Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
LIZOT, J. Diccionario Enciclopédico de La Lengua Yãnomãmi (2004) PDF
LIZOT, J. Diccionario Enciclopédico de La Lengua Yãnomãmi (2004) PDF
lengua yãnomãm@
Traducción del manuscrito francés:
Diccionario enciclopédico de la
lengua yãnomãm@
con la colaboración de Hepëwë, Nõhõkuwë y Tiyetirawë
Coordinación editorial:
Alejandro Reig
Corrección de textos:
Henry Arrayago
Diseño:
Patty Alvarez
Fotolito e impresión:
Editorial Ex Libris
ISBN: 980-6800-00-1
Depósito legal: lf04820044602095
Agradecimientos
El Vicariato Apostólico de Puerto Ayacucho agradece la contribución de la Dirección de Misiones
de la Congregación Salesiana, en la persona del padre Luciano Odorico, cuyo apoyo financiero hizo
posible la traducción y edición de esta obra.
Los editores agradecen a Marcos Salcedo, J. Celsa Señaris, Carlos Lasso, Belkys Rivas, Arnaldo Ferrer,
Gilson Rivas y Daniel Lew, del Museo de Historia Natural La Salle, por su revisión de la nomen-
clatura de las especies de vertebrados citadas en el texto.
A Yasmín Rubio Palis, de BIOMED, Universidad de Carabobo, por su revisión de la nomenclatura
de las especies de insectos.
A Leida Rodríguez, de la Fundación Instituto Botánico, y a Giuseppe Colonello, del Museo de
Historia Natural La Salle, por su revisión de la nomenclatura de las especies botánicas citadas en
el texto.
A María Eugenia Villalón por su revisión de la traducción de los términos lingüísticos.
El Vicariato Apostólico de Puerto Ayacucho se complace en publicar la importante obra del Dr.
Jacques Lizot: Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@.
A mediados de los años 70, la Misión Salesiana del Alto Orinoco (Venezuela), programó la imple-
mentación del Proyecto Educativo Intercultural Bilingüe Yãnomãmi. Para ello se propuso dar un
espacio de participación a todos los especialistas en ciencias antropológicas y educativas que tra-
bajaban en la zona. Fue así que se generó un diálogo muy fructífero mediante el cual los misio-
neros, desde su experiencia, dieron una dimensión pedagógica a los aportes de los investigadores
sociales. El resultado fue la unificación de considerables esfuerzos de investigación y la produc-
ción de abundante material educativo, focalizado en la consolidación del proyecto histórico del
pueblo yãnomãm@ y en su protagonismo, no sólo en Venezuela, sino también en los estados
Amazonas y Roraima de Brasil.
Entre otros aportes, en parte fruto del trabajo de los mismos misioneros y misioneras, el Equipo
Educativo contó con la meticulosa investigación lingüística y la preciosa recolección de mitos y
textos variados de la lengua yãnomãm@ que el Dr. Lizot realizó a lo largo de su prolongada per-
manencia entre los Yãnomãm@ de Venezuela, desde 1968. Ese material fue puesto a disposición
del Proyecto Educativo Intercultural Bilingüe, tras una ponderada elección de un adecuado siste-
ma de transcripción lingüística.
Con el asesoramiento de Jacques Lizot, en 1981 la Misión Salesiana publicó el primer texto esco-
lar, seguido rápidamente de otros. En 1989, J. Lizot entregó, para su publicación, una colección
de mitos como textos de lectura para la Escuela Intercultural Bilingüe Yãnomãm@. Siguieron dos
volúmenes más (en 1996 y 1997), con relatos y discursos ceremoniales, expresiones genuinas de
distintos géneros literarios de la lengua yãnomãm@. Contemporáneamente (en 1996), J. Lizot or-
ganizó sus estudios lingüísticos para la publicación de una competente Introducción a la lengua yã-
nomãm@ (morfología). El broche de oro de estas publicaciones es ahora el Diccionario que nos
honramos en presentar.
Teniendo en cuenta el manejo fluido de la lengua coloquial yãnomãm@ adquirido por el Dr. J. Lizot,
su conocimiento de las técnicas del lenguaje ceremonial, y la profundización en el conocimiento
científico del sistema gramatical, estamos seguros de que este diccionario aportará una contribu-
ción decisiva al diálogo intercultural del pueblo yãnomãm@. El valor científico de la obra será
ciertamente subrayado por los expertos.
Nosotros queremos resaltar el gran valor que tiene en el ámbito del proceso educativo intercultu-
ral: para los jóvenes yãnomãm@ que se preparan para ser protagonistas en la conducción de su
pueblo en el camino de participación con el resto de la sociedad venezolana, y para cuantos quie-
ran acercarse con respeto y serio conocimiento a una cultura cuya lengua encierra mundos riquí-
simos de significado e interpretación de la realidad.
Felicitamos de corazón al Dr. Jacques Lizot y agradecemos su aporte desinteresado al pueblo yã-
nomãm@ con esta nueva y valiosa contribución.
Presentación
1. Generalidades.
Este diccionario tiene una larga historia, que merece ser contada, aunque sea breve-
mente. Cuando llegué a territorio yãnomãm@, a comienzos de 1968, ningún indígena
hablaba el español, y la única manera de comunicarse era aprendiendo el idioma. No
se contaba con ningún documento realmente serio sobre el yãnomãm@, y el pequeño
diccionario escrito por James Barker, un misionero evangélico, era casi inutilizable. Opté
por afrontar solo el aprendizaje de la lengua y adquirir, al mismo tiempo, las compe-
tencias lingüísticas de las que carecía. En efecto, los conocimientos teóricos que reci-
ben los estudiantes de antropología sobre la materia son útiles, pero muy insuficientes
cuando se trata de comprender y describir un idioma desconocido. Esta situación re-
presentó para mí una suerte y una felicidad. La utilización de un informador bilingüe
constituye siempre un filtro entorpecedor, es preferible comunicarse directamente con
las personas, y saber cómo se dicen las cosas. El descubrimiento gradual del espacio se-
mántico comprendido por los lexemas, de la estructura gramatical, de las categorías y
de las clasificaciones, de la conceptualización del espacio y del tiempo, de las relacio-
nes entre gestos y verbos, es una clave esencial para el conocimiento etnográfico.
Naturalmente, mis trabajos han sido tributarios directos de este aprendizaje progresi-
vo, y no es casual que mis primeras publicaciones hayan versado sobre técnicas y sobre
economía.
1 Cf. la bibliografía.
Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ XII
chas. En algunas ocasiones resultó oportuno agregar una o dos palabras a los ejemplos
mencionados, ya que una frase aislada del contexto pierde, a veces, su sentido, sobre to-
do cuando se emplean clasificadores anafóricos. El manuscrito de este diccionario ha si-
do revisado en numerosas oportunidades con colaboradores particularmente compe-
tentes, como lo fueron Hepëwë2, Nõhõkuwë y Tiyetirawë.
Esta obra ha sido concebida para ser práctica y fácil de utilizar, sin que sea necesario que
el lector posea una sólida formación lingüística. Las entradas aparecen por raíces, y en
orden alfabético. Las vocales orales siempre preceden a las nasales. Es preciso conside-
rar dos casos: aquél donde la raíz es un lexema independiente que no puede descom-
ponerse, y aquél en el cual, para adquirir significado, la raíz debe ir acompañada por
un sufijo. El primer caso corresponde a la gran mayoría de los sustantivos, y el segun-
do a casi todos los verbos. Cuando una entrada presenta una raíz verbal, las formas in-
transitivas (o la voz media) preceden siempre a las formas transitivas; después vienen
los estados (que incluyen igualmente a los adjetivos) y, finalmente, los sustantivos.
Cuando se trata de procesos o actividades (que indican necesariamente una duración),
se presenta siempre el incoativo como forma inicial. A esta forma inicial le sigue una de-
finición en la cual figuran el significado general y los significados particulares; y a esta
definición le siguen a su vez, entre corchetes, las variantes más comunes y sus signifi-
2 Hepëwë falleció en el año 2000, cuando tenía cerca de 46 años. No borro su nombre como debería hacerlo. El tampo-
co me lo hubiera exigido. Las prohibiciones relacionadas con el nombre personal son mucho más laxas hoy en día que
en otros tiempos.
XIII Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@
cados. Los perfectivos casi siempre están indicados, no siempre son previsibles, y pue-
den modificar sensiblemente el sentido de un lexema determinado. A continuación se
citan ejemplos (son más abundantes cuando la palabra es de uso corriente). Luego, si
el caso lo amerita, vienen los giros idiomáticos y las expresiones. La mayoría de las en-
tradas finaliza con una serie de palabras cuyos campos semánticos guardan cierta rela-
ción (positiva o negativa) con los de la palabra en cuestión: palabras que conforman
series (las etapas de crecimiento), y antónimos. Reconozco que el término antónimo,
tal como lo utilizo aquí, confunde las distinciones que habitualmente hacen los lin-
güistas. Si resulta claro que la palabra pequeño es el antónimo de la palabra g r a n d e, la
palabra mujer (o hembra) es, entendiéndolo bien, complementaria de la palabra h o m-
bre (o macho). De igual manera, hemos señalado los recíprocos y los antónimos gra-
duados (grande, mediano, pequeño; crudo, semi crudo, cocido, etc.).
He redactado este diccionario sin prisa, al mismo tiempo que realizaba otras tareas. No
he cesado de mejorarlo, enriquecerlo y corregirlo. La presentación fue cambiada muchas
veces y, como la información a tratar es voluminosa pero el conjunto debe conservar
su uniformidad, cada modificación se convierte en un problema que ni siquiera las
técnicas informáticas modernas permiten solucionar con facilidad. En los últimos tiem-
pos la cultura yãnomãm@ se ha degradado hasta tal punto, que yo no pretendería aportar
ningún remedio con la publicación de un diccionario, o cualquier otra cosa. Como
historiador modesto de una cultura destruida, doy testimonio de que esta gente ha e-
xistido. Agradezco a las muchas personas que han contribuido a la publicación de este
libro, a los hablantes anónimos a quienes les he sonsacado las improvisaciones sin que
lo supieran, a aquellos que han trabajado en mi compañía sobre las hojas amarillentas
del manuscrito (rozadas por las yemas de los dedos de innumerables personas que, des-
pués de tanto tiempo, ya no están más), a los amigos y a las instituciones que me han
sostenido.
Considerado primero como un grupo lingüístico aislado por Lukocta (1944), el yã-
nomãm@ fue luego asociado por Greenberg (1965) y por Voegelin y Voegelin (1965),
con el Macro-Chibcha, lo cual relacionaría a esta comunidad lingüística, dentro de
Venezuela, con los Warao del Delta del Orinoco y los Barí de la Sierra de Perijá. E.
Migliazza (l967-1972), por otro lado, sugiere una posible conexión con los Proto-
Caribe. Por muchas razones, estas hipótesis no resultan convincentes, y es más razo-
nable considerar que, hasta el momento, no ha sido posible establecer con certeza
ninguna relación entre el yãnomãm@ y otra lengua conocida de América del Sur. Koch
Grünberg (1917-1928), después de un largo periplo por la región, fue el primero en
publicar un vocabulario (cerca de trescientas cincuenta palabras, probablemente en
yanam). El misionero norteamericano James Barker puede ser considerado, a justo tí-
Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ XIV
tulo, como pionero en el estudio del idioma. Dentro de la comunidad cerrada y obs-
curantista de los misioneros pertenecientes a la secta de las Nuevas Tribus, Barker fue
una excepción. Este hombre hospitalario, jovial, moderado, dedicado, fue de lejos el
mejor conocedor del yãnomãm@ durante los años 70. Se le había confiado la tarea im-
posible de traducir la Biblia. Barker poseía un conocimiento real al que no sabía dar
forma ni interpretar correctamente. Su Gramática técnica de la lengua Shamatari (1963)
fue un fracaso, no supo discernir las considerables diferencias existentes entre nues-
tras categorías gramaticales (y conceptuales), y las de los indígenas. Entre 1963 y 1965,
D.M. Borgman y S.L. Cue, después de llevar a cabo investigaciones en Brasil, publica-
ron unos artículos muy técnicos en revistas lingüísticas de renombre. Son contribu-
ciones útiles pero demasiado limitadas, y no siempre muy rigurosas; la jerga científica
cumple la función de enmascarar la ausencia de un conocimiento profundo de la len-
gua.
Es a partir de los años 60 que E. Migliazza, dentro del marco de sus actividades misio-
neras, se interesa por un dialecto brasilero. Su tesis pretende ser un estudio global de
los cuatro dialectos principales. En ella desarrolla además reglas de transformación que,
de acuerdo con los procedimientos de la gramática generativa, permitirían pasar de uno
a otro. El método analítico adoptado por Migliazza no permite apreciar a fondo las ca-
racterísticas de la lengua, su conocimiento de las diferentes hablas es insuficiente, y los
métodos de la gramática generativa no son adecuados al estudio de una lengua que no
se conoce bien. La manera en que Migliazza trata los adverbios, el causativo y el inco-
ativo, limita con el absurdo; la supuesta diglosia de los Yãnomãm@ es el resultado de un
desconocimiento total del lenguaje que emplean en el curso de los diálogos ceremo-
niales, y que es sumamente elaborado. Migliazza afirma, pero no demuestra, que la na-
salización se sitúa a nivel morfológico (1972:157), no considera el elemento [+nasaliza-
ción] como un fonema, lo cual yo estoy tentado de hacer. El artículo sobre el sistema
fonético que publiqué en colaboración con M.-C. Mattei-Müller (1981), no es satisfac-
torio, ya que en él se han desatendido cuestiones importantes (el grado de apertura de
las /a/ y las /o/, la nasalización, la formación de vocales en contextos fonéticos diver-
sos, etc.). Mi Introducción a la lengua yãnomãm@ (Lizot, 1996) representa la primera ten-
tativa de analizar el idioma desde su interior, utilizando herramientas lingüísticas sim-
ples y a la vez eficaces. Desafortunadamente sólo trata sobre la morfología 3.
He guardado silencio sobre trabajos de escaso valor. Es un hecho que los Yãnomãm@
casi no han atraído la atención de los lingüistas. Barker, Borgman, Cue y Migliazza eran
ante todo misioneros evangélicos, y hablar el idioma de los indígenas significaba para
ellos disponer de un arma al servicio del proselitismo. Es mucho lo que falta por hacer:
sobre la modalidad, sobre la sintaxis, sobre la fonética y la fonología. Sería necesario
establecer con más rigor las reglas de la nasalización, profundizar el estudio de los
clasificadores, develar más sistemáticamente las estructuras asociadas al espacio y al
tiempo.
3. El sistema de sonidos.
Alta i @ u
Media e ë o
Baja a
Se entenderá que la /i/ se pronuncia como la “i” de pila, que la /@/ es central (este so-
nido no tiene equivalente en español, pero se produce con el dorso de la lengua fle-
xionado hacia el paladar); la /u/ se pronuncia como la “u” española; la /e/ también se
pronuncia como nuestra “e”; la /ë/ no tiene equivalente en español, se pronuncia como
la primera “e” de premier en francés. Todas las vocales orales tienen un equivalente
nasal. Durante el fenómeno de la nasalización, la /a/ y la /o/ se abren, de manera que
la /ã/ se pronuncia como en la palabra francesa brin (! ), y la /õ/ como en la palabra
francesa ombre (õ). Sin embargo, el entorno vocálico puede producir interferencias, y de-
bemos considerar esta simplificación como provisoria; la nasalización, repetimos, nunca
ha sido seriamente estudiada. Las nasales más frecuentes son la /ã/ y la /õ/; si una u
otra aparecen en un lexema, todas las /a/ y las /o/ son sistemáticamente nasalizadas.
La /a/ y la /o/ también se nasalizan siempre que aparecen precedidas por una /m/ o
una /n/4. Las /a/ y las /o/ de los morfemas gramaticales (casi siempre sufijos), se nasa-
lizan igualmente cuando la raíz es nasal. No es pues el morfema el que establece el lí-
mite de la nasalización, como lo creía Migliazza. Las otras vocales, en cambio, se resisten
a esta contaminación: sólo se nasalizan de manera aislada, y con mucho menos fre-
cuencia. Con todo, existen algunas excepciones, todas ellas explicables. Tenemos por
ejemplo la palabra kõpina (avispa), en la cual la /a/ final no se nasaliza, a pesar de la
presencia de una /õ/ al comienzo de la palabra. Parece ser que kõpina vendría a ser una
forma petrificada de las palabras kõpi na en la cual na es un clasificador que agrupa a
diferentes artrópodos, como las abejas, las avispas y ciertos miriápodos, y los clasifica-
dores que no están unidos a los lexemas con los que se vinculan (otros elementos pue-
den intercalarse entre ellos), se resisten a la nasalización. En ciertos casos la nasalización
constituye en sí misma un signo diferencial, y muchas palabras se distinguen entre sí
sólo por la presencia de un sonido nasal, como sucede en los siguientes ejemplos:
4 Por lo tanto no indicamos nunca la nasalización de la /a/ y de la /o/ después de /m/ y de /n/.
Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ XVIII
Bilabiales p m pr w
Labio-dentales f fr
Dentales t, t$
Alveolares s n r
Alveo-palatales sh
Velares k y
Glotales h
Bibliografía
Aristeguieta, Leandro
1973 Familias y géneros de los árboles de Venezuela. Caracas: Instituto Botánico.
Barker, James
1979 “Una gramática técnica de la lengua Shamatari”, Boletín Indigenista Venezolano, tomo
XVIII, N° 15: 193-226.
Greenberg, Joseph
1960 “The General Classification of Central and South American Languages”, Men and
Cultures, selected papers of the 5 th International Congress of Anthropological and
Ethnological Sciences, Philadelphia, 1956, A.F. Wallace (ed.). Philadelphia: University of
Pennsylvania Press.
Finkers, Juan
1986 Los Yanomami y su sistema alimenticio. Puerto Ayacucho: Vicariato Apostólico.
Koch-Grünberg, Theodore
1928 Vom Roraima zum Orinoco. Bd. IV, Sprachen. Stuttgart.
Lizot, Jacques
1970 Lexique yãnomãm@-français. Paris: Laboratoire d’anthropologie sociale.
1975 Diccionario yãnomãm@-español. Traducido por Roberto Lizarralde. Caracas: Universidad
Central de Venezuela.
1989 No patap@ tëhë/En tiempo de los antepasados. Puerto Ayacucho: Vicariato Apostólico.
1996 Introducción a la lengua yãnomãm@. Puerto Ayacucho: Vicariato Apostólico/UNICEF.
Yãnomãm@ t$ë pë kahik@ ãhã/Textos yãnomãm@. Puerto Ayacucho: Vicariato Apostólico/UNICEF.
1997 Yãnomãm@ t$ë pë wayamou/Discursos ceremoniales. Puerto Ayacucho: Vicariato
Apostólico/UNICEF.
Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ XX
Lukocta, Cestmir
1944 “Klassifikation der südamerikanischen Sprachen”, Zeitschr. für Ethnol., Bd. 74.
Migliazza, Ernesto
1967 “Grupos Linguísticos do Territorio Federal de Roraima”, Atas do Simpósio sôbre a biota
Amazônica, Vol. 2: 153-173. Rio de Janeiro.
1972 Yanomama Grammar and Intelligibility (PhD. dissertation). Bloomington, Ind.: Indiana
University.
Pittier, Henri
1971 Manual de las plantas usuales de Venezuela. Caracas: Fundación Eugenio Mendoza.
Schnee, Ludwig
1973 Plantas comunes de Venezuela. Maracay: Universidad Central de Venezuela.
Abreviaturas y signos
a
a
ramente); t$ë ã hirekou: el ruido brotó; t$ë ã ta-
Clasificador numérico: objeto único; sing. La r o w ë: eso apenas se escucha; t$ë ã hishiki: los rui-
particularidad de a, en contraposición con los dos (las voces) son confusos; waika pën@ ãmoã hi
otros clasificadores numéricos (k @ p @, p ë), reside ã hua@ kupohei (way.): los Waikas responden al
en que el objeto es considerado como un todo; árbol cantor. V. ãhã, wãhã
pei a, por ejemplo, designa al cuerpo, la masa
central, el tronco; cuando a se incorpora al nom- a√
bre de un árbol, le sirve de clasificador. En yã- vb. intr., acto, forma irregular de aya√ (ay√o√u
nomãm@ el pronombre personal de la tercera + √rayo√u): irse por su lado. Asociado con mu-
persona del singular en realidad no existe; jun- cha frecuencia al translocativo √hër@. a ta aru-
to a un verbo intransitivo a indica que un suje- h ë r @: ponte en camino, vete por tu lado; a aru-
to único lleva a cabo la acción; junto a un ver- rui kë t$ë: ciertamente, él se ha ido; ya arayou: yo
bo transitivo, el pronombre personal de la ter- me voy (por mi lado); poreawë a ha aruhër@n@ hõ-
cera persona del singular no está indicado, y en rõnam@ a kõrayoma: una vez que Poreawë hubo
este caso a se refiere al objeto, único, sobre el partido (por su lado), Hõrõnam@ regresó (a su
cual recae la acción; el mismo tipo de razona- casa). V. aya√, hu√
miento se aplica a los verbos en imperativo, se-
gún sean intransitivos o transitivos 1. Pron. √a
pers., 3ra. pers. del sing., sujeto de un vb. intr., La des. vb. /√a/, de forma general RV√ a, indica
masc. o fem.: él, ella. hushuo a huma: él se fue un estado considerado en el instante y dentro
encolerizado; harika a okomou hurayoma: ella se de un espacio restringido. Tal estado puede re-
fue a buscar cangrejos en la madrugada; harika sultar de un proceso, en cuyo caso es un per-
a wã hama: él habló a la madrugada; yetu ha a fectivo estático, y se considera al objeto en
kõrayoma: hace tiempo que él se fue de regre- cuestión en su estado final (en el momento y en
so; a miã shoaa: él todavía duerme. 2. Clasifi- el lugar donde se encuentra); con mucha fre-
cador numérico, cumple la función de un pron. cuencia, y en función del significado de la raíz
pers., 3ra. pers. del sing., objeto de un vb. trans., verbal a la cual está integrado como sufijo, /√a/
masc. o fem. un o una, él o ella, le o la o lo. ãi- indica un campo espacial localizado con relación
wën@ yuri a tiwëhërema: mi hermano mayor ha a una totalidad que es necesariamente más am-
arponeado un pez; a tararemahe: ellos lo han plia: encontrarse, localmente, en un estado da-
descubierto (o: ellos lo han visto); a kemarema: do; estar cortado o separado localmente, llevar
él le ha hecho caer; kaman@ a hoyarema: es él una marca única, etc. 1 Suf. vb., marca aspt. de
quien lo ha perdido (o: quien lo ha tirado); wai- la forma RV√a. Indica un estado particular de
ha kë pëhë a h@s@kayorupë: volveremos más tar- un lugar determinado, a menudo en contrapo-
de a quemarlo; sherekanawë a tërehër@mahe: ellos sición con un estado general diferente. t$ë õkõã:
raptaron a Sherekanawë. 3. En el imp., pron. aquí es profundo; t$ë horotoa: está corto en es-
pers., 2da. pers. del sing., sujeto de un vb. intr., te lugar; a õni hahetia: está pintado con una lí-
masc. o fem.: tú (actuante), te enclítico. a ta roi- nea transversal; shamakoro a hakaroa: la lechosa
ku: siéntate; a ta kopohër@: vete (a tu casa); a ta está cortada (empezada). Junto a un verbo que
i t $ o r u: bájate. 4. En el imp., clasificador numé- indica un proceso, la desinencia /√a/ es, la ma-
rico, cumple la función de un pron. pers., ob- yoría de las veces, la marca del perf. est. Por úl-
jeto único de un vb. trans., masc. o fem. yuri a timo, esta desinencia puede indicar un estado o
ta shër@: mata al pez (o mata a un pez). V. e k@p@, una situación en el momento preciso en que
√he, kë k@p@, k@p@, p ë, √ p @, pë t$ë pë, t$ë son captados, sin referirse a la duración; la de-
sinencia concuerda con las expresiones de la
ã forma RV√ a + ku√ (siendo ku√ un auxiliar) siem-
Reducción de w ã: ruido, voz. t$ë ã yawerewë: el pre que la marca aspectual que acompaña a ku√
ruido se distingue nítidamente (eso se oye cla- no tenga ninguna connotación de profundidad
√a√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 2
ãiãmo nou(ku)
Colorante rojo vivo de los hekura con el cual
ã@ã@m@
Zool., bagre grande, negro; Rhamdia quelen ( P i-
a
pintan sus flechas lanceoladas cuando parten melodidae). sin. yaki
a la guerra.
ã@k@√
ãihi√ 1 vb. trans. t ã@k@ã@, inc.: cuando se fabrica
1 vb. intr. t ã i h i t o u: esquivar un proyectil ha- una flecha, adelgazar la extremidad más angos-
ciendo girar el tronco [ãihãmã@, caus.: provo- ta de la caña antes de insertar las plumas. Se
car ese movimiento en una persona lanzándo- efectúa ciñendo esta parte con el nudo de una
le un proyectil]. ã i h õ u: desperezarse haciendo cuerdecilla, dentro del cual se la hace girar ve-
girar el tronco y llevando los brazos doblados lozmente [ã@kã@, dur., pl. obj.; ã@kiãkei, perf.,
hacia atrás [ãihiãihimou, it.; ãihirayou, perf.]. pl. de obj.; ã@k@kei, perf. del inc.; ã @ k @ p r a @: poner-
sin. V. ãkõto√, akrete√, ã k r õ, utu√ 2 vb. trans. t se a√]. 2 estado t ã@kã no, res.: flecha cuya ex-
ãihiã@, inc.: arrancar un fruto realizando un tremidad ha sido adelgazada de esta manera.
movimiento de torsión sobre el pecíolo (ha-
ciendo girar el fruto entre las manos); retorcer 1. aka (hsh)
(como se retuerce la ropa mojada) [ãihã@, dur., Dentro de aka praukuwë y aka hauhuwë, vasta
pl. obj.: cosechar así muchos frutos, retorcer superficie, región extensa. no wãri a aka prau-
completamente; ãihiãkei: perf., retorcer muchos kumap@@ shoaoma (hsh): Ellos (dos) difundieron
objetos parcialmente; ãihikei, perf. del inc.; ã i- las epidemias en una extensa región; yono mo
hipra@: ponerse a√; ãihirãrei, perf., pl. obj.]. fp o- haa aka praukua rë shoarayohër@@wei (mit.) (hsh):
ko ãihiã@: retorcer (una vez) el brazo de alguien el maíz comenzó en seguida a nacer en una ex-
[poko ãihã@: retorcerlo muchas veces]. apawë ya- tensa área. V. hauhu√, prauku
re poko rë ãihiprar@hër@he yë! (cha.) (hsh): herma-
no mayor, ¡(los hekura) me arrastraron torcién- 2. aka
dome los brazos! 3 estado t ã i h i ã: estar parcial- Clas. nom.; pl. a k a k @. Pertenece al sistema ta-
mente retorcido (en espiral, a lo largo de un xonómico de ciertos animales (lagartos y termi-
objeto alargado). ãihã no, res.: haber sido arran- tas), que viven en galerías subterráneas. oshe
cado de la manera indicada, haber sido retorci- wama akak@ ha hishãn@ pë akak@ he oapë (way.):
da, secada por retorcimiento (la ropa). ãihiwë: cacen termitas soldado introduciendo una ra-
estar completamente retorcido o enroscado al- mita en sus cuevas, ellos las comerán. // V. m a-
rededor de algo. V. akare√ pa aka, oshe aka, sharaima aka, etc.; V. a k a s i,
a k a s i h i, akat$o
ãikã√
ãikãyõu, rec.: charlar, conversar, intercambiar 3. aka (hsh)
noticias en el transcurso de un diálogo ceremo- Término de parentesco, vocativo: todo consan-
nial. V. wã wãyõu, wayamou guíneo de sexo femenino, más joven que Ego
(masc. o fem.). V. naka, õãsi
aipë
aipë: término de parentesco, vocativo; de uso aka (pei)
recíproco. Se emplea entre yernos y suegros que Anat., lengua; glosa (himenópteros); trompa
aún no han efectuado una alianza matrimonial. (dípteros). f aka hõpra@: limpiarse la lengua
Son relaciones de gran familiaridad, que por lo raspándola con un bejuco rasgado longitudinal-
general se evitan una vez que son yernos y sue- mente. aka ha hõprar@n@ a wã tetea pëa (way.):
gros verdaderos. aipëmou: tener esta relación ¡qué importan sus amenazas, él gasta su saliva
de parentesco con alguien, dirigirse a alguien en vano! (lit.: que se raspe la lengua para lim-
utilizando este término de parentesco. aipëwë: piársela, sus amenazas no importan). faka mo-
1. sin. de aipë en el vocativo. 2. En referencia, t $ e: tener la lengua recubierta de placas blancuz-
1ra. pers. del pos.: mi aipë. V. h e k a m a √, shoa√, cas (patología de la primera infancia, probable-
t$at$ë√ mente estomatitis micótica). V. mot$e. f aka
moyep@: expresarse mal (lit.: tener la lengua en-
aititi tumecida). aka wãri moyep@ kë t$ë (way.): me ima-
Zool., termita (no id.); es comestible. sin. ãõto- gino que él se expresa mal. sin. V. aka porep@.
t u, atutu faka niyaniyamou: mover rápidamente la len-
gua de adelante para atrás, haciéndola pasar en-
√a@ tre los dientes. faka waewaemou: V. sin. aka
Des. vb. utilizada dentro de una gran cantidad niyaniyamou. V. aka hãrehe√, aka hãrõ√, aka ha-
de desinencias verbales (√ama@, √pra@, √ma@, y u √, aka kare√, aka m@ të√, aka porep@, aka suku-
√aprara@, etc.). Es una de las marcas del imper- s u k u m o √, aka ta√, aka tahamo√, aka tëkëtëkëmo√,
fectivo (presente). aka tiheki√, aka wae√, aka wamore√, aka wët@√
aka hãrehe√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 8
a aka hãrehe√
estado t aka hãrehewë: enredarse con frecuen-
niño gimotea [+ insistencia] (o: el niño que gi-
motea). sin. V. ë a @ m o √, miyõmiyõmo√, rããmo√
cia al hablar. V. aka hãrõ√
aka m@ të√ (hsh)
aka hãrõ√ vb. trans. t aka m@ tëtou: degustar con la pun-
vb. intr. t aka hãrõhã@, it.: equivocarse con fre- ta de la lengua. @ra ihete pë rë aka m@ wai hore
cuencia al hablar; enredarse muchas veces se- ha tëton@ (hsh): Jaguar probó (cautelosamente)
guidas durante un diálogo ceremonial. aka hã- con la punta de la lengua. V. tepa√
rõprou: tener un lapsus, emplear una palabra
por otra [aka hãrõprariyo, perf.]. V. sin. aka hã- akanasim@
r e h e √, aka tiheki√; V. wã yakë√ Zool., ranita; Eleutherodactylus sp. (Leptodacty-
lidae). Es un anuro minúsculo, en general difí-
aka hãrõhã√ cil de encontrar en las hojas secas entre las cua-
V. aka hãrõ√ les se esconde. Vive en las regiones montañosas.
akasihi
Clas. nom., pertenece al sistema taxonómico de
aka tëkëtëkëmo√
vb. intr. t aka tëkëtëkëmou: emitir un sonido
a
los árboles. V. aka, a k a s i, akat$o; rerokotorawë de succión breve, colocando la lengua contra los
akasihi alvéolos dentales (por delante o lateralmente);
llamar o atraer la atención en esta forma [aka të-
aka sukusukumo√ këtëkëmorãyou, perf.]. V. aka sukusukumo√
vb. trans. t aka sukusukumou: atraer la aten-
ción de alguien produciendo un sonido de suc- aka tiheki√
ción breve y repetido con la lengua y el pala- 1 vb. intr. t aka tihekia@: equivocarse al ha-
dar [perf. aka sukusukumorayou]. V. aka tëkëtë- blar, tener un lapsus [aka tihekimou: hacerlo
këmo√ muchas veces, hacerlo de manera habitual; a k a
tihekimorãyõu, perf. de aka tihekimou; aka tihe-
aka ta√ k i r a y o u, perf.]. “wa aka tihekia rë yaipe”, a wãno
vb. intr. t aka taa@: comenzar a hablar (un ni- wã t$apra@ yaia kutaen@ (way.): “has tenido un
ño) [aka taariyo, perf.]. aka tao: 1. Hablar, ser lapsus”, esta es la noticia que en verdad voy a
capaz de hablar (un niño pequeño). 2. Hablar difundir. 2 estado t aka tihekiwë: equivocar-
con soltura; participar correctamente en los se habitualmente al hablar. sin. V. aka hãrõ√
diálogos ceremoniales; ser hospitalario; parti-
cipar en las dádivas y los intercambios. wahëk@ ãkãt$ãm@k@ (pei)
aka tao rë totihiowei (way.): tú te expresas real- Anat. 1. Parte móvil y carnosa en el fondo de
mente bien (durante el diálogo ceremonial); y ã- la cavidad bucal, que comprende la úvula y el
noãm@ t$ë k@ aka wãri ma rë taowei ha, ya t$ë pë velo del paladar. 2. Branquia (pez).
nowã wãri t$a@ wawëtoo t$arei (way.): por muy
charlatana que sea la gente, yo igual le digo akat$o
francamente lo que pienso. V. aka hayu√, aka pi- Clas. nom., pertenece al sistema taxonómico de
y ë k ë √, wã hatukë√; ant. aka porep@ los animales. Designa a lagartos que viven en
cavidades subterráneas. V. reama akat$o, s h a r a i-
aka tahamo√ ma akat$o, waraima akat$o; aka, akasi, akasihi
vb. trans. t aka tahamou: chasquear la lengua
[aka tahamorãyõu, perf.]. aka wae√
vb. intr. t aka waeo: sacar la lengua, tener la
akatahu lengua afuera [aka waeama@, fact.; aka waekei,
1 sus. t akatahu: pedazo, fragmento, parcela; perf.; aka waetou: ponerse a√, sacar la lengua
pieza de un motor o de una máquina (neol.). por un momento fuera de la boca]. V. aka m@
wamak@ ishi pë wãri akatahu yutuhou hëowë të√, tepa√
(mit.): después de mi partida (en ocasión de
vuestra muerte), los fragmentos de vuestros aka wamore√
huesos calcinados serán arrojados (fuera del vb. intr. t aka wamoreã@, inc.: limpiarse los
mortero donde se los triturará); pei kë ma pë dientes con la punta de la lengua [aka wamore-
pata namo sh@r@k@opë ham@ shamariwë a pata aka- m a @, dur.; aka wamoretou: limpiarse por un mo-
tahu yap@k@rariyoma (mit.): (al caer) sobre las ro- mento los dientes con la lengua]. sin. aka ma-
cas punzantes, Danta (estalló) en muchos pe- more√ (hsh); V. nak@ hishã√õ, nak@ tit$ë√o
dazos que se diseminaron. fmotoro akatahu
(neol.): pieza de motor fuera de borda, pieza de aka wët@√
repuesto de un motor. sin. V. n a k a s h i, nikashi v.m. t aka wët@o: morderse la lengua [aka wë-
2 vb. intr. t akatahua@, inc.: abrirse, partirse, t @ r a y o u, perf.]. ya aka wët@oma: yo me mordía la
romperse parcialmente [akatahuprou, term.: lengua; ya aka wët@rayoma: yo me mordí la len-
romperse en dos pedazos; akatahurariyo, perf.: gua. V. wët@√
romperse en muchos pedazos]. V. hõmo√ 3 vb.
trans. t akatahua@, inc.: quitar un pedazo de akaweshi
alguna cosa partiéndola, cortar algo agarran- 1 sus. t akaweshi: viruta. rahaka akaweshi: vi-
do un pedazo [akatahukei, perf.: partir, sacarle ruta de bambú; hii akaweshi: viruta de madera.
un pedazo a algo para ofrecerlo; akatah+uma@, 2 vb. trans. t akaweshiama@: producir virutas
dur.: cortar, repartir en muchos pedazos; aka- [akaweshimararei, perf.; akaweshipra@: ponerse
tahupei, perf.: recibir un pedazo; akatahupra@: a√]. V. nakashi
partir, quebrar en dos pedazos; akatahurarei,
perf. del dur., pl. obj.; akatahurei, perf.: romper, akëakëmo√
sacar un pedazo para tomarlo uno mismo]. V. vb. intr. t akëakëmou: oscilar, estar animado
ayakosi, h a k a r o, kaka√, kë√, k o p e, sheriri√, shete- por un movimiento regular de ida y vuelta, de
ke√ adelante hacia atrás; caminar contoneándose,
akëhë√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 10
amiyë ãmo√
V. ami 1 vb. intr. t ãmoã@, inc.: posarse sobre las ramas
centrales de un árbol [ãmokei, perf. del inc.; ã m o-
am@ hu prou, term.]. 2 estado t ã m o ã, perf. est.: haber-
am@ hu: miel producida por la abeja am@ huna. se posado en el centro de un árbol. V. m@ ãmo√
am@ huna: zool., abeja (no id.). Su contacto
provocaría llagas cutáneas, y por esta razón su ãmoã
miel no se recoge. 1 sus. t ãmoã: canto, canto de los chamanes y
de los hekura. ãmoã kë a tëa@ heaa rë kupohei
am@ u nahi (cha.): los hekura asimilan los cantos; ãmoã m@
Bot., árbol; Psychotria bahiensis (Rubiaceae) y/o ãmo ham@ katehe ya k@ niya ukëpou t$are (cha.):
Faramea capillipes (Rubiaceae). No está claro si tengo la intención de ponerme entre los hekura
se trata de dos especies a las cuales los Yãno- y aprender así los cantos más bellos (lit.: quiero
mãm@ designan con el mismo nombre, o si exis- sacar del interior...); ãmoã a kõã@ rë kopohe yë
te un error de identificación. (cha.): ellos (los hekura) vuelven a coger el can-
13 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ ãmo m@si
a ãmo sik@
Clas. nom., pertenece al sistema taxonómico
ãõtotu (hsh)
V. sin. aititi
de las plantas (herbáceas y hongos). V. ãmo,
ãmo hi, ãmoku; pokora ãmoku, shinakõm@ ãmo apa (hsh)
sik@ 1 sus. t apa: término de parentesco, vocativo;
designa a todo pariente mayor consanguíneo,
1. amot$a masc. o fem. “apa, pee kë nahe ta ya”, ya e horemou
Zool., lapa; Agouti paca (Dasyproctidae). Los ni- kuma (hsh): “hermano mayor, prepara una mas-
ños y los adolescentes de ambos sexos no pue- cada de tabaco”, dije, para engañar a los otros (so-
den comer su carne. bre mis intenciones). a p a m i: mi pariente mayor
(fem.). mi madre, mi hermana mayor, etc. apa-
2. amot$a w ë: mi pariente mayor (masc.), mi hermano ma-
Zool., pez (no id.). yor, mi padre, etc. hei apawë sho rë yahëk@ hore no-
hi për@a kure (hsh): mi hermano mayor, que aquí
amot$a nahi está, y yo mismo, vivimos acá. 2 vb. trans. t apa-
Bot., árbol; Flacourtiaceae (lit.: árbol de la lapa). mou: utilizar el término de parentesco apa para
dirigirse a alguien, tener con alguien esta relación
ãmoyõri (pei) de parentesco. sin. ãi; V. patayë; y a i y e; ant. osheyë
Anat., vesícula biliar.
apapa sik@
ana Bot., planta salvaje de flor blanca (no id.), pro-
Clas. nom., pertenece al sistema taxonómico bablemente una arácea.
de los animales. Designa a animales (roedores,
anuros, aves). V. ahë ana, anahi, a n a s i, ana shi- ape naha
n a h e, oshe ana, roha ana, shãkõhã ana V. naha
ãrãnã ãreke√
1 vb. trans. t ãrãnãmou: levantar una empa- V. ereke√
lizada defensiva alrededor de una vivienda o de
un campamento para protegerse de los enemi- ãrema ãt$e si
gos [ãrãnãmorayou, perf.]. 2 sus. t ãrãnã ãk@: Pecíolo de la flor de una mata de cambur. V.
empalizada defensiva alrededor de una vivien- ãt$e
da o de un campamento. V. hikõrõ√, pesi
ãrepo ko√
ara nat$a sik@ (hra) ãrepo koko: nido de termitas de distintas es-
V. yãri nat$a sik@ pecies, redondo u oblongo (de ahí el empleo
del clasificador k o k o), que se encuentra suspen-
ãrãpre (esp. alambre) dido de los árboles; se lo utiliza para encender
Alambre. “hei kopetayë ya wãri ãrãprep@ ta t$apo- el fuego en condiciones difíciles, por ejemplo,
ran@”, wa puhi hore kuu ma kui: por más que tú cuando la madera está húmeda; su humo espe-
pienses “yo tengo un viejo fusil remendado con so sirve para asfixiar a los cachicamos en su ma-
un alambre”, eso no cambia nada; hawë ãrãpre driguera; durante la pesca se arrojan sus peda-
kë k@ sipo m@mou rãtirãtiwë kuwë (cha.): la super- zos al agua como carnada. kõã yama ãyõ pë t$a@,
ficie es brillante como un alambre. ãrepo pë kãi tëapotayouhe: mientras nosotros nos
ocupamos de la leña, ellos van a buscar nidos
arapuri usi de termitas (para encender el fuego); ãrepo kë
Bot., árbol (no id.). sin. arapuri usihi (hsh) pë ta yoahe, pëmak@ ta iya: vayan a buscar nidos
de termitas para que nosotros hagamos el fue-
√arare√ [+ mt] go de la comida. ãrepo kõna shipë: nombre ge-
Suf. vb. compuesto por √a√ (pl. suj.), √ra√ (pl. nérico, designa a varias especies de termitas
obj.) y √re√ (perf.): indica una pluralidad de ac- (probablemente del género Labiotermes sp.) cu-
tuantes que obra, cada uno, sobre una plurali- yos nidos redondos y oblongos están suspen-
dad de objetos; su alomorfo en una F2 es √ a r a- didos de los árboles. V. koko, rishima koko
r @ √. V. √arar@
areremo√
araremi vb. intr. t areremou: lanzarle un llamado a los
Zool., pez, bagre rayado; Pseudoplatystoma fascia- hekura haciendo vibrar la lengua repetidamen-
tum y P. Tigrinum (Pimelodidae). sin. ã@ã@m@ (hsh) te: arerere...
17 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ ãrõ ko√
ari
1 estado t ari: se dice de ciertos alimentos que
r o, y o y o, etc.; de igual manera, cuando durante
un patamou, un hombre quiere decir que no es
a
se tornan crujientes cuando no deberían serlo; desgraciado ni digno de compasión, afirma: t $ ë
por lo general son desagradables al gusto. 2 vb. wãri yoyo yërëa ta kuran@, t$ë k@ aroam@ praa ta ku-
intr. t a r i a @, inc.: adquirir esa consistencia [a r i- ran@, t$ë pë wãri ma ta kuoran@? (= ¿no estoy aquí
prou, term.]. ant. V. hoteti√ como un sapo o como una mapanare tendida
en el suelo? ¿no es eso lo que ellos dicen?). V.
ãri ãhi a r o a r i, karahirima këk@
Bot., árbol (no id.).
aroam@ kë k@ heã
ãrikinãm@ kosi Zool., ave, tiojorita punteada; Thamnophilus
Zool., ave, saltarín cabecidorado; Pipra erythro- punctatus (Formicariidae). (lit.: señal que anun-
cephala (Pipridae). sin. kãrikinãm@ kosi (hsh) cia a la mapanare). sin. pishewë, karihirima kë
k@ heã (hsh)
ãrima husi
Zool., ave, cotorra cabeciazul; Pionus menstruus aroari kë k@
(Psittacidae). V. niaasi* ãrimap@ 1. Bot., planta cultivada; Cyperus sp. (Cypera-
ceae). Sustancia considerada letal que se prepa-
ãrimashirim@ ra con el bulbo seco de esta planta; es utilizada
Zool., pez, sapoara; Semaprochilodus laticeps en la magia por los brujos (õ k ã) quienes van a so-
(Prochilodontidae). sin. kasi uhutitirim@ plarla sobre sus enemigos con una cerbatana.
Siempre que es posible se la mezcla con los col-
√ariyo millos de una mapanare. La utilización del a r o a-
Des. vb., marca aspectual de los vb. intr.: poner- ri por parte de los brujos puede preceder o acom-
se lentamente a. sipara kohi ha kë k@ rak@ariyo- pañar a una guerra abierta; es una de las formas
ma (mit.): la roca se inclinó lentamente hacia el de hostilidad más temida entre comunidades lo-
árbol (de la especie sipara kohi); yëtu rë a yua@ cales, y muchos hombres que no le tienen mie-
ha kuparun@ rehariwë a wërëariyo (mit.): (la sus- do a las flechas no se avergüenzan de confesar su
tancia mágica) surtió efecto rápidamente y La- temor ante este tipo de brujería. 2. Sin. de m a-
garto (inconsciente) aflojó las manos y comen- yep@ shik@ durante un diálogo ceremonial. sin.
zó a deslizarse lentamente en el vacío; hëyëha m @ s h @ ã, mamoku suwë; V. a r o a m @, h ë r @, õkã
mot$oka wai kuariyo @ha rë yamak@ roo hea@ shoao
t ë h ë: mientras estábamos sentados, el sol se des- aroarom@ koshi
plazó poco a poco hasta este lugar del cielo; y ã- Zool., ave, pico de frasco guayanés; Aulacorhyn-
monãmãriwë kë hãtõp@ nahi ha kë k@p@ rë kuariyo- chus derbianus (Ramphastidae). aroaromawë:
nowei (mit.): llegaron sin prisa al fogón de Miel; hekura asociado con este pájaro. aroaromawë ka-
wayu pë rii ha ya aheteariyo: me acerqué lenta- hik@ hore shetetou totihioimama (cha.): Aroaro-
mente (y sin darme cuenta) a los guerreros ene- mawë avanzó hacia mí con el pico abierto. sin.
migos (emboscados). V. √taariyo aoaom@ koshi
aroam@ kë k@ ãrõki
Zool., mapanare, serpiente venenosa; Bothrops 1 vb. intr. t ãrõkiã@, inc.: secar y endurecer al
atrox (Viperidae). Es una serpiente muy peligro- calor del sol o de un fuego [ã r õ k i i, dur.; ãrõki-
sa, responsable de la mayor parte de las muer- prou, term.; ãrõkirayou, perf. del inc.]. 2 vb.
tes por mordedura. aroam@ këk@ wãrin@ yare si trans. t ãrõkiã@, inc.: secar, endurecer, ahumar
wët@a yairë hai kë!: ¡ay, fui mordido por una ma- [ã r õ k i m a @, dur., pl. obj.; ãrõkipra@: ponerse a√].
panare! Cuando los brujos (õ k ã) salen de expe- 3 estado t ãrõki: secado, endurecido al calor
dición contra los enemigos para lanzarles sus- del sol o de un fuego; ahumado; áspero y seco.
tancias mortales (h ë r @) se dice que intentan atra- shu. huko wãri rë ãrõkiwei a wãri rë për@ope (way.):
par una serpiente de esta especie para partirle Shu. (nombre personal), aquél que tiene la fren-
los colmillos venenosos y añadirlos a sus vene- te áspera (insulto). ãrõkiã: estar parcialmente
nos. No es raro que seres humanos sean iden- seco o ahumado. ãrõkima no: res.: haber sido
tificados con esta serpiente, o que se identifi- completamente secado o ahumado. V. ara√,
quen ellos mismos. He aquí un ejemplo: en lu- h ë √, r õ k i, s h i r i k i, whashiti√, weheti√
gar de decir wayu pë rokeyoruma (los guerreros
enemigos llegaron aquí a emboscarse), se dirá, ãrõ ko√
en el mismo sentido: aroam@ kë k@ orak@ rë yare- ãrõ kohi: bot., árbol, algarrobo; Hymenaea cour-
heik@yohe ë yë! (lit.: las mapanares han venido baril (Leg., Caesalpiniaceae). Pl. ãrõ kohik@. ãrõ
aquí a erguir la cabeza). Para otras identificacio- koshi: fruto comestible de este árbol. Pl. ãrõ
nes de personas con animales V. o r u, w a r ë, ya- k o s h i k @; sin. ãrõ koshi hi
ãrõkohiriwë Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 18
a ãrõkohiriwë
Zool., ortóptero; mantis religiosa; (Orthoptera:
ha yamak@ asimou?” ya kutou katitia shoarayoho-
r o u: “cállense pues, ¿por qué razón clamaríamos
Mantidae). nuestro dolor por el muerto (y exigiríamos que
sea vengado)?”: es eso lo que diré al llegar; hei
ãrõ koshi hi a titi rë kui ha wa hokëproran@, shori, wa asimopë
V. ãrõ ko√ (way.) (hra): en una noche como ésta, tú te des-
pertarás, cuñado, y clamarás tu desdicha y tu
ãrõ kot$o dolor por el muerto (asesinado por tus enemi-
Bot., bejuco; Bauhinia aff. macrostachya (Leg., gos). a s i a s i p r a o: repetir asi yai varias veces se-
Caesalpiniaceae). Es un bejuco coriáceo muy guidas [a s i p r a o: ponerse a decir, a gritar “asi yai”
apreciado por su gran resistencia a la tracción. (durante un momento)]. t$ë pë asiprao ha a wã-
ri kirii ha kuparun@: cuando los escuchó expre-
aroso (esp. arroz) sar de súbito su aflicción por el muerto (y su vo-
Arroz. sin. atorosi kë k@ luntad de vengarse), él sintió miedo.
ãsikerim@ ãshãkãre
V. a s i k e, tap@tap@rim@ ãshãkãre: fragmento de materia desprendido
como consecuencia de un choque violento.
ãsik@ maa mak@ pata tuyë@he, ãshãkãre e ma pë wai shi-
Clas. nom., pertenece a la taxonomía de las rõ prariroma (mit.): ellos golpearon el gran pe-
plantas. V. makoarim@ ãsik@, pakoarim@ ãsik@; V. ñasco, pero sólo se desprendieron y cayeron
ãsi, ã s i h i, ã s i t $ a, ã s h i h i, ãshi t$oku fragmentos minúsculos. ãshãkãre hi: viruta.
ãshãkãre mahik@ rë kui, yaraka pë kuprariyoma
ãsik@ (pei) (mit.): las virutas del árbol se transformaron en
Se le da este nombre a los cambures pertene- peces yaraka
cientes a las especies paushim@ o rõkõm@ que aún
no están completamente maduros, y que se po- ashapa
nen a secar, verdes y pelados, por encima del Pava rajadora (mãrãshi) más grande que los de-
fuego. V. rõkõm@ ãsik@ más. ant. V. hayu
atate√ ãtutu
vb. intr. t atatea@: tambalear, titubear [atatea- Zool., termita (no id.); sus larvas se comen. sin.
ma@, caus.; atatemarei, perf. del caus.; ataterayou, a i t i t i, ãototu (hsh)
perf.]. hei yëpropë t$eri kë pë wãrin@ ware yoapra-
ma@ ha totihiohen@, yare atateaprarama@ rë toti- ãt$e
hiohe: los de Yëpropë t$eri me han golpeado Inflorescencia de las gramíneas, de las palmas
con el lado plano de sus machetes, realmente y de las musáceas (matas de cambur y plátano).
me hicieron tambalear. V. wëkë√ manaka ãt$e: inflorescencia de la palma m a n a-
at$o√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 22
ë
ë te blando; no ofrecer resistencia a la penetración;
Final de una exclamación. pei yë! Maiyõ këk@ no ser sólida (una atadura); estar tierno (un ali-
ham@ ë! (mit.): ¡vamos, al monte Maiyõ!; hei të- mento); no ser rígido. yaro a ëpëhëwë: la carne
hë t$ë u rë ahetore ë! (mit.): ahora las aguas (del está tierna; mashit$a a ëpëhëwë: la tierra está blan-
diluvio) están cerca. da; hãtõ nahi a ëpëhëwë: el arco está demasiado
flexible; nashi koko të pë hirikamou ëpëhëwë (hsh):
ëa@ las raíces de la yuca no ofrecen resistencia a la ac-
1 excl. t ë a @: grito que se profiere cuando se en- ción de rallar (= se rallan fácilmente). fëpëhë-
loquece (de dolor o miedo). “ëa@, ëa@, kamiyë kë!”, hë√: estar un poco blando (mismas desinencias
Morõ e kutou shoarayoma (mit.): Cachicamo se que para ë p ë h ë √). fëpëhëhëhë√: estar apenas un
volvió loco y gritó: “¡soy yo! ¡héme aquí!”. 2 poquito blando (mismas desinencias que para
vb. intr. t ëa@mou: gritar de desesperación, gri- ë p ë h ë √); sin. V. ãhusi, ãsi, he yau√, u h u t i t i √; ant. V.
tar de pánico [ëa@moma@, caus.: hacer gritar a hiyaka√, hihu√, y@h@t@√, y@@√; V. morõshi* ëpëhëtou
alguien aterrándolo; ëa@momarei, perf. del caus.;
ëa@morayou, perf.]. V. akam@ãmou, ërërëmou, m i- ëraramo√ (hsh)
yõmiyõmou, rããmou vb. intr. t ëraramou: recibir a visitantes con
gritos y bullicio. sin. nowã tayou
ëhë (hsh)
Pron. pos., 2da. pers. del sing.: lo tuyo, el tuyo, ërëkë√
la tuya. V. ahë vb. intr. t ërëka@, inc.: manera de trepar los ár-
boles: los brazos rodean al tronco, mientras que
ëhërërëp@ los pies, casi juntos y paralelos al eje del cuerpo,
Crisálida envuelta en un capullo de seda. se afincan sencillamente sobre el tronco [ë r ë k ë-
kei, perf.; ërëkou, dur.; ë r ë k ë o: ponerse o estar en
ë@wë (hsh) esa posición]. ërëkou: modo de locomoción de
Término de parentesco, vocativo, recíproco (de las arañas. wariom@ koheshik@ ërëkou: las arañas
mujer a mujer): mi cuñada (hermana del espo- wariom@ koheshi se desplazan. sin. V. tõreke√, to-
so, hermana del cuñado, hija de la hermana del rere√, t u √; ant.; V. it$o√; V. hãtõ nahit$a* ërëkë√
padre, hija del hermano de la madre, etc.). sin.
n a t o h i y ë; V. masc. shori ërëkëma
Arco pequeño, para niño; se fabrica general-
ëpëhë√ mente con el tallo de un arbusto joven. sin. h i-
1 vb. intr. t ëpëhëa@, inc.: ablandarse, reblan- t$ot$ema
decerse; volverse blando localmente; ofrecer ca-
da vez menos resistencia a la penetración; vol- ërërëmo√
verse flexible [ëpëha@, dur.1; ëpëhëkei, perf.: vol- vb. intr. t ërërëmou: 1. Gritar imitando a los
verse blando localmente; ëpëhëprou, term.: vol- monos araña, para provocar su respuesta y loca-
verse blando por completo; ëpëhërayou, perf. del lizarlos (durante una cacería). V. pashomou 2.
inc.; ëpëhou, dur.2]. 2 vb. trans. t ëpëhëa@, inc.: Gritar de dolor; gemir. 3. Gritar colectivamen-
ablandar algo, poner algo blando localmente te (durante un ritual, o para recibir a huéspe-
[ë p ë h a m a @, dur., pl. obj.; ëpëhëama@, fact. del inc., des). V. ëa@, akam@ãmou, miyõmiyõmou, rããmou
esperar que algo se ablande; ëpëhëmakei, perf.:
ablandar localmente; ë p ë h ë m a r a r e i,perf., pl. obj.; ëshëëshëm@ (hsh)
ëpëhëpra@: ponerse a√]. 3 estado t ëpëhëa: estar Zool., mono tití. V. sin. kurisi
blando localmente, estar parcialmente blando.
pë t$ot$o ëpëhëa kë a ma rë kui: puedes ver que el ëshëhë√
bejuco no es resistente en este punto. ëpëhëpra- 1 vb. intr. t ëshëhëã@, inc.: adquirir una mar-
w ë, pl. obj., disp. ë p ë h e w ë: estar completamen- ca ahuecada más o menos circular (objeto cilín-
27 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ ëyëkë√
e
e eheehemo√
1 Pron. pers., 3ra. pers. del sing., masc. o fem., vb. intr. t eheehemou: sollozar, lloriquear [e h e e-
sujeto: él, ella. Yoawë e m@ hatuprou kõõma: Yoa- hemoma@, caus.]. wa shirõ eheehemoti: tú estás
wë se volteó nuevamente (en su chinchorro); siempre lloriqueando. V. m@ã @k@√, no m@ãpou
pei kë mak@ ha e t$ë shatima@ puhiohër@@ yaro
(mit.): en el camino, él quiere incrustarla so- ehep@
bre un peñasco (a la piedra); “t$ãriyën@ yaro a estado t ehep@: desvaído, descolorido; pálido,
wait$eri rë shurukuapiyei”, e kuu yaioma: él dijo: claro (color). t$ë m@mou ehep@: el tono es muy
“mi animal doméstico atacó allí a la bestia fe- claro; t$ë wakë ehep@: el rojo está desvaído. V. p u-
roz”; shereka rë e kõã@ mai, e kiriri yëa ha shoa- hi ehep@, wa@ ehep@
h ë r @ n @: él no fue a buscar su flecha, huyó presa
del pánico; “e naha hi ma kuo tëhë, ya tupei ku- ehet$a (pei)
roi”, õmawë e kuma: “sin embargo el árbol es- Anat., dedo. Pl. pei ehet$ak@. fehet$ak@ utuo:
taba aquí cuando me trepé a él”, le dijo Õma- halarse los dedos para hacer sonar la articula-
wë. V. a, kë k@p@, pë 2 Pron. pers. obj., 3ra. pers. ción [ehet$ak@ uta@: halarle los dedos a alguien
del sing., masc. o fem.: le. ya e kuma: yo le he para hacerlos sonar]. V. imihena kreo // V. i m i-
dicho eso; ya e hipëapë: yo le daré; proke e t$ë hena, imik@ (pei)
hik@ ha ripukuataran@: ambos continuaban sacu-
diéndole las ramas desprovistas de frutos. V. ehõãm@ una
a, e k@p@, pë, t$ë 3 Adj. pos., 3ra. pers. del sing.: Zool., gallito de las rocas; Rupicola rupicola ( R u-
su. pë t$ëë kë e: es su hija; hei shapori kë e hã- picolidae). Es un hermoso pájaro de copete ana-
tõp@ nahi: aquí está el refugio del chamán. V. ranjado que anida en las rocas. Los indígenas
kama utilizan su piel para adornarse.
eãhu ei
V. wakë eãhu Demostrativo: este/a, ese/a, esto; esto es; he
aquí. ei rahaka kë et$o, ei ãtãri kë e ãhi: he aquí
eemo√ su flecha de punta lanceolada, he aquí su flecha
estado t eemo√ [+ mod. neg.]: haber quedado de punta arpón; pei, ei pë ta tuku: toma, cocina
en silencio, no emitir ya ningún sonido. yotena- esto; ei kë a pit$a ha t$ë pë iyama (mit.): ellos se
ma kë yahip@ eemou mai, t$ë mat$a waia ha toti- nutrían de esta tierra (lit.: de este suelo); shoa-
hiparun@ (mit.): la morada de Yotenama había yën@ ei nii kë a wa@ kure: mi suegro come este ali-
quedado en silencio, él se había quedado com- mento; ei huya kë t$ë, ei ai kë t$ë huya: ahí está
pletamente callado; pë yahip@ eemou mai, t$ë ma- un hombre joven, ahí está otro. V. hei
t$a waia ha totihiparun@: ya no se escuchaba nin-
gún ruido en la casa, todo había quedado en ei naha
silencio. V. mat$a wai√; kahik@* eemoimi, yãno* Así, de esta manera, como esto. ei naha rasha
emoimi kë pë yai kuwë t$ai: es así como son en verdad los
pijiguaos; ei naha ya t$ë k@ t$aa m@ hetukei; es así
eha√ como voy a hacerlo a mi vez. sin. fei naha (hra);
1 vb. intr. t ehaa@, inc.: separarse, soltarse (la V. e naha, kure naha; naha
cáscara de un fruto que se cocina sobre la bra-
sa) [ehaprou, term.; eharayou, perf. del inc.; e h a- e k@p@
t o u: desprenderse brusca o rápidamente]. 2 e s- Dúo: ellos/as dos, los/as dos, ambos/as. hãshimo
tado t ehaa: estar parcialmente desprendida (la kë e k@p@ tupoma, e k@p@ wai ha yaumak@n@: ella co-
cáscara de un fruto). ehawë: fruto cuya cáscara cinó las dos gallinetas, y después las colgó; pë
se separa de manera fácil y natural. sin. V. si heãrõp@n@ hãshimo e k@p@ tararema: su esposo se
posho√; ant. V. si wari√ percató de las dos gallinetas; pë ihirup@ e k@p@ he-
29 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ epena pa√
de barro, sobre una placa de metal) una sus- o gemelos. kë k@p@ erekeã: esos son dos mellizos.
tancia alucinógena con el propósito de consu- erekewë: estar soldados uno a otro (objetos lar-
mirla [epena pakei, perf.; epena pama@: dur.]. pa- gos). erekeprawë, pl. suj., disp. 4 sus. t ere-
ta kë t$ën@ epena kë a pamama: los ancianos pu- kema: arco pequeño para niño hecho con un
sieron los alucinógenos sobre el suelo para arbusto joven o con una ramita. V. hit$ot$ema.
1. epena sihi
erekerimi: fusil de caza de dos cañones. V. ko-
peta // V. pareke√
f
fãhãrãmãema (hra) ma kë ya wãfã rë hirapore, k@ naha pë f ëëshë kë e
Término genérico: araña tejedora (numerosas kuoma (hra): su hermano menor se parecía a ése
especies). sin. haharamaema que yo llamo “el barbudo”. sin. oshe√; ant. V. ãi
fãifãiyõm@ fererem@
Zool., ave, pájaro minero; Lipaugus vociferans Zool., toda oruga en estado de crisálida, envuel-
(Tyrannidae). Es el yerno de Trueno (yãru); su ta en un capullo de seda, en una hoja enrosca-
canto acompaña al rayo. @ra a kerayoma, @h@ kë da, y en residuos de madera.
t$ë ãn@ fãifãiyom@ a wã haa shoarayoma: Jaguar
cayó (ruidosamente), y el pájaro minero (cre- fesikak@wë (hra)
yendo que era el trueno) se puso a cantar. sin. Zool., oruga comestible (no id.).
hãihãiyom@ (hsh); V. h e r a, watawarawë, yãru
fina hi
fãifãiyom@ nat$a hi Zool., pez; Farlowella sp. (Loricariidae). Se ali-
Bot., árbol; Iryanthera ulei (Myristicaceae) (lit.: menta de la madera muerta que cae al agua.
el árbol del pájaro minero).
fishõm@ (hra)
fapokawë shifi (hra) Interior, adentro. sin. hushõm@
Bot., árbol (no id.). V. sin. hapakawë shihi
fiya (hra)
fas@p@ (hra) Adolescente, hombre joven. En contraposición
Zool., sapo comestible (no id.). V. sin. hasup@ con wãrõ pata (viejo): hombre que todavía es
apto para procrear. V. sin. huya
fauya
Bot., caña salvaje (no id.). El tallo de su inflores- f@sh@h@p@ (hra)
cencia se usa a veces para fabricar el asta de las 1 estado t f@sh@h@p@: chorrearle a uno la na-
flechas. V. shereka riz, tener un resfriado. 2 vb. intr. t f@sh@h@p@a@,
inc.: empezar a chorrearle a uno la nariz, res-
fãyõkõrã (hra) friarse. V. sin. hushihip@
Hacha metálica. ipa fãyõkõrã kë an@ pë kofesi ya-
fat$oprar@ (way.) (hra): yo te destrozaré los lo- foikosi (hra)
mos con mi hacha. sin. hãyõkõma; V. haoa, poo estado t foikosi: corto. sin. horoto√
mo. [frãihã@, dur.1; frãihikei, perf.: adquirir esta tamente sobre la llama [frãrãrã@, dur.; frãrãrãkei,
tonalidad localmente; frãihiprou, term.; frãihira- perf.; frãrãrãpra@: ponerse a√]. 3 estado t f r ã r ã-
you, perf. del inc.; f r ã i h õ u, dur.2]. 2 vb. trans. r ã ã, perf. est. frãrãrãma no, res.: alimento que
t frãihiã@, inc.: teñir o pintar de amarillo, ha- ha sido cocido de esa manera. V. h a r i, t u √, ya√
cerlo con un color que tiende al amarillo, teñir
algo con un onoto amarillento [f r ã i h ã m a @, dur., frararam@ masi (hra)
pl. obj.; frãihimakei, perf.: pintar, teñir local- V. sin. horehore masi
mente; frãihimararei, perf.: pintar, teñir varios
objetos; frãihipra@: ponerse a√]. 3 estado t frãi-
h i ã: tener este tono localmente, haber sido pin-
tado localmente con un color amarillento, o
frãre
1 estado t frãre: amarillo, amarillento, amari-
llo sucio; tener un tinte amarillo (enfermizo).
f
ensuciado por el humo. frãihiwë: estar total- En ciertos contextos el término adquiere una
mente pintado o teñido de un color amarillen- clara connotación maléfica. wa niaasi frãre: tie-
to, haber quedado totalmente amarilleado por nes la orina amarilla; pit$a a wakë pata frãre rë rë-
el humo. shãshãrip@wei k@ par@k@ pata frãihiwë rë rër@he yë! (cha.): una gran llama amarilla corre
sherorati (cha.): el monte Shãshãrip@wei cuya la- sobre el suelo. ffrãrãhã√: ser un poco amarillo
dera está cubierta de líneas verticales amarillen- (mismas desinencias que para f r ã r e). ff r ã r ã h ã-
tas. f hãtõ nahi frãihiwë: arco cuya vara ha h ã √: ser muy ligeramente amarillo (mismas de-
sido teñida con onoto. mori ipa rë nahi frãihiwë sinencias que para frãre). 2 vb. intr. t f r ã r e ã @,
it$ãpraa heapei: en mi casa tengo un solo arco inc.: ponerse amarillo, ponerse amarillo como
cuya vara ha sido teñida con onoto. V. õni frãi- consecuencia del calor o de la sequedad; adqui-
h i √; frãre, koshi rir un tinte amarillo y enfermizo [frãrã@, dur.;
f r ã r e k e i, perf.: ponerse amarillo localmente; f r ã-
frakaha√ rãprou, term.]. 3 vb. trans. t frãrããma@, caus.:
1 vb. intr. t frakahaa@, inc.: ponerse liso, po- poner amarillo, dejar quemar; hacer que un
nerse liso y húmedo [frakaha@, dur.1; frakaha- chinchorro se ponga amarillo, involuntaria-
rayou, perf. del inc.; frakahaprou, term.; fraka- mente, colgándolo demasiado cerca del fuego
hou, dur.2]. 2 vb. trans. t frakahaa@, inc.: ali- [frãrãpramarei, perf.]. V. a s h i, f r ã r ã p @, koirap@
sar, poner liso y húmedo [frakahama@, dur.;
frakahakei, perf.: alisar localmente; frakahapra@: fratafratawë
ponerse a√; frakaharei, perf.]. 3 estado t fraka- V. ãmoku* fratafratawë
haa: estar liso localmente. frakahawë: estar
completamente liso, estar liso y húmedo. sin. frikihi√
frikihiwë; V. kõpehe√, si frakaha√, takra√ V. sin. frakaha√
yawap@ (way.): los extranjeros (los “Blancos”) tiene racimo. rasha si pë furoko (hra): las pal-
poseen muchas cuerdas; friyawa kë an@ pë õrãm@ mas de pijiguao no tienen frutos (= no han flo-
shiãr@ (way.): yo te estrangularé con una cuerde- reado); fei naha rasha si pë furoko kuo tëhë, fei si
cilla. V. ãsit$a, yamaa ma rë prokore (way.) (hra): como las palmas de
pijiguao no tienen frutos (no tenemos nada pa-
furoko (hra) ra comer), puedes ver que no han floreado. V.
