fúerit ínter duo substantiva, ad e a m -
designar también objeto ó intención del agente; v. g . : dem rem pertinentia, cum altérutro in gènere convenire
siendo grande, le quedó e s a duda, magno illi, ea cuncta- bene potest, ut venit homo qui fera vocàntur, vel qua fera
lio stetit. vocàntur.
Puede también usarse del dativo con verbos p a s i v o s ; 7.—Relativum adhaerens verbo antecedènte, concordá-
v. g . : no se prueba el bien que pueda resultar al Senado, re debet cum verbo sequenti; v. g. : qui male vixerit, pejus
al pueblo, ni á nadie, ñeque Senátui, ñeque pópulo, ñeque moriétur.
cuiquam bono probálur.
8.—Quandóque verbum aut brevis orátio antecedentis
3 . — C u a n d o el acusativo n o es c o m p l e m e n t o directo del vicem gerunt, ut esse bealum, quod omnes .optant.
verbo ó de otra parte de la oración, puede ser común á to-
dos los verbos y depende de preposición tácita ó expresa. Explicación.
4 . — C u a n d o el a c u s a t i v o con per no es persona agente
de verbo pasivo, puede t a m b i é n ser común á cualesquie- H a y tres especies de concordancia: de dos sustantivos,
ra verbos, asi en activa c o m o en p a s i v a ; v. g . : P o m p e y o de adjetivo con sustantivo y de verbo con sujeto. Otros
había trasladado todo el trigo por medio de los ginetes, impropiamente añaden la del relativo y antecedente; mas,
Pompejus frumentum omne per équites comportáverat, 6 aunque ésta puede tener dificultades en algunos casos, n o
a Pompejo comportátum erat frumentum omne per équites. puede decirse c o n c o r d a n c i a de otro género, porque se re-
duce á la de adjetivo con sustantivo.
5 . — E l ablativo l l a m a d o absoluto porque no depende de
alguna parte d é l a oración, es común á todos los verbos i - — C u a n d o intervienen en la oración dos ó más sus-
en activa y pasiva; v. g . : siendo rey Filipo floreció la paz, tantivos pertenecientes á la misma cosa, el primero ten-
rege Philip po pax floruit. drá el caso que le corresponda, y los que sigan concerta-
30
rán con él en caso, aunque sean de diferente g é n e r o y Las personas ego, tu, nos, etc., ordinariamente se ca-
n ú m e r o ; v. g. : ciudad de A t e n a s , urbs Athence. llan, exceptos los c a s o s en q u e pudiera haber oscuridad
en el sentido ó c u a n d o quiere darse énfasis á la frase- v
2.—El a d j e t i v o con el sustantivo debe concertar en
g. : y o mismo lo vi, égomet vidi.
género, n ú m e r o y c a s o ; v. g. : el a m i g o fiel es a n i m o -
sa protección,- amícus fide lis, protectio fortis. En los verbos que se l l a m a n de naturaleza c o m o pluit
3 . — U n m i s m o a d j e t i v o en plural (rara vez en singu- (llueve) gràndinat ( g r a n i z a ) , ningit (nieva),' tonat (true-
lar), p u e d e concertar con dos ó más sustantivos; v. g . : A - na), fulminai ( r e l a m p a g u e a ) y otros semejantes no se
gustín y T o m á s fueron sapientísimos, Auguslínus et Tho- expresa el nominativo, que en este c a s o es Deus oliatura
mas sapientissimi; la sabiduría, la virtud y la soledad, son aunque algunas v e c e s suele hallarse el n o m i n a t i v o por
deseables, oplábilis sapientia, virtus ac solilúdo. metáfora; v. g. : roráte coeli désuper et nubespluant justum.
Á v e c e s se encuentran adjetivos sustantivados en ter- Se calla también el n o m i n a t i v o con los verbos que lia
m i n a c i ó n neutra, h a c i e n d o oficio de atributos con n o m - man de lengua, c o m o dicunt, ajuntjerunl y otros, donde
bres m a s c u l i n o s ó femeninos; v. g . : la muerte es incierta esta sobreentendido el plural hómines.
y temible, incertujn et formidabile mors.
El adverbio y el v e r b o en infinitivo pueden servir de
C u a n d o dos ó más sustantivos, que significan persona, sujeto ó persona a g e n t e ; v. g.: satis jam verborumest bas-
son de diverso género, el a d j e t i v o debe ponerse en termi- ta ya de conversación; desiderare semper crudèle est pe-
nación m a s c u l i n a de plural; v. g. : h o m b r e y mujer ex- noso es siempre el desear. '
tranjeros, homo et fémina éxteri. Aunque de ordinario el verbo en plural concierta con
Si los sustantivos no designan persona, se tomará para vanos sujetos unidos por conjunción, no es raro encon-
el a d j e t i v o la terminación neutra del plural, aunque, c u a n - trarla en singular f o r m a n d o oración elíptica ó expresa con
d o los sustantivos son sinónimos, suele concertar con el caaa uno de los sujetos; v. g . : h a y en ello gallardía her-
más c e r c a n o ; v. g. : la luz es s e m e j a n t e á la verdad, lu- mosura y verdad, in ilio venustas, pulchritúdo et véritas est.
men et véritas simília sunt; el honor y la a l a b a n z a son de
Debe notarse, a u n q u e antes se indicó, que el sujeto del
temer, honor et laus timenda est, ó timenda sunt.
verbo en modo personal ó finito, siempre es n o m i n a t i v o
L a s últimas reglas tienen aplicación c u a n d o el a d j e t i v o tacito ó expreso, y a c u s a t i v o cuando fuere de infinitivo la
es predicado ó sujeto; de otra manera deberá concertar oración; v. g . : creo que eres feliz, existimo te esse beatum.
con el sustantivo inmediato; v. g. : 110 durarán para siem-
5 . — E l pronombre relativo?«/, quee, quod, se halla siem-
pre nuestro dolor, nuestra miseria y nuestras lágrimas,
pre entre dos c a s o s de un m i s m o sustantivo; al primero
non semper dolor, miseria nostra et làcrymce manebunt;
llamamos antecedente y al s e g u n d o consiguiente; v. g. : v i
y se podría decir: non semper miseria, dolor noster et lá-
el caballo que c a m i n a b a , vidi equum qui lustrabat viam.
crymce manebunt, ó non semper làcrymce nostrce, dolor et
En esta frase el p r o n o m b r e qui viene entre el a c u s a t i v o
miseria manebunt. En estos c a s o s debe preferirse la con-
equum (antecedente), c o m p l e m e n t o de vidi, y el c a s o ocul-
cordancia que dé más armonía y sonoridad al período.
to equus (consiguiente), sujeto de lustrábat.
E n c u a n t o á la concordancia, se consideran c o m o ad-
El relativo concierta con el consiguiente c o m o todo ad-
j e t i v o s todas las palabras que hacen sus veces, c o m o el
jetivo, y con el antecedente sólo c o n v i e n e en género, nú-
pronombre, el sustantivo y el participio.
mero y persona, c o m o puede verse en el m i s m o ejemplo.
4 — E l s u j e t o con el verbo debe c o n v e n i r en n ú m e r o y per-
En las oraciones de relativo ordinariamente se calla el
sona ; v. g . : susurran l a s ó l a s , múrmurat unda; el céfiro consiguiente, aunque á v e c e s se ocultan ó expresan a m b o s
h a l a g a , zéphyrus lenit; duermen las fieras, ferce dorjniunt. o cualquiera de éllos.
C . — C u a n d o el relativo sea complemento directo (ó per-
6 — S i el relativo estuviere entre dos sustantivos diver-
sona que hace de verbos deponentes), se puede emplear
sos que se refieran á la m i s m a cosa, podrá concertar con
el participio de pretérito ( c a l l a n d o el relativo), si el tiem-
cualquiera de los dos; v. g . : vino el hombre que llaman
po fuere perfecto, plusquamperfeclo ó alguna de las dos
fiera, venit homo quifera vocántur, 6 quce fera vocantur.
voces habré ó hubiere, y se usará del participio de futuro
y . - S i el relativo concierta con el verbo que antecede, en dus con el imperfecto de indicativo ó alguno de los tiem-
concordará también con el que sigue; v. g . : el que tiene pos con de (sin haber); m a s por ser este último participio
mala vida, tendrá peor muerte, gui male vixent,, pejus mo- de significación pasiva, el sujeto del verbo deberá ser un
riétur. ablativo con a ó ab. E j e m p l o de la primera variación:
el discurso que oíste, oratio a te audíta; ejemplo de la se-
8 — S u e l e también h a c e r las veces de antecedente algún
gunda: el discurso que oirás, orátio a te audienda.
verbo ú oración breve, c o m o en esta frase: esse beatum,
quod omnes optant, ser feliz, lo que todos desean.
Para poner en latín a l g u n a frase donde aparezca el re-
lativo, se observarán las reglas siguientes:
C A P Í T U L O III.
i » _ P u e s t o que el relativo concierta en género, número
V caso con el sustantivo l l a m a d o consiguiente podra ser
sujeto, complemento, (persona que padece), ó caso obli- Construcción.
cuo v llevará el que le corresponda según sus diversos
oficios. L a s demás p a l a b r a s de que se forma la oración, 1 , — Constrúctio est verbórum ordináta collocátio. Alia
seguirán las reglas g e n e r a l e s de régimen y concordancia. directa alia inversa vocántur, prout intendis órdinem vel
in relatiónem vocum a d í n v i c e m vel in eárum momentum.
Puede callarse el relativo, y en tal caso se usará de
alguno de los participios, según el tiempo del verbo y el 2.—Directa constrúctio sequéntibus sube6t régulis;
oficio que desempeñe el relativo. i*—Primiim, verbi subjéctum c u m a d j é c t i s ómnibus co-
A — S i es sujeto del verbo, ó persona que padece de ver- llocábis, postea v e r b u m cum adverbiis, postrèmo comple-
bos pasivos, y el tiempo presente, imperfecto ó primera menta; v. g. : Dóminus fundábitterramin principio, et cceli
voz delfuturo de subjuntivo, la oración debe hacerse con- sunt ópera manuum suárum.
certando el participio de presente con el n o m b r e que an- z®—Oratióni si fuerit vocatívum, aliis vócibus praeponá-
tecede al relativo; v. g . : e l h o m b r e que no consulta ja- tur; v. g. : Dómine, fundástiterram in principio. Item con-
más á los sabios, da á c o n o c e r su ignorancia, homo gui sa- junctiónes, ut et cceli sunt ópera manuum tuárum. Praeter
pientes numguam cónsulit, omnia se ignorare fatetur. Ca- autem, enim, vero, etc., ut ipsiperíbunt, tu autem perma-
llando el relativo se dirá: homo sapientes numguam cónsu- nébis.
lens. etc. Debe advertirse que c u a n d o el antecedente es ho-
mo 'ó alguno de los pronombres ille, guidam, áliguis, etc., 3?—Praepositiónes (nisi lenus, versus, cum) sui cásibus
es más elegante callarlo; así, en el e j e m p l o anterior, de- prasponántur, ut in principio fundásti terram.
berá decirse: qui sapientes numquam cónsulit, etc. 4 - — A d j e c t í v u m substantívum sequátur, nisi fúerit ne-
gativum ut nullus, determinativum ut áliquis, interrogatí-
B — S i el relativo es sujeto del verbo, y el tiempo futu-
vum ut quantusì quotus? v. g. : ópera manuum tuárum; nu-
ro imperfecto de indicativo, primera v o z del futuro de sub-
llus homo; áliquis líber; quota hora?
juntivo, ó alguno de los tiempos que se l l a m a n de obliga-
ción ó con de (sin haber), se tomará el participio de futuro 5 a —Dénique genitívum post nominatívum, et vox quae-
en urus; v. g . : vosotros sois los niños que leeréis la histo- vis recta, regenti postponátur opórtet;v. g. : ópera manuum
tuárum.
ria, vos estis púeri históriam lectúri.
1 . - F i g u r a est nova loquendi ratio a trito et vulgàri ser-
Explicación. móne remòta, qua fere ratióne àliqua nititur. Cui ¿ s m o d i
sunt quae s e q u ü n t u r :
I —Construcción es la o r d e n a d a c o l o c a c i ó n de l a s v o -
ces. Si a t e n d e m o s p a r a verificarla á* la d e p e n d e n c i a m u - à.-Enàllagefigùraest, c u m pars u n a oratiónis pro alia
tua d e l o s v o c a b l o s , será directa ó natural, é inversa c u a n - pónitur [ C i c . ad All]: Quam lurpis est assenlàlio, cum vi-
do s e c o n s i d e r e la i m p o r t a n c i a de c a d a v o z en el resulta- vere ipsum turpe sit nobis! ubi vivere pro vita pónitur.
d o del discurso.
