Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
LECCIÓN 1
El náhuatl (que deriva de nāhua-tl, "sonido claro o agradable" y tlahtōl-li, "lengua o lenguaje") o
mexicano[2] es una lengua uto-azteca hablada en México y América Central. Surge por lo menos
desde el siglo VII. Desde la expansión de la cultura tolteca a finales de siglo X en Mesoamérica, el
náhuatl comenzó su difusión por encima de otras lenguas mesoamericanas hasta convertirse en
lingua franca de buena parte de la zona mesoamericana; en especial bajo los territorios
conquistados por el imperio mexica, también llamado imperio azteca, desde el siglo XIII hasta su
caída (el 13 de agosto de 1521) en manos de los españoles: motivo por el cual a la lengua náhuatl
también se le llama lengua mexicana como sinónomo.
El náhuatl es hoy en día la lengua nativa con mayor número de hablantes en México, con
aproximadamente un millón y medio, la mayoría bilingüe con el español. Su uso se extiende desde
el norte de México hasta Centroamérica.
El Alfabeto:
A - /a/ O - /ɔ/
C - /k/ /s/ P - /p/
E - /e/ Q - /k/
H - /h/ T - /t/
I - /i/ U - /u/
L - /l/ X - /ʃ/
M - /m/ Y - /j/
N - /n/ Z - /s
1
• Palabras graves.
• “LL” pronunciada como dos “L” juntas
• “H” aspirada
• “TL” al final de la palabra es sorda.
TETLAPALOLIZTLI (saludo)
Ximopanolti = bienvenido
Niltze, cui, piyali, etc. = hola
Quen tica? = cómo estás?
Quen timetztica? = cómo está usted?
Cualli, tlazohcamati = bien, gracias
Amo cualli = mal (no bien)
Auh teh(uatl)? = y tú?
Auh tehuatzin? = y usted?
Tipatica? = estás contento?
Quema, nipatica = sí, estoy contento
Quen otlathuililoc? = cómo amaneció? (Buenos días)
Quen ocemilhuitihuac? = cómo pasó la tarde? (Buenas tardes)
Ma ce cualli yohualli = que tengas una buena noche
Ixquichca moztla = hasta mañana
Vocabulario:
Cualli = bueno, bien Amo = no
Cuallica = muy bien Tzictli = chicle
Ocachi/Ocuachi = más Tzatza = sordo
Ocuachi cualli = mejor Occepa = otra vez
Miac = mucho Xonacatl = cebolla
Temachtiani = maestro Xitomatl = jitomate
Cihuatzintli = señora Axaxapo = higuera
Yolic = lento Maxtlatl = taparrabo
Tlahtolmachiotl = letra Texcalli = roca, peña
Mixpantzinco = disculpe/ con permiso/ Texalli = grava
salud! Textli = pasta, masa
Quema = sí Caxitl = vasija, plato
Quemacatzin = sí (reverencial) Xoxolochtic = arrugado
2
LECCIÓN 2
PRESENTÁNDOSE
Se cuenta en veintenas.
Vocabulario:
Cenyeliztli/xicmecayotl = familia Xocoyotl = hijo menor
Ixhuitl = nieto Namictli = pareja, amante, novio, esposo
Icniuhtli = hermano, amigo Tepahtiani = doctor
Hueltiuhtli = hermana mayor Citlalli = estrella
Nantli/ nana = madre, mamá Cihuatl = mujer
Tahtli/ tata = padre, papá Tlamachtiliztli = aprendizaje
Conetl = hijo Yeyecoliztli = prueba
Tlahtli = tío Tlamachtilyeyecoliztili = examen
Ahuitl = tía Melahuac = real, verdadero, cierto
Cihuaicnitl = hermana Melahuac? Quema, melahuac = en serio? Sí,
Colli = abuelo en serio
Cihtli = abuela Telpocatl = muchacho
Machicnitl = primo Ichpocatl = muchacha
Machconetl = sobrino Ichpocatzintli = señorita
3
Ica paquiliztli = con gusto Ximotlali = siéntate
Ahuachtli = rocío Nahuatlahtolli = lengua náhuatl
Nochi/ Mochi = todo Tlahtolli = palabra, idioma
Timochintin = todos nosotros Mexihco = en el ombligo de la luna
Anmonochtin = todos ustedes Mictlampa = norte
Calmimilolli = coche Huitztlampa = sur
Hueyicalmimilolli = autobús Chalchicueyecan = Golfo de México
Tlazohcamati = gracias Atlantico = Oceano Atlántico
Amitla = nada/ de nada Hueyi Atlantli = Oceano Pacífico
Yohuatzinco = madrugada Tlapohualiztli = numeración
Quetzalli = hermoso Tlamahuizoltic = maravilloso
Itacatl = itacate, lunch
4
LECCIÓN 3
TL TLI LI
QUI/QUE NI
5
Qui y Ni son agentivos y describen gente: “el que…”.