Flecha sin plumas; palma de pijiguao que no mãrõ, proko√
f
35 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@
táculo (objeto que flota a la deriva en una co- hermana de tu madre); ascendientes masculinos
rriente) [h ã k e i, perf.]. kirit$am@ a pehi ha niyak@n@ en línea directa. haahë pë hiraa ahetea yairan@?:
shereka a hãkema: él le disparó a un pájaro y la ¿tus padres viven realmente cerca de aquí?; h a a-
flecha se enredó (en las ramas de un árbol); s i- hë kë a horemou ayao: tu padre es el único que se
para kohi ha mak@ pata hãkema (mit.): la caída de equivoca; sin. faahë (hra); V. h a p e, h a y ë, h@@
la gran roca fue detenida por el árbol cacho; õi
ya he pehi kãi pashoka@ ma kure, pe he pehi hãã- hãepotop@
tarou tikoo t$ai: todos los árboles que corto para 1 sus. t hãepotop@: equimosis. 2 vb. intr. t
recoger la miel de las abejas õ i, quedan engan- hãepotop@a@, inc.: llegar a tener una equimosis
chados, uno tras otro. h ã õ: haber sido intercep- [hãepotop@ãma@, caus.; hãepotop@mararei, perf. del
tado durante una caída, haber quedado engan- caus.; hãepotop@prou, term.]. ripuhusiriwë yëtu kë
h
transversal. hahetima no, res.: estar completa- “fëyëm@ fãhõ a t$ap@ wãri kukeyoruma”, wamak@
mente partido (objeto alargado que ha sido en- kuu hokëprou totihirayou kë taan@? (hra): “la ara-
teramente cortado en trozos o rodajas); estar ra- ña mona que he soñado presagia la llegada de
yado o pintado con muchas líneas transversa- alguien”, ¿no piensan eso cuando se despier-
les. sin. faheti√ (hra); yaheti√ (hsh); V. hahat$o√, tan? hãhõriwë: hekura que, tal como lo hace
h a k a r o √, hãn@√, p a h e t i √, s h e r i r i √, tiheti√, tiprutu√; la araña a la cual está asociado, proyecta sus
V. õni haheti√, yo haheti√ pelos y produce intolerables picazones; los cha-
manes lo encarnan para rechazar a sus enemi-
hãh@√ gos durante los combates que libran con ellos.
1 vb. intr. t hãh@mamou: aquello que puede ser hãhõriwë pën@ hekura pe he horouhe, pë niya ha
limpiado, borrado, untado, etc., de la manera in- shihitiamahen@: los hekura asociados a la araña
dicada más abajo (V. h ã h @ ã @). 2 v.m. t hãh@hã@, mona proyectan sus pelos sobre los chamanes
pl. suj.: frotarse la piel con el dedo o con la ma- (enemigos), para causarles picazón. sin. fãhõ
no para untarse un colorante [hãh@hãh@hã@, it.: (hra); V. hãhãrãmãema, wariom@ koheshi
hacerlo ejerciendo presión; hãh@tou: limpiarse
frotándose, de manera negligente]. pokorari kë hãhõ nat$a hi
pën@ pei mamo kasik@, pei mahe pë ham@ kãi, t$ë Bot., árbol; Cordia sp. (Boraginaceae) (lit.: ár-
pë wai hãh@hã@ piyëkomahe (mit.): el pueblo de las bol araña mona). Su madera no se utiliza por-
perdices coloradas se untó a su vez el colorante que produce picazón. sin. fãhõ nat$a fi (hra); V.
con los dedos, y asimismo se pintó el borde de hãhõ
los ojos y el plumaje; nãrõ heyõshi pë rë kui, pei
mamo kasik@ ham@ heyõshi pë wai hãh@hãh@taake- hai!
ma (mit.): usando sus dedos, ellos se pintaron haiyë!
rápidamente el borde de los ojos con los sesos Int. que se profiere cuando se recuerda brus-
de Rabipelado. hãh@mou: hacerse secar por al- camente algo, o cuando un pensamiento sur-
guien [hãh@morayou, perf.]. fimik@ hãh@õ: se- ge súbitamente del espíritu. “hai tao”, ya puhi
carse las manos (los dedos) frotándolos contra kutariyoma: “es muy posible”, pensé yo de re-
algo [imik@ hãh@kei, perf.]. 3 vb. trans. t hãh@ã@, pente.
inc.: frotar contra, limpiar, enjugar, borrar fro-
tando con la mano, o por medio de un objeto hãi√
puntiagudo; ensuciar o manchar un objeto fro- vb. trans. t hãiã@: atropellar, apartar, rechazar
tándolo o aplicándole otro [hãh@@, dur., pl. obj.; a alguien [hãihã@, pl. suj.; hãihãyorayou, perf. del
hãh@kei, perf.: ensuciar o manchar localmente de rec.; hãihãyou, rec.: significa también, en cier-
la manera indicada; hãh@pra@: ponerse a√; hãh@ra- tos contextos, matar; hãima@, dur., pl. obj.; h ã i-
rei, perf., pl. obj.; h ã h @ r e i, perf.: limpiar, enju- marei, perf. del fact.; hãirei, perf.; hãitaa@, it.].
gar, borrar, ensuciar enteramente; hãh@ta@: lim- weyari pë wãrin@ yare imik@ hãiihe tëhë, ya ta na-
piar, borrar, etc. de la manera indicada, pero en ko sho (way.): yo reclamo los bienes, mientras
forma descuidada, sin insistir; hãh@tarei, perf. de los demonios del atardecer rechazan mis ma-
hãh@ta@]. pë morõshi @yë hãh@õhër@pë ham@, hik@ ti- nos; ware ta shëyëpar@, ware shëyëprakema rë ma
prutuwë (mit.): en todos los puntos de los árbo- kui, pë hãiã m@ ha heturun@, pë hutosi yatikiama-
les contra los cuales él había frotado su pene @wë (way.): si me haces caer al suelo, incluso si
ensangrentado, se veían manchas transversales. me tiras violentamente contra el suelo, te repe-
4 estado t hãh@ã, perf. est.: haber sido ensucia- leré a mi vez y te golpearé el labio inferior; s h o-
do, manchado, localmente. hãh@ãma no: ha- ri ware poko tëa@ mai tao, shori pëhëk@ hãihãyou
ber sido enteramente ensuciado, manchado, de kupei (way.): cuñado, no es seguro que me atra-
esa manera. sin. fãh@√ (hra); V. h@r@k@√, hõrere√ pes por el brazo, porque si lo haces nos atrope-
llaremos el uno al otro. fmaa hãima@: apartar,
hãh@h@√ desviar la lluvia, repeler una tormenta que se
V. h ã h @ √, hã@√ anuncia (cha.) [maa hãii, dur.]. h ã i p r a @: empu-
hãihã√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 38
jar, rechazar a alguien con la mano; apartar con fugios por completo; pë kõã haikirayohër@ma: t o-
la mano algo que estorba el paso [hãipraa@, it.; dos ellos se han regresado; t$ë pë hãtõ nahi hiraa
hãiprakei, perf.: rechazar a alguien bruscamen- haikipemahe: ellos habían reunido en la plaza
te]. kõã ãshoku ha hãiprar@n@, a harayoma: se central todas las varas (que les hacían falta para
abrió camino empujando los leños (en la base la construcción de la casa colectiva). 2. haikiwë:
del techo), y salió; kreakrean@ y@p@ henak@ hãipra@ todos, todo, por completo. suwë yama pë toano-
rë hearayonowei (mit.): cuando estuvo solo Krea- mi, pë wãritiwë haikiwë ha: no nos hemos apo-
krea apartó con la mano las hojas que aislaban derado de las mujeres porque todas eran feas.
a la muchacha (en ocasión de su primera mens-
truación). V. hiruru, yutu√ haikiam@
Zool., ave pequeña (no id.).
h hãihã√
V. hãi√ hãimãrãm@
Bot., variedad de ocumo; Xanthosoma sagittifo-
hãihãiyõm@ (hsh) lium (Araceae). hãimãrãm@ a kãi rëka@ piyëkoma-
V. fãifãiyõm@ he (mit.): luego recuperarán el ocumo acercán-
dolo con palos largos. V. mrakami, õhina
hãihãiyõm@ nat$a hi (hsh)
V. fãifãiyõm@ nat$a hi hai poko
Anat., brazo izquierdo. ant. hayu poko; V. poko
1. haiki√ h a i w ë, timi kë poko
1 vb. intr. t haikou, dur.: ausentarse uno tras
otro para participar en actividades (en la selva) hãit$õ√
[haikiokei, perf., pl. suj.]. haikiprou, term.: po- vb. trans. t hãit$õã@, inc.: tallar fragmentos lar-
nerse todos a participar en una actividad. suwë gos y burdamente puntiagudos en un tallo de
pë ta haikiprou ta totihiro shë: mujeres, les ruego bambú, con el propósito de fabricar puntas de
que participen todas (en esta actividad). 2 vb. flechas [hãit$õma@, dur., pl. obj.; h ã i t $ õ r e i, perf.].
trans. t haikia@, inc.: acabar, terminar; agarrar hei sikoropirimi k@ rë ra@pe, ya rii ha hãit$õrën@, ya
todo, dar todo, comer todo. pë ihirup@ a suhaa- @yëpë ka ha t$ar@n@ (way.): con esos bambués in-
kema, e pë haikia shoaparema (mit.): se tragó a clinados haré puntas de flecha e infligiré heridas.
los hijos de ellos, se los comió a todos [haika@,
dur., pl. obj.; h a i k i a r e i, perf., pl. obj.; haikikei, haiyë!
perf.: darle algo a alguien en su totalidad; h a i- V. hai!
k i p e i, perf.: recibir algo de alguien en su totali-
dad; haikipra@: ponerse a√; haikirarei, perf., pl. 1. ha@√
obj.; haikirei, perf.: tomar algo en su totalidad]. 1 vb. intr. t ha@a@: apresurarse en regresar, au-
ihiru pë m@ krea haikirarema (mit.): él les destro- sentarse por corto rato. ha@aprarou: desplazar-
zó los lomos a todos los niños; pët@ nak@n@ yã- se con rapidez, apurarse. shoape a ta ha@apraro:
nomãm@ t$ë k@ waa h@t@t@ararema, t$ë k@ haikipra- cuñado, apresúrate. ha@@ [+ neg.]: no andar rá-
rema (mit.): los grandes jejenes exterminaron a pido. a ha@imi: él no anda rápido; fei a pata titi
los Yãnomãm@, se los comieron a todos. 3 es- fayuaa@ rë kõõpe, a fa@@ ma mrai ha, ya wã rii fa
tado t h a i k i a: estar todos presentes en una vi- kuapran@, weti ipa a totoa ta fenapa (way.) (hra):
vienda o en un campamento. pë haikia: todos vean, el demonio de la noche pasa nuevamen-
están allí. V. h@t@t@√, kõmi√, m@ wat$ë√, waiki√ te, como él no anda rápido y yo estoy hablan-
do, háganme un regalo de madrugada. ha@mou:
2. haiki√ 1. Tener todo el tiempo ganas de, estar siempre
1. Verbo con función adverbial: hacer algo has- en plan de (dormir, orinar, defecar, etc.). ya niaa-
ta el final, realizarlo todo; en algunas ocasio- si ha@mou: estoy siempre yendo a orinar. 2. A p r e-
nes puede traducirse como “todo” o “todos”. wa- surarse, apurarse. pë ta hã@mo: apúrense. ha@prou
mak@ paushimoã ta haikir@hawë?: ¿están todos [+ neg.]: no andar rápido, no poder andar rápi-
ustedes pintados y adornados?; t$ë wãshimi ho- do. a ha@proimi: él no va rápido; t$ë shipënap@ ya-
ruo ha haikitaarun@, a kõm@@ kõõma: cuando hu- ro t$ë ha@prou ha maõn@: debido a que está emba-
bo descansado por completo, él comenzó a lla- razada, ella no puede apurarse. ha@tou: andar
mar de nuevo; hayariwë kë poko sik@ hõã ha hai- rápido (después de haber estado desplazándose
kirarun@, a rërë@ shoaoma (mit.): cuando Venado lentamente). 2 vb. trans. t ha@pra@: ejecutar
terminó de rasparse el brazo, en seguida se pu- una tarea rápidamente. yãmona kiha rë ma pë pe-
so a correr; kiham@ no porep@ kë pën@ t$ë pë nakaa hi kãi tiyë@ rë kukeiwehei, yëtu t$ë hi hõã kãi ha-
ha haikiapotuhen@ (mit.): las almas los invitaron @ p r a r e i: pronto se escuchó caer el árbol que ellos
uno tras otro, hasta el último. t$ë nahi t$aa ha cortaban para recoger miel. sin. fa@√ (hra); V. r o-
haikiapotuhen@: cuando terminaron todos los re- pa√, shi hari√
39 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ hãki√
h
no se dio prisa para responder; kõõ ha@otihë: no Horquilla. hik@ hãkãrãk@: horcadura de un ár-
te apresures en irte de vuelta; a ta haa ha@r@: sal bol; hik@ hãkãrãk@ pata kuopë ha shamariwë kë a
enseguida; pë ta iya ta ha@r@: apúrense en comer; pata tikëpareheroma (mit.): Danta la corpulenta
t$ë m@ wãri harua ta ha@r@yo shë!: ¡que se haga se encaramó sobre la horcadura grande de un
rápido de día!; teshomop@ a kõã ta ha@po!: ¡que árbol. V. mamik@ hãkãrãk@, p a k a r a √, yõhõrãk@
el mensajero de la fiesta llegue pronto!
hakaro√
√ha@ 1 vb. trans. t hakaroa@, inc.: cortar una por-
√hou ción de un fruto, quitarle un pedazo o una ta-
Des. vb., con un verbo intransitivo denota una jada cortándolo desde el pecíolo hasta el extre-
repetición, un acto o un proceso de transforma- mo opuesto (como se corta un melón); cortar
ción que se repite varias veces (uno o varios su- de esa manera un objeto más o menos redon-
jetos). aka hãrõha@: equivocarse muchas veces al do [h a k a r o a k e i, perf., pl. obj.: ofrecer varias par-
hablar; pë auhou: todos están pintándose de tes a una o a varias personas; hakaroararei, perf.,
blanco; a shirõ huhehou: todo el tiempo él aban- pl. obj.: tomar varias partes; hakarokei, perf.:
dona lo que está haciendo; yore pë pata ka@hou quitar una parte para ofrecerla; hakaroma@, dur.,
shoaoma: los hongos nauseabundos (de la es- pl. obj.: dividir en varias partes; hakaropei, perf.:
pecie y o r e) no tardaron en brotar inclinados; pei recibir una parte; hakaropra@: dividir en dos un
ishi pë kãi t@ka@ mahei, õshõhõre kë k@ ma kõpe- fruto cortándolo de la manera indicada, partir
hou totihio tëhë (mit.): ellos no trituraron los en dos un objeto redondo aplicando una trac-
huesos del muerto (recién incinerado), aunque ción con las manos sobre los bordes opuestos;
éstos estaban fragmentados. hakarorarei, perf., pl. obj.; hakarorei, perf.: tomar
una parte para uno mismo, hacer que se la ofrez-
hã@k@√ can a uno]. haya wa waku ha hakaroprar@n@: es
vb. intr. t hã@k@ã@, inc.: trepar el tronco espi- preciso que dividas en dos el muslo del vena-
noso de una palma de pijiguao por medio de do. 2 estado t h a k a r o a: haber sido cortada una
dos palos cruzados [h ã @ k ã @, dur.1; h ã @ k ã m o u, pl. porción (de un objeto redondo). hakaroma no,
suj.; h ã @ k @ k e i, perf.; hã@kõu, dur.2]. ai rasha si pë res.: haber sido dividido en muchas partes (un
ham@ pë hã@kãmou, kanaa pën@: otros trepan las objeto redondo). V. akatahu√, ayakosi√, hahe-
palmas de pijiguao usando dos palos cruzados. t i √, h a k o k o √, hãn@, sherere√, sheteke√
sin. yã@k@√; V. kanaa
hãkãtahu
hã@mou Arena. sin. fekatahu (hra), mramraka
V. ha@√
hãk@h@√
hãkãmi 1 v.m. t hãk@h@õ: agarrar por los hombros, su-
1 sus. t h ã k ã m i: anat., seno, pezón. Pl. hãkã- jetar por los hombros [hãk@h@kei, perf.; h ã k @ h õ u,
m i k @: los dos senos de una misma persona. pei pl. suj.]. 2 estado t hãk@h@prawë: pl. pers.,
hãkãmi totoo piyëoma: “yare hãkãmi ta wët@praa” disp. hãk@h@wë: agarrarse por los hombros du-
(mit.): le aproximó (la punta de) su tetilla (y rante un ritual de cacería (heri). sin. fãk@h@√
dijo): “pronto, muérdeme la tetilla”. fhãkã- (hra), h ã k i √; V. puhi hãk@hõu
mik@ shërërëwë: tener los senos erguidos y fir-
mes. suwë hãkãmik@ ha shërërëikun@, suwë kë a yo- hãki√
koapraroma: los senos de la mujer eran ergui- 1 v.m. t h ã k i m o u: sujetar por el hombro, es-
dos y firmes, ella avanzaba alzando y bajando tar tomado del brazo con alguien. pëhë t$ë pë
los brazos rítmicamente. ant. suhep@ u ka prehu- wãri ha @p@arar@n@ pëhëk@ hãkimopë: nos agarra-
w ë. hãkãmi sik@: 1. Anat., las axilas. 2. La par- remos por los brazos y nos sujetaremos los
te interior curvada de un pecíolo de palma. yei hombros. 2 vb. trans. t hãkiã@: 1 . Acuñar, cal-
wa sik@ hãkãmi ha karoprar@n@, pëhë amo ta ukë- zar, aprisionar. 2. Poner un objeto bajo el bra-
hãkiki√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 40
era el único allí que se había quedado a vivir hacerle daño a alguien; hamimarei, perf. del
en la casa colectiva; @h@ pëhëk@ hakokoa totihia caus.; hamirayou, perf.]. ya hamirayoma: eso me
kupiyei: sí, nosotros vivimos los dos en el sha- ha dolido. V. h a y ë h ë r i, nini
pono; t$oo t$oku rë yehiponowei t$ë k@ ha hakoko-
tak@n@ a për@taoma: rápidamente, colgó a cielo hamishi√
abierto el chinchorro que traía, y se tendió un vb. trans. t hamishia@, inc.: salpicar, rociar por
buen rato; nãrõ a rë hakokotakeiwei (mit.): Rabi- una vez a alguien o a algo [hamisha@, dur.: sal-
pelado se apresuró a colgar su chinchorro a cie- picar, rociar muchas veces; hamishayou, rec.: ju-
lo abierto. 2 estado t hakokoprawë, pl. pers., gar a salpicarse mutuamente; hamishirarei, perf.
disp.: ser varios los que han tendido un chin- del dur.; a m i s h i r e i, perf. del inc.]. t$ë k@ hamisha-
chorro a cielo abierto. you ha, t$ë k@ mohe kaoayoma: se divirtieron sal-
h
picándose y metiéndose la cara debajo del agua.
hakorak@ (pei)
Anat., conjunto constituido por las plumas re- ha(m@)
meras primarias y secundarias del ala de un ave. 1 Loc. (estático): adentro, en el interior de: pei
V. hãrãrãmãp@ (pei) hi ka ham@ wa ha rukër@n@: introdúcete dentro del
hueco del árbol; wãisikirip@ kë t$ëka wai ha pro-
hakora si (pei) ro kë a hikiniã: la nutria estaba acurrucada en un
Anat., plumas que se encuentran debajo del ala pequeño hueco; hapoka ham@ ya t$ë titikema: lo
(más específicamente: plumas blancas que se he puesto dentro de la olla; hikari ham@ a oho-
encuentran en la parte de abajo de la pava ra- t a m o u: ellos trabajan en el conuco; ya hutou të-
jadora; estas plumas se utilizan en el ornato hë t$ëkat$ëka ham@ ya kekema: hacía un momen-
masculino). Pl. hakora sik@ (plumas de las dos to que yo me había vuelto a poner en marcha,
alas de un mismo pájaro). tesho hakora sik@ hõ- cuando me caí en un hueco. 2 Dir. (dinámico):
rã (hsh): eso que se escucha es el batir de alas de hacia, en dirección a; sobre, en, a (después de
un colibrí. sin. fakora si (hra) un desplazamiento). koro ham@ pë kõmi huma:
todos ellos partieron en dirección río abajo; s h õ-
hakro (pei) (hra) mi kë yoka ham@ suwë kë k@p@ he tiheriproma: las
V. hako (pei) dos mujeres se dirigieron directamente hacia
allí tomando otro camino; pit$a ham@ kama kë
hama t$ë amoku kea shoarayoma, kama amoku hoyara-
1 sus. t hama: visitante de otra comunidad. yoma (mit.): su hígado cayó en seguida sobre el
yaro ya pë taei tëhë, hama pë kõprou tëhë, wamak@ suelo, él se desprendió de su propio hígado; s e-
puhi mra@ mai, tate kë wama uku tua heapa: si kisekimap@wei t$ë hehu ham@ a he weyama (mit.):
llegan visitantes mientras estoy de cacería en caía el crepúsculo cuando llegó al Monte-de-los-
busca de carne, no sean negligentes, preparen saltamontes. fweti ha(m@): dónde. weti ham@
la compota de plátano para ellos; hama a ha wa- kë a?: ¿dónde está él?; weti ham@ hãyõkõma kë a?:
roikun@, a rë siyohamouwei kë iha a wã ha@ shoao- ¿dónde está el hacha? weti ham@ warë kë k@ kua?:
m a: un visitante llegó, y contó lo que le había ¿dónde están los váquiros? fshõmi ha(m@): en
sucedido al que cumplía con su servicio mari- otro lado. shõmi ham@ kë wamak@ ha për@hore: es
tal. fhama huu: irse de visita, partir a visitar necesario que ustedes se vayan a vivir a otra
otra comunidad [hama hurayou, perf.]. kama kë parte. V. pë. . .h a, p ë. . .ham@
iha yoroporiwë pei e fama fuma (hra): Yoroporiwë
fue de visita a la casa de él; nãrõriwë a hama ha hãmo
aruhër@n@, yahi ham@ a kõproma (mit.): Rabipela- 1 estado t hãmo: maduro. 2 vb. intr. t h ã-
do llegó a la vivienda de la comunidad a la cual moã@, inc.: madurar, llegar a la madurez [hã-
iba de visita. 2 vb. intr. t h a m a m o u: ir de vi- m o p r o u, term.; hãmorayou, perf. del inc.; hamou,
sita a otra comunidad [hamamorayou, perf.]. h e i dur.]. kurat$a e pë hãmoprou tëhë a wã ha@ shoao-
kë a rë kure, a rë hamamouwei, hei kë a pata ma m a: “yaroyë kë a ta t$ahe”: cuando los plátanos
rë hãrõkõre (way.): ése que nos visita, no tiene llegaron a estar maduros él dijo: “vayan a ma-
nada más para comer en su conuco (no tiene tar animales de caza para mí”. 3 vb. trans. t hã-
más plátanos); pë pë kãi famamou mrakema kë m om a @, caus.: esperar a que algo madure, de-
yaro, yëpropë t$eri kë pë nofima@ kë yaro (way.) jar llegar a la madurez; dejar crecer, dejar agran-
(hra): ellos han dejado de visitarnos porque se dar [h ã m o ã r e i, perf., hsh solamente; hãmomarei,
han hecho amigos de la gente de yëpropë; sin. perf.]. tem@ rë hi uprao tëhë pëhëk@ ha hãmoãr@n@,
fama (hra); V. he waro√, yahi pëhë a koararei (hsh): mientras el árbol esté to-
davía sano (= antes de que sea cortado), espe-
hami√ raremos a que los granos maduren y lo inhala-
vb. intr. t hamii: tener un dolor, sufrir (debi- remos (al alucinógeno); hekura wa t$ë pë hore
do a un golpe o a una herida) [h a m i m a @, caus: ta@ m@ rëkëkëa shoatariyoma, wa no yãno wãrõ hã-
hãmori√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 42
moma@ ha, ai hekura pën@ t$ë m@ ãmo tëma, wãri rarei, perf., pl. obj.; hãn@rei, perf.: cortar un pe-
wa wã yakë@ mai: cuando tú conoces perfecta- dazo para tomarlo uno mismo]. ihiru e shik@ rë
mente todo lo referente a los hekura y si has es- hãn@prareiwei, a yakaa rë shoatareiwei (mit.): cor-
perado que la casa de ellos crezca (dentro de tó el cordón umbilical del bebé y, sin demorar,
ti), entonces, cuando un chamán se apodera del se acostó con él en el chinchorro. 3 estado t
principio vital de alguien, tú lo reconoces y lo hãn@ no, res.: haber sido enteramente cortado
señalas de inmediato. sin. V. e t e, p a t a, u hãmo; en pedazos. sin. hãsinã√ (hra); V. haheti√, haka-
V. m o t $ o, o s h e, s h o p o, ushi, wakë r o √, paheti√, pakëkë√, p ë y ë √, tipuru√, tuyë√
hãmori√ ha...n@
1 vb. intr. t hãmorimou: desplazarse en cucli- Morfema discontinuo de la forma ha + RV
h
así a las declaraciones de su interlocutor. hãõ- momento en que comenzaba a cortar el árbol.
hãõmayou, rec.: ritual de alianza entre dos o fhapamou: aquello que se produce por prime-
varias comunidades, que consiste en esparcir ra vez y que seguirá produciéndose regularmen-
las brasas y las cenizas encendidas de los fue- te; árbol que da frutos por primera vez. ãhãi kë
gos domésticos, lanzárselas y arrojarse al suelo hi hapamou: el árbol de aguacate floreó por pri-
unos a otros, para demostrar su valor. V. hãõ mera vez. V. y@p@√mou
hãõma hapapat$erim@
Zool., termita (no id.). sin. fãõma (hra) Zool., ave (no id.) de la familia Trochilidae.
haoto√ hapë√
vb. intr. t h a o t o o: plegar las piernas cuando se vb. trans. t hapë@: enviar a sus hekura, con mu-
está acostado en el chinchorro, tener las piernas cha frecuencia para agredir a un miembro de
dobladas [haotokei, perf.]. haototou: 1. Plegar otra comunidad [hapërei, perf.]. titiri a hape@he:
las piernas por un momento (dentro del chin- ellos envían sus hekura contra Titiri; “@h@ nashõ-
chorro). 2. Caminar curvado (debido a un dolor mi pë imi no no t$ai ë!”, wa rë kurayouwei, @h@ rë wa
o a una enfermedad) [haotama@: fact. (sentido t$ë pë hapë@ rë shoatariyowei (cha.): tú dices: “son
1), caus. (sentido 2); haotamakei, perf. del fact.]. ellos los culpables de la agresión, vinieron a sus-
yëtu rë ya haototou ha totihion@, ya wëkëkou kuaa- traer el principio vital de la víctima”, entonces
hër@ma: no tardé en caminar curvado (a causa tú envías a tus hekura para atacarlos. sin. fapë√
del dolor), y me tambaleé. sin. V. pushuku√ (hra)
hapa hape
1 En otros tiempos, antaño, hace mucho tiem- Término de parentesco, vocativo, Ego masc. o
po, en una época remota. Se dice también ha- fem.: padre, hermano del padre, esposo de la
pa tëhë. hapa tëhë maat$a kë u kasi ham@ yamak@ hermana de la madre. hapemi: sin. de hape,
për@oma: en otros tiempos vivíamos a orillas del con un matiz afectuoso. napemi, hapemi, ware ta
río Manaviche (maat$a u, el río de las lluvias, k õ r ë y o: madre, padre, vengan a buscarme. h a p e-
es el nombre yãnomãm@ del Manaviche); kura- m o u: llamar padre a alguien, tener esta relación
t$a pë hapa kuo maõ tëhë: hace tiempo, en una de parentesco con alguien. sin. fape (hra); V.
época en la cual aún no existía el plátano; h a- h a a h ë, hayë, h@@
pa totihiwë puu pë ã hama (mit.): en tiempos an-
tiguos las abejas hablaban; kapirom@ yama kõmi hapei
hapa rë wapërei ham@: en el sitio donde hace Denota un titubeo al comienzo de un enuncia-
tiempo comimos todos juntos ñames; hewë ha- do, cuando se quiere dar una información o for-
pa yãnomãm@ a për@oma (mit.): en otros tiempos mular una petición. Se puede traducir como:
Murciélago era un hombre. V. yëtu ha 2 A n t e- “este…”.
puesto a una forma verbal del tipo: pron. pers.
+ hapa + vb, hapa significa: comenzar a, hacer hapo
primero, hacer antes que los otros. “ya hiyõkak@ vb. intr. t hapo (forma única del imperativo):
rë këpraruhe!”, e hapa kutariyoma (mit.): “acabo ven. hapo, pëhëk@ ta kõ: ven, vámonos (nosotros
hapoka Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 44
dos); pë ta hapohe: vengan; nape, hapo, yono pë- jas detrás de las cuales su hija permanecía ais-
hë mo hõrã wapë (hsh): ven, madre, parece que lada, en ocasión de su primera regla; noma pë ha
vamos a comer maíz; hapo, õãsi, a paatihë, oru taen@, rapa ha e pë hapreshama: manteniéndose
këki!: ven, hermano pequeño, no te salgas del a distancia, ella apartó los cabellos y buscó los
camino, ¡ten cuidado con la serpiente! piojos. 2 estado t h a p r e s h e a, perf. est. de h a-
preshea@ (sentido 1). hapresha no: algodón des-
hapoka cortezado (listo para ser hilado). V. shinari
hapoka si: olla de tierra cocida, recipiente de
forma cónica. En otros tiempos los Yãnomãm@ haprom@ (neol.)
la utilizaban para cocinar sus alimentos; olla haprom@: jabón. t$ë k@ wãri auprouwei kë t$ë, fa-
de metal (neol.). kihi hapoka wama e nat$a rë pom@ kë an@ (way.) (hra): gracias al jabón, esto
una olla por las flechas (lit.: a cambio de las fle- haprom@ hi
chas voy a cargar una olla sobre mi espalda). Bot., árbol. La palabra designa a dos especies:
sin. fapoka si (hra); hapoka shii: arcilla que se Duguetia cauliflora y Duguetia megalophylla (An-
usa para fabricar las marmitas. sin. hapoka shi nonaceae).
(hsh); hapoka shii mono si: partículas de tie-
rra desmenuzada que se mezclan con la arcilla haprua ma
que se usa para fabricar las ollas de barro. h a p o- haprua ma: fruto de la palma de seje. Pl. haprua
ka umohõru: pequeño recipiente de tierra co- mak@. Los frutos son comestibles. Se ponen a
cida. sin. V. o y a, parãkana, toutam@ si ablandar en agua caliente y luego se frotan con
la mano dentro del agua, para quitar la cásca-
haporo√ ra. haprua mahik@: colonia de palmas de esta
vb. trans. t h a p o r o a @: estrechar, apretar entre especie. haprua masi: bot., palma seje con fru-
los brazos (a menudo el tronco de un árbol, pa- tas gruesas; Oenocarpus sp. (Arecaceae). V. hoko
ra treparlo) [haporokei, perf.; haporoo: estar o po-
nerse en esta posición]. õi kë a ha t$ë ha haporo- harahara
taparuhurun@, a õiprariyoma (mit.): súbitamente Zool., oruga velluda (no id.). Es comestible.
él se abrazó al nido de abejas õi y se transfor-
mó en nido de abejas. V. hãrõkõ√, hututu√ hãrãre√
1 vb. trans. t hãrãreã@, inc.: 1. desplegar, es-
haprap@ parcir. 2. Atraer hacia sí un objeto que está fue-
hekura que transmigra, hekura que abandona el ra del alcance de la mano, acercándolo con el
cuerpo de un chamán muerto para unirse a otro pie o con un palo. [h ã r ã r e m a @, dur., pl. obj.; h ã-
que está vivo. haprap@ pën@ ware mori tapra@ ku- rãrekei, perf.: recuperar un objeto de esa mane-
paruhen@ (cha.): los hekura estuvieron a punto ra para dárselo a alguien; hãrãrepra@: ponerse a√
de transmigrar a mí (lit.: estuvieron a punto de (sentido 1); hãrãrerei, perf.: recuperar un obje-
verme). haprap@wë: hekura que transmigra. y ã- to para uno mismo, de la manera indicada]. h ã-
nomãm@ kë t$ë pë yahip@ niya ha taepohen@ hapra- rãreta@: 1. Agrandar rápidamente la superficie
p@wën@, ei kë pë yoka (cha.): los hekura que trans- de una quema en un conuco esparciendo bien
migran buscan las viviendas de los Yãnomãm@, las brasas y las cenizas. 2. Recuperar un objeto
este camino es de ellos. rápidamente (de la manera indicada anterior-
mente) [h ã r ã r e t a k e i, perf. (sentido 2); hãrãreta-
haprëshë√ (hra) rei, perf. (sentido 1)]. 2 estado t hãrãrema no,
V. hapreshe√ res.: parcela recién quemada y aún sin sembrar
de un conuco, sobre la cual se han esparcido ce-
hapreshe√ nizas y brasas. sin. V. ishi no // sin. fãrãre√ (hra);
1 vb. trans. t hapreshea@, inc.: develar, descu- V. he pat$ëri√, yãrãre√
brir (aquello que está escondido o enmascara-
do); descortezar el algodón, apartar los cabellos hãrãrãmãp@ (pei)
para buscar piojos; pasar las páginas de un li- Anat., osamenta del ala de un ave; conjunto de
bro (neol.) [h a p r e s h a @, dur., pl. obj.; hapreshea- esos huesos: húmero, radio, cúbito, carpio, me-
k e i, perf., pl. obj.; hapreshekei, perf. (sentido 1); tacarpio y falange. sin. fãrãrãmãp@ (pei) (hra);
haprëshëpra@: ponerse a√; hapresherarei, perf., pl. V. hakorak@ (pei), hãtãtãmãp@ (pei)
obj.; hapresherei, perf. (sentido 2); hapresheta@:
develar, descubrir por un momento (o hacerlo hãrãru√
rápidamente)]. pë n@@n@ y@p@ kë t$ë henak@ hapre- 1 vb. trans. t hãrãruã@, inc.: 1. Barrer el piso
s h e t a r e m a: la madre apartó rápidamente las ho- con ramas para retener al noreshi de un niño
45 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ haro√
pequeño. 2. Escarbar, desnudar el suelo con el estado t hari no: alimento cocinado en agua,
pie para “cerrar” un camino en el momento en sancochado. sin. V. h ã r @ k @ √, r @ p @ √, s h i r i k i, t u √, ya√
que se lo deja atrás, y así propiciar la suerte du-
rante una búsqueda. 3. Dejar una marca al pa- harika
sar a través de la vegetación. [hãrãrukei, perf. h a r i k a: mañana, comienzo del día; madrugada.
(sentido 2); hãrãruma@, dur., pl. de actos; hãrãru- kë k@p@ harika shurukua henarayoma: ambos se
rei, perf. (sentidos 1 y 3)]. yãã kë t$ë henak@ hore pusieron en camino al amanecer; harika a kõã
ha hãrãrukun@, t$ë ha rõshitaakun@: él frotó el sue- shoarayoma: él se fue al comenzar el día. fh a-
lo con el pie para quitar las hojas muertas, des- rika tëhë: al comienzo del día, al amanecer. h a-
nudó el suelo cuidadosamente. 2 estado t hã- r i k a r i: los demonios de la mañana, seres sobre-
rãruã, perf. est. hãrãruma no, res. (sentido 2). naturales de la clase yai t$ë; pasan al amanecer
h
sin. fãrãru√ (hra), y ã r ã r u √; V. k a k e k u √, yoka he ra√ y cuando vuelven a pasar al atardecer se llaman
w e y a r i; sin. w e y a r i; V. titiri // V. haru tëhë, h e n a √;
hare√ ant. V. m@ t @ t @, w a k a r a √, weyate
1 vb. trans. t harea@: ponerse algo alrededor
del cuello o alrededor del pecho [harekei, perf.; hariri
harehei, pl. suj. (cha.); harepou: llevar alrededor 1 vb. intr. t hariria@: caer enfermo [h a r i r i a m a @,
del cuello o del pecho]. hetu kë m@si pë pata wa- caus.: hacer enfermar; haririmarei, perf. del
kë shi õmãyãri rë harehei (cha.): los hekura celes- caus.; haririprou, pl. suj.: caer enfermos unos
tes que se ponen el humo del arco iris alrededor tras otros; hariritaa@, it.]. 2 estado t hariri: es-
del cuello; topë k@ harepou: él lleva un collar de tar enfermo, estar herido. a hariri prao totihio
mostacillas alrededor del cuello; ãyãkõrãriwën@ tëhë ya warokema: llegué cuando él estaba grave-
shinari rë @k@ rë hareponowei ha a huwërema (hsh): mente enfermo; ya t$ë wãri hariri rë prapore, ya
Arrendajo la agarró por el hilo de algodón en- t$ë no wãri shima@ kõtããpimi: este enfermo a
torchado que ella llevaba alrededor del pecho. quien yo hospedo, ya no quiero decirle de nue-
2 sus. t hareotima uku: madeja de hilo de al- vo que se vaya; hariri a ma kui a wait$erimoma:
godón entorchado que las mujeres llevan cru- a pesar de estar herido, se defendía valerosa-
zada alrededor del pecho. mente; hariri ya t$ë pë nohi yaipou: no paro de
caer enfermo (expresión habitual cuando al-
hãrem@ nasi guien se encuentra en dicha situación). sin. V.
Zool., perico cara sucia; Aratinga pertinax hihat$o√, pë√, wãrihõt$o√; ant. haro√, kuyëhë√,
(Psittacidae). sin. fãrem@ (hra), hirihirim@ owëhë√, temi
hari√ hãr@k@√
1 vb. intr. t haria@, inc.: cocinar en agua, san- 1 v.m. t hãr@k@õ: rascarse, frotarse contra al-
cochar [harii, dur.]. yuri pë harii: los pescados go, rascarse con algo [h ã r @ k @ k e i, perf.]. @ra kë a
se están cocinando (en agua). harimou: ali- rããmorayoma, hii kë hik@ ham@ a hãr@k@ãprarama
mento que se cocina, o que puede cocinarse en (mit.): el jaguar aulló de dolor y se frotó contra
agua. 2 vb. trans. t haria@, inc.: cocinar en los árboles (para arrancarse la tortuga que le ate-
agua, hervir en agua [h a r i a m a @, fact.; hariamarei, nazaba la garganta). 2 vb. trans. t hãr@k@ã@,
perf. del fact.; hariarei, perf.; h a r i i, dur., pl. obj.: inc.: 1. Freír, asar, tostar. 2. Frotar dos objetos
estar cocinando, cocinar varios alimentos su- entre sí. [h ã r @ k ã @, dur., pl. obj.; hãr@k@ãrei, perf.;
cesivamente; harima@, fact. del dur.; haripei, hãr@k@pra@: ponerse a√; hãr@k@rarei, perf., pl. obj.].
perf.: cocinar un alimento en agua, en la plaza V. h a r i √, rãma@, s h i r i k i √, t u √, ya√
central de la vivienda; haripra@: ponerse a√; h a-
rirarei, perf., pl. obj.]. weti ha kë pëma pë haria- haro√
pë?: ¿dónde los pondremos a cocinar?; wa t$ë vb. intr. t h a r o u: sanarse, volver en sí (después
pë ha hariapran@, yopri kë wa t$ë pë wapë: los co- de un desmayo), recobrar la consciencia (cuan-
cinarás varias veces en agua, y te los comerás do se está bajo el efecto de un alucinógeno) [h a-
calientes; suwë pëwë, nii pë ta hariapotuhe: mu- r o m a @, caus.: atender, curar a alguien; haromarei,
jeres, cocinen (en agua) los alimentos (preparen perf. del caus.; haroprou, pl. suj.; harorayou,
la comida); weti t$ë ha kë pëma pë rii hariapë?: perf.]. “a harou tëhë a tuo kõpë”, a puhi ha kun@,
¿dentro de qué los cocinaremos?; kurat$a k@ ta t$ë no tapotima (mit.): “cuando recupere el sen-
har@r@: pon a hervir plátanos; yuri ya pë harii: es- tido, se pondrá a trepar de nuevo”, pensaba él,
toy cocinando los pescados (en agua); rasha a y por eso se mantenía en guardia; preyura kë
hariihe, yama pë niya rë yehipouwei: están coci- pën@ ya haroa totihirayou kure: me he curado por
nando los pijiguaos que nosotros queremos lle- completo gracias al hielo; preyura kë pën@ pë t$ë
varnos; hawë yaro kë pë harii t$ë ãsho pë t$aa ha haroma@ totihio t$arei: yo comprobé que el hie-
yaipan@: él prepara tal cantidad de leña que se lo realmente podía curar. sin. V. kuyëhë√, o w ë-
diría que está por cocinar animales de caza. 3 h ë √, t e m @; ant. V. h a r i r i √, pë√
hãrõ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 46
hãrõ hãrõhãrõ
1 sus. t hãrõ, h ã r õ h ã r õ: envoltorio, paquete V. hãrõ
de alimentos envueltos en hojas para ser coci-
nados sobre las brasas. yuri ke e hãrõ: es un pa- haro këk@
quete de pescado; aka wap@wei kë u ha iwariwë Bot., planta medicinal cultivada; Cyperus dis-
kasha ã hãrõ r@p@praa@ yaimoma: Baba tenía la tans (Cyperaceae). Su bulbo se frota contra la
costumbre de ir a orillas del río aka wap@wei a piel de los niños para curarlos. V. haro
cocinar sus paquetes de orugas sobre la brasa;
hãrõhãrõ a t$a@ shoakema: en seguida hizo un hãrõkõ√
paquete (dentro del cual envolvió la comida); 1 vb. intr. t hãrõkã@ [+ sandhi]: enredarse con
yuri kë k@ yokërarema e hãrõ ha yehirën@: sobre las lianas, enzarzarse dentro de la vegetación;
hãrõ√ haru√
Verbo que modifica el sentido de otro verbo, 1 vb. intr. t haruu: hacerse (de día). ihiru pë,
verbo con una función adverbial (es un verbo pë ta hokëkou ha@taru, pë t$ë haruu kõõ kë a rë kui-
puntual, sólo se utiliza en el pasado perfectivo): mi: despiértense los jóvenes, vean que vuelve
hacer una cosa al mismo tiempo que otra, por a hacerse de día; pë t$ë haruu h@t@t@prou yaio t ë-
inadvertencia, torpeza o mala suerte. pë tëa hã- hë, puu nari pë ã pruka rë wayorayonowei (mit.):
rõrema: lo habían agarrado sin darse cuenta cuando se hizo completamente de día, nume-
(junto con los demás objetos); a hãrõprarema: rosas abejas comenzaron a hablar; pë t$ë haru
le pegó a él por mala suerte (cuando le estaba owëa@ totihioima@ tëhë, a puhi ha mratarun@, a hõ-
apuntando a otra cosa); ãtãri ãhin@ pë ihirup@ a hõruãmoma: su vigilancia cedió en el momen-
ha hãrõprar@hen@, yamak@ ã teteoma: como una to en que se aproximaba el día (se durmió y) ron-
flecha arpón había alcanzado malhadadamente có; pë taei ta ha@ohe, pë t$ë haruo kë tëhë: apúren-
a uno de sus hijos (durante el enfrentamiento), se a buscarlos mientras sea de día. ft$ë haruu
nos amenazamos. uheheprou: pasar de la noche al día, comenzar
(el día). t$ë haruu uheheprou tëhë a rãrãyoma: él
haroa despertó en el momento en que rompía el día.
Zool., pez, chancleta; Agenciosus inermis ( A u- 2 sus. t haruharuyoma: h e k u r a femenino aso-
chenipteridae). sin. mokashito, naka sik@ wariro- ciado al día; es la compañera de los harikari. V.
rewë weyari // V. m@ haru, nohi haru√, puhi haru√
47 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ hãshimo mamoku
h
1 vb. intr. t harukua@, inc.: 1. Trepar un ár- hãshã ãshi na. hãshã ãshi na: zool., abeja ama-
bol aferrándose al tronco con los dos brazos. rillenta (no id.) que anida en huecos de árboles.
2. Rodear, ceñir; llegar a tener una marca cir- Pl. hãsha nahi nak@; sin. fãshã ãshi (hra)
cular. [h a r u k a @, dur.1.; h a r u k o u, dur.2; h a r u-
k u k e i, perf.; h a r u k u o: ponerse a√, estar por√ hãshãe√
(sentido 1)]. refariwë kë a wãri harukuaprarou vb. trans. t hãshãeã@, inc.: levantar y despla-
tëhë, e masi yëa rë wãritipehër@@wei (mit.): el zar objetos (hojas muertas, leños, etc.), para
dardo (envenenado) fue torpemente lanzado buscar algo debajo de ellos [hãshãema@, dur.;
cuando Lagarto se desplazaba a lo largo del hãshãepra@: ponerse a√; hãshãeta@,: hacer esto
tronco. 2 estado t harukua, perf. est.: haber por un momento]. pokorariyoma kë t$ëëp@n@ t$ë
sido manchado o marcado circularmente. h a- pë hãshãema@ ha heapon@, kasha kë a wai toshe-
rukuwë: estar manchado o marcado circular- shewë hokëa ha hearën@ (mit.): la hija de Poko-
mente en forma natural; ceñir, rodear algo. rariyoma escudriñó la casa durante la ausencia
rahaka a @yë harukuwë: una marca color rojo de los otros (levantando objetos, hojas, leños,
vivo rodea la punta de bambú. sin. V. h ã y õ- etc.), y encontró una oruga retorcida por la coc-
kõ√, torere√, tu√ ción; kõã kë ãsho pë hãshãeãprama, t$ë pë hã-
shãema@ yaioma: revolvieron los leños y busca-
harurup@ ron durante un buen rato. sin. fãshãe√; V. h a-
1 estado t harurup@: pichón que pierde su plu- preshe√, hãi√
món. 2 vb. intr. t harukup@a@, inc.: pichón,
pájaro pequeño al que comienzan a salirle las hãshãm@√
plumas [harukup@prou, term.]. V. he yaho√, ma- vb. trans. t hãshãm@ã@, inc.: imitar (una vez)
kamakap@, makutup@ el grito de un animal para atraerlo [h ã s h ã m ã @,
dur.: hacerlo varias veces; hãshãm@rei, perf.].
hãsini√ (hra) sin. fãshãm@ (hra); V. hõshõm@√
V. hãn@√
hãshãshã√
hãs@k@√ V. kahik@ hãshãshã√
1 v.m. t hãs@k@õ, inc.: rascarse una vez con un
palito puntiagudo, durante el ritual unokãimou hashi√ (hsh)
[hãs@k@kei, perf.; hãsikõu, dur.: rascarse muchas V. hashiti√
veces, no parar de rascarse así durante todo el
ritual]. suwë pë y@p@mou tëhë pë kãi hãs@kõu: tam- hãshimo
bién las mujeres se rascan con un palito puntia- Zool., gallineta; Tinamus major (Tinamidae). Su
gudo durante el ritual de su primera menstrua- carne es muy apreciada; la cazan al atardecer,
ción. 2 vb. trans. t h ã s @ k @ ã @, inc.: quitar la ca- guiándose por su canto; esperan a que se pose
pa superficial de alguna cosa raspándola con sobre una rama antes de lanzarle una flecha.
una lámina (o con cualquier otro objeto provis- Este ave está asociada a la muerte y, en la mi-
to de una arista rígida), retirar de esa manera tología, su vuelo desencadena el ascenso de las
la parte quemada de un alimento cocinado so- almas al cielo. “hãshimo pë wai ta niyahe”, pata
bre la brasa [hãs@kã@, dur. o pl. obj.; hãs@k@kei, pë ã hama: “vayan a cazar a las gallinetas”, dije-
perf.]. 3 estado t hãs@k@ã, perf. est. hãs@kã no, ron los ancianos; hãshimo kë k@p@ parekerema: él
res.: alimento cuya parte quemada ha sido qui- llevaba las dos gallinetas sobre la espalda, ama-
tada de esa manera. sin. fãs@k@√ (hra); V. hãr@k@√, rradas una a otra. V. hõrãma
tikoko√
hãshimo mamoku
haso! Bot., planta cultivada; Cyperus sp. (Cyperaceae).
Excl. que profiere alguien cuando se quema al Un fragmento seco de su bulbo, colocado en la
tocar un objeto. punta de una flecha, trae suerte durante la ca-
hãshimot$ari Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 48
h hashir@√
1 vb. intr. t hashir@a@, inc.: 1. Abordar tierra
naha e t$ë hushõmi hashitiwë kuoma (mit.) (hsh):
la mujer vivía en el fondo del agua, en una vi-
vienda tan seca como ésta donde nos encon-
firme (después de haber andado por el agua). tramos ahora. sin. V. hãshiõ no, washiti√, wehe-
yuri pë rë niya@ m@ wërëiwehei, pë hashir@kei, pë ti√; ant. h a s h i r @ √, he pao√; V. here
warokei: los que se habían ido a meterse en el
río para matar peces con sus flechas, volvie- hãshõ
ron a tierra firme y se reunieron con nosotros Zool., cuchi cuchi; Potos flavus (Procyonidae).
2. Estar inundado [h a s h i r @ k e i, perf. (sentido 1); hãshõriwë: antepasado mitológico del cuchi
hashir@praa@: abordar tierra firme unos tras cuchi, en varios mitos aparece como el amo del
otros; hashir@prou, term. (sentido 2)]. h a s h i r @ o: tabaco; hekura asociado al cuchi cuchi. hãshõri-
salir del agua, poner pie en tierra (desde una cu- wën@ pee nahe tama (mit.): Cuchi cuchi conocía
riara) [hashir@kei, perf.; hashir@okei, pl. suj.; h a- el tabaco.
shir@praa@, it.: poner pie en tierra unos tras
otros]. mau kë u ha a shi wãripariyo kuhe, a ha- hãshõ si
shir@a rë kõkehër@@wei: el agua entorpece su avan- Zool., oruga (no id.). Pl. hãshõ sik@; sin. fãshõ si
ce pero vuelve a poner pie en tierra firme; pë ta
hashir@o rãikiomopotu: retomen tierra firme dis- hatahatamo√
persándose; yamak@ ha hashir@ikun@, yamak@ rë vb. intr. t hatahatamou: ir de un lado a otro
hirihiã rë shoarayouwei (hsh): retomamos tierra sin cesar, no quedarse quieto.
firme, nos ponemos inmediatamente en cami-
no, y nuestra fila se estira; yëtu ai t$ë pë hashi- hataka√
r @ o k e i: los demás salen rápido del agua. has h i- 1 vb. intr. t hatakaa@, inc.: acortarse, achicar-
r@t o u: caminar un momento por tierra firme se (hablando de una flecha que, al recibir varios
(cuando se está marchando por el agua). 2 vb. impactos, se rompe varias veces) [hatakaprou,
trans. t hashir@a@, inc.: sacar algo de una cu- term.; hatakarariyo, perf., pl. obj.]. 2 vb. trans.
riara [hashiriakei, perf. del dur.; hashirama@, t hatakaa@, inc.: reparar una flecha quebrada
dur., pl. obj.: sacar varios objetos de una curia- acortándola [hataka@, dur., pl. obj.; hatakakei,
ra; h a s h i r @ k e i, perf. del inc.; hashir@praama@, it.: perf.; hatakapra@: ponerse a√]. 3 estado t hata-
ir varias veces de ida y de vuelta para trans- kawë: ser corto, estar encogido, ser bajo y re-
portar a tierra objetos que se encuentran den- dondeado (un objeto); ser de baja estatura (una
tro de la curiara; hashir@pra@: ponerse a√]. yuri persona). sin. fataka√ (hra), V. horoto√; ant. V.
ya pë hashiriakema: yo saqué los pescados de rapa√
la curiara. fhashir@ ham@: sobre tierra firme,
por vía terrestre. hashir@ ham@ a huma: él fue a hãtãkõãm@
pie (no en una curiara) (= él tomó la vía terres- Zool., ave (no id.). Su bonito plumaje se utiliza
tre). 3 estado t h a s h i r @ a: estar inundado. sin. en el ornato masculino.
f a s h i r @ √ (hra); V. h a s h i t i √, w a s h i t i √; ant. V.
hashiti√ hãtãtãmãp@ (pei)
Anat., ala (el hueso y la carne). sin. fãtãtãmãp@
hashishi√ (hra), hakorak@ (hsh); V. hako (pei), hãrãrãmãp@
1 vb. intr. t hashishia@, inc.: desmenuzarse, (pei)
desmoronarse, derrumbarse [hashisha@, dur.1;
hashishiprou, term.; hashishirariyo, perf., pl. obj.; hatate
hashishirayou, perf. del inc.; hashishou, dur.2]. Zool., pez, especie pequeña de bocón; Brycon
2 vb. trans. t hashishia@, inc.: desmenuzar, spp., la más común es B. Amazonicus (Characi-
desmoronar [hashisha@, dur., pl. obj.; hashishi- dae). Fue creado por los demiurgos con virutas
pra@: ponerse a√; hashishirarei, perf., pl. obj.; de ceiba que lanzaron al agua. Es un pescado
hashishirei, perf.]. 3 estado t hashishia: estar excelente de carne grasosa.
49 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ hãtõ nahi sipo√
h
ra. hatëta no: tener los dos extremos amarrados tõ nahi frãihiwë: estar completamente pinta-
de esa manera (un chinchorro de bejuco). sin. do de rojo con onoto (un arco). V. frãihi√
he hatëtë√, õ k ã √; V. ãk@k@√
hãtõ nahi hit$ot$e√
hãtõ nahi vb. trans. t hãtõ nahi hit$ot$ea@: tensar un
1 sus. t hãtõ nahi: 1. Arco. õmawë ihirup@ ami- arco [hãtõ nahi hit$ot$epou: tensar un arco du-
shiã ha hãtõ nahin@ u hiwëhama (mit.): como su rante cierto tiempo; hãtõ nahi hit$ot$erarei,
hijo tenía sed, Õmawë perforó el suelo con su perf., pl. suj.; hãtõ nahi hit$ot$erei, perf.; hãtõ
arco para conseguir agua; ya tokuu tëhë hãtõ na- nahi hit$ot$eta@: tensar un arco rápidamente].
hi rukëkëma, hãtõ rë ya nahi ikokama: justo cuan- sin. fãtõ nafi prit$ot$o√ (hra), hãtõ nahi iyo√; V.
do me daba a la fuga, mi arco se enganchó en la hit$ot$e√
vegetación, y yo halé varias veces para soltar-
lo; hãtõ nahi iyomamou totihitawë: este arco es hãtõ nahi iyo√
bueno (lit.: se tensa bien); hãtõ mãrõkõ ya nahi 1 vb. intr. t hãtõ nahi iyomamou: cualidad
rë tëreiwei, ya paihou kuaahër@ma: tomé el arco de un arco cuando se lo tensa. hãtõ nahi iyoma-
sin cuerda y me apoyé en él para caminar. mou totihitawë: el arco se tensa bien (no es de-
fhãtõ nahi sipo tap@tap@p@: arco untado con masiado rígido ni demasiado flexible). 2 vb.
savia pegajosa y negra (moshima). V. hi 2. P é r- trans. t hãtõ nahi iyoma@: tensar un arco [h ã-
tiga larga que conforma el techo de las casas co- tõ nahi iyoararei, perf., pl. suj., pl. obj.; hãtõ na-
lectivas (shapono). 3. Refugio en la selva; fogón, hi iyohoa@, pl. suj.; hãtõ nahi iyohorei, perf. de
lugar en el que vive alguien dentro de la vivien- hãtõ naahi iyohoa@; hãtõ nahi iyopou: tensar un
da colectiva. hãtõ nahi t$a@ ha a horepraroma: él arco durante cierto tiempo; hãtõ nahi iyorei,
construía el refugio y se mantenía atareado; k i- perf.; hãtõ nahi iyota@: tensar un arco por un
hi kë hãtõp@ nahi rë kuin@, weti kë t$ë t$a@?: ¿qué breve momento, tensar un arco rápidamente].
hace aquél cuyo fogón es ése de allí?; yãmonã- yama t$ë pë ha iyoarar@n@ yamak@ tërëtërëmohër@-
mãriwë kë hãtõp@ nahi ha kë k@p@ rë kuariyonowei m a: tensamos nuestros arcos y avanzamos aga-
(mit.): ellas se encontraron, sin saberlo, en el chados; @ha yare nosi hore poimamahe, pë t$ë pë
fogón de Miel; pei yoka horeopë ha wãriti t$ë pë ma rë iyohoopërei: ellos me persiguieron en vano
hãtõp@ nahi ma rë shirõ rëawei (hsh): siempre es por este lugar, ellos tensaban sus arcos. sin. f ã-
gente fea la que, dentro de la vivienda colecti- tõ nafi iyo√ (hra), hãtõ nahi hit$ot$e√; V. i y o √, p u-
va, vive en los hogares que dan a un camino. hi iyo√
V. y a h i, yano. fhãtõ nahi no prea: fogón don-
de vivía un difunto. fhãtõ nahi par@k@: parte hãtõ nahi mõrõshi
de la vivienda colectiva donde se cuelgan los Extremidad puntiaguda de la vara de un arco
chinchorros. hãtõ kë nahi par@k@ ham@ e ayohër@- (lit.: pene del arco). V. hãtõ nahi morõshi hayu√,
ma (hsh): salió bordeando los chinchorros col- morõshi
gados bajo el techo de la casa. fhãtõ nahi wã-
noka: lugar donde en otros tiempos se erigía hãtõ nahi morõshi hayu√
una vivienda colectiva. 2 vb. tran. t hãtõ na- vb. trans. t hãtõ nahi morõshi hayua@, inc.:
himou: cortar las varas para el techo de una vi- quitar la cuerda de un arco [hãtõ nahi morõshi
vienda colectiva o para un refugio; construir un h a y u k e i, perf.: hacerlo para ofrecerle la cuerda
refugio provisional, construir una vivienda co- a alguien; hãtõ nahi morõshi hayuma@, dur., pl.
lectiva [hãtõ nahimorayou, perf.]. t$ë pë hãtõ na- obj.; hãto nahi morõshi hayurarei, perf., pl. obj.;
himoã waikirayoma: ya ellos habían construido hãtõ nahi morõshi hayurei, perf. del inc.] hãtõ kë
los refugios (en la selva); yamak@ hãtõ nahimou nahi pë morõshi ta hayurar@he: quiten las cuer-
rë kupariyowei: construimos los refugios de la das de sus arcos. V. hãtõ nahi morõshi
selva a orillas del agua. sin. fãtõ nafi (hra); V. he-
hã nahi, mamo nahi, n a h i, shapono, shikã nahi, hãtõ nahi sipo√
totahima, y a h i, yãno V. sipo√pra@
hãtõ nahit$a Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 50
h
prou, term.; hãt$õrayou, perf. del inc.]. V. she- tio donde habitan los demonios de los pozos de
tete√ agua (lit.: allí donde habitan los demonios de
los pozos de agua yo voy a buscar tortugas). sin.
hãt$õãma hawakoto (hsh), hawaro (hra); V. õyõkõre u
Bot., árbol; Connaraceae. Su madera es excelen-
te para leña. hawë
Introduce una comparación; con frecuencia
hãt$õt$õ√ puede ser traducida por: como, como si, así co-
1 vb. intr. t hãt$õt$õã@, inc.: rajarse [h ã t $ õ t $ ã @, mo, parecido a. hawë sipara rë a namo wai t$aa
dur.1; hãt$õt$õprou, term., hãt$õt$õrayou, perf.; totihia: él lo afila tan bien que deja (el borde)
hãt$õt$õu, dur.2]. 2 estado t hãt$õt$õwë: es- igual de cortante (que la hoja) de un machete;
tar rajado. V. i k r ã k ã, nasho hawë shama pusi t$ë kua: eso se parece al estó-
mago de una danta; hawë õkã pën@ t$ë shëyëke-
hauhu√ mahe t$ë ha kuprarun@, ya t$ë ha hokërën@, t$oo
1 vb. intr. t hauhua@, inc.: ensancharse, agran- t$ot$o kuoma: fue como si brujos enemigos (õ k ã)
darse, extenderse (en superficie); volverse am- hubieran lanzado algo, yo lo recogí, era un be-
plio (un chinchorro) [hauha@, dur.1; hauhou, juco; hawë ãrãpre kë k@ sipo m@mou rãtirãtiwë ku-
dur.2; hauhuprou, term.; hauhurayou, perf. del wë (cha.): es reluciente como un alambre.
inc.]. 2 vb. trans. t hauhuama@, inc.: ensan-
char (una cavidad), agrandar (una superficie) hawë
[hauhama@, dur.; hauhumakei, perf.; hauhuma- estado t h a w ë: ancha (superficie, abertura, ca-
p e i, perf: agrandar, ampliar la superficie de una vidad). kihi kõmishi henak@ rë hawërahari ham@:
vivienda o de un conuco]. 3 estado t hauhua, allá, en el lugar donde las hojas kõmishi son an-
perf. est.: ser espacioso localmente. hauhuwë: chas.
vasto, espacioso, que se extiende sobre una
gran superficie. fhauhuhu√: ser un poco vas- hawë√
to o espacioso, extenderse sobre una superficie 1 vb. intr. t hawë@: 1. Ser demasiado bajo pa-
bastante grande (mismas desinencias que para ra alcanzar un objeto situado a cierta altura, ser
hauhu√); sin. V. aka ( 1 ) , prauku√, p a t a, p r e √; ant. demasiado bajo para hacer pie en el fondo del
V. i h i r u p @, wãisip@ agua. ya hawë@: soy demasiado bajo para alcan-
zarlo; wa nami hawë@: yo creo que tus pies no
hauya llegan al fondo del agua. 2. Tiro demasiado cor-
V. fauya to, que no alcanza su blanco [h a w ë h o u, pl. suj.
(sentido 1); h a w ë o: ser demasiado bajo para rea-
hawakoto (hsh) lizar una tarea; hawëpraa@, it. (sentido 2); h a w ë-
V. hawat$oko rayou, perf.]. poreri pë sherekap@ hawëpraa@ yaio-
ma (mit.): los tiros que lanzaban los antepasa-
hawari ko√ dos eran demasiado cortos (las flechas caían sin
hawari kohi: bot., árbol, yuvía; Bertholletia ex- haber alcanzado el blanco). 2 vb. trans. t h a w ë-
celsa (Lecythidaceae). Pl. hawari kohok@. hawa- m a @: 1. Volver algo demasiado corto (para poder
ri koko: yuvías (nueces de Brasil, nueces de juntar, atar, alcanzar). 2. Lanzar un proyectil,
Pará, jubias). Pl. hawari kokok@ (hsh), hawari ko- tirar una flecha más acá del objetivo que se pre-
koku. hawari kosisi: cáscara leñosa que con- tende alcanzar [hawëmarei, perf.]; sin. V. he ha-
tiene una nuez. hawari koshi(k@), pl.: frutos w ë √; ant. V. he ru√; V. m@sh@ãk@ hawë√
que caen antes de estar maduros. V. kohi, koko,
kosi √hawë
Sufijo verbal que acompaña a una interroga-
hawaro (hra) ción; se asocia al perfectivo en las siguientes
V. hawat$oko formas: RV√perf.√hawë [+ F2]; RV√perf.√mt [pre-
hawëkëmo√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 52
sente progresivo] + ku√hawë; RV1√perf. est. + identifica como un animal de cacería). hayari-
RV2√perf.√hawë [+ F2]. √hawë denota con mu- wë: h e k u r a; antepasado mitológico. En los tiem-
cha frecuencia perplejidad o duda. wamak@ yã- pos mitológicos Venado comía los frutos de la
moã h@t@t@raruhawë?: ¿han terminado ustedes de palma manaka convencido de que eran los de la
pintarse el cuerpo?; wama a no wãri ta tarëha- palma de pijiguao. Arrendajo, su yerno, provo-
w ë ?: ¿acaso no lo han observado ustedes?; weti có su metamorfosis en animal al demostrarle
ham@ pë hurayou kuhawë?: pero, ¿a dónde se han que se equivocaba.
ido ellos?; weti ham@ kohek@ wãri kurayou kuha-
w ë ?: pero, ¿a dónde ha podido meterse la ara- hayahaya t$ot$o
ña?; wa t$ë k@ tararei kuhawë?: ¿los has encontra- Bot., bejuco; Tynnanthus polyanthus (Bignonia-
do?; wa k@ ma ta t$ak@hawë?: pero, ¿no lo has he- ceae). Sus flores amarillas se utilizan a veces en
ta pierde la razón y huye sobre el lomo de h a- padre que viene. sin. f a y ë (hra); V. h a a h ë, h a p e,
yakoari. hayakoari kë hena, henak@ ta prapar@, @h@ h@@; apa (hsh), ãi
kë henak@ wayu ha ãiãmori pë rë niyayope ya pë yã-
nop@ he ta t$arëa (way.): ofréceme hayakoari, hayëhëri (hsh)
cuando esté bajo el efecto de esta planta, veré V. sin. hayeheri
a lo lejos la morada de los demonios de la gue-
rra que siempre se combaten entre sí. V. h a y a- hayeheri
koari; sin. mashohara henak@ 1 estado t hayeheri: tener agujetas, padecer de
dolores musculares. ya hako hayeheri para@: me
1. hayap@si duele cada vez más el hombro; ya no hayeheri
1 estado t hayap@si: estar enflaquecido (por la nohi hore rë t$awei: estoy tullido por las agujetas.
h
enfermedad). 2 vb. intr. t hayap@shia@, inc.: 2 vb. intr. t hayeheria@, inc.: adquirir agujetas,
adelgazar (por efecto de una enfermedad o de- empezar a padecer dolores musculares [hayehe-
bido a excesos amorosos) [hayap@siprou, term.]. riprou, term.; hayeherirariyo, perf. del inc.]. 3
3 vb. trans. t hayap@siama@, caus.: provocar vb. trans. t hayeheriama@, caus.: provocar agu-
que un niño se vuelva flaco y enfermizo trans- jetas o dolores musculares [hayeheripramarei,
grediendo la prohibición de tener relaciones se- perf.]. sin. hayëhëri (hsh), wayuhi (hsh), y u t u-
xuales durante la lactancia [hayap@sipramarei, ku√ (hsh); V. h a m i √, h u s h i, n i n i, shi toa√
perf.]. V. tureke√, wahakëwëmi, wãisip@
hayo√
2. hayap@si 1 vb. intr. t hayoa@, inc.: desprenderse; soltar,
1 estado t hayap@shi: manchado, moteado. desasir [hayoo, dur.; h a y o p r o u, term.; h a y o r a y o u,
mishi husho rë hayapishiwei: el gato de hocico perf. del inc.]. fhayoyo√: mismo sentido que
moteado. hayap@shia: ser manchado o motea- h a y o, pero en pl. suj. [h a y o y a @, dur.]. hihu napë
do localmente. 2 vb. intr. t hayap@sia@, inc.: hayoya@: las niguas se desprenden (de los pies
mancharse, mancharse localmente, motearse adonde están alojadas). 2 vb. trans. t h a y o a @,
parcialmente [hayap@shii, dur.: mancharse ente- inc.: desprender, hacer que se suelte alguien
ramente; hayap@shikei, perf.: mancharse en un que se agarra; arrancarle un diente a un picure
lugar preciso; hayap@shiprou, term.; hayap@shira- muerto (para fabricar con él un buril) [h a y o a k e i,
you, perf. del inc.]. 3 vb. trans. t hayap@shia- perf., pl. obj.; hayokei, perf. del inc.; hayoma@,
m a @, inc.: manchar algo en un lugar [h a y a p @ s h i- dur., pl. obj.; hayopra@: ponerse a√; hayorei, perf.