Fit étiam e n ä l l a g e per attribiitapartium oratiónis, qua? a c -
2 . — L a construcción directa o b e d e c e á l a s r e g l a s g e n e - c i d è n t e appelMntur, ut c a s u s , n u m e r u s , g e n u s , persóna
rales q u e s i g u e n : etc., a h a enim s a p e p r o a l i i s ponüntur. Pónitur c a s u s p r ò
j a — E n toda oración s e c o l o c a r á en primer t é r m i n o el casi., ut {Terent. And.): Mulier commigràla huic vicina
s u j e t o del v e r b o c o n todos los c o m p l e m e n t o s , d e s p u é s el pro in hanc viciniam. N u m e r u s pro n u m e r o : ( Virg. ) • Pars
v e r b o c o n el a d v e r b i o ó p a l a b r a s q u e m o d i f i q u e n su s i g - m frusta secant. M o d u s pro m o d o : (Cic. ac Treb.)-. Sedva-
n i f i c a c i ó n , y por último los c o m p l e m e n t o s ; v . g . : el Señor lebis, méaque negotia vidébis pro vale, vide. T e m p u s pro
crió la tierra al principio, y los cielos s o n obra de s u s m a - tèmpore: {Ter en t.)-. Tu si hie sis, aliler séntias pro ¿ s s e s
n o s Dóminus fundávit terram in principio, el cali sunt ópe- sent,res. M u l t a de réliquis attribùtis e x e m p l a occùrrent.'
ra manuum suárum. E s fácil a p l i c a r esta r e g l a , c o n p o - P e r m u t a l o vero p e r s ó n a raro reperitur, p r a t e r q u a m q u o d
c a s v a r i a c i o n e s , á todos los casos. secunda pro tertia frequenter assümitur, ut roges pro ro-
2»—Si h u b i e r e v o c a t i v o , se pondrá al p r i n c i p i o de la ora- get àliquis. F
La .r y la 2 t i e n e n v a l o r y f u e r z a de d o s c o n s o n a n t e s
cuando están en m e d i o ó fin de d i c c i ó n ; v. g . lux o conjt/x,
gasa.
c i a n d o ó e s c r i b i e n d o i n d e b i d a m e n t e l o s v o c a b l o s ; v. g .
u s a r d e l n o m b r e perla, ce, por unió, is [piedra p r e c i o s a ] ;
d e aviso, as, are, por moneo, es, ere [ a v i s a r ] ; p r o n u n c i a r
aflijo por afflígo; circumdábit por circúmdabii.
P A R T E TERCERA,
3 . — E l solecismo se c o m e t e f a l t a n d o á las r e g l a s del ré- PROSODIA.
g i m e n y d e l a c o n c o r d a n c i a ; v. g . : el h o m b r e j u s t o s i r v e
I D i o s , hómine juslum servil Deum; d e b i e n d o decirse ho- PROSODIA es la p a r t e d e la g r a m á t i c a q u e nos da reglas
mo juslus, ó s i m p l e m e n t e justas Deo servil. para conocer la c a n t i d a d de l a s s í l a b a s y el a c e n t o c o n
que deben p r o n u n c i a r s e l a s p a l a b r a s .
D e b e a d v e r t i r s e que si en los autores l a t i n o s d e n o t a , se
h a l l a r e a l g u n o d e estos v i c i o s , no s i e m p r e deberán c e n s u - Esta c a n t i d a d p u e d e s e r b r e v e ó l a r g a , y tal vez indife-
rarse, p o r q u e m u c h o s v e r b o s y a d j e t i v o s h a n p e r d i d o el rente, c o m o s e e x p l i c a e n las r e g l a s s i g u i e n t e s :
r é g i m e n ó a c e p c i ó n que tenían, ó bien á l g u n o s escritores,
por imitar á l o s griegos, o l v i d a b a n m u c h a s v e c e s l a s re- EXPOSICIÓN, T R A D U C C I Ó N Y EXPLICACIÓN DE L A S
g l a s del i d i o m a propio; así, el v e r b o bendecir, por ejem- R E G L A S DE L A PROSODIA.
plo, í b e n e d í c e r e ] , que r i g e dativo, p u e d e tener el a c u s a t i -
DE L A C A N T I D A D DE L A S SÍLABAS.
v o u s a d o p o r l o s griegos, y s e dice benedícile Dómino 6
Dóminum. Valor de algunas letras.
E l a b u s o d e l a s figuras de s i n t a x i s p u e d e o r i g i n a r v i c i o s X. et zeta gerunt vires ubicúmque daárum.
m u y r e p r e h e n s i b l e s en el discurso, c o m o se h a v i s t o al Atque duas iníer vocales jota repértum.
h a b l a r del hipérbaton. A d e m á s , el p l e o n a s m o e x a g e r a d o I, ti vocális fit cónsona szepe, latinas
Utraque vocáles fériens: ut játiita, virtus
d e g e n e r a en l o que l l a m a n perisologia ó r e d u n d a n c i a de
U séquitur post q semper, senipérque liquéscit;
v o c e s superfluas. At post s, aut g vim servat. riinque remittit.
Se h a de n o t a r , por ú l t i m o , q u e n o se c o n s i d e r a n c o m o L, atque r mutis percússas saspe iiquéscunt.
b a r b a r i s m o l a s supresiones, inversiones ó a u m e n t o s de le- Al, aut « raro; sed gijeca in origine taatum.
tras en l a s p a l a b r a s que s i r v e n á los escritores en v e r s o
p a r a m u d a r la cantidad de l a s sílabas. T o d a s estas mu- L a x y l a s , en c u a l q u i e r a d i c c i ó n tiene v a l o r de d o s c o n -
t a c i o n e s , q u e s e llaman licencias poéticas, s o n a d m i t i d a s sonantes, y la j h a l l a d a e n t r e d o s v o c a l e s .
por t o d o s , y tienen, s e g ú n su especie, un n o m b r e determi- La a y la / v o c a l e s m u c h a s v e c e s s e h a c e n c o n s o n a n -
n a d o q u e se e x p l i c a en l o s t r a t a d o s de p r o s o d i a . tes, hiriendo u n a y o t r a á l a s v o c a l e s latinas, c o m o jánua
virtus.
Otros v i c i o s que pueden c o m e t e r s e en la o r a c i ó n , per-
tenecen m á s á la retórica q u e á la g r a m á t i c a ; y m u c h o con- Siempre se s i g u e K d e s p u é s d e q. y s i e m p r e se h a c e lí-
tribuirá p a r a evitarlos, la c o n s t a n t e y atenta l e c t u r a de l o s quida. M a s d e s p u é s d e s ó d e ^ s e h a c e la a v o c a l , y se
buenos autores hace líquida.
La / y la r, h e r i d a s d e l a s m u d a s , m u c h a s v e c e s s e h a -
cen líquidas. L a m ó l a n p o c a s v e c e s , y s o l a m e n t e en
dicciones g r i e g a s .
La .r y la 2 t i e n e n v a l o r y f u e r z a de d o s c o n s o n a n t e s
cuando están en m e d i o <5 fin de d i c c i ó n ; v. g . lux o conjt/x,
gasa.
f A R l t I t K L t K A .
249
L a x v a l e por d o s c o n s o n a n t e s , p o r q u e en l u g a r de élla
cantidad, p o r q u e n o la tiene, a u n q u e el s o n i d o a l g u n a s
escribían los a n t i g u o s u n a s v e c e s c y s; v . g. ducs, lo q u e
veces le c o n s e r v a . Pero si d e s p u é s de la u primera s e si-
a h o r a s e e s c r i b e dux; o t r a s v e c e s p o n í a n ¿ - y s; v. g. regs,
guiere otra u, la s e g u n d a tiene f u e r z a de v o c a l ; v. g. equus
para decir rex. D e m a n e r a q u e u n a s v e c e s v a l e por c y
iniquus.
s, y otras por g y s, lo c u a l s e c o n o c e en l o s n o m b r e s
por el g e n i t i v o , p o r q u e si la x s e m u d a en cis, v a l e por c L a u, d e s p u é s de s ó g, u n a s v e c e s es l i q u i d a y otras n ó
y s, c o m o dux, ducis, pax, pacis; m a s si la x se m u d a en c u a n d o á la u s e le s i g u e otra v o c a l . Si el n o m b r e ó e l
gis, c o m o rex regís, lex legis, v a l e por g y s. verbo c o m e n z a r e c o n sua ó sue, c o m o suávis, suásor, sué-
vus, suélus, suádeo, suésco, e n t o n c e s es l í q u i d a la u des-
Si el v e r b o en s u p r i m e r a raíz t i e n e c, c o m o en díco, du- pués de s.
co, la x en l o s pretéritos p e r f e c t o s , c o m o f o r m a d o s del
presente de i n d i c a t i v o , c o m o en dixi, duxi, v a l e por c y E l n o m b r e h a d e e m p e z a r en el n o m i n a t i v o del s i n g u -
s; pero si t u v i e r e g, c o m o regó, pingo, en l o s pretéritos lar y t e r m i n a c i ó n m a s c u l i n a , y el v e r b o en la p r i m e r a per-
rexi, pinxi, v a l e la . r p o r ^ - y s; m a s si n o t i e n e ni c ni^-. sona del s i n g u l a r del presente de i n d i c a t i v o c o n sua ó sue,
c o m o fluo, struo, la x en l o s p r e t é r i t o s fluxi, slruxi podrá para que la u s e a líquida, p o r q u e si el n o m b r e ó el v e r b o
v a l e r por c y s, ó por g y s, p o r n o h a b e r d e d ó n d e el v a - no c o m e n z a r e en su p r i m e r a p o s i c i ó n c o n sua ó sue, c o m o
lor de la x s e d i s c i e r n a . en suébam de suo, is; sua d e s u u s , a, um, e n t o n c e s la u des-
pués de s, s i g u i é n d o s e v o c a l , c o n s e r v a la f u e r z a de v o c a l .
L a z v a l e p o r d o s ss, p o r q u e en l u g a r d e l a z q u e a h o r a
e s c r i b i m o s en patrizo, gazceus, gazcetkus, gasophylacium, D e s p u é s de g es l í q u i d a la u c u a n d o s e le s i g u e otra vo-
e s c r i b í a n los a n t i g u o s d o s ss, d i c i e n d o : patrísso, gassa, cal que n o s e a u, c o m o lingua, sánguis, languor.
gássceus, etc. M a s c u a n d o á la u se le s i g u e otra u, c o m o exíguus, am-
biguus, c o n s e r v a la f u e r z a de v o c a l , a u n q u e la s e g u n d a u
L a j entre d o s v o c a l e s t i e n e v a l o r y f u e r z a d e d o s c o n -
s o n a n t e s ; v. g. major, Troja. se m u d e en o t r a v o c a l , c o m o exigua, ambigua, etc.
En el v e r b o árguo y s u s c o m p u e s t o s , c o m o coárguo, re-
T a m b i é n la j e n t r e d o s v o c a l e s t i e n e f u e r z a de d o s con-
dárguo, y en l o s pretéritos a c a b a d o s e n gui, c o m o egui,
s o n a n t e s , p o r q u e está en l u g a r de d o s ii q u e e s c r i b í a n los
indígui, y en los q u e de éllos se f o r m a n , se* c o n s e r v a la u
a n t i g u o s ; v. g. maiior, Troiia, en l u g a r de major, Troja,
después de g c o n el v a l o r y fuerza de v o c a l .
que ahora escribimos con una j solamente.
L a / y la r, h e r i d a s de letras m u d a s , m u c h a s v e c e s s e
M a s ésto se h a de e n t e n d e r c u a n d o la d i c c i ó n f u e r e sim- hacen líquidas; esto es, pierden la f u e r z a d e c o n s o n a n t e s ,
ple, q u e si es c o m p u e s t a v a l e la j e n t r e d o s v o c a l e s por y así h a c e n b r e v e la v o c a l q u e está a n t e s ; v. g. Atlas, Atlán-
u n a c o n s o n a n t e s o l a m e n t e , c o m o a n t e s de la c o m p o s i c i ó n , lis, ténebrce, sacrum.
y no p u e d e a l a r g a r la v o c a l p r e c e d e n t e b r e v e , c o m o se v e
en l o s c o m p u e s t o s bijugus, tríjugus, cuadríjugus, rejido, L a m y la n, h e r i d a s de letras m u d a s , s e h a c e n l í q u i d a s
f r e c u e n t a t i v o de rejicio, e n los c u a l e s l a s s í l a b a s q u e es- a l g u n a s v e c e s , y s o l a m e n t e en d i c c i o n e s g r i e g a s , c o m o
tán a n t e s de la j entre d o s v o c a l e s s o n b r e v e s . tecméssa, cygnus, progne.
vibex, icis; samnis, itis; glis, iris; dis, itis; nesis, idis; lis, A l a r g a la o del g e n i t i v o oris de e s t e n o m b r e 05, oris • me-
itis; gryps, yphis; quiris, itis; David, idis. nor. arbor, lepus, l o s c o m p u e s t o s d e pus, bos, combos é
L o s n o m b r e s a c a b a d o s en ix l a t i n a óyx g r i e g a , q u e h a - impos, se j u n t a n á l o s b r e v e s . A b r e v i a el i n c r e m e n t o en
c e n el g e n i t i v o en icis, c o m o felix, icis; bombyx, ycis, tie- o de capadox y prcecox; j ú n t a l e s t a m b i é n el n o m b r e a c a -
nen el i n c r e m e n t o largo. S á c a n s e l o s n o m b r e s c o n t e n i d o s bado en s, si es q u e p r e c e d i e r e c o n s o n a n t e , c o m o scrobs •
en l o s c i n c o v e r s o s s i g u i e n t e s , del Arte, q u e tienen el i n c r e - pero Cyclops, cercops é hydrops a l á r g u e n s e , á l o s c u a l e s
m e n t o b r e v e , s a c a n d o á Béhryx, ycis,que le t i e n e i n d i f e - juntarás europs, scops, conops y myops.
rente. El incremento en o del s i n g u l a r de la t e r c e r a d e c l i n a c i ó n
en nombres latinos es l a r g o , c o m o sol, olis; labor, oris.