Para formar el plural, se sigue la siguiente regla:
Para formar los números ordinales, aregamos inic antes del número natural:
Inic ce = primero
Inic ome = segundo
Inic yei = tercero
Inic nahui = cuarto
Inic mahcuilli = quinto
Inic chicoace = sexto
Inic chicome = séptimo
Inic chicoeyi = octavo
Inic chicnahui = noveno
Inic mahtlactli = décimo
6
LECCIÓN 4
PRONOMBRES POSESIVOS
No = mi
Mo = tu
I = su (de él, ella o eso)
To = nuestro
Anmo = vuestro
In = su (de ellos)
7
Por eso para preguntar el nombre de alguien decimos “Quen motoca?”:
Quen/quenin = cómo?
Tocaitl = nombre
Vocabulario:
Copix/ (yolo)icniuhtli = amigo
Teopantli = iglesia
Tlapouhqui = contador
Tlachihuani = creador
Tequitini = trabajador, obrero
Tlaxcalchihuani = tortillera
Tlacualchihualoyan = cocina
Popochtli = incienso en humo, aroma
Poctli = humo
Tetlauhtilli = regalo, premio, don
Tepoztlapohuani = computadora
Tlami = ganar
Nemilizamatl = biografía
Yollotia = inspirar
Toltecatl = artista
Tezcatl = espejo
8
LECCIÓN 5
Terminaciones para los sustantivos en forma reverencial. Primero tenemos TZINTLI. Se usa con los
sustantivos que tienen las terminaciones regulares (TL, TLI, LI):
Resumen:
9
Pronombres demostrativos ININ / IN (esto, éste, ésta) e INON / ON (eso, ése, ésa). No existe el
género en náhuatl.
Vocabulario:
Quen mihtoa…? = cómo se dice…?
Tlein/tleon/tlen? = qué? (in tlein = lo que)
Tlein quihtoznequi…? = qué quiere decir…?
Ixayotl = lágrima
Cuitlatl = excremento
Teocuitlatl = oro (excrement divino)
Tlahtoani = líder, gobernador
Temictiani = asesino
10
LECCIÓN 6
IN es un clítico que puede funcionar como artículo o conjunción. Cuando el verbo es intransitivo,
IN marca el sujeto, cuando el verbo es transitivo, IN marca el objeto directo, y cuando es
bitransitivo, IN marca el objeto indirecto.
VERBOS
Se dividen en tres grandes grupos: transitivos, intransitivos, y reflexivos. Para los transitivos se
necesitan tres elementos: pronombre de conjugación, objeto, y verbo.
Los pronombres personales son:
11
Aquin yehuatl? = quién es él/ella? Aquin tehuatl? = quién eres?
Yehuatl nocneuh = él es mi hermano Ayac? = nadie?
Los pronombres de conjugación se usan como prefijos del verbo, y son los siguientes:
Ni (yo)
Ti (tú)
- (él, ella, eso)
Ti (nosotros)
An/Nen (Milpa Alta) (ustedes)
- (ellos)
El segundo element es el objeto. El primer objeto que veremos para conjugar verbos es C/ QUI,
que quiere decir (a) él/ella/eso.
PALEHUIA (ayudar)
NEQUI (querer)
12
LECCIÓN 7
IHTA (ver)
Los verbos intransitivos se conjugan igual, sólo que no llevan marca de objeto:
NEMI (vivir)
Cochi = dormir
Iya = ir (en plural se conjuga como“yahui”)
Ahci = llegar
Tequiti = trabajar
Paqui = estar contento
Quiza = salir
13
LECCIÓN 8
Finalmente tenemos los verbos reflexivos. Para conjugarlos debemos agregar un elemento a los
pronombres de conjugación:
ALTIA (bañar)
No todos los verbos reflexivos en español son reflexivos en náhuatl. Otros verbos reflexivos son:
(mo)Mahtequi = lavar(se) las manos
(mo)Machtia = enseñar / enseñar(se) (estudiar)
(mo)Cactia = calzar(se)
(mo)Teca = acostar(se)
(mo)Cocoa = enfermar(se), hacer(se) daño
Mihtoa (moihtoa) = decirse
Quen mihtoa nahuatlahtolpa…? / quen mihtoa macehualcopa? = cómo se dice… en náhuatl?
Pa/Pan = sobre, en
Mihtoa… = se dice…
Las marcas o prefijos de objeto directo y de objeto indirecto son las mismas. Cuando los dos
objetos están presentes, la marca indica el objeto indirecto.
14
PALEHUIA (ayudar) CUA (comer)
MACA (dar)
Nimitzmaca = yo te doy
Tinechmaca = tú me das
Quinmaca = él les da
Tanmechmacah = nosotros os damos
Anquimacah = ustedes le dan
Techmacah = ellos nos dan
15
LECCIÓN 9
TIEMPO PASADO
Normalmente el verbo pierde la última vocal, o se le agrega una C al final, o ambas cosas,
dependiendo del verbo. En los plurales la terminación siempre es QUE. Además, opcionalmente se
agrega una O antes del pronombre de conjugación.
