Está en la página 1de 47

Nahuatl

LECCIÓN 1

El náhuatl (que deriva de nāhua-tl, "sonido claro o agradable" y tlahtōl-li, "lengua o lenguaje") o
mexicano[2] es una lengua uto-azteca hablada en México y América Central. Surge por lo menos
desde el siglo VII. Desde la expansión de la cultura tolteca a finales de siglo X en Mesoamérica, el
náhuatl comenzó su difusión por encima de otras lenguas mesoamericanas hasta convertirse en
lingua franca de buena parte de la zona mesoamericana; en especial bajo los territorios
conquistados por el imperio mexica, también llamado imperio azteca, desde el siglo XIII hasta su
caída (el 13 de agosto de 1521) en manos de los españoles: motivo por el cual a la lengua náhuatl
también se le llama lengua mexicana como sinónomo.

El náhuatl comenzó a perder hablantes conforme se fueron imponiendo los españoles en el


continente, junto con el castellano como nueva lengua dominante en Mesoamérica; sin embargo,
los europeos siguieron usando el náhuatl con propósitos de conquista a través de los misioneros,
llevando la lengua a regiones donde previamente no había influencia náhuatl.

El náhuatl es hoy en día la lengua nativa con mayor número de hablantes en México, con
aproximadamente un millón y medio, la mayoría bilingüe con el español. Su uso se extiende desde
el norte de México hasta Centroamérica.

El Alfabeto:

A - /a/ O - /ɔ/
C - /k/ /s/ P - /p/
E - /e/ Q - /k/
H - /h/ T - /t/
I - /i/ U - /u/
L - /l/ X - /ʃ/
M - /m/ Y - /j/
N - /n/ Z - /s

1
• Palabras graves.
• “LL” pronunciada como dos “L” juntas
• “H” aspirada
• “TL” al final de la palabra es sorda.

TETLAPALOLIZTLI (saludo)

Ximopanolti = bienvenido
Niltze, cui, piyali, etc. = hola
Quen tica? = cómo estás?
Quen timetztica? = cómo está usted?
Cualli, tlazohcamati = bien, gracias
Amo cualli = mal (no bien)
Auh teh(uatl)? = y tú?
Auh tehuatzin? = y usted?
Tipatica? = estás contento?
Quema, nipatica = sí, estoy contento
Quen otlathuililoc? = cómo amaneció? (Buenos días)
Quen ocemilhuitihuac? = cómo pasó la tarde? (Buenas tardes)
Ma ce cualli yohualli = que tengas una buena noche
Ixquichca moztla = hasta mañana

Vocabulario:
Cualli = bueno, bien Amo = no
Cuallica = muy bien Tzictli = chicle
Ocachi/Ocuachi = más Tzatza = sordo
Ocuachi cualli = mejor Occepa = otra vez
Miac = mucho Xonacatl = cebolla
Temachtiani = maestro Xitomatl = jitomate
Cihuatzintli = señora Axaxapo = higuera
Yolic = lento Maxtlatl = taparrabo
Tlahtolmachiotl = letra Texcalli = roca, peña
Mixpantzinco = disculpe/ con permiso/ Texalli = grava
salud! Textli = pasta, masa
Quema = sí Caxitl = vasija, plato
Quemacatzin = sí (reverencial) Xoxolochtic = arrugado

2
LECCIÓN 2

PRESENTÁNDOSE

Quen motoca? = cómo te llamas? (cómo es tu nombre?)


Notoca Mizton = mi nombre es Mizton
Itoca Xochitl = su nombre es Xochitl
Nipaqui nimitzixmati! = Mucho gusto!
El verbo “ser” no existe en náhuatl

TLAPOHUALLI / POHUALIZTLI (número)

0 – atle 12 – mahtlactli ihuan ome


1 – ce 13 – mahtlactli ihuan yei
2 – ome 14 – mahtlactli ihuan nahui
3 – yei 15 – caxtolli
4 – nahui 16 – caxtolli ihuan ce
5 – mahcuilli 17 – caxtolli ihuan ome
6 – chicoace 18 – caxtolli ihuan yei
7 – chicome 19 – caxtolli ihuan nahui
8 – chicoeyi 20 – cempohualli
9 – chicnahui 400 – centzontli
10 – mahtlactli 8000 – xiquipilli
11 – mahtlactli ihuan ce

Se cuenta en veintenas.

Vocabulario:
Cenyeliztli/xicmecayotl = familia Xocoyotl = hijo menor
Ixhuitl = nieto Namictli = pareja, amante, novio, esposo
Icniuhtli = hermano, amigo Tepahtiani = doctor
Hueltiuhtli = hermana mayor Citlalli = estrella
Nantli/ nana = madre, mamá Cihuatl = mujer
Tahtli/ tata = padre, papá Tlamachtiliztli = aprendizaje
Conetl = hijo Yeyecoliztli = prueba
Tlahtli = tío Tlamachtilyeyecoliztili = examen
Ahuitl = tía Melahuac = real, verdadero, cierto
Cihuaicnitl = hermana Melahuac? Quema, melahuac = en serio? Sí,
Colli = abuelo en serio
Cihtli = abuela Telpocatl = muchacho
Machicnitl = primo Ichpocatl = muchacha
Machconetl = sobrino Ichpocatzintli = señorita

3
Ica paquiliztli = con gusto Ximotlali = siéntate
Ahuachtli = rocío Nahuatlahtolli = lengua náhuatl
Nochi/ Mochi = todo Tlahtolli = palabra, idioma
Timochintin = todos nosotros Mexihco = en el ombligo de la luna
Anmonochtin = todos ustedes Mictlampa = norte
Calmimilolli = coche Huitztlampa = sur
Hueyicalmimilolli = autobús Chalchicueyecan = Golfo de México
Tlazohcamati = gracias Atlantico = Oceano Atlántico
Amitla = nada/ de nada Hueyi Atlantli = Oceano Pacífico
Yohuatzinco = madrugada Tlapohualiztli = numeración
Quetzalli = hermoso Tlamahuizoltic = maravilloso
Itacatl = itacate, lunch

4
LECCIÓN 3

Los sustantivos están divididos básicamente en cinco grupos, dependiendo de su terminación:

TL TLI LI

Atl (agua) Amoxtli (libro) Calli (casa)


Etl (frijol) Cuauhtli (águila) Xalli (arena)
Tetl (piedra) Ohtli (camino) Malinalli (enredadera)
Xochitl (flor) Nantli (madre) Tlalli (tierra)
Xihuitl (hierba/ año) Cipactli (cocodrilo) Pilli (pequeño)
Tlacatl (hombre) Eztli (sangre) Tonalli (día, sol)
Tepetl (montaña) Ichpochtli (muchacha) Tamalli (tamal)
Zoquitl (lodo) Apaztli (coladera) Tlayolli (maíz)
Xalxocotl (guayaba) Nacaztli (oreja) Tlaxcalli (tortilla)
Ilhuitl (día/ fiesta) Tehtli (polvo) Chilli (chile)
Coatl (serpiente) Tzontli (cabello) Tlapitzalli (flauta)
Tzapotl (zapote) Tochtli (conejo) Citlalli (estrella)
Yolcatl (animal) Cuetlachtli (lobo) Tlacualli (comida)
Petlatl (petate) Yolohtli (corazón) Chapulli (saltamontes)
Acatl (carrizo) Ayohtli (calabaza) Olli (movimiento)
Ohuatl (caña) Ayotochtli (armadillo) Cuetzpalli (lagartija)
Iztatl (sal) Huitztli (espina) Huitzilli (colibrí)
Oztotl (cueva) Teciuhtli (granizo) Huipilli (blusa)
Nacatl (carne) Itztli (obsidiana) Colli (abuelo)
Tototl (pájaro) Nochtli (tuna) Nopalli (nopal)
Ayotl (tortuga) Apantli (canal) Acalli (canoa, barco)
Cueyatl (rana) Cualaniliztli (enojo) Acolli (hombro)
Epatl (zorrillo) Cactli (sandalia, zapato) Chimalli (escudo)
Ocelotl (jaguar, ocelote) Miquiztli (muerte) Icpalli (silla)
Mazatl (venado) Ozomatli (mono) Capulli (cerezo, capulín)
Alotl (perico) Itzcuintli/ chichi (perro) Comalli (comal)
Quiahuitl (lluvia) Metztli (luna) Ocuilli (gusano)
Tomatl (tomate) Nemiliztli (vida) Quecholli (flamingo)

QUI/QUE NI

Teopixqui (sacerdote) Temachtiani (maestro)