L o s n o m b r e s a c a b a d o s en »Irlatina óyx g r i e g a , q u e h a -
c e n el g e n i t i v o en gis, c o m o slrix, strigis; phris, igis, tie- En los n o m b r e s g r i e g o s , c u a n d o h a c e n e l i n c r e m e n t o
nen el i n c r e m e n t o breve. S á c a n s e coccyx. y gis, y mastix, en ómicron es breve, c o m o canon, onis; Gòrgon, onis.
igis, c o n s u s c o m p u e s t o s homeromástix, igis, ciceromástix, Cuando h a c e n el i n c r e m e n t o en omega l e t i e n e n laro-o,
igis, q u e le tienen largo. como Agón, onis; Helicón, onis.
Tienen el i n c r e m e n t o i n d i f e r e n t e briton, onis; sidon
Nomen in o crescens produc, ceu candor, arátor. <egeon y Orion.
Omicron, ut cánonis, rétinet breve tempus ubique:
Oniéga prodúcit semper, genítivus agónis. Adviértase q u e Orion tiene la o p r i m e r a t a m b i é n indife-
Indicat, atque usu multa exploránda magístro. rente y la »', por sed gres ci váriant
Sed váriant briton, sidon, quibus áddito orion. Algunos n o m b r e s gentiles, ó q u e s i g n i f i c a n nación, q u e
Grsecórum rapiátur oris, neutrúmque latínum.
hacen el g e n i t i v o en onis, tienen el i n c r e m e n t o b r e v e , c o -
Adjéctiva gradus médii prodúcito semper.
Oris ab os próduc: brévibus metnor, arbor adhjerent. mo sáxon, onis; váscon, onis.
Et lepus, et pus compóstum, bos et impos. Los n o m b r e s g r i e g o s q u e h a c e n el g e n i t i v o en oris, tie-
Córripe cappadócem, cum prcecóce\ júngito nomen. nen el i n c r e m e n t o b r e v e , c o m o Néstor, oris; Héctor, oris.
S quoque finítum, si cónsona forte príeibit,
Ut scrops; at cyclops, cercops tendántur, et hydrops, También tienen el i n c r e m e n t o b r e v e l o s n o m b r e s neu-
Europs, scops, conops, junges quies rite myópem. tros latinos q u e h a c e n el g e n i t i v o en oris, c o m o p e c u s , oris;
'empus, oris.
L o s c o m p u e s t o s de decus y corpus, c o m o indecor, oris; C u a n d o a l g ú n c a s o del p l u r a l e x c e d a en a l g u n a s í l a b a
íricorpor, oris, tienen el i n c r e m e n t o b r e v e a u n q u e sean al g e n i t i v o del s i n g u l a r , e n t o n c e s h a y i n c r e m e n t o de plu-
m a s c u l i n o s , y se r e d u c e n á esta r e g l a . ral en los n o m b r e s ; y. g. sermónibus tiene i n c r e m e n t o del
plural p o r q u e tiene u n a s í l a b a m á s q u e el g e n i t i v o sermó-
L o s n o m b r e s c o m p a r a t i v o s q u e h a c e n el g e n i t i v o en oris, |
nis.
c o m o major, oris; minar, oris, tienen el i n c r e m e n t o largo. ;
Os, oris, tiene el i n c r e m e n t o l a r g o , y le tienen b r e v e l o s I E l i n c r e m e n t o del plural, si f u e r e de i, ó de u, es breve,
n o m b r e s s i g u i e n t e s : memor, oris; arbor, oris; lepus, oris; ; c o m o tempóribus, pórlubus. M a s si f u e r e de a, e, o, es lar-
y los c o m p u e s t o s de pus, podis, c o m o tnpus, odis; lagó- ¡ go, c o m o musárum, rerurn, locórum.
pus. odis; bos, bovis; compás, otis; impos, otiS; cappadox 1
ocis; prcecox, ocis, y bobus, ocis, por ser c o n t r a c c i ó n d e < Del incremento de los verbos.
bócibus t i e n e la o l a r g a .
Persónam primi prjeséntis verba secúndam
T a m b i é n l o s n o m b r e s a c a b a d o s en s, q u e a n t e s de ella Si número vincuni, dieas creménta tenére:
t i e n e n c o n s o n a n t e h a c i e n d o el i n c r e m e n t o en o, le tienen Creméntum verbi primum-dic, quod positúram
iEquat: bis súperans dicátur habére secúndum:
b r e v e , c o m o inofis, opis; Merops, opis. S á c a n s e Cyclops, Quod si ter vincit, tria tune creménta notábis.
opis; cercops, opis; hydrops, opis, q u e le tienen l a r g o . J Nam pro incremento numeránda est última núnquam.
Activa cum verba carent, fingémus eámdem
U brevis augétur; sed in uris et udis et utis.
Ex us: fur, Pollux, lux.frux prodúcta sonabunt. Si los v e r b o s e x c e d e n e n n ú m e r o de s í l a b a s á la s e g u n -
Intércus, ligus, atque pecus rapiántur íbidem.
da persona del s i n g u l a r d e l p r e s e n t e de i n d i c a t i v o , dirás
P r o n u n c i a b r e v e el i n c r e m e n t o en u; p e r o l a « e n los que tienen i n c r e m e n t o s : c u e n t a p o r primer i n c r e m e n t o el
n o m b r e s d e l genitivo en uris, udis y utis de n o m i n a t i v o que i g u a l a la ú l t i m a de la s e g u n d a p e r s o n a ; e x c e d i e n d o
e n us a l á r g u e s e : fur, Pollux, lux yfrux serán l a r g o s . In- dos s i l a b a s , d í g a s e q u e t i e n e d o s i n c r e m e n t o s ; pero si ex-
cede tres sílabas, e n t o n c e s c o n t a r á s tres i n c r e m e n t o s , por-
ter cus, ligus y pecus s e a n b r e v e s en el m i s m o i n c r e m e n t o
que n u n c a la ú l t i m a s í l a b a s e h a d e c o n t a r por i n c r e m e n -
en u. i
to. C u a n d o los v e r b o s c a r e c e n d e a c t i v a la fingiremos.
E l i n c r e m e n t o en u del s i n g u l a r de l o s n o m b r e s de la
t e r c e r a d e c l i n a c i ó n es b r e v e , c o m o redux, ucis; dux, uas. Para c o n o c e r si h a y i n c r e m e n t o en l o s v e r b o s s e han
L o s n o m b r e s a c a b a d o s en us, q u e h a c e n el g e n i t i v o en de contar l a s s í l a b a s ó s í l a b a q u e tiene la s e g u n d a perso-
uris, en udis, 6 en utis, tienen el i n c r e m e n t o l a r g o , como na del s i n g u l a r del p r e s e n t e d e i n d i c a t i v o d e la v o z acti-
lellus, uris; palus, udis; salus, utis. va, que en amo, v . g. e s amas; y si l a s d e m á s p e r s o n a s
T a m b i é n tienen el i n c r e m e n t o l a r g o fur, uris; pollux, del m i s m o t i e m p o ó d e o t r o c u a l q u i e r a , tuvieren u n a síla-
ba más, c o m o amámus, amátis, tienen un i n c r e m e n t o ; y si
ucis; lux, ucis, y frux, ugis; pero inlércus, utis; ligus, uris,
excedieren en d o s s i l a b a s , c o m o amabámus, amabátis, tie-
y pecus, udis, le tienen b r e v e .
nen dos i n c r e m e n t o s , q u e s o n la s i l a b a q u e i g u a l a y la
Del incremento del plural. siguiente, p o r q u e la ú l t i m a n o e s i n c r e m e n t o ; y si e x c e -
den en tres silabas, c o m o amaverámus, amaverátis, tienen
Est plurále incremér.tum penúltima casus,
tres i n c r e m e n t o s .
Qui pátriura súperat prímum, rectúmque secúndum.
I, n corrípitur. A, e, o plurália próduc. Si fuere irregular la s e g u n d a p e r s o n a , c o m o fero, fers,
L a p e n ú l t i m a s i l a b a del c a s o q u e e x c e d e al g e n i t i v o de volo, vis, s e fingirá la p e r s o n a r e g u l a r d i c i e n d o : fero,fe-
s i n g u l a r , ó al n o m i n a t i v o de plural, es el i n c r e m e n t o del ris; volo, volis, p a r a c o n o c e r l o s i n c r e m e n t o s . Y cuando
plural. S o n breves los i n c r e m e n t o s del plural en i y en «, el verbo n o t i e n e a c t i v a , s e l e fingirá; v. g. de utor- eris,
y l a r g o s l o s en a, e, o. uto utis; de ímitor aris, imito as, y asi d e l o s d e m á s .
Pónitur a longum, dum crescit: cóntrahe prímum. Cuando se c o m e t e sincope, q u i t a n d o la s í l a b a e n t e r a
Creméntum verbi do, das, cum pignore prime. es la e larga., c o m o complérant por complé.verant; m a s sí
no se quitare silaba entera, entonces queda breve como
L a a, c u a n d o es i n c r e m e n t o , s e c u e n t a por l a r g a : a b r e - audieram por audíveram; excilram por exciveram.
v i a el primer i n c r e m e n t o en « d e l v e r b o do, das, daré, c o n
s u s c o m p u e s t o s de la p r i m e r a c o n j u g a c i ó n . El s e g u n d o i n c r e m e n t o en e de la s e g u n d a p e r s o n a del
E l i n c r e m e n t o en a d e l o s v e r b o s es l a r g o , c o m o atná- pretento i m p e r f e c t o de s u b j u n t i v o p a s i v o , q u e en t o d a s
las c o n j u g a c i o n e s s e a c a b a en estas t e r m i n a c i o n e s reris ó
mus, solábar, vocábam. S á c a s e el primer i n c r e m e n t o en a
rere, es s i e m p r e largo, c o m o amaréris ó amarére, pateré-
del verbo do, das, y de s u s c o m p u e s t o s de l a p r i m e r a con-
ris ó paterére.
j u g a c i ó n , c o m o damus, circúmdamus, q u e es b r e v e ; pero
el s e g u n d o i n c r e m e n t o en a es s i e m p r e l a r g o , c o m o dabá- Pero si el i n c r e m e n t o en e fuere de l a s d o s t e r m i n a c i o -
mus, circumdabámus. nes beris ó bere, de la s e g u n d a p e r s o n a del s i n g u l a r del
futuro i m p e r f e c t o de los v e r b o s de la p r i m e r a y s e g u n d a
E quoque prodúcunt verba crescéntia; verum c o n j u g a c i ó n , es s i e m p r e breve, c o m o revocábéris á' revo-
Id rápiunt ante r ternse dúo témpora prima. cábere, docéberis ó docébere.
Sit brevis e, quando rain, rim, ro, adjúncta sequántur,
Reris, rere dabis longis: beris et bere curtís. L o s p o e t a s a b r e v i a n a l g u n a s v e c e s p o r la figura sístole
Cóntrahit intérdum stetéruut, dederúntque poeta. la e p e n ú l t i m a de las terceras p e r s o n a s del plural del pre-
térito perfecto de i n d i c a t i v o , c o m o stéterunt, déderunl lú-
T a m b i é n los v e r b o s q u e t i e n e n i n c r e m e n t o en e l a h a - lerunt, lo q u e n o se d e b e imitar.
c e n l a r g a ; e m p e r o los d o s p r i m e r o s t i e m p o s d e la t e r c e r a
c o n j u g a c i ó n a b r e v i a n la e a n t e s d e r. Córripit i crescens verbum; sed prótrahe quartíe,
Sea b r e v e la e c u a n d o l e s i g a n a l g u n a s d e l a s t e r m i n a - Prímum creméntum. Seraper prodúcitur ivi.
c i o n e s ram, rim, ro. Prsetériti breviátur tutus penúltima semper.
Nolíto addátur longis; huic junge velimus,
Darás á los l a r g o s e s t a s t e r m i n a c i o n e s reris y rere, y á Et simus páriter, sóboles quod tota sequétur.
los b r e v e s el i n c r e m e n t o en e d e e s t a s o t r a s beris y bere; Ri conjunctívi póterit variare poesis;
el p o e t a a b r e v i a a l g u n a s v e c e s la e p e n ú l t i m a d e sletérunt Orátor patria doctum ne spréverit usum.
y dedérunt.