Onitlacuac (comí)
Otitlacuac (comiste)
Otlacuac (comió)
Otitlacuaque (comimos)
Oantlacuaque (comisteis)
Otlacuaque (comieron)
16
TIEMPO FUTURO
Se agrega el sufijo Z en singular, y el sufijo ZQUE en plural.
TLACUA COCHI
TIEMPO COPRETÉRITO
Se agrega el sufijo YA/A/IA y en el plural además se añade una H. Opcionalmente se agrega el
prefijo O como se hace en el tiempo pasado. Si se agrega un verbo en futuro se forma “hacía que
hiciera”. Ejemplo: Nicnequiya nitlacuaz (quería comer), Niquilhuiya tlacuaz (le decía que comiera).
TLACUA
GERUNDIO
Existen dos formas de hacer el gerundio: con las terminaciones (H)TOC (singular)/ (H)TOQUEH
(plural), o con las terminaciones TICA (singular)/ TICATEH (plural).
TOC sería el equivalente más directo del gerundio en español (estar haciendo algo en ese
momento).
TICA se refiere más bien a que uno entra en un modo, en un estado (entrar al estado en el que se
hace algo). Muchas veces se traducen igual al español, pero no siempre.
17
Nan = simplemente
PIA (tener)
Cahuitl = tiempo
Tomin = dinero
Tlacuacua = pastar
Chichina = chupar, sorber
Tlapopotzalli/ tlachinolli = cigarro
Catle? = cuál?
Necuhtli = miel
Tapazolli = nido de ave
Cuauhmaitl = rama
Neihcuiloliztli = inscripción
Tlanonotzaliztli = conversación
Tlamatiliztli = materia, ciencia, sabiduría
Tlamiliztli / itlamian = final / al final
Amoxpialoyan = biblioteca
Pahnamacoyan = farmacia
(Mo)cehuia = descansar
Neihcuilolo = inscribirse
Nahuatia = avisar
(Mo)quentia = vestirse
(Mo)petlahua = desvestirse
Ixtlahua = pagar
18
LECCIÓN 10
Campa = dónde
Campa ca? = dónde está?
Campa ca mecanonotzalli? = dónde está el teléfono?
Campa ca inon? = dónde está eso?
Campa ca in axixcalco? = dónde está el baño?
Campa titequiti? = dónde trabajas?
Nitequiti (ompa) cocoxcalli, nitepahtiani = trabajo en el hospital, soy doctor
Ompa = allá
Auh tehuatl? (y tú?)
CLIMA Y TIEMPO
Nozo/u = o, o bien
Cocoxcalli/ cocoxcacalco/ tepahticalli = hospital
19
Cocoxcapixqui = enfermera
Noyuhqui/ Noihqui = también
Este es un tema extenso y complejo, pero en general funciona así: se agrega “Mo” justo antes de
la raíz verbal, y un sufijo reverencial.
Sufijos reverenciales: lia, ilia, ililia / tia, ltia, iltia / tzino (para reflexivos), tzinohua
Ejemplos:
Nimitzchoquilia = yo te lloro
Timiqui - Timomiquilia = te mueres, se muere
Tinechnonotza - Tinechmononochilia = tú me platicas, usted me platica
Ticcua - Ticmocualtia = tú lo comes, usted lo come
Nimitzmotlazohcamachilia = le agradezco
Tinechmaca - Tinechmomaquilitzino = tú me das, usted me da
Timotlali - Timotlalitzino = tú te sientas, usted se sienta
20
LECCIÓN 11
Vocabulario
Ohuitic = dificil Pehua = comenzar
Yancuic = nuevo Tlaneci = amanecer
Tlahca/ teotlac = tarde Tlayohua/ tlapoyahui = anochecer, oscurecer
Zan = sólo Huitz = venir (irregular)
Occe = otro (Mo)cuepa = regresar
Cox/In azo/azo = talvez (Mo)hualcuepa = regresar
Tlein/tleon = qué? Ehua = estar de pie, existir
Quezqui? = cuánto? Tlapopolhuilli! = perdón!
Nanquilia = responder Xinechtlapopolhui = perdóname!