ma@, dur.: manchar algo en muchos lugares, del dur.]. ihiru ya hayoa@: solté al niño; t$õm@
manchar por completo]. nak@ ya hayoma@: estoy apretando los dientes
del picure para hacerlos saltar. 3 estado t h a-
hayaro√ yoma no, res.: diente de picure que ha sido
1 vb. intr. t hayaroa@, inc.: vaciarse o llenarse arrancado (para fabricar un buril). V. hoyo√, k a-
por la mitad, vaciarse o llenarse parcialmente r o √, kaka√
[hayaroo, dur.; hayaroprou, term.; hayarorayou,
perf. del inc.]. motu kë u hayaroo shoao tëhë, yã- hãyõkõ√
nomãm@ t$ë pë hayupraoma (mit.): cuando aún vb. trans. t h ã y õ k õ ã @, inc.: apretar, abrazar, en-
las aguas del diluvio no habían llegado a su ni- lazar, estrechar entre los brazos [hãyõkã@, dur.;
vel más alto, los Yãnomãm@ (arrastrados por la hãyõkõkei, perf.; hãyõkõõ: estar estrechando o
corriente) fueron pasando unos después de apretando a alguien; hãyõkõpou: mantener un
otros. 2 vb. trans. t h a y a r o a @, inc.: vaciar o lle- apretón durante cierto tiempo; hãyõkõrãyou,
nar por la mitad [hayarokei, perf. del inc.; ha- perf. del inc.]. wa hãyõkõã ha rohot$oikun@, t$oo
yaroma@, dur., pl. obj.; hayaropra@: ponerse a√]. t$ot$o ta pëprar@: abraza firmemente el tronco
3 estado t hayaroa, perf. est.: haber sido vacia- del árbol y corta el bejuco; pei rë shit$ema ha
do o llenado hasta la mitad. hayaroprawë pl. imik@ rë hãyõkõkeiwei: la ciñó por la cintura (des-
obj., + disp. h a y a r o w ë: no estar lleno por com- de atrás) deslizando las manos sobre su vien-
pleto. V. he man@k@√, he raho√, p ë t @ √, proko√, ta- tre. V. h a r u k u √; ant. V. poko shurirou
yarakap@
hãyõkõma
hayë Hacha de metal. hãyõkõma a ta hiyo: dame el
Término de parentesco, 1ra. pers. del pos., Ego hacha; shoape, hãyõkõma a ta rukëa shoarë: sue-
masc. o fem.: mi padre. Se aplica a todo parien- gro, agarra pronto el hacha (= póntela sobre el
te masculino en línea directa, perteneciente a la hombro); hãyõkõma wahë a t$apou maa kure?
generación del padre de Ego, y que tiene con (way.): ¿no tendrás un hacha (para darla)? h ã-
él alguna de las siguientes relaciones: padre, yõkõma koshi: hacha vieja echada a perder.
hermano del padre, esposo de la hermana de hãyõkõma pei shiãp@: parte posterior de la ho-
la madre, etc. hayë kë a huu kuimi: he ahí a mi ja del hacha. sin. fãyõkõrã (hra); V. haoa, poo
hayu Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 54
tras que los otros prosiguen la marcha; hëprou, platanillos; nape wa puhi kuaa@ hëo mai, henaha
term.]. hëa@: constituir un resto. porakap@ k@p@ rë ya horeprarorayohër@@: madre, no te preocupes
hëa: quedan dos [hëama@, fact.; hëkei, perf.; hë- después de mi partida, mañana salgo a lanzar
taa@, it.]. hëprou: 1. Estar distanciado, o dejar sustancias mágicas (contra alguien); t$ë pë yãri-
que los demás se distancien, encontrarse atrás; mou hëkema: ellos se quedaron para bañarse. 2.
quedarse después de la partida de los demás. 2 . ho√ [+ dur.], con frecuencia después de tëhë: a
Term. de h e a a @. 3. Quedarse en alguna parte, no huu prihãtou hoo tëhë, @ra a pëtariyoma (mit.):
regresarse [h ë p r a m a @: caus. (sentido 1), fact. (sen- cuando ella caminaba a cierta distancia de los
tido 2)]. kihi napë pë rë për@onowei pë yããp@ hena demás, apareció un jaguar; tëpëriwë kë a wãri
hëprariyoma: allí quedaron las plantas después shokekou hoo tëhë poreporeriyoma a katitia rë kõ-
de la partida de los “Blancos”; hëprotihë, yãno- rayohër@@wei (mit.): mientras Oso hormiguero
h
mãm@ kë t$ë pë: no te quedes atrás, ten cuidado daba vueltas por detrás, la mujer regresó direc-
con los guerreros enemigos. hëtahëtamou, frec.: tamente a su casa; @ha rë ya yãmiri uprao hoo të-
tener la costumbre de quedarse en la casa cuan- hë a warokeyoruma: yo me había quedado sola
do los demás se van. h ë t o u: parar de caminar; cuando él llegó junto a mí; @h@ wakë ha wama ni-
detenerse bruscamente mientras que los demás ni prea@ hoowë (mit.): cuando yo haya partido,
prosiguen su camino [hëtama@, fact.; hëtariyo, ese fuego los hará sufrir (serán incinerados en él
perf.]. a ta hëtaru: detente. V. upra√ 2 vb. trans. cuando se mueran).
t hëa@: conservar los objetos que alguien dejó;
cuidar a un niño durante la ausencia de sus pa- 3. hë√
dres [h ë a m a @, fact.; hërei, perf.]. ihiru ya hëa@: yo 1 vb. intr. t hëaa@, inc.: 1. Secar, desecarse; es-
me encargo del niño. hëama@: 1. Dejarle a al- tar ahumando; secarse, curarse (una llaga, un
guien la custodia de un objeto; confiar un ni- grano, una pústula). 2 . Debilitarse, adelgazar (a
ño al cuidado de alguien durante una ausen- causa de una enfermedad o debido a excesos
cia. 2. Dejar, no llevar. 3. Distanciarse, adelan- amorosos). [h ë @, dur.; hëkei, perf. de h ë o; hëo: es-
tarse a alguien [hëmakei, perf.; hëpraama@, it. tar curándose, estar secándose (una llaga); hë-
(sentidos 1 y 2)]. ihiru ya hëama@: dejo al niño p r o u, term.; hërariyo, perf. (sentido 1); hërayou,
en custodia. hëma@ (hsh): 1. V. sin. h ë a m a @. 2. perf. (sentido 2)]. 2 vb. trans. t hëma@ (hsh):
Dejar, abandonar algo o a alguien en alguna ahumar, poner a secar [hëmarei, perf.]. hayën@
parte. hëmapou: haber confiado un objeto, o yuri t$ë pë hëma@ shi topraoma (hsh): mi padre
a un niño, a la custodia de alguien durante una quería ahumar pescados. 3 estado t hëwë: es-
ausencia. fshee hëpra@: dejar un poco de co- tar seca (madera). apia kë fi pata poko fëwë ha,
mida. fshee hëprou: quedar, constituir un res- wakë makekema (mit.) (hra): depositó el fuego
to; sobrevivir. V. shee // V. heiki√ sobre la rama seca de un árbol apia. hëwë no,
res. (hsh): ahumado, secado. fhëwë kë k@: ra-
2. hë√ cimo de cambures o plátanos que no llega a
ho√ [= hë√ + dur.] madurar por haberse marchitado. fh ë w ë: nido
Verbo que modifica el sentido de otro verbo, de avispas abandonado. sin. fë√ (hra); V. h o r e p @,
verbo con una función adverbial: hacer algo r@p@
después que los demás, a continuación de otros,
quedarse trabajando después de la partida de 1. √hë
los demás; producirse después. En el durativo Suf. nom., adj. pos., 2da. pers. del sing., masc.
hë√ se convierte en h o √. 1. hë√: ya huu hëa: yo o fem.: tu. Pertenece a la forma: RN√ h ë o RN-
partiré después que los demás; pë huu hëo: ellos √hë + clas. nom. sherekahë kë a: es tu flecha; s i-
andan atrás (= nos siguen a distancia); ware no parahë a ta hiyo: dame tu machete; siparahë si a
tapou hëa kupiyei: te quedaste a esperarme; kahë kepariyoma: tu cuchillo cayó al agua; p∫∫hë na-
a hutihë, a kua ta hëpo: no partas con los demás, he a t$õm@rema: él robó tu mascada de tabaco;
quédate en casa; kamiyë ya it$ou par@o, kahë a suwëp@hë na ma wa@he tëhë a miã ta heapo (mit.):
it$oa ta hër@: yo bajo primero, tú bajarás a con- quédate durmiendo, pues, mientras ellos hacen
tinuación; ya hikarimou hëo: yo me quedo a tra- el amor con tu mujer; shei, hapo, nomahë ya pë
bajar en el conuco después de la partida de los ta m@ (hsh): yerno, ven a que te despioje. V. √ y ë;
demás; pë heãrõp@ iham@ a hua hërayohër@ma: ella a h ë, ipa, kama
partió después que su marido (con la intención
de reunirse con él); pë tua ha par@ikutun@, pruka 2. √hë
yãnomãm@ t$ë pë tuo rë hëpariyonowei (mit.): ellos Suf. vb. prohibitivo perfectivo de la forma: RV-
fueron los primeros en trepar, y muchos Yãno- √perf.√hë [+ F2]. a war@hë: no lo comas; a pasu-
mãm@ treparon después que ellos; kurat$a sik@ ruhë: no lo hundas; t$ë hiyohë: no lo des; pë ta
t$aa fa shoakefër@n@, ketipa rë e sik@ kuprou fëoma kuham@yo, ai pë huu hëparuhë: pónganse en ca-
(mit.) (hra): él abandonó sus matas de plátano, mino, y que nadie se demore; a wã tetea he ya-
y después de su partida éstas se convirtieron en t @ p a r u h ë: no insistas en amenazar; ãiwë miha a
hëhëhë√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 56
h hëhëhëm@
Zool., tangará; Tangara sp. (Thraupidae). waika
hëhëhëm@ e sik@ ta yehimapar@he (way.): traigan
los hekura y de los y a w a r i, muchas de ellas des-
piden un olor poderoso y agradable. wari kë ma
nahek@ ha hΩr∞ a yãyõkõma: él envolvió la sus-
aquí (en el lomo) una piel de tangará (de la es- tancia mágica en las fibras de una ceiba; a pë@
pecie h ë h ë h ë m @) procedente de los Waika. shoaoma, hΩr∞ kë a wayun@: en seguida cayó en-
fermo bajo los efectos de la sustancia mágica;
hë@ m @ hΩr∞ pë hãrõ norãmi hokëremahe (hsh): ellos re-
Zool., cotinga; Cotinga sp. (Cotingidae). Los cogieron tal vez un paquete de sustancias mági-
hombres utilizan su piel como pendiente de ore- cas; hekura pën@ hΩr∞ a kõpematurahe kë (cha.):
ja. hë@m@ kë pë ha huup@arar@n@, kurikaya kë teshi- los hekura preparan sustancias mágicas. 2 vb.
na pë ha makekearar@n@, riyëhëwë totihiwë kë k@p@ trans. t hΩr∞ma@ (neol.): curar una llaga aplicán-
k u o m a: ellos (dos) colocaron pieles de cotinga dole un medicamento; desinfectar una llaga;
en el lóbulo de sus orejas, y deslizaron bajo sus [hΩr∞marei, perf.]. V. aroari, horeprema, kõreshe,
brazales plumas caudales de loro, se veían real- kramosi, kumi, manaka, moko hik@, nashi kosik@,
mente magníficos; kihi waika a rë për@rati, ei a no õ k ã, oko shik@, paruri mamoku, pasho ishik@, suwë
ë@m@p@ rë shëorati (way.): los Waika, allá abajo, henak@, waka moshik@, yãpi mamoku, yoporo
matan muchas cotingas. hë@m@ n o u k u: tinte de
los hekura, cuando lo usan para pintarse, sus √hër@√
cuerpos se asemejan al plumaje de la cotinga. Suf. vb. translocativo, de la forma: RV√ h ë r @ √mt,
o: RV√aspt.√ h ë r @ √mt. 1 . Indica que una acción o
hëkëhëkëm@ un acto se realiza durante un desplazamiento.
Zool., ave (no id.) perteneciente a la familia Co- hoko a yehipohër@ma: él transportaba en el lomo
lumbidae. un racimo de seje; a kõm@@ kuaahër@ma: él avan-
zaba llamando; henaha rasha ya si tuyë@, himo kë
hëo√ [+ neg.] ya t$aprahër@pë: mañana cortaré una palma de pi-
No quedarse atrás, no dudar, no tener miedo jiguao y en el camino fabricaré (con ella) un ga-
(de hacer cosas poco habituales o extrañas, de rrote; horokoto a kopemamahe, rasha u pë riyã rë
entregarse a actos insólitos, a actividades ex- koahër@@wehei (hsh): fabricaron totumas porque
traordinarias o sorprendentes). Se emplea prin- se proponían consumir en el camino pijiguaos
cipalmente en las narraciones mitológicas, y a ablandados en agua. 2. Marca el alejamiento a
propósito de los antepasados. pata t$ë k@ hëono- partir de un punto de referencia. a hurayohër@ma:
mi ta no totihiopëreshin@ (mit.): los antepasados él ha partido; a tërehër@ma: él se lo ha llevado; a
no temían entregarse a actos poco usuales; y ã- ta kopohër@: vete (regresa a tu casa); a shariria kõ-
nomãm@ pë iriamou yaioma, t$ë k@ hëonomi ha ku- rayohër@ma, kama pë yahip@ ham@: él regresó direc-
parun@ (mit.): los Yãnomãm@ se divertían, se de- tamente a su casa; ai yo nosi tëa rë mah@ahër@no-
dicaban a cosas realmente sorprendentes. w e i: él siguió otro camino; urihi prahawë totihiwë
ham@ kë k@p@ hua shoarayohër@ma: pronto se ale-
hërã jaron mucho selva adentro. 3. Hacer algo antes
hërã (pei): anat., cintura dorsal. V. kohesi hërã de partir. kõhõrõm@ shik@ ta yua, yuri pëhëk@ ta wa-
si (pei): plumaje que cubre la cintura dorsal de hër@, heha pëhëk@ ha war@n@ pëhëk@ huu kõõhër@pë:
las aves. ãyãkõrãm@ mopë hërã si rë auwei: los ve a buscar lombrices de tierra (para pescar), no-
arrendajos, cuya cintura dorsal está cubierta por sotros (dos) comeremos pescado antes de irnos,
un plumaje blanco (= amarillo claro). nos pondremos en camino después de haber-
los comido. 4. √hër@√ puede indicar también el
hërë√ (hra) desarrollo de un proceso. ya miõhër@@: estoy dur-
V. here√ miendo; a patahër@@: está creciendo; u resiahër@@:
el nivel del agua está bajando; kurat$a pë nami
hërërë√ (hra) hapa shopohër@@: tengo la impresión de que los
V. here√ plátanos empiezan a madurar. sin. √fër@√ (hra)
57 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ he
h
o rasgarse en varios sitios, resquebrajarse, agrie- hëwëmapei: dejar algo en las inmediaciones de
tarse]. t$ë hët@@ mai kë t$ë: eso no se romperá; una vivienda; hëwëmapou: guardar, conservar
yuri pata rë pë weio ma kui ãsit$a hët@imi t$arei: algo a cierta distancia de la vivienda)]. yahi ha
el hilo de pesca no se rompe, ni siquiera cuan- a haa henapema, sipo ha w@@ a pata ha hëwëma-
do se atrapa un pez grande; wãritiwë t$ë wãri rë pan@ (mit.): él entró en la vivienda de madru-
roowei ha a mashit$a hët@a rë he wët@rayouwei gada, después de haber dejado afuera su gran
(mit.): el suelo se quebró justo en el lugar don- cesto de carga. 3 estado t hëwëa, perf. est. h ë-
de se encontraba el hombre feo; rasirasi t$ot$o wëhëprawë, pl. pers., disp.: haberse detenido
pata hët@@ rë kuketayowei: el bejuco de cadena se en la entrada de una vivienda. h ë w ë h ë w ë, pl.
rompió; yai t$ë k@ rë hët@r@he yë (cha.): el demo- pers.: mantenerse a distancia. V. nosi hëwëhë√
nio de la enfermedad acaba de ceder (= se ha
desprendido del cuerpo del enfermo); yãmonã- hëwëhë√
mãriwë yëtu kë sik@ hët@tou rë kupariyowei: la piel V. hëwë√
de Miel no tardó en resquebrajarse. 2 . Cesar de,
terminar de. pë t$ë titi hët@@ puhio yaro, harika pë hëwëri t$ot$o
heã kuprariyoma: la noche llegaba a su fin y se Arbol (no id.).
oían los ruidos de la mañana. fa hët@imi: él no
renuncia, él no quiere cambiar de opinión o de hëyëha
comportamiento, él insiste en. fh ë t @ h ë r @ @: estar Loc., estático: por allá (a cierta distancia del ha-
rompiéndose. 2 vb. trans. t h ë t @ m a @: romper un blante). hëyëha a ta kuiku: ponte allá; hëyëha yo
objeto (alargado) ejerciendo presión sobre él, kua: el camino es por allí; hëyëha kë pë mat$a
rasgar, producir una rasgadura, una ruptura [hë- waitou totihirayou kuroi: (el perro) estaba allá
t@marei, perf.]. pei rë niaasi pën@ yãã henak@ hët@ma@ cuando enmudeció; “hëyëha a wãri titia kupe”,
kupariyoma (mit.): la orina provocó el desgarra- e kutariyoma: “él está allí adentro”, dijo. sin. fë-
miento de las hojas. V. he yati√, huhe√ // sin. fët@√ yëha (hra); V. ëyëha, ëyëm@, k i h a, kiham@
(hra), het@√ (hsh); V. huheti√, k ë √, k e √, shë√
hëyëm@
hëwë√ Loc., dinámico: por acá, en dirección al hablan-
1 vb. intr. t hëwëha@, pl. suj.: detenerse a cier- te. hëyëm@ heãrõhë rë pë ayou kuroi: tu marido ha
ta distancia de [hëwëkei, perf. de hëwëo; hëwëo: pasado por aquí hace un momento; fëyëm@ kë ya
mantenerse a distancia (con frecuencia por mie- kurayou kuhe, ya për@o mohi (hra): es por aquí que
do a algo o a alguien); hëwëhërayou, perf.; hë- yo paso, estoy cansado de vivir en mi casa (= me
wëhou, pl. suj.: mantenerse a distancia; hëwë- voy de mi casa para irme a vivir a la selva); hëyëm@
pariyo, perf. de hëwëpei; hëwëpei: detenerse en wa m@ yapaa@ mai, hëyëha wa naiki waa ha haikion@
la entrada de una vivienda; hëwëprakei, perf. de (mit.): no regreses hacia nosotros, vete por la otra
hëwëprao: detenerse en seco delante de algo pe- dirección a satisfacer tu apetito caníbal; hëyëm@
ligroso; hëwëprao: quedarse un momento a cier- motu kë u ora hõã kuaa@ kurai (mit.): se dice que
ta distancia de; hëwëtou: ponerse a una cierta el agua del diluvio se dirige hacia nosotros. sin.
distancia (después de haber estado cerca)]. yaro fëyëm@ (hra); V. ëyëha, ëyëm@, hëyëha, kiha
kë a m@ pata nonopraa no kiria ha, t$ë pë hëwë-
hou ha kupon@ (mit.): la cabeza de la fiera (muer- he
ta) estaba vuelta hacia atrás de una manera tan Clas. vb., antepuesto a una RV, y en composi-
terrorífica, que ellos se mantuvieron a una dis- ción: límite, extremidad, frontera. V. he (pei), he
tancia respetable; pë heãrõp@ e k@p@ rë hëwëkeiwei, ha√, he mono, he hawë√, he tore√, he wët@√, he hã-
mau u pë hete no kiri ha t$ap@n@ (mit., hsh): sus y õ √, he õkã√, he ru√
dos maridos se mantuvieron a distancia, porque
le temían a las aguas profundas; kamiyë kë ya e he (pei)
yahi m@ ayoma, ya hëwëpeherayou, mamikai kë a Anat., cabeza. yãru wa ta@ kure? weti naha ke he
ta kuo, ya e kutou tikoo mai: si yo fuera a su casa kuwë? (way.): ¿conoces a Trueno? ¿cómo es su
he Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 58
h
de una gallineta (hõrãma) que indica la proxi- cuando alcancé la cima (presa de vértigo) me
midad de váquiros; heniyõm@ pë heã: señal que pregunté qué iba a hacer; hõrõnam@ pë no wã t$a-
anuncia el pronto retorno de los cazadores; p o- ma, puu nak@ pë heakaa waikirayouwei ha (mit.):
re rë hikarip@ t$ëka heã kuo shoaoma (mit.): se es- ellos regañaron a Hõrõnam@ porque (por su cul-
cucharon en seguida los ruidos que anunciaban pa) las abejas ya se habían elevado al cielo.
el conuco de Aparecido. fheã no hõrãmap@: fheaka ham@: encima, por encima. pei kë mak@
tener (como los pájaros hõrãma) un resoplido heaka ham@ hokoto këk@ rë waririonowei: encima
que precede a la propia presencia física en un de la roca yacía una tragavenado; w@@ heaka ha
lugar. sin. mish@ã no hõrãnamap@ (hsh) // sin. ihiru rë kë k@p@ tikëmapohër@@wei (mit.): él colocó
feã (hra), mish@ã (hsh); V. husi heã a los dos niños encima del contenido de la ces-
ta de carga, y los transportó de esa manera; k u-
heã√ rat$a kë k@ yehipoma, heaka ham@ wakë t$ë k@ ma-
vb. intr. t heãõ: despejarse después de la lluvia kepoma: él transportaba una carga de plátanos
(el cielo) [heãkei, perf.]. t$ë heãõ kõã: el cielo se verdes encima de los cuales había colocado
despeja de nuevo. otros maduros. fheaka mraa@: reducirse, disol-
verse, disminuir (en volumen). 3 vb. trans. t
he ahara√ heakaa@, inc.: poner encima, colocar por enci-
1 vb. intr. t he aharaa@, inc.: voltear la cabeza ma lo que estaba por debajo [h e a k a a k e i; perf., pl.
y prestar oído [he ahara@, dur.]. arariwë e he rë obj.; heakaama@: 1. fact. del inc. 2. Poner por en-
aharape (cha.): el Espíritu-guacamaya tiende la cima, envolver, recubrir; h e a k a k e i, perf. del inc.;
oreja para escuchar. 2 estado t he aharaa, perf. heakamama@, fact. de h e a k a a m a @ (sentido 2)]. a i
est. sin. V. y@m@ka ta√ kë wa ãshoku makekea heakaa ha mah@r@n@: des-
pués pondrás otros leños por encima. heaka-
1. heãhãtu pou: llevar, transportar un objeto colocado en-
Brisa ligera. sin. feãhãtu (hra); V. h u r i r i, wahari, cima de una carga [heakamapou, fact.; h e a k a r e i,
watori perf.]. 4 estado t h e a k a a, perf. est.: haberse co-
locado, o haber sido colocado, por encima. hea-
2. heãhãtu kaprawë, pl. obj., disp. sin. feaka√ (hra); V. h e-
Terreno fangoso en el cual uno se hunde. h e ã- t u, make√, pororo√, yehi√ (hsh); ant. kõhõmo
hãtu prare kë t$ë: es seguro que no hay tierra mo-
vediza; ihiru pë, mihi heãhãtu kë pë praa kurarei, heãrõ√
wamak@ ahetou mai: hijos míos, allá hay terre- 1 sus. t heãrõhë: tu esposo. heãrõhë a ma rë
nos movedizos, no se acerquen. heãhãturiwë: kõpohe: justamente tu esposo acaba de llegar;
demonio maligno de la clase yai t$ë asociado a õãsi, heãrõhë sho rashayë kë k@ ta yuap@: hija, va-
los terrenos movedizos, atrae a las personas ha- yan tú y tu marido a recoger pijiguaos para mí;
cia el fondo de la cavidad cenagosa que él ha- heãrõhë kë iha a ta pepia ta ha@iku: apresúrate a
bita. pë ikuo tëhë heãhãturiwën@ kë t$ë rë ikokorei- colgar tu chinchorro debajo del de tu esposo.
wei (mit.): cuando ellos se acercaron, el demo- heãrõyë: mi esposo, tener con alguien una re-
nio de los terrenos movedizos los atrajo hacia lación de esposa a esposo. Se aplica a todo pa-
él. sin. feãhãtu (hra); V. het$ãpo riente masculino de la misma generación que
Ego (fem.) y perteneciente a la línea colateral
heãhu (primo cruzado): hijo de la hermana del padre,
1 estado t heãhu: ser de tinte claro; pijiguaos hijo del hermano de la madre, marido de la her-
maduros cuya piel es más clara. rasha, ei yaha- mana, etc. heãrõyë kë a: es mi esposo. pë heã-
toto ham@ kë t$ë heãhu wakë yakrikriwë totihiwë: rõp@: su esposo. pë suwëp@ e pepimakemahe, pë
los pijiguaos maduros cuelgan de los tallos de heãrõp@ e hik@ hetumakemahe (mit.): (sobre la pla-
las palmas en racimos numerosos y bajos. 2 vb. taforma) colocaron abajo el cuerpo de la mujer
intr. t h e ã h u ã @, inc.: tornarse claro el tinte; ma- y arriba el de su esposo; pë heãrõp@ iham@ rë e hua
durar (los pijiguaos) [h e ã h u p r o u, term.]. sin. feã- hërayohër@ma: ella se fue para reunirse con su
he ãtëtë√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 60
h
pë ta hehãtaru, pei hapohe: vengan hijos, coló- ramas; pë miõ he haruma: durmieron hasta el
quense en la plaza central. 3 vb. trans. t he- amanecer; karaha si ha shëyër@n@, si ha mãrãshi-
hãõ: colgar o haber colgado el chinchorro en pramar@hen@, pe he harua shoapema (mit.): ellos
forma oblicua con respecto a la parte trasera de arrojaron el estuche que contenía las plumas
una vivienda o de un refugio en la selva, de mo- para adornarse y lo transformaron en pava raja-
do tal que un extremo queda amarrado a un dora, entonces se hizo de día en la vivienda; a
shikã nahi (poste trasero), y el otro a un hehã na- shimakamou he haruma: él no durmió durante la
hi (poste delantero) [hehãkei, perf.; hehãpramou, noche.
pl. suj., disp.; hehãtãã@, it.; hehãtou: colgar al-
guien su chinchorro de esa manera por un mo- he hatëtë√
mento]. kama yãno ham@ ya hehãõma: en casa de V. he ãtëtë√
él yo colgué mi chinchorro en dirección a la
plaza central de la vivienda (de la parte baja a la he hawë√
parte alta del techo de la vivienda). 4 estado t 1 vb. intr. t he hawëa@, inc.: acortarse, volver-
hehãprawë, pl. suj., disp. sin. fehã (hra); V. shi- se inferior (en talla, en longitud, en duración,
k ã, shikã nahi en valor); quedarse atrás, quedarse más acá de
un límite [he hawë@, dur.; he hawëkei, perf.; he
he hã√ hawëprou, term.; he hawërayou, perf. del inc.].
1 vb. trans. t he hãã@, inc.: coser, zurcir, re- he hawëo: ser más pequeño que [he hawëkei,
mendar [he hã@, dur., pl. obj.; he hãpra@: poner- perf.]. V. hataka√ 2 vb. trans. t he hawëama@:
se a√; he hãrei, perf.]. iro ya sik@ he hãã@: yo re- volver inferior a, volver más pequeño que; co-
miendo la prenda de vestir; kamiyën@ iro ya sik@ locar más acá de cierto límite [he hawëhëama@,
he hãrei: soy yo quien va a coser la prenda de pl. obj.; he hawëhëmakei, perf., pl. obj.; he ha-
vestir. 2 estado t he hã no, res.: estar cosido, wëmakei, perf.]. 3 estado t he hawëa, perf. est.
haber sido completamente cosido o remenda- [he hawëhëa, pl. obj.]. he hawëwë: ser inferior
do. a, ser más corto que [he hawëhëwë, pl. obj.]. sin.
fe fawë√ (hra); V. h a w ë √, he usuku√, h o r o t o √; ant.
hehã nahi he piyë√, he tore√
V. hehã
he hãyõ√
he hararo (hsh) 1 vb. trans. t he hãyõã@, inc.: cercar, circun-
Tonsura. sin. he rõshi dar, rodear [he hãyõkei, perf.: rodear parcial-
mente; he hãyõma@, dur., pl. obj.; he hãyõõ: cer-
he hariri tikëa√ car, estar en posición de cerco; he hãyõpei, perf.:
vb. intr. t he hariri tikëa@: no cesar de caer en- cercar a alguien, a una vivienda; he hãyõpou:
fermo, enfermarse muchas veces seguidas. V. permanecer en posición de cerco; he hãyõpra@:
hariri, he tikë√, p ë √; ant. V. h a r o √, owëhë√ ponerse a√; he hãyõprou, term.; he hãyõtou: cer-
car rápidamente]. kõmi e pë he hã hãyoprarun@,
1. he haru√ a shëremahe: entre todos lo cercaron y lo gol-
vb. intr. t he haruu: 1. Encontrarse en cierta pearon; yama yãno he hãyõma@ tëhë, yamarek@ ta-
situación o en cierto lugar hasta el amanecer. raremahe: ellos nos descubrieron en el momen-
yahi ha e pë kõmi hiraoma, yahi ha pë kõmi he ha- to en que estábamos rodeando la casa; wayu pë
r u m a: ellos se quedaron en la casa, ellos pasaron ã ha@ m@ hetuonomi, yãnomãm@ rë t$ë pë he hãyõ-
toda la noche en la casa. 2. Quedarse en un lu- prou tëhë: cuando hubimos terminado de ro-
gar determinado hasta el día siguiente [he ha- dearlos, los guerreros enemigos no respondie-
r u k e i, perf.; he harupei, perf.: estar en la vivien- ron (a nuestros gritos y a nuestros insultos); y a-
da en el momento en que comienza el día; he ma pe he hãyõpra@: comenzamos a cercarlos;
harurayou, perf.: andar hasta el amanecer]. sin. yamarek@ he hãyõpraremahe: ellos se pusieron a
haru (hsh); fe haru√ (hra) cercarnos; kama yahi pë ham@ yama kõprou tëhë
hehe√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 62
yama pë he hãyõpra@ shoarayoma: al llegar a su jer (lit.: durmiente, están haciendo el amor con
casa, los rodeamos inmediatamente; pëmarek@ tus párpados); wa wamotipë, @h@ rë wama husi pë
he hãyõprarei kë a kuhahei: ¡nos están rodeando! toapë ham@ wamak@ he hiripra@ par@oma: harás el
he hãyõmou: cercar a un animal, o a enemigos, amor muchas veces, pues en el lugar adonde
por pequeños grupos separados unos de otros; van a recoger los frutos momo ya hicieron el
estar por realizar un cerco [he hãyõmorayou, amor. sin. fe hiri√ (hra); k u w ë m o √, wamo√
perf.]. 2 estado t he hãyõã, perf. est.: haber
sido cercado. sin. V. he hit$õrõkõ√, he tipë√ he hiyãhã√
vb. intr. t he hiyãhãã@: extender la cabeza (pa-
hehe√ ra mirar) [he hiyãhãkei, perf.; he hiyãhãprakei,
V. hehehe√ perf. de he hiyãhãprao; he hiyãhãprao: mantener
h he! he!
Excl., expresa decepción.
la cabeza extendida por un momento; he hiyã-
hãtao: mantener la cabeza extendida por cierto
tiempo; he hiyãhãtou: extender la cabeza por un
momento para mirar]. sin. fe hiyãhã√ (hra); V.
hehehe√ orak@ kat@√
1 vb. intr. t heheha@, inc.: extender las alas
[hehehou, dur.; hehehetou: extender las alas por he hõ√
un momento]. 2 estado t hehewë: tener las 1 v.m. t he hõãmou: tonsurarse [he hõmokei,
alas extendidas. kakara ihirup@ hehewë a rërëapra- perf.; he hõõ: estar tonsurándose, o haberse ton-
roma: el pollo corrió con las alas extendidas. surado; he hõpei, perf. de he hõõ; he hõpramou:
sin. h ë h ë h ë √, rerehe√ (hsh); V. pomo√ hacerse tonsurar por algún otro; he hõpramora-
you, perf. de he hõpramou]. 2 vb. trans. t he
hehere√ hõã@, inc.: tonsurar a alguien [he hõpei, perf.;
vb. intr. t hehera@: exagerar, jactarse (del va- he hõpra@: ponerse a√]. patayoma t$ë he shi hari-
lor, de hazañas guerreras o sexuales, de la habi- wë hõpahen@, a shëyëpareihe (mit.): se apresura-
lidad para cazar); contar, en un tono admirati- ron a tonsurar el cráneo de la anciana, y des-
vo, cuán abundante era la cacería o los frutos de pués la arrojaron al agua. sin. he hõ√ (hra); V.
la selva, cómo era de grande un animal, etc. w a- he (pei), he rõshi, he mãrõkoshi, hõ√
rë pë mãyõ heherama: cómo podían ser de abun-
dantes las huellas de los váquiros; harika, urihi he hohoto√
ham@ ya huu tëhë, mãrãshi pë heherama: esta ma- estado t he hohotowë: 1. Punta de bambú sin
ñana, cuando fui a la selva, las pavas rajadoras filo o demasiado poco puntiaguda. 2. Extremi-
eran muy numerosas. sin. fehara@ (hra) dad de una curiara (proa o popa) corta y trun-
cada.
he herere√
estado t he hererewë: dormitar, adormecerse. he hora√
V. mi√ vb. trans. t he hora@: soplarle un alucinógeno
en las fosas nasales a alguien a través de un tu-
he hiho√ bo. V. epena ko√, hora√
1 vb. intr. t he hihoa@, inc.: relajarse, aflojar-
se, deshacerse [he hihoprou, term.; he hihorayou, he horo√
perf. del inc.]. he hihoatarou: 1. Desatarse o 1 vb. trans. t he horopra@: untar algo con una
aflojarse todo el tiempo. 2. Huir, escaparse, es- sustancia mágica (h Ω r ∞), untársela a alguien en
quivarse durante un ataque. t$ë pë wãri hore ma las manos. he hora@: iniciar a alguien en el cha-
huwëma@wehei kë, t$ë pë he hore hihoatarou he ya- manismo, iniciar a un nuevo chamán. pore he-
tiohër@@ (hsh): ellos los atraparon, pero escapa- nak@n@ yãnowãm@ wa t$ë he hora@ kukema, pë he-
ron de todas maneras. 2 vb. trans. t he hihoa- nak@ pehi t$ao: cuando se les hace inhalar pore
ma@, caus.: aflojar, poner más suelto [he hiho- henak@ a los novicios (en el momento de su ini-
p r a m a @, fact.]. he hihoatarama@: dejar escapar ciación), ellos se vuelven capaces de regurgitar
(a un enemigo). sin. V. he oa√, toku√ // sin. he hi- la planta durante una sesión chamánica. he ho-
fo√ (hra) r o u: 1. Lanzar una sustancia mágica o maléfica
(h Ω r ∞) colocándola en la mano y soplándola; se
he hihot$o√ (hsh) dice también de hãhõriwë (el Espíritu-araña mo-
V. he wahoto√ na) cuando proyecta sus pelos para producir pi-
cazón. 2. Masticar hΩr∞ y lanzarlo escupiendo en
he hiri√ dirección a la víctima. 3. Pulverizar un insecti-
vb. trans. t he hiripra@: hacer el amor. miõ hea- cida (neol.) [he horoa@, fact.; he horoma@, dur, pl.
rewë wa mamokasik@ he ma rë hiripra@he (mit.): obj.; he hororei, perf.]. ya pë he horou: yo les lan-
tú duermes mientras hacen el amor con tu mu- zo hΩr∞; yamarek@ he horouhe: ellos nos lanzan
63 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ he ihe√
h Ω r ∞; yawari ya pë mãyõ he horoa@wë (cha.): le di- había equivocado de valle; kihi kë t$ë hehu rë
ré (al Espíritu-araña mona) que proyecte sus yëpr@h@rahari ha, t$ë he wai rë yarire ha, kiha kë
pelos sobre el camino de los y a w a r i (para disua- ya hikarip@ praa kupiyeheri: en el lugar donde la
dirlos de venir); hãhõriwë pën@ hekura pe he ho- montaña domina la llanura circundante, es ahí
rouhe, pë niya ha shihitiamahen@ (cha.): los Espí- donde está mi conuco; wãisip@ hehu a wai uprao-
ritus-araña mona proyectan sus pelos en direc- pë ham@ yamak@ yãmokei: escalamos una peque-
ción a los chamanes (enemigos) para causarles ña loma. fhehu a wai ham@: sobre un cerro,
picazón (y ponerlos en fuga). fimik@ he horo- sobre una loma. fhehu shit$ema: a media al-
mou: untarse las manos con hΩr∞. 2 estado t tura, a la mitad de la cuesta (de un cerro, de una
he horo: estar untado con hΩr∞. hi he horo: el loma). hehu a shit$ema ham@ t$ë kua: está situa-
bastón de combate está untado con h Ω r ∞; hii na- do a media altura sobre la montaña. hehuri-
h
mi he ha horoon@: bien parece que el bastón de yoma: hekura femenino asociado a las monta-
combate ha sido untado con hΩr∞; sin. fe foro√ ñas, es dueña de las aguas con las cuales se
(hra); V. h Ω r ∞, he huri√, he r@√, h o r a √, yokë√ limpia y purifica a los enfermos después de una
curación chamánica. sin. fehu (hra); V. h i m o m o,
he horoi mak@ (pei)
1 v.m. t he horoimou: cubrirse la cabeza con
plumón blanco (pegándolo sobre los cabellos) he huri√
[he horoimamou: estar haciéndose esto; he ho- vb. intr. t he hurio: 1. Frotarse la cabeza con las
roimamorayou, perf. de he horoimamou; he ho- manos. 2. Haber resultado gravemente enfermo
roimopei, perf. de he horoimou; he horoipramora- al ser víctima de una sustancia maléfica (hΩr∞)
y o u, perf. de he horoipramou; he horoipramou: es- derramada sobre la cabeza. V. he horo√
tar a punto de hacerse esto]. t$ë pë yãmou, t$ë
pë he horoimou: ellos se pintan el cuerpo y se he huruku√
cubren la cabeza con plumón blanco. 2 vb. 1 v.m. t he hurukuo: desgreñarse el pelo, es-
trans. t he horoia@, inc.: pegar plumón blanco tar revuelto o desgreñado el pelo. 2 vb. trans.
sobre la cabeza de alguien [he horoima@, dur., t he huruka@: revolverle o desgreñarle el pelo
pl. obj.; he horoipei, perf.; he horopra@: ponerse al alguien [he hurukurarei, perf.]. 3 estado t he
a√]. 3 estado t he horoi: tener la cabeza cubier- huruka no, res.: haber sido desgreñado. sin. fe
ta de plumón blanco. sin. fe foroi (hra), he õrõ- huruku√ (hra); V. he popoho√, he poruku√; sh@r@r@√
mashi; V. horoi
hei
he horoko√ Demostrativo: este/a, ese/a, eso, esto; he aquí,
1 vb. intr. t he horoka@: terminarse brusca- he allí. hei weti?: ¿qué es eso?; hei kë a: aquí es-
mente, no tener salida (un camino, una co- tá; hei rë t$ë ha?: ¿por medio de eso?; hei, weti
rriente de agua) [he horokokei, perf.]. he horo- kë t$ë?: ¿qué podrá ser eso?; hei rë kë, a yëtëa rë
koa@, inc.: estrecharse, cerrarse, no permitir el totihire: aquí está, está ahí de verdad; pei, hei kë:
paso (una corriente de agua, un camino) [he ho- toma, aquí está; hei weti kë t$ë pë rii t$ari?: ¿qué
roka@, dur.1; he horokoprou, term.; he horokora- será lo que hay dentro de esa cesta?; hei rõkõm@
y o u, perf.; he horokou, dur.2]. poko u he horokoa@: kë k@: he aquí los cambures rõkõm@; nape, hei yo-
la pequeña corriente de agua se vuelve cada vez no kë moku wai këta@ shoao: madre, ponte sin de-
más estrecha. 2 vb. trans. t he horokoama@: mora a recoger esas mazorcas de maíz; hei kë,
asignar un límite a [he horokokei, perf.]. he ho- hei koikoim@ kë a roa kure: vengan, un ave de pre-
rokoarei, perf.: haber recorrido una corriente sa se ha encaramado aquí. V. e i, hei tëhë
de agua o un camino hasta el lugar donde se
acaba bruscamente. 3 estado t he horokoa: no hei√
llevar más lejos, terminar en un callejón sin sa- vb. trans. t heia@, inc.: transvasar, trasegar
lida (un camino, una corriente de agua). u he [heiakei, perf., pl. obj.; heikei, perf. del inc.; h e i-
horokoa: la corriente de agua no conduce más m a @, dur., pl. obj.; h e i p r a @: ponerse a√]. ai shõmi
lejos; yo he horokoa: el camino no conduce más kë si ham@ ya t$ë k@ ha heik@n@?: ¿y si yo lo trans-
lejos; pe he weyoweyo horokoapë ha, proro kë a wã- vaso a otra olla? V. t$ap@ hei√
ri ha hikõikun@: la nutria estaba acurrucada en
un sitio donde la orilla era alta y sin salida. sin. he ihe√
fe foroko√ (hra); V. he kõhõ√, he wët@√ 1 vb. intr. t he ihea@, inc.: aflojarse, soltarse,
empezar a deshacerse (un nudo, una atadura)
hehu [he iheprou, term.; he iherayou, perf. del inc.]. 2
Montaña, loma, altura. kiha ai kë a pata hehu estado t he ihea, perf. est.: haberse soltado, ha-
upraa rë pekatuawei: por allá, del otro lado del berse aflojado. he ihewë: desatarse, deshacer-
río, se eleva otra gran montaña; hehu a ham@ a se. yape t$ooyë t$oku he ihewë no kiriwë (mit.):
ka yakëpariyoma: caminando por la montaña se suegra, los nudos que sujetan las lianas de mi
he hiho√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 64
h
kãhekãp@ãma@: llenar de polvo, dejar que algo he ka rapra@: cerrar, amarrar la parte alta de una
se cubra de polvo (por negligencia) [hekãhekãp@- cesta para cerrarla; obstruir una abertura; poner
mararei, perf.]. 4 estado t hekãhekãp@: polvo- una tapa. sin. V. he itutu√, ka kahu√, ka ra√
riento. sin. hekrãhekrã (hra)
he karo√
he kahu√ 1 vb. trans. t he karoa@, inc.: quitarle la tapa
1 vb. trans. t he kahua@, inc.: obstruir, tapar, a algo, descubrir, destapar [he karoakei, perf.,
cerrar [he kahuakei, perf., pl. obj.; he kahukei, pl. obj.; he karokei, perf.; he karoma@, dur., pl.
perf.; he kahuma@, dur., pl. obj.; he kahupra@: po- obj.; he karopra@: ponerse a√]. he karorei, perf.:
nerse a√]. nãrõ rë pëkap@ rë horeawei ha e t$ë ka quitar algo que cubre una cierta superficie, qui-
he kahukema (mit.): él obstruyó la cavidad don- tar la cobertura de hojas que protege a las plan-
de se encontraba Rabipelado. 2 estado t he ka- tas de tabaco transplantadas [he karomarei, fact.;
h u a, perf. est.: haber sido cerrado. he kahupra- he karorarei, perf., pl. obj.]. hikari ham@ wahëk@
w ë: pl. obj., disp. sin. fe kahu√ (hra); V. ka ka- huu tëhë pee wahë nahek@ he karorarema?: ¿qui-
hu√, ra√; ant. ka karo√ taron ustedes las hojas que cubren las plantas
de tabaco cuando fueron al conuco? 2 estado
he ka kõmã√ t he karoa, perf. est.: haber sido destapado,
vb. intr. t he ka kõmã@: dejarse sorprender descubierto. he karoprawë: pl. obj., disp. sin. fe
por la noche [he ka kõmãrayou, perf.]. pei yoka karo√ (hra), ka karo√, k a r o √; ant. V. kahu, ka ka-
ham@ ya huu shoao tëhë ya he ka kõmãrayoma: hu√
todavía andaba por el camino cuando me aga-
rró la noche. sin. fe ka kõmã√ (hra); V. he ha- he katehe√
r u √, he titi√, he wakara√, he weya√; V. m@ ka kõ- 1 vb. trans. t he katehea@, inc.: reparar la em-
mã√ plumadura de una flecha [he kateha@, dur., pl.
obj.; he kateheapei, perf., pl. obj.; he katehepei,
hekama√ perf.]. 2 estado t he kateha no, res.: haber si-
1 sus. t hemamahë: tu yerno. La raíz h e k a m a √ do reparada (la emplumadura de una flecha).
(seguida de un pronombre posesivo), se aplica sin. fe kahe√, he hao√; V. he õkã√, katehe√
al hijo de la hermana (Ego masculino) o al hi-
jo del hermano (Ego femenino), o a un parien- hek@ (pei)
te del mismo orden en la clasificación de paren- Conjunto de plumas remeras primarias. yëturë
tesco, esposos potenciales de una hija. heka- teshorimi hek@ hõã pëtariyoma (mit.): no pasó
m a y ë: mi yerno (Ego masc. o fem.). fekamayë kë mucho tiempo antes de que se escuchara el
a (hra): éste es mi yerno; fekamayë kë a, feka- murmullo de las remeras (= el batir de alas) de
mayë, @h@ waikiwë (hra): éste es mi yerno, mi yer- los colibríes. sin. f e k @ (hra); V. hek@ kretiti√, h e s i-
no, sí, yo tengo con él esa relación de paren- k a, horoi, imisik@ (pei), mahek@ (pei), m a k u t u p @, u
tesco; horehore e t$ë kafik@ fekamaa pëa ta kuran@, pë (pei)
a kutihë (way., hra): ante todo no creas que yo
lo llamo yerno sin tener con él esta relación de hek@ kretiti√
parentesco (= es verdaderamente mi yerno). p ë 1 vb. trans. t hek@ kretitia@, inc.: cortar la plu-
hekamap@: su yerno. hoarifanawë kë ihirup@ pë ma remera de un paují y tallarla de manera de
hekamap@ kë e kuoma (mit.): el hijo de Zorro gua- poder usarla en la fabricación de la empluma-
pán era su yerno; pë hekamap@ a naka@ henaoma: dura de una flecha [hek@ kretita@, dur., pl. obj.:
a la madrugada él llamó a su yerno; pë hekamap@ cortar y dar forma a varias plumas remeras des-
m@s@k@ e washa@ tëhë a kea hãt$õkema, hii ka ha tinadas a conformar emplumaduras de flechas;
(mit.): él se dejó caer subrepticiamente dentro hek@ kretitipra@: cortar y dar forma a dos plumas
del hueco del árbol mientras su yerno estaba remeras; hek@ kretitirarei, perf., pl. obj.]. 2 e s t a-
ocupado quitándose una espina del pie. 2 vb. do t hek@ kretita no, res.: pluma remera lista
intr. t hekamamou: tener con alguien una re- (para hacer la emplumadura de una flecha).
hek@ nini Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 66
h
hekuramonowei, t$ë pë rë hõripronowei, wa t$ë pë 1 vb. intr. t hemaka rëaa@: desplazarse dándo-
m@ ãhã rak@prou t$awë? (cha.): los antepasados le la espalda a alguien. hemaka rëo: voltearle la
eran grandes chamanes y resucitaban, ¿los co- espalda a alguien, o haberlo hecho [hemaka rë-
noces bien?; horehore hekuramorewë a wãri y@m@- kei, perf.; hemaka rëprakei, perf.: dar la espalda
ka ta taiku (way.): escucha bien, tú que finges bruscamente; hemaka rëprao: mantener la espal-
ser un chamán. sin. heri√i hekuraprou: conver- da volteada por un momento; hemaka rëtao,
tirse en chamán, haberse hecho iniciar como mantenerla así por largo tiempo; hemaka rëtou:
chamán. 3 vb. trans. t hekurapra@: iniciar a un comenzar a girar la espalda, dar la espalda un
chamán, transformar a alguien en h e k u r a. sha- instante]. 2 estado t hemaka rëprawë, pl. suj.,
mat$ari t$ë hekuran@, pei a norãmi yai hekurapra@ disp. sin. V. hemaka (pei), hesika rë√, humap@ rë√
ha totihion@, @h@n@ pei kë ware shi yai wãriã totihi-
marei kurei (cha.): ese chamán shamat$ari real- he man@k@√
mente posee el poder de iniciar, es él quien me 1 vb. intr. t he man@k@a@, inc.: llenarse hasta
ha transformado en h e k u r a, él ha hecho de mí el borde [he man@ka@, dur.1; he man@k@prou,
un chamán. sin. fekura (hra), shapori; V. hapra- term.; he man@k@rayou, perf. del inc.; he man@kou,
p@wë, hekura it$o√*, t$a*√amamou, yai t$ë dur.2.]. he man@kou: trasladarse en gran núme-
ro, unos después de otros. 2 vb. trans. t he ma-
hekura henak@ n@k@a@, inc.: llenar un recipiente hasta el borde
Bot., planta cultivada, cariaquito morado; L a n- [he man@kama@, dur., pl. obj.; he man@k@kei, perf.
tana trifolia (Verbenaceae). Huele bien, y las del inc.]. 3 estado t he man@k@a, perf. est.: ha-
mujeres se la ponen en los lóbulos de las ore- ber sido llenado hasta el borde. he man@k@pra-
jas. sin. fekura fenak@ (hra) w ë: pl. obj., disp. he man@k@wë: estar lleno has-
ta el borde. sin. fe man@k@√ (hra), he raho√, p ë t @ √;
hekura hik@ henak@ V. hayaro√, man@k@√; ant. proko√
Bot., planta cultivada; Justicia sp. (Acanthaceae).
Es alucinógena, y se la inhala sola o combina- hemare mo
da. sin. fekura fik@ fenak@ (hra) hemare mo: semilla del fruto. Pl. hemare mopë.
hemare mohi: bot., árbol; Theobroma sp. ( S t e r-
hemaãhu culiaceae). Pl. hemare mohik@. hemare mosi: fru-
1 sus. t hemaãhu: rocío. hemaãhu, ëyëm@ yãã to del hemare mohi; su pulpa azucarada se come
henak@ pak@hou pëo ma kui, yëtu horoi kë k@ wai directamente, las semillas se comen después de
hëomopotayou (cha.): las hojas mojadas por el cocinarlas en agua o sobre la brasa. Pl. hemare
rocío nada más te rozan, pero sin embargo ellas m o s i k @; sin. himare mo (hra), yerekerimi (hra)
quitan el plumón (pegado sobre tu pelo). 2 es-
tado t hemaãhup@: estar cubierto de rocío. y ã ã he mãrõkoshi
pë hena hemaãhup@: las hojas están cubiertas de 1 estado t he mãrõkoshi: 1. Tener el cráneo
rocío. 3 vb. intr. t hemaãhup@ã@, inc.: cubrir- rasurado. e naha ihiru rë kë k@p@ he mãrõkoshi ku-
se de rocío [hemaãhup@prou, term.; hemaãhup@- w ë: hay dos niños con el cráneo rasurado (el ha-
r a y o u, perf.]. sin. femaãhu (hra) blante confirma el número con los dedos). 2.
Nombre que se le da a veces a los ancianos,
he maap@ quienes tienen a menudo el cráneo afeitado. 2
vb. intr. t he maap@@: dejarse agarrar por la llu- v.m. t he mãrõkoshimamou: hacerse afeitar el
via [he maap@rayou, perf.]. sin. fe maap@ (hra) cráneo [he mãrõkoshimamorayou, perf.; he mã-
rõkoshipramou: ponerse a√; he mãrõkoshipramo-
he mãhõ√ r a y o u, perf.; he mãrõkoshiprou: sin. de he mãrõko-
vb. trans. t he mãhõã@, inc: desgajar las ramas s h i p r a m o u]. 3 vb. trans. t he mãrõkoshia@, inc.:
un árbol para recoger sus frutos [he mãhõkei, afeitarle el cráneo a alguien [he mãrõkoshima@,
perf.; he mãhõma@, dur., pl. obj.; he mãhõpra@: dur.; he mãrõkoshipra@: ponerse a√]. a ruruaprara@
ponerse a√]. ha kutarun@, pë wa@ puhio kë yaro, he rë mãrõkoshi-
hemat$a Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 68
prarehër@@wei: hizo que lo acompañara y, como dos, siendo la hoja de árbol el prototipo. yãã he-
quería comérselo, en el camino le rasuró el crá- n a: hoja de árbol; prata hena: billete de banco
neo. sin. fe mãrõskoshi; V. he hõã√, he mono (pei), (neol.); rasha si hena: hoja del pijiguao; kareshi si
he rõshi, hesi tahawë h e n a: hoja del cucurito. pë suwëp@n@ wapu rë e ko-
hi hena tuku hukërema: su mujer cogió una hoja
hemat$a tierna del árbol wapu kohi. fa hena kerayoma:
1 estado t hemat$a: truncado, amputado, sin eufemismo para decir que una mujer murió. V.
punta (objeto alargado). hei sipara pë ma rë fe- shereka a kerayoma. V. henak@ 3 henak@: 1. clas.
mat$a totihii (hra): ves bien que estos machetes nom., pertenece a la taxonomía de los vegetales:
tienen hojas truncadas (son malas y viejas); h e i d e s i gna una gran variedad de plantas cultivadas
m@shiãk@ hemat$a rë kui, m@shiãk@ hapa rë hõrima- de uso mágico, y plantas que utilizan las mujeres
ham@ a roo kõõtayoma: otra noche transcurrió, vb. intr. t henimou: participar en una cacería
y a la mañana regresó a sentarse en el camino. de larga duración [henimorayou, perf.; henimo-
fmiõ henao: dormirse cuando termina la no- p r a a @, frec.]. wa henimou ha wa k@ popë: llevarás
che. estas flechas cuando participes en una cacería
de larga duración; ya henimou tëhë ni ishiri ya t$ë
3. hena pë hurii ha kuikun@ hekura ya pë yashurema (cha.):
Verbo que modifica el sentido de otro verbo, mientras estuve en una cacería prolongada cha-
verbo con una función adverbial: hacer algo musqué animales y el olor a quemado provocó
durante la mañana, con frecuencia de madru- la huida a los hekura (que estaban en mí); hei ko-
gada. henaha pëmak@ kõõ henaopë: partiremos de ro ha pëmak@ ta henimoprei ham@, wamak@ ha hu-
regreso mañana a la mañana; henaha pëmak@ yõ- r ohër@n@, warë k@ ta niyaprar@: lleguen hasta el lu-
h
hõõ henaokiriopë: mañana a la mañana, al ama- gar adonde nosotros hemos ido a cazar y maten
necer, descenderemos de nuevo a la llanura; y a- váquiros; pë wãri rë heniyomopraa@wei ha yamak@
@hën@, ishiishi pën@ ware m@ t$aa henakei kuroi: fue warokema: llegamos al sitio donde ellos acos-
tu hermano quien me tiznó la cara con carbón tumbran venir para las cacerías de larga dura-
esta mañana; t$ë m@ ha harurun@ t$ë wãri kõã he- ción; kiha pë pë niya heniyomou kuprei: es allá
narayohër@ma: él se regresó al amanecer; matohi donde ellos se proponen ir para una cacería de
pë ãhã pou henaomahe: a la madrugada ellos re- larga duración. heniyõmou: sin. de henimou.
clamaron bienes; shama kë a pata niyaa henara- henitii: irse por varios días a la selva con un
rema: a la madrugada él mató a una danta; pei propósito determinado; participar en una ca-
wahëk@ rãm@ henarayou, wahëk@ ha henar@n@ po- cería prolongada; recoger hojas (para cubrir un
she wãrõ wahë a niyaprarei (way.): levántense techo); ahumar pescado; agredir a enemigos
temprano para ir a matar a un enemigo (lit.: le- por medio de sustancias mágicas (y recorrer un
vántense temprano para ir a matar a un chácha- trayecto que dura varios días). horetoi t$eri a pa-
ro macho). sin. fena (hra) ta rë turuwein@ ware a niyã hõrã ma rë henitiiwei
(hsh): ¿no dicen que ese hombre de Horetoi
henaha (una comunidad), cuya piel está manchada de
Mañana (día siguiente). henaha ya huhër@pë: yo placas blancas (enfermedad cutánea), quiere lan-
partiré mañana; a ta yauiku, fenaha pëmak@ kõã- zar contra mí sustancias mágicas?; yuri ya pë he-
kõã shoapei (hra): acompáñanos, regresaremos n i t i i: yo me quedo en la selva para ahumar el
mañana; henaha kë wamak@ iriamopë: mañana pescado. fyãã hena henitiwë: hojas que se uti-
ustedes se divertirán; henaha totihitawë kë a ho- lizan para confeccionar el techo de una vivien-
këprariyo: mañana despertará curado. fai t$ë da y que, por hallarse en sitios alejados, obligan
henaha: pasado mañana. sin. fenaha (hra); V. ei a acampar en la selva durante su recolección. V.
t ë h ë, weyaha yãã hena wa@ // sin. feni√ (hra); V. r ã m @, totori
sobre el fuego). sin. fe pao√ (hra); V. he oho√, he beza entre los hombros, tener la cabeza metida
s h o t o t o √, p a w ë √, r@√; ant. V. h a s h i t i √, pokë√ entre los hombros; he pasutou: meter la cabeza
entre los hombros por un momento]. V. pasu√
heparashi (hsh)
Inflorescencia de las gramíneas. sin. heporashi he pat$eri√
vb. trans. t he pat$ëria@, inc.: esparcir, exten-
heparayë (hsh) der [he pat$ërikei, perf.; he pat$ërima@, dur., pl.
Término de parentesco, 1ra. pers. del pos.: mi obj.; he pat$ëripou: conservar esparcido, exten-
hermano menor. sin. V. a i y ë, fëëshëyë (hra), o s h e- dido]. t$ë hena pë ta yototoamapotuhe, pë t$ë he
yë; V. no hepayu pat$ërio kõõpë kë!: amontonen las hojas, ¡noso-
tros las esparciremos de nuevo! (para borrar
h
he paro√ nuestras huellas). sin. fe pat$ëri√; V. pat$ëri√
1 vb. intr. t he paroa@, inc.: sobrepasar (en al-
tura), hacerse más grande que [he paroo: sobre- he pë√
pasar, ser más grande que; he paroprou, term.; he vb. trans. t he pëpra@: decapitar. sin. fe pë√
parorayou, perf. del inc.]. he parotou: elevarse (hra), he paheti√; V. h e, pë√
por un momento por encima de. 2 vb. trans.
t he paroa@: dejar atrás un lugar, ir más lejos hepisi
que [he parokei, perf.]. eteweshi yama sik@ he ha 1 estado t h e p i s i: delgado. rahara këk@ pëkap@
parokun@, yamak@ yëtëkëa kõrãriyo: cuando hubi- hepisiopë ha t$ë ka tiyë@ shoaomahe (mit.): exca-
mos dejados atrás el morichal, nos emboscamos varon en un sitio donde el antro del monstruo
nuevamente; yama e nahi he ha parok@n@, yamak@ rahara era estrecho. h e p i s i a, perf. est.: haber si-
ha ukuukuikun@, payëpayëkepokirioma, ai e nahi do reducido de tamaño o adelgazado; ser del-
wãri (hsh): pasamos por delante de los refugios gado en un punto. hepisiprawë, pl. obj., disp.
de un campamento abandonado, continuamos 2 vb. intr. t hepisia@, inc.: adelgazarse [h e p i-
avanzando lentamente río abajo, y entonces s a @, dur.; hepisiprou, term.; hepisirayou, perf. del
encontramos de nuevo otros refugios. he pa- inc.]. 3 vb. trans. t hepisia@, inc.: adelgazar
roma@: lanzar por encima de [he paromakei, [hepisama@, dur.; h e p i s i k e i, perf. del inc.]. h e p i-
perf.]. sin. fe paro√ (hra); V. he piyë√, rapa√; ant. s i p r a @: fabricar delgado, poco grueso. sin. fepisi
V. hawë√, he hawë√, horoto√ (hra); V. henasi, t$epaha√; ant. supra√
1. he paroho√ he piyë√
1 vb. intr. t he parohoa@, inc.: caer gravemen- 1 vb. intr. t he piyëa@, inc.: 1. Sobrepasar, supe-
te enfermo [he paroha@, dur.1; he parohoprou, rar (en longitud, en duración, en valor), ir más
term.; he parohorayou, perf. del inc.; he parohou, allá de [he piyëhou, frec.: ir más lejos regularmen-
dur.2; he parohotou: caer gravemente enfermo va- te, sobrepasar de manera habitual; he piyëprou,
rias veces seguidas]. heha yamak@ uprao tëhë pas. term.]. t$ë he piyëprariyoma: eso ha durado mu-
a he paroha@ ayakei: mientras nosotros estuvimos cho más tiempo (de lo previsto); “ei rë ya he mo-
detenidos en este lugar, el estado de Pas. (nom- ri piyëprou”, e naha wa kuu hoo waikioma, kuu ta
bre personal) se agravó. 2 estado t he paroho- p ë t a o: tú has dicho en mi ausencia que habías es-
wë: estar gravemente enfermo. sin. fe paroho√ tado a punto de irte a vivir a otra parte (lit.: más
(hra); V. hariri, p ë √; ant. V. haro√, o w ë h ë √, tem@ lejos), lo que tú dices no tiene importancia; y a-
ro wa niya@ ha horotowë an@ wa katita@, rape a he pi-
2. he paroho√ yëhou tëhë: cuando lances una flecha corta con-
Verbo que modifica el sentido de otro verbo, tra un animal, siempre lo alcanzarás, una más
verbo con una función adverbial, intensifica- larga siempre irá demasiado lejos. f he piyë
dor: muy, mucho. hiima a n@h@tao he parohooma: ham@: más allá de, más lejos que. he piyë ham@
el perro era muy buen cazador; pë yaweremou yamak@ heniyomoma: fuimos de cacería prolonga-
he parohooma (mit.): ellos cometían numerosos da más lejos (que lo habitual). 2 vb. trans. t he
incestos; t$ë hute he parohowë: es muy pesado; piyëa@: pasar un lugar al desplazarse, dejar
a nasi he parohowë (hsh): él miente mucho; y ã- atrás. he piyëama@, caus.: 1. Hacer que se vaya
monãmãriyoma a wãhã kuoma, riyëhëwë he paro- más lejos, hacer que se deje atrás. 2. Forzar a
howë a kuoma (mit.): ella se llamaba Mujer-miel alguien a irse a vivir a otra parte [he piyëmarei,
y era muy hermosa; e pë ãhã ishou he parohowë: perf.]. he piyëma@: darle a una persona un ob-
se dice que son muy agresivos. sin. fe paroho√ jeto recibido de otra [he piyëmakei, perf. de he pi-
(hra), eparoho√ yëma@; he piyëmapei, perf.: recibir de una perso-
na un objeto que ésta ha obtenido de otra; he
he pasu√ p i y ë m a r e i, perf.: obtener un objeto que una per-
v.m. t he pasua@: meter la cabeza entre los sona ha recibido de otra; he piyëta@: apresurarse
hombros [he pasukei, perf.; he pasuo: meter la ca- en dejar atrás un lugar al desplazarse; he piyëta-
he piyëhë√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 72
k e i, perf. de he piyëta@] . 3 estado t he piyëa: su- ri prakëhou mai: no vas a empecinarte en decir
perar (en valor, en duración, en cantidad, en siempre eso; maa, e naha pë kutihehë, suwë pë,
longitud), estar situado más allá de. he piyëwë: yamare kiriaprama@ he prakëhotihehë: mujeres, no
estar situado más lejos que. fhe piyëhë√: estar digan eso, no insistan en avergonzarnos; ya wã
un poco más alto que, estar un poco más lejos ma fa@ tëhë kama rë t$ë fe prakëkou tikoo kuhe
(mismas desinencias que para he piyë√). ai t$ë (hra): yo le había prevenido, desgraciadamen-
pë rëa he piyëhëtaa: otros están emboscados un te él se empecinó. 2 estado t he prakëhëwë:
poco más lejos. sin. fe piyë√; V. he piyëhë√, he ser empecinado por naturaleza. sin. fe prakëhë√
t o r e √, he usuku√; ant. V. hawë√, he hawë√ hë√prou (hra), he prakëkë√, he yati√; ant. V. kuyë√
he piyëhë√ he prakëkë√
h V. he piyë√
1 vb. intr. t he pohotoai, inc.: embotarse, aplas- Cosmología: ser sobrenatural de la clase yai t$ë;
tarse poco a poco por efecto de impactos sucesi- vive en el cielo con Trueno, en la casa de las al-
vos (punta de flecha) [he pohota@, dur., pl. obj.; he mas. Cada tanto simula morirse y cesa de res-
pohotoprou, term.; he pohotorayou, perf. del inc.]. pirar, entonces las almas preparan una hogue-
2 estado t he pohotowë: embotado. sin. fe po- ra para incinerarlo, pero en el momento en que
hoto√ (hra); V. he kõhõ√, he wahoto√; ant. namo tratan de colocarlo en ella hera se levanta y se
burla. sin. fera, f e r a s i m a, herasima
he popoho√
1 vb. intr. t he popohoa@, inc.: desgreñarse [h e he ra√
popoha@, dur.; he popohoprou, term.; he popohora- 1 vb. trans. t he raa@: cerrar un orificio, tapiar,
y o u, perf. del inc.]. 2 vb. trans. t he popoho- poner una tapa [he rakei, perf.; he rapra@: tapar
p r a m a @, caus.: desgreñarle el pelo a alguien. 3 un hueco, obstruir la salida de una madrigue-
estado t he popohowë: desgreñado, despeina- ra; he raprakei, perf.: recubrir precipitadamen-
do. sin. fe pohoto√ (hra); V. he huruku√, he poru- te; he rata@: cerrar, tapar por un momento]. t o u-
k u √, popoho√ tami ya si ka he raa@: le pongo una tapa a la olla.
fmãyõ he rao: hacer desaparecer las huellas de
heporashi (pei) pisadas para que nadie se adueñe de ellas con
1. Inflorescencia de ciertas gramíneas (maíz, ca- el fin de realizar hechizos [mãyõ he rakei, perf.].
ña para flecha). 2. Tabique de tierra que obs- ya mãyõ kãi he rao: yo hago desaparecer mis
truye la madriguera de ciertos lagartos. waraima huellas; mãyõ kãi he ta raiku: borra las huellas de
akat$o heporashi: la pared de tierra que tapa la tus pisadas. V. mãyõ të√ fyoka he raa@: cerrar
madriguera del lagarto waraima; sin. feporashi simbólicamente un camino en el momento en
(hra), heparashi (hsh) que se lo abandona para internarse en la selva
(se considera que esta acto aporta suerte duran-
he pororo√ (hsh) te una búsqueda) [yoka he rakei, perf.]. 2 estado
V. he ruyutu√ t he raprawë, pl. obj., disp. sin. fe ra√ (hra); V.
ka kahu√, k a h u √, ka he ra√, ka ra√; ant. V. karo√
he poruku√
1 vb. intr. t he porukua@, inc.: desgreñarse el he raho√
cabello [he poruka@, dur.1; he porukou, dur.2; he 1 vb. intr. t he rahoa@, inc.: 1. Llenarse total-
porukuprou, term.]. 2 vb. trans. t he porukama@: mente, llenarse hasta el borde. 2. Estar muy afec-
desgreñarle el cabello a alguien. 3 estado t he tado por la acción de una sustancia mágica [he
porukuwë: desgreñado, despeinado. sin. he po- rahokei, perf.; he rahoo, dur.; he rahoprou, term.].
ruku√ (hra), he huruku√, he popoho√ ya he rahoprou shoaa rë totihirayouwei: el efecto
de la sustancia maléfica me trastorna mucho to-
he potoshi√ davía. 2 vb. trans. t he rahoa@, inc.: llenar un
1 vb. intr. t he potoshia@, inc.: haber llegado recipiente hasta el borde [he rahokei, perf.; he ra-
a tener el cabello demasiado largo, hasta el pun- homa@, dur., pl. obj.; he rahopra@: ponerse a√]. 3
to de que cubre la nuca [he potoshii, dur.; he po- estado t he rahoa, perf. est.: haberse llenado o
t o s h i p r o u, term.]. 2 estado t he potoshiwë: te- haber sido llenado. he rahoprawë, pl. obj., disp.
ner el cabello demasiado largo. he rahowë: estar repleto hasta el tope. sin. fe ra-
ho√; V. he man@k@√, pët@√; hayaro√; ant. V. proko√
he prakëhë√
1 vb. intr. t he prakëhëa@, inc.: empecinarse herãm@
[he prakëha@, dur.1; he prakëhërayou, perf. del Zool., ave, chupacacao negro; Daptrius ater (Fal-
inc.; he prakëhou, dur.2]. wamak@ ã he hore wã- conidae). Los Yãnomãm@ dicen que su silbido
73 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ hereshi
siempre produce una respuesta por parte de la fherehehe√: ser un poco liviano (mismas de-
danta, y que se alimenta (entre otras cosas), de sinencias que para herehe√). 3 estado t here-
carroña. herãm@riwë: hekura asociado a este pá- h e a, perf. est.: haberse vuelto liviano, o haber
jaro, es un caníbal. sin. ferãm@ (hra) sido alivianado. herehewë: liviano. V. haro;
ant. he paroho√, h u t ë √, pë√
herasima
V. hera herehere√
1 vb. intr. t hereheremou: respirar acelerada-
he rãyõ√ mente, estar jadeante [hereheremorayou, perf.].