El v e r b o q u e tiene i n c r e m e n t o en i la a b r e v i a ; p e r o h a z
E l i n c r e m e n t o en e d e l o s v e r b o s es l a r g o , c o m o docé-
luego el p r i m e r i n c r e m e n t o en i de la c u a r t a c o n j u g a c i ó n .
bam, legébam. rebar. S á c a s e por b r e v e e l i n c r e m e n t o en
La 1 p e n ú l t i m a del pretérito perfecto de i n d i c a t i v o a c a b a -
e c u a n d o está a n t e s de r en el p r e s e n t e y p r e t é r i t o imper-
do en ivi s i e m p r e es l a r g a . L a i p e n ú l t i m a del pretérito
fecto de la tercera c o n j u g a c i ó n , c o m o súmere, súmerem.
perfecto de i n d i c a t i v o , q u e se a c a b a en imus, c o m o amá-
C u a n d o en l o s v e r b o s d e la t e r c e r a c o n j u g a c i ó n s e si- vimus, s i e m p r e es b r e v e .
g u i e r e r á la e en otros t i e m p o s , s e h a c e l a r g a p o r la re-
L a i de nolíto j ú n t a s e á los largos, y á éstos s e j u n t a n la
g l a e quoque prodúcunt. T i e n e Iegéris la e s e g u n d a l a r g a
1 de velímus, la de sitnus y la de t o d o s s u s c o m p u e s t o s .
por ser futuro i m p e r f e c t o p a s i v o , y mítteris l a t i e n e b r e v e
por ser presente. La poesía podrá h a c e r indiferente la s í l a b a ri del s u b -
juntivo, c o m o legéñmus ó legerímus; m a s el o r a d o r no des-
C u a n d o al i n c r e m e n t o e n e s e l e s i g u i e r e c u a l q u i e r a de precie el u s o d o c t o de su patria.
e s t a s t e r m i n a c i o n e s ram, rim, ro, es b r e v e en t o d a s las
p e r s o n a s de los t i e m p o s q u e así t e r m i n a n e n t o d a s l a s c o n - El i n c r e m e n t o en i d e l o s verbos de c u a l q u i e r a c o n j u -
j u g a c i o n e s , c o m o amáveram, amáverim, amávero, féceram, gación es breve, c o m o amávimus, l'egimus, cúpimus.
fécerim, fécero. E l primer i n c r e m e n t o en i, de la c u a r t a c o n j u g a c i ó n , es
Cantidad de las sílabas finales.
s i e m p r e l a r g o , y el s e g u n d o i n c r e m e n t o en i es b r e v e , co-
m o audímus, audimini, íbimus, íbitis. L a a final g e n e r a l m e n t e es l a r g a , c o m o se a d v i e r t e en
ama, contra, frustra; pero es b r e v e en eja, ita, póstea
L o s pretéritos p e r f e c t o s de i n d i c a t i v o de m á s de d o s sí-
quia, puta ( a d v e r b i o ) , y en los n o m b r e s y a d j e t i v o s , e x c e p -
l a b a s , a c a b a d o s en ivi, c o m o petívi, audívi, tienen la penúl-
t u a n d o l o s a b l a t i v o s l a t i n o s y los v o c a t i v o s g r i e g o s . Es
tima larga. m d i i e r e n t e en los n u m e r a l e s t e r m i n a d o s en inta, c o m o tri-
L a p r i m e r a p e r s o n a del p l u r a l del pretérito p e r f e c t o de ginta, quadragínta.
i n d i c a t i v o de a c t i v a , tiene la i p e n ú l t i m a b r e v e en t o d a s
L a e final es b r e v e , c o m o en légere; p e r o es l a r g a en los
l a s c o n j u g a c i o n e s , c o m o amávimus, docúimuS, hgimus,
m o n o s í l a b o s me, te, se, de, e; (1) en los a b l a t i v o s l a t i n o s
audívimus, y así en l o s d e m á s v e r b o s . de la q u i n t a d e c l i n a c i ó n , c o m o die, re, c o n s u s d e r i v a d o s ,
C u a n d o en l o s v e r b o s d é l a c u a r t a c o n j u g a c i ó n es s e m e - c o m o hódie, quare; en t o d o s los c a s o s en e de los n o m b r e s
j a n t e l a d i c h a p e r s o n a del p r e s e n t e de i n d i c a t i v o , c o m o g r i e g o s d é l a p r i m e r a d e c l i n a c i ó n , c o m o Anchisíade; en los
vbiimus, rep'erimus, q u e p u e d e n ser p r e s e n t e ó pretérito i m p e r a t i v o s de la s e g u n d a c o n j u g a c i ó n , c o m o mone, ex-
p e r f e c t o ; s i e n d o p r e s e n t e , es la i p e n ú l t i m a l a r g a , y sien- c e p t o en cave, salve, vale, vide, q u e es i n d i f e r e n t e ; en los
d o pretérito p e r f e c t o , es b r e v e . a d v e r b i o s d e r i v a d o s de a d j e t i v o s t e r m i n a d o s en us, c o m o
docte, e x c e p t o en bene y male, q u e es b r e v e ; en inferné y
Volo, vis, c o n s u s c o m p u e s t o s sum, es, fui, c o n l o s su-
supéme, q u e es i n d i f e r e n t e ; en fame, cete, tempe, fere
y o s tienen l a r g o el i n c r e m e n t o en i en l a s p r i m e r a s y se-
ferme, ohe, y ?ie c u a n d o está en l u g a r d e non. '
g u n d a s p e r s o n a s del plural del p r e s e n t e de s u b j u n t i v o , co-
m o nolímus, nolítis, velírnus, ve Mis, possímus, possítis, etc.; L a i final es l a r g a , c o m o s e o b s e r v a en dómini; pero es
y t a m b i é n estas p e r s o n a s del i m p e r a t i v o nolito, nolite, no- b r e v e en l o s d a t i v o s y v o c a t i v o s g r i e g o s , c o m o Pálladi; y
litóte. es i n d i f e r e n t e en mihi, tibí, sibi, nisi, quasi, cui [ d i s í l a b o ]
alibi, ibi, ubi, y uti en l u g a r de ut.
E l i n c r e m e n t o en ri de la p r i m e r a y s e g u n d a p e r s o n a
d e l plural del pretérito p e r f e c t o y futuro de s u b j u n t i v o , y L a o final es c o m ú n , c o m o en sermo, amo; pero es lar-
del futuro p e r f e c t o en t o d a s l a s c o n j u g a c i o n e s , es indife- g a en l o s d a t i v o s , a b l a t i v o s y m o n o s í l a b o s , c o m o dómino,
rente en v e r s o , c o m o amav'erimus ó amaverímus, amavéri- do, sto, y en los a d v e r b i o s d e r i v a d o s de n o m b r e s ó pro-
tis ó amaverítis, y así en los d e m á s v e r b o s . n o m b r e s , c o m o súbito, tanto, eo, con s u s c o m p u e s t o s , ádeo
ideo, y ergo en l u g a r de causa. E s b r e v e en modo, con
E n p r o s a se p r o n u n c i a r á n d i c h a s p e r s o n a s s e g ú n el uso
s u s c o m p u e s t o s dúmmodo, quómodo, y en l a s d i c c i o n e s
y c o s t u m b r e de la patria. uno, cito, dúo, scio con s u s c o m p u e s t o s , y cedo en l u g a r de
dic ó da.
O crescens próduc; u vero córripe semper.
U s i t in e x t r é m o p e n ú l t i m a l o n g a f u t ú r o . L a u final s i e m p r e es l a r g a , c o m o en comu y manu.
m. es.
C u a n d o u n a s í l a b a termina en m, h a y q u e distinguir: si La sílaba final en es t i e n e l a r g a la cantidad, c o m o s e
la dicción siguiente e m p i e z a por v o c a l , no tiene cantidad, observa en hómines, júdices, fortes, limes; pero es b r e v e
porque se eliden la m y la v o c a l q u e la precede; v. g . : pá- el es final de penes, y el e s del v e r b o sum con sus c o m -
triam autem [patri a u t e m ] ; si e m p i e z a por consonante, puestos, como ades, potes, superes. E s b r e v e también
entonces dicha s í l a b a final será l a r g a por posición, pues- en ¡os nombres que a b r e v i a n el incremento, c o m o miles
to que h a y una c o n s o n a n t e en fin de dicción y otra al prin- [militis], gurges [gúrgitis], e x c e p t u a n d o de éstos á ábies,
cipio de 1 á s i g u i e n t e ; v. g . : pátriam venit. M a s en las pa- ánes, Ceres, páries, y pes c o n sus compuestos, c o m o hi-
labras c o m p u e s t a s , en las cuales n o se elide la m, es siem- pes, sónipes, los cuales s i g u e n la regla general. E s b r e v e
pre b r e v e la v o c a l que está a n t e s de élla, c o m o en circu- así mismo en los n o m i n a t i v o s y a c u s a t i v o s plurales grie-
meo, circúmago. gos de la tercera, c o m o amázones, árcades, y en los grie-
gos neutros, c o m o piphómanes, cacoéthes.
n.
C, t.
T r e s r e g l a s h a y p a r a c o n o c e r l a s d i c c i o n e s que s e escri-
b e n c o n c ó c o n t a n t e s de l a s v o c a l e s :
i * — S e escribirán c o n t t o d o s los t i e m p o s de a q u e l l o s
UU. A P É N D I C E I.
Después de q siempre se ha de seguir u} la cual se do-
bla no siguiéndosele otra v o c a l diferente, c o m o equus.
T a m b i é n se dobla en exiguus, ambiguas, lituus y a l g u n a s
otras d i c c i o n e s que enseñará el uso.
V.
MILI SIS.
IPZREIjIIluJIIEIbT.iL-IRIES-
Se usará de esta letra en todos los pretéritos terminados
en vi, c o m o amávi. Exceptúanse los pretéritos c u y o s ver-
b o s tienen ¿»en el presente de indicativo, c o m o bibi, lavibi. A N Á L I S I S es la d e s c o m p o s i c i ó n de un todo en las partes
de q u e está f o r m a d o , para e x a m i n a r éstas s e p a r a d a m e n t e
x, y, 2,. y facilitar el c o n o c i m i e n t o del c o n j u n t o .
Estas letras sólo se usan en dicciones extranjeras, co- P o d e m o s d e s c o m p o n e r y a n a l i z a r el l e n g u a j e articula-
m o en Xenophon, zephyrus. do, c o n s i d e r a n d o p r i n c i p a l m e n t e el pensamiento expresa-
do por l a s palabras, ó l a s p a l a b r a s q u e expresan el p e n -
División de las sílabas. samiento. De a q u í procede la división del análisis en 16-
gico y gramatical.
N i n g u n a consonante se dobla al principio ni al fin del
renglón. Las silabas y consonantes se han de dividir Se l l a m a cláusula una ó m u c h a s proposiciones q u e pre-
c o n f o r m e á estas reglas: i 4 C u a n d o una sola consonante sentan s e n t i d o c o m p l e t o .
se p o n e entre dos vocales, pertenece á la s e g u n d a , como L a c l á u s u l a es simple ó compuesta. Es simple si tiene '
en dómi-nus. i* C u a n d o entre dos v o c a l e s h a y dos con- una s o l a proposición principal, y compuesta si tiene dos
sonantes iguales, se han de dividir, c o m o en ec-ce, fuis-se, 4 más.
il-los, an-nus. 3* T o d a s las c o n s o n a n t e s que se pueden
hallar j u n t a s en principio de dicción, 110 se han de apar- La c l á u s u l a c o m p u e s t a p u e d e s e r suelta, periódica ó mix-
tar en medio de élla, c o m o en a-trium; m a s las 110 com- ta. Es suelta c u a n d o sus p r o p o s i c i o n e s principales no es-
prendidas en este caso, si se separarán, c o m o en pas-tor, tán u n i d a s p o r c o n j u n c i o n e s ; periódica, si sus proposicio-
doc-tus, mag-num. E n los compuestos las consonan- nes p r i n c i p a l e s están unidas p o r c o n j u n c i o n e s ; y mixta
tes van con aquella v o c a l de quien eran antes de la com- cuando u n a s proposiciones p r i n c i p a l e s están unidas por
posición, c o m o en ad-scribo, at-tribuo, aru-spexy abs-tineo. c o n j u n c i o n e s y otras no.
M D E L ANALISIS.
DEL A N A L I S I S .
(i)
L o s e l e m e n t o s de q u e s e c o m p o n e n l ó g i c a m e n t e consi-
verbos tenga expresos ó sobrentendidos, usados en un mo-
d e r a d a s l a s c l á u s u l a s ó f r a s e s , s o n l a s p r o p o s i c i o n e s , y el
do personal ó equivalente al personal.
sujeto, verbo y atributo s o n l a s partes d e q u e c a d a u n a de
éstas está f o r m a d a . L o s m o d o s p e r s o n a l e s son tres: indicativo, imperativo y
subjuntivo.
PROPOSICIÓN es la expresión o r a l de un j u i c i o . Esencial-
Podemos considerar y distinguir e n las proposiciones
mente ha d e c o n s t a r de sujeto, verbo y atributo; p e r o al-
siete c o s a s : la m a t e r i a , ó sea la m a n e r a d e estar del atri-
g u n o ó a l g u n o s de e s t o s e l e m e n t o s p u e d e n estar s o b r e n -
buto en el s u j e t o ; la f o r m a , q u e d i c e r e l a c i ó n á la c ó p u l a ;
t e n d i d o s : Ego sutn vitis, vos pálmites; en la p r i m e r a de es-
la c a n t i d a d ó extensión, que d i c e r e l a c i ó n al s u j e t o ; la c u a -
tas p r o p o s i c i o n e s está e x p r e s o t o d o , en la s e g u n d a está
lidad ó relación de la proposición c o n la r e a l i d a d o b j e t i -
s o b r e n t e n d i d o el v e r b o estis; doceo, en la p r o p o s i c i ó n con-
va; el p e n s a m i e n t o q u e encierra; l a e x p r e s i ó n de s u s tér-
tenida en esta p a l a b r a está s o b r e n t e n d i d o el s u j e t o ego y
minos, y la c o l o c a c i ó n de éstos.
el atributo docens.
Por razón de la materia, l a s p r o p o s i c i o n e s se d i v i d e n en
Sujeto es l a p e r s o n a ó c o s a á q u i e n s e a t r i b u y e a l g o ;
necesarias, contingentes, posibles é imposibles:
atribulo e s lo q u e s e a t r i b u y e al s u j e t o ; y verbo e s el s i g n o
q u e r e l a c i o n a ó l i g a l a s i d e a s del s u j e t o y del a t r i b u t o . En Necesarias son a q u e l l a s en q u e e l a t r i b u t o no p u e d e de-
el p r i m e r o de l o s e j e m p l o s a n t e r i o r e s ego es el s u j e t o , vi- jar de convenir con el s u j e t o ; v . g . : Deus esl justus.
lis el a t r i b u t o , sum el verbo. T o d o s los v e r b o s atributi- Contingentes se l l a m a n l a s q u e t i e n e n un atributo q u e
v o s tienen i m p l í c i t o un a t r i b u t o , y t a m b i é n el s u j e t o á ve- puede ó n o c o n v e n i r c o n el s u j e t o ; v . g . : Homo est sapiens.
c e s ; así, en l o s v e r b o s amo y doceo están c o n t e n i d o s im- Posibles son l a s q u e tienen un a t r i b u t o q u e r e a l m e n t e
p l í c i t a m e n t e l o s s u j e t o s ego, tu, y l o s a t r i b u t o s amans y. no c o n v i e n é al s u j e t o , pero c u y a c o n v e n i e n c i a n o e n v u e l -
docens. ve i m p o s i b i l i d a d ; v. g . : Omnis homo est albus.