Camacicamati = entender Tonaltzahtzilia = invocar (espíritu)
Chia = esperar Nepanyotl = diversidad
Ahci = llegar Nepapan = diverso, varios
ORIGEN
HUITZ (venir)
Nihuitz (vengo)
Tihuitz (vienes)
Huitz (viene)
Tihuitze (venimos)
Anhuitze (venéis)
Huitze (vienen)
TIEMPO
Cahuitl = tiempo
Imman = hora
Axcan = hoy, ahora
Moztla = mañana
Yalhua = ayer
21
Yahuiptla = antier
Huiptla = pasado mañana
Momoztla = todos los días, diario
Cualcan = temprano, en la mañana
Teotlac/teotlahcan = (en la) tarde
Yohualli = (en la) noche
Tlahcotonalpa/ tonalnepantla = medio día (tlahco = medio / nepantla = centro, en medio de)
Tlahcoyohualli/ yohualnepantla = media noche
Zan tlahcopa = nomás a la mitad
Ye = ya
Oc = aún, todavía
Ayemo = todavía no
Aocmo = ya no
Ye huehcauh = hace mucho
Ayemo huehcauh = no hace mucho
Ye chicome = hace una semana
Axcan chicome = en una semana
Xihuitl = año
Ye ce xihuitl = hace un año
Niman = luego, después
Zan niman = de inmediato
Zanqueh/ Zanica = tan pronto como
Ihcuac = cuando…
Tlein imman ticateh? = qué hora es?
Tlein imman? = a qué hora?
Telpocatl, tlein imman ticpia? = muchacho, qué hora tienes?
Ticateh chicnahui imman yohualli = son las nueve de la noche
Ye imman = ya es hora
Ayemo iman = todavía no es hora
Oc cualcan = todavía es temprano
Ticpia cahuitl? = tienes tiempo?
Axcan amonicpia cahuitl = ahora no tengo tiempo
Tlein imman titlacuazqueh? = a qué hora comeremos?
Ye tlahca, inazo mahcuilli imman = ya es tarde, talvez a las cinco
Niquizaz nahui imman teotlac = saldré a las cuatro de la tarde
In tepozocuilli pehua tequiti chicoace imman cualcan = el metro comienza a trabajar a las seis de la
mañana
In tepoztototl axcan amo quizaz = el avión no saldrá ahora
Ye tlayohua = ya está oscureciendo
Ye yohualli = ya es de noche
Zan imman ninohualcuepa(z) = regreso en seguida
22
LECCIÓN 12
23
Chipahuac inin atzintli = está limpia esta agua
Coztic ihuipil = su blusa es amarilla
Cozamalotl = arcoiris
Itztli = obsidiana
Huipilli = blusa
Cehpayahuitl = nieve
Cehpayahui =nevar
Izhuatl = hoja
Amaizhuatl = hoja de papel
Teconalli = lápiz
Tlacuilolhuaztli = lápiz, pluma, crayón, etc.
Elehuia = desear
Totoltetl = huevo de ave
Octli = vino
Iztaoctli = vino blanco
Tlapaloctli = vino tinto
Teixhuinotl/ Pozoncachichic = cerveza
Chichihualayotl = leche
Chichihualayoctli = yogurt
Chichihualayohtli = Vía Láctea
Capolchichic/cafetzin/café = café
Xomatli = cuchara de barro
Chilmolli = salsa picante
Axcan cehpayahuiz = hoy nevará
Ticpia tletl? = tienes fuego?
Nicnequi yei totolteme = quiero tres huevos
Niquelehuia ce calli = quiero una casa
Ticnequi octli? = quieres vino?
Yehuatl quinequi chichihualayotl = ella quiere leche
Xolopihtli = loco, bobo
Xolopihuia = hacer tonterías
Opochtli = mano izquierda
Nopoch = mi (mano) izquierda
Topochcopa = nuestra mano izquierda / a la izquierda
Yecmaitl = mano derecha
Noyecma = mi (mano) derecha
Toyecma = nuestra mano derecha / a la derecha
Tlaxoxohuia = enverdecer
Tlacozahuia = secarse, ponerse amarillo
24
LECCIÓN 13
QUERER HACER
1) Segundo verbo en futuro + nequi. Nequi lleva H en el plural, y se escribe en una sola
palabra:
Nitlacuaznequi = quiero comer
Titlacuaznequih = queremos comer
Chocaznequi = quiere llorar
Ancochiznequih = ustedes quieren dormir
Chocaznequih = ellos quieren llorar
Vocabulario
Ahcihualoyan = estación, terminal Nepacopa/ nepa ohtli = al otro lado
Amoxnamacoyan = librería Otonxocotl/ ayoxocotl = naranja
Ana = tomar, agarrar Patio = caro
Caltzalantli = calle Temoa = buscar
Cauhpohualli = reloj Tlamatini = sabio
Cuicatl = canto, canción Xochitlan = jardín
Huehuetl = tambor Yancuic = nuevo
Icnopilli = huérfano Yaoyotl = guerra
Ipan = sobre él/eso Notza = llamar
Namaca = vender
Al otro lado de la estación de metro Insurgentes, sobre la calle Orizaba número 13, hay una librería
que tiene buenos libros y no están caros. Si quieres comprar un libro, ve ahí. ¡Nos vemos amigo!