1 vb. intr. t he rãyõã@, inc.: acuclillarse alinea- 2 estado t hereherewë: tener la respiración
dos uno al lado de otro, alinearse uno junto a acelerada. sin. ferefere√ (hra); V. hereke√, wãshimi
h
otro [he rãyõkei, perf.; he rãyõmou: estar hacien-
do esto; he rãyõpraa@, frec.; he rãyõprao: perma- hereke√
necer así por un momento; he rãyõprou, term.; 1 vb. intr. t herekou: respirar. a herekou mra-
he rãyõtaa@, it.; he rãyõtao: permanecer así mu- t a r i y o m a: ha dejado de respirar (está muerto); a
cho tiempo]. wamak@ tikëa he rãyõã ha shoaikun@: herekou shoawë: todavía respira (= todavía está
encarámense (sobre la plataforma) uno al lado vivo). 2 vb. trans. t herekama@: hacer respi-
del otro 2 estado t he rãyõprawë, pl. pers., rar, decirle a alguien que fuerce su respiración].
disp. he rãyõwë: estar alineado (de manera na- V. herehere√, het$ekou, m@shiã mra√, noma√
tural). sin. fe rãyõ√ (hra), he rãyõkõ√ (hsh)
herekeherekem@
he rãyõkõ√ (hsh) Zool., perico; Phyrrhura sp. (Psittacidae).
V. he rãyõ√
herek@ (pei)
here Anat., pulmón. pei kë herek@ kerayoma, t$ë hushõ-
1 estado t h e r e: estar mojado, estar húmedo. mi yawëtëprou totihirayoma (mit.): sus pulmo-
iro sik@ here: la ropa está mojada; kõã ãsho here: nes cayeron, él se evisceró completamente (lit.:
la madera está húmeda. h e r e a: estar mojado lo- su interior se volvió extenso). sin. ferek@ (hra);
calmente. 2 herea@, inc.: mojarse, humedecer- sherenak@ (pei)
se [h e r e p r o u, term.; hererariyo, perf. del inc.; he-
r e t a a @, it.]. 3 vb. trans. t hereama@: mojar, de- herek@ yapik@
jar mojar [heremararei, perf.; herepra@: mojar Chinchorro de algodón (durante un diálogo ce-
voluntariamente; heretaama@, it.: dejar mojar remonial). sin. y@@ kë k@
varias veces seguidas]. fhere warora@: gotear
(agua). fno here: se dice de todo acto que pue- heremop@ (pei)
de provocar la lluvia: pronunciar el nombre de Salida secundaria de una madriguera, con fre-
ciertos ríos o de ciertas montañas, cocinar sobre cuencia tapada con hojas. pei heremop@ rë rëprai
la brasa un pez guabina, etc. sin. fere (hra); V. ham@, wakë titima@ piyëkou rë shoatariyowehei: en
p a t $ ë √; ant. V. ã r õ k i, hashiti√, weheti√ seguida ellos colocaron fuego en cada una de
las salidas secundarias de la madriguera. sin. f e-
herehe√ remop@ (pei) (hra); V. pëkap@ (pei)
1 vb. intr. t herehea@, inc.: 1. Volverse liviano;
comenzar a volar (un ave). 2. Mejorar después heresima
de una enfermedad; dejar de sentirse oprimido Zool., lombriz grande (no id.). Se la encuentra
(durante el ritual unokaimou). hei tëhë ya here- en las regiones montañosas, con frecuencia ba-
hou, ya wãisip@ harohër@@: ando mejor ahora, mi jo el musgo de las rocas.
estado de salud continúa mejorando poco a po-
co [hereha@, dur.1; hereherayou, perf.; hereheprou, hereshi
term.; herehou, dur.2]. 2 vb. trans. t herehea- 1 estado t hereshi: 1. Fluido. 2. Claro, poco
m a @: aligerar. herehepra@: 1. Volver liviano un obscuro. t$ë hereshi: es fluido; t$ë frãre hereshi: es
objeto que se fabrica. 2. Levantar fácilmente un amarillo claro; t$ë ushi hereshi: es azul claro. h e-
objeto pesado [hereheapra@: llevar sin esfuerzo, y r e s h i a, perf. est.: haberse vuelto fluido o haber
en forma habitual, una carga pesada; herehepou: sido fluidificado. 2 vb. intr. t hereshia@, inc.:
transportar sin esfuerzo una carga pesada; he- fluidificarse [hereshii, dur.; hereshiprou. term.;
reherei, perf. de h e r e h e p o u; hereheta@: levantar sin hereshirayou, perf. del inc.]. 2 vb. trans. t he-
esfuerzo, por un instante; herehetarei, perf. de reshia@, inc.: fluidificar, volver menos denso
hereheta@]. pei mak@ herehepra@ ha maparuhen@, pei [hereshikei, perf.; hereshima@, dur., pl. obj.; h e-
kë mak@ pata këaprarou kupariyoma (cha.): ellos reshipra@: darle una consistencia fluida a un be-
(los hekura) no lograron levantar fácilmente la bedizo durante su preparación, volver más cla-
gran roca, y ésta oscilaba (entre sus manos). ro un colorante]. fhereshihi√: un poco fluido
he reshi√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 74
(un líquido); un poco claro (un tinte) (mismas siempre dos grupos distintos y antagónicos que
desinencias que para hereshi√). sin. fereshi√ (hra); ejecutan el ritual en diferentes momentos. Las
V. herushi, rehere, t$ëpëhë√, yãhiri√; ant. m@ hutë√ confrontaciones lúdicas y/o simbólicas pueden
oponer a los sexos disociados por la ceremonia,
he reshi√ de la misma manera en que ésta rompe el silen-
1 vb. intr. t he reshii: fugarse a otra comuni- cio de la noche. El heri está casi siempre vincu-
dad (una mujer) [he reshirayou, perf.]. he reshi- lado a un ritual funerario. titi ha pë herima: “ s u-
prou: ir de un lado a otro, no quedarse quieto. wë pë ta haikiprou ta totihiro shë!”, pata e pë kuu
kiham@ kë a he reshipropë ham@, t$ë ikãwã kãi he ha kuparun@ (mit.): al llegar la noche realizaron
reshiproma: ella iba de un lado al otro y siempre el ritual heri: “¡mujeres, es preciso que todas us-
se escuchaba su risa desplazándose con ella; rihu tedes participen!”, exhortaron los ancianos. 3.
1. heri√ he r@yaya√
Término de parentesco. 1 sus. t herihë: 2da. V. sin. he r@√
pers. del pos., tu cuñado (designa al hijo de la
hermana del padre, al hijo del hermano de la herõsiwë
madre, o a otro pariente clasificatorio de la mis- Zool., pez, especie de bagre pequeño; Pimelo-
ma categoría). heriyë: 1ra. pers. del pos., mi cu- dus blochii (Pimelodidae). Es un bagre pequeño
ñado. heriyë kë a hore rë kui ha: “miha kahën@ po- muy común, de aletas punzantes y peligrosas
she kë k@ ta shëma, hiimahë kë a wãri kë iha”: (yo que los pescadores rompen cuidadosamente pa-
le digo) a mi cuñado: “vete con tu perro a ma- ra no lastimarse. Su carne es suculenta, se la uti-
tar chácharos” (lit.: tú que estás allí, manda a tu liza a menudo como cebo para atrapar peces
perro a matar chácharos). pë heri: 3ra. pers. del más grandes. sin. tõõtõõwë (hra) (hsh)
pos., su cuñado. pë heri e shirõ tokurayoma (hsh):
su cuñado fue el único que (pudo) escaparse. he rõshi
2 vb. trans. t herimou: llamar “cuñado” a al- Tonsura. sin. he hararo (hsh), fe rõshi (hra); V. he
guien, tener esta relación de parentesco con mãrõkoshi
una persona. 3 estado t heriprawë: ser cuñado
de muchas personas que viven en lugares dife- heru
rentes. sin. ã s i, feri√ (hra), shori* Formar una pila sobre el suelo. yaraka yahëk@
ha shërar@n@, pë pë heru kukei: “pei, pëhëk@ ta kõ”:
2. heri√ matamos peces y a r a k a, había una pila de ellos
1 vb. intr. t h e r i i: 1. Cantar en grupo, cantar sobre el suelo (entonces yo dije): “vamos, regre-
más o menos a coro; anuros que croan en con- semos a casa”. sin. feru (hra)
junto durante la temporada de acoplamiento,
insectos que chirrían por cantidades. poreri kë 1. he ru√
t$ë pë tuyëyou puhio yaro, t$ë pë herii ha kupon@ 1 vb. intr. t he rua@: alejarse rápidamente, des-
(mit.): los antepasados querían golpearse mu- plazarse con rapidez [he rurayohër@@, perf.]. he
tuamente la cabeza, por eso se pusieron a can- ruu: ser lanzado a gran distancia [he rurayou,
tar juntos. 2. Tomar parte de un ritual nocturno perf.].2 vb. trans. t he ruma@: lanzar, proyectar
en ocasión de una cacería prolongada: bailar y lejos [he rumarei, perf.]. ya t$ë he ruma@ mai kë t$ë:
cantar por pequeños grupos de tres o cuatro no lograré lanzarlo lejos; rihu kë u he ruma@ ha
personas. Las canciones son melodías cortas y kuikun@, hei kë a hetu ham@ (mit.): él lanzó las pe-
sencillas entonadas por uno de los participan- queñas flechas muy lejos en dirección al cielo. 3
tes, y que todos los demás responden a coro. estado t he ruwë: alto, elevado. poapoa mak@ he-
Los muchachos y las muchachas conforman r u w ë: el monte Poapoa es alto. sin. V. @ s @ √, tire√
75 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ hesika
2. he ru√ herushi
1 vb. intr. t he ruo: estar bajo la protección 1 estado t herushi: límpido, claro, translúcido;
de alguien; haber encontrado refugio en un lu- blanco. herushia, perf. est. fherushihi√: ser
gar, o junto a alguien. maiyõ këk@ ha t$ë pë he un poco límpido, claro o translúcido (mismas
ruoyorupë: ellos encontrarán refugio en el mon- desinencias que para herushi√). 2 vb. intr. t h e-
te Maiyõ; pohoroa ana hik@ ha patap@ kë pë he ruo rushia@, inc.: volverse límpido, claro, translú-
ta no kupëraheshin@ (mit.): los antepasados en- cido [herushii, dur.; herushiprou, term.; h e r u s h i-
contraron refugio bajo los árboles de cacao. 2 r a y o u, perf. del inc.]. 3 vb. trans. t h e r u s h i a @,
vb. trans. t he ruama@: 1. Proteger a alguien. inc.: volver límpido, claro, translúcido [h e r u s h i-
2. Recuperar (un bien robado por un ladrón); k e i, perf. del inc.; herushima@, dur., pl. obj.; h e-
apoderarse de (la mujer de un hombre asesina- rushipra@: ponerse a√]. sin. ferushi√ (hra); V. h e-
h
do, la presa de un predador) [he rumakei, perf.]. r e s h i; au, aushi
kama pë suwëp@ kë a he niya ha ruamahen@, a shë-
remahe (mit.): como ellos querían adueñarse de herushirimi
su mujer, lo mataron; yãnomãm@ t$ë pë wãrin@ Zool., pez, valentón; Brachyplatystoma filamen-
yare shë@ puhi ha topraohen@, yare suwëp@ he rua- tosum (Pimelodidae) y/o B. vaillanti; sin. p a r e-
ma@ puhi ha toproahen@: los Yãnomãm@ querrían tom@
matarme para apoderarse de mi mujer; koikoi-
mi iha hãshimo ya he rumakema: le quité la ga- heruyutu√
llineta a un gavilán (que la había matado). he 1 vb. trans. t heruyutua@, inc.: amontonar,
rumapou: tener algo o a alguien bajo protec- apilar [heruyutukei, perf. del inc.; heruyutuma@,
ción; conservar un objeto a resguardo de robos; dur.; heruyutupou: conservar amontonado, api-
mantener bajo vigilancia [he rumarei, perf.]. lado; heruyutupra@: ponerse a√]. 2 estado t h e-
@ran@ yaro a he rumapou: el felino vigila la presa ruyutua, perf. est.: haber sido apilado, amonto-
(que ha matado). 3 estado t he rua, perf. est.: nado. heruyutuwë: estar amontonado, estar
haber encontrado refugio. sin. fe ru√ apilado. sin. f e r u y u t u √; V. h e r u r u √, h i r a √, yototo√
he ruhu√ hesi
vb. intr. t he ruhuo: brincar fuera del agua (un Clas. nom., se utiliza en la taxonomía de plan-
pez). [he ruhou, pl. suj.; he ruhupraa@: brincar tas (cucurbitáceas) y de insectos (cucarachas,
fuera del agua uno tras otro]. yuri kë k@ he ruhu- curianas, coleópteros); se aplica a objetos que
praa@, pë k@ he ruhou totihio (way.): los peces son más o menos redondos, y cuya parte exter-
brincan fuera del agua uno tras otro, ellos sal- na es rígida (como el caparazón de una tortu-
tan fuera del agua. ga). Pl. h e s i k @; sin. fesi (hra); V. hesi (pei), hõrã he-
s i, koa hesi, opo hesi
heruru√
1 vb. intr. t h e r u r u o: ponerse o estar uno con- hesi (pei)
tra otro, vivir en viviendas próximas entre sí [h e- 1. Anat., cráneo, bóveda craneana; cuero cabe-
rurukei, perf.; herurupramou: pl. suj., disp.]. pë pë- lludo. õi nak@n@ ya hesi pë rë hushiraruhe: las abe-
r@a ha heruruikin@, pë tisusuayou, yãnomãm@ t$ë pë jas me han picado tanto que me duele el cuero
t$ama@ ma rë mai: cuando se vive en dos vivien- cabelludo; kihi shama kë t$ë hesi pata ereeremap@
das vecinas, cuando uno está cerca del otro, no kõna shi ma totihii: el cráneo de la danta está
se lucha (= no se hace la guerra cuando uno vi- allí, lleno de termitas. 2. Caparazón (de una tor-
ve al lado del otro). 2 vb. trans. t h e r u r u a @, inc.: tuga, de un cangrejo, de un cachicamo). fh e-
apilar, colocar objetos unos encima de otros, o si yehia@: haber matado a alguien, ser homicida
unos dentro de otros; colgar dos chinchorros [hesi yehio: persona fallecida que ha matado a
uno encima del otro [herura@, dur., pl. obj.; he- alguien]. fhesik@ k u s h ë a @: matar a un buen ca-
r u r u k e i, perf.; h e r u r u o: colgar o haber colgado dos zador de cachicamos gigantes (durante un dis-
chinchorros uno encima de otro; herurupou: con- curso ceremonial). sin. hesi (pei)
servar objetos apilados o puestos unos dentro de
otros; herurupra@: ponerse a√]. herurua@: ofrecer- hesi ho√
le a alguien dos objetos a la vez [herurukei, perf.; vb. intr. t hesi hou: aplacar la sed, mamar (un
herurupei, perf.: obtener dos objetos; herururei, niño pequeño) [hesi horayou]. ihiru kë a wai he-
perf.: tomar dos objetos]. 3 estado t herurua, si hoturoma: el pequeño mamaba (del seno de
perf. est. porakap@ wayuko kë k@p@ herurua: dos su madre). sin. fesi ho√ (hra); V. hesi, hesi ke, h e-
guayucos han sido puestos uno al lado del otro. si kõ√
h e r u r u w ë: estar uno encima del otro (dos chin-
chorros); estar uno dentro del otro (dos recipien- hesika
tes). heruruprawë, pl. obj., disp. sin. feruru√; V. hesika (pei): 1. Anat., copete, cresta de las aves
heruyutu√, hetu√, hira√, horoho√, poraka√, yototo√ (paují, etc.) 2. Brazal masculino hecho con un
hesika√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 76
recorte de la cresta y la piel del cuello de un p á- colocar por un momento el brazo doblado ba-
jaro (paují). hesikak@: 1. pl. de hesika (pei). hei jo la cabeza cuando se está en un chinchorro,
mãr≤k@ rë roore, @h@ hesikak@ niya ha yoahen@ (hra) hacerlo rápidamente. Esta manera de acostar-
(way.): a esas gentes allí, ellos quieren matar- se, o de estar acostado, es con frecuencia una
los (lit.: a esos paujíes culos colorados encara- manifestación de cólera, la persona deja de mo-
mados allí, ellos quieren desollarles la cresta). 2. verse, se niega a hablar, y no acepta lo que le
La piel del cráneo. ya hesikak@ nini: me duele la dan [hesika rëprakei, perf.; hesika rëtao: permane-
piel del cráneo (cuando me tiras de los cabe- cer así un buen rato] pë suwëp@ a shë@ mai, e he-
llos). sin. fesika (hra); V. het$ãnã≤ (pei), m@k@ (pei) sika rëpraoma: él no le pegó a su mujer pero,
encolerizado, dobló inmediatamente el brazo
hesika√ bajo la cabeza; t$ë hesika wãri rëpratio tikooma:
h
V. suwëp@√ son de nuestra comunidad, pero sin embargo
somos nosotros quienes amarramos por su par-
he shë√ te media las cañas para flecha (que acabamos de
1 v.m. t he shëamou: extender la cabeza para recolectar, para transportarlas). heshihiprou:
recibir el golpe de un adversario [he shëmopei, irse a vivir a otra comunidad [heshihou, dur.: co-
perf.]. he shëpariyo, perf.: recibir algo sobre la munidades diferentes reunidas dentro de una
cabeza. fya he wai shëtou: casi me da en la ca- misma vivienda]. 2 vb. trans. t heshihia@: mez-
beza (manera de decir). 2 vb. trans. t he shëa@: clar dos objetos o dos sustancias diferentes [h e-
golpear a un ser vivo en la cabeza con un palo shihikei, perf. de heshihia@; heshihima@: mezc l a r
[he shëpei, perf.]. pe he shëpei: voy a darte un gol- varios objetos o varias sustancias diferentes; h e-
pe en la cabeza; yare he shëpema: él me dio un shihipou: conservar una mezcla de dos o varios
golpe en la cabeza. he sheama@: decirle a al- objetos, de dos o varias sustancias; heshihipra@:
guien que tienda la cabeza para recibir el golpe ponerse a√; heshihirei, perf. de h e s h i h i m a @]. hër@
de un adversario. fhe wai shëta@: dale inme- ya heshihikei: yo mezclaré las dos sustancias má-
diatamente un golpe en la cabeza. sin. fe shë√ gicas; hΩr∞ ya heshihirei; yo mezclaré las sustan-
(hra); V. he pë√, hesika rë√, he yoa√, shë√ cias mágicas; kumi ya rii ha heshiprar@n@, mãrã
ya sihi ha heshiprar@n@, ya rii kumiã@wë (way.): to-
heshãheshãp@ maré un bejuco de la especie k u m i, le agregaré
1 estado t heshãheshãp@: estar recubierto de la corteza perfumada del bálsamo de tolu y uti-
residuos vegetales o de hojas secas. pei yo heshã- lizaré ese hechizo para seducirla; yei kë uku ha
heshãp@: el camino está cubierto de hojas secas. nikeran@, uku ha heshian@ a shi hõã wãriprou ta ku-
2 vb. intr. t heshãheshãp@ã@, inc.: cubrirse de pon@ (way.): añadió un bebedizo hecho con las
residuos vegetales, estar contaminada con resi- frutas de yagua, lo mezcló (lo bebió) y perdió
duos vegetales (el agua para beber), cubrirse de la razón. 3 estado t heshihiwë: mezclado, re-
hojas secas [heshãheshãp@prou term.; heshãheshã- vuelto. epena pë heshihiwë: los alucinógenos es-
p@rayou, perf.]. V. hekrãhekrã tán mezclados (= es una mezcla de alucinóge-
nos). sin. feshihi√ (hra), kone√ (hsh); V. k o y o k o √,
he shãhõ√ nikere√; ant. V. sherere√, yai√
1 vb. intr. t he shãhoã@, inc.: desaparecer de-
trás de o debajo de, ocultarse detrás de algo [he he shititi√
shãhõkei, perf. de he shãhõõ; he shãhõõ: ocultar- 1 vb. intr. t he shititia@, inc.: tener los cabellos
se o quedar encubierto detrás de algo; he shã- tiesos y pegados entre sí cuando están mojados
hõprou, term.; he shãhõrayou, perf. del inc.; he [heshititiprou, term.]. 2 estado t he shititiwë:
shãhõtaa@, it.]. @h@rashi pë ha peripo a he shãhõ- tener los cabellos rígidos y pegados. sin. fe shi-
kema: la luna desapareció detrás de las nubes. titi√ (hra); he mashiship@ (hsh)
2 vb. trans. t he shãhõã@, inc.: esconder un
objeto detrás de otro, disfrazar, disimular in- he shi wãrihi√
terponiendo algo [he shãhokei, perf. del inc.; he estado t he shi wãrihiwë: tener los cabellos on-
shãhõma@, dur., pl. obj.; he shãhõpou: guardar dulados o ensortijados. sin. fe shi wãrihiwë (hra),
un objeto detrás de otro o debajo de otro; he he ëyëkëwë (hsh), he tosheshewë; V. shi wãri√
s h ã h õ p r a @: ponerse a√; he shãhõta@: cubrir un
objeto u ocultarlo detrás de algo para preve- he shopap@
nir un robo; he shãhõtakei, perf. de he shãhõta@]. Ave que ostenta en la parte superior del cráneo
3 estado t he shãhõã: estar imperfectamente un copete de plumas de vivos colores (amari-
escondido detrás o debajo de algo. he shãhõ- llo encendido, rojo o anaranjado).
prawë, pl obj., disp. he shãhõwë: estar comple-
tamente disimulado detrás o debajo de algo. he shoroko√
sin. fe shãhõ√ (hra); V. he yoho√, hit$ë√, si po√, vb. intr. t he shorokoa@, inc.: emerger (extre-
si ururu√ midad de un objeto alargado) [he shoroka@, dur.,
he shototo√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 78
pl. obj.; he shorokoprakei, perf.: tener una extre- presentan); he tatou: volverse bruscamente so-
midad que emerge repentinamente (fuera del bre sus pasos]. suwë kë k@p@ waroo ha maõn@, a
agua); he shorokorayou, perf.; he shorokotou: te- he tatoa shoarayoma: como las dos mujeres no
ner una extremidad que aparece por un instan- llegaban para reunirse con él, se devolvió so-
te (fuera del agua)]. he shoroshoromou: obje- bre sus pasos; yama t$ë iyopou, warë kë k@ he pa-
to agitado por la corriente, cuya extremidad ta tatorayohër@@: tensamos nuestros arcos, pero
emerge a intervalos regulares fuera del agua. los váquiros dieron media vuelta; “wa he tatoo
sin. fe shoroko√ (hra), he toto√ (hsh); V. pokë√, p o- mai”, yare nowã t$ama: me dijo que no me vol-
t a √; ant. V. he oho√, he pa√, he shototo√ viera atrás; pe he rë tatoprariyohër@@wei: ellos re-
trocedieron sobre sus pasos; prereimariwë kë a
he shototo√ hushuo t$ë no wã ha, pë e he tatopariyoma: como
mujeres se dirigieron directamente allí toman- kuaa@, narim@: hay dos nidos de abejas narim@
do otro camino. fhe tiheri ham@: directamen- uno junto al otro; maat$a kë u kasi ham@ pë pë-
te, a través de la selva. sin. fe tiheri√ (hra) r@a he tipëtëwë: ellos viven a orillas del río Mana-
viche en dos viviendas contiguas. sin. fe tipëtë√
he tikë√ (hra); V. he tikë√, he wirina√
1 vb. trans. t he tikëa@, inc.: colocar dos obje-
tos (alargados) de modo tal que uno prolongue het@√ (hsh)
al otro, poner uno a continuación del otro [he V. hët@√
tikëkei, perf.; he tikëma@, dur., pl. obj.; he tikëpra@:
ponerse a√]. miham@ rë nahi he tikëama@ ta kõõi- he t@t@√
mahe: haz colocar los fogones uno a continua- vb. intr. t he t@t@@: ser sorprendido por la no-
h
ción del otro, como estaban antes; poreri hiima che (en un lugar determinado), estar en una si-
kë a he tikëa@ ha kuparun@ (mit.): el antepasado tuación determinada al caer la noche [he t@t@ra-
volvió a poner la cabeza del perro en su lugar y o u, perf.]. yëtu yamak@ he t@t@pei: la noche llegó
(en la prolongación del tronco). he tikëo: en pronto (a la vivienda); titiwei kë u rë pare ha ya-
una vivienda, ocupar un fogón contiguo al de mak@ he t@t@rayoma: nos agarró la noche en la de-
una persona determinada [he tikëkei, perf.; he sembocadura del río Titiwei; pë he ha t@t@r@n@ @ra
tikëmapou: haber invitado a alguien a venir al a miã kãi m@ pata hore nonopraoma (mit.): cuan-
lado de su fogón; he tikëpariyo, perf.: vivir al la- do llegaba la noche Jaguar se dormía con la ca-
do de alguien]. he tikëparei, perf.: reparar una beza volteada. sin. fe t@t@√ (hra); V. he haru√, he
flecha partida fijando dos trozos de caña entre w e y a √; m@ t@t@
sí por sus extremidades, una detrás de la otra.
shereka ya ha këprar@n@ ya he tikëparema ma rë he tore√
kui: puedes ver que he roto mi flecha, yo la he 1 vb. intr. t he torea@, progr.: exceder (en can-
remendado amarrando un fragmento en la pro- tidad, en longitud), sobrepasar (un límite), de-
longación del fuste. fhe tikëkë√: colocar varios jar atrás de sí [he torerayou, perf.; he torema@,
objetos (alargados) de modo tal que unos pro- fact.; he toreta@: caminar rápido y dejar atrás en
longuen a los otros, anudar varios trozos de un poco tiempo cierto lugar; he toretakei, perf. de he
lazo (cuerda, cordel, etc.), uno a continuación toreta@]. t$ë pë për@a waikikema, t$ë pë t$ari t$aa
del otro (mismas desinencias que para he tikë√) . he torerayoma (mit.): ellos habían construido el
2 estado t he tikëa, perf. est.: estar en la ex- campamento, y se fueron a buscar leña toman-
tremidad; permanecer en el mismo estado de do la dirección opuesta a aquélla por la cual
un día para otro. pei t$ë pë repoku ham@ t$ora rë habían llegado (para no atraer con el ruido a
kë k@ h@r@r@prawë, pei õrãm@ ha hõrõmato pë he ti- una fiera que los perseguía); yahi a heyõshi he
këa (cha.): ellos tienen tubos huecos a lo largo rë toreparuhe yë! (cha.): el calor ardiente de la ca-
de sus flancos, y una trompa en la prolongación sa se ha desatado (lit.: ha sobrepasado los lími-
de su garganta; t$ë nini manaheheproimi no kirii tes). fhe tore ham@: más allá de, más lejos que.
ya he tikëa rë shoarayohër@@wei: el dolor está le- kiham@ waika pë hiraopë ham@, t$ë he tore totihii
jos de calmarse, y al día siguiente estoy en el ham@ pë për@tayoa: ellos viven allí, bastante más
mismo estado f he tikëa + color: cambiar de allá del país habitado por los Waika. 2 vb.
color a partir de un cierto límite. t$ë ishi he ti- trans. t he torea@: darle a una persona un ob-
k ë a: a continuación es negro (es negro más allá jeto recibido de otra [he torekei, perf.; he torepei,
de este color). sin. fe tikrë√ (hra); V. he tipëtë√ perf.: recibir de una persona un objeto que és-
ta ha obtenido de otra; he torerei, perf.: tomarle
he tipëtë√ a una persona un objeto que ésta ha obtenido
1 vb. intr. t he tipëpei, perf. (hsh): estar rodea- de otra]. weti ipa rahaka shiiwë kë a, e ta hiipar@,
do. sin. V. sin. he hãyõ√ 2 vb. trans. t he tipë- ipa a he ta torepa (way.): dame una punta de
t ë a @: colocar uno junto a otro (objetos bajos y bambú, colócala en el extremo de mi flecha,
redondeados) [he tipëta@, dur.; he tipëtëkei, perf.]. ofréceme una que tú has recibido de otro. 3
2 estado t he tipëtëa, perf. est.: haber sido co- estado t he torewë: estar situado más allá de
locados o haberse colocado uno junto a otro cierto límite o de cierto lugar. V. he piyë√, he to-
(objetos bajos y redondeados). shapono pe he ti- rehe√, rayoko√; ant. he hawë√
pëtëa: los dos shapono están uno al lado del otro;
hãshimo kë k@p@ roa he tipëtëa: las dos gallinetas he torehe√
están encaramadas una junto a la otra; e naha 1 vb. intr. t he torehea@, inc.: empezar a so-
hoashiri kë pë he tipëtëa ha kuparun@ (mit.): los brepasar (en altura) [he toreha@, dur.1; he tore-
antepasados Monos capuchinos estaban senta- heprou, term.; he toreherayou, perf. del inc.; he
dos unos junto a otros. he tipëtëprawë, pl. torehou, dur.2]. f he torehehe√: sobrepasar un
obj., disp. he tipëtëwë: estar uno junto a otro poco, ser ligeramente más grande que (mismas
(objetos redondeados). e naha rë t$ë he tipëtëwë desinencias que para hetorehe√). 2 vb. trans.
hetiti√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 80
h hetoshi
1 estado t hetoshi: 1. Estar gastado, deshila-
chado, raído o dañado (una cuerda, un cordel,
co celeste situado inmediatamente por encima
del nivel habitado por los seres humanos (y ã n o-
m ã m @). Es allí donde se halla la casa de las almas
una correa). Se dice también de una fruta que regida por Trueno, hera y otros seres sobrena-
ha perdido su envoltura después de una fric- turales. Los amahiri (habitantes del mundo in-
ción. 2. Estar sucio de tierra (hsh). hetoshia, ferior) llaman a su vez hetu m@si al nivel ocupa-
perf. est.: estar deshilachado o estropeado local- do por los seres humanos. hetu m@si ham@ no po-
mente. 2 vb. intr. t hetoshia@, inc.: deteriorar- rep@ pë tararema (mit.): en el cielo ellos vieron a
se, deshilacharse (lazo, correa), gastarse [h e t o s h i- las almas (de sus parientes fallecidos); hetu m@si
prariyo, perf. del term.; hetoshiprou, term.]. V. këprou tëhë pohoroa ana hik@ upraopë ha poreri kë
warokoshi, waruku√ pë rë pririkeiwei (mit.): cuando el disco celeste
se quebró, los antepasados corrieron hacia los
hetu árboles de cacao (para ponerse a salvo). hetu
h e t u: claridad del cielo que surge en un lugar m@siri, hetu m@siriwë: seres sobrenaturales ca-
despejado (en un río, un conuco, etc.). hikari níbales que viven en esta región (el cielo). hetu
t$ëka hetu: la claridad del cielo sobre los conu- kë m@si pë pata wakë shi õmãyãri rë harehei, pë
cos (cuando todavía se está dentro de la selva). it$ou kupe (cha.): los demonios del cielo (hetu
hei rë u hetu waikiwë: vean que ya se vislumbra kë m@si), esos que se ponen el humo del arco
la claridad del cielo sobre el río. fhetu ha(m@): iris alrededor del cuello, descienden; hetu m@si
en el cielo, hacia el cielo; arriba de (en dirección ham@ puu nari pë urukuprou rë shoarayouwei (mit.):
al cielo). pei yamak@ hetup@ ha hãshimo kë k@p@ he las abejas se fueron inmediatamente a libar en
t i p ë t ë o m a: justo encima de nosotros se encon- el cielo. hetu m@siri naikiawë ya t$ë k@ t$are (cha.):
traban dos gallinetas encaramadas una junto a yo me ocupo de los demonios caníbales del cie-
la otra; pora a hetu ha pët@ nak@ pesi yãtëyãtëmo- lo (= yo lucho contra ellos). sin. hetu m@si. he-
ma (mit.): arriba de la caída de agua se balan- tu m@si suwë pata: nivel inferior del cosmos,
ceaba el nido de jejenes (pët@ nak@); rahara kë k@ el quinto. Es un mundo desolado, corroído por
hetup@ ham@ paruri kë k@ ropraama: los paujíes se la putrefacción. Gusanos gigantescos (shiromo
posaron uno tras otro encima del monstruo r a- namo) echan sobre él excrementos altos como
h a r a; rihu kë u he ruma@ ha kuikun@ hei kë a hetu colinas. V. suwë pata, shirimo namo. hetu m@si
h a m @: él disparó las pequeñas flechas muy lejos, wãrõ pata: de los cinco niveles que componen
en dirección al cielo. V. heaka el cosmos yãnomãm@ dos llevan este nombre.
Uno es el suelo, es decir el nivel ocupado por
hetu√ los seres humanos. El otro es el nivel inmedia-
1 vb. intr. t hetua@ (hsh): ponerse encima de. tamente inferior, donde viven los amahiri. V.
h e t u o: instalarse o estar instalado en un chin- wãrõ pata // V. ãmo m@si, hera, hetu m@si wãrõ
chorro colgado encima de otro [hetukei, perf.; p a t a, hetu m@si suwë pata, koro m@si, ora m@si, t u-
hetumou, pl. suj.: colgar los chinchorros unos ku m@si, watawatawë, yãru
encima de otros]. 2 vb. trans. t h e t u a @: insta-
lar encima, colocar en un nivel superior; col- het$ãnã≤ (pei)
gar su chinchorro encima de otro [h e t u k e i, perf.; Anat., cabello. Pl., het$ãnã≤ku: la cabellera; pl.,
hetupei, perf.: colgar su chinchorro encima de het$ãnã≤ pë: cabellos de origen diferente. V. kõi
una persona determinada]. pë suwëp@ e pepima- (pei), m@k@ (pei)
kemahe, pë heãrõp@ e hik@ hetumakemahe (mit.):
ellos colocaron a la mujer en el nivel inferior, het$ãpo
y al marido en el nivel superior; ëyëm@ kë a ta he- Terreno cubierto de barro más o menos líqui-
t u p o: cuelga tu chinchorro encima de éste. he- do en el cual se puede resbalar. het$ãpori: se-
t u m a p o u: albergar a alguien en un chinchorro res maléficos de la clase yai t$awë, capaces de
colgado encima de otro. V. h e a k a √, h e h ã, h e r u- apoderarse del principio vital (pei kë m@ ãmo)
r u √, pareke√, shikã; ant. pepi√ de los hombres. V. heãhãtu
81 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ he wasihi√
he t$arë√ heup@
vb. trans. t he t$arëa@: 1. Escuchar ruidos mien- Estar cubierto de rocío. sin. heuheup@ (hsh)
tras se duerme; soñar con alguien, con un lugar.
2. Tener una visión estando bajo el efecto de alu- heuheup@ (hsh)
cinógenos [he t$arëma@, dur., pl. obj.; he t$arërei, V. heup@
perf.]. opi yare ãhã wayoa@ mai, pë ã he t$arërei
(way.): no hables en voz baja, para que yo pue- he usuku√
da oír tu voz cuando esté dormido; motoro ya wã 1 vb. intr. t he husukou: volverse tan grande co-
he ha t$arën@, ya hokëprariyoma: escuché el ruido mo, volverse igual a (en cantidad, en altura). he
de un motor mientras dormía y me desperté; po- usukutou: alinearse. 2 vb. trans. t he usukua@,
re ya he t$arërema: vi un espectro en sueños; h a- inc.: tallar, cortar (objetos alargados) mantenien-
h
yakoari henak@ wayu ha, ãiãmori pë rë niyayope ya do la misma longitud (o la misma altura); igua-
pë yãnop@ he ta t$arëa (way.): que yo vea la cara lar las cantidades, los valores [he usuka@, dur., pl.
de los demonios de la guerra cuando haya inha- obj.; he usukuakei, perf., pl. obj.; he usukukei, perf.
lado las hojas de la planta hayakoari. he t$arë- del inc.; he usukupra@: ponerse a√; he usukurarei,
maparei, perf.: hacer ver, otorgarle una ense- perf. del dur., pl. obj.; he usukurei, perf. del dur.].
ñanza a una persona que está bajo los efectos 3 estado t he usukua, perf. est.: haber sido cor-
de un alucinógeno (durante la iniciación de un tado de la misma longitud, haber sido igualado.
chamán). pusi pë t$ë shi wãri waikia ha, @h@ rë ya he usukuprawë: pl. obj., disp. he usukuwë: ser
pë kõmi yototoa ha shoamapar@n@, pei ya t$ë he t$a- naturalmente igual a. V. he hawë√, he tore√
rëa ha pëmapar@n@, @ha ya pë kõmi yototopraama@
rë kupariyowei (cha.): hijo (cuando yo inicio a he waho√
un novicio) y éste, bajo el efecto de alucinóge- vb. intr. t he wahoa@, inc.: deslizarse adentro
nos, pierde la razón (y queda imposibilitado de de, deslizarse a lo largo de; escurrirse entre las
responderme), entonces reúno gran cantidad manos; hundirse [he wahokei, perf. del inc.; he
de hekura y se los muestro, los reúno en tropel wahoprakei, perf.: correrse bruscamente un nu-
y los mando hacia él. he t$arëpou: 1. A c o r d a r- do de su posición; he wahoprou, term.]. pëmak@
se de sitios o sucesos pertenecientes al pasado. ã he wahoa@ tikoahër@a (mit.): ay, nuestras voces
2. Haber visto en sueños (algo que se recuerda se deslizan (= se hunden) bajo tierra; yuri a he
claramente). V. miõ he t$arëo, puhipë t$arëhë√ wahoprariyo: el pez se te va a resbalar de las ma-
nos; totori kë pë he wahoa rë totihipoti: la tortu-
he t$arëhë√ ga retrajo su cabeza (dentro de su caparazón).
vb. intr. t he t$arëhëa@, inc.: dormitar [he t$a- he wahotou: acuclillarse. sin. V. yërë√ // sin. he
r ë h a @, dur.; he t$arërayou, perf. del inc.]. V. mi√ iho√ (hsh); V. i k u k u √, kahe√
he t$ΩrΩhΩ√ he wahoho√
V. m@ t$ΩrΩhΩ√ 1 vb. intr. t he wahohoa@, inc.: tambalearse
(una carga mal sujeta); descender en vertical [he
het$e wahoha@, dur.1; he wahohoprou, term.; he waho-
Agua destinada a la cocción de una comida. pë horariyo, perf., pl. obj.; he wahohorayou, perf.; he
t$ë het$e hikepehe: ellos irán a sacar agua (para wahohou, dur.2]. 2 estado t he wahohoa, perf.
cocinar). sin. V. mãu est. he wahohowë: curvarse bruscamente hacia
abajo. pokoram@ pë husi he wai ma rë wahohoi:
het$ekou ¿no tienen las perdices coloradas un pico que se
vb. intr. t het$ekou, dur.: respirar con dificul- curva bruscamente hacia abajo?
tad (cuando se está enfermo, herido de gravedad
o agonizante). @rariwë kë a het$ekou maõ tëhë, a he wahoto√
wãri prao tëhë, kë k@p@ hit$oa ha kõrun@ (mit.): 1 vb. intr. t he wahotoa@, inc.: embotarse
mientras Jaguar yacía en el suelo con el aliento (punta de flecha de bambú) [he wahota@, dur.1;
entrecortado, ellos (dos) volvieron a bajar (del he wahotoprou, term.; he wahotou, dur.2]. 2 e s-
árbol). V. hereheremou, h e r e k o u, mishiã ha√ tado t he wahotowë: estar embotada (una pun-
ta de flecha) sin. he hihot$o√ (hsh), he pohoto√;
het$o (pei) V. he kõhõ√
1. Mango (de utensilio). poo kë het$o ha pee rë na-
he makepoma (mit.): él guardaba la mascada de he wasihi√
tabaco sobre el mango del hacha de piedra. 2. P e- vb. intr. t he wasihou: estar alojado profun-
dúnculo. 3. Clas. nom.: V. rahaka het$o. ya e he- damente en el interior de (un animal en una
t$o ta makepou m@ pao t$are kë! (cha.): en estas cir- madriguera, una espina muy enterrada en la
cunstancias siempre tenso mi arco con una fle- carne, y que se hunde más aún cuando se in-
cha de punta de bambú. sin. fit$o (hra), hit$o (pei) tenta extraerla) [he wasihikei, perf.].
he wakaka√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 82
he wakaka√ 1. he wët@√
vb. intr. t he wakaka@: encontrarse en un lu- 1 vb. intr. t he wët@a@: llegar a un límite, tener
gar determinado en el momento del amanecer. por frontera, terminarse (una superficie) [he wë-
yamak@ he wakaka@ kõã: el día llega nuevamente t@rayou, perf.]. wãritiwë t$ë wãri rë roowei ha, a
(lit.: pasamos otra madrugada). V. he wakara√ mashit$a hët@a he rë wët@rayouwei (mit.): la tie-
rra se derrumbó al borde del lugar donde esta-
he wakara√ ba acuclillado el hombre feo. fhe wët@k@√: pl.
1 vb. intr. t he wakara@: permanecer en un obj. shereka sik@ he wët@k@a rë totihire ha a shere-
lugar determinado, o en una situación deter- ka ta ukahe shë: vayan a buscar cañas para fle-
minada, hasta la madrugada. fmamo he wa- cha en el límite de los matorrales de cañas. 2
kara@: no dormir durante la noche. ya mamo vb. trans. t he wët@a@, inc.: 1. Lindar, limitar
he wãreke√ 2. he wët@√
1 vb. trans. t he wãrekeã@, inc.: cortarle los ca- Verbo que modifica el sentido de otro verbo,
bellos a alguien en forma escalonada, cortarlos verbo con una función adverbial: hacer algo
irreguralmente (y mal) [he wãrekã@, dur.; he wã- hasta cierto punto. kiha wamak@ tikëa he wët@-
r e k e p r a @: ponerse a√; he wãrekerei, perf.]. 2 e s t a- tou ha shoaron@, këk@ ta ha@prar@he (mit.): enca-
do t he wãrekeã: tener el cabello cortado irre- rámense enseguida (sobre los andamios), pero
gularmente en un punto. he wãrekã no, res.: no más allá de ese lugar, allí, y terminen rápi-
tener el cabello enteramente mal cortado. he do con esa roca.
wãrekewë: tener el cabello mal cortado (des-
pués de cierto tiempo). he wëya√ (hsh)
V. he weya√
he waro√
vb. trans. t he warou: visitar a alguien [he wa- he weya√
r o k e i, perf.]. ware he warou mraõtihë (way.): no vb. intr. t he weyaa@, inc.: 1. Llegar, caer (el
ceses de visitarme; shori, pe he mori warou rë, wã- atardecer). t$ë he weyaa@ kõã kupe: he aquí que el
nowãno rë k@ ha ya humap@ rëa rë kure (way.): cu- crepúsculo llega de nuevo. 2. Ausentarse hasta
ñado, estuve a punto de ir a visitarte, pero los el atardecer, permanecer hasta el atardecer (en
chismes me disuadieron (lit.: los chismes me hi- un lugar determinado, en una situación dada);
cieron volver la espalda); yare he warou tao ma estar durante todo el día en una situación da-
mai (way.): nunca viene a visitarme. sin. V. h a- da [he weya@, dur.; he weyarayou, perf.]. sekiseki-
m a; V. waro√ map@wei t$ë hehu ham@ a he weyama (mit.): el cre-
púsculo cayó cuando él llegó al Monte-de-los-
hewashimi saltamontes; waika pë hiraopë ham@, t$ë he tore
Zool., pequeño cangrejo de agua dulce (no id.), ham@, shamari kë a pata mãrikã@ he rë weyaratu-
tiene un caparazón duro con los bordes eriza- rei (mit.): más allá del lugar donde viven los
dos de púas. sin. hewaruhumi (hsh); V. oko Waika, las dantas se rascan contra los árboles
todo el día (lit.: hasta el atardecer); hei apia hik@
hewë m@ ãmoã he rë weyape (way.): los árboles apia
Zool., término genérico: designa a todas las es- que están yendo río arriba (hasta el atardecer =
pecies de murciélagos (frugívoros, insectívoros, durante todo el día). he weyahao, it.: quedar-
hematófagos). pë siyohap@ hewë a kuprou shoa- se varias veces seguidas en una misma situación
rayoma (mit.): su cuñado se transformó inme- hasta el atardecer; pasar varios días en un lu-
diatamente en murciélago. hewëriwë: antepa- gar determinado. weti kë wa hore t$a@ wa he we-
sado mitológico, se transformó en murciélago yahao t$arei?: ¿qué haces tú para llegar siempre
después de haber incurrido en incesto con su en el momento del atardecer?; yãmi pë n@@ e kuo
suegra. V. washo, tëpë tëhë e m@ã he weyahaoma: a partir del momento
en que volvió a quedar sola, su madre lloró du-
hewë nahi rante días enteros. he weya@: pasar por segun-
Bot., árbol (no id.) (lit.: árbol murciélago). Su da vez la noche en un lugar (distinto de aquél
madera no se utiliza para hacer fuego: se dice en el que se vive habitualmente) [he weyarayou,
que atrae a los murciélagos hematófagos. perf.]. shoriwë tahiap@ a he wëya@ shi ha topraon@,
83 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ he yat@√
tahiap@ ya he wëyarayoma (hsh): mi cuñado qui- rrote) asestado sobre la parte superior del crá-
so pasar una segunda noche, yo me quedé con neo (= dividir la cabeza en dos partes iguales,
él. he weyaprou: pasar varias noches en un lu- infligiendo una herida en su parte superior). V.
gar (distinto de aquél donde se vive habitual- he shë√, he yo√ // V. yakato√
mente); permanecer varios días en una situa-
ción determinada. shama kë a ta shëmahe, hiima he yakato√
kë a prao he weyaprou ma rë kõrõhe: el perro ha 1 vb. trans. t he yakatoa@: dividir un objeto re-
estado varios días sin ir de cacería, haz que ma- dondeado en dos partes iguales trazando sobre
te una danta. // sin. he wëya√ (hsh); V. he ha- su parte superior un surco, una ranura [he ya-
ru√, he titi√, m@ weya√, weyate k a t o r e i, perf.]. 2 estado t he yakatowë: objeto
redondo cuya parte superior presenta una inci-
h
he wayaha√ sión más o menos cóncava (un surco, una ranu-
V. he waya√ ra) que la divide en dos áreas más o menos igua-
les y regulares. yarushe pei si ma kui wa si he pa-
he wirina√ ta yakatowë ta toprapariyohan@ (cha.): no es otra
1 vb. intr. t he wirinaa@: encaramarse unos cosa que una piel de zorro guache, sin embar-
junto a otros (pájaros) [he wirinakei, perf.]. 2 es- go su cabeza (su extremidad superior) tiene una
tado t he wirinaa: perf.est. he wirinawë: es- linda ranura.
tar encaramados uno al lado del otro (pájaros).
V. he tipëtë√ he yakëkë√
1 v.m. t he yakëkëo: peinarse [he yakëkëmou:
he ya√ hacerse peinar; he yakëkëpramou: estar a punto
vb. trans. t he ya@: quemar una sustancia má- de hacerse peinar; he yakëkërayou, perf.]. 2 vb.
gica cerca de una vivienda de enemigos, para trans. t he yakëkëa@, inc.: peinar a alguien [he
matarlos [he yarei, perf.; he yayorayou, perf. del yakëka@, dur.; he yakëkërei, perf.; he yakëkou,
rec.; he yayou, rec.]. dur.2]. V. noma yakëkë√, yakëkë√
he yaharoko√ he yari
1 vb. intr. t he yaharokoa@, inc.: 1. Quedar dé- 1 estado t he yari: plano, chato (una superfi-
bil después de una enfermedad (niño). 2. Vol- cie, un terreno); llanura. weyate, he yari ha ya-
verse menos rígida, arrugarse por efecto del sol mak@ ha ta yërëiku (mit.): ¿y si, cuando llegue la
(hoja de tabaco). [he yakaroka@, dur.1; he yaharo- tarde, nos acuclilláramos en la llanura?; t$ë he
koprou, term.; he yakarokorayou, perf. del inc.; he wai rë yarire ha, kiha kë ya hikarip@ praa kupiye-
yakarokou, dur.2]. 2 estado t he yaharokowë: heri: mi conuco está allá, en un lugar donde co-
estar débil, sin fuerzas; haber perdido la vitali- mienza la llanura. fhe yari ha(m@): en la lla-
dad; haberse arrugado por efecto del sol (una nura, sobre un terreno plano. he yari ham@ ya-
hoja de tabaco). @ra a pata naikirip@ he yaharoko- mak@ huma: hemos caminado por la llanura; t $ ë
wë kõprou hëokirioma (mit.) (hsh): Jaguar quedó he rë yarire ha, kiha kë ya hikarip@ praa kupiyehe-
rezagado, y llegó debilitado por el hambre. sin. ri: allá, en una llanura, está mi conuco. 2 vb.
he yahato√ (hsh); V. he yau√, pë√, uhutiti√ intr. t he yaria@, inc.: andar sobre una llanura,
sobre un terreno plano [he yarii, dur.; he yarikei,
he yahato√ (hsh) perf.: en un lugar dado; he yariprou: abordar una
V. he yaharoko√ llanura, comenzar a caminar sobre un terreno
plano; he yarirayou, perf. del inc.]. pore rë a no
he yaho√ mayõ ham@ yëturë e he hapraoma, a he yaripeki-
vb. intr. t he yahoa@, inc.: cubrirse de su primer r i o m a: no tardó en desembocar en el camino de
plumaje (un pichón) [he yahoprou, term.]. V. ha- Aparecido, después caminó por una llanura; y a-
rurup@, makutup@, makamakap@ mak@ he ha yaripok@r@n@ eteweshi sik@ upraa: nos
internamos en la llanura y encontramos enton-
he yakaro√ ces un morichal. V. makehe√; ant. V. hehu
1 vb. intr. t he yakaroa@, inc.: estar rodeado,
ser sobrepasado por ambos lados [he yakaroma- 1. he yat@√
r e i, perf. del inc.; he yakaroprou, term.]. he yaka- 1 vb. intr. t he yat@a@: empecinarse, empeñar-
ropei: recibir una herida que secciona profun- se, ensañarse; hacer a pesar de, hacer de todas
damente el cuero cabelludo por la mitad del maneras; hacer algo venciendo un obstáculo o
cráneo. 2 vb. trans. t he yakaroma@: sobrepa- desoyendo una advertencia contraria [he yat@-
sar a alguien por la derecha y por la izquierda prou: empeñarse varias veces seguidas; he yat@ra-
a la vez [he yakaromarei, perf.]. he yakaropra@: you, perf.; he yat@tou: empecinarse por un mo-
seccionar profundamente el cuero cabelludo de mento para luego cambiar de actitud]. 2 estado
alguien por medio de un golpe (de palo, de ga- t he yat@wë, estado: mostrarse permanente-
he yat@√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 84
mente empecinado, ser así por naturaleza. V. he yëoma (way.): dame esa cosa hecha por los “Blan-
p r a k ë h ë √, wã he yat@√ cos”, esa cosa trenzada (lit.: ¿dónde está esa co-
sa hecha por los “Blancos”, esa cosa trenzada
2. he yat@√ que se pone sobre la cabeza?) (= dame un som-
Verbo que modifica el sentido de otro verbo, brero). V. watoshe
verbo con una función adverbial: hacer a des-
pecho de, hacer a pesar de todo, hacer a regaña- he yoa√
dientes; empecinarse en. t$ë pë ma wasii tëhë, a vb. trans. t he yoaa@: golpear en la cabeza con
hua he yat@rayoma: se fue de todas maneras, un palo (a una persona, a un animal), dar gol-
aunque se le dijo que no haga nada al respec- pes con la extremidad de un objeto alargado
to; maa a kei ma kui, a huu he yat@oma: él partió (palo o flecha), pegar a animales que vuelan
h
nuevamente el cabello en el lugar de la tonsura misma especie. hik@ puede designar también una
[he yoot$a@, dur.1; he yoot$ou, dur.2; he yoot$o- horqueta de árbol (simple o múltiple), o de ma-
prou, term.]. 2 estado t he yoot$owë: no tener dera cortada. horoweti hik@ poko ham@ pasho kë
tonsura, tener el cabello cortado regularmente pë @m@ma: los monos araña se desplazan sobre las
alrededor de la cabeza (al estilo tradicional de ramas de los árboles horoweti; t$ë hik@ ta yapa:
los Yãnomãm@). hõkõtõyoma kë t$ë he wai yoot$o- quema estos pedazos de madera (hi ta yapa: que-
wë totihio yaioma (mit.): Hõkõtõyoma tenía el ma este pedazo de madera); hik@ it$ãkemahe, pei
cabello cortado regularmente alrededor de la kë pëkap@ kasi ham@: enterraron palos en la sali-
cabeza (como una mujer yãnomãm@). V. yoot$o√ da de la madriguera (para tapar el orificio); ipa t$ë
hik@ pohoro kua ha, ya t$ë hik@ ma hipëa: si tuvie-
heyõshi ra fósforos te los daría. fhik@ hãkãrãk@: rama
1 estado t heyõshi: 1. Ardiente. õmãyãri kë a con horquetas múltiples. fhik@ no @rap@: los ár-
heyõshi pakayua waikipariyo kuhe (cha.): ya el ca- boles de la región donde vivía antiguamente un
lor ardiente del demonio õmãyãri se difunde hombre excepcional (durante un diálogo cere-
por mi pecho; yahi a heyõshi he rë toreparuhe yë! monial). fhik@ nomihou: árboles arrastrados en
(cha.): el calor ardiente de la casa se ha propa- forma sucesiva por la caída de otro más grande,
gado. 2 . Estar sudando. ya heyõshi ha@: estoy su- especialmente cuando sus troncos han sido pre-
dando (lit.: el sudor me sale). 2 vb. intr. t he- viamente tallados para obtener este resultado.
y õ s h i ã @, inc.: 1. Volverse ardiente. 2. Comenzar fhik@ pakaraa: rama que termina en horque-
a tener calor, a estar sudando [heyõshii, dur.; ta. pë hik@ poko pakaraotayopë ham@: en el lugar
heyõshiprou, term., sentido 1; heyõshirayou, perf. donde la rama forma una horqueta. fhii hik@
sentido 2]. V. pot$ot$e, u heyõshi, yopri; ant. V. p o k o: ramas de árboles. fhik@ yareheprawë: ra-
preyurap@, si ahi mas oblicuas de un árbol. fipa hik@: la región
donde yo he vivido en otros tiempos. ipa ya hik@
he yõshipë (pei) hãii ha kuikun@: abandoné la región donde vivía.
1. Anat., cerebro. pë t$ë he yõshipë m@ wat$ëa hai- Se puede decir, en el mismo sentido: ipa ya hik@
kiprarema (mit.): él le devoró enteramente los heima@ o ipa ya hik@ yãrãrema@. fshõmi kë t$ë
sesos. 2. Extremidad del cambur o del plátano hik@ ha (hsh): en otra región. 2. Clas. nom., per-
que se une al racimo. tenece al sistema taxonómico de los animales.
Designa a dos ortópteros de la familia de los fás-
hi midos (se asemejan a ramitas), y a un coleópte-
1. Clas. nom., pertenece a la taxonomía de las ro cuya larva es xilófaga. V. purima hik@, rãkõ hik@,
plantas. hi designa casi siempre a un árbol, o a rëyë hik@ // sin. fi, fik@ (hra); V. hii hi, hii hi ka
ciertos peces que se alimentan de madera podri-
da.: V. ata hi, fina hi, horoweti hi, huwë hi, kana- hiã!
ye nini hi, kumato hi, roa hi, etc. Entra en la for- Excl. que profiere alguien cuando se moja o en-
mación de numerosos clasificadores anafóricos tra en contacto con un objeto frío.
que sirven para designar árboles: V. ã h u h i, aka si-
h i, ãmohi, anahi, ã s h i h i, kat$ohi, kohi, m a h i, m a- hieke√
s i h i, m o h i, mosihi, nahi, n a t $ a h i, n o u h i, sihi, s i n a- 1 vb. intr. t h i e k e a @, inc.: llenarse hasta el bor-
hi, shihi, uhi, ut$ahi, unahi. 2. Madera. Clasifica- de [hiekekei, perf. del inc.; hiekeprou, term.]. 2
dor anafórico frecuente para hãtõ nahi: el arco. vb. trans. t hiekeama@: llenar un recipiente
t$ë hi t@@kou m@ma: él estaba en guardia y vigila- hasta el borde [hiekemakei, perf.]. 3 estado t
ba los estremecimientos del árbol (lit.: se fijaba h i e k e a, perf. est. fihiru a hiekea: el niño ma-
si el árbol temblaba); e naha hi kuo tëhë ya tupei ma de la teta. sin. he hieke√, fieke√
kuroi: el árbol estaba así cuando me trepé; ho-
rotowë hi ha pëprar@n@, hi tikëmakema: cortó un hieti√
palo corto y lo puso en la prolongación (de una 1 vb. intr. t hietia@: ajustarse mal, introducir-
rama); ahë rë t$ë hi ta tërë: agarra un arco para ti; se imperfectamente, cerrar mal [hietikei, perf.].
hifeti√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 86
2 vb. trans. t hietiama@, caus.: ajustar mal, po- cer, volver sólido (a algo que es líquido) [hihu-
ner torcido, introducir mal, cerrar imperfecta- ma@, dur., pl. obj.; hihumarei, perf.; hihupra@:
mente; no enterrar lo suficientemente profun- ponerse a√]. 4 estado t hihua: ser duro local-
do [hietimakei, perf.; hietitaa@, it.]. 3 estado t mente. hihutiwë: ser un poco firme, ser lige-
h i e t i a, perf. est. h i e t i w ë: estar mal ajustado, in- ramente duro. h i h u w ë: ser completamente du-
completamente hundido, mal cerrado. f roo ro; ser sólido naturalmente (no romperse con
h i e t i w ë: estar sentado sobre una sola nalga, es- facilidad). yayën@ wapu kë k@ hihuwë hima@: mi
tar sentado en forma torcida. V. kayare√ suegra pretende que los frutos wapu están (to-
davía) duros; ãrõ kë t$ë t$ot$o pë fihuo fa yaion@,
hifeti√ (hra) weti ham@ t$ë rë kuin@ ya t$ë t$ot$o ta pëprar@ kë?
V. huheti√ (way.) (hra): los bejucos de la especie ãrõ son
h hihat$o√
1 vb. intr. t hihat$oma@: hincharse el vientre
realmente muy correosos, ¿con qué cortarlos?
(= dame un machete). fhihuhu√: ser un po-
co duro (mismas desinencias que para hihu√).
después de haber ingerido un animal prohibido sin. fihu√ (hra); V. h i y a k a √, rohot$a√, y@@√; ant.
o potencialmente peligroso, o después de haber ëpëhë√
matado a alguien: el pei no uhutip@ del animal
(o de la víctima) se come el estómago, produce hihuti√
la hinchazón del vientre, y puede provocar la V. hihu√
muerte. Esto ocurre, por ejemplo, cuando un
niño come la carne de un bagre grande, o cuan- hihu u na
do un adulto come parte de una anaconda. Pa- Zool., insecto, nigua; Tunga penetrans (Sypho-
ra evitar este trance es preciso que un chamán naptera, Tungidae). En estado libre parece una
mate previamente al pei no uhutip@ de la bestia; pulga pequeña que no salta pero que corre con
los homicidas se someten al ritual unokaimou agilidad; se disimula en la tierra o en el polvo,
por la misma razón. poshotom@ yëtu kë pë wai hi- siempre en un medio seco. Generalmente se in-
hat$oma@ ha kuikun@, poshotom@ kë pë maka wai troduce en la planta del pie o bajo las uñas, don-
ha hãepotop@ kuaa@ ha kuikun@ (mit.): no pasó de aumenta de tamaño al llenar su abdomen
mucho tiempo, la tortuga cayó enferma y su de huevos, y alcanza el tamaño de un garban-
vientre se hinchó. hihat$oprou: abrirse en dos zo. Los indígenas extirpan a estos animales con
(la cáscara de un fruto). 2 vb. trans. t hiha- espinas o con agujas. Los niños mal cuidados
t $ o a @: apretar un fruto con la mano para quitar- los tienen en tanta cantidad dentro de sus pies
le la cáscara, apretar una lechosa entre las ma- que se ven forzados a caminar sobre sus talones.
nos para ablandarla y sorber su pulpa [hihat$o- En ciertas circunstancias estos parásitos pueden
p r a @: ponerse a√; hihat$orei, perf.]. hihat$opra@: infectar todo el cuerpo, volviéndose entonces
haber sido enfermado por el pei no uhutip@ de un peligrosos. hihu na wanoka: pequeño hueco
ser vivo al que se ha matado (hombre o bestia). que deja el parásito en la piel después de haber
t$ãriyë pë wai hihat$opra@ kë a kure (mit.): mi ani- sido extraído. V. wanoka. f hihu na washa@:
mal de compañía está afectado por el principio extraer este parásito con la ayuda de un objeto
vital (del jaguar al que mató). sin. V. h a h a t $ o √, puntiagudo (una espina o un aguja). V. washë√.
h a k a r o √, yahat$o√; V. pë√, wãrihõt$õ√ f t$ororowë u na: parásito (instalado bajo la
piel) que ya tiene cierto tamaño // sin. fifu u na
hiho u na (hsh) (hra), hiho u na (hsh)
V. hihu u na
1. hii√
hihu√ 1 vb. trans. t hiii: picar (un mosquito o un in-
1 vb. intr. t h i h u a @, inc.: endurecerse, solidi- secto provisto de pico chupador) [h i i r e i, perf.].
ficarse [hihukei, perf.: endurecerse localmente; ukushin@ yare hiirema: un mosquito me ha pica-
hihuprou, term.; h i h u r a y o u, perf. del inc.; h i h u u, do. sin. hiima@: enhebrar, ensartar cuentas [h i i-
dur.]. hihuo: sostenerse firmemente (sobre sus pra@: estar a punto de; h i i r e i, perf.; hiita@: hacer-
piernas) [hihukei, perf.]. hihutou: recobrar las lo por un momento]. topë ya k@ hiima: yo en-
fuerzas (después de una enfermedad, después sartaba cuentas; topë ya k@ hiirema: yo ensarté
de haber sido iniciado, después del ritual u n o- cuentas. 2 estado t hii no, res.: cuentas ensar-
k a i). “hei wa hihutou h@t@t@o tëhë, a huu kukeki- tadas. sin. V. tika√
rio, a hua he yat@owë”, t$ë pë kuu totihipariyoma
(cha.): “cuando hayas recobrado las fuerzas 2. hii√
(después de tu iniciación, se pondrá en marcha 1 vb. intr. t h i i ã @: colocarse en el extremo de
(el hekura), seguro que se pondrán en marcha”, [h i i k e i, perf.; h i i t o u: venir a colocarse por un mo-
es precisamente eso lo que ellos dijeron. 2 vb. mento en el extremo de]. hiiõ: lastimarse con
trans. t h i h u a m a @: volver duro, hacer endure- la extremidad de un objeto puntiagudo. fma-
87 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ hiima
mik@ hiiõ: lastimarse el pie con un objeto pun- kë hi poko kemarema: Horemariwë dejó caer una
tiagudo. fmamo hiiõ: hacerse daño, o lasti- rama. fhii hi si: corteza de árbol. fhii hi ihe-
marse el ojo con un objeto puntiagudo. yamak@ t e: cima de un árbol. fhii hi kõt$ë ham@: al pie
mamo hiiõ kë tao, yamak@ puhi kunomi: t@t@ ha rë de un árbol. 2. Fusil de caza (raro). hii hin@ t$ë
pëmak@ huatarou haruu (hsh): no pensamos que pë niya hõã niya@ ha: se dice que van a comba-
podíamos lastimarnos los ojos (con las ramas), tir entre ellos con fusiles.
y hemos caminado durante la noche. 2 vb.
trans. t hiiã@, inc.: fijar en la extremidad de hii hi ka
(amarrando, clavando, etc.): amarrar un anzue- 1. Tronco ahuecado, cavidad dentro de un ár-
lo a la punta de un guaral, colocarle una punta bol. También se dice: hi ka o pei hi ka. shõmi kë
a una flecha, etc. [h i i h ã @, pl. obj., pl. suj.; hiima@, t$ë hi ka mai, na@ rë hi ka ha: no en cualquier
h
dur., pl. obj.; h i i p e i, perf.: colocar una punta de árbol hueco, muy precisamente en el hueco de
bambú en el fuste de una flecha; hiipou: guar- un árbol na@; hii ka ha a kea hãt$õkema (mit.):
dar, conservar fijado en la punta de]. rahaka kë él se dejó caer subrepticiamente en el tronco
k@ hiihiã ha yairar@r@n@: ellos metieron puntas de hueco; pei hi ka ham@ wa ha rukër@n@, puu u pë ta
bambú en sus flechas; sipara wama si hiiha@ mai: w a r @: introdúcete en el hueco del tronco y có-
no metan un cuchillo en la punta de sus palos mete la miel; hii kë hi ka ha t$ë u pë pata man-
(para asestarles golpes a sus adversarios); rãhãrã @kama@ yaro (mit.): es porque él esperaba que el
pëma pë ta hiima: coloquemos ramas con varias tronco hueco se llenara de miel. 2. Mortero en
horquetas en la punta de nuestras flechas (para el que se trituran los huesos de los muertos du-
cazar pájaros pequeños); rahaka kë a ta hiimahe: rante la ceremonia paushimou. suwë kë pë wãrin@
pónganles puntas de bambú a sus flechas; miha hii kë hi ka m@@ totihipehe: las mujeres ciertamen-
a rii ta yërëiku, ahë namoku ta hiima: acuclíllate te verán el mortero (cuando se trituren los hue-
y pon puntas de curare en tus flechas; rahaka ya sos de aquéllos que hayamos matado) (= lleva-
hiipou: yo tengo una flecha con una punta de remos a cabo la venganza de sangre).
bambú. hiipra@: encaramar a una guacamaya,
o a un loro, colocándolo en el extremo de un hii hik@
palo. frahaka hiiãprara@: prepararse para la 1. Plural de hii hi; tronco de árbol tomado en
guerra, prepararse para un ataque (lit.: poner- su totalidad. hii hik@ ihirup@ ha e yãmi roa payë-
les puntas de bambú a las flechas). pë t$ë rahaka këkema: él se sentó en la proximidad sobre un
wãri hiiãprara@ kë a kure: ellos se están preparan- pequeño tronco de árbol. 2. Plataforma sobre la
do para la guerra. 3 estado t h i i ã: estar en el ex- cual se expone a veces el cuerpo de un muerto
tremo de. kurat$a ãt$e hiiã: las inflorescencias antes de su cremación. a ha shuwër@n@ hii hik@
de las matas de plátano cuelgan (= las matas de noshi hariraama (mit.): como el cuerpo (de Pája-
plátano están florecidas); werehi a ma roo tëhë, ro carpintero enano) había comenzado a hin-
a ma hiiõ tëhë: mientras el loro estaba encara- charse, la plataforma sobre la cual estaba ex-
mado, mientras estaba en la punta de su palo; puesto se dilató.
kihi ai pei namo rë hiirë a kãi totihitawë: esta fle-
cha con punta de curare es buena. sin. V. pa√ (2) hiima
1 Animal de compañía; perro. La palabra se usa
hii hi sola, o junto al pronombre posesivo, 3ra. pers.