Micqui (muerto) Miltequitini (campesino)
Tlahuanqui (borracho) Tepahtiani (doctor)
Calpixqui (mayordomo) Tlantepahtiani (dentista)
Ichcapixqui (pastor) Cuacuahueni (vaquero)
Acalpixqui (cuidador de Tlahtolcuepani (traductor)
botes)

5
Qui y Ni son agentivos y describen gente: “el que…”.
Para formar el plural, se sigue la siguiente regla:

TL – MEH/ME (Ame, Eme, Teme, Xochime, Xihuime, Tlacame)


TLI – TIN (Amoxtin, Cuauhtin, Ohtin, Nantin, Cipactin, Eztin)
LI – TIN (Caltin, Xaltin, Malinaltin, Tlaltin, Piltin, Tonaltin)
QUI – QUEH (teopixqueh, micqueh, tlahuanqueh, calpixqueh, ichcapixqueh)
NI – MEH/ME (temachtianime, miltequitinime, tepahtianime, tlahtolcuepanime

Para formar los números ordinales, aregamos inic antes del número natural:

Inic ce = primero
Inic ome = segundo
Inic yei = tercero
Inic nahui = cuarto
Inic mahcuilli = quinto
Inic chicoace = sexto
Inic chicome = séptimo
Inic chicoeyi = octavo
Inic chicnahui = noveno
Inic mahtlactli = décimo

6
LECCIÓN 4

Hay algunas variantes en los plurales, dependiendo principalmente de la región:

Cihuatl (mujer) – Cihuah (mujeres)


Tlacatl (hombre, persona) – Tlacah (hombres)
Mexihcatl (mexicano) – Mexihcah (mexicanos)
Pochtecatl (comerciante) – Pochtecah (comerciantes)

Moyotl (mosquito) – Momoyo (mosquitos)


Tecolotl (búho) – Tetecolo (búhos)
Mazatl (venado) – Mamaza (venados)
Teotl (espíritu, energía, dios) – Teteo (espíritus)

Cihtli (abuela) – Cicihtin (abuelas)


Tecuhtli (señor, amo) – Tetecuhtin (señores)
Tochtli (conejo) – Totochtin (conejos)
Citlalli (estrella) – Cicitlaltin (estrellas)

Telpochtli (muchacho) – Telpopochtin (muchachos)


Ichpochtli (muchacha) – Ichpopochtin (muchachas)

PRONOMBRES POSESIVOS

No = mi
Mo = tu
I = su (de él, ella o eso)
To = nuestro
Anmo = vuestro
In = su (de ellos)

Cuando se usan los posesivos, el sustantivo pierde su terminación. En náhuatl clásico la


terminación TL suele transformarse en UH. Para pluralizar, todos los sustantivos cambian su
terminación por HUAN:

Xochitl (flor) – Noxochiuh (mi flor) – Noxochihuan (mis flores)


Tochtli (conejo) – Motoch (tu conejo) – Motochhuan (tus conejos)
Citlalli (estrella) – Icitlal (su estrella) – Icitlalhuan (sus estrellas)
Amoxtli (libro) – Tamox (nuestro libro) – Tamoxhuan (nuestros libros)
Atl (agua) – Anmauh (vuestra agua) – Anmahuan (vuestras aguas)
Mazatl (venado) – Inmazauh (su venado) – Inmazahuan (sus venados)

7
Por eso para preguntar el nombre de alguien decimos “Quen motoca?”:

Quen/quenin = cómo?
Tocaitl = nombre

Notoca (mi nombre)


Motoca (tu nombre)
Itoca (su nombre)
Totoca (nuestro nombre)
Anmotoca (vuestro nombre)
Intoca (su nombre)

Quen itoca mocniuh? = cómo se llama tu hermano/amigo?

Vocabulario:
Copix/ (yolo)icniuhtli = amigo
Teopantli = iglesia
Tlapouhqui = contador
Tlachihuani = creador
Tequitini = trabajador, obrero
Tlaxcalchihuani = tortillera
Tlacualchihualoyan = cocina
Popochtli = incienso en humo, aroma
Poctli = humo
Tetlauhtilli = regalo, premio, don
Tepoztlapohuani = computadora
Tlami = ganar
Nemilizamatl = biografía
Yollotia = inspirar
Toltecatl = artista
Tezcatl = espejo

8
LECCIÓN 5

Terminaciones para los sustantivos en forma reverencial. Primero tenemos TZINTLI. Se usa con los
sustantivos que tienen las terminaciones regulares (TL, TLI, LI):

Ichpochtli (muchacha) – Ichpochtzintli (señorita, honorable muchacha)


Tlayolli (maíz) – Tlayoltzintli (honorable maíz, maicito)
Tahtli (padre) – Tahtzintli (honorable padre)
Nantli (madre) – Nantzintli (honorable madre)
Xochitl (flor) – Xochitzintli (honorable flor, florecita)

Los demás sustantivos y los nombres propios llevan la terminación TZIN:

Michin (pez) – Michintzin (honorable pez, pececito)


Huehue (anciano) – Huehuetzin (honorable anciano)
Mayahuel (nombre propio) - Mayahueltzin

Se pluralizan con las terminaciones TZIZTIN/ TZITZINTIN:

Tahtli (padre) – Tahtin (padres) – Tahtzitzin(tin) (honorables padres)


Xochitl (flor) – Xochimeh (flores) – Xochitzitzin(tin) (honorables flores)

Cuando se usan los posesivos, en singular la terminación es TZIN:

Noxochi (mi flor) – Noxochitzin (mi honorable flor)


Mote (tu piedra) – Motetzin (tu honorable piedra)
Icitlal (su estrella) – Icitlaltzin (su honorable estrella)

Cuando se usan los posesivos, en plural la terminación es TZITZIHUAN:

Noxochihuan (mis flores) – Noxochitzitzihuan (mis honorables flores)


Motehuan (tus piedras) – Motetzitzihuan (tus honorables piedras)
Icitlalhuan (sus estrellas) – Icitlaltzitzihuan (sus honorables estrellas)

Resumen:

Yolcatl – animal Anmoyolcauh – vuestro animal


Yolcameh – animales Inyolcauh – su animal (de ellos)
Noyolcauh – mi animal Noyolcahuan – mis animales
Moyolcauh – tu animal Yolcatzintli – honorable animal
Iyolcauh – su animal Yolcatzitzintin – honorables animales
Toyolcauh – nuestro animal Noyolcatzitzihuan – mis honorables animales

9
Pronombres demostrativos ININ / IN (esto, éste, ésta) e INON / ON (eso, ése, ésa). No existe el
género en náhuatl.

Inin huehue nocol = este anciano es mi abuelo


Inintzin huehuetzin nocoltzin = este honorable anciano es mi abuelito

Inin ilamatl nocih = esta anciana es mi abuela


Initzin ilamatzintli nocihtzin = esta honorable anciana es mi abuelita
Ilamatl = anciana

Inontzin cihuatzintli nonantzin = esta honorable mujer es mi madre

Nocneuh itoca Marco = mi hermano se llama Marco


Nocneuhtzin itocatzin Marco = mi honorable hermano se llama Marco

Vocabulario:
Quen mihtoa…? = cómo se dice…?
Tlein/tleon/tlen? = qué? (in tlein = lo que)
Tlein quihtoznequi…? = qué quiere decir…?
Ixayotl = lágrima
Cuitlatl = excremento
Teocuitlatl = oro (excrement divino)
Tlahtoani = líder, gobernador
Temictiani = asesino

10
LECCIÓN 6

IN es un clítico que puede funcionar como artículo o conjunción. Cuando el verbo es intransitivo,
IN marca el sujeto, cuando el verbo es transitivo, IN marca el objeto directo, y cuando es
bitransitivo, IN marca el objeto indirecto.

In calli (la casa)


In tlamachtilli (el alumno)
In metztli (la luna)
In tlacatl miquiz (el hombre morirá)
Piltontli quichihuaz in amapapalotl (el niño hará un papalote)
Nicmacaz tlacualli in tochtli (le daré comida al conejo)

ININQUE/ INIME (éstos, éstas) and INONQUE/ INOME (ésos, ésas).

Inin piltontli = este pequeño


Inon cihuaton = esa pequeña
Inon cihuatl = esa mujer
Inon tlacatl = ese hombre
Ininque cocone = estos niños
Inonque ichpocameh = esas muchachas
Inin xochicualli = esta fruta
Inon quema = ése sí
Inon amo = ése no
Inin amo cuallica = éste no está bien
Ininque notlamachtilhuan = éstos son mis alumnos
Tlein quihtoznequi inin? = qué significa esto?
Tlein quihtoznequi on tlahtolli? = qué significa esa palabra?