25
LECCIÓN 14
Vocabulario
Sustantivos Tenehua = pronunciar
Tzacualli = pirámide Chia = esperar
Tlahtlaniliztli = pregunta Cehuia = apagar
Atoyatl = río Tlaocoya = estar triste
Tlecehuiani = bombero Tlaocoyaliztli = tristeza
Ahuiyaliztli = olor Tlatzihui = sentir flojera
Huelicayotl = sabor (Posesivo)yolcocoa = estar afligido
Macehualli = la gente, el pueblo Tequipachoa = preocuparse (reflexivo)
Macehualtlahtolli = la lengua del pueblo, Yolnonotza = pensar, reflexionar (reflexive
lengua coloquial verb)
Calani = sonido metálico Motlaloa = correr, apurarse
Chachalaca(ni) = parlanchín Tlatlachia = despertar
Tianquiztli/ tianquizco = mercado Cotaloa = roncar
Omitl = hueso Cuacualaqui = hervir
Calchihuani = arquitecto Tlahtlania = preguntar
Tepanchihuani = albañil
Teyaotlani/ teyaochihuani = guerrero, Adverbios y otros elementos
soldado Tleica? = por qué?
Conepahtiani = pediatra Cenca = mucho
Tlapohuayotl = matemáticas Ocpa = dos veces
Tlatzotzonqui = músico Nican/ nan (Milpa Alta) = aquí
Toachtotahuan = nuestros antepasados Ompa = allá
Toltecayotl = arte o ciencia Huehca = lejos
Xochitocani = jardinero Amo huehca = cerca
(Posesivo)nahuac = junto a
Adjetivos Ixco = frente a
Ohuitic = difícil Ihtic = dentro (suyo)
Ahuiyac = aromático Nepantla/ tzalan = en medio de
Huelic = delicioso Pal = gracias a
Ihyac = apestoso Tech = cerca de, con, en
Tzopelic = dulce Tica = en (refiriéndose a tiempo)
Chichic = amargo Tlacpac/acopa = arriba
Poyec = salado Tlatzintla/tlani = abajo
Iztayo = con mucha sal Quiahuac = afuera
Cuechahuac =húmedo, mojado Mochipa/ cemihcac = siempre
Aic = nunca
Verbos Queman = cuándo?
Tlatlauhtia = rogar
26
Expresiones y frases
Huel miac nitlazohcamati = te lo agradezco mucho
Cencualli monemilitzin = es usted muy amable
Tlein huelicayotl ticnequi? = qué sabor quieres?
Amo cehua amo tona = no hace frío, no hace calor
IHTOA / ILHUIA
Ambos significan decir, pero “Ihtoa” acepta sujeto y objeto directo, e “Ilhuia” acepta sujeto, objeto
directo y objeto indirecto:
POSPRETÉRITO
Se forma con el futuro + quia:
Nitequitizquia = yo trabajaría
CONDICIONAL
Se forma con intla (si), y el verbo en pospretérito (tanto en la causa como en el efecto):
Intla titequitizquia, ticpizquia tomin = si trabajaras, tendrías dinero.
27
LECCIÓN 15
DIMINUTIVO
Se forma con los sufijos TON/ TOTON.
Telpocahtoton = muchachito
Mizton = gatito (gato doméstico)
Vocabulario
Ami = cazar
Amini = cazador
Tlatquehua/ tlatquitlacatl = rico, adinerado
Pilhuilia = aumentar
Pactia = gustar, dar gusto
Nechpactia = me gusta
Amo zan(ye) = no sólo
Zazan = demasiado
(Za)zan nen = en vano
-Cel = solo (mocel = tú solo, icel = él solo, inceltin = ellos solos, etc.) (A veces se agrega zan)
-Cepan = juntos
Ayi = hacer
Tlein tayi? = qué haces?
Tle ipampa(tica)? = por qué razón?
Ipampatica = porque…
(In) tlein = lo que… (in tlein tayi, amo cualli = lo que haces no es bueno)
28
LECCIÓN 16
VERBO CA (Estar)
CA (Presente) CA (Pasado)
Nica Onicatca
Tica Oticatca
Ca Ocatca
Ticateh Oticatcah
Ancateh Oancatcah
Cateh Ocatcah
CA (Futuro)
Niyez
Tiyez
Yez
Tiyezqueh
Anyezqueh
Yezqueh
POSESIÓN
Se agrega Huaxca a los pronombres posesivos:
Nohuaxca = mío
Mohuaxca = tuyo
Ihuaxca = suyo (de él/ ella/ eso)
Tohuaxca = nuestro
Anmohuaxca = vuestro
Inhuaxca = suyo (de ellos)
Vocabulario
Miac/ miec/ cuza = mucho
Miactin = muchos (cosas)
Miacque = muchos (personas)
Tepitzin = un poco
29
Quezqui = cuánto(s)?
Ipati = costar
Quezqui ipati? = cuánto cuesta?