Imposibles son las q u e tienen un a t r i b u t o q u e n o p u e d e
convenir c o n el s u j e t o ; v. g . : Clrculus est quadrátus.
Por razón de la f o r m a se d i v i d e n en afirmativas y nega-
C A P Í T U L O I tivas : 1:1
"T&'f,
r ' -,
'A
D E L ANALISIS.
Deni. Nonagéni.
Undéni. Centéni. Veintiocho días c u e n t a
Duodèni. Ducéni. F e b r e r o ; pero Septiembre,
T e r n i deni. Trecéni. con Abril, Junio y Noviembre,
Quatérni deni. Quadringéni. tienen treinta: en los demás
Quini deni. Quingéni. treinta y uno contarás.
Seni deni. Sexcéni. El mes se divide en tres partes: kalendas, nonas é idus
Septéni deni. Septingéni. Las kalendas en todos los meses son el día /rimero las
Octóni deni. Octingéni. nonas el día cinco, y los idus el trece, s a c a n d o los m e s e s
Novéni deni ( i ) Nongéni. de Marzo, M a y o , Julio y Octubre, que tienen las nonas
Vicéni. Singula millia, etc. el día siete del mes, y los idus el día quince. L o s día«
restantes h a s t a a c a b a r el mes, se dicen por las kalendas
ADVERBIOS DISTRIBUTIVOS.
del mes siguiente.
U n a vez, Semel. Nóvies.
Bis. Décies. (1) 6 dtiodcvicies. con O n d o por sustracción.
la) O undevicies.
Ter. Undécies. (3) ó tridtcús.
U) ó quaíordecits.
(5) ó quindecies.
(6) ó sedecies.
(x) ó undfi-ictnt. (7) "ín¡cn!Us por contracción.
mes que s e s i g u e ; v. g . : á catorce de Enero; a u n q u e se
E l día antes de las kalendas, nonas é idus, se dice ele- puede decir: postrídie idum, d idus Juanárii, contaremos-
g a n t e m e n t e con el adverbio ¿rfdá?, que significa « » día desde catorce á treinta y uno, van diez y siete, dos que
antes; y el día después se dice con el adverbio pos Iridie, se a ñ a d e n , son diez y n u e v e ; y diremos: décimo nono ka-
que significa un día después juntando estos a d v e r b i o s lendas Februárn. A quince de Enero, c o n t a r e m o s : des-
con los genitivos ó a c u s a t i v o s de kalendas, nonas e idus; de quince á treinta y uno v a n diez y seis, dos que se
v g E l día último de D i c i e m b r e (que es el día antes de anaden son diez y o c h o ; y diremos en latín; décimo octá-
las kalendas de Enero,) se dirá en latín: prídie kalenda- vo kalendas Februárn. A este modo c o n t a r e m o s hasta el
rum ó kaléndas Januárii. El dia dos de Enero, q u e e s el fin del mes en éste y en cualesquiera meses, g u a r d a n d o la
día después de las kalendas de d i c h o mes, diremos: pos- m i s m a regla en las nonas, idus y kalendas.
trídie, kalendárum, vel kaléndas Januárii. C u a n d o las nonas, idus y kalendas se hallan en latín y
D e este modo usaremos para decir un dia antes y un se desea saber la fecha que expresan, se comenzarán á
día después, en las nonas y en los idus. contar por el m i s m o día q u e se h a y a en el latín; v. ^ •
décimo octávo kaléndas Februárii y de diez y o c h o á trein-
Si el día de la fecha fuere el m i s m o día de las k a l e n - ta y uno, van trece, d o s q u e se añaden, son quince; pues
das n o n a s ó idus, diremos en latín de esta m a n e r a : á diremos que décimo octávo kaléndas Februárii quiere decir
p r i m e r o de Enero, kaléndis Januárii; á c i n c o de Enero, á quince de Enero.
nonis Januárii; á trece de Enero, idivus Januárii; y asi en
los demás meses. De manera que para hacer una cuenta en latín se ha
El n o m b r e de m e s que se declina por diminus, i, ó ser- de empezar á contar por los días que dice el r o m a n c e - y
vio onis, c o m o Januárius. ii, Aprílis, is, puede hacerse para saber el día en el r o m a n c e , se ha de c o m e n z a r á
adjetivo y declinarse por bonus, a, um, c o m o Januarius, contar por el latín, a ñ a d i e n d o un día en cuenta de n o n a s
a 'um cosa del mes de Enero; ó puede declinarse por e idus, y a ñ a d i e n d o dos en cuenta de kalendas.
brevis el breve, c o m o Aprílis eí Apríle, cosa del mes de Adviértase que el mes de Febrero tiene veinte y n u e v e
Abril. días cuando es el año bisiesto, el cual viene de cuatro en
cuatro años, y se c o n o c e de esta manera: si las dos últi-
P a r a hacer cualquiera cuenta de r o m a n c e en latín, sa-
mas cifras del n ú m e r o con q u e se expresa el año, son di-
biendo primero si se ha de hacer por nonas, idus 6 kalen-
visibles por 4 , es bisiesto; y en todos los demás c a s o s es
das se ha de contar desde el día que se dice en el ro-
común. Así, por ejemplo, el año de 1892 será bisiesto,
m a n c e . y á los días que faltan añadir uno por el día de la porque las dos últimas cifras son divisibles por cuatro y
fecha si se hiciere por las nonas <5 los idus; y si se hi- dan el cociente exacto 23.
ciere pasados va los idus, por las kalendas del mes si-
Adviértase también q u e en este tal año, para decir á 24
guiente se añadirán dos, uno por el día de la fecha y
de Febrero, se mirará cuántos dias faltan p a r a veintiocho
otro por el día de las k a l e n d a s ; v . g . : . á tres de E n e r o
días que suele traer, a u n q u e trae 29, y faltarán cuatro,
c o n t a r e m o s : desde tres á cinco, dos, y uno que se añade
con los cuales, juntando los dos días que se añaden en
son tres: y diremos en latín: tértio nonas Januárii, 6 Ja-
cuenta de kaléndas serán seis, y se dirá: sexto kaléndas
nuárias,'usando del adjetivo consertado con el a c u s a t i v o
Mártii. Para decir este m i s m o año á 25, se mirará cuán-
nonas. A siete de Enero c o n t a r e m o s : desde siete á trece
tos días faltan de 25 á 29, porque a h o r a se han de con-
(que son los idus), van seis, y uno que se añade, son sie- .tar todos sus días enteros, y faltarán cuatro, y los dos
te, y diremos en latín: séptimo idus Januárii. A ocho t e que se añaden, son seis, y se dirá también: sexto kalén-
E n e r o : desde ocho á trece van cinco, y uno que se aña- das Mártii, c o m o dijimos para 24; y porque en estos
de, son seis: sexto idus Januárii. A este m o d o diremos años se dice dos v e c e s sexto kaléndas por eso se l l a m a
y contaremos hasta el día último de los idus. bisiesto 6 bixesto, c o m p u e s t o de bis y sextus.
P a s a n d o los idus, se hará la cuenta pof las k a l e n d a s del
El n o m b r e kalendas v i e n e del g r i e g o kaleo, que signi- Dtchoréus ex d u ó b u s choréis, ut pertinére
fica llamar, p o r q u e en a q u e l día l l a m a b a n ó s e ñ a l a b a n a l Dijambus ex d u ó b u s j a m b i s , ut relinquerenl
p u e b l o los d í a s de l a feria, p a r a q u e la g e n t e e x t r a n j e r a Choriambus e x c h o r é o et j a m b o , ut mobilitas.
viniese á comprar ó vender. E n l a s nonas se c e l e b r a b a n An/ispastus ex j a m b o et c h o r é o , ut retardáre
l a s fiestas y m e r c a d o s , y s e l l a m a b a n así de n o n a s , a, um, Jònicus a majòre e x s p o n d è o et p y r r h i c h i o , ut 'decérnimus
p o r q u e d e s d e el d í a de las nonas, h a s t a el día de l o s idus Jomcus a minóre ex p y r r h i c h i o et s p o n d è o , ut cupiébant. '
i n c l u s i v e , en c u a l q u i e r m e s h a y n u e v e días. Los idus
se l l a m a n a s í d e l v e r b o a n t i g u o ido, as, t o m a d o d e l Pceones.
G r i e g o , q u e s i g n i f i c a dividir, p o r q u e el d í a de los idus c a - Patones quátuor s u n t : o m n e s ex tribus b r é v i b u s , et u n a
si d i v i d e el m e s . l o n g a c o n s t a n t : h a c lege, ut p r i m u s prirnam h á b e a t lon
g a m , s e c u n d u s s e c u n d a r a , tértius tértiam, quartus quar-
prseterquam s e x t o t r í b r a c h y m . Horat.
C o m m é n d o tibi, q u i n t i l e , nostros
P a v i d ú m q u e l é p o r e m , et a d v é n a m l á q u e o g r u e m . Nostros d i c e r e s i tamen libéllos
Dímetrum jámbicum q u á t u o r récipit p e d e s ; s e c ó n d o et P o s s u m , q u o s récitât t u u s poeta.
quárto l o c o j a m b o s ; p r i m o et tértio j a m b u m , s p o n d é u m ,
Sunt, qui in p r i m o p e d e n u l l a l e g e adstringântur ut
d á c t y l u m , v e l anapasstum. Potest etiam in ó m n i b u s , p r a - sœpe fecit F l a m m i u s , a l i q u a n d o C a t u l l u s .
ter quártum, t r í b r a c h y m accipere. Subscríbitur i n t é r d u m
hie v e r s u s e l e g á n t e r s e n á r i o j á m b i c o . Martial: Saphicum carmen.
(Vir. 4. G e o r g . ) : S e u e Z f T e r n f l
G l a u c o , et P a n ó p e a et Iivoó Melicérté. I d e m àccidit g e n i t i v i s O u Ì T r i i f rlf V "nine texta-
Ecthlipsis,
*ensuM> «tque aurài sìmplicis ignem ^ l e r e u m
Ecthlipsis est, c u m m litera s i m u l c u m v o c à l i prece-
dènti eliditur propter s e q u e n t e m v o c à l e m altérius dictió- Aut c u m ; et r c o n s o n à n t e s mutàntur in v o c à l e s
nis. V i r g . vEnf-id. 3:
i o v i d ' V H ^ C r g Ì t 6 ' S t u I t Ì S P e c i a ^ r e s , nunc jam
Itàliam, Itàliam p r i m u s c o n c l à m a t Achàtes. (Ovid. ) . N e temere m mediis dissoluàntnr aquis
J a m j a m b u s est, et dissolu dàctylus m n f e t , , ' •
Prisci m literam c u m vocàli corrépta intérdum 6ervà- c o n s o n à n t e s in v o c à l e s . mutàntur e m m
bant. E n n i u s . A n n . 10:
I n s i g n i t a fere t u m millia m i l i t u m octo. Systole.
R e p é r i t u r e t i a m ecthlipsis in d i v e r s i s c a r m i n i b u s . Virg. :
A u t dulcis musti V u l c a n o d e c ó q u i t h u m ó r e m :
E t fóliis u n d a m tépidi d e s p u m a t ahéni.
Prisci p o è t a s literam p a s s i m e l i d é b a n t : q u o d si d e i n d e
c o n c u r r e r e n t v o c à l e s , prior a posterióri p e r synalcepham
excipiebàtur. Enn. : Ubi fùlgere l o n g a p r ò brevi, àbici prò àbjiciV6mtm.
D o c t u s , fidélis, h o m o s u à v i s , j u c u n d u s , s u ó q u e Ectasis, sive diastole.
C o n t é n t u s , a t q u e beatus, s c i t u s , s e c ó n d a l ó q u e n s in
T è m p o r e , c ó m m o d u s , et v e r b ó r u m , vir p a u c ó r u m . fctasis s i v e diàstole est, c u m a u t s y l l a b a n a t u r a bre-
vis s i m p h c i t e r prodùcitur. Virg. ¿Eneid. :
Doctu fi, cundu su in p r i m o c à r m i n e d à c t y l i s u n t : in se- Itàliam f a c t o p r d f u g u s l a v i n a q u e venit.
Silvéstrem.
A u t c u m eàdem cònsona geminàtur. V i r g . /Eneid. :
N o s pàtriam.
R e l i g i ó n e p a t r u m m u l t o s s e r v i t a per a n n o s . Formósam.
A u t c u m i et « v o c à l e s in c o n s o n a l i t e s trànseunt. ( V i r g . Renlhemimeris, l a t i n e semiquinària, constat ex duóbus
¿Eneid 1 1 . ) : Advirsi longa trasvérberat abiti e pectus. p e d i b u s e t s y l l a b a , quas d i c t i ó n e m c l a u d a t , ut Virg. i 2 . J E n :
(/Eneid. 5.): Génua labant, vastos quatti cegere anhéltius
Ut belli s i g n u m .
arlus.
Pandi tur intérea.