VERBOS
Se dividen en tres grandes grupos: transitivos, intransitivos, y reflexivos. Para los transitivos se
necesitan tres elementos: pronombre de conjugación, objeto, y verbo.
Los pronombres personales son:

Nehuatl / Nehua / Neh (yo)


Tehuatl/ Tehua/ Teh (tú)
Yehuatl/ Yehua/ Yeh (él, ella, eso)
Tehuan/ Tehuantin (nosotros)
Anmehuan/ Anmehuantin (ustedes) (también Namehuan en algunas regiones)
Yehuan/ Yehuantin (ellos)

Aquin = quién Ayac = nadie

11
Aquin yehuatl? = quién es él/ella? Aquin tehuatl? = quién eres?
Yehuatl nocneuh = él es mi hermano Ayac? = nadie?

Los pronombres de conjugación se usan como prefijos del verbo, y son los siguientes:

Ni (yo)
Ti (tú)
- (él, ella, eso)
Ti (nosotros)
An/Nen (Milpa Alta) (ustedes)
- (ellos)

El segundo element es el objeto. El primer objeto que veremos para conjugar verbos es C/ QUI,
que quiere decir (a) él/ella/eso.

El tercer elemento es un verbo conjugado. En presente, los verbos en singular no cambian, y en


plural se agrega una H al final:

PALEHUIA (ayudar)

Nehuatl nicpalehuia = yo le ayudo


Tehuatl ticpalehuia = tú le ayudas
Yehuatl quipalehuia = él le ayuda
Tehuan ticpalehuiah = nosotros le ayudamos
Anmehuan anquipalehuiah = ustedes le ayudan
Yehuan quipalehuiah = ellos le ayudan

El pronombre personal no es obligatorio, lo importante es el pronombre de conjugación.

NEQUI (querer)

Nicnequi (lo quiero)


Ticnequi (lo quieres)
Quinequi (lo quiere)
Ticnequih (lo queremos)
Anquinequih (lo queréis)
Quinequih (lo quieren)

En náhuatl a veces se requiere un poco de redundancia:


Nicnequi inon = quiero eso (lo quiero eso)
Nicnequi on xochicualli = quiero esa fruta (la quiero esa fruta)
Nicnequi yehuatl = lo quiero a él

12
LECCIÓN 7

IHTA (ver)

Niquihta (lo veo)


Tiquihta (lo ves)
Quihta (lo ve)
Tiquihtah (lo vemos)
Anquihtah (lo veis)
Quihtah (lo ven)

Otros verbos transitivos:

Chihua = hacer Cui = agarrar


Cohua = comprar Tlazohtla = amar
Tlapaloa = saludar Cocolia = odiar
I = beber Cua = comer
Pohua = contar Pehua = comenzar
Tlahtoltia = leer Tlahtolcuepa = traducir
Mati = saber Yeyecoa = poner a prueba, examinar

Los verbos intransitivos se conjugan igual, sólo que no llevan marca de objeto:

NEMI (vivir)

Neh ninemi (yo vivo)


Teh tinemi (tú vives)
Yeh nemi (él vive)
Tehuan tinemih (nosotros vivimos)
Anmehuan annemih (ustedes viven)
Yehuan nemih (ellos viven)

Otros verbos intransitivos:

Cochi = dormir
Iya = ir (en plural se conjuga como“yahui”)
Ahci = llegar
Tequiti = trabajar
Paqui = estar contento
Quiza = salir

13
LECCIÓN 8

Finalmente tenemos los verbos reflexivos. Para conjugarlos debemos agregar un elemento a los
pronombres de conjugación:

Nino (yo me)


Timo (tú te)
Mo (él se)
Tito (nosotros nos)
Anmo (ustedes se)
Mo (ellos se)

ALTIA (bañar)

Neh ninaltia = yo me baño


Teh timaltia = tú te bañas
Yeh maltia = él se baña
Tehuan titaltiah = nosotros nos bañamos
Anmehuan anmaltiah = ustedes se bañan
Yehuan maltiah = ellos se bañan

No todos los verbos reflexivos en español son reflexivos en náhuatl. Otros verbos reflexivos son:
(mo)Mahtequi = lavar(se) las manos
(mo)Machtia = enseñar / enseñar(se) (estudiar)
(mo)Cactia = calzar(se)
(mo)Teca = acostar(se)
(mo)Cocoa = enfermar(se), hacer(se) daño
Mihtoa (moihtoa) = decirse
Quen mihtoa nahuatlahtolpa…? / quen mihtoa macehualcopa? = cómo se dice… en náhuatl?
Pa/Pan = sobre, en
Mihtoa… = se dice…

OBJETO DIRECTO E INDIRECTO

Las marcas o prefijos de objeto directo y de objeto indirecto son las mismas. Cuando los dos
objetos están presentes, la marca indica el objeto indirecto.

Nech = me Anmech/namech/ mitzin (Milpa Alta) = os,


Mitz = te los, les (a ustedes)
C/qui = lo, la, le Quin = los, les (a ellos)
Tech = nos Te = a la gente, a alguien
Tla = (a) algo

14
PALEHUIA (ayudar) CUA (comer)

Nitepalehuia = ayudo a la gente Nitlacua = como algo


Titepalehuia = ayudas a la gente Titlacua = comes algo
Tepalehuia = ayuda a la gente Tlacua = come algo
Titepalehuiah = ayudamos a la gente Titlacuah = comemos algo
Antepalehuiah = ayudáis a la gente Antlacuah = coméis algo
Tepalehuiah = ayudan a la gente Tlacuah = comen algo

MACA (dar)

Nimitzmaca = yo te doy
Tinechmaca = tú me das
Quinmaca = él les da
Tanmechmacah = nosotros os damos
Anquimacah = ustedes le dan
Techmacah = ellos nos dan

También los sustantivos pueden tomar el lugar de los prefijos de objeto:


Tlaxcalli = tortilla
Niccua = lo/la como
Nitlaxcalcua = como tortilla
Niccua tlaxcalli = como (la) tortilla

15
LECCIÓN 9

TIEMPO PASADO

Normalmente el verbo pierde la última vocal, o se le agrega una C al final, o ambas cosas,
dependiendo del verbo. En los plurales la terminación siempre es QUE. Además, opcionalmente se
agrega una O antes del pronombre de conjugación.

TLACUA (comer algo)

Onitlacuac (comí)
Otitlacuac (comiste)
Otlacuac (comió)
Otitlacuaque (comimos)
Oantlacuaque (comisteis)
Otlacuaque (comieron)

TZACUA (cerrar) CAQUI (escuchar)

Onictzacuac (lo cerré) Oniccac (lo escuché)


Otictzacuac (cerraste) Oticcac (escuchaste)
Oquitzacuac (cerró) Oquicac (escuchó)
Otictzacuaque (cerramos) Oticcaque (escuchamos)
Oanquitzacuaque (cerrasteis) Oanquicaque (escuchasteis)
Oquitzacuaque (cerraron) Occaque (escucharon)

TLAHTOA (hablar) TLACHIA (mirar)

Onitlahtoc (hablé) Onitlachi (miré)


Otitlahtoc (hablaste) Otitlachi (miraste)
Otlahtoc (habló) Otlachi (miró)
Otitlahtoque (hablamos) Otitlachique (miramos)
Oantlahtoque (hablasteis) Oantlachique (mirasteis)
Otlahtoque (hablaron) Otlachique (miraron)

16
TIEMPO FUTURO
Se agrega el sufijo Z en singular, y el sufijo ZQUE en plural.

TLACUA COCHI

Nitlacuaz (comeré) Nicochiz (dormiré)


Titlacuaz (comerás) Ticochiz (dormirás)
Tlacuaz (comerá) Cochiz (dormirá)
Titlacuazque (comeremos) Ticochizque (dormiremos)
Antlacuazque (comeráis) Ancochizque (dormiráis)
Tlacuazqueh (comerán) Cochizque (dormirán)

TIEMPO COPRETÉRITO
Se agrega el sufijo YA/A/IA y en el plural además se añade una H. Opcionalmente se agrega el
prefijo O como se hace en el tiempo pasado. Si se agrega un verbo en futuro se forma “hacía que
hiciera”. Ejemplo: Nicnequiya nitlacuaz (quería comer), Niquilhuiya tlacuaz (le decía que comiera).