Achi = más
Oc achi/ocuachi cualli = mejor
Tetepitzin = menos
Zatepan = luego, después
Nelli / Melahuac = de verdad
Neliliztli = verdad
30
LECCIÓN 17
Vocabulario
Itechpa = acerca de (eso, él) Mama = cargar
Tzompilli = gripa Coni = beber
Tlamachtiloyan = escuela Tzahtzi = gritar
Nahuatia = notificar Cualania = enojarse
Choloa = escapar, huir Tilmatlahuatzaloni = toalla
Ihyotia / ihyoana = respirar Tepoztlecuilli = estufa
Tahtaca = rascar Nemilia = pensar
Papachoa = apapachar Nehnemi = caminar
Iciuhcac/ huelohque = rápido, pronto Centlalia = unir, juntar
Xinechtlapopolhui = perdóname (Mo)nechicoa = reunir(se), juntar(se)
Canah = algún lugar, algunos lugares Moquetza = ponerse de pie
Canah quiahui canah amo quiahui = en Tilana = jalar
algunos lugares llueve y en otros no Mayana = tener hambre
(Mo)teca = acostar(se) Polihui = perderse, faltar
Cuica = cantar Huetzca = reir
Ihtotia = bailar Zan quexquich = unos cuantos
(Mo)tlalia = sentar(se), poner(se) Mehua = levantarse
Auh = pero
Para expresar capacidad, se usa el verbo Hueli(z) (es/será posible) y Ahuel (no es/será posible):
Hueliz nicchihuaz = podré hacerlo
Ahuel nicochiz = no puedo dormir
IMPERATIVO
Las 6 personas tienen forma imperativa. Para la primera y tercera persona tanto en singular como
en plural se agrega la particular Ma al principio de la oración, los verbos normalmente pierden la
última vocal, y en el plural se agrega el sufijo Can:
31
Ma tzahtzican = que griten
Para la segunda persona en singular y plural, se agrega el prefijo Xi, y el pronombre de conjugación
desaparece. En el plural, se agrega el sufijo Can:
Xitlacuilo = escribe!
Ximotlahtocan = hablen!
* Ma xitlacuilo = escribe por favor, ojalá escribas
* Macamo xicoch = no duermas por favor, ojalá no duermas
IR A/ VENIR A
Para expresar “ir a”, se utiliza el sufijo Tiuh en el presente, y To en el pasado. Para expresar “venir
a”, se utiliza el sufijo Quiuh en el presente, y Co en el pasado:
32
LECCIÓN 18
Vocabulario
Zazanilli = cuento, historia Cemihcac = eterno, eternamente
Tlancochtli = muela Teotahtzin = padrino
Teyollopahtiani = cardiólogo Iztohuahque = duende en Milpa Alta
Xixihuia = enhierbar
Tlacayomatini = antropólogo
Icxihuia = patear
Pahnamacani = farmacista Ticitl = curandero
Tlapalteconalli = lápiz de color Ahyotl / Tonal = espíritu, alma
Tlazohtzin/tlaixnamic = novio Cuauhtlan = bosque
Huipanatlahtolli = frase Icxitlan = al pie (del cerro, etc.)
Xinechchia tepitzin = espérame tantito Milli = sembradío
Ma cualli ohtli = que te vaya bien Toquiztli = siembra
Petlani = brillar
Tepacholiztli = gobierno
Tlacotl = vara
Hueyi tlamachtiloyan = universidad Que / quemen = como…
Momachtiani = estudiante (Mo)tlapechoa = columpiarse
Pilli = niño, pequeño Tlapecholtia = columpiar
Namictli = esposo (ni)nonanacahue = ando pacheco
(Mo)icihui = darse prisa Nan nonanacahuihtoc = aquí ando
Teyacanani = conductor, guía, el que lleva pachequeándome
Yacana = guiar Mahuizo = divertirse
Huehcachaneque = extranjero Tepoztlamahuizolli = televisión
Yocolia = formarse, crearse Tlachialmahuizolli = película
Yocoltia = formar, crear Tlachialmahuizoliztli = cine (arte)
Caxiltia = cumplir años Tlachialmahuizoyan = cine (lugar)
Zazanque = como si… (tla)huenti = emborracharse
Zan huehuehca = más o menos Ihyotl = aliento
Huanyolque = familiar, pariente Manel, macihui = aunque (subjuntivo)
Cemilhuic = todo el día Totlalticpac = nuestro mundo, la Tierra
CON
Ica = con (generalmente cosas)
(Posesivo)tloc = con, al lado de
(Posesivo)huan = con
Notloc = conmigo, a mi lado
Motloc = contigo, a tu lado
Itloc = con él, a su lado
Totloc = con nosotros, a nuestro lado
Anmotloc = con ustedes, a su lado
Intloc = con ellos, a su lado
PARECER QUE
Mati = parece que, se ve como si
33
Mati ticochiznequi = parece que quieres dormir
Vocabulario de Groserías
Chichiltictlahtolli / Camapitzotlahtolli = grosería
Ye tlanequi = ya quiere ponerle
Cihuahuilnequi = ninfómana, puta
Tzinihiac = cachonda
Xima (pelar) = coger
Quizacalaqui = coger
Ye nicxima = ya lo voy a pelar (voy a coger)
Campa ca tzoncamac = donde hay muchos pelos, la pucha
Xite = verga
Mico = pucha
Campa timico? = a dónde vas/pucha?