' Àbjete et génvala d à c t y l i sunt, m u t à n t u r e n i m v o c à l e s
T u r n u s , ut infràctos.
in c o n s o n à n t e s , q u e m à d m o d u m c o n s o n à n t e s p e r diceresim
in v o c à l e s mutàri diximus.. Sunt a u t e m , qui e x i s t i m e n t , Trochàica post duos p e d e s h a b e t d u a s s y l l a b a s , l o n g a m
proceleusrnàticos illos e s s e pedes. et b r e v e m s i v e t r o c h i e u m , qui d i c t i ó n e m términet, ut v f r g . :
De càsiira. N o n o m n e s arbusta.
Infàndum regina.
P e d e s in v e r s u m à x i m e heróico, ita collocàri d e b e n t , et Excutiens cervice.
colligàri ut m u t u o c o m p l é x u àlii e x àliis p é n d e a n t , n e q u e
s i n g u l i a s i n g u l i s v e r b i s constent, q u o nihil est d e f ó r m i u s Hephthemimeris, latin e semisep tenària, cóntinet tres p e -
et insuàvius. S i m i l e est i l l u d ; Roma- mania terruit impi- des et s y l l a b a , quas d i c t i ó n e m finiat, ut Virg. :
ger IJàmiibal armis. Q u a n t o illa pulcrióra et s u a v i ó r a ,
T à l i b u s , Ilióneus, euncti
ubi v e r b a ipsa a d p e d u m s t r u c t ù r a m c o n c i d ù n t u r .
M u l t a s u p e r P r i à m o rógitans
( V i r g . ) : T u n c v i c t u r é v o c a n t vires: f u s i q u e p e r h e r b a m .
T e r r a m in ter fluctus à p e r i t .
(Ecl. 5 . ) : S e m p e r h o n o s , n o m é n q u e t u u m , l a u d é s q u e m a -
nébunt. Bucòlica, seu telrapòdia fit, si semiseptenàriée d u a s bre-
ves a d j u n x e r i s ut
S y l l a b a , quae ex dictióne ceeditur, n e c p o s t q u e m v i s pe-
d e m relinquitur, v u l g o cesura dicitur c u j u s t a n t a v i s est, T à l i b u s Ilióneus, c u n c t i s i m u l .
ut b e n e f ì c i o ejus b r e v i s s y l l a b a producàtur. Est enim M u l t a s u p e r Priàmo rógitans, super.
q u ó d d a m in ipsa d i v i s i ó n e v e r b ó r u m l a t e n s t e m p u s , n a m T e r r a m inter fluctus àperit, f u r i t
d u m m o r à m u r a t q u e a d àlia t r a n s i m u s , i n t e r v à l l u m u n u m ,
s p a t i u m q u e lucràmur. V i r . : H a n c t a m e n p o s t r é m a m a j u n t p r ó p r i a m esse bucòlici
carminis, q u o T h e ò c r i t u s p l ü r i m u m est usus.
O m n i a v i n c i t a m o r , et n o s c e d à n i u s a m ó r i .
Versus, qui heróici n ò m i n e d i g n i c e n s é n t u r , modo cce-
Anapeestici v e r s u s óptimi putàntur, si pedes singuli e suram u n a m h a b e n t V i r g . ^Eneid. :
s i n g u l i s fiant v e r b i s .
Pànditur intérea d o m u s o m n i p o t é n t i s O l y m p i .
( C e n . ) : T é r t i a misit b ù c c i n a s i g n u m .
T u r n u s ut infràctos, a d v é r s o ' M a r t e , L a t i n o s . '
( I d e m . ) : N o n d u m serae n u n t i u s horee.
Hi versus s o l a m spmiquinàriam habent.
De trihemimeri ,penthemimeri, trochdica, etc. M o d o d u a s h a b e n t cczsuras, ut
V é t e r e s g r a m à t i c i v e r s u m h e r ó i c u m , in q u i n q u e p a r t e s
N o n o m n e s a r b u s t a j u v a n t , h u m i l é s q u e myricEe:
s e c a n t , q u a s sectiónes si v e cczsuras a p é l l a n t : t r i h e m i n e -
I n f a n d u m , r e g i n a , j u b e s r e n o v à r e dolorem'
rim, p e n t e m i m e r i m , t r o c h à i c a m , h e p h t h e m i m e r i m , b u c ó -
E x c u t i e n s c e r v i c e toros, fixumque latrònis.
l i c a m aut t e t r a p ó d i a m .
O m n e s hi v e r s u s trocliàica et semiseptenaria Constant.
Trihemimeris, l a t i n e semiternària, cóntinet u h u m p e -
M o d o tres cceesüras h a b e n t , ut
d e m et s y l l a b a m , quae d i c t i ó n e m c l a u d a t . Vir. E c l o g . 1:
I n s o n s , sin culpa, consílii.
T á l i b u s I l i ó n e u s , c u n c t i s i m u l ore f r e m é b a n t .
Insólens, desacostumbrado, infámiae
Multa super Priámo rógitans, super Héctore multa.
Insuétus, no acostumbrado, labóris.
T e r r a m inter fluctus áperit, furit œstus arénis.
Cómmodum. Stúdium.
S
Pareo, obedecer, l é g i b u s . A p p r o p i n q u o , acercarse, illi.
Ausculto, obedecer, m i h i : escuchar, te. Appáreo, aparecerse, tibi.
A s s u r g o , levantarse á otro, veniènti.
Submissiónem.
Assideo, sentarse junto á otro, Catóni.
Servio, insérvio, subsérvio, ancillor, fómulor, servir, dó- Assisto, asistir, divínis.
Adhaereo, adhaerésco, estar pegado', justitiae, in, ¿ a d s a -
Cedo!<rendirse, sapiènti : irse, urbe, Ò a, 6 e x : ceder, pos- x u m , 6 in s a x o .
sessióne de jure. . A s s u é s c o , acostumbrarse, sermóni.
H a e r e o , apagarse, peccátum huic, o m hoc.
N u b o , casarse la mujer, v i r o , ó c u m viro. Con.
Repugnántiam. C o n g r u o , c o n s é n t i o , concordar, tuáe voluntáti, Ò c u m v o -
lúntate.
Advérsor, o b s í s t o , r e p u g n o , resisto, reclámo, contradecir,
C o n v é n i o , convenir ó concordar, mihi c u m fratre de h a c
vobis. . re. C o n v e n i r e áliquem, hablar á alguno.
Refrágor, contradecir con voto, petitióni. __ Consuésco, acostumbrarse, labóri.
O b s t o , estorbar ó contradecir, conátibuS a l i c u j u s .
Obstrépo, impedir con ruido, sibi ipsi.
In.
Relúctor, repugnar luchando, òneri.
Antésto, estar delante, ómnibus, ó caeteros. _ In sideo, estar sentado, mentí: ocupar, a r c e m .
Antecéllo, e x c é l l o , aventajarse, c a e t e r i s ; ahquando, cáete- Indórmio, dormir ó descuidarse, causae.
ros Insulto, hacer burla, tibi, b o n o s , ó in b o n o s .
A n t e c è d o , estar ó ir delante, álteri, o álterum. In nitor, estribar, h a s t a e , ó'hasta, ò in h a s t a .
Inhio, desear con ansia, ubéribus haereditátem.
Anteéo, ir delante, aliis, ó nubes.
Illudo, hacer burla, dignitáti, illum, 6 in illum.
Item qucE eventum. i n c u m b o , recostarse, toro: poner cuidado, in, bad studia,
Obvénit, contíngít, obtingit, e v é n i t , usuvénit, íncidit, ác- insisto, afirmarse, h a s t a e : seguir, ratióni, ratióne, ó in ra-
• Insistere v i a m , caminar: n e g ó t i u m , continuar el
cidit, acontecer, mihi. ^
negocio.
Cadit, acontecer, optánti.
Ad.de libet, etc. I n g é m o , i n g e m í s c o , gemir, m a l o .
Incèsso, acometer, timor pátribus, hostem.*
Libet, agradar, vobis. Illácrimor, llorar, morti.
Licet, ser lícito, mihi. Incubo, echarse sobre algo, o v i s : empollar, ova.
Liquet, estar claro, tibí. Insto, hacer instancia, estimular 6 aquejar, tibi.
Expédit, convenir, nobis. Impéndeo, i m m í n e o , amenazar, i m p è r i o : ' m i h i a te m o r s
Condúcit, covenir. saltiti, in, ó a d . imminet, amenázasme con la muerte: dominar, urbi.
Súppetit, estar sobrado, tibi.^ Illucésco, amanecer, mortálibus.
Restat, restar ó quedar, a m i c o nostro. Insílio, saltar, tergo, tauros, in e q u u m .
C o n s t a i constar ó ser cierto, mihi.
Inter.
Multa dénique compòsita ex verbis néutris,
Intervenio, intervenir, oratióni.
Adno, adnáto, nadar hacia otro, návibus.
Intercédo, intervenir, n e c e s s i t ú d o mihi tecum, ó m e inter
A c c l a m o , aclamar en favor, alícui.
te: contradecir, legi.
Á c c u b o , a c c ú m b o , sentarse, mensae.
Scáteo, bullir, v é r m i b u s .
Ob. Frour, gozar, pace.
Labóro, trabajar, a r m a : padecer, febre, ó de febri.
Occúrro, salir al encuentro, nobis. Glórior, gloriarse, factis, d e s a
Oberior, nacer, lux raihi. Obléctor, lsetor, holgarse, gloria.
Obrépo, entrarse arrastrando, mentL
Nitor, estribar, Consilio, ó in áliquo.
Obvérsor, representarse, mihi ante óculos.
Consto, constar, ánimo, et córpore, ó ex ánimo, etc. Sibi
Obéquito, ir hacia otro à calilo, castas agmen.
constai, está constante, ó en sí.
Obámbulo, pasearse al rededor, muns, urbem.
Pluit, llover, lapídibus, 6 lápides.
O b í S t o r , poner fuerza en algo, ó luchar contra alguno;
Váleo, possum, poder, dignitáte.
arénae. .
Sto, estar y cumplir, promíssis. Stare a b áliquo, ser de su
Obnítor, es/rz'for con/ra o^ano, adversis.
parte: stetit pluris, costó más.
Prce. Fungor, gozar ó usar, officio, ú offícium.
Utor, usar, Consilio.
Praesto, aventajarse, ómnibus, omnes: dar, ho-
Fido, confido, confiar, virtúti ó virtúte.
nòrem patri. •
Periclitor, peligrar, statu: experimentar, labóres.
Praecúrro, correr delattíe, vobis, o áliquem.
Affluo, tener abundancia, divítiis.
Praelúceo, ir delante con luz, majónbus.
Praesídeo, presidir, urbi. # 1 Sum atrinque.
Praecéllo, praecédo, aventajarse, ahcui, o áliquem.
Rex erat ^Enéas.
Sub. Vestrum est dare, v i n c e r e nostrum.
Boni júdicis, est fácere c o n j e c t ú r a m ,
Subjáceo, estar debajo, monti. Magni mihi erunt tuee litieras.
Succúmbo, rendirse, fortúnae. Me nullius consilii fuisse confiteor.
Subrépo, entrarse á escondidas, ilh oblivio. _ Natura tu illi pater es, consiliis ego.
Subclimo, clamar después de otro, vociferanti. Epistola tua m a g n a ; mihi molestias f u i t
Subóleo, oler 6 sentir, patri. Erat tribus sestertiis módius.
Succrésco, ir creciendo, gíoriae seiuórum. Summo iste ingénio dicitur fuisse.
Succèdo, entrar, urbi, suceder á otro, alieni, o m locura
aücújus: acontecer, mihi.
Verba accusando.
Sextum vult égeo. ,
Accérso, ó arcésso, acusar ante el juez, voz ámbitus.
É g e o , indígeo, tener necesidad, Consilio, auxílii. Incuso, acusar con queja, te probri.
Vícüto, vivo, sustentarse, palmis. Coárguo, redargüir, illum avaritiae.
Vescor, comer, pane, ó panem. Convinco, convencer, á l i q u e m inhumanitátis.
Supersédeo, dejar, narratióne. Infamo, infamar, A n t o n i u m parricídii.
Pótior, apoderarse y gozar, regni, pacem, gaza. Insimulo, motejar ó culpar, V e r r e m audáciae.
Detèctor, deleitarse, tais lítteris.
Abundo, tener abundancia, doctrina. Genitivas qui crimen.
Mano, manar, e fóntibus a qua, culter cruóre. r
Accuso, acusar, te conjuratiónis, d e v e n e f i c i i s .
Redundo, rebosar, sánguine. Ad, ó in me frttctus redun-
Arguo, convencer, r e g e m c u l p a e , de scélere.
dat, & mí me alcatisa el fruto.
Appèllo, acusar, áliquem de proditióne.
F l u o , correr lo ñquido, fluvius s á n g u i n e .
A g o , hacer ó dar, mihi grátias: actum est, se concluyó.
A b s ó l v o , dar por libre, te majestátis, de prevaricatane,
Demo, quitar, auctoritátem pecúniae, m u l t a de c ú m u l o .
suspicióne. . , ., Minor, minitor, amenazar, mortem fratri, ó fratrem morte.
D a m m o , con levar, ilìum furti, de m a j está te capite. Antevérto, anticipar, alícui d a m n a t i ó n e m .
C o n d é m n o , condenar, áliquem a r r o g a n t e . de alea. Exprobo, dar en rostro, sopóreín alícui.
Défero, denunciar, filium veneficii, de parricidio. • Suádeo, aconsejar: persuádeo, persuadir. hoc tibi.
Póstulo, acusar, te impietátis, de ámbitu: pedir, h o c a te. A b r o g o , quitar del todo, tibi magistrátum,'legem, / l e g i .
Absólvo et i aiti Ubero. Dérogo, disminuir, fidem alícui, legi, ó de lege.
SUPLEMENTO Á LA SINTAXIS.