TLACUA

Nitlacuaya (yo comía)


Titlacuaya (comías)
Tlacuaya (él comía)
Titlacuayah (comíamos)
Antlacuayah (comíais)
Tlacuayah (comían)

GERUNDIO
Existen dos formas de hacer el gerundio: con las terminaciones (H)TOC (singular)/ (H)TOQUEH
(plural), o con las terminaciones TICA (singular)/ TICATEH (plural).
TOC sería el equivalente más directo del gerundio en español (estar haciendo algo en ese
momento).
TICA se refiere más bien a que uno entra en un modo, en un estado (entrar al estado en el que se
hace algo). Muchas veces se traducen igual al español, pero no siempre.

Nitlacuahtoc = estoy comiendo


Nitlacuatica = estoy comiendo (estoy en comer, en el estado de comer)

Titlahtolpantoque = estamos peleando


Titlahtolpanticateh = estamos peleados, estamos en pleito (en el estado de pleito)

Nan nehuahtoc = ando aquí nada más

17
Nan = simplemente
PIA (tener)

Nicpia (lo tengo)


Ticpia (tienes)
Quipia (tiene)
Ticpiah (tenemos)
Anquipiah (tenéis)
Quipiah (tienen)

Ticpia cahuitl? = tienes tiempo?


Nicpia tomin = tengo dinero
Ticpia mamox? = tienes tu libro?
Quipia tlapopotzalli/ tlachinolli? = tiene cigarros?

Cahuitl = tiempo
Tomin = dinero
Tlacuacua = pastar
Chichina = chupar, sorber
Tlapopotzalli/ tlachinolli = cigarro
Catle? = cuál?
Necuhtli = miel
Tapazolli = nido de ave
Cuauhmaitl = rama
Neihcuiloliztli = inscripción
Tlanonotzaliztli = conversación
Tlamatiliztli = materia, ciencia, sabiduría
Tlamiliztli / itlamian = final / al final
Amoxpialoyan = biblioteca
Pahnamacoyan = farmacia
(Mo)cehuia = descansar
Neihcuilolo = inscribirse
Nahuatia = avisar
(Mo)quentia = vestirse
(Mo)petlahua = desvestirse
Ixtlahua = pagar

18
LECCIÓN 10

Campa = dónde
Campa ca? = dónde está?
Campa ca mecanonotzalli? = dónde está el teléfono?
Campa ca inon? = dónde está eso?
Campa ca in axixcalco? = dónde está el baño?
Campa titequiti? = dónde trabajas?
Nitequiti (ompa) cocoxcalli, nitepahtiani = trabajo en el hospital, soy doctor
Ompa = allá
Auh tehuatl? (y tú?)

Mecanonotzalli/Tlanonotzaloni = teléfono (mecatl = cuerda, cable + nonotza = platicar)


Ehecanonotzalli = teléfono celular (ehecatl = aire + nonotza = platicar)
Mecanonotzalmachiotl = número telefónico
Amatitlaloyan = oficina de correos (amatl = papel, carta)
Tepozocuilli = metro, subterráneo (tepoztli = acero + ocuilli = gusano)
Tepoztototl = avión (tepoztli = acero + tototl = pájaro)
Cochihualoyan = hotel (cochi = dormir + huala = venir)
Axixcalco/ Axixcalli = baño (axixa = orinar + calli = casa)
Tlacualoyan = restaurante (tlacualli = comida)

CLIMA Y TIEMPO

Axcan = hoy, ahora


Axcan cehua = hoy hace frío
Axcan tona = hoy hace calor
Axcan tlaceliztica = hoy está fresco
Axcan eheca = hoy hace viento
Axcan cenca eheca = hoy hace mucho viento
Axcan cenca tona = hoy hace mucho calor
Axcan mixtentica = hoy está nublado (de “mixtli”, nube)
Axcan tlachipactica = hoy está despejado
Axcan quiahui = hoy llueve
Axcan quiahuiz = hoy lloverá
Axcan amoquiahuiz = hoy no lloverá
Axcan cenhuetziz = hoy helará
Axcan tonaz = hoy hará calor
Axcan mixayahui = hoy hay neblina

Nozo/u = o, o bien
Cocoxcalli/ cocoxcacalco/ tepahticalli = hospital

19
Cocoxcapixqui = enfermera
Noyuhqui/ Noihqui = también

REVERENCIAL DE LOS VERBOS

Este es un tema extenso y complejo, pero en general funciona así: se agrega “Mo” justo antes de
la raíz verbal, y un sufijo reverencial.
Sufijos reverenciales: lia, ilia, ililia / tia, ltia, iltia / tzino (para reflexivos), tzinohua
Ejemplos:

Nimitzchoquilia = yo te lloro
Timiqui - Timomiquilia = te mueres, se muere
Tinechnonotza - Tinechmononochilia = tú me platicas, usted me platica
Ticcua - Ticmocualtia = tú lo comes, usted lo come
Nimitzmotlazohcamachilia = le agradezco
Tinechmaca - Tinechmomaquilitzino = tú me das, usted me da
Timotlali - Timotlalitzino = tú te sientas, usted se sienta

20
LECCIÓN 11

Vocabulario
Ohuitic = dificil Pehua = comenzar
Yancuic = nuevo Tlaneci = amanecer
Tlahca/ teotlac = tarde Tlayohua/ tlapoyahui = anochecer, oscurecer
Zan = sólo Huitz = venir (irregular)
Occe = otro (Mo)cuepa = regresar
Cox/In azo/azo = talvez (Mo)hualcuepa = regresar
Tlein/tleon = qué? Ehua = estar de pie, existir
Quezqui? = cuánto? Tlapopolhuilli! = perdón!
Nanquilia = responder Xinechtlapopolhui = perdóname!
Camacicamati = entender Tonaltzahtzilia = invocar (espíritu)
Chia = esperar Nepanyotl = diversidad
Ahci = llegar Nepapan = diverso, varios

ORIGEN

HUITZ (venir)

Nihuitz (vengo)
Tihuitz (vienes)
Huitz (viene)
Tihuitze (venimos)
Anhuitze (venéis)
Huitze (vienen)

Campa tihuitz? = (de) dónde vienes?


Campa motlalnan? = dónde es tu tierra?
Chanti = habitar, residir
Campa tichanti? = dónde vives?
Nichanti Mexihco = vivo en México
Nehuatl, nican nochan/ Nochan Mexihco = yo, mi casa es aquí / mi casa está en México
Nimexihca(tl) = soy mexicano

TIEMPO

Cahuitl = tiempo
Imman = hora
Axcan = hoy, ahora
Moztla = mañana
Yalhua = ayer

21
Yahuiptla = antier
Huiptla = pasado mañana
Momoztla = todos los días, diario
Cualcan = temprano, en la mañana
Teotlac/teotlahcan = (en la) tarde
Yohualli = (en la) noche
Tlahcotonalpa/ tonalnepantla = medio día (tlahco = medio / nepantla = centro, en medio de)
Tlahcoyohualli/ yohualnepantla = media noche
Zan tlahcopa = nomás a la mitad
Ye = ya
Oc = aún, todavía
Ayemo = todavía no
Aocmo = ya no
Ye huehcauh = hace mucho
Ayemo huehcauh = no hace mucho
Ye chicome = hace una semana
Axcan chicome = en una semana
Xihuitl = año
Ye ce xihuitl = hace un año
Niman = luego, después
Zan niman = de inmediato
Zanqueh/ Zanica = tan pronto como
Ihcuac = cuando…
Tlein imman ticateh? = qué hora es?
Tlein imman? = a qué hora?
Telpocatl, tlein imman ticpia? = muchacho, qué hora tienes?
Ticateh chicnahui imman yohualli = son las nueve de la noche
Ye imman = ya es hora
Ayemo iman = todavía no es hora
Oc cualcan = todavía es temprano
Ticpia cahuitl? = tienes tiempo?
Axcan amonicpia cahuitl = ahora no tengo tiempo
Tlein imman titlacuazqueh? = a qué hora comeremos?
Ye tlahca, inazo mahcuilli imman = ya es tarde, talvez a las cinco
Niquizaz nahui imman teotlac = saldré a las cuatro de la tarde
In tepozocuilli pehua tequiti chicoace imman cualcan = el metro comienza a trabajar a las seis de la
mañana
In tepoztototl axcan amo quizaz = el avión no saldrá ahora
Ye tlayohua = ya está oscureciendo
Ye yohualli = ya es de noche
Zan imman ninohualcuepa(z) = regreso en seguida