1. Madera, árbol, arbusto; todo objeto de made- del sing. (bajo la forma pë himap@: su animal de
ra (palo, vara, pedazo de madera, etc.). Pl. hii compañía, su perro). Para los pronombres po-
hik@. hii kë hi pata ãyõri ha wat$aperariwë kë a sesivos de la 1ra. y de la 2da. pers. del sing. V.
yãmou ha kuparun@ (mit.): Dormilona se pintó el t $ ã r i √. hiiman@ shama kë a nosi tërehër@ma: el pe-
cuerpo detrás de un árbol grande; hii kë ya hi rro persiguió a la danta; hiima kë a pata suhiri-
ha tikëmak@n@, ya t$ë ha waririmak@n@, @ham@ ya na kuoma: era un perro grande, buen cazador;
tuopë: yo colocaré el palo (en la prolongación miha kahën@ poshe kë k@ ta shëma hiimahë kë a
de la rama) y treparé aferrándome a él; hii kë hi wãri iha: tú que estás allí, ve con tu perro a ma-
hurumap@rema (mit.): ellos (dos) hicieron que tar chácharos (lit.: haz que tu perro mate chá-
el árbol se hinchara; hii wama hi ha përar@n@, ya- charos); shaporin@ poshotom@ kë a hiima t$apoma:
ro a hore hamorima@ ta poohe shë (mit.): corten el chamán tenía una tortuga como animal de
palos y úsenlos como palanca para remolcarlo compañía; rahara këk@ hiima pomahe (mit.): ellos
sobre el suelo (en esta frase la palabra yaro de- tenían un monstruo rahara como animal de
signa a un ser humano). fhii hi naka: tocón compañía. V. nana, t $ ã r i, yupu ushi 2 En cier-
de árbol. fhii hi nanoka: tocón de árbol. fhii tas circunstancias (por ejemplo, cuando se ha-
hi nasik@: raíz de árbol. fhii hi poko: rama de bla de la venganza por sangre), la palabra h i i-
árbol. a imik@ wariprakema, hii kë hi poko niya ma se refiere a un hombre que ha sido matado
ha huwëan@: extendió bruscamente las manos por otro. fhiima kõã@ (lit.: retomar, recuperar
para agarrar la rama del árbol; horemariwën@ hii a un perro o a un animal de compañía): asegu-
hikã√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 88
h
hokërayohër@@wei, pei yamak@ hik@ poma: nos fui- gerse de esa manera, o ya estarlo]. 2 vb. trans.
mos del lugar donde habíamos dormido, trans- t hikõrõã@, inc.: proteger un objeto (general-
portando a un enfermo adentro de un chincho- mente una planta) rodeándolo de palos clava-
rro colgado de una vara, que dos hombres car- dos en el suelo [hikõrã@, dur., pl. obj.; hikõrõãkei,
gaban. V. hik@ të√ perf., pl. obj.; hikõrõkei, perf.; hikõrõpra@: poner-
se a√]. pee ya nahe hikõrõkema: he protegido el
hik@ të√ (pei) tabaco poniendo palos a todo su alrededor. V.
vb. trans. t hik@ tëma@, inc.: meter a un enfer- arana√*mou, pesi; V. he hãyõ√, he hit$õrõkõ√
mo en un chinchorro colgado de una vara, y
transporlarlo sosteniendo ambos extremos de himare mo (hra)
la misma [pei hik@ tërei, perf.]. yare hik@ rë tëre- V. hemare mo
h ë r @ @ w e i: me metieron en un chinchorro colga-
do de una vara y me transportaron así; pei rë him@
yare hik@ tëma@ kupërahei, y@@ këk@ ha yëtëmak@n@ vb. trans. t him@ã@, inc.: trasladarse para mos-
yare hik@ rë tërehër@@wehei: colgaron un chincho- trarle algo a alguien [h i m a @, dur.: estar yendo a
rro de algodón de una vara, me metieron aden- mostrarle algo a alguien; him@kei, perf.]. waiha,
tro y me transportaron en él. V. hik@ po√ ya moku him@ãwë: más tarde iré a mostrarte las
semillas; puu kë wa him@ãpë: me acompañarás
hikõ√ para mostrarme los lugares adonde hay miel;
1 vb. intr. t hikõã@: comprimirse, acurrucarse hayariwë kë t$ëëp@n@ manaka sik@ a him@kema
[h i k õ k e i, perf.; hikõõ: acurrucarse en el fondo de, (mit.): la hija de Venado le mostró las palmas
estar acurrucado en el fondo de]. pe he weyowe- manaka. h i m a @: 1 . Indicar, señalar con el dedo;
yo he horokopë ha proro kë a wãri ha hikõikun@ pretender que. weti ha pei kë mot$oka wãri hi-
(mit.): la nutria se había ovillado en un sitio ma@ kuhe?: ¿dónde dijo él que estará el sol (seña-
donde la parte alta de la orilla terminaba brus- lándolo con el dedo)? (= ¿cuándo dijo él que re-
camente. 2 vb. trans. t h i k õ ã @: acuñar, intro- gresará?); yayën@ wapu kë k@ hihuwë hima@ t$ai: mi
ducir a la fuerza, deslizar algo entre la piel y el suegra insinúa que los frutos wapu están (toda-
guayuco (para esconderlo, para transportarlo) vía) duros (que todavía no están buenos para
[hikõkei, perf.; h i k õ p o u: conservar ajustado, trans- comerlos); shori, shami hima@ tikootihë: cuñado,
portar un objeto calzado entre otros en un ces- ante todo no insinúes que eso está mugriento.
to de carga, llevarse un objeto después de ha- 2. Enseñar, decirle a alguien cómo hacer [h i m @-
berlo deslizado entre la piel y el guayuco]. hi- rei, perf.; himãma@, fact.: preguntarle a alguien
k õ p r a @: encerrar a un animal en su madriguera cómo hacer, hacerse enseñar, hacerse mostrar.].
enterrando una barrera de palos en el orificio de V. kano wã himou, naiki himou, ohi himou, peshi
salida. fh i k õ k õ √: pl. suj., pl. de lugares [hokõ- h i m o u; V. h i r a √, imik@ him@o, y@m@ka√
kã@, dur., frec.]. pei ya nak@ ha iwa yãhi hikõkã@:
la carne de babilla se me atasca entre los dien- 1. himo
tes (habitualmente). V. hãk@√, hisini√, huu√ Garrote de madera de palma, sus bordes son
achatados, casi cortantes; con frecuencia está
hikõkõ√ pintado de rojo con onoto y decorado con lí-
estado t hikõkõã: espacioso, despejado (en la neas sinuosas. @s@ ham@ a kuo tëhë himo kë a pri-
vivienda). hikõkõwë: espacio no ocupado den- riparema (mit.): cuando estuvo en lo alto (del
tro de una vivienda. sin. V. y a w ë r e √; V. m@ hi- árbol), puso el garrote a través (de las ramas). V.
kõkõ√; ant. V. hishiki naprushi
hikore√ 2. himo
1 vb. trans. t hikorea@, inc.: practicarle una in- 1 sus. t himo: flor, fruto. weti pei kë wa t$ë k@
cisión a un fruto para quitarle una parte daña- himo wa@ kure?: ¿qué clase de fruto estás co-
da [h o k o r e k e i, perf.; hikorema@, dur., pl. obj.; hi- miendo? himohimo: fruto. Pl. himohimo kë k@.
himo√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 90
par y sondear (el hueco en el peñasco)? 2. To- da (en la comunidad) [h i r a k e i, perf.; h i r a o: es-
car por una vez con el extremo de un objeto tar juntos, estar reunidos, residir en un lugar
alargado [hipa@, dur., pl. obj. o pl. de actos: son- determinado; hiratakei, perf.: agruparse rápida-
dear muchas madrigueras, tocar muchas veces mente; hiratou: agruparse por un momento]. ya-
con el extremo de un objeto alargado; hipiakei, mak@ ahetou tëhë pei mak@ ha yamak@ hirakema:
perf. de hipia@ (sentido 1); h i p i p r a a @: ponerse a estábamos cerca de la meta cuando nos reagru-
sondear una madriguera; hipirei, perf. de hipia@ pamos sobre un cerro rocoso; ëyëha pë ta hirai-
(sentido 2)]. hipihipima@: sondear dando pe- ku, mamikai kë pë ta hiraiku: reúnanse aquí, reú-
queños golpes, dar muchos golpecitos valién- nanse en silencio; hesika ha kë pë hiraa ahetepe-
dose de un objeto alargado. horema kë t$ë pë pa- yoruu kuhe: ellos acaban de reunirse cerca de
ta hipihipipraroma (mit.): las grandes lombrices aquí, sobre la cima; mamikai pë ta hiraiku: vi-
h
daban golpecitos contra la pared. fmamo hi- van tranquilos (no amenacen, no insulten a na-
pipei: meterle el dedo en el ojo a alguien. pë ma- die); pëmak@ hapa kõmi hirao tëhë maiyõ t$eri pë
mo hipipei: voy a meterte el dedo en el ojo. V. sho pëmak@ niyayoma: acabábamos de agrupar-
u hip@√ nos para vivir juntos cuando entramos en gue-
rra con los habitantes de Maiyõ; pë hirao shoa-
hipihipi√ wë: ellos aún están allí (en nuestra casa); sha-
V. hipi√ pono ham@ pë kõmi hirao tëhë urihi ham@ hawë yai
t$awë t$ë ã kuaama (mit.): un ruido extraño les
hiporo llegó desde la selva cuando estaban todos jun-
Zool., abeja (no id.). Construye su nido en los tos en la casa colectiva; pë yãrimou kãi hiraoma,
troncos huecos; su miel es agridulce. pë yãmoã h@t@t@a ha totihir@n@ hekura pë yahip@ ha
pë hurayoma (mit.): se reunieron para bañarse,
hi poshowë y cuando todos estuvieron pintados y adorna-
Madera muy blanda, como la de la ceiba. V. ë p ë- dos con sus plumas, se pusieron en camino ha-
hë√; ant. V. hihu√, hiyaka√ (hsh), y@@√ cia la casa de los hekura. f mamo hiraprou:
dentro de la expresión wa mamo hiraprou: tus
hipoye√ ojos estallan (como los de un muerto que está
1 vb. intr. t h i p o y e a @: describir una curva al siendo incinerado). Es lo que se le dice a alguien
caminar. hipoyemou: desplazarse como los que está asando plátanos verdes sobre la brasa,
reptiles, progresar en zigzag (una serpiente, un cuando uno de ellos se abre por efecto de la coc-
temblador) [hipoyeaprarou: avanzar, progresar ción. h i r a m o u: hacerse enseñar, hacerse mos-
zigzagueando]. pei maka ha yai t$ë imisi wayu trar cómo hacer; hacerse iniciar como chamán.
pata hipoyemou (cha.): el demonio desplazaba 2 vb. trans. h i r a a @, inc.: juntar, agrupar, reunir,
su dedo deletéreo en zigzag sobre el estómago; amontonar [hirakei, perf.; hirapou: conservar
kuma ma hipoyeapraroma: las guabinas zigza- objetos agrupados; hirapraa@, it.; h i r a p r a @: poner-
gueaban. 2 estado t hipoyewë: ser curvada, se a√]. maiyõ këk@ ha kurat$a si pë hirapraa@ yaio-
sinuosa (la madriguera de un animal). V. shi- mahe (mit.): ellos juntaron matas de plátano
mo√, shoke√ en el monte Maiyõ; matohi ya pë hiramakei: les
pediré que junten sus bienes personales; t$ë pë
hiprao hãtõ nahi hiraa haikipemahe: habían reunido en
V. hipë√ la plaza central todas las varas (que necesita-
ban para construir la casa); kõã kë ãsho hirapraa@
hiprushi√ shoapema, ãsho oa haikiamapotayoma: hizo va-
1 vb. trans. t hiprushia@, inc.: pelar los gra- rios montones de madera, y cada montón con-
nos del yopo [hiprusha@, dur., pl. obj.; hiprushi- tenía la madera necesaria (para lo que quería
rarei, perf., pl. obj.]. 2 estado t hiprusha no, h acer); maiyõ këk@ ham@ kurat$a si pë hirapomahe
res.: granos de yopo pelados. V. washë√ (mit.): conservaron apiladas las matas de pláta-
no en el monte Maiyõ. h i r a @: enseñar, decirle a
hiputu alguien cómo hacer algo [hirakei, perf.; h i r a m a @,
Zool., morrona, culebra de dos cabezas; Am- fact.: hacerse enseñar, preguntarle a alguien có-
phisbaena fuliginosa (Amphisbaenidae). Reptil mo hacer]. kama kë iha ya hiramakei: le pediré
inofensivo y ciego que habitualmente vive ba- que me diga cómo hacer. fhiraa wirina√: ali-
jo tierra. Los Yãnomãm@ piensan que brota de near (objetos bajos). t$ë hirao wirinawë: están ali-
la columna vertebral de los muertos y que su neados (están agrupados en fila); ya t$ë hiraa wi-
mordedura produce hemorragias fatales. rinaa@: yo los agrupo poniéndolos en fila. V.
it$ãã m@ t$ari 3 estado t hiraa, perf. est. kiham@,
hira√ uruhi ham@, pë hiraaharayoa: ellos viven allá, en
1 vb. intr. t hiraa@, inc.: juntarse, reunirse, la selva; ahete ha warë kë k@ hiraa kurai: he des-
agruparse; vivir en, estar presente en la vivien- cubierto una manada de váquiros cerca de aquí;
hiraha√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 92
shapono ham@ kõmi pë hiraa: están todos en el un esqueje tomado de la base de una caña pa-
shapono; porepore kë pë rë hirapiyei ham@ yãno- ra flecha. 3 estado t hirërëa, perf. est. V. t i r ë-
mãm@ a warokema: el hombre llegó a un lugar r ë a √, t@a√
donde vivían espíritus; urihi ham@ pruka wapu
kë k@ hiraa: en la selva hay muchos frutos w a p u; hire√
shosho mopë hiraopë ha suwë pë warokema: las vb. trans. t h i r e a @: 1. Recoger un objeto desli-
mujeres llegaron a un lugar donde los frutos zando por debajo de él una astilla de madera o
shosho yacían esparcidos por el suelo. h i r a p r a- una hoja de un machete o cuchillo, recoger así
w ë, pl. obj., disp.: estar juntos, estar reunidos los excrementos. 2. Mover un objeto pesado va-
(en diferentes lugares); vivir en, habitar diferen- liéndose de una palanca que se coloca por de-
tes lugares. tem@ t$ë pë hiraprawë: por doquier bajo de él [hirerarei, perf., pl. obj.; hirepra@: po-
h
trumento, realizando un movimiento de arri- nahe hisi, si hisi
ba hacia abajo [hirika@, dur., pl. obj.; hirikikei,
perf.: derribar algo con una vara para darlo; hi- hisi nahek@
rikipra@: ponerse a rascar, a raspar; hirikirei, perf.: V. sin. hisihisi
derribar algo con una vara para tomarlo para
sí]. sipara sin@ hãtõ ya nahi hirika@: yo raspo el hisini√
fuste del arco con un cuchillo. V. h o ã √, hõrere√, 1 vb. intr. t hisiniprou: apretarse unos con-
mãr@k@√, t i y o √, t@s@k@√ tra otros. 2 vb. trans. t hisiniã@, inc.: apretar
objetos alargados unos contra otros, enterrar las
hiroro√ estacas de una empalizada defensiva bien jun-
1 vb. trans. t hiroroa@, inc.: afilar una punta de tas entre sí [h i s i n ã @, dur.; hisinipra@: ponerse a√;
bambú [hirora@, dur., pl. obj.; hiroropou: poseer hisinirei, perf.]. hisinipra@: trenzar apretada-
puntas de bambú afiladas; hiroropra@: ponerse mente las hebras de una cesta. 3 estado t h i s i-
a√; hirororarei, perf., pl. obj.; h i r o r o r e i, perf.]. 2 n i w ë: apretados unos contra otros; ser apreta-
estado t hiroroa, perf. est. hirorowë: afilada do (el tejido de una cesta). V. m a s @ s @ √, shãnini√,
(una punta de bambú). V. h i t o t o √, iroro√, ishori√, shatiti√
namo√, namo hiroro√
hisiõm@
hirosho√ Semilla del árbol hisiõm@ hi utilizada en la ela-
vb. trans. t h i r o s h o a @, inc.: horadar, agujerear boración de un alucinógeno, el yopo; nombre
(una vez) sirviéndose de un objeto puntiagudo que se le da al alucinógeno en sí mismo. h i-
[hirosha@, dur.: horadar, agujerear varias veces; siõm@ an@ yare shëa rë totihirëhe: súbitamente me
hiroshopra@: ponerse a√; hiroshorarei: perf. del hallé por completo bajo el efecto del yopo (lit.:
dur.; hiroshorei, perf. del inc.]. V. hiwëhë√, tiro- el yopo me pegó de verdad). hisiõm@ hi: bot.,
sho√, tiwëhë√ árbol del yopo; Anadenanthera peregrina (Leg.,
Mimosaceae). Crece naturalmente en ciertas sa-
hiruru√ banas y ha sido aclimatado en los conucos. Las
1 vb. intr. t hiruruprou: moverse por efecto de vainas se cosechan a partir de diciembre, lue-
un impulso. 2 vb. trans. t hirurua@, inc.: mover, go se las pela y se conservan las semillas en pa-
apartar de delante de sí, rechazar con las manos nelas; forman parte del ciclo de intercambio
(una vez); rechazar a un ser maligno, mantenerlo comercial. En el momento de prepararlas, las
a distancia (cha.) [hirura@, dur.: empujar, rechazar semillas se mezclan con la corteza del árbol
varias veces; hirurukei, perf. del inc.; hirurupraa@, ama ãsi, después de lo cual se calienta la mez-
it.: rechazar a alguien varias veces seguidas con cla, y se reduce a un polvo muy fino. Este alu-
las manos; hirurupra@: ponerse a√; hirururei, perf. cinógeno juega un rol importante en el chama-
del dur.]. ikãri yare hirururema: él me rechazó vi- nismo. sin. pararo (hsh); V. e p e n a, epena wa@, y a-
gorosamente; hii hi ha pahetirar@hen@, t$ë mo pata kõana
hirurama (mit.): cortaron palos (que utilizaron
como palancas) para empujar el enorme pene hishã√
de enfrente de ellos; @ra ya wãri hirurua payëkë- 1 v.m. t hishãõ: introducirse un objeto largo
pou kuo tëhë, t$oku t$apra@ ta ha@ohe (mit.): apre- y fino en un órgano para limpiarlo, estar ha-
súrense a descolgar sus chinchorros (y a abando- ciendo esto. f hiyõkak@ hishãõ: introducirse
nar el campamento) mientras yo ahuyento a la un bejuco flexible o una pluma en las narinas
fiera y la mantengo a distancia. V. shai√ para forzarse a estornudar. fnak@ hishãõ: lim-
piarse los dientes. fposi hishãõ: introducir una
hisi ramita o una pluma en el ano de un animal, e
Zool., avispa (no id.). Cuelga su nido de las ra- imprimirle luego un movimiento de vaivén
mas de los árboles; su picadura es muy doloro- (para divertirse). ya pë posi ta hishãpraa sho: ¿y
sa. sin. yaitakarawë (hsh) si le meto una ramita en el culo y la muevo?
hishãhishã√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 94
fy@m@kak@ hishãõ: limpiarse el oído valiéndo- sorden; estar cargado con muchos objetos. t$ë
se de un bejuco fino o de una pluma, producir- hishiki: está repleto; tahiap@ t$oku shirõ kuoma, ai
se cosquillas de esa manera. 2 vb. trans. t hi- kë t$ë hishiki kutaopë ha kunomai: no había na-
s h ã @: sondear una madriguera, limpiar un tubo, da más que un solo chinchorro de bejuco, nin-
introduciendo y agitando un palo largo y fino gún otro ocupaba el lugar; hei a rë kui ha wa
[hishã@ kukei, perf.; hishãpra@: introducir un pa- t$apra@ mai, pë t$ë hishiki: no metas nada más
lito en una madriguera para hacer salir al ani- (en la cesta), está repleta. h i s h i k i ã: estar reple-
mal que se encuentra adentro]. t$ora ya ka to localmente. 2 vb. intr. t hishikiã@, inc.:
h i s h ã @: yo limpio el tubo de inhalar droga (re- atestarse (un lugar); estar desordenado (estar en
moviendo por adentro con un palito). hishã- desorden); ponerse unas sobre otras (personas)
hishãmou, bromeando: hacer el amor (el ha- [hishikãi, dur.; hishikikei, perf.: atestarse local-
hishi√ hishima
1 vb. intr. t hishia@, inc.: derrumbarse, des- Bot., planta trepadora cultivada; Lageneria sp.
moronarse; estar siendo socavado, minado [hi- (Cucurbitaceae). 2. Totuma fabricada con la
shii, dur.; hishiarei, perf.; hishiprou, term.]. ma- cáscara del fruto de esta planta. kamiyën@ epena
shit$a a hishia@: la tierra se derrumba; motu un@ kë ya e pë rë yoa@wei, ya e pë ha kopeapran@, ya e
hii kë hik@ hishia@ ha kuikun@, hik@ opisi wëkëata- pë hishi ha t$apran@: “pei ahë k@ yaua kure” (hsh):
roma (mit.): cuando el diluvio comenzó a so- voy a descortezar los árboles y a recoger el alu-
cavar los árboles, éstos se inclinaron poco a cinógeno, a éste lo pulverizo, lo vierto en una
poco; maa kë mapë ma h@k@ãprara@ pëa ma kure, calabaza y le digo (a mi hermano menor): “to-
ma pë hishiatarama (mit.): de nada le valió me- ma esta calabaza que cuelga, es para ti”. 3. Ca-
ter piedras (para tapar los huecos), el agua so- labaza (del mismo tipo) que contiene las ceni-
cavó la tierra en todo el rededor (y las hizo ca- zas de un muerto. hei wanap@wei t$eri ha kami-
er). 2 vb. trans. t hishia@: hacer que se derrum- yën@ ai kë ya hishima yehipou totihiopë: soy yo
be, que se desmorone; excavar para agrandar quien les llevará la calabaza cineraria a los ha-
una madriguera [hishii, dur.; hishipra@: ponerse bitantes de Wanap@wei. fhishima he hora@:
a√; hishirei, perf.]. 3 sus. t hishiõ no: ribera insuflar un alucinógeno en el cuello de una ca-
alta labrada por la corriente. V. hashishi√, hi- labaza que contiene las cenizas de un chamán,
s h is h i √ antes de consumirlas dentro de la compota de
plátano. fhishima it$oma@: sacar una calaba-
hishihishi√ za cineraria para consumir las cenizas que con-
1 vb. intr. t hishihishimou: plantas que se tiene. f hishima shëa@: romper una calabaza
mueven, meneadas en su base por un ser vivo cineraria (para quemarla) después de haber con-
que se desplaza. 2 vb. trans. t hishihishipra- sumido las cenizas que contenía. f hishima
r o u: avanzar haciendo mover el follaje. yamak@ t$a@: consumir los huesos pulverizados de un
m@ ha yõikun@, pei kë yamak@ m@ t$ari ha ai kë pë muerto. V. hishima amot$a, horokoto, koa hesi,
t$ë pë rë hishihishipraropërei: nos dispersamos shokatama
por la selva (y vimos), en el medio del grupo
que formábamos, que el follaje se removía por hishima amot$a
donde los otros pasaban. sin. hushuhushu√ 1. Bot., planta, subespecie de h i s h i m a. 2. Cala-
(hsh) baza fabricada con el cascarón de su fruto. sin.
hishima amot$ami (hsh).
hishiki
1 estado t hishiki: estar completamente ates- hishima amot$ami (hsh)
tado, ofrecer poco espacio libre; estar en de- V. sin. hishima amot$a
95 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ hit$ë√
hishishi√ hi tihe√
1 vb. intr. t hishishia@, inc.: derrumbarse, des- 1 vb. intr. t hi tihei, inc.: árbol que se atasca
moronarse [hishisha@, dur.1; hishishiakei, perf. sobre el tocón en el momento de caer [hi tihe-
del inc.; hishishiprou, term.; hishishou, dur.2]. k e i, perf.; hi tiheprou, term.]. 2 estado t hi ti-
2 vb. trans. t hishishia@, inc.: hacer que se de- h e a, perf. est. V. hã√, tihe√
rrumbe, que se desmorone [hishishã@, dur.; hi-
shishikei, perf.: hacer que se derrumbe en un hitoso√
lugar; h is h is h i p r a @: ponerse a√]. sin. V. hashishi√, 1 vb. trans. t hitosoa@, inc.: atravesar, aguje-
h
h i s h i, t is h ishi√ (hsh) rear, perforar (una vez); agujerear las orejas, el
tabique nasal o la comisura de los labios de un
hishoko√ niño (tradicionalmente esto se hacía con una
1 vb. intr. t hishokoa@, inc.: curvarse en la ex- espina, hoy en día los indígenas prefieren usar
tremidad [hishoka@, dur.1; hishokoprou, term.; una aguja o un alfiler); poner una inyección
hishokou, dur.2]. 2 estado t hishokoa: tener la (neol.) [h i t o s a @, dur., pl. de actos: agujerear, atra-
extremidad curvada. kihi kama hoashi sik@ pru- vesar varias veces, perforar en varios lugares,
shiwë hishokoa kurakiri (cha.): allá, río arriba, la agujerear uniformemente casi toda la superfi-
cima del monte Hoashi es blanca y curvada. V. cie de una lámina de metal con un clavo, para
m@ hishoko√ obtener un rallo; hundir un palo en la arena en
muchos lugares, para sondearla cuando se está
hishõmi buscando huevos de tortuga; h i t o s o k e i,perf. del
V. hushõmi. inc.]. 2 estado t hitosa no, res.: haber sido atra-
vesado, perforado en varios lugares. V. hirosho√,
hitata√ hiwëhë√, ka t$a√, t e r e s h ã √, t i r o s h o √, tiwëhë√
1 vb. intr. t h i t a t a a @, inc.: ponerse tieso, vol-
verse rígido [h i t a t a @, dur.; hitataprou, term.; hi- hitoto√
t a t a r a y o u, perf. del inc.]. hitatatou: ponerse tie- 1 vb. trans. t hitotoa@, inc.: afilar una punta de
so, contraerse (para realizar un esfuerzo). V. ro- bambú [hitota@, dur., pl. obj.; hitotopra@: poner-
hot$e. f mamik@ hitatao: afianzarse sobre los se a√; hitotorarei, perf., pl. obj.; hitotorei, perf.].
pies (para realizar un esfuerzo). 2 estado t hi- 2 estado t h i t o t o a, perf. est. hitotowë: estar
tataa, perf. est. hitatawë: estar tieso, rígido. muy afilada (una punta de flecha de bambú).
fmo hitatawë: tener una erección. sin. mo yo- rahaka kë a wai hitotowë totihiwë: la pequeña
ruu // sin. fitata√ (hra), kashëshë√ punta de bambú está realmente muy afilada V.
hiroro√, i s h o r i √, namo
hi tΩΩkΩrΩ√
1 vb. intr. t hi tΩΩkΩrΩã@, inc.: volverse profun- hit$ë
do y amplio (el tajo de un árbol que se está cor- Base, pie. hii hit$ë ha: al pie del árbol. sin. V.
tando) [hi tΩΩkΩrã@, dur.1; hi tΩΩkΩrΩprou, term.; hi k õ t $ ë; ant. V. heaka
tΩΩkΩrΩrayou, perf. del inc.; hi tΩΩkΩrou, dur.2]. 2
vb. trans. t hi tΩΩkërΩã@, inc.: tallar profunda- 1. hit$ë√
mente el tronco de un árbol [hi tΩΩkΩrãma@, dur., 1 v.m. t hit$ëo: esconderse, disimularse; estar
pl. obj.; hi tΩΩkΩrΩkei, perf.]. 3 estado t hi tΩΩkΩ- escondido [h i t $ ë k e i, perf.; hit$ëpraa@: tener la
rΩa, perf. est. hi tΩΩkΩrΩwë: estar profunda- costumbre de esconderse en un lugar determi-
mente tallado (un árbol). nado, esconderse unos después de otros; h i t $ ë-
prakei, perf.: ocultarse repentinamente; hit$ë-
hite√ p r a o: permanecer escondido por un momento;
vb. intr. t hitei: comida (presa de caza, pesca- hit$ëtaa@, it.; h i t $ ë t a o: permanecer escondido por
do, etc.) que se infla y sube a la superficie del mucho tiempo.; hit$ëtou: esconderse un instan-
agua en la cual se cuece [hiterayou, perf.]. te]. hit$ëprou: volverse invisible (escondiéndo-
se) 2 vb. trans. t hit$ëa@: esconder, encubrir al-
hiteshe√ go [h i t $ ë k e i, perf.; hit$ëma@, dur., pl. obj.; h i t $ ë-
vb. intr. t hiteshea@: ponerse en puntas de pie pra@: esconder varios objetos; hit$ëtaa@, it.]. pei
[hitesheaprarou: andar en puntas de pie; hiteshe- yoka horeopë ha a hit$ëa shoakemahe: ellos lo es-
k e i, perf. de hitesheo; h i t e s h e o: ponerse o estar en condieron cerca de la entrada; t$ë pë hõã pata hi-
puntas de pie; hitesherayou, perf. de hiteshea@; h i- t$ëa@ mai: no se tomaba la molestia de atenuar
teshetou: alzarse por un momento sobre la pun- el ruido que hacía (lit.: no disimulaba el ruido
ta de los pies; h i t e s h o u, dur.: estar andando so- que hacía); ihiru e k@p@ pesi ha kakaprar@n@, õma-
bre la punta de los pies]. ihete kë mamisik@ ham@ wë kë k@p@ hit$ëpra@ shoarayoma (mit.): ella desga-
hit$ë√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 96
rró la placenta donde estaban los dos gemelos y peso (por ejemplo: ramas cubiertas de frutos)
los escondió en seguida. 3 estado t hit$ëa: es- [hit$ot$eprou, term.; hit$ot$erayou, perf. del inc.;
tar escondido. V. he shãhõ√, hit$ët$ë√ hit$ot$etou: doblarse por un momento bajo el
peso de una carga]. kahu u sik@ poko hit$ot$etou
2. hit$ë√ [+ neg.] ma totionowei (mit.): sin embargo, la rama del
Verbo que modifica el sentido de otro verbo, yagrumo se había doblado (bajo el peso de la
verbo con una función adverbial: hacer abierta- danta que trepaba sobre ella). 2 sus. t hit$ot$e-
mente, no ocultar lo que se hace o lo que se ma: arco pequeño para niño, generalmente se
siente. ya pë nohi wãripou hit$ëonomi: yo no trata de una rama, o de un pequeño arbusto,
oculté que los detestaba. tensado con una cuerda. V. hãtõ nahi // V. m@
hit$ore√
h hit$ëhit$ë√
vb. intr. t hit$ëhit$ëmohër@@: trepar rápida- hiwara
mente el tronco espinoso de un pijiguao con Zool., puerco espín; Coendou prehensilis (Ere-
la ayuda de dos palos cruzados, amarrados con thyzontidae). V. hopë
bejucos. V. kana ãk@
hiwatu√
hit$ë@mo√ 1 vb. intr. t hiwatua@, inc.: aclararse (el cie-
vb. intr. t h i t $ ë @ m o u: caminar apoyándose so- lo), volverse más brillante, más luminoso; po-
bre un bastón. sin. V. paihi√ nerse a brillar [h i w a t u k e i, perf.: aclararse local-
mente; hiwatuprou, term.; hiwatutou: ponerse
hit$ët$ë√ claro por un momento, ser más luminoso por
hit$ët$ëa@ t inc., pl. suj.: entrar en una vegeta- un momento]. t$ë m@ titi yõprama@ ha shoarohë-
ción tupida y quedar completamente oculto r @ n @, e t$ë hiwatuprou m@ yapaa kõrãyoma (mit.):
dentro de ella [hit$ët$ërayou, perf.; hit$ët$ou, la noche se extendió, y después la luz llegó de
dur.: desplazarse a través de un vegetación fron- nuevo. 2 estado t hiwatua, perf. est.: haberse
dosa y no ser visible]. V. hit$ë√ puesto brillante, luminoso; estar claro o lumi-
noso localmente. t$e hiwatua: el cielo se ha acla-
hit$o (pei) rado. hiwatuwë: ser naturalmente claro o lumi-
1. Mango (de utensilio). 2. Bot., pedúnculo. sin. noso. shitikari pë hiwatuwë: las estrellas brillan;
fit$o (pei) (hra), het$o (pei) m@re a hiwatuwë: el espejo es luminoso (brillan-
te); peripo sh∏∏n@ t$ë hiwatuwë: gracias a la luz de
hit$õkõ√ la luna, está claro. V. m@ hiwatu√, shi terere√; ant.
1 vb. intr. t hit$õkõã@, inc.: atestarse (un lu- m@ ruwë
gar) [hit$õkã@, dur.1; hit$õkõkei, perf.; hit$õkõ-
prou, term.; hit$õkõtou: atestarse por un mo- hiwëhë√
mento; hit$õkõu, dur.2]. 2 vb. trans. t hit$õ- vb. trans. t hiwëhëa@, inc.: hundir un objeto
k õ ã m a @: atestar (un lugar) [hit$õkãma@, dur., pl. (largo y puntiagudo) presionando con la mano
obj.; hit$õkõkei, perf.]. 3 estado t hit$õkõã: es- (aplicando golpes repetidos); horadar, perforar
tar atestado localmente. hit$õkõwë: estar total- de esa manera; poner una inyección, inyectar
mente atestado (un lugar). sin. hishiki [hiwëha@, dur., pl. de actos; hiwëhëkei, perf. del
inc.; hiwëhëpra@: ponerse a√; h i w ë h ë r e i, perf. del
hit$oku (pei) dur.]. hii hin@ mashit$a ya hiwëha@: yo hago va-
Anat., hueso ilíaco. sin. V. mosi pëhik@ (pei) rios agujeros en la tierra hundiendo en ella un
(hsh); V. kohesi (pei) palo; õmawën@ hãtõ nahin@ u hiwëhama (mit.):
Õmawë llegó hasta el agua horadando la tierra
hit$ore√ con su arco; napë pën@ t$ë pë hiwëha@ rë mahei a
1 vb. intr. t h i t $ o r e a @, inc.: inclinarse, ladearse, yahi rë kuprai, t$ë k@ mraõ totihio piyëkëomopota-
curvarse; torcerse [hit$oreprou, term.]. pei ya shi- yo ma rë kui: te aseguro que en todas las casas
t$ema ha t$ë wayu kãi pata hit$orea@ rë kupariyowei: adonde los “Blancos” no han venido a inyectar,
el dolor se retorcía en mi estómago. 2 estado t los Yãnomãm@ se han muerto. sin. V. hirosho√,
h i t $ o r e a:estar inclinado, curvado. hi rë hit$orea- hitoso√, ka hiwëhë√, ka t$a√, t i r o s h o √, t i s u √, t$ë@√
wei ham@ a kuaahër@ma: se desplazó sobre la parte
curva del árbol; hii poko hit$oreopë ha titiri a roo- hiyã!
ma (mit.): el demonio de la noche estaba posado Excl. que se profiere cuando se aspira un olor
sobre una rama que se inclinaba hacia el suelo. agradable. hiyã! hei yãno ni kreteri: ¡qué bien
huele ese fogón!
hit$ot$e√
1 vb. intr. t hit$ot$ea@, inc.: doblarse, plegar- hiyã√
se, curvarse hacia el suelo bajo el efecto de un V. õrãm@ hiyã√
97 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ hiyõkak@ m@ nono√
h
fermedad, de una iniciación, o después de haber mes se volverá a formar en tus narinas, tus na-
participado en el ritual unokaimou [h i y a k a @,dur.1; rinas exhalarán de nuevo un olor agradable;
hiyakaprou, term.; hiyakarayou, perf.; hiyakou, shapokõnayoma kë a ha rotaparun@, shia këyëhë-
dur.2]. yãkumi rë a pit$a hiyakaa ha kõrun@ pë it$o- r o m a: “yare hiyõkak@ shamiãma@ tikootihë”, ya ku-
t$oa kõrariyoma (mit.) (hsh): tuvo que pasar mu- tariyoma (cha.): Shapokõnayoma se sentó jun-
cho tiempo antes de que el suelo recuperara la to a mí echándose pedos: “no ensucies mis na-
firmeza, entonces ellos descendieron nuevamen- rinas”, le dije entonces. f hiyokak@ hishãõ:
te. 2 vb. trans. t hiyakaama@, inc.: darle fuer- introducirse una fibra flexible en la nariz para
zas a una persona (alimentándola bien); hacer forzarse a estornudar. V. hishã√ fhiyõkak@ ka-
endurecer [h i y a k a m a @, dur., pl. obj.]. 3 estado t huo: taparse la nariz. suwë kë k@p@n@ hiyõka ka-
hiyakawë: 1. Estar fuerte (una persona). 2. Es- hupraroma: las dos mujeres caminaban tapán-
tar duro, firme, correoso, rígido. nahi si yai rë kui, dose la nariz. fhiyõkak@ kõmi: tener la nariz
pë të hi pë ëpëhëwë, hei të pë pata hiyakawë (mit.) tapada. V. kõmi fhiyõka kõã@: 1. Obtener de
(hsh): la pulpa de la verdadera yuca es tierna, alguien un buen perro de caza (diálogo ceremo-
mientras que ésta es realmente correosa; ora t$ë nial). yama e hiyõka wãi kõã@ ha, ae minahami
hi ham@ t$ë ta iyopraa, t$ë hi hiyakawë totihitawë (way.) o wama hiyõka toa@ ha, ae minahami (way.):
t $ a i: tensa la parte superior del arco por un ins- cuando ustedes consiguen un buen perro de ca-
tante (y verás) que está rígido como debe ser. sin. za demuestran su satisfacción (diciendo: ae mi-
V. h i h u √, r o h o t $ o √, y@@√; ant. V. ëpëhë√, uhutiti√ n a h a m i). 2. Vengar la muerte de un buen caza-
dor matando a alguien. sin. hiyõka toa@ f h i-
hiyë√ yõka m@rã@: inhalar un alucinógeno de mala
1 vb. intr. t hiyëamou: fruto que puede ser co- calidad (lit.: engañar a la nariz). fhiyõka no-
sechado haciéndolo caer con una vara. 2 vb. notou: alzar la cabeza, mirar por encima de sí
trans. t hiyëa@, inc.: cosechar frutos sirviéndo- (lit.: tener la nariz o el hocico en el aire): t ë p ë-
se de una vara larga con una horquilla angosta riwë kë a hiyõka wãri nonoãpraroma (mit.): Oso
en el extremo, recoger así los frutos del árbol ka- hormiguero caminaba con la cabeza hacia arri-
hu [hiyëma@, dur., pl. obj.; hiyërei, perf.]. V. rëkë√ ba (buscando algo que estaba sobre los árboles).
fhiyõkak@ o h i: tener ganas de inhalar un alu-
hiyehiye cinógeno. V. ohë√ fhiyõkak@ rawahawë: V.
Arbustos o ramas colocados sobre un techo con sin. hoyõkak@ kõmi. fhiyõkak@ tit$ëo: limpiarse
el propósito de mantener en su sitio a las ho- la nariz con la uña. fhiyõka toa@: V. sin. h i y õ-
jas que lo cubren. sin. hiyehiyema; V. masiko, ka kõã@ fhiyõka wãi: se dice de un buen caza-
shikõshikõma dor de cachicamos (durante un diálogo ceremo-
nial). fipa hiyõka: perro muerto que pertene-
hiyehiyema cía al hablante. weti ham@ ipa wa hiyõka kurayou
V. hiyehiye ta kuhawë?: pero, ¿a dónde se ha ido mi perro?
(lamento después de la muerte de un perro).
hiyeye sin. fiyõka (hra); V. hiyõka m@ nono√, hiyõkasi
Zool., rana lechera; Phrynohyas venulosa (Hyli- ( p e i ), hu (pei)
dae). Los Yãnomãm@ los capturan para comerlos
durante la estación lluviosa, en el momento en hiyõkak@ m@ nono√
que se reúnen en las lagunas para acoplarse. vb. intr. t hiyõkak@ m@ nonotou: levantar la
nariz hacia el aire, levantar el hocico para hus-
hiyo mear [hiyõkak@ m@ nonoõ: levantar el hocico, te-
V. hipë√ ner el hocico levantado]. tëpëriwë kë a taeo ha,
hiyõka m@ nonoãpraroma (mit.): como Oso hor-
hiyõhiyõmo√ miguero buscaba, levantaba el hocico hacia el
vb. intr. t hiyõhiyõmou: gritar de dolor (una aire. sin. fiyõkak@ m@ nono√ (hra), hiyõka m@ no-
danta) [hiyõhiyõmoma@, caus.: hacer gritar de do- no√ (hsh); V. hiyõka, m@ nono√
hiyõkasi Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 98
hiyõmari mosi
h@@ham@ mohi
Bot., árbol; Swartzia sp. (Leg., Fabaceae).
Zool., ave, pollito hormiguero; Formicarius col-
ma (Formicariidae). hiyõmarit$awë: antepasa- h@@mot$o (pei) (hsh)
do mitológico. Fue quien provocó la risa de Ba- V. humot$o (pei)
ba, y le hizo arrojar el fuego escondido en su
boca lanzando un chorro de excrementos líqui- h@@ t$eri
dos a sus compañeros; h e k u r a, asociados al ga- Las gentes de río arriba, las gentes de la monta-
llito hormiguero. hiyõmarit$awën@ iwariwë kë a ña. sin. f@@ t$eri (hra), ora* t$eri; ant. koro* t$eri
@kãã rë totihimareiwei (mit.): fue Gallito hormi-
guero el que hizo reír a Baba. h∞k∞√
1 vb. trans. t h@k@ã@: comprimir, aplastar; apre-
hiyõm@ mo tar contra el suelo, mantener un objeto en un
V. ãyãkõrãm@ lugar colocándole un peso encima o aplicán-
dole presión con la mano. [h @ k @ @, dur., pl. obj.;
h∞ h@k@kei, perf. del inc.; h@k@pou: mantener un ob-
Int. que se usa para dar el asentimiento. V. a w e i, jeto en un lugar presionándolo con la mano o
hãõ poniéndole un peso encima; h @ k @ p r a o: permane-
cer por un momento presionado bajo un obje-
h@h@pa to; h@k@rei, perf. del dur.; h@k@tao: permanecer
1. Zool., abeja (no id.). Se aloja en huecos de ár- por largo tiempo presionado bajo un objeto].
boles. 2. Su miel, que es ligeramente dulce. ëyëha mashit$a ham@ a wãri ta h@k@k@yo: ven aquí
a apretarlo contra el suelo; maa kë mapë ma h@-
h@@! k@ãprara@ pëa ma kure, ma pë hishiatarama (mit.):
Excl. que se profiere cuando se ha tocado algo él tapaba los agujeros con piedras que apretaba
que provoca repulsión o miedo. entre sí, pero el agua desmoronaba la tierra y las
hacía caer; a ha shëikun@ a h@k@tao heatima (mit.):
h∞∞ él cayó bajo el peso de la carga, y quedó largo
1 sus. t pë h∞∞: 1. Término de parentesco, 3ra. tiempo aplastado debajo de ella; shoriwë ya t$ë
pers. del pos.: su padre, su pariente mayor de ãshi rë h@k@pore kutihë, kutihë (way.): cuñado, no
sexo masculino en línea directa. Es un término me digas que le impida a la mujer que regrese
clasificatorio que se aplica al padre, al herma- (lit.: que la mantenga aplastada contra el piso).
no del padre, al esposo de la hermana de la ma- h@k@pra@: triturar, aplastar presionando con un
dre, y a otros parientes con los que se tiene una objeto, triturar los huesos de un muerto en un
relación equivalente. pë h∞∞n@ a hipëkema: su pa- mortero; aplastar entre las uñas. kamiyën@ ya t$ë
dre lo ha dado; pë f∞∞ t$ë kuopë naha fõõ a kuo- ta h@k@pra: soy yo quien lo aplastará con las
ma (mit.) (hra): Fõõ se parecía con exactitud a uñas. sin. h@kr@√ (hra); V. h u t i k i √, hut$emi√, pai√,
su propio padre. 2. Adulto (en oposición a ni- pat$ët$ë√, t@ka√
ño). pë h∞∞ rë t$ë pë no kupramou tëhë, @ran@ ihiru
rë pe she@ heama (mit.): cuando los adultos se au- h@k@ã masita (hsh)
sentaban, Jaguar mataba a los niños (para co- 1. Cuerdecilla fabricada con las fibras de la
mérselos). 2 vb. trans. t h ∞ ∞ m o u: llamar padre planta yamaa. 2. Sin. de ãsit$a*
a alguien, tener con alguien una relación de hi-
jo a padre. kama kë iha ya h∞∞mou: yo lo llamo h@k@k@√
padre (= es un padre clasificatorio para mí); 1 v.m. t h@k@k@ã@, inc.: pintarse manchas re-
kaw. kahik@ rë h∞∞mouwein@ yamarek@ y@m@rama: el dondas en el cuerpo haciendo girar sobre la piel
padre de Kaw (nombre personal) nos informó una bola de onoto untada con saliva [h@k@kã@,
(lit.: es la persona a quien la boca de Kaw lla- dur.1.; h@k@kãmou: hacerse pintar de esa mane-
99 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ h∞r∞k∞√
h
k@k@wë: estar enteramente pintado con man- [h@r@h@r@prou: teñirse rápidamente de esa manera;
chas redondas; estar completamente manchado h@r@kãmou: hacerse teñir por alguien; h@r@k@kei,
o moteado. prereimariwë kë a hore h@k@k@wë ha perf.; h@r@k@pramou: estar a punto de ir a hacer-
par@rarun@, a wãri ha raokorarun@ (mit.): Macagua se teñir; h@r@k@pramorayou, perf. de h@r@k@pramou;
fue el primero en pintarse, trazando redonde- h@r@k@prou, inc.; h@r@k@rayou, perf.; h@r@kõu, dur.].
les sobre su piel con una bola de colorante. V. nara a ha hurihirën@, par@k@ õni h@r@h@r@kema: él
raoko√, tipiki√ agarró la bola de colorante y se tiñó rápidamen-
te el pecho; fhei kë k@ rë h@r@kõyahi: designa
h@kr@√ (hra) a los chácharos durante un diálogo ceremonial
V. h@k@√ (lit.: esos que se frotan con colorante). Esta ex-
presión alude al hecho de que los chácharos tie-
h@mo nen el hábito de revolcarse en el barro. f hei
Zool., abejorro (no id.). sin. humo k@ rë h@r@kõpe (o hei k@ rë h@r@kõre): expresión si-
nónima de la precedente. hei k@ rë h@r@kõpe, wa
h@noã e ha hõmopramar@n@, wa e pouku ta koama, wa pu-
Colina, cerro, montículo. V. hehu, mak@ (pei) hi kuu ma ta kupowë: los chácharos, mátalos con
un fusil, y haz beber (a los otros) el caldo del co-
h@p@√ cido (= organiza una ceremonia funeraria), ¿es
1 vb. trans. t h @ p @ a @, inc.: dar un tratamiento eso lo que piensas? sin. V. poshe 3 vb. trans. t
mecánico a frutos tóxicos cocidos, frotándolos h @ r @ k @ ã @, inc.: 1 . Teñir una superficie restregan-
contra la pared de una cesta (s h o t e), después de do sobre ella la mano untada de colorante; bo-
haberlos mantenido en remojo durante cierto rrar, alisar, frotar con la mano; frotar un objeto
tiempo [h @ p @ @, dur.; h@p@pra@: ponerse a√; h@p@rei, con la mano para quitarle basuras, insectos, etc.
perf.]. wapu ya k@ h@p@@: yo froto los frutos wapu 2. Rallar (la yuca), cepillar, raspar [h @ r @ h @ r @ ã @: ra-
contra el fondo de una cesta. h@p@o: ennegre- llar rápidamente la yuca; h@r@kã@, dur., pl. obj.;
cerse completamente el cuerpo frotándolo con h@r@k@kei, perf.: hacerlo localmente (sentido 1),
las manos untadas de colorante. 2 estado t h @- rallar; h @ r @ k @ p r a @: ponerse a√; h@r@k@rarei, perf., pl.
p@ no, res.: fruto que ha sido tratado de la ma- obj. (sentido 1); h@r@k@rei, perf. (sentido 2)]. himo
nera indicada. sin. h@pr@√ (hra) t$ë kãi h@r@k@ã ropaa rë yairareiwei: él cepilló el ga-
rrote con prontitud; yëtu ham@ maa ma ha nashi
h@pr@√ (hra) yama kokoku h@r@kãma: en otros tiempos rallába-
V. h@p@√ mos la yuca sobre las piedras (planas); suwë t$ë-
n@ nashi rë f@k@ ha f@r@k@k@n@, f@k@ ha shirikipar@n@,
h@ra√ f@k@ rãma@ rë fenapraonowei (hra): las mujeres ra-
vb. intr. t h @ r a @: amonestar, dicutir, regañar; llaron la yuca, pusieron a secar la masa (enci-
maldecir [h@rarayou, perf.; h @ r a t a a @, it.]. pë hushu- ma del fuego, durante la noche), y a la maña-
onomi, pë h@ranomi, t$ë pë topratioma (mit.): ellos na temprano cocinaron el casabe. 4 estado t
no se disgustaban, no peleaban, estaban bien; h@r@k@a, perf. est.: estar teñido localmente (de la
prueheyoma a h@ra@ shoaoma (mit.): Prueheyoma manera indicada), haber sido rallado, raspado,
(los) maldijo en seguida. V. no wã t$a√, pëyë√pra@ localmente. h@r@ka no, res.: haber sido rallada
(yuca). sin. f@r@k@√ (hra)
h@r@√ (hsh)
1 vb. intr. t h@r@a@, inc.: hincharse, inflarse, di- h∞r∞k∞√
latarse [h@r@@, dur.; h@r@rayou, perf.]. 2 vb. trans. 1 vb. intr. t h ∞ r ∞ k @ ã @: colocarse a lo largo de un
t h@r@ma@: hacer hinchar, hacer dilatar [h @ r @ m a- objeto alargado [h∞r∞k∞kei, perf.; h∞r∞k∞õ: a p o y a r-
r e i, perf.]. @ra kë a pata torerea ha yaiikun@, apia se o estar apoyado contra un objeto (alargado),
hi pata h@r@map@@ rë shoakeiwei (mit.) (hsh): mien- sostenerse apoyándose contra alguien; h∞r∞k∞-
tras Jaguar trepaba, ellos inflaron el tronco del t o u: apoyarse contra un objeto alargado por un
árbol. V. sin. huru√; V. shuwë√ momento; h ∞ r ∞ k õ u, frec.]. fu rë h∞r∞kã@: se dice
h@r@r@√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 100
de rastros que se encuentran a lo largo de una loque a lo largo de. V. wariri√ [h∞r∞r∞makei, perf.
corriente de agua. 2 vb. trans. t h∞r∞k∞ã@: apo- (sentidos 1 y 2); h∞r∞r∞pou: mantener un objeto
yar dos objetos alargados uno contra el otro [h ∞- apoyado]. hii kë hi ha yei kë ãmo h∞r∞r∞makema
r∞k∞kei, perf.; h∞r∞k∞ma@, dur., pl. obj.]. 3 estado (mit.): él apoyó el palmito de la palma yagua a
t h∞r∞k∞wë: estar apoyados uno contra otro lo largo del árbol. h∞r∞r∞kei, perf.: rozar (con-
(objetos alargados). V. heruru√, h ∞ r ∞ r ∞ √, pak@h@√ tacto). V. tihe√ 3 estado t h∞r∞r∞wë: 1. Estar a lo
largo de, seguir el borde de una corriente de
h@r@r@√ agua (un camino). yo h∞r∞r∞wë: el camino bordea
1 vb. intr. t h@r@rã@: trepar una palma o un la corriente de agua. 2. Estar cerca del horizon-
tronco espinoso sirviéndose de dos palos cru- te (un astro); estar a ras del suelo. t$ë mot$oka
zados, amarrados con bejucos [h@r@r@kei, perf.; wai h∞r∞r∞õma, t$ë m@ weyarayoma: el sol declinó
una madriguera [h@t@ka@, dur.; h@t@k@kei, perf.]. andando en cuclillas, y cuando estuvieron to-
h@t@k@pra@: 1. Aplastar cambures y removerlos talmente curados (resucitados), los hizo levan-
utilizando una rama con horquetas múltiples tar. 2. Con un vb. trans.: realizar una tarea en
que se rueda entre la palma de las manos. 2. Re- su totalidad, hacer hasta el final. yãno kë pë m@ã
torcer fibras amasándolas contra el muslo con tiporea ha h@t@t@apotun@: él dio la vuelta a la vi-
la palma de la mano [h@t@kã@, dur., pl. obj.; h @ t @- vienda, examinando todos los fogones; pë ihi-
k @ a r e i, perf.]. 2 estado t h@t@ka no, res.: haber rup@ puu u pë waa ha h@t@t@r@n@ a kõrayoma: él se
sido aplastados, amasados (cambures). V. t@k@√ fue cuando su hijo hubo comido toda la miel;
mõrõn@ puu u pë waa h@t@t@rema (mit.): Cachica-
1. h@t@t@√ mo se comió toda la miel. V. haiki√
1 vb. intr. t h@t@t@prou: ausentarse todos de
h
la vivienda (para una actividad) [h@t@t@prama@, 1. ho√
fact.]. 2 vb. trans. t h@t@t@a@, inc.: realizar un vb. trans. t h o a @: vomitar [h o r a r e i, perf.: vomi-
trabajo, una actividad, en forma completa; con- tar varias veces seguidas]. sin. kamishi yoru√, su-
sumir enteramente, dar la totalidad de [h@t@ta@, ha√ h o p o u: retener en la boca; mantener la mas-
dur., pl. obj.; h@t@t@ama@, fact. del inc., esperar a cada de tabaco bajo el carrillo. iwariwën@ a wakë
que alguien termine algo, permitir que alguien hopoma (mit.): Baba mantenía el fuego dentro de
consuma algo por completo; h@t@t@tama@, fact. del su boca (para esconderlo). V. wei√pou t h o p r a @:
dur.; h@t@t@ararei, perf., pl. obj.; h@t@t@kei, perf.: dar escupir, regurgitar. iwariwë kë a puhi rëprou ha
la totalidad de; h@t@t@pei, perf.: recibir la totali- maparun@, ka@ kë wakë pata riyëhëwë hoprarema
dad de; h @ t @ t @ p o u: poseer en su totalidad, alber- (mit.): Baba no pudo contener (la risa) por más
gar a la totalidad de los huéspedes presentes; h @- tiempo, él escupió el bonito fuego; hekuran@ @ra
t@t@pra@: ponerse a√; h@t@t@rei, perf.: tomar la tota- hena hoprarema (mit.): el chamán escupió la
lidad de; h@t@t@takei,perf.: completar rápidamente planta (de la cual nació) un jaguar. // V. pehi ho√
un trabajo o una actividad]. õshõhõre kë k@ h@t@t@-
ararema (mit.): consumió todos los huesos (de 2. ho√
su propio cadáver incinerado); pei të k@ no he- 1 vb. intr. t hou: ablandarse, aflojarse por hu-
ten@ k@p@ urihip@ h@t@t@a shoareiwei (mit.) (hsh): la mectación [h o r a y o u, perf.]. iro sipë shami hopë: la
masa de agua sumergió completamente la re- mugre de la ropa se ablandará (en el agua). 2
gión donde ellos (dos) vivían; kõã t$ë ãsho pë h@- vb. trans. t h o m a @: aflojar, ablandar, flexibilizar
t@t@araremahe: agotaron la leña; ya t$ë pë h@t@t@ke- humedeciendo [h o a m a @, fact.; homarei, perf.].
ma: yo los he dado todos; weyoweyo kë a h@t@t@pra-
remahe: registraron la orilla enteramente; p∫∫ 3. ho√
nahe pë nohi kuatarou ha yairon@, ya t$ë pë wai ha V. hë√ (2)
hisihisip@ ha h@t@t@prar@n@, ya nohi mõhõtua totihi-
rayou: hay realmente mucho tabaco, cuando ha- hõ√
ya consumido todas las hojas de la parte superior 1 vb. intr. t h õ õ: afeitarse. pë weshik@ pata hõõ:
de la planta, desapareceré. h@t@t@wë: todo, to- El/ella se afeita el vello del pubis. h o ã m o u: aque-
dos; enteramente, totalmente. yaro @s@ ham@ pë llo que puede ser alisado, raspado, barrido. 2 vb.
rë huuwei, pë h@t@t@wë tua par@ketayoma (mit.): los trans. t h õ ã @: trabajar un área con un instrumen-
animales que se desplazan sobre los árboles fue- to o con la mano para quitarle la capa superfi-
ron los primeros de todos en trepar; pei orahi iyë cial, o para removerla: raspar, alisar, cepillar un
h@t@t@wë: su garganta estaba completamente cu- arco (con una mandíbula de váquiro), raspar con
bierta de sangre. V. h a i k i √, kõmi, m@ wat$ë√ una lámina, barrer, despejar (rasando) el suelo
de las hojas muertas o los detritos que la recu-
2. h@t@t@√ bren [hõpra@: ponerse a√; hõãrei, perf.]. hayariwë
Verbo que modifica el sentido de otro verbo, poko sik@ hõã haikirariyoma (mit.): Venado ras-
verbo con una función adverbial: 1. Con un vb. pó (toda la carne) de su brazo; pit$a ya hõã@: ba-
intr.: realizarse por completo, cumplirse en su rro el suelo; yãã pë henapë ha yototoamapotuhen@,
totalidad, llegar a su término. ka@ kë wakë pata pit$a a hõãremahe (mit.): amontonaron las hojas
para@ h@t@t@tou tëhë sirõrõm@ kë a pëtareyoruma y luego barrieron el suelo; ripuhusiriwën@ mamo-
(mit.): cuando el fuego se prendió por comple- kori kë a hõã@ shoapariyoma (mit.): Pájaro carpin-
to, Sirõrõm@ apareció; pë t$ë haruu h@t@t@prou të- tero enano se puso en seguida a raspar la corte-
hë, pë rãm@ hua shoarayoma: ellos partieron de za del bejuco de curare. 3 estado t hõã no, res.:
cacería cuando se hizo completamente de día; haber sido alisado, barrido, raspado, afeitado.
t$ë pë yãmou h@t@t@prou tëhë shapono ham@ pë ha- V. aka hõpra@, he ho√, h @ r @ k @ √, hõkõkõ√, shorere√
rayoma: ellos entraron en la vivienda cuando
estuvieron completamente pintados; a ha tiku- hõã
kuton@, a ha hamorion@, t$ë pë hõriã ha h@t@t@rar@n@, 1. Ruido, sonido, voz. t$ë hõã manashiwë: el rui-
t$ë pë hokëtamama (mit.): se aproximó a ellos do apenas se escucha; hena pë hõã shiki: se oye
hoa heto shihi Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 102
el crujir de las hojas; weti ha kë t$ë hõã kuo ku- cie de wariom@ kohek@. wariom@ kohek@ kë a, hoa-
he?: ¿de dónde venía ese ruido?; kurahë rë wa shi kohek@: es una araña w a r i o m @, de la especie
hõã wai ta kuaa@ kë: ¿qué ruido no haces tú hoashi. V. hoashi, wariom@ kohek@
cuando caminas?; maa a hõã pata huima@ ha, hõ-
rõnam@ a wehemoma (mit.): como se oía que la hoashi moka
lluvia se acercaba, Hõrõnam@ se refugió. 2. hõã hoashi moka: fruto del árbol hoashi moka hi.
se utiliza en el discurso que se apoya en una in- Pl., hoashi mokak@. hoashi moka hi: bot., árbol
formación recibida, corresponde a: se dice que, de la familia Sterculiaceae.
parece que. ora ham@ hii hõã kãã kurarei: parece
que hay un árbol caído en la corriente, río arri- hoashi mosi
ba; shama a ha t$ë pë hõã iya@ heparoa@ kë: se Bot., palma pequeña parecida a la macanilla;
hõhãt$ã√
comer); warë kë k@ hõã tararemahe pë kõã@ m@ hu- 1 vb. intr. t hõhãt$ãã@, inc.: colocarse uno
p ë: si yo oigo decir que han descubierto una contra otro (objetos alargados); ponerse, recos-
manada de váquiros, vendré a buscarte; nape wa tarse uno junto a otro (personas) [hõhãt$ãkei,
hõã naka@: madre, se te dice que vengas; hëyëm@ perf.; hõõhãt$ãõ: ponerse o estar uno contra el
kë u hõã ora kuaa@ rë kure yë: parece que el agua otro; hõhãt$ãpraa@: acostarse unos contra otros,
se vuelca en dirección a nosotros. sin. hõrã uno detrás del otro; hõhãt$ãprao, permanecer
(hsh); V. ã, wã por un momento uno contra otro; hõhãt$ãprou,
term.; hõhãt$ãtaa@, it.; hõhãt$ãtao: permanecer
hoa heto shihi por largo tiempo uno junto al otro; hõhãt$ãtou:
Bot., árbol; pertenece a la familia Sterculiaceae. acostarse por un momento uno contra otro].
Sus frutos son comestibles y su madera es muy 2 estado t hõhãt$ãprawë, pl. suj. u obj., disp.:
buena para leña. encontrarse unos cerca de otros (en lugares di-
ferentes). hõhãt$ãwë: estar soldados, pegados
hõãhõãm@ uno contra otro (objetos alargados). V. heruru√,
Zool., sapo; Leptodactylus bolivianus (Leptodac- he tipëtë√, mohe yote√, pareke√, yaka√
tylidae). Es comestible. sin. kõãna ana (hra),
shãkõhã ana (hsh). hõhi√
vb. trans. t h õ h i ã @: agarrar con la mano (para
hoari llevar) [h õ h i p o u: tener, llevar en la mano; hõhi-
Zool., zorro guapán; Eira barbara (Mustelidae). rei, perf.]. ei sik@ hõã hõhipou shoaa: él todavía
hoarifanawë: antepasado mitológico. Dio ori- tiene la ropa en la mano. V. hum@√
gen a la escasez de la miel: en una época en que
la miel era muy abundante, provocó la huida hohorim@ (hra)
de las abejas al cielo por haberse quejado del V. sin. monarim@
alboroto que ellas formaban al hablar; hekura.
hõhõruã
hoashi 1 sus. t h õ h õ r u ã: ronquido de un durmiente.
1 sus. t hoashi: zool., mono capuchino del mahekoto t$eri kë pë hõhõruã rë teteopërei: había
Orinoco blanco; Cebus olivaceus (Cebidae). Los numerosos ronquidos de la gente de Mahekoto
indígenas suelen domesticarlo. hoashiri: el (= eran muchas las personas de Mahekoto que
pueblo de los Monos capuchinos blancos (mit.). roncaban); shapono ham@ t$ë pë hõhõruã shokea
hoashiriwë: antepasado mitológico; hekura, se shoarayoma: no tardaron en escucharse ronqui-
mantiene vigilante y siempre detecta la presen- dos en el círculo de la vivienda colectiva. fa
cia de enemigos. pë t$ë mãyõ kuami, peheti ya hõhõruã rë tetere: expr., se refiere a un muerto
wã, hoashiriwë a mõhõtupe: no hay ningún ras- que, cuando vivía, era buen cazador de cachica-
tro de ellos (de brujos õ k ã), digo la verdad, Hoa- mos gigantes (lit.: aquél que ronca mucho). hei
shiriwë está tranquilo (no ha detectado la pre- a hõhõruã rë tetere wa hesik@ kushëa@ ta kurahewë
sencia de nadie). f hoashiri shereka: especie (way.): desgraciadamente has matado a ese ex-
de flecha que poseen los hekura (lit.: la flecha de celente cazador de cachicamos gigantes. 2 vb.
los Monos capuchinos blancos). 2 vb. intr. t intr. t hõhõruãmou: roncar cuando se duerme.
hoashimou: hacer rabiar, hacer travesuras. pë hõhõruãmoma: ellos roncaron.
hoashiprou: mostrarse indisciplinado.
hoihoi
hoashi kohek@ Zool., mosca pequeña, díptero (no id.) de ca-
Zool., araña venenosa (no id.) de color gris cla- beza colorada. Le atraen las frutas en descom-
ro. Los Yãnomãm@ la consideran una subespe- posición, y a menudo se mete en los ojos.
103 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ hõkeke√
h
gerse [hokatai, dur.1; hokataprou, term.; hokata- ma (mit.): él quedó (inconsciente) extendido so-
r a y o u, perf.; h o k a t o u, dur.2]. 2 vb. trans. t ho- bre el suelo, se levantó de nuevo y trepó (al ár-
kataa@, inc.: acortar [hokata@, dur., pl. obj.; ho- bol); pë hekamap@ kë e hokëtou hërayoma: el yerno
katapra@: ponerse a√; hokatakei, perf.]. 3 estado se levantó de su chinchorro después de la par-
t hokatawë: corto, retaco, de baja estatura. h e- tida (de su suegro); prueheyoman@ wakë mori fu-
wëriwë hokatawë kë a wãri kuo no kupëreshi, yaha- keã@ tëhë, kanapororiwë kë a hokëtariyowei, wakë
totowë kë a wãri kuo no kupëreshi (mit.): Baba era nom@h@refër@ma (hra) (mit.): justo cuando Prue-
retaco, era de baja estatura. V. sin. h o r o t o √, y a- heyoma iba a apagarlo orinando encima, Cono-
hatoto√; ant. V. i s i √, rapa√ to negro se paró de su chinchorro y agarró a su
vez el fuego. fhokëkou, pl. suj.: despertarse, le-
hokë√ vantarse (mismas desinencias que para hokë√).