ADVERTENCIAS.
i ^ - L o s c o m p u e s t o s del v e r b o sum, f o r m a n de o r d i n a -
rio o r a c i o n e s s e g u n d a s ; v. g . : el S a l v a d o r asistió á ciertas
b o d a s en C a n a de G a l i l e a : Salvátor quibúsdam nubtiis in-
fuit in Cana Galilece.
ADVERTENCIAS.
i ^ - L o s c o m p u e s t o s del v e r b o sum, f o r m a n de o r d i n a -
rio o r a c i o n e s s e g u n d a s ; v. g . : el S a l v a d o r asistió á ciertas
b o d a s en C a n a de G a l i l e a : Salvátor quibúsdam nubtiis in-
fuit in Cana Galilece.
L a s p r i m e r a s de a c t i v a c o n s t a n de p e r s o n a q u e h a c e , ORACIONES IMPERSONALES.
sta en n o m i n a t i v o , v e r b o q u e c o n c i e r t a c o n élla, y E s t a s s e e n u n c i a n en c a s t e l l a n o c o n sólo el v e r b o , y en
n a q u e p a d e c e en a c u s a t i v o ; v. g . : el a m o r d e la
V i u e v e á l a s a l m a s g r a n d e s : amor glorice éxital mag- ( 1 ) S e p o n e a . c u a n d o la p e r s o n a q u e h a c e e s t á e s p r e s a d a p o r u n n o m b r e q u e e m p i e c e p o r c e n s o -
nos. L a s s e g u n d a s traen s ó l o n o m i n a t i v o de per- c a n t e . y ab. c u a n d o p o r v o c a l , a u n q u e n o s i n e x c e p c i ó n ; p e r o s e o m i t e n s i l a p e r s o n a a g e n t e e s u n
n o m o * « que da l a i d e a detuna c o s a i n a n i m a d a .
ü M s e M
' ' í ^ l s u s u n ú . o v e r b a l s u e l e u s a r s e l a p e r s o n a a g e m e , p u e s t a e n g e n i t i v o , c o m o se v e en la va-
riación.
Suelen - - b i e n e x p r e s e
j u n t o con presente "
c i ó n « y un g e n m d £ s i m p l e
™
e„
uiubio. i
« t u n a n d o , etc.. siempre que pida» hacerse a: mis-
p a r t ¡ c t , l a f o r a . junta con
y nnndo veneas
p,e<entede,.n<,nmvo
a v i s a : enm -.-énias. o da«-.
' « " í
y por participio de presente. Para resolverlas se atiende
al v e r b o de la oración que, por dar perfecto sentido á la O R A C I O N E S D E HABIENDO Ó DE GERUNDIOS
de estando, s e llama determinante. Si el verbo determi- COMPUESTOS.
nante h a b l a de presente ó de futuro imperfecu, se hará
con cum por el presente de subjuntivo, ó por el de indica- T r a e n este g e r u n d i o habiendo j u n t o con el participio
tiva con dum, ( i ) ubi, guando, vel guo témpore; y si habla- p a s a d o de otro verbo, c o m o habiendo amado (1). Se hacen
re de otro tiempo, se llevará el verbo determinado con las resueltas y por participio de pretérito. Para resolverlas,
mismas partículas á pretérito imperfecto de subjuntivo y se v e si el d e t e r m i n a n t e h a b l a de presente ó futuro imper-
de i n d i c a t i v o ; v. g. del presente: e x p l i c a n d o el maestro, fecto; y en este c a s o s e dirá la de habiendo por pretérito
todos le e s c u c h a n : cum magíster éxplicet, ó dum magíster perfecto de s u b j u n t i v o con cum, y por el m i s m o tiempo
explica t, onines auscúltant illutn: v. g. del imperfecto: ex- de indicativo con una de e s t a s partículas: dum, ubi, quan-
plicando el maestro j u g a b a n - l o s discípulos: cum magís- •do. postquam, posteáquam, simul ac, simul atque, ut; v. g. :
ter explicáret, vel dum magíster explicábat, discípuli lu- h a b i e n d o entendido l a s oraciones, me estimará mi m a e s -
débant. tro: cum intelléxerim, ó ut intelléxi oratiónes, magíster dí-
liget me. P a s i v a : cum oratiónes intellictcefuérint, ó dum
oratiónes intelléctce fuérunt a me magíster díl/get me. Pe-
VARIACIONES.
ro si hablare el d e t e r m i n a n t e de otro tiempo, se hará por
Para h a c e r s e por participio se ve primeramente, cuál es pluscuamperfecto de s u b j u n t i v o ó de indicativo, con las
la persona q u e hace de la oración de estando, y se refle- mismas partículas; v. g . : h a b i e n d o leído este cuaderno, lo
xiona si entra en la determinante. Si e f e c t i v a m e n t e entra, aprendiste: cum legísses, vel postquam ligeras códicem
se v e en q u é caso, y entonces puesta en este caso, s e con- hunc, didicísti ipsum.
certará el participio de presente con élla; y si no entrare
en c a s o a l g u n o , se hará la oración de estando por ablati- VARIACIONES.
vo que l l a m a n absoluto, esto es, sin preposición; v. g. de
Se pueden t a m b i é n h a c e r por el participio de pretérito,
participio puesto en otro c a s o : e x p l i c a n d o el maestro, to-
atendiendo á la p e r s o n a que p a d e c e , la que si entra en la
dos le e s c u c h a n : magistrum explicántem omnes auscúltant.
s e g u n d a oración, c o n c e r t a r á en el g é n e r o , n ú m e r o y c a s o
(Se dice magistrum explicántem en a c u s a t i v o , porque en
en que entre, con d i c h o participio, y después se pondrá
este c a s o entra en la s e g u n d a oración); v. g. de la varia-
la persona que h a c e en ablativo con a 6 ab, si fuere ora-
ción por a b l a t i v o a b s o l u t o : e x p l i c a n d o el maestro, juga-
ción primera de a c t i v a ; v. g . : h a b i e n d o a d o r a d o á los san-
ban los discípulos: magístro explicante, discípuli lude-
tos, venerarás t a m b i é n sus reliquias. Resuelta: cum ado-
bant. (2)
ráveris. ó ubi adoravísti divos, veneráberis et reliquias illó-
rum. Por participio: divórum adoratórum a te veneráberis
( 1 ) C i c e r ó n y o t r o s m u h o s e s c r i t o r e s c l á s i c o s e m p l e a n f r e c u e n t e m e n t e cum p a r a l o s t i e m p o s d e in-
d i c a t i v o , y dum p a r a l o s d e l s u b j u n t i v o . et reliquias. Y si 110 entrare la persona que p a d e c e en la
(2 S i e l vcrb«> d e t e r m i n a d o f u e r e p a s i v o , e l p a r t i c i p i o d e p r e s e n t e c o n c e r t a r á c o n l a p e r r u n a que
p a d e c e , y la q u e h a c e s e p o n d r á e n a b l a t i v o c o n aòaò.ò e n a c u s a t i v o con/cr. s e g ú n lo d i c h o en la» oración determinante, se hará la de habiendo por a b l a t i v o
o r a c i o n e s d e v e r b o s p a s i v o s ; v . g . : d e s t e r r a n d o e l j u e z á l o s o c i o s o s , l l e n a r a s u dct>er. ( S e d i r a i>of
a b l a t i v o a b s o l u t o , p o r i u e n o e n t r a e n l a s e g u u d a o r a c i ó n l a p e r s o n a q u e p a d e c e ) , dcsiJiásis exuUti- absoluto; v. g . : h a b i e n d o entendido las oraciones, m e es-
ribas Per magi>trátum hic imfUbit mùnti S suum.
P u e d e n t a m b i é n h a c e r s e l a s o r a c i o n e s d e estando p o r a b l a t i v o d e g e r u n d i o , c u a n d o l a d e e s t a t u a timará mi m a e s t r o : oratiónibus intelléctis a me magíster
s i g n t k a el m o d o C o n q u e s e h a c e a q u e l l o d e q u e h a b l a l a d e t e r m i n a n t e ; p e r » ó n o h a d e h a b e r p e r s o -
r.a v j u e h a c e , ó h a b i é n d o l a , h a d e e n i i a r e n n o m i n a t i v o e n d i c h a d e t e r m i n a n t e ; v . g . : e s t u - u a n d o « r díliget me.
a p r e n d e : st udendo disc i tur; r e z a n d o c i r o s a r l o , v e n c e r e m o s a l d i a b l o : recitando rosárium, <í:J->
lum super¿bimus. ..
H á c e n s e p o r a c u s a t i v o d e g e r u n d i o c o n ínter, c u a n d o l o q u e e l d e t e r m i n a n t e y l o que el determina-
d o e x p r e s a n s e v e r i f i c a a i m i s m o t i e m p o ; v . g . : d u r m i e n d o A n t o n i o s o ñ a b a : Antónius inter dcrmtef -
dum somniábat. , í. f"£"t!° j u n , ° c o n e l p s f f i p l o pasado d e otro verbo, puede ser oración d e estando
E l g e r u n d i o s i m p l e siendo, e s o r a c i ó n d e estando d e l v e r d o s u s t a n t i v o . A d e m á s d e h a c e r s e recues- u . a c i ó n üehalncndo. Para c o n o c e r a q u é c i a s e pertenece n o se puede dar otra regla que ésta: Si lo
t a , p o d r á t a m b i é n h a c e r s e á m a n e r a d e p a r t i c i p i o , c a l l a n d o e l v e r b o sutn, p o r no tener p a r t i c i p i o ut rrae expresa la oracion d e t e r m i n a n t e s e verifica al m i s m o t i e m p o que la oración del gerundio siend,.
presente. S e v e , p u e s , s i e l p r i n c i p a l n o m i n a t i v o e n t r a e n l a s e g u n d a o r a c i ó n , para ponerlo e n el ca- e t . s e r * d e eslandt en la i ,rma p a s r t - a : y s i no. s e r * d e hatiendo en la m i s m a forma. Ejemplo de
s o e n q u e s e h a l l e ; y no hal¡án<los~, p o n d r á e n a b l a t i v o a b s o l u t o ; v . g . : s i e n d o r e y F e l i p e , üorecio = « n « f c o a l ser e x p i r a d a la l e c c i ó n , todos e s c o c t a n : cum explicltur. vel dum explicamr
i a p a z : dum Rex e'sset Philippus, ó dum, ubi, guando erat, ó Rege philippo, pax flòridi: s i e n d o el " "'»"auscultan!. E j e m p l o d e lo 3 o : S i e n d o e x p l i c a d a la lección, todos se retiran: cum ex-
n i ñ o d ó c i l , t o d o s l e a m a r á n : cum puer sit. v e l dum est dàcitìs, omites díiigent, eumt xt\pu<ru*tcé+ f- : Uafuerlt lid,o. omnes discldunt.
íilem omnes dUigent. •' 32 « f l uání E1 p r o f e s o r e , p | i c a r t aquí l o s o t r o s m o d o s con que otras oraciones suelen expresarse en »aste-
(6o) ' SUPLEMENTO Á ^ L ^ S I N T A X I S .
p o r q u e l o s r o m a n c e s c o r r e s p o n d i e n t e s á l o s participios
ADVERTENCIA. d e f u t u r o en rus y en dus, n o tienen haber. P a r a resol-
v e r l a s s e h a c e lo m i s m o q u e en l a s de estando para, sin
C u a n d o el v e r b o de la de " ^ ^ y á ^ í v a r i a r otra c o s a q u e el v e r b o s u s t a n t i v o , pues en e s t a s o r a -
ciones se llevará á los pretéritos perfectos ó pluscuamper-
f e c t o s de s u b j u n t i v o é i n d i c a t i v o , c o n l a s m i s m a s partícu-
l a s q u e en las de habiendo, l l a n a s ; v. g . : h a b i e n d o de h a -
ber l l o r a d o J u d a s su p e c a d o , d e s e s p e r ó : cum Judas deftec-
túrus fuisset, ó guando Judas defiectúrus fueral peccálum
S r a n ^ y a Í a ^ l a se,dirá por illíus, desperávit.
Jesuchríslo nato, pastores gravisi sunt.
ORACIONES DE POR.
ORACIONES DE ESTANDO PARA Y HABIENDO DE.
E s t a s o r a c i o n e s s e c o n o c e n en q u e traén la p a r t í c u l a
• Piando tiara v habiendo de ( q u e s o n |
por j u n t a c o n el p r e s e n t e d e i n f i n i t i v o de un v e r b o , c o m o
^ m a T t r a t e s t a s ó s e m e j a n t e s e x p r e s i o n e s : están-
L a S
por amar. Se h a c e n c o n l a p a r t í c u l a guod por el presen-
T l T a Z a r Sabiendo de a Jar. Se h a c e n por partici- ;
do para amar, y . i en dus en pasi- te ó pretérito i m p e r f e c t o d e s u b j u n t i v o , y c o n guia ó guó-
niam por los m i s m o s t i e m p o s d e i n d i c a t i v o , s e g ú n h a b l a -
pw de ¡ S I , e*se, seg™ d re-
re el d e t e r m i n a n t e , c o m o se d i j o en l a s de estando; v. g . :
¡ L T a S ^ o i d o . / s d e nanas; T é s t o es | por redimir Jesucristo á l o s h o m b r e s fué c l a v a d o en u n a
lo q u e s e l l a m a resolverlas. c r u z : guod Jesús Christus redímeret, v e l guia redimébat hó-
VARIACIONES. minis affíxus est ligno.
VARIACIONES.