22
LECCIÓN 12

Quetzalli = hermoso Quiltic = verde claro


Xococ = agrio, ácido Yauhtic = azul marino
Hueyi = grande Cozauhtic = amarillo oscuro
Chicahuac = fuerte Tlatlauhtic = rojo oscuro
Chipahuac = limpio / transparente Eztic = rojo sangre
Totonqui = caliente Yayauhqui = moreno
Iztic = frío Macehualtic = moreno, piel morena
Tzopelic = dulce Ilhuicatic = azul cielo
Tepiztic = duro Chocolatic = café oscuro
Hueyac = largo Coyotic = café claro
Zolli/zoltic = viejo, antiguo Chimecoc = manchado
Huehue = anciano Cuicuiltic = multicolor
Tentic = filoso, agudo Texocotic = anaranjado
Cococ = picoso
Tlapalli = color

In hueyi cuahuitl = el árbol grande


Totonqui atl = agua caliente
Tzopelic xalxocotl = guayaba dulce
Hueyac coatl = serpiente larga
Zoltic oztotl = cueva vieja
Zoltic tlaquemitl = ropa vieja
In xiutic ilhuicatl = el cielo azul
Tliltic mochichi = tu perro es negro

23
Chipahuac inin atzintli = está limpia esta agua
Coztic ihuipil = su blusa es amarilla
Cozamalotl = arcoiris
Itztli = obsidiana
Huipilli = blusa
Cehpayahuitl = nieve
Cehpayahui =nevar
Izhuatl = hoja
Amaizhuatl = hoja de papel
Teconalli = lápiz
Tlacuilolhuaztli = lápiz, pluma, crayón, etc.
Elehuia = desear
Totoltetl = huevo de ave
Octli = vino
Iztaoctli = vino blanco
Tlapaloctli = vino tinto
Teixhuinotl/ Pozoncachichic = cerveza
Chichihualayotl = leche
Chichihualayoctli = yogurt
Chichihualayohtli = Vía Láctea
Capolchichic/cafetzin/café = café
Xomatli = cuchara de barro
Chilmolli = salsa picante
Axcan cehpayahuiz = hoy nevará
Ticpia tletl? = tienes fuego?
Nicnequi yei totolteme = quiero tres huevos
Niquelehuia ce calli = quiero una casa
Ticnequi octli? = quieres vino?
Yehuatl quinequi chichihualayotl = ella quiere leche
Xolopihtli = loco, bobo
Xolopihuia = hacer tonterías
Opochtli = mano izquierda
Nopoch = mi (mano) izquierda
Topochcopa = nuestra mano izquierda / a la izquierda
Yecmaitl = mano derecha
Noyecma = mi (mano) derecha
Toyecma = nuestra mano derecha / a la derecha
Tlaxoxohuia = enverdecer
Tlacozahuia = secarse, ponerse amarillo

24
LECCIÓN 13

(In) tla = si (condicional)


(In) tlacamo = si no
Tla titequiti, ticpiaz tomin = si trabajas, tendrás dinero
Intlacamo titequiti, amoticpiaz tomin = si no trabajas, no tendrás dinero

QUERER HACER
1) Segundo verbo en futuro + nequi. Nequi lleva H en el plural, y se escribe en una sola
palabra:
Nitlacuaznequi = quiero comer
Titlacuaznequih = queremos comer
Chocaznequi = quiere llorar
Ancochiznequih = ustedes quieren dormir
Chocaznequih = ellos quieren llorar

2) Nequi conjugado + verbo conjugado en futuro. Se escribe en dos palabras separadas:


Nicnequi nitlacuaz = quiero comer
Nequi chocaz = quiere llorar
Annequih ancochizque = ustedes quieren dormir

Vocabulario
Ahcihualoyan = estación, terminal Nepacopa/ nepa ohtli = al otro lado
Amoxnamacoyan = librería Otonxocotl/ ayoxocotl = naranja
Ana = tomar, agarrar Patio = caro
Caltzalantli = calle Temoa = buscar
Cauhpohualli = reloj Tlamatini = sabio
Cuicatl = canto, canción Xochitlan = jardín
Huehuetl = tambor Yancuic = nuevo
Icnopilli = huérfano Yaoyotl = guerra
Ipan = sobre él/eso Notza = llamar
Namaca = vender

Nepacopa tepozocuilahcihualoyan Insurgentes, ipan caltzalantli Orizaba mahtlactli ihuan yei, ca


ce amoxnamacoyan tlein quipia cuacualli amoxtin ihuan amopatio. Intla ticcohuaznequi ce
amoxtli, xiya ompa. Totazqueh tinocneuh!

Al otro lado de la estación de metro Insurgentes, sobre la calle Orizaba número 13, hay una librería
que tiene buenos libros y no están caros. Si quieres comprar un libro, ve ahí. ¡Nos vemos amigo!

25
LECCIÓN 14

Vocabulario
Sustantivos Tenehua = pronunciar
Tzacualli = pirámide Chia = esperar
Tlahtlaniliztli = pregunta Cehuia = apagar
Atoyatl = río Tlaocoya = estar triste
Tlecehuiani = bombero Tlaocoyaliztli = tristeza
Ahuiyaliztli = olor Tlatzihui = sentir flojera
Huelicayotl = sabor (Posesivo)yolcocoa = estar afligido
Macehualli = la gente, el pueblo Tequipachoa = preocuparse (reflexivo)
Macehualtlahtolli = la lengua del pueblo, Yolnonotza = pensar, reflexionar (reflexive
lengua coloquial verb)
Calani = sonido metálico Motlaloa = correr, apurarse
Chachalaca(ni) = parlanchín Tlatlachia = despertar
Tianquiztli/ tianquizco = mercado Cotaloa = roncar
Omitl = hueso Cuacualaqui = hervir
Calchihuani = arquitecto Tlahtlania = preguntar
Tepanchihuani = albañil
Teyaotlani/ teyaochihuani = guerrero, Adverbios y otros elementos
soldado Tleica? = por qué?
Conepahtiani = pediatra Cenca = mucho
Tlapohuayotl = matemáticas Ocpa = dos veces
Tlatzotzonqui = músico Nican/ nan (Milpa Alta) = aquí
Toachtotahuan = nuestros antepasados Ompa = allá
Toltecayotl = arte o ciencia Huehca = lejos
Xochitocani = jardinero Amo huehca = cerca
(Posesivo)nahuac = junto a
Adjetivos Ixco = frente a
Ohuitic = difícil Ihtic = dentro (suyo)
Ahuiyac = aromático Nepantla/ tzalan = en medio de
Huelic = delicioso Pal = gracias a
Ihyac = apestoso Tech = cerca de, con, en
Tzopelic = dulce Tica = en (refiriéndose a tiempo)
Chichic = amargo Tlacpac/acopa = arriba
Poyec = salado Tlatzintla/tlani = abajo
Iztayo = con mucha sal Quiahuac = afuera
Cuechahuac =húmedo, mojado Mochipa/ cemihcac = siempre
Aic = nunca
Verbos Queman = cuándo?
Tlatlauhtia = rogar

26
Expresiones y frases
Huel miac nitlazohcamati = te lo agradezco mucho
Cencualli monemilitzin = es usted muy amable
Tlein huelicayotl ticnequi? = qué sabor quieres?
Amo cehua amo tona = no hace frío, no hace calor

IHTOA / ILHUIA

Ambos significan decir, pero “Ihtoa” acepta sujeto y objeto directo, e “Ilhuia” acepta sujeto, objeto
directo y objeto indirecto:

Niquihtoa = yo (lo) digo Niquilhuia = yo le digo


Oniquihto = yo (lo) dije Oniquilhui =yo le dije

Nimitzihtoa – Nimitzilhuia = yo te digo

Nimitzilhuihtoc! = te estoy diciendo!

POSPRETÉRITO
Se forma con el futuro + quia:
Nitequitizquia = yo trabajaría

CONDICIONAL
Se forma con intla (si), y el verbo en pospretérito (tanto en la causa como en el efecto):
Intla titequitizquia, ticpizquia tomin = si trabajaras, tendrías dinero.