Coatlate = burro, cabeza de chorlito
Ma quitzinca monana = que chingue a su madre
COMPARATIVO
Se usa la fórmula: Ocuachi … que(men) …:
Nocneuh ocuachi hueyi que(men) neh = mi hermano es más grande que yo
LIA / TIA
La terminación LIA significa “para (hago algo para alguien)”:
Nimitzcohua = te compro (a ti, literalmente)
Nimitzcohualia = te compro (algo, a ti, o para ti)
La terminación TIA es el causativo, y significa “hacer que alguien haga algo”:
Nimitztlacuatia = te hago comer
ANDAR HACIENDO
Además del gerundio, se puede usar el auxiliar TINEMI:
Tinechnotzatinemi = me andas llamando
PASAR A HACER
Las terminaciones TIPANOA o TEHUA dan el sentido de “pasar a hacer”:
Oticcohuatipanoaya = Pasabas a comprarlo
34
LECCIÓN 19
Vocabulario
Nochtlacah = todo mundo Icpimachiotl = semáforo
Tlalhuia/ yolehua = invitar Pahtli = medicina
Apizmiqui = morir de hambre Tuz/toz = entonces
Inic = para (hacer) Mach = dizque, es que, pues
Tzaloa = aprender Cacamochtli = tostada
Achto = primero Huahualoa = ladrar
Notzalli/ meyotl = apellido Piloa = colgar
Tlacati = nacer Ihcatic = igual
Tlaixcopinalli = fotografía, imagen Huehcahuia = tardar
Xopanitztempan = primavera Neoctli = pulque
Xopantla = verano Toca = sembrar, enterrar
Tonalco = otoño Tooca = seguir
Tlaceceyan = invierno Yuhqui/ yehun (Milpa Alta) = así
Tozticateh/ Timotazqueh/ Titotazqueh = nos Namictia = casarse con un hombre
vemos luego Cihuactia = casarse con una mujer
Xontetlahpalo = salúdame a tu familia Timonamictic? = eres casad@ (con un
Ihcuiloa = escribir hombre)?
Neihcuiloliztli = registro, inscripción Timocihuactic? = eres casad@ (con una
Anxelli = ángel mujer)?
Cecen = cada (plural ceceme) Ninonamictic = estoy casado (con un
Cecepa = cada vez hombre)
Oc cecepa = cada vez más… Neltoca = creer
Tomincalpialoyan = banco Tlamanalli = ofrenda
Tlaocpahuilli = repetición, repaso Malacachoa = girar
Tepantlahtoani = abogado Cuaxihuenti = marearse
Tlein ipan titequiti? = en qué trabajas Huetzi = caer
Cuauhxinqui = carpintero Xinacatl = cara de niño
Tlaquemitl / Tzotzomatli = ropa Metzcualo = eclipse
Cihuamichin = sirena Mitl = flecha
Xaltentli/ xaltempa = playa Tlahuitolli = arco
Ititi = mostrar Ilnamiqui = recordar
Icpitl = luciérnaga Atlauctli/atlacomolli = barranca
Machiotl = signo, señal Tlanahuatilli = mensaje, informe
Campa anyahue?
Tiyahue titlapalozqueh tocneuh tepahtiani Adrián, ompa Xallan.
Aocmo chanti Xallan, axcan chanti in Texocotitlan.
Tlazohcamati, nehuatl amo onicmatiya.
Tozticateh, xontetlahpalo
35
Nicempaqui, tinonantzin
Tleica ticempaqui?
Niyaz axcan chicome Teotihuacan, onechtlalhui nocneuh Citlalli.
Citlalli noihqui tlacayomatini?
Amo, yehuatl tequitini, tlahcuiloqui
Tlein imman anyazqueh?
Cualcan, in ihcuac tlatlaneciz.