P u e d e n v a r i a r s e p o r a c u s a t i v o de g e r u n d i o c o n la p r e -
p o s i c i ó n ab ó propter, ó p o r a b l a t i v o del m i s m o geruridio,
i t t o e ™ T s e e o n c e r t a r í la p e r s o n a q n e h a c e , y con , c u a n d o la p e r s o n a q u e h a c e d e la de por entra en n o m i -
n a t i v o en la s e g u n d a o r a c i ó n ; v. g . : Jesús Chr^tus ob re-
2 £ f " » y t a S a r S diméndum, v e l rediméndo hómines, affíxus est lingo.
VARIACIONES.
n L E s t a s o r a c i o n e s no s e h a c e n por a b l a t i v o absoluto, P u e d e n h a c e r s e a d e m á s por a c u s a t i v o d e participio de
sino rara vez, y en c o m p o s i c i o n e s p o é t i c a s . pretérito c o n ab ó propter, ó por a b l a t i v o del m i s m o par-
t i c i p i o sin p r e p o s i c i ó n , c u a n d o l a p e r s o n a q u e p a d e c e n o
ORACIONES DE HABIENDO DE HABER. entra en la s e g u n d a o r a c i ó n ; v. g . : p o r h a b e r o í d o a t e n -
T r a e n este r o m a n c e , y s e h a c e n s o l a m e n t e resueltas, .
t a m e n t e la e x p l i c a c i ó n , se i n s t r u y é r o n l o s niños: quod pue-
2 1 . 1 —Si la oración d e para trajere n e g a c i ó n , en l u g a r de
ri aliente audivissent. v e l quóniam pueri atténte audíverant ut non se pondrá ne; v. g . : para no ser r e p r o b a d o S. Pa-
explicaliónem erudíte fuérunt. Ó por a c u s a t i v o y a b l a t i - b l o c a s t i g a b a su c u e r p o : ne Divus Páulus réprobus effice-
v o de participio: ob explicaliónem audítam, v e l explica tió- rétur, coipus suum casligábal.
ne audíta a pueris, i/li eruditifuérunt.
ORACIONES
ORACIONES DE PARA FINAL.
DE V E R B O S QUE C A R E C E N DE P R E T É R I T O Y SUPINO.
E s t a s s e conocen en q u e traén u n a d e las p a r t í c u l a s a
ó para j u n t a s c o n infinitivo, ó é s t a s : a que, ó para que, C u a n d o no s e q u i e r a h a c e r estas o r a c i o n e s por otro ver-
j u n t a s con t i e m p o de s u b j u n t i v o , y e x p r e s a n d o en a m b o s bo de la m i s m a s i g n i f i c a c i ó n q u e n o t e n g a tal d e f e c t o
c a s o s el fin con q u e s e h a c e a l g u n a c o s a . Al h a c e r s e p o r podrá suplirse éste de dos m o d o s :
s u b j u n t i v o c o n ut, s i g u e n las r e g l a s de las de estando. 1 — S e t o m a el participio de presente del v e r b o que c a -
rece, se c o n c i e r t a con la persona a g e n t e y se p o n e el sum,
VARIACIONES. es, fui, en el t i e m p o que t r a i g a el v e r b o ó en el que p i d a
Si la persona que h a c e de la oración de para, es u n a el infinitivo, si la oración fuere de e s t a clase. Ejemplo
m i s m a en la d e t e r m i n a n t e y en la d e t e r m i n a d a , ésta s e de oración l l a n a : un s o l d a d o hirió con su l a n z a al" c o s t a -
puede variar por presente de i n f i n i t i v o ; por g e n i t i v o d e d o de Cristo: milis quídam fériens fuit latus Christi lancea
Sia: . m i s m o p e n s a m i e n t o e x p r e s a d o por una oración
g e r u n d i o c o n causa ó gratia, ó ergo, p o s p u e s t o ; por acu-
s a t i v o de g e r u n d i o c o n ad; por futuro en rus; y si el ver- de infinitivo: Evangélium referí, militen quémdam ferién-
bo de la d e t e r m i n a n t e fuere de m o v i m i e n t o , la d e t e r m i n a - temfuisse latus Christi lancea súa. D e este primer m o d o
da s e hará t a m b i é n por s u p i n o en um; v. g. : v o y á M a - n o a d m i t e n p a s i v a por ser a c t i v o el participio de presente.
drid á ver á mi p a d r e : eo Matrítum utvídeam palrem meum,
2" MÁS USADO.—Se p o n e i m p e r s o n a l m e n t e fio, is (ó al-
ó patrem meum vidére, ó causa vidéndi, ó vidéndi ergo, ó
g ú n otro v e r b o de s u c e s o ó c o n t i n g e n c i a , c o m o áccidit,
ad vidéndum, ó visúrus, ó visum patrem meum.
é.venit) en el t i e m p o de que h a b l a el q u e c a r e c e , y éste s é
Si la oración de para trae persona que p a d e c e , se hará Hova c o n ut al i m p e r f e c t o de s u b j u n t i v o , c o n c e r t á n d o l o
en p a s i v a por s u b j u n t i v o con ut, y p o r el g e n i t i v o ó a c u - con la persona a g e n t e ó paciente, s e g ú n que fuere a c t i v a
s a t i v o de g e r u n d i o , puesta y c o n c e r t a d a en estos c a s o s l a ó p a s i v á la o r a c i ó n ; v. g . : factum fuit, ó áccidit ut miles
p e r s o n a que p a d e c e ; v g : eo Matrítum ut paler me.us vi- quídam feríret latus Christi. P a s i v a : factum fuit ut latus
deatur; causa, ó gratia patris mei vidéndi, ó vidéndi ergo, Christi ferirétur a milite quodam.
ó ad patrem a me vidéndum.
Si el v e r b o que c a r e c e debe ir á los futuros primero y se-
ADVERTENCIAS. g u n d o de infinitivo, ó al participio de futuro en rus (tiem-
1 P u e d e s u c e d e r que el v e r b o d e la oración de para, pos t o d o s que se f o r m a n del supino), s e suplirá esta falta
v e n g a en la f o r m a p a s i v a ó sea e q i i v a l e n t e á la p a s i v a , y c o n los m i s m o s t i e m p o s de sum, es, fui, y el v e r b o q u e
entonce:- s e responderá por el p r e s e n t e de infinitivo, s u b - c a r e c e s e llevará c o n ut al presente de s u b j u n t i v o , si h a -
j u n t i v o con ut y futuro en dus, si la persona que p a d e c e blare de presente ó de futuro de indicativo, y al i m p e r f e c -
de la d e para es la m i s m a que h a c e de la d e t e r m i n a n t e ; y t o si h a b l a r e de otro t i e m p o ; v. g . : el Señor decretó que
si no lo fuere, s ó l o s e hará por s u b j u n t i v o c o n ut; v. A d á n h u b i e s e d e c o m e r el p a n con el s u d o r de su rostro:
g . : h a b é i s v e n i d o p a r a ser e n s e ñ a d o s , ó á q u e os e n s e ñ a - Dóminus decrévit fore, ófutúrum esse ut Adámus vesceré-
ran: voris lis ros doccri, 6 ut docerémini, ó docévdi; v e n » o tur pauem in sudóre vultus ejus; los apóstoles h u b i e r o n d e
d que te c a s t i g u e n por tu flojera: vén 10 ut puniáris pígrí- estar tristes c o n la muerte de Jesús. Primer m o d o p o r el
tice ergo. participio de presente: apóstoli mceréntes futúri fuérunt
L a pureza, l a c o r r e c c i ó n , la p r o p i e d a d , la precisión y
la e x a c t i t u d s o n l a s c u a l i d a d e s e s e n c i a l e s de u n a b u e n a
t r a d u c c i ó n , y a literal, y a libre. La pureza c o n s i s t e en la
rent morte Jesu.
c o n f o r m i d a d d e l a s e x p r e s i o n e s c o n el uso, y en la m a n e -
ra de c o m b i n a r l a s p a l a b r a s para e v i t a r u n a c o n s t r u c c i ó n
a n t i c u a d a ó p r o p i a d e u n a l e n g u a extranjera. L a correc-
DE LA TRADUCCIÓN. ciónconsiste en la p u n t u a l o b s e r v a n c i a de l a s r e g l a s g r a -
m a t i c a l e s , así en lo m a t e r i a l de l a s p a l a b r a s , c o m o en su
concordancia y régimen. L a propiedad existirá c u a n d o
en l a s e x p r e s i o n e s n o se d e n o t e u n a idea distinta del ori-
á esciib,ria
\ ginal. Se tendrá la precisión c u a n d o l a s i d e a s n o s e e-
n u n c i e n en t é r m i n o s g e n é r i c o s q u e p u d i e r a n c o n v e n i r á
V aun hablarla. & otra l o s pensarme*
' T r a d u c i r es p a s a r de u n a len 1 otras i d e a s ; y s e tendrá, en fin, la exactitud, c u a n d o el p e n -
¿ d e c i r p r 0 p i o s del
l o s con sujeción á los giros ó m o d o s ^ ^ ^ ^ q u e
s a m i e n t o no a p a r e z c a m á s ni m e n o s c o m p l e t o q u e el ori-
idioma á que se t r a s l a d a n , á d i t . r e r ^ ^ ginal.
conserva n o s ó l o l o s p e n s a ^ . ^ y_ g _ ; d ldério
N o o b s t a n t e q u e la i n v e r s i ó n es el carácter d i s t i n t i v o de
di sin os de la ^ he deseado con deseo; y la l e n g u a latina, el p r i n c i p i a n t e deberá c o m e n z a r por co-
desideM s e dirá ^^ardientemente. locar l a s p a l a b r a s en el orden l ó g i c o ó natural, s e g ú n l a s
por la t r a d u c c i ó n , he desendo ^ ¡ b 6 r e g l a s de la construcción directa.
L a t r a d u c c i ó n p u e d e ser de tres e n trasladar
de sentido y d á c a d a u n a de éllas
el periodo p a l a b r a p o r P ^ b r a dando corao
Lignificación c o r r e s p o n d e e- ^ y ^
e s c l a v a de la letra, ^ f j ^ Z l i b r e c o n s i s t e en pasar
tonces no h a c e n b . u / " ^ es q u e e x p r e s a n u n a idea com-
todos l o s g r u p o s de c b c u o e s J / d e e l l o s giros que
p l e x a ó t e n g a a l g ú n s e n t u l o usa, ^ ^ ^ ^ a
m á s c o n v e n g a n al g e m o f e la l e n g ^ g r a c i a y
fin de q u e el p e n s a m i e n t o conser # 6 s f i c a e s aque-
L r g í a q u e tenga ^ a ¿ ó n del pensa-
U a en que, p a r a « m a y o u e n „ están e x p r e s a s
m i e n t o , s e a ñ a d e n a l g u n a s i ^ q s e infieren. L a prime-
en el texto, pero q u e l a 3 p a l a b r a s ; la se-
ra a t i e n d e c o n t o d o rigor al n u m e r o o , entra en
teral en l o s p r i m e r o s e j e r c a o s .
s M
INDICE.
Pág.
Nociones preliminares i
P A R T E PRIMERA.—Analogía 9
Capítulo I.—Del nombre 10
Del número de los nombres n
Del género de los nombres 12
Declinación de los nombres 13
Declinación de los nombres latinos 15
Genitivo 17
Acusativo 21
I Ablativo 21
N limero plural 22
Nombres irregulares 24
Nombres que mudan la declinación 25
Declinación de los nombres greco-latinos 25
Exposición, traducción y explicación de las reglas de los gé-
neros 27
Nombres distingliendos 41
Capítulo II.—Del adjetivo 42
Declinación de los adjetivos 43
Grados de significación 45
Declinación de los comparativos 45 £
id. d é l o s superlativos ' 45
Formación de los comparativos y superlativos 47
Irregulares en el comparativo y superlativo 47
Defectivos 43
D e las varias especies de adjetivos 48
Declinación de los adjetivos numerales 50
Id. de los ordinales y distributivos 51
Capítulo III.—Del pronombre 53
Capítulo I V . — D e l verbo | 59
Conjugación del verbo 71
Modos 72
Tiempos •. ' 72
Conocimiento de los tiempos de obligación 78
D e las radicales, terminaciones y raíces 79
Verbo auxiliar j 80
Conjugación del verbo sustantivo 80
Conjugación de los verbos comunes 113
¥
• " Z ' J t . sm
C o n j u g a c i ó n de los verbos i r r e g u l a r e s U»
C o n j u g a c i ó n de l o s verbos defectivos 141
Conjugación de otros v e r b o s defectivos é irregulares 148
Exposición, traducción y explicación de las r e g l a s relativas-á
la formación de los pretéritos y supinos de todos l o s verbos. 152
R e g l a general de los supinos de los verbos compuestos 188
V e r b o s distingüendos 189
Capítulo V . — D e l participio 189
Capítulo V I . — D e l a d v e r b i o 191
D e la interjección
Construcciones comunes á todos los verbos 231
Capítulo II.—Concordancia 233
A P É N D I C E I . — D e l Análisis (1)
Capítulo I . — A n á l i s i s lógico (2)
Modo de analizar una cláusula (")
Modo de analizar las proposiciones (~)
Análisis del sujeto, verbo y atributo (8)
D é l o s complementos (9)
Capítulo II,—Análisis g r a m a t i c a l (10)
A P É N D I C E II.—Sistema de numeración entre los r o m o n o s . . (10)
Explicación de las kalendas, nonas é idus (15)
A P É N D I C E I I I . — D e versificandi ratióne seu de Métrica (18)
Copia de algunos adjetivos, nombres y verbos
SUPLEMENTO .i LA SINTAXIS.—Explicación de las oraciones lati-
ñas.
D e la traducción.