27
LECCIÓN 15

DIMINUTIVO
Se forma con los sufijos TON/ TOTON.
Telpocahtoton = muchachito
Mizton = gatito (gato doméstico)

Vocabulario
Ami = cazar
Amini = cazador
Tlatquehua/ tlatquitlacatl = rico, adinerado
Pilhuilia = aumentar
Pactia = gustar, dar gusto
Nechpactia = me gusta
Amo zan(ye) = no sólo
Zazan = demasiado
(Za)zan nen = en vano
-Cel = solo (mocel = tú solo, icel = él solo, inceltin = ellos solos, etc.) (A veces se agrega zan)
-Cepan = juntos
Ayi = hacer
Tlein tayi? = qué haces?
Tle ipampa(tica)? = por qué razón?
Ipampatica = porque…
(In) tlein = lo que… (in tlein tayi, amo cualli = lo que haces no es bueno)

Amo yehuan, amoniquinixmati = no son ellos, no los conozco


Amo zanye inin, noyuhqui inon = no sólo esto, también eso
Amo zan icel iyaz = no irá solo
Tlein ipampa tichoca, tinocneuh David? = Por qué razón lloras, mi amigo David?
In tlein ticchihua, amo nechpactia = no me gusta lo que estás haciendo

28
LECCIÓN 16

VERBO CA (Estar)

CA (Presente) CA (Pasado)
Nica Onicatca
Tica Oticatca
Ca Ocatca
Ticateh Oticatcah
Ancateh Oancatcah
Cateh Ocatcah

CA (Futuro)
Niyez
Tiyez
Yez
Tiyezqueh
Anyezqueh
Yezqueh

Yalhua onicatca ompa = ayer estuve ahí


Yez cenca quetzalli = sera muy hermoso

POSESIÓN
Se agrega Huaxca a los pronombres posesivos:

Nohuaxca = mío
Mohuaxca = tuyo
Ihuaxca = suyo (de él/ ella/ eso)
Tohuaxca = nuestro
Anmohuaxca = vuestro
Inhuaxca = suyo (de ellos)

Inin noteconalli = éste es mi lápiz


Inin teconalli nohuaxca = este lápiz es mío

Vocabulario
Miac/ miec/ cuza = mucho
Miactin = muchos (cosas)
Miacque = muchos (personas)
Tepitzin = un poco

29
Quezqui = cuánto(s)?
Ipati = costar
Quezqui ipati? = cuánto cuesta?
Achi = más
Oc achi/ocuachi cualli = mejor
Tetepitzin = menos
Zatepan = luego, después
Nelli / Melahuac = de verdad
Neliliztli = verdad

PAÍSES, GENTE Y LENGUAS (Algunos son aproximados y debatibles)

Mexihco = México / Mexicatl = mexicano / Nahuatlahtolli o Macehualahtolli = náhuatl


Caxtillan = España / Caxtiltecatl = español / Caxtiltlahtolli = castellano
Inglatlalpan = Inglaterra / Inglatlaltecatl = inglés / Inglatlahtolli = lengua inglesa
Teutotitlan, Alemantlan, Germanotitlan = Alemania / Alemantecatl = alemán / Alemantlahtolli =
lengua alemana
Francia = Francia / Francitecatl = francés / Francitlahtolli = lengua francesa
Portocallan = Portugal / Portocaltecatl = portugués / Portocaltlahtolli = lengua portuguesa
Itallan = Italia / Italtecatl = Italiano / Italtlahtolli = lengua italiana
Hollanda = Holanda / Hollantecatl = holandés / Hollantlahtolli = lengua holandesa
Helenoyan = Grecia / Hellenotecatl = griego / Helenotlahtolli = lengua griega
Rusia o Rusitlalpan = Rusia / Rusitlaltecatl = Ruso / Rusitlahtolli = lengua rusa
Iran = Irán / Irantecatl = Iraní / Persiatlahtolli = lengua persa
Exipto = Egipto / Exiptecatl = egipcio / Arabitlahtolli = árabe
India = India / Inditecatl = indio / Inditlahtolli = hindi
Xapon = Japón / Xapotecatl = japonés / Xapotlahtolli or Nipontlahtolli = lengua japonesa
Corea Huitztlampa = Corea del Sur / Coreatecatl = coreano / Coreatlahtolli = lengua coreana
China = China / Chinatecatl = chino / Chinatlahtolli = lengua china
Africa Huitztlampa = Sudáfrica / Africa Huitztlampanecatl = sudafricano / Africaantlahtolli =
afrikaans
Arxentitlan = Argentina / Arxentitecatl = argentino
Canauhtlan = Canadá / Canauhtecatl = canadiense
Brasillan = Brasil / Brasiltecatl = brasileño
Irac = Iraq / Iractecatl = Iraquí
Corea Mictlampa = Corea del Norte
Australlan = Australia / Australtecatl = australiano
Yancuic Zetlalpan = Nueva Zelanda / Yancuiczetlalpanecatl = neozelandés
Tlahtocayotl in Cepanca Ihuicpa America, Yancuic Anglitlalpan, Tlacetililli Tlahtocayotl Ixachitlan
= Estados Unidos de América / Yancuic anglitecatl, Americatecatl = estadounidense

30
LECCIÓN 17

Vocabulario
Itechpa = acerca de (eso, él) Mama = cargar
Tzompilli = gripa Coni = beber
Tlamachtiloyan = escuela Tzahtzi = gritar
Nahuatia = notificar Cualania = enojarse
Choloa = escapar, huir Tilmatlahuatzaloni = toalla
Ihyotia / ihyoana = respirar Tepoztlecuilli = estufa
Tahtaca = rascar Nemilia = pensar
Papachoa = apapachar Nehnemi = caminar
Iciuhcac/ huelohque = rápido, pronto Centlalia = unir, juntar
Xinechtlapopolhui = perdóname (Mo)nechicoa = reunir(se), juntar(se)
Canah = algún lugar, algunos lugares Moquetza = ponerse de pie
Canah quiahui canah amo quiahui = en Tilana = jalar
algunos lugares llueve y en otros no Mayana = tener hambre
(Mo)teca = acostar(se) Polihui = perderse, faltar
Cuica = cantar Huetzca = reir
Ihtotia = bailar Zan quexquich = unos cuantos
(Mo)tlalia = sentar(se), poner(se) Mehua = levantarse
Auh = pero

DEBER & PODER


Para expresar necesidad o deber, se usa el verbo Monequi (se quiere), y el siguiente verbo se
conjuga en furuto:
Monequi niyaz = debo ir
Monequi ticholoz = debes huir
Monequi anquicuazque = debéis comerlo
Amo monequi nitequitiz = no tengo que trabajar

Para expresar capacidad, se usa el verbo Hueli(z) (es/será posible) y Ahuel (no es/será posible):
Hueliz nicchihuaz = podré hacerlo
Ahuel nicochiz = no puedo dormir

IMPERATIVO
Las 6 personas tienen forma imperativa. Para la primera y tercera persona tanto en singular como
en plural se agrega la particular Ma al principio de la oración, los verbos normalmente pierden la
última vocal, y en el plural se agrega el sufijo Can:

Ma nicoch = vamos a dormir (hablándose a uno mismo)


Ma momachti = que estudie
Ma titlacuacan = comamos, hay que comer

31
Ma tzahtzican = que griten

Para la segunda persona en singular y plural, se agrega el prefijo Xi, y el pronombre de conjugación
desaparece. En el plural, se agrega el sufijo Can:

Xitlacuilo = escribe!
Ximotlahtocan = hablen!
* Ma xitlacuilo = escribe por favor, ojalá escribas
* Macamo xicoch = no duermas por favor, ojalá no duermas

IR A/ VENIR A
Para expresar “ir a”, se utiliza el sufijo Tiuh en el presente, y To en el pasado. Para expresar “venir
a”, se utiliza el sufijo Quiuh en el presente, y Co en el pasado:

Nitlacuatiuh = voy a comer


Otitlahtoto = fuiste a hablar
Nitlacuaquiuh = vengo a comer
Otitlahtoco = viniste a hablar

32
LECCIÓN 18

Vocabulario
Zazanilli = cuento, historia Cemihcac = eterno, eternamente
Tlancochtli = muela Teotahtzin = padrino
Teyollopahtiani = cardiólogo Iztohuahque = duende en Milpa Alta
Xixihuia = enhierbar
Tlacayomatini = antropólogo
Icxihuia = patear
Pahnamacani = farmacista Ticitl = curandero
Tlapalteconalli = lápiz de color Ahyotl / Tonal = espíritu, alma
Tlazohtzin/tlaixnamic = novio Cuauhtlan = bosque
Huipanatlahtolli = frase Icxitlan = al pie (del cerro, etc.)
Xinechchia tepitzin = espérame tantito Milli = sembradío
Ma cualli ohtli = que te vaya bien Toquiztli = siembra
Petlani = brillar
Tepacholiztli = gobierno
Tlacotl = vara
Hueyi tlamachtiloyan = universidad Que / quemen = como…
Momachtiani = estudiante (Mo)tlapechoa = columpiarse
Pilli = niño, pequeño Tlapecholtia = columpiar
Namictli = esposo (ni)nonanacahue = ando pacheco
(Mo)icihui = darse prisa Nan nonanacahuihtoc = aquí ando
Teyacanani = conductor, guía, el que lleva pachequeándome
Yacana = guiar Mahuizo = divertirse
Huehcachaneque = extranjero Tepoztlamahuizolli = televisión
Yocolia = formarse, crearse Tlachialmahuizolli = película
Yocoltia = formar, crear Tlachialmahuizoliztli = cine (arte)
Caxiltia = cumplir años Tlachialmahuizoyan = cine (lugar)
Zazanque = como si… (tla)huenti = emborracharse
Zan huehuehca = más o menos Ihyotl = aliento
Huanyolque = familiar, pariente Manel, macihui = aunque (subjuntivo)
Cemilhuic = todo el día Totlalticpac = nuestro mundo, la Tierra