1 vb. intr. t h o k ë @: abandonar la vivienda o el 2 vb. trans. t hokëa@: encontrar, recoger (un
campamento (llevándose el chinchorro), para objeto); levantar [hoka@, dur., pl. obj.: recoger
irse a vivir a otro lugar, irse de w ã y u m @, partir de varios objetos; hokëkei, perf.: recoger un objeto
visita [hokëhokëmou: irse a vivir a otro lado a to- para darlo; hokëpra@: levantar un objeto tomán-
da hora, partir todo el tiempo de wãyum@; ho- dolo por un solo lado; h o k ë r a r e i, perf., pl. obj.;
këhokëmorayou, perf. de hokëhokëmou; hokëokei, h o k ë r e i, perf.; h o k ë t a @: levantar por un momen-
perf., pl. suj.: abandonar la vivienda unos tras to, recoger apresuradamente]. hõrõnam@n@ poo
otros; hokërayou, perf.]. henaha ya hokëhër@pë: a ha hokërën@, morõ a pahetiprarema (mit.): Hõrõ-
partiré mañana (con mi chinchorro, para dor- nam@ recogió el hacha de piedra y cortó en dos
mir en otro lado); hei tëhë wahëk@ hokëa shoar@- a Cachicamo; sipara si ya hokërema: encontré (y
hër@: ahora váyanse (ustedes dos) a vivir a otra recogí) un cuchillo; urihi ham@ shereka hote ya
parte; hei tëhë pë hokërayohër@ma: acaban de de- h o k ë r e m a: yo encontré (recogí) una vieja flecha
jar la vivienda para irse a vivir a otro lado; “ya en la selva; kakuruma a ha hokërën@ pë yesi a shë-
ha ta hokër@”, ya pufi kuu totihio mrai (hra): real- yëprarema: él recogió una piedra kakuruma y se
mente yo no pienso abandonar la vivienda pa- la lanzó a su suegra; kasha kë a r@p@ prit$ot$owë
ra irme a vivir a otra parte (lit.: “¿y si yo me fue- hokëp@reiwei (hra): ellas (dos) encontraron en el
ra?”, yo no pienso eso en realidad); ya no kuo suelo una oruga retorcida por la cocción y la
tëhë t$ë pë hokëokema: yo estaba presente cuan- recogieron; p∫∫ rë nahe rë hokëtaonoweri: ella re-
do ellos se fueron de la vivienda unos después cogió el tabaco sin darse prisa; shereka ya k@ ha
de otros. hokëprou: levantarse, despertarse; hokëtarën@ ya m@ yapaa kõkema: recogí rápida-
volver a pararse cuando se está en el suelo; irse mente las flechas y volví sobre mis pasos. V.
volando (un pájaro); manifestarse repentina- i t $ o √, h u s h u √, r ã ã √, t a √, yë√; ant. V. hoya√
mente, declararse; ser expulsado (un ser o una
sustancia patógena, fuera del cuerpo de un en- hokëhokë√
fermo) [hokëtou: despertarse por un momento, V. hokë√
despertarse por un momento varias veces, ba-
jar del chinchorro, levantarse]. wa henak@ rë wa- hokëkë√
yu hoyar@he, henaha totihitawë kë a hokëprariyo V. hokë√
(cha.): ahora que tú has expulsado de su cuer-
po el mal provocado por la planta, despertará hõkeke√
sano mañana; wa hokëprou ha@o mai: no te apre- vb. trans. t h õ k e k e ã @, inc.: raspar, quitar la par-
sures en levantarte; sirõrõm@ kë a hokëprou tëhë te dañada de una fruta raspándola o cortándo-
a hututua ha piyërën@ (mit.): inmovilizó a Sirõ- la superficialmente, limpiar el fondo de una olla
rõm@ ciñéndolo por la cintura justo cuando él raspándolo [hõkekã@, dur., pl. obj.; hõkekepra@:
se levantaba; hãshimo a hokëprariyoma: la galli- ponerse a√; hõkekerei, perf.]. pei rë orahi t$ë ham@
neta se fue volando; a no m@ã potiihe tëhë, hii- t$ë hõkekã@ shoaoma, pei poko ham@ t$ë pë kãi hõ-
ma kë a wã kãi rë hokëpramarenowehei (mit.): kekãma (mit.): él raspó enseguida los músculos
mientras lloraban por la muerte del perro, ellos de su cuello, luego los de sus brazos. V. hõã
hõki√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 104
Abrirse, rajarse o desgarrarse longitudinalmen- cuando los demás han partido. wa wãri ma rë pë-
te (espata de palma, hoja de planta bananera, r@o hoowei: ¿no te has quedado tú a vivir solo?;
etc.). rasha ãt$e hõmoprariyoma: la espata de la pë yesi a naka@ hoo puhio yaro, a për@taoma: co-
palma se abrió (liberando las flores); ëyëha kë mo después de la partida de los otros quería pe-
mat$a ha hõmoprarun@, ihiru a kuprariyoma (mit.): dirle a su suegra que lo acompañara, él se que-
la pantorrilla se rajó para dar nacimiento a un dó largo tiempo acostado; ya hikarimou hoo: yo
niño; poreriyoma kë t$ë maka pata hõmoprou ku- me quedo para trabajar en el conuco (mientras
kema (mit.): el vientre hinchado de la mujer se que los demás se han ido a vivir a otra parte); ya
desgarró. 4. Germinar, brotar. [h õ m o r a r i y o, perf., kuo hoo: yo me quedo aquí (mientras que los
pl. obj.]. waiha, nahe mo hõmorariyo: las semillas demás se van a otro lado). V. hë√, hëa√
de tabaco germinarán más tarde. homou dur.:
h
1. Germinar, brotar de la tierra. 2. Abrirse (los hõõmo√
ojos de un animal después de nacer). 3. Esta- vb. intr. t hõõmou: ser peligrosa (una punta
llar la superficie del agua, saltar fuera del agua de bambú, sólo durante un diálogo ceremo-
(los peces) yëtu yuri kë k@ hõmoma: los peces no nial). kihi rua koku par@k@ ha ei k@ rë hõõmorãti
tardaron en saltar fuera del agua; ãrepo kõnak@ (way.): el bambú peligroso que se encuentra en
tihiyei kuaa@ ham@ yuri kë k@ hõmoma: las termi- el monte Rua.
tas (que habían servido de carnada) describían
una curva (flotando con la corriente), y los pe- hõõ
ces saltaban a la superficie del agua (para co- Mit., ser sobrenatural que acecha en la selva. Se
mérselas). 2 vb. trans. t hõmoãma@: esperar a deja caer delante de víctimas solitarias, toman-
que el sol atraviese las nubes o la niebla (antes do el aspecto de uno de los familiares cercanos
de hacer algo). waiha ya hupë, mot$oka ya hõmoã- a ésta, finge estar herido y le exige que lo cargue
ma@ par@o: iré más tarde, estoy esperando a que en la espalda invocando los lazos de parentesco.
el sol atraviese (las nubes) [hõmomakei, perf.]. Entonces, una vez montado detrás de su carga-
hõmoma@: esperar a que las semillas germinen, dor, le perfora el cráneo y sorbe sus sesos, des-
a que los huevos se rompan. kirit$am@ ya pë hii- pués de lo cual pide que lo bajen y se va. t$ë pë
ma niya ha tëan@, ya nat$ek@ hõmoma@: tengo la ha huoprohër@n@, hõõ kë pë keoprou m@ paoma
intención de domesticar a los pajaritos, y espe- (mit.): ellos habían emprendido el camino, y fue
ro a que rompan los huevos. hõmoprama@: 1. entonces que Hõõ cayó delante de él; pë f@@ t$ë
Hacer estallar, explotar. 2. Disparar una escope- kuopë naha fõõ a kuoma (hra): Hõõ se parecía con
ta. yaro ya hõmoprama@: disparo la escopeta con- exactitud a su padre. sin. fõõ (hra), hõõriwë
tra una bestia; kopetan@ a hõmopramarema: dis-
paró contra él con una escopeta; napë kë pë ma- hoohoomo√
tofip@n@, pë ha hõmopramar@n@, pë prapouwë (way.): vb. trans. t hoohoomou: gritar de cierta mane-
te dispararé con la cosa de los “Blancos” (una es- ra: “ho! ho! ho!” para llamar a un perro. V. n a k a √
copeta), te mataré. 3. Destaparse el oído. 3 sus.
t hõmomam@ (hra): escopeta. hõmomam@ kë k@ hõõmo√
ha nakan@, @h@ kë k@n@ ware niya rë prapope (hra): vb. intr. t hõõmou: arengar, dar un discurso a
él quiere conseguir escopetas para matarme. V. la comunidad. V. patamou
kopeta
hõõriwë
hõmoto√ V. sin. hõõ
1 vb. intr. t hõmotoa@, inc.: volverse corto [h õ-
m o t a @, dur.1; hõmotoprou, term.; hõmotou, dur.2]. hopë
2 vb. trans. t hõmotoprama@: acortar algo. 3 Zool., puerco espín; Coendou insidiosus ( E r e t h y-
estado t hõmotowë: corto, truncado, oblon- zontidae). hopëriwë: 1. Antepasado mitológi-
go. sin. V. h o k a t a √, horoto√, torehe√; ant. rape co. Se comía a escondidas las flores n a @, a las
que sólo él conocía. Es un símbolo de la avari-
hõnokore kosi√ cia. 2. hekura asociado al animal. fhopëriwë
hõnokore kosi: flor gamopétala de la familia imik@ rë hum@pe (way.): ser avaro (lit.: Espíri-
de las Bignoniáceas, especialmente las del ár- tu-puerco espín de puño cerrado). hopëriwë imi-
bol t $ õ m o r õ. Los indígenas se la ponen en el ló- k@ rë hum@pei, no taproimi ha (way.): eres como
bulo de las orejas. Pl. hõnokore kosik@. hõnoko- Puerco espín que cierra el puño (por avaricia),
re kosihi: bot., árbol, oroto; Callichlamys lati- no das nada a cambio de lo que recibes (lit.: el
folia (Bignoniaceae). valor es invisible).
hõrãma
reapë t$eri a pata rë turuwein@ ware a niyã hõrã Zool., ave, parecida a la gallineta; Crypturellus
ma rë henitiiwei (hsh): se dice que el anciano de (Tinamidae). En la mitología se la asocia al di-
Horeapë, ése que tiene la piel picada (de puntos luvio. Su canto aflautado anuncia la presencia
negros), quiere venir a lanzarme (lit.: soplarme) de váquiros (w a r ë), y también se dice que prece-
sustancias peligrosas. de al aliento de visitantes en camino. Sus hue-
vos sólo pueden comerse si antes se mata sim-
hora√ bólicamente sus pei no uhutip@ con la punta de
vb. trans. t horaa@, inc.: soplar (una vez) den- una flecha, de lo contrario el muslo del consu-
tro de un tubo para proyectar un objeto: hacer midor comenzaría a hincharse a la altura de la
inhalar a alguien de esa manera una dosis de ingle. yãnomãm@ pei t$ë pë m@shiã waroo hõrãma
alucinógeno, lanzar así una sustancia maléfica pë wãha@ tëhë: el aliento de los Yãnomãm@ llega
(h Ω r ∞); soplar el fuego (una vez) [h o r a @, dur.: so- a nosotros cuando cantan los pájaros hõrãma;
plar varias veces; horakei, perf.: lanzarle una sus- hõrãma pruka pë wã hama, motu kë u no hõrãmap@
tancia a alguien, apuntar a un lugar preciso (ex- (mit.): los pájaros hõrãma cantaron mucho, es
cluyendo el ojo y la cabeza); horapei, perf.: so- que ellos acompañan el diluvio; yãnomãm@ pei
plar el fuego, lanzar algo apuntando al ojo o a t$ë pë m@shiã waroo, hõrãma hëyëm@ kë pë wãri
la cabeza; horapraa@, frec.: tener la costumbre de huu henao puhio kë yaro, pei kë pë m@shiã wari:
ir a soplar sustancias maléficas a los miembros “hõrã, hõrã, hõrã”, hõrãma kë e wãri kutariyoma:
de una comunidad determinada; horapra@: po- el aliento de los visitantes llega a nosotros, es
nerse a√, soplar una vez una sustancia apun- aquí donde ellos llegarán al amanecer, su alien-
tándole a alguien; horarei, perf.: hacer inhalar to (= su presencia) ha sido anunciado por el
un alucinógeno, lanzar una sustancia; h o r a y o u, canto del pájaro hõrãma que dice: “hõrã, hõrã,
rec.: lanzarse mutuamente sustancias mágicas hõrã”; sin. hõrãnama (hsh); V. hãshimo, heã no
peligrosas]. m@rewakariwën@ hokoto këk@ mamo hõrãmap@, mish@ã hõrãnamap@
horapema (mit.): M@rewakariwë le disparó un
dardo al ojo de la tragavenado (untado con una hõrãnama (hsh)
sustancia maléfica); koa wakë ta horapa: sopla V. hõrãma
el fuego; titiri pei yoohoap@k@ ham@ t$ë horakema:
soplando él lanzó (la sustancia mortal) apun- horashi√
tando a la falange del ala de Titiri; hekura pën@ vb. trans. t horashia@, inc.: soplar (una vez) so-
yare kãi mahari hora@ rë kukeiwei: he visto en sue- bre algo para obtener cierto resultado: soplar
ños a los hekura disparando sobre mí (sustan- sobre una comida para que se enfríe, soplar se-
cias mágicas) por medio de soplidos; yãnomãm@ millas de tabaco que descansan sobre la palma
t$ë pë horayou õnoõpë kunomai: no vayas a creer de la mano para sembrarlas, soplar sobre una
que los Yãnomãm@ dejarán de soplarse mutua- basura para quitársela del ojo a alguien, soplar
mente (sustancias maléficas); a napë ahetou tëhë, una sustancia mágica para enviársela a alguien
tahiap@n@ a horapra@ par@oma, u pë rë tishishireno- [horashikei, perf.; horashima@, dur., pl. de actos;
wei (mit.): mientras se acercaba, le lanzó un dar- horashipra@: ponerse a√]. kiha horeprema kë pehik@
do que en un primer momento le hizo volar las wãri horashikei ma rë kuhahei: ellos han sopla-
plumas; hõrõnam@ a horapra@ tëhë a kea shoara- do horeprema sobre nosotros (con la intención
yoma (mit.): Hõrõnam@ lanzó soplando (la sus- de hacernos huir).
tancia mortal), y él cayó de inmediato. f m@
horapra@: lanzar un pedo (una vez) en la cara 1. hore
de alguien. pë m@ horaprarei: te voy a echar un 1 sus. t hore: mentira, fingimiento. hore kë t$ë
pedo en la cara. sin. fora√ (hra); V. he hora√, he ã: es una mentira. horehore: engaño, fingi-
r @ √, horashi√, m@ hora√, yarë√, yokë√ miento; aparentar que; realizar una actividad
107 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ horep@
con negligencia y de mala gana. horehore p∫∫ kë da en la parte trasera del techo; ai kë yo ham@ a ho-
nahe wãri t$atat$atap@a pëkema: ellas prepararon rea mah@takema: él tomó otro camino; pei waku
la mascada de tabaco rápido y de mala gana; ham@ e ha horeapraron@ (mit.): él se deslizó bajo sus
õmawën@ horehore proke kë t$ë henak@ raekema: muslos; pë upraatihë, pë horeotihë: no se levanten
engañosamente Õmawë sacudió una rama sin de sus chinchorros, no salgan; “ya sik@ sheriria
frutos (para hacer creer que él no los tenía); h o- aheterema, ya sik@ kãi rë horepohe”, ware nowã ta
rehore hekuramorewë, a wãri y@m@ka ta taiku, tai- t$ari (way): “yo rasgué la tela (para compartirla),
ku (way.): tú que finges ser chamán, escucha, en sentido longitudinal, yo te he traído (la tira de
escucha. h o r e m o r e w ë: mentiroso, mistificador. tela)”, dime eso; hãtõ nahi t$a@ ha a horepraroma:
fhei pë hore no t$ai: expresión chistosa, un po- como estaba construyendo un refugio en la sel-
co burlona: vean pues quién está allá (hablan- va, él se ausentó varias veces; õkã kë pë hõrã niya
h
do de alguien que llega). fhore kashiwë: ser horeprarou (hsh): parece que los brujos llegarán
un mentiroso contumaz (arcaísmo raro). kiham@ deslizándose; nãrõ rë a horeprarou he wakara@ yaio-
wamak@ rë për@h@i wamak@ hore kashiwë (hra): us- ma (mit.): al amanecer Rabipelado abandonó la
tedes, los que viven allá (en diferentes lugares), vivienda colectiva; momo kë pë pata t$ari ha yë-
ustedes no hacen más que mentir. 2 vb. intr. hirën@, t$ë horetou rë kõrayouwei (mit.): después
t h o r e m o u: mentir; fingir, mistificar; engañar- de una corta ausencia, él franqueó de nuevo el
se. kahë wa horemou no mota@: tú, tú siempre umbral de la vivienda trayendo una cesta llena
mientes; pë t$ë pë wãri rii horemou ayao kë yaro: de frutos m o m o. 2 estado t horea: presentar un
porque ellos, esos son unos mentirosos; “waiha, orificio, una abertura (un hueco, una puerta, un
ya shi këyë@ par@o”, a wãri horemou kutariyoma: camino, etc.). f yoka horea: entrada, orificio
él fingió que iba a defecar; horemou kë t$ë pë ã por el cual se pasa, paso (en una vivienda colec-
rë ha@wei t$ë pë mat$a rë waiatarou (cha.): los fal- tiva, en un campamento), camino que atravie-
sos chamanes interrumpen todo el tiempo sus sa una vegetación tupida. kiham@ yoka horea: el
cantos; wa horemopë t$ai: no mientas. 3 vb. paso está allá; masiko e k@ rë rëre ham@ yoka horea
trans. t h o r e p r a @: dar una noticia falsa. V. hore k u r e: es en el sitio donde las palmas están coloca-
(2), mamo hore, m @ r ã √, nasi, nomohõri√ das transversalmente que está la entrada; nãrõ rë
pëkap@ rë horeawei ha e t$ëka he kahukema: él ta-
2. hore pó el orificio del hueco donde estaba Rabipela-
Adv., antepuesto a un verbo: hacer o producir- do; “kiha yoka horeaharayou”, e kuma: “es allá, en
se inútilmente; hacer en vano, sin razón. a ho- frente, donde está la entrada”, dijo ella. V. he ha√
re rë huuwei: miren, pues, que él se pone en ca-
mino (tan inútilmente); hei tëhë pë hore hokëra- 1. horehore
yohër@ma (mit.): se fueron a vivir a otro lugar Flor de ciertas plantas. V. ãt$e ( p e i ), himohimo,
(en vano, no se librarán de mí); hoari fanawë kë hõnokore kosik@, nak@
a hore yëa rë shoakeiwei (mit.): Zorro guapán co-
rrió inútilmente (en busca de las abejas que él 2. horehore
había hecho huir al cielo). V. hore (1) V. hore (1).
p@ poko shatiopë ha wakë makekema (mit.): él co- ción de necesitar algo; h õ r i p r o u: llegar a estar
locó el fuego sobre la rama podrida de un ár- falto de]. p∫∫ nahe t$ari t$apra@wë, wa ma rë hõ-
bol a p i a. 2 vb. intr. t horep@a@, inc.: pudrirse rimou t$arei: él preparará una cesta de tabaco,
[h o r e p @ @, dur.; horep@ma@, caus.: dejar que se pu- que a ti siempre te falta; pei kë ya hõrimou ku-
dra (por negligencia); horep@prou, term.; hore- kei, toutamiyë kë si kua ma rë mai: yo necesito
p @ r a y o u, perf.]. sin. V. tare; V. rohoro√ una olla, ya que no tengo una; ya hõriprou wai-
k i a: ya no tengo más de eso; ya ma hõrimou të-
hõreprema hë, “pohoroyë ya hik@ no ohote ta t$aa sho”, ya
Zool., planta mágica cultivada, guate; Maranta kuu mai: aunque me faltan fósforos, no tengo la
arundinacea (Marantaceae). Las mujeres la pul- intención de trabajar para conseguirlos (lit.: si
verizan, depositan el polvo en la palma de sus bien me hacen falta, yo no me digo: “voy a tra-
horeto horihi√
Zool., ave, paloma turca; Leptotila verreauxi ( C o- v.m. t h o r i h i ã @: separarse las nalgas [horihikei,
lumbidae). perf.; horihitou: separarse las nalgas por un mo-
mento]. sin. posi ikeke√
hore ≤k≤
Algodón extraído de su cápsula, y que aún no hõrihiã
ha sido desgranado. V. shinari ≤k≤ 1 sus. t h õ r i h i ã: augurio funesto. 2 vb. intr.
t hõrihiãmou: suceso que, cuando se produ-
horeweti (hra) ce, se interpreta como la manifestación de un
V. horoweti mal presagio en el transcurso de una expedi-
ción guerrera (refugio que se desbarata, estalli-
1. hõri do que hace el fuego debido a una explosión
1 estado t hõri: carecer de (estado), tener ne- de la madera, cuerda de un chinchorro que se
cesidad (de un objeto determinado), estar falto rompe, sueño con un jaguar ultimado por hom-
de tabaco. shereka pë ha ya hõri: me faltan fle- bres, etc.). Se aplica también al comportamien-
chas; p∫∫ nahe ta@ yaia yaro, e t$ë wãrima: “pei rë to de un animal enfermo sin causa aparente: di-
wa fõri rë kë?” (hra) (mit.): como él realmente co- cen que ha sido enviado por los enemigos, que
nocía el tabaco, le preguntó: “¿no te falta taba- se trata de un artilugio que éstos han ideado pa-
co?”. 2 vb. intr. t hõrimou: precisar de, care- ra hacer que muera o enferme gravemente la
cer de, estar necesitado de [hõrimorayou, perf.; persona que toque al animal [hõrihiãmou, perf.].
hõripou: dejar o mantener a alguien en situa- @ha hãtõ nahi hapa hõrihiãmorayou, nahi këprakei:
109 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ hõrõm@√
precisamente en este lugar los refugios no pre- horoimou: yo me pego plumón blanco sobre el
sagiaron nada bueno (para nuestra expedición), cabello; sipo ham@ osheri pe he horoimoma (mit.):
uno de ellos se rompió súbitamente; e naha ya en las inmediaciones de la casa colectiva, las ter-
napë wãri kuaa@ ha, e naha hãtõ rë nahik@ hõri- mitas aladas se pegaban plumón blanco sobre el
hiãmou ha kuikun@, ya napë he prakëhëa ha totihii- pelo 4 vb. trans. t horoima@: cubrir algo o a
kun@: cuando parto a la guerra y los refugios se alguien de plumón blanco. pë kahik@ horoima-
rompen, augurando males para la expedición, ma, pe par@k@ kãi horoimama (mit.): le pegó plu-
yo no lo tomo en cuenta, yo persisto. món blanco alrededor de la boca, y también so-
bre el pecho. // V. he horoi, mahe
hõrimawë
V. hõri√ (2) hõrõkõ√
h
1 v.m. t hõrõkõõ: frotarse con la punta de los
horoho√ dedos para limpiarse [hõrõkõrariyo, perf.]. 2 vb.
1 vb. intr. t horohoprou: ser pocos (después trans. t hõrõkõã@, inc.: frotar algo con la pun-
de haber sido muchos). 2 vb. trans. t horohoa@: ta de los dedos para quitarle un material adhe-
tomar o dar dos objetos [horohokei, perf.: ofre- rido (arena mojada, tierra, barro, etc.) [h õ r õ k ã @,
cer dos objetos a la vez; horohopei, perf.: recibir dur., pl. obj.; hõrõkõpra@: ponerse a√; hõrõkõrarei,
dos objetos; h o r o h o r e i, perf.: tomar, obtener dos perf., pl. obj.; hõrõkõrei, perf.].
objetos]. horohopra@: matar dos animales o dos
enemigos durante una misma expedición. p a r u- horokoto
ri a horohoprarema: él mató dos paujíes uno tras 1. Bot., planta trepadora cultivada; Lagenaria
otro. 3 sus. t horohop@: dos, un par; una can- sp. (Cucurbitaceae). 2. Totumas (recipientes)
tidad pequeña. horohop@ shinak@p@: dos colas; que se fabrican con el fruto de esta planta. En
shereka horohop@ ya tërema: he obtenido dos fle- ellas se conserva agua. horokoto a kopemamahe,
chas. sin. porakap@; V. mori, tahiap@, pruka rasha u pë riyã rë koahër@@wehei (hsh): fabricaron
totumas para almacenar el agua con la cual se
horoi proponían preparar en el camino bebedizos de
1 sus. t horoi: 1. Plumón blanco de ciertas pijiguao. V. h i s h i m a, koa hesi, shokatama
aves, en particular el de aves de rapiña y de bui-
tres. Los Yãnomãm@ se lo pegan sobre el cabe- hõrõma@
llo cuando visitan otras comunidades o duran- V. hõrõm@√
te la danza de presentación en una fiesta. El plu-
món blanco se pega también en el poste que hõrõmato
simboliza la casa de los h e k u r a durante una ini- 1. Cha., trompa que usan los hekura para soplar.
ciación, sobre el mortero cuando se trituran los Una de sus extremidades es reluciente como un
huesos de los muertos, o sobre las calabazas ci- ojo, la otra está adornada con plumas (paushi).
nerarias. horoi kë k@ yorukuopë ha: en el lugar Un chamán recientemente iniciado posee una
donde muchas cabezas están cubiertas de plu- en la garganta. pei õrãm@ ha hõrõmato pe he ti-
món blanco; hawë rahara këk@ kahik@ pata horoi krëa, @h@ kahik@ ha hõrõmato rë e he tikrëa kupe
kuwë (cha.): su garganta está rodeada de plu- (cha.): el tubo hõrõmato está en la prolongación
món blanco, como la del monstruo rahara; pa- (de las vías respiratorias), pasa por la garganta
ruri a m@ã @k@pë ha, a rë niya@wehei, @h@ kë horoi y desemboca en la boca. 2. Tubo con el cual los
pë rë weyariprouwei (mit.): el plumón del paují hekura proyectan sustancias mágicas, soplándo-
que ellos mataron mientras cantaba se trans- las a través de él.
formó en demonios del crepúsculo. 2. Pichón
todavía cubierto de su plumón; animal joven. hõrõm@√
imik@ kea shoapariyoma, rahara këk@ horoi huwë- vb. intr. t h õ r õ m @ ã @, inc.: silbar una vez para lla-
rema (mit.): él extendió en seguida sus manos mar a alguien apretándose la mejilla; imitar una
(para atraparlo), y asió un pequeño monstruo vez el grito de un pájaro (para atraerlo) [h õ r õ m ã @,
rahara. V. ihirup@, makutup@, oshe fhoroi kë k@ dur.: hacer esto varias veces; hõrõm@prao: silbar
warukuwë: tener plumón blanco alrededor de así por un momento; hõrõm@rei, perf.]. hãshimo
la boca y sobre la mandíbula inferior. 2 estado ya ha hõrõm@rën@, a wã nokaprariyoma: yo imité
t horoi: estar cubierto de plumón blanco. suwë una vez el canto de la gallineta, y ella respondió
kë pë wãrin@ shõkãtãma kë kahik@ horoi m@@ toti- inmediatamente; ya rëmou no wãi tetehetou tëhë,
hiopehe (way.): las mujeres verán el gollete de yëtu kë ware hõrõma@he: yo permanecí embosca-
la calabaza cubierto de plumón blanco (= yo me do durante poco tiempo, y sin embargo ya silba-
vengaré, haré ver a las mujeres las calabazas ci- ban llamándome; a ta hõõrõm@prao (way.): silba
nerarias). h o r o i w ë: blanco (como el plumón). un momento apretándote la mejilla. hõrõmou:
sin. V. a u, aushi 3 vb. intr. t horoimou: pegar- estar silbando de la manera indicada; hablarle a
se plumón blanco [horoimorayou, perf.]. ya he alguien en el transcurso de un diálogo ceremo-
hõrõmorewë Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 110
h hõrõnam@
Antepasado mitológico de los Yãnomãm@ cen-
hõsisi√
1 vb. intr. t h õ s i s õ u: desplazarse a ciegas [h õ-
sisirayou, perf.]. 2 vb. trans. t hõsisiã@, inc.:
trales. Aparece en el escenario de varios mitos. buscar a tientas, buscar algo debajo del agua
Se trata siempre de un excelente cazador y pa- [hõsisã@, dur., pl. obj.; hõsisirarei, perf., pl. obj.;
rece estar asociado a la obscuridad y a la muer- hõsisirei, perf.]. t$ë m@ ruwë ha kõã kë ãsho pë wai
te. Establece el ciclo diurno (la alternancia en- hõsisãmahe (mit.): como era de noche, ellos bus-
tre el día y la noche) provocando la primera caron a tientas pequeños trozos de leña para ca-
noche con el asesinato de Titiri; introduce la lentarse. V. si ururu√
agricultura robándole las primeras matas de
plátano a Aparecido (las cenizas de los muer- hõsõ (hsh)
tos se consumen en una compota de plátano); V. iso
manda a Cachicamo a comer miel en el hueco
de un árbol, para luego cortarlo en dos y ha- hõsõm@
cerlo entrar en una madriguera subterránea. Zool., mono chucuto; Cacajao melanocephalus
(Cebidae). Es poco frecuente en la región habi-
horosho√ tada por los Yãnomãm@ centrales.
1 vb. trans. t horoshoa@, inc.: perforar, aguje-
rear una pared, abrir un orificio en un tronco hõshõ
hueco, abrir con los dedos la envoltura de un hõshõ nouhi: bot., árbol; Protium sp. ( B u r s e r a-
paquete para sacar algo de él [h o r o s h a @, dur., pl. ceae). Su savia se utiliza para perfumar el ono-
de actos: hacer esto varias veces; horoshoakei, to. hõshõ noupë: savia del árbol hõshõ nouhi.
perf., pl. de actos; horoshokei, perf.; horoshopra@: Se hierve y se mezcla con la tintura de onoto
ponerse a√]. 2 estado t horosha no, res.: pa- para perfumarla. hõshõ u: tintura de onoto per-
red que ha sido perforada, envoltura que ha si- fumada con la savia del árbol hõshõ nouhi. hõshõ
do abierta con los dedos. sin. V. hurëshë√ kë u pën@ a m@ rii yãprãrema (way.): se pintó la ca-
ra con onoto perfumado.
horoto√
1 vb. intr. t horotoa@, inc.: acortarse (volverse hõshõhã mo√
más corto); encogerse, reducirse [horota@, dur.1; hõshõhã mo: fruto comestible de la palma
horotoprou, term.; horotorayou, perf.; horotou, hõshõhã mosi. Pl. hõshõhã moku. hõshõhã mo-
dur.2]. fhorotoho√: ser un poco corto (mismas si: Bot., pequeña palma espinosa; Bactris sp.
desinencias que para horoto√). 2 vb. trans. t h o- (Arecaceae). Pl. hõshõhã mosik@; sin. moshohawë
r o t o a @, inc.: acortar (poner más corto) [horota@, (hra)
dur., pl. obj.; horotoakei, perf., pl. obj.; h o r o t o a-
k e i, perf., pl. obj.; h o r o t o k e i, perf.; horotopra@: po- hõshõkõmari
nerse a√]. 3 estado t horotoprawë, pl. obj., Bot., árbol (no id.).
disp. horotowë: corto; de baja estatura (un
hombre); breve. kiha t$ë hi ta paihitar@he, kõã kë hõshõkõre√
ãsho horotowën@: apresúrense a sostener el mor- 1 vb. trans. t hõshõkõreã@, inc.: enrollar una
tero (para que no se tambalee) con un leño cor- hoja en forma de cono [hõshõkõrema@, dur., pl.
to; horotowë hi ha pëprar@n@ t$ë hi tikëtamapare- obj. hõshõkõrepra@: ponerse a√; hõshõkõrerei,
heroma: él partió un palo corto y lo puso en la perf.]. 2 sus. t hõshõkõrema: hoja enrollada
prolongación; ya horotowë rë totihoruhe: me he en forma de cono.
sentido bien por un breve momento; pei, pei,
horotowë t$ë ã ta titipar@he (way.): vamos, vamos, hõshõm@√
aprende ese breve discurso. sin. foikosi (hra); V. vb. trans. t h õ s h õ m a @: llamar a alguien silbando
h a w ë √, hokata√, h õ m o t õ √, õnohõ√, t$orohe√, yaha- [hõshõm@rei, perf.]. V. hõrõm@√, husi heã√, husho
t o t o √; ant. rapa√ wãha√
111 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ hoya√
h
vieja me da ganas de vomitar); w@@ pë ha t$ot$o disp.: estar en reposo (animales), estar unas al
pë rë kuawei, t$ot$o m@mou hote rë kure naha t$o- lado de otras (masas redondeadas, rocas). sin.
t$o kuwë: el bejuco parece tan viejo como los be- hõt$õt$õwë.
jucos que están en los canastos; shama pë hesi
pata hote yap@k@wë ma rë kui: (en todos los luga- hõt$õt$õ√
res en donde hemos vivido) quedan viejos crá- V. hõt$õ√
neos de danta por el suelo (= son las bestias que
ustedes han comido gracias a mí). 2 vb. intr. t √hou
hoteama@, inc.: envejecer (un objeto); deterio- V. √ha@
rarse [h o t e i, dur.; hotema@, caus.: dejar que algo
se deteriore (por negligencia); hotemarei, perf. houhoumo√
del caus.; hoteprou, term.; hoterariyo, perf., pl. vb. trans. t houhoumou: gritar persiguiendo a
obj.; hoterayou, perf. del inc.]. V. wãri√, wãriti√; un animal (perro). hei a rë houhoumowei, a ta
ant. tute prapar@ (way.): dame un perro (lit.: dame a ése
que grita persiguiendo a los animales).
hõteri
V. ni* hõteri, wa√mou hõteri howapayama
Repliegue del terreno en el que se acumula agua
hoteti√ durante la estación de lluvias. V. hawat$okoma,
1 vb. intr. t h o t e t i a @, inc.: adquirir una con- u rãikiwë
sistencia harinosa [hotetiama@, caus.: esperar a
que un alimento adquiera esta consistencia; ho- hoya
tetii, dur.; hotetiprou, term.]. 2 estado t h o t e t i- Zool., paloma perdiz cara roja; Geotrygon mon-
w ë: tener una consistencia harinosa. fwamou tana (Columbidae). Es una de las presas de ca-
hotetiwë: tener gusto a moho. ant. ari za favoritas de los muchachos jóvenes. ãiwën@
hoya kë a wai t$arei kuroi: mi hermano mayor ha
hõtõnawë kosi hi matado una paloma (con su flecha). sin. V. y a-
Bot., árbol; Gustavia sp. (Lecythidaceae). Provee kohe
buena madera para leña.
hoya√
hõtup@ 1 vb. intr. t h o y a o: aquello que se pierde fá-
V. namo* hotup@ cilmente [h o y a r a y o u, perf.: predecir que un ob-
jeto se va a perder]. hoyamou: aquello que no
hõt$et$e√ es comestible (y que se tira); objeto que se en-
vb. trans. t hõt$et$ea@: tomar, recibir o dar una cuentra en un estado tal que es preciso botarlo.
gran cantidad de algo [hõt$et$ekei, perf.: dar una hoyarayou (perf.): perder un órgano (mitolo-
gran cantidad; hõt$et$epei, perf.: recibir una bue- gía). pit$a ham@ kama kë t$ë amoku kea shoarayo-
na cantidad de; hõt$et$erei, perf.: tomar u obte- ma, kama amoku hoyarayoma (mit.): su hígado
ner una gran cantidad]. V. h@t@t@√, të√, to√, yu√ cayó al suelo, él perdió su hígado. 2 vb. trans.
t h o y a a @: dejar de visitar a alguien [hoyayou,
hõt$õ√ rec.: dejar de visitarse mutuamente]. y afëk@ mo-
1 vb. intr. t hõt$õã@: andar en cuatro patas (un hõti hoyayou fa kuikun@, efa kafë a wãri roa ta fë i-
animal) [hõt$õrayou, perf.; hõt$õtou: detenerse ku (hra) (way.): debemos olvidarnos y dejar de
y desplazarse alternativamente]. hõt$õõ: estar vernos, tú quédate donde estás (= no vengas a
en reposo (un animal) [h õ t $ õ k e i, perf.; hõt$õpra- nuestra casa); hei tëhë pë hoyaa@ kë a kure: ahora
kei, perf.: detenerse bruscamente (un animal); dejarán de visitarte. hoya@: separarse de algo,
hõt$õprao: permanecer quieto por un momen- tirar, perder, separarse del cónyuge (hablante
to (un animal); h õ t $ õ t a o: permanecer quieto por hombre o mujer); eliminar [hoyaakei, perf., pl.
largo tiempo]. kootop@wei u hek@ ha t$õm@riyoma obj.: perder o tirar varios objetos en forma suce-
hõyã√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 112
siva; h o y a p r a @: tirar varios objetos, tirar algo en hen@ a kãi hurayomahe (mit.): ellos la agarraron
varias oportunidades; h o y a r e i, perf.; h o y a t a a @, it.: por el brazo y la forzaron a ponerse en camino.
separarse varias veces del cónyuge, perder va- huu: 1. Ir, venir, desplazarse, caminar [huaa@,
rias veces seguidas el mismo objeto (después de dur.: estar todavía yendo; huaprarou: ir de un
haberlo encontrado)]. wama pë hoyaa ha shoak@- fuego al otro (con frecuencia para evitar a un vi-
he, pë wãri tap@o no ma rë mai: deséchenlos (a los sitante y no ofrecerle nada); huatarou: ir de un
váquiros), puesto que no están gordos; puu kë lado al otro; h u o k e i, perf., pl. suj.: irse unos des-
ya shipë hoya@ kupe: yo quito los excrementos de pués de otros; huoprou: ir sin cesar de un lado
abejas; urihi ham@ sipara ya si hoyarema: he per- al otro; huprou, pl. suj.: ponerse en marcha; h u-
dido el cuchillo en la selva; pë heãrõp@ a hoyare- r a y o u, perf.]. opisi ya huu: yo camino con lenti-
m a: ella se ha separado de su esposo; hei ya yã- tud; “pei kë pë wãri huu kuimati”, t$ë pë kuu: “he
h
huhe√ ces seguidas; huhetikei, perf. del inc.: partir la
vb. trans. t huhei: soltar, dejar caer un objeto punta; huhetima@, dur., pl. de actos: partir en va-
que se tiene en la mano [h u h e a @: soltar precipi- rios pedazos; huhetipra@: partir en dos pedazos
tadamente (un objeto que se está robando); h u- iguales huhetirarei, perf., pl. obj.; huhetirei,
h e h o u: dejar caer varias veces un objeto que se perf.]. t$ë he ha huwërën@, t$ë he huhetiprarema
tiene agarrado, abandonar un trabajo varias ve- (mit.): asió la cabeza y la arrancó; yurin@ matiria-
ces seguidas; huhehuhema@: dejar caer todo el wë ãsitt$a uhetirema: el pez partió el guaral. 3
tiempo un objeto que se tiene agarrado; huhe- res. t huhetima no: collar de cuentas que ha si-
kei, perf.: dejar caer algo en un lugar determi- do partido voluntariamente. topë kë pë huhetima
nado; h u h e r e i, perf.]. sipara ya huherema: yo sol- no yap@kamama: las mostacillas del collar que él
té el machete; “ëyëha rë a wãri ta huhea ha@r@he”, había roto se desparramaron. sin. hifeti√ (hra);
yawari pë kuma (mit.): “suéltala aquí rápido”, V. hãn@√, hët@√, ikoko√, kre√, yahayë√
dijeron los yawari; ya t$ë huherema: yo lo dejé
caer; t$amap@@ tëhë, a ha huhep@r@n@ rahara k@ pa- huhu
ta kuprou shoarayoma (mit.): cuando estaban Zool., animal raro y poco conocido. Puede tra-
haciendo eso, dejaron caer (la cesta), y ésta se tarse de un felino o de un ser mitológico. Los
tronsformó en un monstruo rahara; kõpinan@ Yãnomãm@ dicen que ataca a los hombres.
yamarek@ tikararei, shereka pë huheamakei: las
avispas nos pican y soltamos nuestras flechas huhura√
(en este sitio); shereka kë k@ huhea shoakema, pë vb. trans. t huhurapra@: soltar a una persona
tokuu shoaoma: soltaron sus flechas (en el lugar a la que se ha inmovilizado para impedirle que
donde se hallaban) y huyeron. h u h e k e i, perf.: se libre a actos de violencia, una vez que ésta
1. Desembarazarse de algo, abandonar algo (en se ha apaciguado [huhuraprarei, perf.]. V. huhe√
un lugar determinado). 2. Abandonar un traba-
jo momentáneamente. p∫∫ nahe e ha hipëk@n@, huhu si (neol.)
shereka a he rë huhekeiwei: dejó de trabajar en Lámpara de bolsillo, linterna eléctrica. sin. h u-
la emplumadura de su flecha para ofrecerle una hu wakë, pira si, reitena
mascada de tabaco. huhema@: 1. Hacer que al-
guien suelte lo que sujeta. 2. Hacer soltar pren- huhu wakë
da a un ladrón al que se sorprende en el acto V. huhu si
[huhemakei, perf. (sentido 1); huhemarei, perf.
(sentido 2)]. huheprou: 1. Abandonar definiti- huim@ ãshi
vamente una actividad, un hábito, dejar de Designa a las hembras de varias aves del géne-
mascar tabaco o de inhalar alucinógenos; dejar ro Pipra sp. Los Yãnomãm@ ignoran el dimor-
de mamar (un niño). yëtu ha ya huheprariyoma: fismo sexual, bien marcado, de estas aves, y lla-
hace tiempo que he dejado de hacerlo. 2. Soltar, man a las hembras, muy parecidas –todas co-
dejar ir, ceder [huheheprou, pl. suj]. kamiyë kë ya lor verde oliva–, de especies diferentes huim@
no huheprariyop@: creo que voy a desistir; @rariwë ãshi, mientras que a los machos les asignan
kë a wãri huheprou ha kuparuhurun@, a kea shoa- nombres distintos. Ha sido posible identificar a
rayoma (mit.): Jaguar se soltó y cayó. [huhetou: las hembras de las siguientes especies: Pipra pi-
abandonar una actividad provisoriamente]. hu- pra, Pipra coronata, Pipra aureola. Para algunos
heta@: 1. No tardar en desistir, renunciar pron- machos V. koa wakët$erimi, pataut$erimi
to; titubear, no estar seguro de sí, dejar y reem-
prender varias veces seguidas (un canto, un dis- hukë√
curso, una actividad) [h u h e t a r e i, perf.]. ãmoã @h@ 1 vb. intr. t hukëo: soltarse de una sujeción, li-
wãisip@ a ora huheta@he tëhë @h@ rë a huhehuhema@ berarse después de haber sido inmovilizado por
shoamouhe (cha.): cuando ellos titubean al co- alguien [hukëprama@: ayudar a alguien a liberar-
menzar un canto, luego continúan de la misma se de una sujeción; hukëprou: lograr liberarse de
manera; sirõrõm@ a rë huhetareiwei (mit.): él sol- una sujeción]. “suwë a hukëprou tao”, wa hore pu-
hukëkë√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 114
hi kuimi: no previste que la mujer se te podía es- dur.; huko sik@ yakukua@: ponerse a√; huko sik@ ya-
capar (lit.: “la mujer podría liberarse de mi su- kukukei, perf.; huko sik@ yakukuo, ponerse a√, te-
jeción”, no pensaste eso). 2 vb. trans. t h u k ë a @, ner]. sin. fuko√ (hra); V. wëyëku; V. huko si yo-
inc.: 1. Coger, arrancar, cosechar un fruto ha- ho√, huko shëyë√, huko tiwaro√
lando de él. hikari ham@ praki a huka@ m@ rërëo rë
shoatariyonowei: corrieron en seguida al conu- huko mo
co a coger ajíes; wapu rë e kohi hena tuku ha hu- Bot., batata; Ipomoea batata (Convolvulaceae).
kërën@: ella cogió una hoja tierna de un árbol huko mo pë t@yëpra@he tëhë, huko mo pë mayep@mo-
w a p u; tahiap@ a ta hukëpa, ya t$ë ta wapa: arran- ma (mit.): mientras las desenterraban, las batatas
ca (un cambur del racimo) para que yo lo prue- cantaban como tucanes. huko mo pei shit$õ: ta-
be; ai, shõmi kë wa shi ha hukërën@: arranca otra llo trepador de la batata. hukomo uku: bebida
perf.: arrancar para ofrecer; h u k ë p e i, perf.: reci- 1 estado t hukõsi: cubierto de neblina. 2 vb.
bir algo que ha sido tomado de esa manera; hu- intr. t hukõsiã@, inc.: ponerse neblinoso [hukõ-
k ë p r a @: ponerse a√ (sentido 1); hukërarei, perf., siprou, term.]. V. @h@rashi
pl. obj.; hukërei, perf.: coger para uno mismo,
arrancar de las manos]. sin. fukë√ (hra); V. ãihi√, huko si yoho√
h i r i k i √, k ë √, t@r@√ vb. intr. t huko si yohoa@: poner la mano a
modo de visera para mirar a lo lejos. Es el ges-
hukëkë√ to habitual de los chamanes que escudriñan el
vb. trans. t hukëkëa@, inc.: arañar una vez [h u- espacio para ver [huko si yohokei, perf.; huko si
k ë k a @, dur., pl. de actos: arañar varias veces; h u- y o h o o: poner, haber puesto la mano a modo de
këkama@, fact. del dur.: decirle a una persona visera]. wa huko si ha yohoon@, yãnoãm@ wa t$ë
que arañe varias veces a otra; hukëkëama@, fact. pë yahip@ prahawë tapra@? (way.): cuando pones
del inc.: decirle a alguien que arañe una vez a tu mano como visera, ¿alcanzas a ver las casas
otra persona; hukëkërarei, perf. del dur.; h u k ë k ë- lejanas de los Yãnomãm@? V. huko
r e i, perf. del inc.]. V. si hukëkë√
huko shëyë√
huke√ vb. trans. t huko shëyëa@: dar, ofrecer (chisto-
vb. trans. t hukeã@: orinar (sobre algo, sobre so; lit.: lanzar al frente) [huko shëyëkei, perf.]. h e-
alguien) [hukeãrei, perf.; hukeãyou, rec.]. mo pë naha yare huko shëyëapë: mañana me harás un
fukeã ha par@praar@n@: “pei, shori, fei kë ya t$ë pë regalo. sin. V. hipë√, topë√, wëyë√; V. huko
pakei kuhe”. (hra) (mit.): orinó sobre las semillas
y luego dijo: “ahí tienes, cuñado, las he puesto huko tishore√
sobre la tierra”; prueheyoman@ wakë mori fukeã@ V. sin. huko tiwaro√
tëhë, kanapororiwë kë a rë hokëtariyowei, wakë
nom@h@refër@ma (hra) (mit.): justo cuando Prue- huko tiwaro√
heyoma iba a apagarlo orinando encima, Cono- 1 v.m. t huko tiwaroo: pintarse una línea cur-
to se levantó de su chinchorro y agarró el fue- va que va de una oreja a la otra pasando por la
go a su vez. sin. fuke√ (hra) frente, estar pintado de esa manera [huko tiwa-
rokei, perf.; huko tiwaromou: estar haciéndose
huko pintar de esa manera; huko tiwaromokei, perf. de
huko (pei): anat., frente. fhuko iporoshio: te- huko tiwaromou; huko tiwaropramou: estar a pun-
ner en el rostro un dibujo que parte de la comi- to de hacerse pintar de esa manera]. ya huko ti-
sura de los labios para formar un semicírculo waroo: yo trazo una línea con onoto sobre mi
que culmina en la frente. fhuko shopap@: co- frente. 2 vb. trans. t huko tiwaroa@, inc.: tra-
pete colorido de ciertas aves. huko sik@: la piel zar sobre el rostro de alguien una línea curva
de la frente. fhuko sik@ pororoa@: fruncir el ce- que va de una oreja a la otra pasando por la
ño [huko sik@ porotou: ponerse a√]. V. pororo√ frente [huko tiwarokei, perf.; huko tiwaropra@: po-
fhuko sik@ prëshëshëwë: tener arrugas en la nerse a√]. 3 estado t huko tiwaroa, perf. est.
frente. V. prëshëshë√ fhuko sik@ r@@k@√: arru- huko tiwaroprawë, pl. pers., disp. huko tiwa-
gar la frente [huko sik@ r@@k@a@: ponerse a√; huko rowë: tener la frente pintada con una línea cur-
sik@ r@@k@kei, perf.; huko sik@ r@@k@o: ponerse a√, te- va que va de una oreja a la otra. sin. huko* ipo-
ner; huko sik@ r@@k@tou: hacer esto por un breve r o s h i √, huko tishore√
instante]. fhuko sik@ r@r@mou: levantar las ce-
jas arrugando la frente para manifestar acuerdo. humap@ (pei)
fhuko sik@ yakuku√: tener la frente arrugada, Espalda, dorso, reverso, cara invisible de un ob-
tener un aire preocupado [huko sik@ yakukou, jeto. humap@ rë këk@ ha hikari t$ëka praa: los co-
115 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ hupë√
h
dieron la espalda el uno al otro; õmawë kë e roa humomo
ha payëkëikun@ e humap@ rëoma (mit.): Õmawë Colina, montículo, cerro. ai rë t$ë humomo ham@
se sentó de espaldas cerca de allí. 2. Dejar de ya rërëa ãyõriprou rë shoarayouwei: empecé en se-
visitar (way.) [humap@ rëaa@: dar la espalda; hu- guida a correr sobre la cuesta opuesta de la co-
map@ rëkei, perf.; humap@ rëprakei: dar la espalda lina.
bruscamente (por cólera); humap@ rëprao: per-
manecer con la espalda volteada por un mo- humorõm@ henak@
mento, haber dejado de visitar a alguien des- Bot., planta herbácea de hojas alargadas y muy
pués de cierto tiempo; humap@ rëtakei, perf.: grandes, perteneciente al género Heliconia sp.
v o ltear la espalda rápidamente; humap@ rëtao: (Heliconiaceae)
permanecer con la espalda volteada durante
largo tiempo; humap@ rëtou: voltear la espalda humot$o (pei)
un instante]. ya e humap@ rëpraoma: dejé de vi- Anat., vértebra. humot$oku (pei): columna ver-
sitarlo después de un tiempo; pë yesi kë e hu- tebral.
map@ rëprao tëhë: mientras su suegra estaba de
espaldas. humap@ rëprou: 1. Ponerse a voltear huna
la espalda. 2. Devolverse, dasandar camino. pë Clas. nom., pertenece al sistema taxonómico de
t$ë pë humap@ rëprou tëhë, wãima henak@ rë it$ã- los insectos; designa a una abeja. V. am@ huna
keiwehei: antes de partir, ellos dispusieron una
hilera de hojas de palmas hincadas en el sue- hunak@
lo. 2 estado t humap@ rëa: 1. Tener la espal- 1. Capullo (de flor) 2. Tipo de flor, flores de cier-
da volteada. 2. No visitar una comunidad de- tos árboles, como ser epena hi, momo hi, wapu
terminada (way.). shori pe he mori warou ma kohi, etc. wapu pei kë hunak@: las flores del árbol
kui, wãnowãno rë k@ ha ya humap@ rëa (way.): cu- w a p u. V. h i m o, hõnokore kosik@, horehore, monak@
ñado, yo hubiera venido a visitarte con gusto, ( p e i ), nak@ (pei)
pero las habladurías me disuadieron de hacerlo.
sin. V. hesika rë√, yaipë rë√; V. r ë √; ant. V. par@k@ hunenemo√
rë√ vb. intr. t h u n e n e m o u: producir un sonido se-
co moviendo las mandíbulas (váquiro). ei kë rë
hum@√ hunenemore e ha niyamahen@, e pouku rë koama-
1 vb. trans. t h u m @ ã @, inc.: apretar dentro de @wehei (way.): mataron váquiros y dieron a be-
la mano, formar una mascada presionando el ber el caldo del cocido (= mataron váquiros y
tabaco dentro de la mano [h u m ã @, dur., pl. obj.; organizaron un banquete funerario).
hum@kei, perf.: preparar una mascada de tabaco
para ofrecerla; h u m @ p r a a @, frec.: tener el hábito hupa√
de preparar las mascadas de tabaco ubicándose V. hupë√
en un mismo lugar; h u m @ p r a @: ponerse a√; hum@-
r e i, perf.: prepararse una mascada de tabaco; hu- hupë√
m@taa@, it.]. p∫∫ ya nahe hum@kei: yo prepararé 1 vb. intr. t hupamou: cualidad que ofrece una
una mascada de tabaco para él; p∫∫ nahe yëtu rë superficie al tacto. t$ë hupamou namo: es áspe-
t$ë ha shãishãik@n@, t$ë ha hum@prar@n@, e t$ë shë- ro; t$ë hupamou si frakahawë: es liso; ayukuma a
yëkema: ella pasó el tabaco por las cenizas des- hupamou si uhutitiwë: el alucinógeno ayukuma
cuidadamente, amasó la mascada y se la lanzó. ha sido finamente triturado. fniya hupamou
hum@pou: sujetar con la mano, transportar un maõrewë: ir a la guerra y no exponerse a ries-
objeto sujetándolo con la mano [hum@mapou, gos. Se dice de una persona que, cuando parti-
fact.; hum@rei, perf.]. sin. hohi√; V. rukë√, yehi√, cipa en una expedición guerrera, marcha siem-
yëp@√, yërë√ 2 estado t huma no, res.: masca- pre a la zaga. hupëo: tocarse, manosearse. i h i-
da de tabaco terminada. sin. hum@shi√; V. pee ru a mamo hupëo: el niño se manosea el ojo. 2
nahe ya√ vb. trans. t h u p a @: 1. Tocar con la mano o con
hupëp@ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 116
la pata delantera, tocar a un enfermo para sanar- sis de paludismo [hurap@@, dur.; hurap@rayou,
lo (cha.); manosear; arrebatar. pë ma rë hupa@ perf.]. 3 estado t h u r a p @: tener paludismo. ya
s h o a r e: puedes ver que yo te toco todavía; m a- hurap@: tengo paludismo. sin. fura (hra); V. p r @-
tohi a hupatihë: no toques los bienes personales s@pr@s@
(= no robes); yãã henak@ mosi pëk@ ha a hupama:
tocó las hojas trenzadas del techo; hoashiri pën@ hura mahe
suwë kë a hupëpraramahe (mit.): los Monos ca- V. wari mahe; sin. fura mahe
puchinos manoseaban el cuerpo de la mujer; ya
hupa@ ma maran@ ya t$ë k@ wayu hoyaaparei kë a hurahura
kuhe (cha.): no le he tocado, y sin embargo ex- Zool., nombre genérico: mariposa diurna. fh u-
pulsé de su cuerpo el mal que tenía; ya niya hu- rahura hena: hekura asociado a las mariposas
h
secar), y se la llevó; nara a ha hurihirën@ par@k@ pë kãi hukukaturou, pei shipë kãi hurukama, nasi
õni h@r@h@r@kema: asió la bola de colorante con pë ãhuhã@: él trituró las celdillas de las abejas,
la cual se frotó el pecho. sin. furihi√ (hra); V. hu- trituró sus excrementos, y después apretó la ce-
pa√, huri√, huwë√, imik@ wari√, yãkã√ ra entre sus manos; yãã kë henak@ wãri ha huru-
kutaarar@n@: él machucó hojas con sus dedos va-
huriki√ rias veces seguidas (para tener suerte en la bús-
vb. intr. t h u r i k i a @, inc.: 1. Asistir a un enfermo queda de miel). hurukupra@: aplastar insectos
frotándolo. 2. Tocar, acariciar (por afecto, en se- apretándolos entre la palma de las manos. sin.
ñal de amistad) [hurika@, dur., pl. de actos; hu- furuku√ (hra); V. ãhuhu√, he huruku√, hushiki√
rikayou, rec. (sentido 2); hurikirei, perf.].
1. husi
huriri Clas. nom., pertenece al sistema taxonómico de
1 sus. t huriri: brisa, viento moderado; brisa animales y de plantas: designa a un ave o a un
fresca que precede al amanecer. 2 vb. intr. t fruto (momo husi). V. ãrima husi; V. hu, huna
huririmou: soplar (una brisa). V. heãhãtu, wa-
h a r i, watori 2. husi
Término genérico: toda crisálida comestible
hurõhurõ que se encuentra bajo tierra.
Vara fina y alargada, que se coloca en forma
transversal sobre la estructura del techo de un husi (pei)
refugio, para sostener el cobertizo de hojas. ki- 1. Anat., pico. yorekitiram@ husi rë wakëwei: el
ham@ hurõhurõ kë a kreamahe, suwë kë pën@: las pájaro pico de lacre con el pico rojo; mayep@ kë
mujeres partieron en esa dirección para rom- pë husi m@ ora ma rë wërëawei: los piapocos tie-
per a mano palos delgados destinados al techo ne la punta del pico curvada. 2. Labio inferior.
de los refugios; pë yesin@ hurõhurõ e k@ këa ropa- 3. Punta de una hoja (de cuchillo, de machete,
rema (mit.): su suegra se apresuró a ir en busca de hacha). fhusi ka: hueco que se perforan las
de varas finas para el techo del refugio. sin. f u- mujeres y algunos hombres en el labio inferior.
rõfurõ (hra), hurõhurõma; V. hiyehiyema yamak@ husi ka no ãmoãmop@ hena karë@ ta kui-
k@yo (cha.): nosotros avanzamos hacia ti, una
hurõhurõma planta ãmoamo liviana metida en el hueco de
V. sin. hurõhurõ nuestro labio inferior. fhusi he wahotowë: pi-
co corto y ganchudo de ciertos pájaros. V. h u-
huroko (hra) t o s i; husi heã, husi heãmo√, husi koikoimou, husi
V. shirõkõ kõm@√
husi heãmoma: “ai pëwë, hei yano kë a”: lancé un 1. hushi (pei) (hsh)
llamado silbando y grité: “¡eh, ustedes, aquí hay Nariz, hocico. hurari pën@ pë hushi mori tuyëa ti-
un refugio provisional!”; pë no ha taikun@, pë hu- koaparemahe (mit.) (hsh): las mariposas estuvie-
si heãmorayoma: como los esperaba silbó para ron a punto de pegarles en el hocico; yãnomãm@
llamarlos; t$ë husi heã kãi wãri yãtëyãtëmoma: t$ë hushi pë ha hawari kokok@ shëama, koko ya-
se balanceaba en su chinchorro silbando entre hat$omakema (mit.) (hsh): golpeaba las yuvías
dientes. V. horõm@√, hõshõm@√, husi koikoimo√, contra la nariz de sus compañeros (lit.: de los
husi kõm@√, husi wã ha√, husho wã√ hombres), y así las partía. V. hiyõkak@ (pei), hu
(pei), husho (pei)
husi koikoimo√
vb. intr. t husi koikoimou: entrar silbando en 2. hushi
h
Desmenuzar, pulverizar con los dedos, resque- cólera. fhushuo shurukou: provocar la cólera
brajar dentro de la mano [hushisha@, dur., pl. de alguien. kamiyë kë ware hushuo ha shuruku-
obj.; hushishipra@: ponerse a√; hushishirarei, perf., run@, pë no premakei: si llegas a desencadenar mi
pl. obj.]. mamokoriyoma wãisip@ kama si wai ha cólera, saldrás perdiendo. sin. hushuo ka t$a@.
hushishiron@, @ra ihirup@ kahik@ rërëopë ham@ e t$ë hushutou: encolerizarse [hushutaa@, it.]. pei rë e
kemarema (mit.): Mujer-curare desmenuzó un wakrëp@ wãri rë hipëkeiwehei, a wãri rë hushutari-
trozo de su piel y lo dejó caer en la garganta yonowei (mit.) (hra): le ofrecieron el bazo, y él se
del hijo de Jaguar. fyõno hushisha@: desgranar encolerizó (por haber recibido una porción tan
maíz. yono ya mopë hushisha@: yo desgrano ma- mala); hoashiri kë pë ha hushutarun@, hoashiri kë
íz. 2 estado t hushisha no, res.: desgranado, pë mohe wai poo rë shoaomopotayonowei (mit.):
resquebrajado. V. h a s h i s h i √, h u s h i √, kõpe los Monos capuchinos se disgustaron y pusie-
ron la cabeza sobre sus brazos cruzados; y ã k u m @
husho (pei) hõrõnam@ pë suwëp@ rë e pë na wayou ha tarar@n@,
Anat., hocico. sin. fusho (pei) (hra), hushipë (pei); a hushutamaremahe (hsh) (mit.): pasó mucho
V. hu (pei), kahik@ tiempo antes de que Hõrõnam@ descubriera que
ellos hacían el amor con su mujer, y lo encole-
hushõma√ rizaran; nãrõriwë kë a hushuton@, hesika wãri rë-
V. sin. hõshõm@√ prao yaioma (mit.): Rabipelado se enojó y dobló
el codo sobre su cabeza (en el chinchorro don-
hushõmi de estaba recostado). hushuhutou: estar contra-
1 sus. t h u s h õ m i: interior; fondo, parte infe- riado, estar un poco enojado. 2 vb. trans. t
rior (de un recipiente). hushõmi kë t$ë ka kuopë hushuama@: provocar la cólera de alguien; po-
ha heãhãturiwën@ kë t$ë rë tërekirionowei (mit.): el ner a alguien en duelo (matando a uno de sus
demonio de las tierras movedizas lo arrastró al parientes) [hushumarei, perf.]. ware ha hushua-
fondo de su hueco; a ikãpraroma a hushõmi ha mahen@, yaro kë ya niya shë@: han matado a uno
shikion@ (mit.): ella se reía sin parar porque le pi- de mis parientes, yo llevaré a cabo la venganza
caban las entrañas (lit.: el interior). fhushõmi de sangre (lit.: ellos han hecho que me encole-
h a m @: en el fondo, en el interior. a ta tërë, hushõ- rice, yo voy a matar a un animal de cacería).
mi ha a rë kuowei: agarra a ése que está adentro; h u s h u u: 1. Despertar a alguien. yare hushurema:
hushõmi ham@ t$ë kua: está adentro; mau u hus h õ- él me ha despertado; titi ha hekura pën@ t$oku
mi ha: en el fondo del agua. 2 vb. intr. t hushõ- t$ak@ pë yõm@praa@he, pë t$ë hushuuhe (cha.): du-
miã@, inc.: ir al fondo de, meterse en el fondo rante la noche, los hekura llegan uno tras otro
de [hushõmiprou, term.; hushõmirayou, perf. del a sacudir la cuerda del chinchorro (donde se
inc.]. 3 vb. trans. t hushõmiã@, inc.: meter al- duerme), ellos lo despiertan a uno. 2. Atacar
go en el fondo de [hushõmima@, dur., pl. obj.; [hushurei, perf.; hushutaa@, it.: despertar varias
hushõmikei, perf.]. sin. V. kõhõmo; ant. heaka veces seguidas a alguien que cada vez vuelve a
quedarse dormido]. kamiyën@ warë ya k@ hushuu
husho wã (way.): soy yo quien atacará a los váquiros (=
1 sus. t husho wã: llamado que se hace silban- soy yo quien atacará a los enemigos). 3 estado
do. kamiyë kë pëmak@ husho wã kuo kuhe: ése era t hushuop@, hushuorip@: actuar impulsado por
el silbido de llamada de uno de los nuestros. 2 la cólera. a hushuorip@ mohe pokema: de lo eno-
vb. intr. t husho wã ha@: silbar redondeando jado que estaba, metió la cabeza entre sus bra-
los labios para llamar a alguien [husho wã hara- zos cruzados; a hushuorip@ ha kõpon@, e hãrõ ishi-
y o u, perf.]. V. hõrõm@√, hõshõm@√, husi heã, husi marema: como había regresado encolerizado a
koikoimo√, husi kõm@√ casa, dejó quemar el paquete (que se cocinaba
sobre la brasa); ya hushuop@ kãi rotaoma: estaba
hushu√ tan enojado que me quedé sentado por un
1 vb. intr. t h u s h u o: 1. Enojarse, encolerizar- buen rato. V. no hushu√, wãno hushu√, w ã y u w ã;
se; estar enojado, estár encolerizado. ya hushuo: V. mi√, rã√
hushuhu√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 120
hutahutamou
h @ k @ √, h@t@k@√, h u s h i k i √, hut$em@√, k a t i k i √, tihu√
hutosi (pei)
V. hatahatamou Anat., labio superior. hutosi kõi: bigote. V. hu
(pei), husi (pei), kasik@ (pei)
hutëtë√
1 v.m. t hutëtëo: masajearse (para aliviar un hutuka
dolor) [h u t ë t ë k e i, perf.; hutëtëtou: masajearse por Especie de pendiente: pieza metálica, con fre-
un momento]. 2 vb. trans. t hutëtëa@, inc.: ma- cuencia triangular, que se cuelga de la punta
sajear a una persona para aliviarle un dolor [h u- de los palitos que se pasan por el hueco practi-
t ë t a @, dur.; hutëtërarei, perf.]. V. hokoko√, hutiki√ cado en el lóbulo de la oreja. wa no hutukap@ tëa-
pra ma kutaen@, hei pei ya y@m@kak@ ha a ta huu-
hutë√ par@ (way.): ya que tienes la costumbre de ob-
1 vb. intr. t hutëa@, inc.: volverse pesado; ad- tener pendientes de otros, mételos en el lóbulo
quirir de nuevo a los hekura y ganar por lo tan- de mis orejas (= ofréceme esas piezas metálicas).
to peso y poder (un chamán) [hutëprama@, caus.
del term.: volver pesado, hacer que se ponga pe- hutukaram@ akasi
sado; h u t ë p r o u, term.; h u t ë r a y o u, perf.]. t$oo t$o- Zool., ave, capitán dorado; Capito auratus ( R a m-
ku proke ha, t$oku ha hoyar@n@, epena wa ha koa- phastidae).
r@n@, pë no mãyõ t$a@ rë kõpariyo, wa hutëa rë kõ-
pariyonowei (cha.): tira los chinchorros vacíos hutum@
(de los hekura que se han ido), inhala alucinó- Zool., ave, pájaro león; Momotus momota (Mo-
genos, que los chamanes tracen un nuevo ca- motidae).
mino (para los h e k u r a) y tú te pondrás pesado
otra vez (= los hekura volverán a alojarse en tu hutu m@si (hra)
cuerpo). fhutëhë√: ser un poco pesado (mis- V. hetu m@si
mas desinencias que para h u t ë √). 2 estado t
h u t e: pesado. maa t$ë ma hute ha t$ot$o kr@n@n@- hututu√
mou (mit.): como la piedra es pesada, el bejuco 1 vb. intr. t hututua@: apretar las piernas una
se revienta; preãri a hute ha ya prakei kuhe (mit.): contra la otra [hututukei, perf.; h u t u t u o: apretar
como el venado es pesado, lo dejé en el suelo. o tener apretadas las piernas una contra la otra].
fhute ihohoo: carga pesada que ejerce fuerte 2 vb. trans. t hututua@: apretar algo o a al-
tracción sobre una correa de acarreo (la hala ha- guien entre los muslos [hututurei, perf.; hututu-
cia abajo) [hute ihohokei, perf.]. f hute prea@: pou: mantener a una persona inmovilizada en-
transportar una carga pesada [hute prearei, perf.]. tre los muslos; hutututou: apretar por un mo-
yaro rë ya k@ hute preaprara@ totihikei: transporta- mento]. sirõrõm@ kë a hokëprou tëhë a hututua ha
ré una carga pesada de animales de caza. sin. f u- piyërën@ (mit.): cuando Sirõrõm@ se levantó, él lo
të (hra); ant. herehe√ inmovilizó en seguida entre los muslos; a hu-
tutupou tëhë pë suwëp@ kë iha a wã shi hariwë ha-
hute√ ma: mientras lo mantenía entre sus muslos, él
V. hutë√ llamó a su mujer en forma apremiante.
hutiki√ hut$em@√
1 v.m. t hutikio: palparse, triturarse con la vb. trans. t hut$em@pra@: aplastar presionando
punta de los dedos. 2 vb. trans. t h u t i k i a @, inc.: con uno o varios dedos. V. h@k@√, hutiki√, katiki√
palpar, triturar, machacar, amasar con la punta
de los dedos, apretar ligeramente un fruto para huu√
ablandarlo [hutika@, dur., pl. obj.; h u t i k i a r e i, perf. vb. trans. t h u u a @: 1. Deslizar algo entre las ho-
del dur.; h u t i k i k e i, perf. del inc.]. tate ya hutika@: jas del techo. 2. Introducir algo en la perfora-
121 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ huya
ción del lóbulo de la oreja (un palito, plumas, niya ha huwëan@, a hore ehõãm@ unaprou shoaoma
flores, etc.) [huuararei, perf., pl. obj.; huukei, (mit.): cuando Yoawë vio a la mujer, quiso atra-
perf. (sentido 1); h u u m a @, dur., pl. obj.; huupou: parla y se transformó en un gallito de roca; ã y ã-
guardar algo colocándolo bajo el techo; llevar kõrãriwën@ shinari rë @k@ rë harepouwei ha a huwë-
en el lóbulo de la oreja; huurei, perf. (sentido rema (hsh): Arrendajo asió el hilo entorchado
2)]. t$oruk@ ha huurën@ t$ë y@m@kak@ no aiwë yai- (que la mujer) llevaba alrededor de su pecho.