Chicomilhuitl = semana
Itlamian chicomilhuitl = fin de semana
Inic ce tonalli ipan chicomilhuitl/ lunestica = primer día de la semana
Inic ome tonalli ipan chicomilhuitl/ martestica = segundo día de la semana
Inic yei tonalli ipan chicomilhuitl/ miercolestica = tercer día de la semana
Inic nahui tonalli ipan chicomilhuitl/ juevestica = cuarto día de la semana
Inic mahcuilli tonalli ipan chicomilhuitl/ viernestica = quinto día de la semana
Inic chicoace tonalli ipan chicomilhuitl/ sabadotica = sexto día de la semana
Inic chicome tonalli ipan chicomilhuitl/ domingotica = séptimo día de la semana
36
LECCIÓN 20
37
Maitl = mano Tepilcuaxicalli = útero
Ihtitl = barriga, panza Maxatli = muslo
Tzintli = trasero Metztli = pierna
Tzintamalli = nalga Tlancuaitl / tetepontli = rodilla
Tepolli = pene Coztli = pantorrilla
Ahuacatl = testículo Icxitl = pie
Xipintli = prepucio Xopilli = dedo del pie
Tepulayotl = semen Xocpalli = planta del pie
Tepolcuaxipeuhcatl = glande Xictli = ombligo
Tepilli = vagina Xicmecayotl = cordón umbilical
Tepiltenxipalli = labio vaginal
PLUSCUAMPERFECTO
No es tan común, pero sí se usa. Se añade el sufijo “Ni” al verbo. Describe un pasado remoto,
generalmente al relatar algo:
VOZ PASIVA
38
LECCIÓN 21
39
Tlahuana = emborracharse Xicalli = jícara
Iztlacati = mentir Cozcatl = collar
Malli = prisionero Pantli = bandera
Mallotl = cautiverio Tlacatecolotl = demonio
Tlacotli = esclavo, sirviente Tzapalotl = plátano
Acualli = mal, malo Exotl = ejote
Tlacuitlahuia = cuidar Elotl = elote
Occe tlamantli = otra cosa Ayohxochitl = flor de calabaza
Amo cenca = no tanto Itzmitl = verdolaga
Cahua = quedar Chayohtli = chayote
Nechca = ahí Xicamatl = jícama
Nohca = mientras Tlacualchihuani = cocinero
Nealtimaloyan = baño, bañera Tocani = sembrador
Calmimilolohtli = carretera Tlahuilli = luz
Nextia = encontrar Tlachtli = pelota
Moztlatica = al día siguiente Tozquitl = voz
Teca = echar Amatlahcuilolli = carta, documento, escritura
Quilitl = verdura Cuicani = cantante
Cotona = cortar Tocayotia = nombrar, llamar
Ica nican = por aquí Zaca = acarrear
Ica ompa = por allá Amocualneci = feo
Nematini = sensible Pixca = cosechar
Quemanian = a veces Tzicuini = brincar
Ciyahui = cansarse Napaloa = abrazar
Achtotahtli = ancestro Patlana = volar
Tlazolli = basura Tlapopolhuia = perdonar
Tlachpana(ni) = barrer (barrendero) Pinahua = tener pena
Tlatecpanaliztli = orden, lista (Mo)tlahuelhuia = enojarse
Tonalamatl = calendario Tlahuelmiqui = estar furioso
Calaqui = entrar Mahuiltia = jugar
Tepozmolcaxitl = licuadora Necui = olfatear
Tlapechtli = cama Tlalollin = terremoto
Tomitl = cobija de lana Teochihualiztli = bendición
Tepozcomitl = olla Tepeyolohtli = corazón del cerro, duendes y
Tanahtli = cesto hadas
Xiquipilli = bolsa Paquiliztli = felicidad, alegría
Cuetlaxtli = piel, cuero Mahcamiqui = asustarse
Ihuitl = pluma Tlecuilli = fogón, fogata
40
LECCIÓN 22
41
YOLOME
Mizton
Cuamiztli Amichichi
Caxtotolli
Coatl Hueyimichin
Cuanacatl
Quimichin Ocelomichin
Xaltuzan/Caxtillan
Pioton
quimichin Tototl
Cuacuahue
Cueyatl Cuauhtli
Pitzotl
Alotl Tohtli
42
Tlacamayetecuani Cuetlachtli Colotl
43
Tlacatototl Tamazolli Axnotl
44
Amiztli Oquichcuacuahue Zolli
45
Molotl Coamichin Atemitl
46
CANCIONES
Elefantes
Cente elefante motlapechoaya
Ipan tocatzanalli
Huan oquihtaya ococ chicohuaya
Oquinotzato occe yolcatl
Ome elefantes motlapechoaya
Ipan tocatzanalli
Huan oquihtaya ococ chicohuaya
Oquinotzato occe yolcatl…
Toquiztli
Yu acihco yu acihco toquiztli
Xictocacan xictocacan miltzintzin
Amo quiahui amo quiahui miltzintzin
Tla petlani tla cueponi ye quiahuiz
Tuza cualo tuza cualo tlaolli
Xicxiuhmina xicxiuhmina miltzintzin
Ximomalacacho
Ximomalacacho, ximomalacacho, ximomalacacho miacpan!
Tla ticuaxihuentiz ihuan tihuetzitiz inon tlein nicnequi!
Tlamiliztli
47