CON
Ica = con (generalmente cosas)
(Posesivo)tloc = con, al lado de
(Posesivo)huan = con
Notloc = conmigo, a mi lado
Motloc = contigo, a tu lado
Itloc = con él, a su lado
Totloc = con nosotros, a nuestro lado
Anmotloc = con ustedes, a su lado
Intloc = con ellos, a su lado

PARECER QUE
Mati = parece que, se ve como si

33
Mati ticochiznequi = parece que quieres dormir

Vocabulario de Groserías
Chichiltictlahtolli / Camapitzotlahtolli = grosería
Ye tlanequi = ya quiere ponerle
Cihuahuilnequi = ninfómana, puta
Tzinihiac = cachonda
Xima (pelar) = coger
Quizacalaqui = coger
Ye nicxima = ya lo voy a pelar (voy a coger)
Campa ca tzoncamac = donde hay muchos pelos, la pucha
Xite = verga
Mico = pucha
Campa timico? = a dónde vas/pucha?
Coatlate = burro, cabeza de chorlito
Ma quitzinca monana = que chingue a su madre

COMPARATIVO
Se usa la fórmula: Ocuachi … que(men) …:
Nocneuh ocuachi hueyi que(men) neh = mi hermano es más grande que yo

LIA / TIA
La terminación LIA significa “para (hago algo para alguien)”:
Nimitzcohua = te compro (a ti, literalmente)
Nimitzcohualia = te compro (algo, a ti, o para ti)
La terminación TIA es el causativo, y significa “hacer que alguien haga algo”:
Nimitztlacuatia = te hago comer

ANDAR HACIENDO
Además del gerundio, se puede usar el auxiliar TINEMI:
Tinechnotzatinemi = me andas llamando

PASAR A HACER
Las terminaciones TIPANOA o TEHUA dan el sentido de “pasar a hacer”:
Oticcohuatipanoaya = Pasabas a comprarlo

34
LECCIÓN 19

Vocabulario
Nochtlacah = todo mundo Icpimachiotl = semáforo
Tlalhuia/ yolehua = invitar Pahtli = medicina
Apizmiqui = morir de hambre Tuz/toz = entonces
Inic = para (hacer) Mach = dizque, es que, pues
Tzaloa = aprender Cacamochtli = tostada
Achto = primero Huahualoa = ladrar
Notzalli/ meyotl = apellido Piloa = colgar
Tlacati = nacer Ihcatic = igual
Tlaixcopinalli = fotografía, imagen Huehcahuia = tardar
Xopanitztempan = primavera Neoctli = pulque
Xopantla = verano Toca = sembrar, enterrar
Tonalco = otoño Tooca = seguir
Tlaceceyan = invierno Yuhqui/ yehun (Milpa Alta) = así
Tozticateh/ Timotazqueh/ Titotazqueh = nos Namictia = casarse con un hombre
vemos luego Cihuactia = casarse con una mujer
Xontetlahpalo = salúdame a tu familia Timonamictic? = eres casad@ (con un
Ihcuiloa = escribir hombre)?
Neihcuiloliztli = registro, inscripción Timocihuactic? = eres casad@ (con una
Anxelli = ángel mujer)?
Cecen = cada (plural ceceme) Ninonamictic = estoy casado (con un
Cecepa = cada vez hombre)
Oc cecepa = cada vez más… Neltoca = creer
Tomincalpialoyan = banco Tlamanalli = ofrenda
Tlaocpahuilli = repetición, repaso Malacachoa = girar
Tepantlahtoani = abogado Cuaxihuenti = marearse
Tlein ipan titequiti? = en qué trabajas Huetzi = caer
Cuauhxinqui = carpintero Xinacatl = cara de niño
Tlaquemitl / Tzotzomatli = ropa Metzcualo = eclipse
Cihuamichin = sirena Mitl = flecha
Xaltentli/ xaltempa = playa Tlahuitolli = arco
Ititi = mostrar Ilnamiqui = recordar
Icpitl = luciérnaga Atlauctli/atlacomolli = barranca
Machiotl = signo, señal Tlanahuatilli = mensaje, informe

Campa anyahue?
Tiyahue titlapalozqueh tocneuh tepahtiani Adrián, ompa Xallan.
Aocmo chanti Xallan, axcan chanti in Texocotitlan.
Tlazohcamati, nehuatl amo onicmatiya.
Tozticateh, xontetlahpalo

35
Nicempaqui, tinonantzin
Tleica ticempaqui?
Niyaz axcan chicome Teotihuacan, onechtlalhui nocneuh Citlalli.
Citlalli noihqui tlacayomatini?
Amo, yehuatl tequitini, tlahcuiloqui
Tlein imman anyazqueh?
Cualcan, in ihcuac tlatlaneciz.

Chicomilhuitl = semana
Itlamian chicomilhuitl = fin de semana
Inic ce tonalli ipan chicomilhuitl/ lunestica = primer día de la semana
Inic ome tonalli ipan chicomilhuitl/ martestica = segundo día de la semana
Inic yei tonalli ipan chicomilhuitl/ miercolestica = tercer día de la semana
Inic nahui tonalli ipan chicomilhuitl/ juevestica = cuarto día de la semana
Inic mahcuilli tonalli ipan chicomilhuitl/ viernestica = quinto día de la semana
Inic chicoace tonalli ipan chicomilhuitl/ sabadotica = sexto día de la semana
Inic chicome tonalli ipan chicomilhuitl/ domingotica = séptimo día de la semana

36
LECCIÓN 20

Yehuatl cualneci ica inon tlaquemitl Momauhtia = asustarse


Cocoxcatehuicani = ambulancia Tlapitza = silbar
Popoloa = destruir Huihuitla = arrancar
Popoloca = tartamudear, hablar una lengua Tlaza = derrumbar, derribar
rara Tlahtlatecpanaliztli / tlahtolloliztli =
Popolocatl = bárbaro, español, gringo vocabulario
Temoa = bajar / buscar Mahuiliztli = miedo
Tlehco = subir Chalchihuitl = jade
Tleatoyatl = lava Cueitl = falda
Paca = lavar Ticiyolcani = veterinario
Tecuani = fiera Tzapatl = enano
Quin = apenas Mach/tlein/in = que (oración relativa)
Quin ye chicome cenca otonaya = apenas
hace una semana hacía mucho calor
Inin tlein opano ipampa = esto sucede Nopan = sobre mí
porque… Mopan = sobre ti
Mana = poner Ipan = sobre él
Momana = ponerse, formarse Topan = sobre nosotros
Ehecacoatl = huracán, torbellino Anmopan = sobre ustedes
Mauhtia = asustar Inpan = sobre ellos

Nacayotl = cuerpo Chichihualli = seno


Cuaitl / tzontecomatl = cabeza Chichihualyacatl = pezón
Cuayollotl = cerebro Chichihualayotl = leche
Ixtli = cara Tzontli = cabello
Quechtli = cuello Nacaztli = oreja
Acolli = hombro Ixcuaitl = frente
Matzopaztli = brazo Ixtzontli = pestaña
Molictli / matepopolli = codo Ixtelohtli / ixtelolohtli = ojo
Maquechtli = muñeca Ixayotl = lágrima
Mahpalli = palma Yacatl = nariz
Mahtlactli = dorso de la mano Ixteliuhcatl = mejilla
Mahpilli = dedo de la mano Tentli = labio
Iztitl = uña Camactli = boca
Yelpantli = pecho Tlantli = diente
Omicicuilli / cecehcuilli = costilla Tlancochtli = muela
Cuitlapantli = espalda Nenepilli = lengua
Cuitlapanxilotl = columna vertebral Camachalli / tenchalli = quijada, mentón
Pitzahuayan = cintura Tozcatecuacuilli = campanilla