wë (mit.): ella había introducido flores t$oru en huwëpou: 1. Sujetar, inmovilizar (con la ma-
el lóbulo de sus orejas, y se veía realmente her- no). hõkõtõyoma a huwëp@pou tëhë, a hõãp@@ rë ku-
mosa; pei y@m@kak@ ha kurikaya kë teshinak@ keiwei (mit.): mientras sujetaban a Hõkõtõyo-
huuararema: ellos introdujeron una pluma cau- ma, ellos le raspaban la piel. 2. Poseer hekura
dal de loro en el lóbulo de cada una de sus ore- dentro del pecho (cha.). pãrimi ya pë wai huwë-
h
jas; hë@m@ sik@ ta huupar@ (way.): pon una piel pou totihitao t$are kë! (cha.): a los hekura yo los
de cotinga azul en el lóbulo de mis orejas (= da- guardo dentro de mi pecho. sin. V. për@√mapou
me una piel de cotinga azul); kamiyën@ pei ya huwëta@: sujetar a una persona mientras otra
y@m@kak@ ha preãri ya wai huua@ shoaowë (mit.): le pega [huwëtarei, perf.]. sin. h u p a √, hurihi√,
yo, yo meteré (para transportarlo) al venado imik@ wari√, yãkã√
en el hueco del lóbulo de mi oreja. f huuhou,
pl. suj.: introducirse algo en el lóbulo de la huwëhë√
oreja. pë no koikoim@p@ hena huuhou ta kuik@yo vb. trans. t huwëhëa@, inc.: aferrar (una vez) a
(cha.): que vengan (los hekura) que se ponen una persona con todas las fuerzas, clavándole
plumas de aves de rapiña en el lóbulo de sus las uñas en la carne [huwëha@, dur., pl. de ac-
orejas. tos; huwëhërarei, perf. del dur.; huwëhërei, perf.
del inc.].
huu kõõ
vb. intr. t huu kõõ: devolverse, irse; volver al huwë hi
punto de partida; venir nuevamente. ya huu Bot., árbol (no id.).
kõõ ha@owë: volveré dentro de no mucho tiem-
po; ya hua kõrayou: yo volveré; huu kõtãã@ mai: huwë hi sisi
no vuelvas (a visitarnos); ya huu kõõ totihiopë: Pequeño trozo de madera plana, agujereada en
volveré de visita; heha yuri pëhëk@ ha war@n@, pë- uno de sus bordes, que se introduce en la boca
hëk@ huu kõõhër@pë: comeremos el pescado aquí, para imitar el grito de la danta. sin. roa hi sisi
luego partiremos; pë huu kõõpë rë, e ta hipëk@:
dáselo a él, pues, él volverá (a visitarnos). V. huwë moshik@
hu√, kõ√ Zool., término genérico. Se aplica a varias es-
pecies de serpientes corales ponzoñosas o fal-
huum@ sas corales, entre ellas: Anilius scytale (Anillii-
Zool., ave, pájaro paraguas; Cephalopterus orna- dae), Micrurus hemprichii (Elapidae), Erythrolam-
tus (Cotingidae). prus aesculapii (Colubridae).
t o u: 1. Estar siempre dispuesto a prestar servi- poner un palo entre dos árboles para pasar del
cio. V. ohote 2. Acercar, acercarse. morõ a ha ihe- uno al otro [ihirãkei, perf.; i h i r ã m a @, dur.; i h i r ã-
tarun@ a rukëa ha shoar@hër@n@, puu u pë watayoma: m o u: construir una pasarela para cruzar una co-
Morõ se acercó (al hueco del árbol), se metió rriente de agua; ihirãmorayou, perf. de ihirã-
adentro y comió la miel. V. iku√ fi h e h e a @, pl. mou]. 2 estado t ihirãã: estar unido, estar en
de sujetos o de obj.: mismo sentido que ihea@. contacto, permitir el paso. a wãri ihirãã waikia
Se emplea con frecuencia para decir que los kure: los dos árboles ya están comunicados el
cambures están a punto de desprenderse de su uno con el otro (se puede pasar de uno a otro).
racimo, y que se van a caer uno tras otros [i h e- 3 sus. t ihirãk@: construcción realizada con pa-
ha@, dur.1; iheherariyo, perf.; ihehou, dur.2]. 2 los sujetos por bejucos que les sirven de sostén:
estado t i h e w ë: estar sobre el borde final de su ahumadero, pasarela, andamio, escalera. ihirãk@
punto de amarre, amenazar con deslizarse, des- a ha yaro a makepra@: coloca los pedazos de car-
prenderse o caer (una cuerda, una correa). // ne sobre el ahumadero; pei kë u ka ha ihirãk@ kë
sin. V. he ihe√, prërë√, proro√; ant. ãk@k@√, hatëtë√ k@ t$amahe: construyeron una pasarela por enci-
i
ma del río.
ihea
Anzuelo. yuri a kããma ihea kë a yain@ mai, morõ ihirãma rootim@
kë iheap@ yain@: él pescaba no con un verdadero Zool., avispa (no id.). sin. ihirãma roopë (hsh)
anzuelo de acero, sino con uno fabricado con
hueso de cachicamo. sin. ã s u e r o, ihia (hsh), uhea ihirãma roopë (hsh)
V. ihirãma rootim@
ihehe√
V. ihe√ ihirãma sh∏∏ (hsh)
Rayo, luz del sol. fihirãma sh∏∏ tëhë: estación
iheihe√ seca. ihirãma sh∏∏ roo tëhë: durante la estación
V. ihe√ihemou seca; ihirãma sh∏∏ tëhë pruka rasha a rarou: du-
rante la estación seca florecen muchos piji-
ihete guaos. V. peripo sh∏∏
1 sus. t ihete: extremo, punta. hii kë hi poko
iheten@ a tiwëhëamama: lo pinchó con la punta ihiru
de una rama; ihete kë mamisik@ ham@ t$ë hiteshe- 1 sus. t ihiru: 1 . Niño (de uno u otro sexo). w a
apraroma: se desplazaba sobre la punta de las ihirup@ kua kure?: ¿tienes un niño?; ihiru a kupra-
pezuñas; hii kë t$ë hi wai ihete noshi hariraa@ ha r i y o m a: nació un niño; pora a ham@ ihiru kë k@p@
a orak@ kayahaapraroma (mit.): se sujetaba de la nihõrõã shoapariyoma: los dos niños se zambu-
copa del árbol, que se doblaba bajo su peso, y lleron inmediatamente en el raudal; yëtu @ran@
extendía el cuello para ver. fihete u ka: fuen- suwë a rë shairehër@@wei, ihiru a wai ma tikëo të-
te. 2 adverbio t ihete: casi. t$ë ihete r@p@: está ca- h ë: en un instante el jaguar se alejó arrastrando
si cocinado; t$ë ihete prahawë: todavía está algo por el suelo a la mujer muerta, mientras el ni-
lejos; rõkõm@ pë ihete wakë: los cambures rõkõm@ ño estaba encaramado (en el árbol); ihiru kë ya
están casi maduros. sin. V. mori 3 vb. intr. t ma rë mai, ruhu kë ya masik@ pou ma rë mai: yo no
i h e t e a @, inc.: marchar a la cabeza, ser parte del soy un niño, tú puedes ver que no llevo flechas
grupo que va adelante; desplazarse hacia la ex- pequeñas de madera de palma endurecida (ri-
tremidad de algo, colocarse en la extremidad de hu masi). 2. En el vocativo se utiliza para dirigir-
algo. [iheta@, dur.; iheteaprarou: marchar a la ca- se a un niño, quienquiera que éste sea. ihiru, ha-
beza; ihetekei, perf.; iheteo: estar o ponerse al po!: niño, ¡ven! fihiru pë, ihiru pëwë: vocativo
frente de un grupo que se desplaza; estar o po- que utiliza un anciano cuando se dirige a los jó-
nerse en la extremidad de; i h e t e t o u: marchar a la venes. ihiru pë, pë ta iriamohe!: ¡vamos, jóvenes,
cabeza por un momento]. ya iheteaprarou na- diviértanse, bailen!; pei, ihiru pë, pë ta kuham@yo:
reoma: yo formaba parte del grupo de adelan- vamos, muchachos, en marcha. fihiru t$ao
te. f kasi ihetea@: aproximarse a la orilla de (bromeando): engendrar a un niño; hacer el
una corriente de agua. [kasi ihetekei, perf.]. sin. amor (el hablante es hombre) [ihiru t$ayou, rec.:
V. kuham@, par@√ hacerse un niño (la pareja)]. ya ihirup@ t$ao ro-
paopë (way.): pronto engendraré a un niño; m i-
ihia (hsh) ham@ suwë pë huu ha kuti, wa ihirup@ t$aohe: las
V. ihea mujeres están allá, ve a hacer el amor con ellas.
V. he õkã√, ta√rarei fihiru t$apra@: dar a luz.
ihirã√ fihiru wãria@: provocar el debilitamiento de
1 vb. trans. t i h i r ã ã @, inc.: unir dos puntos pa- un niño que amamanta transgrediendo la pro-
ra permitir el paso de uno a otro; construir una hibición de tener relaciones sexuales antes del
pasarela para atravesar una corriente de agua, destete. El niño adelgaza, tiene diarrea, puede
125 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ ikekeam@
morir. ihirutawë: muchacho, adolescente; hom- ihohoa shoaa kuyahi (cha.): yo soy el Espíritu-
bre joven (bromeando). yãnomãm@ ihirutawë t$ë araña y estoy siempre cabeza abajo (sobre la te-
ikuo totihio mai kë t$ë: los jóvenes no tendrán la). 2. Estar acostado en un chinchorro que se
el coraje de acercarse (a la vivienda de los ene- abolsa y que es demasiado profundo. V. hute*
migos). sin. V. ihirup@, t$oo kë mamopë; V. mã- ihoho√, yau√
rãnãp@, o s h e, suwëhër@
ihororom@ (hsh)
2. ihiru V. sin. yorekitiram@
1 ihiru: término de parentesco, vocativo: hi-
jo, hijo del hermano (Ego masc.) o de la her- ikayep@
mana (Ego fem.), niño varón de un primo pa- V. opo pë ikayep@
ralelo. i h i r u h ë: tu hijo. ihiruyë: mi hijo. i h i r u-
yë kë a: es mi hijo. pë ihirup@: su hijo; su niño ikãkã√ (hsh)
(de sexo masculino). pë ihirup@ a shëremahe: han V. ikrãkã√
i
matado a su hijo; waika kë pë ihirup@n@ kirit$am@
pë niyamahe: los niños de los Waika cazaban pa- ikãri
jaritos. 2 vb. trans. t ihirumou: tener con al- 1 adverbio t i k ã r i: con fuerza, con vigor, bru-
guien una relación de padre a hijo o de madre talmente; ruidosamente. ikãri a wã ta ha: habla
a hijo; dirigirse a alguien utilizando este térmi- duro; ikãri t$ë ta horapa: sopla el alucinógeno
no de parentesco. sin. V. moka, morõshi, õãsi, con fuerza; ikãri rë hi wëkëa@ kuaa@ shoaoma: el ár-
p u s i; V. t$ëë√ bol todavía se tambaleaba vigorosamente; @ra a
mori niyãõ tëhë ikãri a shë@ shoaoma: justo cuan-
ihiru kë k@ do el jaguar estaba por saltar (sobre él), lo gol-
Bot., planta cultivada; Cyperus sp. (Cyperaceae). peó con todas sus fuerzas; wahato kë ya kuu ku-
Con su bulbo seco se fabrican collares que favo- prei, ikãri mrai, ya wã hiriprou ma rë mraõprei
recen el crecimiento de los niños. (way.) (hra): yo hablé en voz baja, sin gritar (sin
fuerza), no fui escuchado. 2 vb. intr. t i k ã r i ã @:
ihiru noreshi soplar fuerte (el viento), tronar con fuerza [i k ã-
Zool., lagartija de cola azulada (no id.). Es el riprou, term.]. 3 vb. trans. t i k ã r i ã @: liberarse
animal doble de los niños pequeños, antes de bruscamente de la prensión de otra persona,
que estos adquieran el de sus padres (un niño el deshacerse con vigor de una sujeción. fi k ã r i-
de su padre, y una niña el de su madre). A es- hi√: un poco fuerte, vigoroso, ruidoso (válido
tas lagartijas nunca se las mata, porque de ha- para todos los sentidos indicados y con las mis-
cerlo los niños de los cuales son dobles mori- mas desinencias). ant. opisi
rían. V. noreshi
ikeke√
ihirup@ 1 vb. intr. t i k e k e a @, inc.: rasgarse por el me-
1 estado t i h i r u p @: pequeño, corto. hii hik@ ihi- dio (un chinchorro) [ikeka@, dur.1; ikekeprou,
rup@ ha a yãmi roa payëkëkema: se sentó solo, cer- term.; ikekerayou, perf. del inc; ikekou, dur.2].
ca de allí, sobre un pequeño árbol (caído) 2 2 vb. trans. t ikekea@, inc.: levantar, apartar
vb. intr. t i h i r u p @ a @, inc.: achicarse, reducirse (para ver, para agarrar): desprender una tira de
[ihirup@prou, term.; ihirup@tou: reducirse brusca- corteza levantándola con los dedos, entreabrir
mente; volverse pequeño después de haber si- una puerta para mirar, levantar o destapar par-
do grande o ancho]. 3 vb. trans. t ihirup@pra@: cialmente un objeto (para ver lo que encubre),
volver pequeño, fabricar pequeño, achicar al- arrancar una mano de cambures del racimo
go que es demasiado grande. sin. V. horoto√ ejerciendo presión de arriba hacia abajo [i k e-
ka@, dur., pl. obj.; i k e k e p r a @, ponerse a√; i k e k e r a-
ihiru y@mot$ak@ r e i, perf. del dur.; i k e k e r e i, perf. del inc.]. yãri ya
Bot., bejuco, flor de cera; Mesechites trifida (Apo- nat$a ikeka@: yo arranco varias tiras de corteza
cynaceae) (lit.: ombligo de niño). Los jóvenes le del arbusto yãri nat$a; sin. V. hët@√, h o y o √, k a k a √,
lanzan a las mujeres estériles el fruto de este r õ s h i; V. mo ikeke√, si ikeke√
bejuco para sanarlas.
ikekeam@
ihoho√ Zool., pájaro hormiguero cantarín; H y p o c n e-
1 vb. intr. t i h o h o a @: colgarse cabeza abajo, co- mis cantador (Thamnophilidae). Su canto, que
mo la pereza, o como una araña de su tela [i h o- los Yãnomãm@ interpretan como: “ikekea, kea,
ha@: desplazarse en esa posición; ihohokei, perf.; k e a . . . ”, espantó a los demiurgos Õmawë y Yoa-
ihohoo: ponerse o estar en esa posición; ihohora- wë que se dieron a la fuga, convencidos de que
y o u, perf.]. 2 estado t ihohoa, perf. est.: 1. Es- los querían desollar (V. si ikeke√). sin. wãshõ-
tar colgado cabeza abajo. haharamayet$awë ya shõrem@
ikiyari Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 126
i
yamak@ ha hashir@ik@n@, yamak@ he ha yariyari- 1 vb. intr. t ikrãkãã@, inc.: abrirse longitudi-
taik@n@, yamak@ rokei (hsh): salimos del agua en nalmente, rajarse por el medio (un objeto) [i k r ã-
el lugar donde se encuentra el camino, cami- kã@, dur., pl. obj.; ikrãkãprou, term.; ikrãkãrãyou,
namos por un momento sobre un terreno pla- perf.]. 2 estado t i k r ã k ã, perf. est. sin. ikeke√
no, y después nos sentamos. V. √iku (hsh); V. nasho
√ik@yo ikrëhë√
Des. vb., alomorfo de √iku delante del locativo 1 vb. intr. t ikrëhëa@: producir muchos racimos
√yo (*√ikuyo f√ik@yo). a ta roik@yo: siéntate aquí; (los pijiguaos) [ikrëhërayou, perf.]. Esta palabra
a ta për@ik@yo: acuéstate aquí; pei kë yo ha yëtu es utilizada con ese sentido por los hablantes
kë t$ë pata ha wariripraik@yon@, yãnomãm@ t$ë na- del “hra”, en otras partes se dice preferente-
ka@ shoaoma (mit.): se fue rápido a esconderse mente shikõ o ikrëkë√. 2 vb. trans. t ikrëhëa@,
tras los árboles y en seguida llamó a los seres inc.: sujetar sólidamente un objeto ciñendo a
humanos; @ra kë a ha waroik@yon@ a m@ nonoke- su alrededor varias vueltas de un bejuco [ikrë-
ma (mit.): el jaguar llegó adonde él se encontra- ha@, dur., pl. obj.; ikrëhërarei, perf. del dur.; i k r ë-
ba y alzó la cabeza. V. √iku, √yo hërei, perf. del inc.]. 3 estado t ikrëhëa, perf.
est. rasha pë ikrëhëa: los pijiguaos tienen mu-
ikoikomou chos racimos. ikrëhëprawë, pl. obj., disp. rasha
V. ikoko√ pë ikrëhëa: por todos lados (en varios lugares)
los pijiguaos dan muchos racimos. sin. V. s h i k õ,
ikoko√ ikrëkë√
1 vb. intr. t ikokopou: ser impelido hacia aba-
jo por una carga pesada. maa rë man@ ware iko- ikrëkë√
kopou rë totihire yë (mit.): el peso de la piedra 1 vb. intr. t ikrëkëa@: se dice de un pijiguao
me está empujando hacia abajo. 2 vb. trans. que produce muchos racimos en la parte baja
t ikoikomou, it.: halar ligeramente varias veces de su tronco [ikrëkërayou, perf.]. yahatoto ham@
seguidas (como lo hacen los bagres cuando rasha pë no ikrëkërayop@: tengo la sensación de
muerden una carnada). yuri a ikoikomou: el pez que los racimos de pijiguao florecerán en gran
hala el guaral o hilo de pescar (varias veces se- número sobre la parte baja del tronco. 2 esta-
guidas, con poca fuerza); pë t$ot$o ikoikomoma: do t ikrëkëa: algunas palmas tienen los raci-
haló la liana varias veces, con suavidad. iko- mos en la parte baja del tronco, y las otras no.
koa@, inc.: halar, atraer hacia abajo, hacer fuer- ikrëkëprawë, pl. obj., disp. ikrëkëwë: cuando
za hacía sí ejerciendo una tracción de arriba todas las palmas de un mismo lugar tienen los
abajo: descortezar un árbol halando y sacu- racimos en la parte baja del tronco. V. ikrëhë√
diendo las tiras hacia abajo, halar un bejuco
para romperlo; forzar a bajar a una persona que iku√
está subida en un árbol halándola hacia abajo vb. intr. t ikuo: acercar, acercarse, aproximarse,
[i k o k a @, dur., pl. obj.; ikokopra@: ponerse a√; i k o- dirigirse a [ikuikutakei, perf.: acercarse rápido,
korarei, perf. del dur.; ikokorei, perf. del inc.]. dirigirse velozmente hacia; ikukei, perf.; ikutaa@,
t$oo ya t$ot$o ikoka@: yo halo los bejucos (para it.; ikutakei, perf.: aproximarse rápidamente;
partirlos); a ha upratarun@, masi a ikokorema: se ikutou: acercarse por un momento, para luego
levantó y arrancó un bejuco masi halándolo; dar marcha atrás]. t$ë m@@ m@ rë ikukeiwei: él se
wamak@ ikokorei (mit.): ustedes serán atraídos acercó a ver; pë suwëp@ e ikua he ha yatiikun@: su
hacia abajo; hãtõ nahi rukëkema, hãtõ rë ya na- mujer se acercó a pesar de todo; nãrõriwë kë iha
hi ikoka@ ha tutakaran@, ya nahi ikoikomama: mi ihiru a ikua shoakema (mit.): el niño se acercó en
arco quedó aprisionado (en la vegetación), yo seguida a Rabipelado; warë pë hariihe tëhë, ai kë
127 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ √imi
t$ë pë rë ikutakeiwei (mit.): ellos estaban (toda- desarrolla en dirección río abajo o río arriba.
vía) cocinando váquiros, cuando otra manada √i m i es alomorfo de √ i m a dentro de ciertas
se acercó; yahetipa pruka pë rë kuawei ham@ ya frases modales: junto a rë y ma rë (modalidad
ikukema: yo me dirigía a un sitio donde había epistemológica y de evidencia respectivamen-
numerosos tembladores. sin. uku√ (hsh); V. ahe- te), junto a kë t$ë (modalidad de inferencia), así
te√, kat@√; ant. praha√ como junto al auxiliar k u √; en este último caso
quedan excluidos los locativos. ya huu kõõima-
√iku p ë: yo regresaré (aquí); yaro a ta yehipoima: trae
√iku: des. vb., alomorfo del perfectivo √ke√ den- la carne para aquí, transportándola sobre la es-
tro de los verbos intransitivos, o en la voz me- palda; tëpë ha huima@ tëhë ya niyaprarema: dispa-
dia en presencia de una F2. a ta për@iku: acués- ré (una flecha) contra el oso hormiguero justo
tate; a ta ikuiku: acércate; a ta yauiku, henaha cuando venía hacia mí; maa a hõã pata huima@
pëmak@ kõãkõã shoapei: acompáñanos, regresare- ha, Hõrõnam@ a wehemoma: como se oía venir
mos mañana; im@k@ ta totoiku: tiende la mano. una lluvia torrencial, Hõrõnam@ se resguardó;
i
√ikuhuru: des. vb. √iku + locativo vhv (ir a ha- hëyëm@ kirit$am@ ya pë nosi pou kuimati: yo me
cer algo enfrente o río arriba) [+ F2]. a ta për@i- alejo en esa dirección persiguiendo a los paja-
kuhuru: ve a acostarte allá enfrente; kahë wa rë ritos; kiham@ kë a wãri yë@ rë kuimakiri (mit.): se
kui, kihi këk@ ha a ta për@ikuhuru: tú, vete a vivir alejó volando río abajo; pë t$ë haruu kõã a rë kui-
en ese peñasco (allá enfrente). √ i k u k @ r @: des. vb. m i: he aquí que el día vuelve a llegar; hayë kë a
√iku + el locativo√ k i r i √ (abajo, río abajo) [+ F2]. huu kuimi: mi padre viene aquí.
poo kë t$ë koshi pata wakë si tãihiwë it$ãã hã rëi-
kuk@r@n@ (mit.): un hacha de piedra, roja y puli- imi√
da, estaba apoyada (contra el tronco de un ár- 1 vb. trans. t imiã@: agarrar comida y transpor-
bol), en dirección río abajo. √ikutu: des. vb. tarla en las manos (para tomarla o para brindar-
√iku + el locativo √tayo (estar situado a cierta la) [imikei, perf.: hacer esto para brindar; imi-
distancia) [+ F2]. a ta për@ikutu: ve a acostarte p e i, perf.: recibir; i m i r e i, perf.: tomar]. imimou:
allá; a ta roikutu: ve a sentarte allá; a ta praiku- apoderarse de algo sin dejarse ver. Se dice de los
tu: ve a acostarte en el suelo por allá. V. √ik@, chamanes o seres sobrenaturales que van a otra
√ k e √, √k@ comunidad para apoderarse del pei m@ ãmo de
una persona y provocarle así la muerte. hekura
ikuiku√ pë imimou: los chamanes van a matar (en otra
V. iku√ comunidad); pë rë imimou totihiowei, @h@n@ kë pë
yoka t$arei kurei: los que vienen a robar a hur-
ikuku√ tadillas en los conucos, ellos son los que han
1 vb. intr. t i k u k u p r o u: deslizarse a lo largo de marcado el camino. 2 sus. t imi no: huella in-
su punto de amarre (un nudo), o sobre su so- material que deja el donante en el objeto que
porte. pë nahit$a morõshi ikukuprariyoma: el nu- da; huella dejada por los hekura que han veni-
do del tensor del arco se deslizó a lo largo de do a arrebatarle el pei m@ ãmo a una persona (es-
su punto de amarre (y se soltó). 2 vb. trans. t ta marca, una vez reconocida por los chamanes,
ikukupra@: hacer deslizar un nudo a lo largo permite identificar al culpable). @h@ imi no: es
de su punto de amarre, o a un objeto sobre su de él que lo he obtenido (es su marca); weti ipa
soporte: subir o bajar un chinchorro haciendo imi no ta totopa (way.): ofréceme uno de tus bie-
correr el nudo a lo largo de su soporte, hacer nes (lit.: ofréceme tu huella); ipa hiima ya pë pa-
deslizar una tira de tela halándola del palo del ta hipëa@ ha totihion@, ya imi no praha@ totihio ku-
cual está colgada (para agarrarla). V. he waho√ he: yo di muchos perros, y los bienes que he
brindado (lit.: mi huella) han ido muy lejos.
√ikutu
V. √iku 1. √imi
1. Des. vb., marca del presente negativo, con
√ima [+ mt] excepción hecha de los verbos de estado o de
Des. vb., direccional. El sujeto está haciendo una posición. √imi se añade directamente al final de
cosa y dirigiéndose a un lugar determinado en la raíz según la fórmula RV + √ i m i. ya iyaimi: yo
forma simultánea; muchas veces no se trata de no como; a huimi: él no se va; yuri ya pë shëimi:
un desplazamiento hacia el hablante o hacia el no voy a matar peces; t$ë taproimi: eso no es vi-
lugar del enunciado, sino que el lugar se preci- sible; hehu këk@ uprao ham@ pei rë ya torekõimi yai-
sa en la oración. El sentido implica que √ima s ó- wë: yo no voy a las regiones montañosas (lit.:
lo se usa en oraciones imperfectivas. √ima p u e- yo no escalo montañas). 2. Junto a las desinen-
de combinarse con √ t i (√imati) para indicar una cias √prama@ y √prou, el negativo √imi denota
d irección cualquiera, o con √kiri (√imakiri), cuan- con frecuencia una imposibilidad. ukushi pën@
do se quiere especificar que el movimiento se t$ë mipramaimi: los mosquitos no dejan dormir;
√imi Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 128
sikariyo t$ë ukukuproimi: no se puede fumar es- las) con la mano; hapo, pusi, yare im@k@ nakoa-
te cigarrillo (está demasiado apretado); a wã hi- pë (mit.): ven, pequeño, tú me lamerás los de-
r i p r o i m i: no se llega a escuchar. sin. V. √mi dos; ei pëhëk@ im@k@ rë kuprai naha t$ë pë im@k@
rii kuprawë: las manos de ellos son como las tu-
2. √imi yas y las mías. im@k@ humap@: el dorso de la
V. √ima mano. im@k@ par@k@: la palma de la mano.
f im@k@ hãã@: sujetar con la mano (cha.),
imihena (pei) apartar algo peligroso poniendo las manos por
Anat., dedo de la mano. Pl. i m i h e n a k @: conjun- delante, extender la mano delante de sí para
to de los dedos de una mano. pata imihena: impedir que un ser maligno se aproxime; re-
pulgar. pei imihena: falange de un dedo. fi m i- chazar la mano de alguien. weyari pë wãrin@ ya-
hena kashëshea@: extender, estirar un dedo. re im@k@ hãã@he tëhë ya ta nako sho (way.): voy
fimihenak@ kreo: hacer sonar los dedos (tor- a reclamar los bienes en el momento en que
ciéndolos hacia atrás). V. ehet$ak@ utuo. fi m i- los demonios del crepúsculo apartan mi ma-
i
hena shãkõã@: doblar un dedo. sin. imik@ (pei); no (no se hacen reclamos durante la noche,
V. ehet$ak@ (pei), mamihena (pei) en el momento del discurso ceremonial, sino
de mañana, antes de marcharse). V. hãã√
imisi (pei) fim@k@ hãn@prou: cortarse la mano. V. hãn@√
Anat., uña de la mano; uña de la pata delante- f im@k@ hauhuo: tener los dedos separados.
ra de un animal; pluma remera. Pl. i m i s i k @: con- fim@k@ him@o: señalar con el dedo. kiha kë pë
junto de las uñas de una mano, uñas de una pa- imik@ him@o kuprei: este es el sitio que él señaló
ta delantera de animal; plumas remeras de un con el dedo. V. him@√ fim@k@ hishãhishãmou:
ala. pei kë imisik@n@ e t$oku hemat$a yutuatarama@ sugerir el acto sexual deslizando el índice de
kupariyoma (mit.): hizo saltar trozos de bejuco una mano entre el pulgar y el índice de la otra
con las uñas. fimisik@ keo: enterrar las garras (el sujeto es un hombre). V. hishã√ f i m @ k @
en algo. pei mono ha sirõrõm@ imisik@ kea shoa- huuhuo: colocar los dos puños cerrados entre
pariyoma (mit.): Sirõrõm@ enterró sus uñas en la los muslos y contra el sexo (para protegerse).
parte superior del cráneo. fimisik@ kushëshë- V. huu√ fim@k@ kahup@tou: humedecerse los
t o u: sacar las uñas (un animal) m@shi imisik@ ku- dedos con saliva (generalmente para atrapar
shëshëaprara@: el gato se desplaza sacando las un objeto pequeño que queda pegado). V. ka-
uñas. fimisik@ namo: tener las uñas afiladas hu (pei) f im@k@ karopra@: hacer soltar algo a
(un animal), tener las uñas largas y cortantes. una persona abriéndole la mano a la fuerza.
m@shi pë imisik@ namo: los gatos tienen las uñas V. karo√ f im@k@ kuprou: enumerar, contar
punzantes. f imisik@ rape: tener las uñas lar- utilizando los dedos. sin. im@k@ owëo, im@k@ wa-
gas. f imisik@ reiprawë: tener las uñas largas pëo; V. ku√ fim@k@ nakanakamou: levantar la
(arcaísmo). pei imisik@ pë pata reiprawë: sus uñas mano a la altura del pecho, con las palmas ha-
están largas. fimisik@ torekewë: tener las uñas cia arriba y moviendo los dedos, para indicar-
curvadas. fimisik@ warihimou: agarrarse con le a alguien que venga. V. naka√ f im@k@ n@-
las uñas o con las garras. fparuri imisi: reme- h@te: chamán que logra curar a sus enfermos.
ra de paují que se utiliza para las emplumadu- V. n@h@√ fim@k@ nohi wapëo: faltar lo necesa-
ras de las flechas. Pl. paruri imisik@. pë rãm@ pao- rio para realizar un trabajo. ya im@k@ nohi wa-
kei paruri imisi pë kãi niya ha niyahen@: ellos pëore: no tengo lo que hace falta para hacerlo
abandonan el camino para cazar paujíes (con el (no dispongo del instrumento adecuado).
propósito de obtener remeras para sus flechas) fim@k@ no hõri: se dice de un ser sobrenatu-
(lit.: para cazar remeras). V. imisik@ kretiti√, m a- ral que le ha lanzado una sustancia mágica a
h e k @, mami si una persona. kama kë pë im@k@ no hõri yokëa
waikia kupe: son ellos (los Yawari) quienes le
imisik@ kretiti√ han lanzado la sustancia mágica de un capi-
1 vb. trans. t imisik@ kretitia@, inc.: preparar rotazo. V. no hõri fim@k@ no uhutip@: V. sin.
una pluma remera para emplumar una flecha im@k@ no hõri. fim@k@ no ushuwë: doler un de-
[imisik@ kretita@, dur., pl. obj.; imisik@ kretitipra@: do, tener un dedo lastimado. f im@k@ owëo:
partir una remera en dos para emplumar una enumerar, contar utilizando los dedos. im@k@ ta
flecha; imisik@ kretitirarei, perf., pl. obj.: partir owëiku: cuenta con tus dedos. sin. im@k@ kuprou,
varias remeras en dos para emplumar varias fle- im@k@ wapë√; V. owë√ fim@k@pak@hou, pl. suj.:
chas]. 2 estado t kretita no: media remera lis- tocar, manipular a un enfermo durante una
ta para ser utilizada. curación (cha.). fim@k@ pëo: herirse un dedo
golpeándolo con un objeto cortante. V. pë√
im@k@ fim@k@ pohopohomou: golpear las manos una
Los dedos; la mano. im@k@n@ kõpina pë rë shë- contra otra (aplaudir). f im@k@ prouhutou:
p r a r @ r a h e i: ellos matan las avispas (aplastándo- juntar las manos. f im@k@ puushitou: cerrar
129 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ im@k@ toto√
i
los dedos; indicar un número con los dedos. a ta poshokoiku: extiende las manos (para que te
ta totopa, ya im@k@ nohi wapëore (way.): hazme de algo]. sin. V. im@k@ toto√
una dádiva, mis dedos te indican el número
(de los objetos que quiero). sin. im@k@ kuprou, im@k@ rë√
im@k@ owëo; V. wapë√ fim@k@ waroroa@: desli- 1 vb. intr. t im@k@ rëaa@: poner la mano por de-
zar la mano a lo largo de un objeto [im@k@ wa- lante de sí para protegerse. im@k@ rëo: poner la
rora@, dur., pl. de actos; imik@ warorokei, perf.]. mano sobre un orificio para cerrarlo, tener la
pei rë t$ë pë pëk@ ham@ im@k@ waroroataroma mano puesta de esa manera [im@k@ rëkei, perf.;
(mit.): deslizaba su mano sobre las cuerdas de im@k@ rëtakei: tapar rápidamente un orificio con
los chinchorros. fim@k@ wasio: hacer una se- la mano (para impedir la huida de un animal)].
ña con la mano desde lejos para indicarle a al- im@k@ rëprou: extender la mano (para recibir al-
guien que no se vaya, o que no haga lo que se go). 2 vb. trans. t im@k@ rëpra@: decirle a una
propone hacer. V. wasi√ fim@k@ wikõkõwë: te- persona que extienda la mano (para darle algo).
ner los dedos apretados entre sí. im@k@ ta wikõ-
k õ i k u: aprieta los dedos unos contra otros. im@k@ rërëkë√
f im@k@ yãweyãwemou: mover de derecha a vb. intr. t im@k@ rërëkëa@, inc.: extender los
izquierda la mano levantada, con los dedos se- brazos por encima de la cabeza, con las palmas
parados, para indicarle a alguien que lo que él de las manos volteadas hacia el exterior, para
busca no ha sido encontrado. V. yãweyãwe√ evitar un accidente (cha.); poner la mano de-
fim@k@ yãkãã@: agarrar el vacío, no conseguir lante de sí para protegerse [im@k@ rërëka@, dur.1;
atrapar algo que está fuera del alcance de la im@k@ rërëkëkei, perf.; im@k@ rërëkëo: ponerse o es-
mano. V. yãkã√ fim@k@ yakao: acostarse al la- tar en esa posición; im@k@ rërëkëtou: ponerse a√,
do de una mujer para toquetearla (chistoso). hacer esto por un instante; im@k@ rërëkou, dur.2.].
suwë ya pë hupëtara@ ha, ya imik@ niya yakao shoape im@k@ ta rërëkëiku: suegro, pon las manos
(way.): como yo acostumbro tocar a las muje- por delante para protegerte. fim@k@ rërëkëwë
res, tengo la intención de acostarme al lado de kãi rërëa@: correr extendiendo los brazos delan-
una para manosearla. V. yaka√ fim@k@ yakë@: te de sí para protegerse. t$ë m@ ruwë@ tëhë pore
fracasar cuando se ataca a un ser maléfico, no pë im@k@ rërëkëwë kãi rërëa@: cuando el cielo se en-
lograr curar a un enfermo (cha.); fallar cuan- sombrece, los aparecidos corren con los brazos
do se intenta agarrar algo [im@k@ yakëma@: des- por delante (para protegerse).
viar la mano de una persona, impedirle que
agarre lo que quiere; im@k@ yakëhou, pl. de ac- im@k@ toto√
tos]. V. yakë√ f im@k@ yehio: guiar a un ciego 1 vb. intr. t im@k@ totoa@: niño pequeño que
poniéndole la mano en la espalda (y caminan- tiende los brazos hacia su ser querido. im@k@ to-
do detrás de él). V. yehi√ f im@k@ yokëprou: t o o: extender la mano, tener la mano extendi-
lanzarle sustancias mágicas hΩr@ a alguien pro- da (para tomar, para dar) [im@k@ totokei, perf.;
yectándolas con un capirotazo. fim@k@ yoti- im@k@ tototou: ponerse a√]. im@k@ ta totoiku: ex-
hiprariyoma: haberse hecho una ampolla en tiende la mano (para que yo te de algo). 2 vb.
la mano [im@k@ yotihirariyoma: haberse hecho trans. t im@k@ totoa@: forzar a una persona a ve-
varias ampollas en la mano]. sin. im@k@ t$oro- nir sujetándola por la mano (para hacer que
hoprariyoma; V. yotihi√ // V. ehet$ak@ (pei), imi- otro le pegue, cuando dicha persona quiere sus-
hena (pei), imisik@ (pei); V. mamik@ traerse de un castigo merecido). im@k@ totoma-
pou: dejar a una persona con la mano exten-
im@k@ huhe√ dida sin tomar lo que ella le ofrece (porque se
vb. trans. t im@k@ huheo: ser incapaz de curar a está enojado o porque se siente odio). Esta ac-
un enfermo (cha.). [im@k@ huhei: fallar una vez titud es muy hiriente. sin. V. im@k@ poshoko√
im@k@ wari√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 130
i
im@k@ yëtë√ embriones listos para ser ingeridos una vez que
vb. trans. t im@k@ yëtëo: ponerle las manos en- han sido extraídos de los cotiledones.
cima a una cosa (a veces con la intención de
robarla) [im@k@ yëtëprakei: poner bruscamente la irë
mano encima de algo, agarrar con un gesto rá- 1 sus. t i r ë: canas. 2 vb. intr. t irëp@a@, inc.: co-
pido]. sin. imik@ wari√ menzar a tener canas [irëp@@, dur.; irëp@rayou,
perf.]. 3 estado t irëp@: tener el pelo canoso. wa
im@k@ yoko√ irëp@: tú tienes canas (enunciado inconvenien-
vb. intr. t im@k@ yokoa@: subir y bajar los brazos te, incluso injurioso para un Yãnomãm@).
con ritmo regular, por encima de los hombros
(manera de bailar de las mujeres en ciertas re- iria√
giones) [im@k@ yokorayou, perf.; im@k@ yokoyoko- 1 vb. intr. t iriamou: divertirse, jugar, entretener-
m o u: hacer esto durante cierto tiempo]. rahara- se, hacer el payaso; jugar a salpicarse, jugar en el
rit$awë kë t$ëëp@ im@k@ yokoa@ kuaama (mit.): la agua; realizar la danza de presentación durante
hija de Rahararit$awë bailaba levantando y ba- una fiesta [iriamoma@, caus.: hacer jugar a alguien;
jando los brazos acompasadamente. iriamorayou,perf.]. fenaha kë wa ha iriamon@ wa wã-
ri shiip@mar@ (mit.) (hra): mañana, mientras haces
inaha (hra) que juegas, lo cubrirás a él con tus excrementos;
V. e naha “ei yãwãriyoma pë rë iriamope, weti ipa napëyoma
kë a”, wa rë kutouwei (way.): “de las mujeres ‘blan-
ipa cas’ que hacen payasadas, dame uno de sus bie-
1. Adj. pos.: el mío, la mía, lo mío; es mío, es nes”, ¿dirás eso?; t$ë k@ iriamoma, t$ë pë pra@ama:
mía. ipa ya hoyarema: yo he perdido (botado) ellos se divirtieron, ellos participaron en la danza
el mío; ipa a ta hiyo: dámelo; ipa a kuami: yo de presentación. 2 vb. trans. t iriama@: 1. D i v e r-
no tengo de eso; ipa rasha pëhëk@ ta rëkëatu: va- tir a alguien; divertirse con algo. 2. Matar (es ra-
mos allá a tumbar mis pijiguaos con una vara; ro que se use en este sentido). yare iriama@ shi ha
naahë kë iha ipa t$oku ta hipëk@: dale mi chincho- topraohen@: ellos quieren matarme. V. i s h o √, shë√
rro de bejuco a tu madre; ipa topë pë pruka: yo
poseo una gran cantidad de mostacillas; weti ipa iriki√
rafaka shiiwë kë a? (way.) (hra): dame una pun- 1 vb. intr. t irikiprou: agruparse, reunirse en las
ta de bambú (lit.: ¿dónde está mi punta de bam- proximidades de (a menudo para tomar alucinó-
bú de la especie s h i i wë?). 2. Asociado a ciertos genos) [irika@, dur.1; i r i k o u, dur.2]. 2 v. estado t
nombres de objetos ipa se refiere a un pariente i r i k i o:estar reunidos cerca de, estar reuniéndose
(con frecuencia fallecido) del hablante. V. ãtãri [i r i k i k e i, perf.]. sin. V. h i r a, k õ k ã √, t$ouhu√, yototo√
ã h i, rahaka, shereka, s h õ k ã t a m a, w@@, etc. ipayë
(hsh): es mío, es el mío. V. √yë; a h ë, kama iro
Zool., araguato; Alouatta seniculus (Cebidae).
iprëtë√ irori: el pueblo de los araguatos (mit.). irori-
1 vb. intr. t iprëtëa@, inc.: inflarse y endurecer- w ë: hekura asociado al araguato. Está constan-
se el vientre hasta llegar a doler [iprëtëprou, temente en guardia y percibe de inmediato
term.; iprëtërayou, perf. del inc.]. 2 estado t cualquier intrusión enemiga (la presencia de un
i p r ë t ë w ë: tener el estómago hinchado, duro y chamán hostil o de un õ k ã).
doliente. V. shuwë√
iro he
ipresi Zool., ave, tangara cabeza de lacre; Tangara gy-
V. m@ ipresi√ rola (Thraupidae) (lit.: cabeza de araguato).
131 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ ishi
i
ishãrõm@ mo
1. iroro√ Zool., ave, arrendajo; Cacicus cela (Icteridae).
vb. intr. t iroroa@, inc.: caminar por el agua, Estas aves viven en colonias bulliciosas y cuel-
vadear [iroiromou, pl. suj.; irora@, dur.; irorokei, gan sus nidos de ramas ubicadas sobre la orilla
perf. de iroroo; i r o r o o: ponerse a caminar por el de los ríos, y cerca de nidos de avispas. Los Yã-
agua, estar haciendo esto; iroropariyo, perf.; iro- nomãm@ diferencian dos especies, una de espal-
r o t a a @, it.]. maat$a u ham@ yamak@ ha iroroparun@, da amarilla clara, y la otra de espalda amarilla
yamak@ iroroa m@ ha yãmoparuhurun@: nos meti- anaranjada. Las distinguen mediante perífra-
mos en el río Maat$a y caminamos río arriba; sis: ishãrõm@ mopë hërasi rë frãrewei designa a la
waika kë pë irora@ kupariyoma (mit.): los Waika se primera especie (lit.: los arrendajos de espalda
desplazan por el agua. sin. karoro√ (hra) amarillo encendido); a la segunda se la denomi-
na ishãrõm@ mopë hërasi rë wakëwei (lit.: los
2. iroro√ arrendajos de espalda roja). Según la mitología
V. hiroro√ la especie de espalda amarilla clara poseía anti-
guamente los pijiguaos amarillos, y la de espal-
iro sik@ da roja era dueña de los pijiguaos del mismo co-
Tela, vestidura (lit.: piel de araguato). iro ya sik@ lor. Los indígenas dicen que los pájaros de la es-
kãkema: yo puse la ropa en remojo; iro sik@ hë- pecie de espalda roja gritan, cuando se pasa
t@rayoma: la vestidura se ha desgarrado. debajo de ellos, “kurat$ayë kë k@ wakë kua” ( t e n-
go plátanos maduros = rojos). V. ãyãkõrãm@ mo
irosi sihi
Bot., árbol, guamo bejuco; Inga edulis (Leg., Mi- ishawaritom@ si
mosaceae). Zool., pez, guabina; Erythrinus erythrinus (Erythri-
nidae). sin. ishawë si
iro shi
Zool., pequeña mosca hematófaga; Autillarum ishawë si
bipunctatum. (Lit.: emanación de araguato). Pl. V. sin. ishawaritom@ si
iro shipë. Tiene la cabeza roja y vive en las regio-
nes montañosas. ishi
1 estado t ishi: quemado; negro; ser de tinte
isitorip@ (hsh) oscuro (un ser humano, es ofensivo decirlo en
1 estado t isitorip@: pequeño. 2 vb. intr. t isi- presencia del aludido). õkã pë ishi m@ tikukuwë
torip@a@, inc.: acortarse, achicarse, reducirse tataremahe (mit.): encontraron a los brujos pin-
[isitorip@prou, term.]. 3 vb. trans. t isitorip@a- tados de negro (muertos) desparramados por el
m a @: volver pequeño, achicar, hacer que se re- suelo. ishiã: ser negro localmente, presentar
duzca. V. horoto√, ihirup@√, wãisip@ manchas negras. hushi pë wai ishiã: el hocico
tiene una mancha negra. fishihi√: ser un po-
iso co negro, tender al gris (mismas desinencias
Afección de los cabellos, que los vuelve áspe- que para ishi). fishi he roa, ishi he tikëa: ser ne-
ros y granulosos. sin. hõsõ (hsh) gro a partir de cierto punto. fishi m@ hute: ne-
gro oscuro. fishi puhi ehep@: negro grisáceo. 2
ishako√ vb. intr. t i s h i ã @, inc.: prender fuego, incendiar-
1 vb. trans. t ishakoa@: curvar en forma de se [ishikei, perf.: quemar localmente; ishii, dur.:
gancho un objeto flexible y alargado, y sujetar- estar quemando; ishioprou: quemar unos tras
lo o colgarlo de esa manera [ishakokei, perf.; otros, quemar al mismo tiempo; ishirariyo, perf.,
ishakoma@, dur., pl. obj.; ishakorei, perf.]. fmã≤ pl. obj.; ishirayou, perf.]. 3 v.m. t ishiã@, inc.:
ishinapem@ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 132
i
i s h i p r a @: ponerse a√ (sentidos 1 y 2); ishiprama@: huesos quemados!”, gritó el loro; pë kõmi wayu
quemar varios objetos; i s h i t a k e i,perf.: apresurar- huu puhio yaro, pei ishipë kãi t@ka@ mahei, õshõ-
se a quemar algo]. kurat$a wa ishimarei: vas a ha- hõre kë k@ ma kõpehou totihio tëhë: (mit.): como
cer que el plátano se queme; hei hãtõ kë nahi todos ellos querían participar en la expedición
uprao tëhë, t$ë wãri hushuop@ kãi ayohër@@, matohi guerrera, no trituraron los huesos del muerto
kë t$ë pë wãri ishiprama@ mai: el sitio donde vive aunque las brasas estaban (frías y) reducidas a
está todavía en buen estado, si él se llega a ir por- cenizas. fishipë koa@: consumir las cenizas de
que está encolerizado, sobre todo no quemen un muerto mezcladas con una compota de plá-
sus bienes; sipo riyë kë t$ë hãrõ kuo tëhë, ai kë a tano. fishipë t@ka@: moler los huesos quema-
hãrõ mashi rë iship@mareiwei (mit.): un lado del dos de un muerto para reducirlos a polvo. V.
paquete (de comida envuelta en hojas y puesta t@k@√ // sin. @sh@pë (hra); V. ishi, matohi, mayep@
a cocinar sobre la brasa) todavía estaba verde ã h u k u, paushi√mou, p ë r @ s @, rihu masi, watoshe
mientras que (ellos dos) habían dejado quemar
el otro lado (= no habían tenido cuidado de vol- isho√
tearlo). ishinomou: hacer una quema de terre- vb. trans. t i s h o u: atacar, agredir; matar [i s h o o-
no, quemar la vegetación y esparcir las cenizas prou, it.: atacar o matar varias veces seguidas;
para que la tierra quede en condiciones de ser ishoprou, pl. suj.; ishorayou, perf.: matar]. ya isho-
sembrada [ishinomorayou, perf.]. ãiwëhë kë a ishi- rayoma: yo he atacado (o: yo he matado); a wã-
nomou kupërei: fue tu hermano mayor el que hi- ri ishooprou rë kupiyei: él ha matado varias ve-
zo la quema. 5 sus. t ishiishi: carbón de ma- ces seguidas; hei tëhë pëmak@ ishoa shoarayou:
dera; negro de humo (para teñir de negro). yëtu atacaremos hoy; yaro kë a wãri ishoma taan@?:
ishiishi pën@ yamak@ m@ tikëkëa totihirariyo: nos en- ¿no ha matado una fiera a alguien?; ukushi pë
negrecemos rápidamente la cara con carbón y, ishou: los mosquitos pican (lit.: agreden). V. n a-
con las uñas, trazamos líneas onduladas sobre ese pë ke√, shë√, shuruku√
fondo de tintura; ya@hën@ ishiishi kë pën@ ware m@
t$aa henakei kuroi (mit.): fue tu hermano quien ishoriwë
me tiznó la cara con carbón de leña, esta ma- V. namo ishori√
ñana. V. õshõhõre 6 res. t ishi no: terreno que,
en el conuco, se acaba de quemar para poder itahi
sembrar. sin. @sh@ (hra); V. e t e, ishipë (pei), u s h i, Zool., pez, coridora; Corydoras spp. (Callichthyi-
wakë yë√, y a √; ant. a u, aushi, prushishi√, tuku dae). Estos peces primitivos pueden sobrevivir en
el barro. En algunas regiones los indígenas pien-
ishinapem@ (hsh) san que caen junto con la lluvia. sin. husi heã
V. rõkõm@ napë
itutu√
ishinap@ vb. trans. t itutua@, inc.: poner dos objetos en
1 adv. t i s h i n a p @: un poco, en poca cantidad contacto inclinándolos o doblándolos: doblar
2 estado t ishinap@: esbelta (una persona); del- un árbol pequeño contra otro grande para pa-
gado, fino (un objeto alargado). 3 vb. intr. t sar del primero al segundo; acercar dos bordes
ishinap@a@, inc.: adelgazar, volverse más fino de una cesta para cerrarla [i t u t a @, dur., pl. obj.;
[ishinap@prou; term.]. 4 vb. trans. t ishinap@- itutuakei, perf., pl. obj.; itutukei, perf.]. t$oo t$o-
pra@: adelgazar, poner más fino. hãtõ ya nahi t$o a ha yãkãrën@ hii kë hi itutua ahetea ha toti-
ishinap@prarema: he afinado el arco. V. henasi hik@n@: agarró una liana, de la que se sirvió pa-
ra doblar el arbolito, el cual llegó a quedar arri-
ishinomo√ mado al árbol grande. sin. ututu√ (hsh); V. he
V. ishi itutu√, m@ itutu√, õkã√
133 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ it$o√
i
pota de plátano (en una olla). 2. Plantar, incrus- cender, bajar; levantarse del chinchorro [i t $ o i-
tar verticalmente en el suelo [it$ãkei, perf.; i t $ ã- t$omou, it.: descender varias veces seguidas del
parei: clavar un objeto en el suelo delante de chinchorro, estar siempre levantándose; it$o-
alguien para ofrecerlo; it$ãpou: dejar sobre el prou: levantarse del chinchorro para hacer algo,
suelo (un recipiente hondo); it$ãpra@, pl. obj.: levantarse del chinchorro para dejarle lugar a
colocar varios recipientes sobre el suelo, plantar un huésped; i t $ o r a y o u, perf. de i t $ o u; i t $ o t o u: ba-
verticalmente varios objetos en el suelo]. himo jarse del chinchorro (para cambiar de posición);
kë a it$ãã shoakema: hundió enseguida el garro- bajarse del chinchorro por un momento (para
te en el suelo; hik@ it$ãkemahe, pei kë pëkap@ ka- hacer algo y volver a acostarse enseguida); i t $ o o:
si ham@ (mit.): enterraron palos en el suelo, jun- levantarse (del chinchorro) para participar en
to al orificio de la madriguera; wapu kë pë it$ã- un diálogo ceremonial]. opisi a it$orayoma: él
pramahe, yorehi pë ha (mit.): colocaron sobre el descendió lentamente; a ta it$oa ha@r@: apúrate a
s u elo mapires repletos de frutos w a p u; hapoka ya bajar; @rariwë kë a wãri prao tëhë kë k@p@ it$oa ha
shirõ it$ãpou: yo siempre dejo la olla sobre el sue- kõrun@ (mit.): mientras Jaguar yacía (inconscien-
lo; weti ipa napëyoma a ta it$ãpar@ (way.): ofréce- te) sobre el suelo, ellos volvieron a descender
me un machete (lit.: clava en el suelo a la mu- (del árbol); a ha it$orun@ pei yo ha a upratariyoma:
jer “Blanca”). fhi it$ãpei: clavar el garrote (o el descendió y se mantuvo parado sobre el cami-
palo de combate) en el suelo, y ponerse en po- no; ya ha it$oton@, koa ya wakë pë yëtaa@ kupërei:
sición de recibir el golpe de un adversario. me bajé varias veces del chinchorro para avi-
fit$ãt$ãmou, pl. obj.: se dice de los racimos de var el fuego; a ta it$oa kõru: vuelve a bajar; ya t$ë
pijiguaos cuando cuelgan en gran cantidad del t@rama@ kë a kupe, waiha kë ya it$oo kõõpë (way.):
tronco de la palma. yahatoto hami rasha pë na- dejo (de participar en el diálogo ceremonial),
noka pata it$ãt$ãmoma: numerosos racimos de participaré en él en otra ocasión, más adelan-
pijiguaos colgaban de las palmas. 3 estado t te; pë ha kirin@ poreri pë it$opronomi (mit.): co-
it$ãã: reposar sobre el suelo (un recipiente hon- mo tenían miedo (de él), los antepasados no se
do); colgar en dirección al suelo; estar plantado levantaron (de sus chinchorros, para acogerlo
verticalmente en el suelo (un objeto alargado). y hacerle lugar). fit$ot$ou, pl. de sujetos: le-
hapoka a it$ãã: la olla está sobre el suelo. fit$ãõ vantarse del chinchorro. Se dice con bastante
m@ t$aria: no estar bien alineados (objetos alar- frecuencia de chamanes que, luego de haber to-
gados clavados en el suelo). fyãno it$ãã: ser, mado alucinógenos, se convierten en hekura:
existir (una vivienda, un refugio provisional). se levantan de sus chinchorros. yãkum@ rë a pi-
yãno a it$ãõ mraa@ ha totihirarei: las viviendas es- t$a hiyakaa ha kõrun@, pë it$ot$oa kõrariyoma:
tán desapareciendo (= la gente se muere). it$ã- cuando el suelo estuvo seco y duro, ellos des-
prawë, disp., pl. obj. V. ni it$ã√, pesi it$ã√ cendieron de nuevo. fhekura pë it$ou: los h e-
kura descienden de sus chinchorros respondien-
it$ãt$ã√ do al llamado del chamán [hekura pë it$oma@,
V. it$ã√ fact.]. fyo it$oa: camino que atraviesa un cur-
so de agua. parawa u ha yo it$oa ahetea: cerca
it$eri√ de aquí el camino cruza el río. 2 vb. trans.:
vb. trans. t it$eria@: 1. Añadir algo encima de la it$oma@, caus.: hacer descender, dejar descen-
carga de una cesta; añadir un objeto a otro que der [it$omarei, perf.]. it$oprama@: hacer descen-
se acaba de ofrecer, dar además [it$erikei, perf.; der, dejar que descienda (a alguien a quien se
it$eripou: transportar una carga así aumentada]. lleva encima). pusi, yare ta it$opramar@ (mit.): hi-
shirõkõ kë wa yë@ yauapë, ei t$ë ta it$eria shoak@: jo, déjame bajar (de tu espalda). sin. V. pehit$ë√;
añade esto a lo que acabas de ofrecerme, así re- V. hishima it$o√ma@, m@k@ it$o√, napë it$o√, wayu
gresarás con las manos vacías y caminarás rápi- it$o√
it$ore√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 134
i
ordenar las hojas de tabaco una encima de la Proporciona muy buena leña.
otra para después formar con ellas una pelota
que se coloca dentro de un canasto cerrado de iwaiwa nat$a hi
la manera indicada; i t $ õ r i p o u: conservar tabaco Bot., árbol; Anaxagorea brevipes (Annonaceae).
en un canasto cerrado de la manera indicada]. Su corteza, sólida y flexible a la vez, se utiliza
V. he itutu√, shi wãrihi√ para confeccionar bandas de acarreo y cintas
para amarrar. El fuego que produce su madera
it$õrõkõ√ es excelente.
1 vb. trans. t it$õrõkõã@, inc.: proteger un ob-
jeto, una vivienda o un campamento levantan- iwaiwa nat$a sik@
do un cerco a su alrededor (de palmas, de ra- Zool., lagarto muy grande (no id.). sin. uwãmae
mas o de palos plantados en el suelo) [it$õrõ- (hra)
k õ k e i, perf. del inc.; it$õrõkõma@, dur., pl. obj.;
it$õrõkõpra@, ponerse a√; it$õrõkõpou: mantener iya√
un objeto o una planta protegidos de esa ma- 1 vb. intr. t iya@: comer, alimentarse, nutrirse
nera]. hΩr∞ ya it$õrõkõpou: yo protejo mi planta [iyapraa@, frec.: tener la costumbre de compar-
mágica con una barrera (de palos pequeños cla- tir la comida de alguien; i y a r a y o u, perf.; iyatou:
vados alrededor de ella). 2 estado t it$õrõkõ- comer un poco, durante corto rato]. pëmak@ ta
p r a w ë, pl. obj., disp. V. he it$õrõkõ√, m@ it$õrõ- iya: comamos; t$õm@ pë iya@ r o p e: los picures co-
kõ√ men rápido; waiha, ya iya@ par@o: espera un mo-
mento, yo como primero; a ha hushuon@ a iya-
it$ot$o√ nomi: como estaba enojado, no comía; pë ha
V. itho√ iyar@n@ pë miõma: comieron, y después se dur-
mieron; kurat$a pë ha wamak@ iya@ ma ta t$awë?:
iwa ¿acaso no se alimentan ustedes de plátano?; t $ ë
Zool., babilla negra; Paleosuchus palpebrossus pë kõõprou ha kõõn@ yaro pë ha pë iyama (mit.):
(Alligatoridae). También se le denomina iwa yai vueltos a sus casas se alimentaban de carne.
(lit.: la verdadera babilla) para distinguirlo de la i y a p r o u: 1. Ponerse a comer. 2. Comer (pl. suj.).
otra especie llamada y ã n ã r i. La carne de esta ba- pë iyaprou: ellos comen. 3. Consumir las cenizas
billa les está vedada a los jóvenes antes y des- de un muerto, organizar una ceremonia funera-
pués de la pubertad, y se la excluye de los ban- ria. pëmak@ iyapropë ma rë kui: ¿no tenemos aca-
quetes que acompañan las ceremonias funera- so la intención de organizar una ceremonia fu-
rias. iwariwë: 1. Antepasado mitológico casado neraria? [iyaoprou: estar siempre comiendo,
con Prueheyoma, una rana. Escondía el fuego consumir las cenizas de un muerto (pl. suj.)].
dentro de su boca para no dárselo a los demás 2 vb. trans. t iyama@: alimentar, hacer comer
(se dice que es por esta razón que las babillas a alguien, dar de comer a alguien [iyamarei,
tienen la lengua corta). Después de esto, se iba perf.]. nashik@ wama e kokoku ha tupan@, a ta iya-
a la selva en compañía de su esposa para coci- mahe: cocinen la yuca y dénsela a él de comer.
nar sus alimentos a escondidas; cuando volvía V. w a √, w a r u w a r u √, wausi
a la vivienda, ofrecía orugas crudas a los otros,
y guardaba las cocidas para él y su mujer. Has- iyo√
ta que un día su artilugio fue descubierto y se 1 vb. trans. t iyoa@: 1. Halar hacia sí, atraer
organizó un baile de entretenimiento con el fin hacia sí halando [iyorei, perf.]. kurat$a ya sik@
de hacer reír a Babilla, obligarlo a escupir el fue- iyoa@: yo halo la mata de plátano hacia mí (pa-
go y robárselo. Pero, una vez en posesión del ra tumbarla y recoger el racimo). 2. Levantar
fuego, los seres humanos pasaron a ser morta- un chinchorro amarrándolo por el medio (pa-
135 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ iyore√
ra evitar que alguien venga a instalarse en él) gares. V. hãtõ nahi iyo√, nohi iyo√, pehi iyo√, p u-
[iyokei, perf.; iyopou: conservar un chinchorro hi iyo√; m@ wërë√
colgado de esa manera]. y@@ ya k@ iyoa@: yo ama-
rro el chinchorro por el medio y lo cuelgo le- iyoho√
vantado (para que nadie se acueste en él). 3. V. hãtõ nahit$a iyo√
Tensar un arco (V. hãtõ nahe iyo√). ihiru pë, pei
yoka pë ham@ t$ë ta iyoa ayaapotuhe: ustedes, los iyore√
jóvenes, vayan a tensar sus arcos en los cami- vb. trans. t iyorea@, inc.: apartar, levantar algo
nos (= vayan a emboscarse a la orilla de los ca- mediante un objeto largo y puntiagudo utili-
minos, por si llegan los enemigos). 2 estado t zándolo como palanca [iyorema@, dur., pl. obj.;
iyoa, perf. est. iyoprawë, pl. obj., disp.: chin- iyorepra@: ponerse a√; iyorerarei, perf. del dur.;
chorros colgados por el medio en distintos lu- iyorerei, perf. del inc.].
i
Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 136
@
√@ prarou: reír desplazándose, ponerse a reír; ∞kã-
Des. vb., cuando ocupa la posición final den- rãyou, perf.; ∞kãtãã@, it.]. ∞ k ã t i h ë: no te rías; a ∞kã-
tro de una base verbal, y se encuentra precedi- rãyou: él se va a poner a reír; iwariwë kë a ∞kã-
da por una vocal central (a, ë, @), @ indica un im- praroma (mit.): Baba se puso a reír; a ∞kãpraro-
perfectivo. kõã ya ãsho poa@: yo rajo madera; a ma a hushõmi ha shik@on@ (mit.): ella avanzaba
r ë r ë @: él corre; pë m@@: yo te miro. riendo porque sus entrañas le cosquilleaban; h i-
yõmarit$awën@ a ∞kãã rë totihimareiwei. (mit.): fue
∞√ Hiyõmarit$awë quien le hizo reír; pë wãri ∞krã@
Anafórico, se refiere a una persona, a un obje- kë tëhë pëma wakë tëapë (mit.) (hra): le sacare-
to o a un lugar que ya ha sido mencionado en mos el fuego mientras él se esté riendo. 2 sus.
el enunciado. ∞ha, ∞ham@: en el lugar en cues- t ∞kã wã: risa. suwë kë a ∞kã wã shoai ha tikot$on@
tión. ∞ha pë shëremahe: es ahí donde ellos lo han (mit.): ay, la mujer nunca más dejó de reír; t$ë
matado; ∞ham@ rasha si pë taeaprama: ellos fue- k@ ∞kã wã teteo yaioma: se escucharon las nume-
ron al consabido lugar en busca de palmas de rosas risas de ellos (lit.: sus risas fueron mu-
pijiguaos. ∞h∞: el lugar del que se trata, en ese chas). sin. ∞krã√ (hra); V. nokã ∞kã√
lugar. ∞h∞ t$ë urihi ha ihama pruka a huu (mit.):
y en esa región hay muchas perezas. ∞h∞n@: 1. ∞k∞ (pei) (hsh)
aquél de quien se trata (en tanto que sujeto). Osamenta, esqueleto. sin. ≤k≤
∞h∞n@ a hoyarema: es él quien lo ha botado. ∞h∞
p ë: helos aquí (a aquellos de quienes acabamos 2. ∞k∞ (pei) (hsh)
de hablar), son ellos precisamente. ∞h∞ rë kë: Clas. nom., fibras vegetales. shinari rë ∞k∞ rë ha-
es suficiente, se terminó, se acabó. hëyëm@ ∞h∞ repouwei ha a huwërema (hsh): él la atrapó por el
kë rë t$ë rii wawëtowë totihiwë: a partir de aquí hilo de algodón entorchado que ella llevaba al-
la selva deja de estar despejada. ∞h∞ taan@?: ¿es- rededor del pecho. sin. ≤k≤
tá bien así?
∞k∞√
@h@a (hsh) 1 vb. intr. t ∞ k ∞ ∞: llorar, sollozar; lamentarse;
Anzuelo. sin. ãsuero, uhea llorar a un muerto [∞k∞ma@, caus.: hacer llorar a
alguien; ∞k∞marei, perf. del caus.; ∞k∞oprou: llo-
@h@rashi rar por nada, estar siempre llorando; ∞k∞rayou,
1 sus. t @h@rashi: nube, neblina. 2 vb. intr. t perf.]. pë ∞k∞marei: voy a hacerte llorar; pë ∞k∞ti-
@h@raship@a@, inc.: nublarse, ponerse neblinoso hë, pë ∞k∞∞ mai pë ta kuo (mit.): no lloren (a los
[@h@raship@prou, term.]. 3 estado t @h@raship@: nu- muertos), no se lamenten; kamiyë kë ya wãri pe-
blado, neblinoso; estar brumoso, oculto, empa- shiri ∞k∞∞: soy yo quien me lamento debido a la
ñado. ft$ë m@mou @h@raship@: está empañado, falta de tabaco. 2 estado t ∞k∞h@wë: estar al
está brumoso. sin. hukosi, @h@roit$awë, m@ ruwë borde de las lágrimas. a mohek@ m@mou ∞k∞h@wë:
se le ve en la cara que está al borde de las lágri-
@h@roit$awë mas. sin. V. m@ã ∞k∞√, no m@ã pou
Cha., hekura asociado a las nubes y al mal tiem-
po. V. @ h @ r a s h i, ruwëruwë @kiã masita (hsh)
Cuerda, cuerdecilla.
∞∞m∞
V. sin. herõsiwë ∞k∞h∞√
V. ∞k∞√
∞kã√
1 vb. intr. t ∞ k ã @: reír [∞kãma@, caus.: hacer re- @k@moi
ír; ∞ k ã m a r e i, perf. del caus.; ∞kãoprou: estar siem- Plumas de la cresta del paují, fijadas alrededor
pre riéndose, reírse varias veces seguidas; ∞kã- de un palito que se introduce en la oreja.