37
Maitl = mano Tepilcuaxicalli = útero
Ihtitl = barriga, panza Maxatli = muslo
Tzintli = trasero Metztli = pierna
Tzintamalli = nalga Tlancuaitl / tetepontli = rodilla
Tepolli = pene Coztli = pantorrilla
Ahuacatl = testículo Icxitl = pie
Xipintli = prepucio Xopilli = dedo del pie
Tepulayotl = semen Xocpalli = planta del pie
Tepolcuaxipeuhcatl = glande Xictli = ombligo
Tepilli = vagina Xicmecayotl = cordón umbilical
Tepiltenxipalli = labio vaginal

PLUSCUAMPERFECTO

No es tan común, pero sí se usa. Se añade el sufijo “Ni” al verbo. Describe un pasado remoto,
generalmente al relatar algo:

Nicnotzani = lo hubiera llamado (lo ha llamado)

VOZ PASIVA

Se añade el sufijo “Lo” al verbo, y el plural es “meh”:

Niccua in pitzonacatl = como la carne de puerco


In pitzonacatl cualo = la carne de puerco es comida
Cualomeh = son comidos

Vocabulario de amor y afecto


Nimitztlazohtla = te amo
(Cenca) Tinechpactia = me gustas (mucho)
Mopampa nipactica = me haces feliz
Ticencualtzin quen xochitl = eres hermos@ como una flor
Notloc ximocauh = quédate conmigo
Amo xinechcauh = no me dejes, no te vayas
Mopampa ninoamana = te extraño
Tinotonal = mi sol
Tinocitlal = mi estrella
Tinoyolo = mi corazón
Tinotlazohtzin = mi amor
Tinoilhuicac = mi cielo

38
LECCIÓN 21

Yamanqui / yemanqui = tibio


Ilcahua = olvidar
Petlacalli = caja
Hueyipetlacalli = maleta
Ehuaxiquipilli/ hueyixiquipilli = mochila
Ticahci in hueyicalmimilolli = tomo el autobús
Tzoyoc = sucio
Axcahua = rico, abundante
Poxahuac = esponjoso
Cuauhtic = alto
Huacqui = seco
Cuechactic = húmedo, mojado
Tezontic = áspero
Yetic = pesado
Tene = filoso
Tlatlatilli/ ixtaca = escondido
Ixtacaconetl = bastardo
Cuacua = morder
Yectli = bueno, virtuoso
Tlahtlacolli = ofensa, pecado, error
Camanalli = broma, chiste
Camanallo = bromista
Camanatlahtoa = bromear
Amo cualli niquihta = me cae mal

Nota: A veces las terminaciones E y HUA indican posesión: “que posee…”.

Ixhuatl = palmera Mahuiztic inemilitzin = de vida honrada


Cuechahua = mojar(se) Tlahtocan = palacio real, palacio de gobierno
Icnotl = pobre Tlahtocayotl = país, nación, reino
Icnoyotl = pobreza Ixcopiniani = fotógrafo
Nenyotl = inutilidad Mochihua/ pano = suceder, pasar, ocurrir
Nentetl = una papa, una piedra, inútil Tlein mopan mochihua = qué te sucede?
Ichtequi = robar Amiqui= tener sed
Ichtecqui = ladrón Quexquipa = cuántas veces?
Huica = llevar Camacholoa = abrir la boca
Canah = alguna parte Chiahuizotl = grasa
Amo canah = en ninguna parte Camapizotic = grosero
Poloa = perder Cualli inemiliz = honrado
Mahuiztic = solemne, honorable Tentzonpopoa = rasurarse

39
Tlahuana = emborracharse Xicalli = jícara
Iztlacati = mentir Cozcatl = collar
Malli = prisionero Pantli = bandera
Mallotl = cautiverio Tlacatecolotl = demonio
Tlacotli = esclavo, sirviente Tzapalotl = plátano
Acualli = mal, malo Exotl = ejote
Tlacuitlahuia = cuidar Elotl = elote
Occe tlamantli = otra cosa Ayohxochitl = flor de calabaza
Amo cenca = no tanto Itzmitl = verdolaga
Cahua = quedar Chayohtli = chayote
Nechca = ahí Xicamatl = jícama
Nohca = mientras Tlacualchihuani = cocinero
Nealtimaloyan = baño, bañera Tocani = sembrador
Calmimilolohtli = carretera Tlahuilli = luz
Nextia = encontrar Tlachtli = pelota
Moztlatica = al día siguiente Tozquitl = voz
Teca = echar Amatlahcuilolli = carta, documento, escritura
Quilitl = verdura Cuicani = cantante
Cotona = cortar Tocayotia = nombrar, llamar
Ica nican = por aquí Zaca = acarrear
Ica ompa = por allá Amocualneci = feo
Nematini = sensible Pixca = cosechar
Quemanian = a veces Tzicuini = brincar
Ciyahui = cansarse Napaloa = abrazar
Achtotahtli = ancestro Patlana = volar
Tlazolli = basura Tlapopolhuia = perdonar
Tlachpana(ni) = barrer (barrendero) Pinahua = tener pena
Tlatecpanaliztli = orden, lista (Mo)tlahuelhuia = enojarse
Tonalamatl = calendario Tlahuelmiqui = estar furioso
Calaqui = entrar Mahuiltia = jugar
Tepozmolcaxitl = licuadora Necui = olfatear
Tlapechtli = cama Tlalollin = terremoto
Tomitl = cobija de lana Teochihualiztli = bendición
Tepozcomitl = olla Tepeyolohtli = corazón del cerro, duendes y
Tanahtli = cesto hadas
Xiquipilli = bolsa Paquiliztli = felicidad, alegría
Cuetlaxtli = piel, cuero Mahcamiqui = asustarse
Ihuitl = pluma Tlecuilli = fogón, fogata

40
LECCIÓN 22

Nelhuayotl = raíz, origen, cultura


Tlacayotl (totlacayo) = humanidad
Namiqui = unir, embonar
Tennamiqui/ tempitzoa = besar
Amo nechnamiqui = no me queda, no me conviene, no me va
Coyotl = extranjero, intruso
Cox = marca introductoria de pregunta de tipo “sí / no”

41
YOLOME

Сhichi Cuacuauhtentzotl Michin

Mizton
Cuamiztli Amichichi

Caxtotolli
Coatl Hueyimichin

Cuanacatl
Quimichin Ocelomichin

Xaltuzan/Caxtillan
Pioton
quimichin Tototl

Cuacuahue
Cueyatl Cuauhtli

Pitzotl
Alotl Tohtli

42
Tlacamayetecuani Cuetlachtli Colotl

Tomahuacocuilli Tochtli Tlacocotl

Tliltic ocelotl Huitzilli Cuetlaxcoyotl

Chapullin Huilotl Ocuilli

Cuetzpalli Techalotl Calayotl

Cipactli Zayolli Azcatl

Huitztochtli Tocatl Ocelocahuayotl

43
Tlacatototl Tamazolli Axnotl

Cozamatl Axolocuetzpalli Cahuayotl

Сhopilli Tapayaxin Cacalotl

Mazatl Ayotl Tecolotl

Papalotl Atecuicitli Etzatl

Mayatl Ozomatli Tzinacantli

Canauhtli Necuhzayolli/Pipiyolli Icpitl

44
Amiztli Oquichcuacuahue Zolli

Epatl Quetzaltototl Tlacuatzin

Tozan Moyotl Centzontli

Pezohtli Quecholli Tepemiztli

Miztli Ocelotl Aztatl

Mapachtli Ayotochtli Achacatl

Acxoyatototl Ichcatl Huexolotl

45
Molotl Coamichin Atemitl

Cuicuitzcatl Cilli Atuzan

Tzopilotl Atocatl Coyotl

Coxolitli Tecpintli Axolotl

46
CANCIONES

Elefantes
Cente elefante motlapechoaya
Ipan tocatzanalli
Huan oquihtaya ococ chicohuaya
Oquinotzato occe yolcatl
Ome elefantes motlapechoaya
Ipan tocatzanalli
Huan oquihtaya ococ chicohuaya
Oquinotzato occe yolcatl…

Toquiztli
Yu acihco yu acihco toquiztli
Xictocacan xictocacan miltzintzin
Amo quiahui amo quiahui miltzintzin
Tla petlani tla cueponi ye quiahuiz
Tuza cualo tuza cualo tlaolli
Xicxiuhmina xicxiuhmina miltzintzin

Ximomalacacho
Ximomalacacho, ximomalacacho, ximomalacacho miacpan!
Tla ticuaxihuentiz ihuan tihuetzitiz inon tlein nicnequi!

Tlamiliztli

47

También podría gustarte