137 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ @s@√
@
difunden rápidamente. kurahë wãno pë ma rë dículas. 2 vb. intr. t @ramou: imitar la conduc-
@m@kouwei!: ¡qué rápido se propagan los chis- ta del jaguar, rugir como un jaguar justo antes
mes! V. puhi @m@√, yo @m@√wë de partir para la guerra. @raprou: transformarse
en jaguar (mit.). sin. V. nosiyemo√; V. m@shi
@p@√
vb. trans. t @p@a@: 1. Asir a una persona por el @rahenam@
brazo o por la mano (para retenerla o para Zool., ave, pájaro vaco; Tigrisoma lineatum ( A r-
atraerla hacia sí); atraer a una mujer a la fuerza deidae).
agarrándola por el brazo. 2. Tomar, obtener (dis-
curso ceremonial) [@p@kei, perf.: asir a una mu- @ra@ra nouku
jer por el brazo y arrastrarla para entregársela a Cha., tintura que utilizan los hekura para pare-
alguien; @ p @ r e i, perf. de @p@a@: asir a alguien por el cerse a los jaguares.
brazo, atraer a una mujer por la fuerza para to-
marla uno mismo; @ p @ a r a r e i, perf., pl. de actos]. @r@m@ ã
ekoayoman@ sherekanawë kë a @p@ahër@ma (mit.): @r@m@ ã: fruto velloso del árbol @r@m@ ãhi. Es co-
Ekoayoma arrastró a Sherekanawë sujetándolo mestible y se parece un poco a un racimo de
por el brazo; nayë kë a wãri ta @p@pahe: sujeten a uvas; se recoge durante la estación seca. Pl. @ r @-
mi madre por el brazo en la plaza central. m@ ãk@. @r@m@ ãhi: bot., árbol; Pourouma s p . ( C e-
@p@pou: conducir a una persona sujetándola cro piaceae). Sus hojas gruesas, cuyo reverso es-
por la mano o por el brazo (a un niño, a un cie- tá provisto de una pelusa rígida, se usan para
go) [@p@rei, perf.]. V. @ p @ h @ √, poko @p@√ pulir las puntas de bambú. Pl. @r@m@ ãhik@; sin.
wapanawë (hsh), wãrãkõ ã
@p@h@√
v.m. t @p@ha@, pl. suj.: tomarse del brazo, aga- @r@ m@si
rrarse por el hombro [@p@h@o: ponerse a√, estar Zool., ave (no id.).
en esa posición; @p@hou, dur.]. suwë kë k@p@ @p@h@a-
praropë ham@ a pak@h@apraroma (mit.): él rozaba @s@√
a las dos mujeres que caminaban tomadas del 1 vb. intr. t @s@a@, inc.: elevarse; crecer, agran-
hombro; yamak@ @p@h@o: nosotros caminamos to- darse, brotar (una planta) [@s@@, dur.; @s@rayou,
mados del hombro. perf.; @s@tou: elevarse por un momento, elevar-
se por momentos]. periporiwë a ha @s@r@n@ pë she-
@ra reka hawëpraa@ yaioma (mit.): Espíritu-luna se
1 sus. t @ r a: término genérico que se aplica a elevaba, y las flechas no llegaban hasta él; wa
todos los felinos, incluyendo a los gatos. Más shipënarayoma, hei tëhë wa maka @s@pariyo (mit.):
específicamente designa al jaguar, en cuyo ca- tú estás embarazada y dentro de un momento
so se le añade generalmente el aumentativo p a- tu vientre se engrosará (lit.: agarrará altura); ya
t a, o se dice también @ra yai (lit.: el verdadero fe- @ s @ h ë r @ @: yo me levanto. @s@proimi [+ neg.]: no le-
lino). La palabra @ra puede utilizarse en ciertas vantarse. wakë tëa@ ma kui a @s@pronomi (mit.): él
circunstancias para nombrar a un enemigo (un agarró el fuego, pero no se levantó (= pero no lo-
comedor de carne cruda). @ra iha pë wãri waa gró levantarse). 2 vb. trans. t @ s @ a m a @: alzar, so-
h ë m a r e i: voy a matarte (lit.: voy a hacerte comer brealzar, poner en alto [@s@ma@, dur., pl. obj.; @ s @ a-
por el jaguar después de mi partida); @ran@ hii- makei, perf.; @ s @ p o u: guardar en lugar alto, con-
ma kë he wahetiprarema: el jaguar le cortó la ca- servar en lo alto; @s@tama@: levantar lo que está
@sh@√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 138
@
a për@oma (mit.): Espíritu-tucán vivía en la cima taron con la sangre. f ∞yΩ pë ka t$a@: herir o
del peñasco. sin. V. r a p a √, t i r e √; ant. yahatoto√ matar a alguien. hei sikoropirimi k@ rë ra@pe ya rii
ha hãit$orën@, ya ∞yΩ pë ka ha t$ar@n@ (way.): esos
∞s∞k∞√ bambúes inclinados, yo los voy a cortar para
vb. trans. t ∞s∞k∞ã∞: hacerle cosquillas a alguien hacer con ellos puntas de bambú, con las cua-
una vez [∞s∞kã@, dur., pl. de actos: hacerle cos- les infligiré heridas. f∞yΩ pë rukëkou: chorrear
quillas a alguien varias veces; ∞s∞kãyõu, rec.: ha- (la sangre). V. wakë
cerse cosquillas mutuamente; ∞s∞k∞rãrei, perf.].
∞yΩ∞yΩrim@
@sh@√ (hra) Zool., guacamayo bandera; Ara macao (Psitta-
V. ishi√ cidae). sin. mãrãkã na; V.
139 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@
rias patadas; kahat$orei, perf. del inc.; kahat$ou: co: vosotros o vosotras, ustedes (tú y ellos, tú y
tener ganas de darle una patada a alguien]. pë ellas, sujetos de un vb. intr.). kahë wamak@ hi-
kahat$orei: voy a darte una patada; kama ya ni- karimou waikiwë: ustedes ya trabajan en su co-
ya k a h a t $ o u: tengo la intención de darle una pa- nuco; kahë wamak@ ohi shoawë: a ustedes toda-
tada; “ya wãri ta kahat$o sho?”, suwë a puhi ku- vía les falta comida; kahë wamak@ hariri: ustedes
m a: la mujer pensó: “¿y si le doy una patada?”. están enfermos. 2 . kahë wamak@n@ + objeto (o
V. kaheki√, katiki√, kayare√ pron. pers. obj.) + ta +VT√he [+ imp.] o kahë
wamak@n@ wama +VT: vosotros o vosotras, us-
kahë tedes (tú y ellos o tú y ellas, sujetos de un vb.
1 Pron. pers. 1. kahë + a ta + vb. intr [+ imp.] trans). kahë wamak@n@ t$ë ta t$ahe: háganlo us-
o kahë wa + vb. intr., pron. pers., 2da. pers. del tedes; kahë wamak@n@ wama t$ë t$apë: serán us-
sing. (masc. o fem.), enfático: tú. Estas formas se tedes quienes lo harán. 2 Adj. pos. kahë wama-
usan para dar órdenes. kiha kahë a ta ãyõiku: eh k@ + sus.√ p @, adj. pos., sing. o pl., masc. o fem.:
tú, date una vuelta por allí; kahë wa hupë: tú, vuestro o vuestra, vuestros o vuestras (tuyo/a y
tú vas a ir; kahë a ta yauiku: tú, acompáñale/les; de ellos/as, tuyos/as y de ellos/as). kahë wamak@
kahë pei kë pehit$ëp@ wãri ha a ta yërëiku: tú, acu- yãnop@: es vuestro fogón (tuyo y de ellos); kahë
clíllate debajo de él (debajo del chinchorro en wamak@ hikarip@ t$ëka: ese conuco es de ustedes
el que está acostado). f kahë rë wa: eres tú (tuyo y de ellos); kahë wamak@ kanawap@: esa es
quien debe decidir, eres tú quien tiene que sa- vuestra curiara (tuya y de ellos). sin. kafë wa-
ber lo que quieres hacer. 2. kahën@ + a ta + vb. mak@ (hra); V. kamiyë yamak@, kama kë k@p@, wa-
k
trans. [+ imp.] o kahën@ + obj. (o pron. pers. m a k @, wama
obj.) + vb. trans. [+ imp.] o kahën@ + objeto (o
pron. pers. obj.) + wa + vb. trans.: tú (en tanto kahe√
que agente). Estas formas enfáticas se utilizan vb. intr. t kahei: deslizarse, resbalarse, precipi-
para dar órdenes. kahën@ a ta t$ak@: hazlo tú; k a- tarse cuesta abajo por una pendiente [kahema@,
hën@ kõã ãsho ta poa: tú, raja la madera; kahën@ caus.: hacer deslizar a alguien empujándole; ka-
a ta kõãhãru: ve a buscarlo, tú. 2 Adj. pos. kahë herayou, perf.]. ãhiãhi pë ha ya kaherayoma: me
wa + sus. √p@, adj. pos., sing. o pl., fem. o masc.: resbalé en el barro; ya ha kaher@n@ ya kerayoma:
tu, tus. En presencia de un clasificador, √p@ se me resbalé y me caí. kahehou: 1. Deslizarse a lo
añade como sufijo al lexema principal. kahë wa largo de. 2. Dejarse deslizar por una pendiente,
sherekap@: es tu flecha (y no la de otro); kahë wa rodar (pl. suj.). “ëyëha kë pë wãri kahehou tëhë
siparap@ si kua?: ¿tienes tu propio cuchillo?; k a- ya pë waika@ totihiowë”, ya ha kun@: yo me dije:
hë kë wa ishipë (mit.): esas son tus propias ceni- “mientras ellos ruedan por aquí, cuesta abajo,
zas. sin. k afë (hra); V. k a m a, k a m i y ë, p ë, wa los mataré”. fkahehe√: pl. suj. (mismas desi-
nencias que para kahe√). V. yõhõ√
kahë wahëk@
1 Pron. pers. 1. kahë wahëk@ + vb. intr. (o atri- kahehe√
buto), pron. pers. dual, enfático: ustedes dos (tú V. kahe√
y él, tú y ella). kahë wahëk@ hupë?: ¿irán ustedes
(tú y él)?; kahë wahëk@ wãritiwë: ustedes son ma- ka he kahu√
los (ambos). 2. kahë wahëk@n@ wahëk@ + vb. 1 vb. intr. t ka he kahumou: recipiente que,
intr., pron. pers. dual, enfático: tú y él, tú y ella habitualmente, se cierra con una tapa; orificio
(sujetos de un vb. intr.). En el imperativo es ne- que puede ser obstruido de una manera u otra.
cesario un pron. pers. obj. (o un clas.) y el pron. 2 vb. trans. t ka he kahua@, inc. (se dice tam-
pers. dual √p@ se añade como sufijo a la raíz se- bién t$ëka he kahua@): tapar, poner una tapa, ta-
gún la siguiente fórmula: kahë wahëk@n@ + obj. par la abertura de un orificio [ka he kahuakei,
(o pron. pers. obj.) + ta + VT√p@. kahë wahëk@n@ perf., pl. obj.; ka he kahukei, perf.; ka he kahu-
t$ë ta t$ap@: háganlo (ustedes dos); kahë wahëk@n@ m a @, dur., pl. obj.; ka he kahupra@: obstruir el ori-
wahëk@ t$apë: serán ustedes dos quienes lo harán. ficio de una madriguera]. hapoka ya si ka he
2 Adj. pos. kahë wahëk@ + sus.√p@, adj. pos.: k a h u a @: pongo una tapa sobre la olla; opo ya ka he
vuestro o vuestra, vuestros o vuestras (de uste- k a h u a @: tapo la abertura de la madriguera del ca-
des dos). kahë wahëk@ yãnop@: es vuestro fogón (el chicamo; nãrõ rë pëkap@ rë horeawei ha e t$ë ka he
de ustedes dos); kahë wahëk@ hikarip@ t$ëka: ese kahukema (mit.): él obstruyó el orificio del hue-
conuco es de ustedes dos; kahë wahëk@ kanawap@: co dentro del cual estaba Rabipelado; maa kë ma
es vuestra curiara (la de ustedes dos). sin. k afë pata opi hayuu ha kuparun@, a ka he kahua shoa-
waf ëk@ (hra); V. kamiyë pëhëk@, wahëk@, kë k@p@ kema (mit.): se quitó lentamente la piedra gran-
de que llevaba puesta alrededor del cuello, y
kahë wamak@ tapó el hueco con ella. 3 estado t ka he kahua,
1 Pron. pers. 1. kahë wamak@ + vb. intr. (o perf. est. t$ora a ka he kahua: el carcaj está cerra-
atributo), pron. pers., 2da. pers. del pl., enfáti- do (con una tapadera). ka he kahuprawë, pl.
141 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ kahik@
obj., disp. hapoka si pë ka he kahuprawë: las ollas blar, es diferente). sin. kafik@ (hra); V. kahik@
están cerradas (por medio de tapas). sin. V. ka ( p e i ), k ã h i ã m o √, wã ha√
he ra√, ka kahu√, ka ra√; ant. ka he ukë√, ka karo√
kahik@ (pei)
ka he karo√ 1. Anat., boca, hocico; orificio bucal y mandí-
vb. trans. t ka he karopra@: destapar, quitar bulas de los insectos; orificio de un tubo o de
una tapa, quitar aquello que tapa la salida de una calabaza. iwariwë pei kahik@ ham@ koa wakë
un orificio [ka he karoa@, ponerse a√]. hapoka ya t$apoma (mit.): Baba poseía el fuego dentro de
si ka he karopra@: le quito la tapa a la olla. sin. su boca; yãnomãm@ t$ë hekurap@n@ @ra kahik@ wãi-
V. ka karo√; ant. ka he kahu√ s ip @prama@ tikorayoma (cha.): desafortunadamen-
te, el chamán hizo que el hocico del jaguar se
kaheki√ volviera chiquito; pët@ pë t$ë pë kafik@ no shihitio
1 vb. intr. t kahekiprou: quebrarse bajo el pe- yaio (hra): la trompa chupadora de los jejenes
so de algo (un objeto rígido). 2 vb. trans. t k a- (de la especie p ë t @) produce picazón; t$ora rë wa
hekia@, inc: partir madera seca dándole punta- t$ë kahik@ hõã wã@ ta wãnipraparure kë (cha.):
piés [kahekii, dur., pl. obj.; kahekirarei, perf., pl. ¡qué lindo es el sonido que sale del orificio! 2.
obj.; kahekirei, perf. del inc.]. kõã ya ãsho kahe- Cuando llegan noticias de que alguien ha muer-
kirarei: voy a partir leña a puntapiés. fm@ ka- to, y se quiere saber de quién se trata, la pregun-
hekipra@: romper los riñones con un golpe de ta que se hace, con toda la prudencia que im-
talón. mashit$a ham@ a wãri ta h@k@k@yo ya m@ wã- ponen estas circunstancias, es: “weti ham@?” (lit.:
k
ri ta kahekipra kë: manténlo sujeto contra el sue- “¿a dónde?”). Si se trata de una mujer adulta,
lo, que voy a romperle los riñones con un gol- y madre, la respuesta será: “X kahik@ rë shatio
pe de talón. kahekikei, perf.: partir intencio- ham@” (lit.: ahí donde mama la boca de X); si
nalmente un objeto largo y rígido pisándolo se trata de un hombre adulto, y padre, la res-
[kahekimakei, fact.]. kahekipra@: quebrar sin puesta será: “X kahik@ rë h@@mouwei” (lit.: ése a
proponérselo un objeto rígido y alargado pisán- quien la boca de X llama padre). En forma más
dolo, partir una flecha de esa manera. V. kaha- general, las expresiones kahik@ rë shatio ham@ y
t$o√, kaheki√, katiki√ kahik@ rë h@@mouwei se refieren siempre a perso-
nas fallecidas, madres o padres de tal o cual.
ka he kõhõã Cuando kahik@ aparece seguido de un término
Fondo de una madriguera. de parentesco verbalizado, la expresión vuelve
a reflejar una relación de parentesco: kahik@ he-
ka he kõmã√ kamamou (tener con alguien una relación de
vb. intr. t ka he kõmãã@, inc.: obscurecerse por suegro a yerno), kahik@ h@@mou (tener con al-
completo (la noche); estar en una situación guien una relación de hijo a padre), etc. h o r e-
mientras cae la noche [ka he kõmã@, dur.; ka he hore e t$ë kafik@ wãri fekamaa pëa kuran@, a kuti-
kõmãrayou, perf.]. yamak@ iya@ tëhë, yamak@ ka hë (hra): sobre todo no pienses que él no es
he kõmãrãyou: se hizo completamente de no- realmente mi yerno; kama iha ya kahik@ h@@mou:
che mientras comíamos. es un padre para mí (lit.: mi boca le dice pa-
dre); kaw. kahik@ rë h@@mouwein@ yamarek@ y@m@ra-
ka he ra√ ma: fue el padre de Kaw. quien nos informó.
vb. trans. t ka he rapra@: cerrar con una tapa, fkahik@ ã no t$apip@: provocarle un sueño a
tapar un hueco. sin. ka he kahu√; V. he ra√ alguien con algo que se dice. ya kahik@ ã no t$a-
pip@ keopë: mis palabras te harán soñar. sin. k a-
ka he ukë√ fik@ mahari no keo (hra), wãno t$apip@ fkahik@
vb. trans. t ka he ukëpra@: quitar la tapa de un au shërërëwë: se dice de una mujer que lleva
carcaj. t$ora ya ka he ukëpra@: yo quito la tapa del puestos tres palitos descortezados alrededos de
carcaj. V. t $ o r a, u k ë √; ant. ka he kahu√ los labios (dos en las comisuras y otro en me-
dio del labio inferior). fkahik@ hãshãshãwë:
kãhiãmo√ tener una abertura más ancha que el cuerpo
vb. intr. t kãhiãmou: 1. Manera que tienen principal. fkahik@ horoi: boca u orificio ador-
ciertas aves, como el loro o el arrendajo, de emi- nado con plumón blanco. suwë kë pë wãrin@ sho-
tir sonidos. Esos pájaros imitan la voz o el grito katama kë kahik@ horoi m@ totihiopehe (way.): las
de otros animales. 2. Expresarse utilizando un mujeres contemplarán el gollete de las calaba-
habla distinta del habla local. sin. kahiramo√, zas adornado con plumón blanco (= nosotros
pashimo√, wãha@ kãhiã llevaremos a cabo la venganza de sangre y las
mujeres verán las calabazas funerarias). f k a-
kahik@ hik@ kahirao: expresarse con soltura durante un
Habla, lenguaje. wa kahik@ shõmi: tú no hablas diálogo ceremonial, ser locuaz [kahik@ kahirara-
como nosotros (tu acento, o tu manera de ha- you, perf.]. fkahik@ kõm@õ: no hablar, ser ta-
kahik@ eemo√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 142
citurno, sombrío (lit.: tener la boca tapada). hik@ he wãri tatoatarou pëo: ¡qué importa si los
fkahik@ kuyëprou: contenerse de hablar, abs- Yãnomãm@ cometen incestos y manipulan la
tenerse de decir lo que se quiere decir (a menu- terminología de parentesco!
do por timidez). kahë kë iha a kahik@ kuyëoma:
él tiene miedo de hablarte. V. kuyë√ f kahik@ kahik@ ke√
no kiria@: matar y devorar a alguien (un jaguar), vb. trans. t kahik@ keo: matar a un ser huma-
picar (una serpiente). Eufemismo que se usa pa- no (un jaguar), morder (una serpiente, un ani-
ra decir que alguien ha sido ultimado por un ja- mal). oru këk@ kahik@ kekema (la serpiente ha
guar o por una serpiente. yaro kahik@ no kiria- mordido): eufemismo que se usa para anunciar
ma (mit.): la fiera ha matado. sin. V. kahik@ ke√; que una persona ha muerto como consecuencia
V. no kiri√ fkahik@ no kõõ: ofrecer alimentos de una picada de serpiente. @ra a kahik@ kekema:
después de haberlos recibido uno mismo. V. n o el jaguar ha devorado a alguien; yaro kahik@ rë
kõ√ fkahik@ õkãpãrei (way.) perf.: cerrar la bo- keonowei, t$ë yãno pë si ahi ha, shee pë shirõ kuo-
ca, callarse (lit.: amarrarse la boca). kahik@ ta ma (mit.): ningún fuego ardía en el sitio donde
õkãpãri (way.): cállate. fkahik@ pata (chisto- residían aquellos que el jaguar había devorado,
so): vagina (lit.: boca grande). sin. naka fka- sólo quedaban algunos sobrevivientes; wa ka-
hik@ rëo: esperar para recibir comida; estar hos- hik@ keo ha@o mai (mit.): ante todo no te des pri-
pedado; estar invitado a una comunidad para sa en morderle.
compartir los alimentos. ya kahik@ rëo m@ paoma:
esperé en vano por mi ración de comida; e na- kahik@ kushë√
k
ha a kuu puhio yaro kahik@ hõã rëa m@ paa kupi- vb. trans. t kahik@ kushëtou: abrir las fauces
yën@ (way.): es eso lo que quiero decir, y es esa (un animal), despegar los labios (para hablar);
la razón por la cual me hice invitar. fkahik@ amenazar a los débiles, y callarse delante de los
sãkã≤sãkã≤mo≤: sonido que hace un perro otros. pë suwëp@ kë iha a kahik@ shirõ kushëtou: él
cuando bebe a lengüetadas. fkahik@ shetete√ se pone bravo sólo con su mujer; poshotom@ kë pë
[kahik@ shetetea@, kahik@ sheteteo]: abrir la boca, kahik@ wai kushëtou ha yairon@ pë he wai ohou ha
separar los dientes. ant. kahik@ wãsin@√ fkahik@ totihiparun@ (mit.): la tortuga poshotom@ abrió la
ta rëparu (way.): cállate y escucha. sin. wã hiri√ boca y sumergió su cabeza (dentro de la herida).
fkahik@ totou: escuchar atentamente (way.)
(lit.: extender la boca). sin. V. y@m@ka ta√ fk a- kahik@ rere√
hik@ wahëwahëwë: tener la boca ardiendo (des- vb. intr. t kahik@ rerea@: abrir la boca; boste-
pués de haber comido ají muy picante). fk a- zar [kahik@ rereo: tener la boca abierta, estar bos-
hik@ wamorea@: limpiarse los labios con la tezando; kahik@ reretou: abrir la boca por un
lengua. fkahik@ wãpum@õ: V. sin. kahik@ wã- instante, bostezar]. ya nami maharishi ya kahik@
sin@√ f kahik@ warukuo: dibujarse una línea shirõ rereo: debo tener sueño, estoy bostezando
gruesa sobre el mentón y alrededor de la boca. todo el tiempo; shei, kahik@ ta rereparu (hsh): pe-
V. waruku√ fkahik@ wãsin@ã@: cerrar la boca, queño, abre la boca; @ra pë ihirup@ miã kãi kahik@
unir los labios. kahik@ ta wãsiniiku: cierra la bo- rerea shoapariyoma (mit.): el hijo de Jaguar se
ca. sin. kahik@ wãpum@õ; ant. kahik@ shetete√ durmió enseguida, con la boca abierta. ant. k a-
fkahik@ yakë@: comer gran cantidad de un ali- hik@ suti
mento. ora ham@ kë ya ha kurohër@n@ na@ kë ya wa@
kõõpë, kahik@ yakë@ ayapoi: me iré a la montaña kahik@ suti√
y comeré de nuevo flores n a @, comeré muchas. vb. trans. t kahik@ sutio: cerrar la boca, tener la
sin. pei kafik@; V. kahik@ eemo√, kahik@ he tato√, boca cerrada [kahik@ sutikei, perf.; kahik@ sutitou:
kahik@ ke√, kahik@ kushë√, kahik@ rere√, kahik@ su- estar a punto de cerrar la boca]. V. s u t i; ant. V.
t i √, kahik@ të√, kahik@ tikëkë√, kahik@ wahato√ kahik@ rere√
këmou: hacerse hacer esto por otro; kahik@ tikë- cepción de ka horarawë). fka horarawë: pre-
këpramou: estar a punto de hacerse hacer esto sentar agujeros en varios lugares; tener forma
por otro]. 2 estado t kahik@ tikëkëwë: tener la de anillo (pl. obj.). sin. V. hitoso√, hiwëhë√, h o-
boca pintada de esa manera. V. tikëkë√ r o s h o √, tirosho√
k
regiones, lugares, comunidades (durante un ra hacer balsas, empalizadas defensivas alrede-
diálogo ceremonial). 3 sus. t kahirayoma: h e- dor de las viviendas, y plataformas para traba-
kura femenino. Conoce todos los lugares que jar o para exponer a los muertos en la selva. Pl.:
tienen nombre y acompaña a los chamanes kahu usik@ fkahu u sik@: plataforma construi-
cuando estos, adoptando una forma inmaterial, da con troncos de yagrumo, sobre la cual se co-
se dirigen a otras comunidades con el propósi- loca a los muertos en la selva, para lograr que su
to de matar. Interviene también en las discusio- carne se pudra antes de incinerarlos.
nes que surgen durante un conflicto. sin. V. k ã-
hiãmo√ kahu upë (pei)
Saliva, baba, escupitajo. sin. kafu upë (hra)
kahiti no fkahu upë ha@: babear bajo el efecto de un
Tintura de los hekura. alucinógeno. fkahu upë sirimou: escupir por
repugnancia. fkahu upë suhao: hacerse agua
ka hitoso√ (hsh) la boca [kahu upë sahurayou, perf.]. fkahu upë
V. sin. ka hiwëhë√ yãnãõ: babear (cuando se está dormido o enfer-
mo). V. kahu upë këshë√, kahu upë këyë√
ka hiwëhë√
1 vb. trans. t ka hiwëhëa@, inc.: perforar, ho- kahu upë ëyë√ (hsh)
radar (una vez) [ka hiwëha@, dur., pl. de actos: V. sin. kahu upë këyë√
perforar, horadar (varias veces); ka hiwëhëkei,
perf. del inc.; ka hiwëhërei, perf. del dur.]. ka hi- kahu upë këshë√
w ë h ë @: desflorar, desvirgar [ka hiwëhërei, perf.]. vb. trans. t kahu upë këshëtou: lanzar un sa-
kamiyën@ ya ka hiwëhërema: soy yo quien la ha livazo [kahu upë këshërayou, perf.; kahu upë kë-
desvirgado. sin. ka t$a√, ka hitoso√ (hsh) 2 esta- shëo: lanzar varios salivazos]. nosiriwë kë kahu
do t ka hiwëhëa, perf. est.: haber sido perfora- upë këshëohër@pë ham@ p∫∫ kë nahe mo urerou yaua-
do, horadado. sin. V. hitoso√, hiwëhë√, horosho√, hër@ma (mit.): en todos los lugares donde No-
tirosho√ siriwë había lanzado salivazos, comenzaron a
brotar plantas de tabaco. sin. kafu upë krëshë√
ka hora√ (hra), kahu upë krëshë√ (hsh); V. kahu upë, kahu
1 vb. intr. t ka horaa@, inc.: agujerearse, per- upë këyë√
forarse [ka horaprou, term.]. 2 vb. trans. t ka
horaama@: hacer, o hacer hacer, un hueco en kahu upë këyë√
un objeto; habilitar, o hacer habilitar, una sa- vb. intr. t kahu upë këyë@: escupir una vez [k a-
lida en la base del techo [ka horamakei, perf.]. hu upë këyëkei, perf.; kayu upë këyëo: escupir va-
3 estado t ka horaa, perf. est.: haber sido agu- rias veces seguidas)]. sin. kahu upë ëyë√ (hsh);
jereado, haberse agujereado. iro sik@ ka horaa: el V. kahu upë, kahu upë këshë√
vestido está agujereado; hapoka si ka horaa: la
olla está agujereada. fka horara√: agujerear- kahu upë të√
se varias veces, hacerle varios agujeros a algo vb. trans. t kahu upë tëa@: agarrar saliva de una
(mismas desinencias que para ka hora√, con ex- persona para realizar actos de magia negra con-
kahu upë uku√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 144
tra ella [kahu upë tërei, perf.]. sin. kahu upë yu√; cinógeno muy fuerte. 2 vb. trans. t kaihama@:
V. kanosi të√, mãyõ të√ lograr curar a una persona gravemente enfer-
ma (cha.) [kaihimarei, perf.].
kahu upë uku√
vb. trans. t kahu upë ukua@, inc.: divertirse de- kaihiti
jando chorrear la saliva y volviéndola a remon- kaihiti: miel dulce (comestible) de la abeja k a i-
tar a la boca antes de que se caiga. Es un juego hiti na. kaihiti na: zool., abeja (no id.); cuelga
de los jóvenes cuando están bajo el efecto de su nido de los árboles. Pl. kaihiti nak@. fkaihi-
alucinógenos [kahu upë ukukã@, dur., pl. de actos; ti uku: bebedizo de los hekura, consiste en una
kahu upë ukukurayou, perf.]. kama kahu upë uku- mezcla de agua y miel.
rayoma: dejó chorrear su saliva, y después la as-
piró. V. ukuku√ kaihiti natohi
Bot., árbol (no id.).
kahu upë yu√
vb. trans. t kahu upë yua@: agarrar saliva de ka@√
una persona para realizar actos de magia negra 1 vb. intr. t k a @ a @, inc.: dejar de estar perpen-
contra ella [kahu upë yurei, perf.]. sin. kahu upë dicular al suelo, ladearse, inclinarse, declinar
t ë √; V. kanosi të√, mãyõ të√ (un astro) [ka@prakei, perf.: inclinarse brusca-
mente; ka@prou, term.; ka@tou: inclinarse de la-
kahu u sik@ do (una persona)]. mot$oka ka@prou tëhë a kõã kõ-
k
V. kahu pema: el sol declinaba cuando él llegó a su ca-
sa; mot$oka ka@prariyo: el sol declinará. ka@ha@,
kãi inc., pl. obj.: ladearse, inclinarse [k a @ h @ a k e i, perf.;
Partícula (morfema gramatical) que interviene ka@hou, dur.]. yore pë pata ka@hou shoaoma (mit.):
en la sintaxis: indica que dos estados, dos acti- grandes hongos (nauseabundos) brotaron incli-
vidades o dos situaciones tienen lugar en forma nados. fka@h@h@√: estar ligeramente inclinado
simultánea, o bien que el sujeto realiza dos ac- (mismas desinencias que para k a @ √). 2 vb. trans.
ciones al mismo tiempo. Puede traducirse co- t ka@ama@: reclinar un objeto que estaba per-
mo: también, igualmente, y (coordinación), a pendicular al suelo, inclinar; hacer declinar un
la vez que; puede traducirse también como “pa- astro (mitología) [ka@makei, perf.]. 3 estado t
ra”. a horemou, a kãi t$õm@: es un embustero y ka@a, perf. est.: haber estado o haberse puesto
también un ladrón; kama a kãi hunomi: él tam- inclinado. ka@prawë: pl. obj., disp. k a @ w ë: no
poco fue para allá; pasho pë kãi kuprariyoma estar perpendicular al suelo, estar inclinado, es-
(mit.): ellos también se transformaron en mo- tar oblicuo. fmot$oka ka@wë: haber sobrepa-
nos araña; suwë pë kõõ par@oma, t$ë pë nii kãi kõ- sado el cenit, declinar (el sol). mot$oka ka@wë
prãã@ yaioma: las mujeres fueron las primeras en waikiwë: el sol ya declina. V. a t a √; ant. yõrõrõ√
marcharse, llevando la comida; m@ã kãi rërëa ha
yair@hër@n@, kama pë yahip@ ham@ a kõprariyoma: él ka@ ãsho (hra)
corrió llorando y llegó a su casa; pëmak@ iya kãi V. kõã ãsho
ta për@o: recostémonos y comamos; @ra pë ihi-
rup@ miã kãi kahik@ rerea shoapariyoma (mit.): el ka@ fesi (hra)
hijo de Jaguar se durmió enseguida, con la bo- V. koa hesi
ca abierta; yãnomãm@ kë t$ë suwë ha yehihër@n@ a
kãi kõpema: transportando a la mujer yãno- ka@h@h@√
mãm@, él llegó a su casa; pë owëa@ tëhë pë yãrimou V. ka@√
kãi hiraoma: cuando estuvieron cerca (de su des-
tino), se reunieron para bañarse. ka@saram@
Zool., ave pequeña (no id.).
kaihi√
1 vb. intr. t kaihio: estar parado con una pier- ka@s@√
na un poco delante de la otra, y la mano sobre 1 vb. trans. t ka@s@a@, inc.: golpear con el pie
la cadera, ponerse en esta posición [kaihikei, una vez, darle un puntapié a un tronco hueco
perf.]. k a i h o u, dur.: 1. Curar de una enferme- para asegurarse de que no hay ningún animal
dad grave. V. h a r o, herehe√, pë√ 2. Arreglárselas escondido adentro [k a @ s a @, dur.: golpear varias
para comer un poco en una temporada de es- veces con el pie, pisotear]. 2 estado t ka@sa no:
casez general [kaihorayou, perf.]. nashi ya wai haber sido pisoteado. sin. V. katiki√ (hsh), t@@k@√
ha h@r@k@k@n@ ya kaihou shoatakei: a pesar de la
falta de comida, yo rallo un poco de yuca y así ka@ wakë (hra)
consigo comer. 3. Recobrar la conciencia des- Fuego; tizón. ka@ kë wakë pë ha õkãõkãtaarar@hen@
pués de haber estado bajo el efecto de un alu- pë yãikõhër@ma (mit.): ellos unieron rápidamen-
145 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ kakekake√
te los tizones y los agitaron delante de sí para piedra grande que tenía puesta alrededor del
iluminarse; ka@ wãisip@ wakë wai ta t$ak@he: ha- cuello y tapó el hueco. fhiyõka kahua@: apli-
gan fuegos pequeños. V. sin. koa wakë car vigorosamente la mano contra la nariz y la
boca de una mujer para obligarla a aspirar un
ka@ wakë ka (hra) afrodisíaco. suwë kë k@p@ hiyõka kahupraroma:
Hoguera en la cual se incinera a los muertos. ka@ mientras caminaba, aplicó su mano con fuerza
kë wakë ka t$aa@ ha kuparuhen@ (mit.) (hra): ellos contra la nariz de las dos mujeres para hacerles
prepararon la hoguera para cremar al muerto. aspirar un afrodisíaco. 3 estado t ka kahua,
V. sin. koa wakë ka perf. est. yoka kahua: la puerta está cerrada. ka
kahuprawë, pl. obj., disp. sin. V. he yoho√, ka
ka@ wakë yë√ he kahu√, ka ra√; ant. ka he karo√, ka karo√, k a-
V. kõã wakë yë√ ro√
kaka√ kakamawë
1 vb. intr. t kakaa@, inc.: rasgarse de manera Cha., ser sobrenatural de la clase yai t$ë. Se pa-
incompleta, rasgarse en el borde [kaka@, dur.: rece a un ser humano y vive en una gruta o ca-
rasgarse completamente; k a k a p r o u, term.; k a k a- vidad de un peñasco. Les dispara a los seres hu-
r a y o u, perf. del inc.]. fmamik@ kakata@: sepa- manos flechas (inmateriales) que sólo los cha-
rarse los dedos del pie con la mano. kakamou: manes pueden ver y extraer.
objeto que puede ser rasgado con las manos. 2
kakara (neol.)
k
vb. trans. t kakaa@, inc.: quebrar, romper, se-
parar, partir, rasgar de manera incompleta; ras- Zool., gallina, gallo, pollito. kakara kë ya ihiru-
gar por el borde (con la mano) [k a k a a k e i, perf., p@ tëa@, ya rãpë (way.): tomo un gallo chiquito,
pl. obj.: dividir con la mano varios trozos de cuando sea grande su canto me despertará (lit.:
carne de cacería o de pescado para ofrecerlos; yo tomo un gallo chiquito, yo me despertaré).
kaka@, dur., pl. obj.: separar, rasgar, dividir en
varios pedazos; k a k a k e i, perf.: rasgar del borde, kakari
tomar un pedazo de carne de cacería (o de pes- Nombre que se le da al periquito cuando ha si-
cado) desprendiéndolo con la mano, para ofre- do domesticado. sin. husipem@
cerlo; k a k a p e i, perf.: recibir un pedazo de carne
de cacería separado de esa manera; kakapra@: ka karo√
rasgar, abrir, romper, partir en dos con la mano, vb. trans. t ka karopra@: abrir una puerta; libe-
dividir la carne de cacería o el pescado en dos rar a unos animales abriendo la jaula en donde
porciones; kakararei, perf., pl. obj.; k a k a r e i, perf.: se los mantiene encerrados [ka karoa@: ponerse
tomar para uno mismo una porción de carne de a√]. ya yoka karopra@: abro la puerta. sin. V. ka he
cacería (o de pescado), desprendiéndola de esa k a r o √; ant. ka kahu√
manera]. hishima ya kakapra@: yo parto en dos
pedazos el fruto hishima (aplicándole presión kakashi
con las manos); wã t$atihë pë kakaprar@ (mit.): 1 estado t kakashi: 1. Harinoso (un alimento).
cállate, o te despanzurraré (con las uñas). fy o- 2. Seca por dentro (madera para leña). V. h o t e-
ka kakata@: entreabrir una puerta; abrir una sa- ti√ 2 vb. intr. t kakashia@, inc.: 1. Adquirir una
lida apartando los leños que la tapan (ponién- consistencia harinosa (un alimento). 2. Secarse
dolos en las orillas). 3 estado t kakaa, perf. por dentro (madera) [kakashiprou, term.]. sin.
est.: estar o haber estado rasgado, quebrado. ka- k o k a s h i; V. hashiti√, h ë √, r@p@, w a h a √; ant. V. h e-
ka no, res.: haber sido enteramente partido en r e, r i y ë, uwë
varios pedazos. V. haheti√, hakaro√, hãn@√, ho-
yo√, sherere√, sheriri√ kakë√
1 vb. trans. t kakëa@: apartar la vegetación con
ka kahu√ el pie para abrirse paso [kakëa@ kukei, perf.]. 2
1 vb. intr. t ka kahuamou: poder ser tapado, estado t kakëa no, res.: paso abierto de esa ma-
dejarse tapar (un objeto). 2 vb. trans. t ka ka- nera. sin. krakë√ (hra); V. kakeku√, kapa√
hua@, inc. (se dice también t$ëka kahua@): relle-
nar un hueco, obstruir un orificio, tapar [ka ka- kakëkë√
hukei, perf. del inc.; ka kahuma@, dur., pl. obj.; vb. trans. t kakëkëa@: dar un golpe con la pa-
ka kahupou: mantener cerrado; ka kahupra@: po- ta durante un combate (un pájaro) [kakëka@,
nerse a√]. ya t$ëka kahua@: tapo el hueco; ya yo- dur., pl. de actos; kakëkayou, rec.; kakëkërei,
ka kahua@: cierro la puerta; wetin@ t$ëka kahua- perf.].
p ë?: ¿quién tapará el hueco?; ya yoka kahukei: yo
cerraré la puerta; maa kë ma pata opi hayuu ha kakekake√
kuparun@, a ka kahua shoakema (mit.): se quitó la V. kakeku√
kakeku√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 146
kakeku√ kakuruma
1 v.m. t kakeka@: limpiarse la planta de los Piedra blanca, cristalina, más o menos translú-
pies frotándola contra algo. kakekou: rascarse cida. kakurumat$awë: ser sobrenatural de la
el pie frotándolo contra alguna cosa. fm a m i- clase yai t$ë asociado a esta piedra, se apodera
k@ kakekou: rascarse la cavidad que separa los del pei m@ ãmo de los seres humanos
dedos del pie haciendo pasar un objeto entre
ellos (un trozo de madera, una tela, etc.) [k a k e- kama
k e o: ponerse a√, estar haciendo esto]. 2 vb. 1 Pron. pers. 1. kama a + vb. intr. (o atribu-
trans. t kakekua@, inc.: 1. Hollar el suelo, escar- to), pron. pers., 3ra. pers. del sing., enfático: él,
bar el suelo, buscar alimentos escarbando el ella (sujeto de un vb. intr.). shapono ham@ ka-
suelo con las patas (un pájaro), limpiar el sue- ma sho a për@oma: él también vivió en una casa
lo con el pie para tener suerte en una búsque- colectiva; kama tëpë a kuprariyoma (mit.): él, él
da (de cacería, de miel, etc.) [kakeka@, dur.1; k a- se transformó en oso hormiguero; kama a mohi:
k e k o u, dur.1; k a k e k u k e i, perf.]. 2. Partir a la gue- él, él es un holgazán; kama a hariri: él, él está
rra (hollar el suelo). kakekukakekuma@: cavar enfermo; kama a hupë: es él quien va a ir; kama
un hueco desalojando la tierra con las patas tra- a kerayoma: él se cayó (él y no otro). 2. kama
seras (un animal). pei mamik@n@ t$ë k@ kakekuka- (kë) iha: pron. pers., 3ra. pers. del sing., en una
kekumama (mit.): quitaba con las patas la tie- expresión dativa: le, la, lo (a él, a ella, hacia él,
rra del hueco que cavaba. foko eyõshi kakeku- hacia ella). kama kë iha ya t$ë hipëkema: yo se
p r a w ë, estado, disp.: huecos excavados por los lo he dado; kama kë iha a wã hama: él le habló;
k
cangrejos. kama kë iha yoroporiwë e fama fuma (hra): Yoro-
poriwë fue a su casa a visitarlo. 3. kaman@ +
ka kõehe√ obj. (o pron. pers. obj.) + vb. trans., pron. pers.,
V. sin. ka m@ kõehe√ 3ra. pers. del sing. (masc. o fem.), enfático: él,
ella (sujeto de un vb. trans.) kaman@ t$ë t$apë:
ka kõmã√ es él quien lo hará; kaman@ kurat$a rë kë k@ hapa
1 vb. intr. t ka kõmãã@, inc.: obstruirse, atas- tararema: fue él el primero en descubrir los plá-
carse, taparse; abarrotarse, atrancarse [ka kõmã@, tanos; kaman@ yare si tikokoa@: es ella quien me
dur., pl. obj.; ka kõmãkei, perf.; ka kõmãprou, rasca; kaman@ yuri a warema: fue él quien comió
term.; ka kõmãtaa@, it.; ka kõmãtou: obstruirse, el pescado. 2 Adj. pos. kama + sus.√p@ (√ p @ es
atascarse, rellenarse rápida o frecuentemente]. a veces omitido) o kama e (o kama kë e) + sus.,
ya hiyõkak@ ka kõmãkema: se me tapó el oído (des- adj. pos., 3ra. pers. del sing.: su, sus. kama kë e
pués de tomar un alucinógeno); ya hiyõkak@ ka s h e r e k a: es su flecha; kama e t$ë t$oku: es su chin-
kõmãpariyo: se me va a tapar la nariz (al tomar chorro de bejuco (el de él/ella); kama t$eri pë rii
el alucinógeno); ya y@m@kak@ ka kõmãkema: se me ham@ a nowã wëohoroma: él fue a contar a la gen-
tapó el oído. 2 vb. trans. t ka kõmããmã@: aba- te de su comunidad lo que había escuchado; k a-
rrotar, atascar. yãno yama ka kõmãã@: estamos ma kë a rõrõku ha poshe a yëtëkema (mit.): él aña-
abarrotando la casa. 3 estado t ka kõmi: tapa- dió el chácharo sobre su costado; kama urihip@
do; virgen (una mujer). a ka kõmi shoawë: ella ha a he rë hakeiwei: llegó a la región donde vi-
todavía es virgen. fhiyõkak@ kõmi: tener la na- vía (lit.: a su región); kama yãnop@ ham@ ya miõ-
riz tapada. fmoka kõmi: tener el prepucio an- ma: dormí donde él (lit.: en su casa); kama she-
gosto (un muchacho joven que todavía no pue- rekap@n@ paruri ya niyaprarema: maté el paují con
de desnudar su glande). fshi kõmi: tener excre- su flecha. sin. ama; V. kama kë k@p@, kama pë
mentos bien formados (después de una diarrea).
fy@m@kak@ kõmi: tener el oído tapado; estar kamakari
sordo. fyoka kõmi: camino abandonado, o ra- 1. Ser sobrenatural, alegoría de la muerte. El
ramente transitado, invadido por la vegetación. rostro de kamakari es un hervidero de gusanos
ai yo rë m@ãkeiwei, yoka kõmi totihiwë: él fue a ver blancos que lo carcomen, su aliento tiene ema-
otro camino y lo encontró tapado por la vege- naciones pútridas y, además, escupe gusanos,
tación. sin. V. he ka kõmã√, h i s h i k i, m@ ka kõmã√ de modo que a su alrededor el suelo se cubre
de ellos. Es una criatura peligrosa que vive muy
ka kõmi lejos en dirección al Oeste (koro kë m@si); cuan-
V. ka kõmã√ do ataca a un ser humano se desplaza sobre la
tierra, aparece frente a su víctima y fija en ella
ka kotaka√ sus ojos para hipnotizarla, después de lo cual
estado t ka kotakaa: cueva o madriguera poco la devora. Algunas veces kamakari se entremez-
profunda. sin. ka kotokewë cla con las cenizas de un muerto que alguien ha
ingerido y le come el estómago a esa persona.
ka kotokewë kamakari es también el término que se utiliza
V. sin. ka kotaka√ cuando se quiere mencionar a un muerto. fka-
147 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ kamishi yoru√
makari si poa@ o kamakari wãhã yua@: pro- ellos (dos); kama kë k@p@ siparap@ sin@ ya hãn@-
nunciar el nombre de un muerto. Hacer esto re- prarema: lo corté con su cuchillo (el de ellos
presenta un ultraje para los parientes del difun- dos); kama kë k@p@ kanawap@ ham@ ya hurayoma:
to, y quien se arriesga a ello (por provocación partí con la curiara de ellos (dos). V. kama, k a-
o bajo el efecto de un alucinógeno), es general- ma pë
mente castigado, golpeado o ultimado. kaman@
kamakari pë si poa@: él, él pronuncia el nombre ka maketi√
de los muertos; epena a koa@ tëhë kamakari pë 1 vb. trans. t ka maketia@, inc.: cavar un hue-
wãhã yua@: él pronuncia el nombre de los muer- co poco profundo [ka maketiama@, fact. del inc.;
tos cuando toma alucinógenos. fõrãm@ kama- ka maketima@, dur. o pl. obj.; ka maketimama@,
karip@: estar enfermo, estar poseído por kama- fact. del dur.; ka maketipra@: ponerse a√; ka ma-
kari [õrãm@ kamakarip@a@, inc.]. Esta afección se k e t i r e i, perf.]. 2 estado t ka maketia, perf. est.:
produce cuando, al ingerir las cenizas de un haber sido cavado no muy profundamente. ka
muerto, un fragmento de hueso maltrata la gar- maketiwë: ser poco profundo. ant. V. ka pra-
ganta. La enfermedad se desarrolla con lentitud ha√, ka taro√
y su desenlace puede ser fatal. El enfermo tose
durante la noche, gime, escupe sangre y adelga- kama pë
za. Los chamanes luchan contra kamakari dán- 1 Pron. pers. 1. kama pë + vb. intr. (o atribu-
dole golpes. 2. Huérfano, la palabra no tiene es- to), pron. pers., 4ta. pers. del pl., enfático: ellos,
ta acepción en todas partes. kamakari kë k@p@: ellas (sujetos de un vb. intr.). kama pë mohi:
k
esos son dos húerfanos. sin. wahati ellos son unos holgazanes; kama pë harayoma:
ellos han salido; kama pë wãritiwë: ellos son ma-
kamakari sihi los; kama pë hariri: ellos están enfermos; kama
Bot., árbol; Swartzia grandifolia (Leg., Fabaceae) pë hikarimoma: ellos han trabajado en el conu-
(lit.: árbol de k a m a k a r i). co. 2. kama pë riha o kama pë rii ha, en una
expresión dativa: les (a ellos/a ellas). kama pë
kama kë k@p@ riha ya t$ë hipëkema: yo les he dado; kama pë ri-
1 Pron. pers. 1. kama kë k@p@ + vb. intr. (o atri- ha ya wã hama: yo les he hablado. 3. kama
buto), pron. pers., dual, enfático: ellos (ellos pën@ + obj. (o pron. pers. obj.) +VT.√(asp.)√(mt)
dos), ellas (ellas dos) (sujetos de un vb. intr.) k a- √ h e, pron. pers., 4ta. pers. del pl, enfático: ellos,
ma kë k@p@ hariri: ellos están enfermos (ellos ellas (sujetos de un vb. trans.). kama pën@ t$ë t$a-
dos); kama kë k@p@ hotakawë: ambos son bajos de pehe: son ellos quienes lo harán; kama pën@ yu-
estatura; kama kë k@p@ it$ou ma kupe ha kë k@p@ ri pë yokëraremahe: fueron ellos quienes atrapa-
shëa he yatirema (mit.): aunque ellos bajaron, ron los peces; kama pën@ kë k@p@ shëremahe: fue-
él de todas maneras los mató a los dos; kama ron ellos quienes los mataron a ambos. 2 Adj.
kë k@p@ hurayoma: ellos dos se han ido; kama kë pos. kama pë + sus.√p@ (√p@ es a veces omitido),
k@p@ hikarimoma: ambos trabajaron en el conu- adj. pos., 4ta. pers. del pl. (masc. y fem.): su,
co. 2. kama kë k@p@ iha, pron. pers., dual: a sus. kama pë yahip@ ham@ pë kuaa@ shoaoma: se
ellos dos, a ellas dos; les, los, las (en una expre- presentaron enseguida en su casa (en casa de
sión dativa). kama kë k@p@ iha ya t$ë hipëkema: ellos); kama pë yãnop@ ham@ ya miõma: dormí en
yo les he dado (a ellos dos); kama kë k@p@ iha a su casa (lit.: en casa de ellos); kama pë hikarip@
wã hama: él les ha hablado (a ellos/ellas dos); t$ëka ham@ ya hayuoma: yo pasé por su conuco
kama kë k@p@ iha yoroporiwë e fama fuma (hra): (el de ellos); kama pë sherekap@: esas son sus fle-
Yoroporiwë fue a visitarlos (a los dos) a su ca- chas (las de ellos).
sa 3. kama kë k@p@n@ + obj. (o pron. pers. obj.)
+VT√ p @ √(asp.)√(mt), pron. pers. dual, enfático: kamap@ (pei)
ellos dos, ellas dos (sujetos de un vb. trans.). Anat., molleja. sin. V. maka (pei), koyop@ (pei); V.
kama kë k@p@n@ kasha r@p@ pë wap@@ ayao (mit.): pusi (pei)
esos dos son los únicos que comen orugas co-
cidas; kama kë k@p@n@ t$ë t$ap@pë: son ellos dos kamishi oo
quienes lo harán; kama kë k@p@n@ yuri pë yokë- No tener nada para comer, atravesar un perío-
p@rarema: fueron ellos dos quienes atraparon do de hambruna. kamishi oo yamak@ kuomopo-
los peces; kama kë k@p@n@ kë k@p@ shëp@rema: ellos tayou: en todas partes nos falta comida. fk a-
(dos) los han matado al uno y al otro. 2 Adj. mishi oo [+ neg.]: faltar coraje, entrar en páni-
Pos. kama kë k@p@ + sus √p@ (√p@ es a veces omi- co. ihiru pë kamishi oo mai kë t$ë: los jóvenes
tido), adj. pos., dual: su (de ellos dos/de ellas entrarán en pánico (durante el ataque).
dos), sus (de ellos dos/de ellas dos). kama kë
k@p@ yãno ha a yãõma: colgó su chinchorro en kamishi yoru√
casa de ellos (dos) (= durmió en casa de ellos 1 vb. trans. t kamishi yoruu: vomitar [kamishi
dos); kama kë k@p@ sherekap@: esta flecha es de yoruhama@, caus.: hacer vomitar; kamishi yoru-
kamiyë Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 148
h o u, frec.: tener ganas de vomitar todo el tiem- disparamos flechas; kamiyë pëhëk@n@ proro pëhë
po (en cierta circunstancia); kamishi yorurayou, a yashuu: nosotros dos vamos a hacer huir a la
perf.]. hote u pën@ ya kamishi yoruhou t$arei: el nutria; kamiyë pëhëk@n@ pëhë pë t$apou: nosotros
agua que ha permanecido en un recipiente du- dos los poseemos; kamiyë pëhëk@n@ pëhë k@p@ t$a-
rante mucho tiempo siempre me da ganas de pou: nosotros dos poseemos esos dos que están
vomitar. 2 estado t kamishi yoruhuwë: tener allá; kamiyë pëhëk@n@ kõã pëhë ãsho poa@: noso-
ganas de vomitar, sentirse molesto, estar marea- tros dos rajamos madera. 2 Adj. pos. kamiyë
do. sin. V. s u h a √; V. kano nahi pë pëhëk@ + sus.√ p @, adj. pos., 1ra. pers., dual: nues-
tro o nuestra (de nosotros dos/de nosotras dos).
kamiyë kamiyë pëhëk@ hikarip@ t$ëka: es el conuco de no-
1 Pron. pers. 1. kamiyë, pron. pers., 1ra. pers. sotros dos; kamiyë pëhëk@ koap@ wakë: es nuestro
del sing., enfático: yo (masc. o fem.). —w e t i n @ fuego (nuestro fogón), el de nosotros dos; kami-
a tërema? —k a m i y ë: —¿quién lo agarró? —yo; yë pëhëk@ yãnop@: es la casa de nosotros dos; k a-
—weti kë wa? —k a m i y ë !:—¿quién está ahí? —¡soy miyë pëhëk@ siparap@ si: es nuestro cuchillo (de
yo!; kamiyë kë iha a ta hiyo: dámelo a mí; k a m i- nosotros dos). sin. kamiyë pëf ëk@ (hra); V. kami-
yë ya tapramou ha@o mai kë t$ë: yo no me daré yë, kamiyë pëmak@, kamiyë yahëk@, kamiyë yamak@,
prisa en mostrarme. 2. kamiyë ya + vb. intr. pëhëk@
(o atributo), pron. pers., 1ra. pers. del sing., en-
fático: yo (sujeto de un vb. intr.) kamiyë ya huu kamiyë pëmak@
mai kë t$ë: yo no iré (o: yo, yo no iré); kamiyë 1 Pron. pers. 1. kamiyë pëmak@ + vb. intr. (o
k
ya miõma: yo, yo me dormí; kamiyë ya huprao atributo), pron. pers., 1ra. pers. del pl. (masc.
p a r @ o: soy yo el que va a caminar de primero por o fem.), enfático: todos nosotros, todas noso-
un instante; kamiyë ya roo aheteo: yo, yo voy a tras (sujetos de un vb. intr.) kamiyë pëmak@ roo:
sentarme cerca; kamiyë ya hariri: yo estoy en- nosotros, nosotros estamos sentados; kamiyë pë-
fermo (yo, y no los demás); kamiyë ya t$õkõp@: mak@ hurayoma: todos nosotros partimos; kami-
yo toso (lit.: yo tengo tos). 3. kamiyën@ ya + yë pëmak@ iya@: nosotros comemos (todos noso-
VT, pron. pers., 1ra. pers. del sing., enfático: yo tros); kamiyë pëmak@ hariri: todos nosotros esta-
(sujeto de un vb. trans.) kamiyën@ ya tokumare- mos enfermos; kamiyë pëmak@ t$õkõp@: todos
m a: fui yo quien lo hizo huir; kamiyën@ pë tiko- nosotros tosemos. 2. kamiyë pëmak@n@ pëma
ka@: soy yo quien te rasca; kamiyën@ kë ya niyapra@ + clas. nom. + VT o kamiyë pëmak@n@ + obj. +
ta totihio: soy yo quien va a dispararle la flecha; pëma + clas. nom. + VT, pron. pers., 1ra. pers.
kamiyën@ proro kë ya wãri yashuu: soy yo quien del pl. (masc. y fem.), enfático: todos nosotros,
va a hacer huir a la nutria. 2 Adj. pos. kamiyë todas nosotras (sujetos de un vb. trans.) k a m i-
ya + sus.√p@, adj. pos., 1ra. pers. del sing.: mi, yë pëmak@n@ pëma a niyapraa@: nosotros, nosotros
mis (se aplica solamente a objetos personales, le estamos disparando una flecha; kamiyë pë-
como la casa, una flecha, el fogón, el conuco). mak@n@ pëma k@p@ niyapraa@: nosotros, nosotros
kamiyë ya hikarip@ t$ëka: es mi conuco; kamiyë ya les estamos disparando flechas (a ellos dos); k a-
sherekap@ sik@: son mis cañas para flecha; kami- miyë pëmak@n@ kõã pëma ãsho poa@: nosotros, no-
yë ya yãnop@: es mi casa. sin. V. ipë, √yë; V. k a- sotros todos nos cortamos leña; kamiyë pëma-
miyë pëhëk@, kamiyë pëmak@, kamiyë yahëk@, k a m i- k@n@ proro pëma a yashurema: nosotros, todos, hi-
yë yamak@, ya cimos huir a la nutria; kamiyë pëmak@n@ pëma a
t$apou: somos nosotros quienes lo poseemos. 2
kamiyë pëhëk@ Adj. pos. kamiyë pëmak@ + sus. √ p @, adj. pos.,
1 Pron. pers. 1. kamiyë pëhëk@ + vb. intr. (o 1ra. pers. del pl.: nuestro, nuestra (de todos no-
atributo), pron. pers., 1ra. pers. del dual (masc. sotros, de todas nosotras). kamiyë pëmak@ hika-
o fem.), enfático: tú y yo, nosotros dos, noso- rip@ t$ëka: es nuestro conuco; kamiyë pëmak@ yã-
tras dos (sujetos de un vb. intr.) kamiyë pëhëk@ n o p @: es nuestra casa; kamiyë pëmak@ siparap@ si:
h u p ë: iremos nosotros dos; kamiyë pëhëk@ roo: tú es nuestro cuchillo. V. kamiyë, kamiyë pëhëk@,
y yo estamos sentados; kamiyë pëhëk@ hariri: am- kamiyë yahëk@, kamiyë yamak@, pëmak@
bos estamos enfermos; kamiyë pëhëk@ ãhi: esta-
mos los dos sucios de barro. 2. kamiyë pëhë- kamiyë yahëk@
k@n@ pëhë + clas. nom. + VT, o kamiyë pë- 1 Pron. pers. 1. kamiyë yahëk@ + vb. intr. (o
hëk@n@ + obj. + pëhë + clas. nom. + VT, pron. atributo), pron. pers., 2da. pers. del dual (masc.
pers., 1ra. pers., dual (masc. y fem.), enfático: tú o fem.), enfático: él y yo, ambos, los dos (suje-
y yo, nosotros dos, nosotras dos (sujetos de un tos de un vb. intr.) kamiyë yahëk@ hupë: somos
vb. trans.) kamiyë pëhëk@n@ pëhë a niyaprarema: nosotros quienes iremos (él y yo); kamiyë yahëk@
cada uno de nosotros dos le disparó una flecha; hamamou mai kë t$ë: nosotros no iremos de vi-
kamiyë pëhëk@n@ pëhë k@p@ niyapraama: nosotros sita (él y yo); kamiyë yahëk@ rãm@ huu: ambos nos
dos les disparamos flechas (a ellos dos); kamiyë vamos de cacería (él y yo); kamiyë yahëk@ sha-
pëhëk@n@ pëhë pë niyapraama: nosotros dos les mi: los dos estamos sucios (él y yo); kamiyë ya-
149 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ kana ãk@
k
objeto, hacer más profundo, ahondar un hue-
kamiyë yamak@ co [ka m@ kõehãma@, dur., pl. obj.; ka m@ kõehekei,
1 Pron. pers. 1. kamiyë yamak@ + vb. intr. (o perf. del inc.; ka m@ kõehepra@: ponerse a√]. 3 e s-
atributo), pron. pers., 2da. pers. del pl. (masc. tado t ka m@ kõeheã, perf. est.: haberse profun-
o fem.), enfático: yo y ellos, yo y ellas (sujetos dizado, haber sido profundizado. sin. V. ka pra-
de un vb. intr.) kamiyë yamak@ hariri: nosotros ha√, ka taro√
estamos enfermos (yo y ellos); kamiyë yamak@
t$õkõp@: nosotros tosemos (yo y ellos); kamiyë kãmoãrima namoku
yamak@ huu: somos nosotros (yo y ellos) los que Bot., planta; Uncaria tomentosa (Rubiaceae). Es-
nos vamos; kamiyë yamak@ roo: nosotros esta- ta planta espinosa nace preferentemente a ori-
mos sentados (yo y ellos). 2. kamiyë yamak@n@ llas de una corriente de agua; sus espinas curvas
yama + clas. nom. + VT o kamiyë yamak@n@ + se parecen a las uñas de un gavilán y son muy
obj. + y a m a + clas. nom. + VT, pron. pers., 2da. dañinas.
pers. del pl. (masc. o fem.), enfático: yo y ellos,
yo y ellas (sujetos de un vb. trans.) kamiyë ya- kamonene
mak@n@ rasha yama pë t$arik@ rë t$aapotayouwei: 1 sus. t kamonene: bot., planta acuática (no
nosotros (yo y ellos) hemos llenado los canas- id.). 2 estado t kamonenep@: estar cubierto o
tos de pijiguaos; kamiyë yamak@n@ yama pë niya- invadido por esta planta.
praa@: nosotros, yo y ellos, estamos en guerra
contra ellos; kamiyë yamak@n@ yama a niyapraa@: kana√
nosotros estamos en guerra con él (yo y ellos); vb. trans. t kanaã@: forzar a alguien a dar algo
kamiyë yamak@n@ yama pë t$apou: somos noso- [kanarei, perf.]. kanamou: dominar habitual-
tros (yo y ellos) quienes los poseemos; kamiyë mente a alguien durante un enfrentamiento
yamak@n@ kõã yama ãsho poa@: nosotros (ellos y (un juego o un combate). kanapra@: vencer (en
yo), partimos leña (ellos y yo). 2 Adj. pos. k a- un juego, en un combate).
miyë yamak@ + sus.√ p @, adj. pos., 2da. pers. del
pl.: nuestro, nuestra (de ellos y mío, de ellas y kana ãk@
mío). kamiyë yamak@ wayukop@ hote: esos son 1. Palos cruzados, amarrados con bejucos, que
nuestros viejos guayucos (los de ellos y el mío); se usan para trepar el tronco espinoso de las
kamiyë yamak@ yãnop@: es nuestra casa (de ellos palmas de pijiguao. 2. Palos paralelos, sujetos
y mía). V. k a m i y ë, kamiyë pëhëk@, kamiyë pëmak@, por dos palos transversales amarrados por las
kamiyë yahëk@, yamak@ puntas; pequeña plataforma fabricada de esa
manera y fijada a un árbol, sobre la cual se em-
kam@√ boscan los cazadores para atrapar ciertos ani-
1 vb. trans. t k a m @ ã @, inc.: preparar una sus- males. kana hik@ ha ihiru ya posi wãritiwë roma-
tancia (curare, un condimento) por lixiviación, parei kurei (cha.): coloqué unos palos paralelos
derramando agua hirviente sobre una capa de a las nalgas del niño (para impedir que nazca);
un producto pulverizado [kamã@, dur., pl. obj.; @s@ ha kana ãk@ ha t$ap@k@n@ a nohi tikëpop@ma:
kam@kei, perf.]. 2 estado t kama no, res.: sus- colocaron una plataforma en lo alto, y se mon-
tancia preparada de esa manera. taron en ella (para emboscarse). sin. kana hik@
kana hi Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 150
k
y dos conotos machos las concibieron copulan- kãã: la curiara está en el lugar de siempre.
do dentro del hueco de los dedos del pie; que-
daron preñados en la pantorrilla, y dieron a luz kanaye ninihi
a unas niñas a las que alimentaron con agua. Bot., árbol, canachi; Tachigali paniculata (Leg.,
Cuando sus hijas llegaron a la pubertad, los co- Caesalpiniaceae). Su tronco hueco, dividido en
notos las desfloraron y se casaron con ellas (lo tabiques transversales como el bambú, alberga
cual constituye un incesto entre padre e hija). a las hormigas kanaye ninipë que viven en sim-
Conoto participó también en el robo del fue- biosis dentro de él. V. kanaye ninipë
go: cuando Babilla rompió a reír, escupiendo
la brasa que escondía dentro de su boca, Cono- kanaye ninihipë (hsh)
to logró depositar el fuego sobre un árbol muy V. sin. kanaye ninipë
alto, evitando así que se extinguiera. En su ca-
lidad de hekura Conoto todavía es dueño del kanaye ninipë
fuego robado, y los chamanes lo solicitan para Zool., hormiga; Pseudomyrmex sp. (Hymenop-
quemar las sustancias mágicas que afligen a sus tera: Pseudomyrmicinae). Vive en simbiosis
pacientes. sin. kori, shiãporokõm@, shiãporom@ dentro del tronco hueco del árbol kanaye nini-
(hsh); V. i w a, hiyõmari mosi, prueheyoma hi; su picadura es dolorosa y el efecto perdura
bastante tiempo. sin. kanaye ninihipë (hsh)
kanapo si (hra)
V. karaha si kanimana ãfi (hra)
V. kãnimari
kanare
1 sus. t kanare: se dice de una mujer que tie- kãnimãri
ne su regla. Permanece dentro de la vivienda kãnimãri ãhi: bot., árbol de caucho; Couma
sentada en el suelo (o con las nalgas sobre un macrocarpa (Apocynaceae). Pl. kãnimãri ãhik@.
leño) y la espalda apoyada contra el chincho- kãnimãri ãhi husup@: goma producida por es-
rro. weti t$ë ha wa rii roa? kanare t$ë pë rii roa hea: te árbol. kãnimãri ãshi: fruto de este árbol.
¿por qué, pues, te quedas sentada?, son las mu- Pl. kãnimãri ãshik@; sin. kanimana (hra)
jeres indispuestas las que se quedan sentadas en
la casa (= ¿por qué no sales con las demás a bus- kano nahipë
car alimentos en la selva?). kanare hi: trozo pe- Alimentos contenidos en los intestinos de seres
queño de madera, puntiagudo, con el cual se humanos y animales; molleja (aves); vómito.
rascan las personas sometidas al ritual u n o k a i- kano nahipë ta hoyao: arroja tus vómitos. V. k a-
m o u; leños sobre los cuales se sientan las muje- no nahipë ho√, kano si
res que tienen la regla. hekura pë kanap@ hi rë
tëaama@wehei, pei kë pë kanarep@ @yë yakiraa@: los kano nahipë ho√
palos puntiagudos que se utilizan para rascarse vb. intr. t kano nahipë hoo: vomitar [kano na-
durante el ritual unokaimou, los hekura se apo- hipë homa@, caus.: hacer vomitar; kano nahipë ho-
deran de ellos y los llevan, rojos como la san- prou: ponerse a vomitar]. fkano nahip@a@: en-
gre, sobre el pecho. sin. kana hi 2 vb. intr. t k a- suciarse con el propio vómito (especialmente
151 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ kapirosi
cuando se está bajo el efecto de un alucinóge- [kaoka@, dur., pl. obj.; kaokoaparei, perf. del dur.;
no). sin. V. kamishi yoru√, s u h a √; V. shami√shami kaokoparei, perf. del inc.; kaokopou: mantener
un objeto bajo el agua presionando desde arri-
kano ba, conservar un objeto bajo agua colocándole
kano si: 1. Cicatriz, herida, marca que deja una una piedra encima]. kaman@ yare mohe kaokoa-
mordedura o una agresión; indicio; restos de ali- m a: fue él quien me mantuvo la cabeza bajo el
mentos, alimento que ya ha sido mordido por al- agua. V. mohe kao√, patëtë√
guien, sobras que quedan de una comida. hiima
orahi ha tahiap@ nak@ kanosi kuoma: sobre el cuello kãõmãri
del perro no había más que una herida (produci- Zool., ave, halcón palomero; Micrastur ruficollis
da por el diente de una fiera); @h@ t$ë pë kanosi, a (Falconidae). sin. kãwãmãri (hsh)
iyaa waikirayoma: he aquí sus huellas, él ya ha
matado (lit.: él ya ha comido). 2. Fruto abundan- kapë√
te que se va a recoger varias veces seguidas. fk a- vb. trans. t kapa@: hollar el suelo, tocar con el
no si t$ao (cha.): aspirar y regurgitar los elemen- pie; sondear con el pie, buscar dentro del agua
tos patógenos que se encuentran en el cuerpo de con el pie [k a p ë a k e i, perf. (sobre la tierra); k a p ë a-
un enfermo. fkano t$apou: ir siempre al mis- parei, perf. (bajo el agua)]. pit$a ya pë wãri ka-
mo sitio a recoger un producto (generalmente pa@ wãritia@ tëhë ya yahit$eripropë tao ya puhi ha
frutos). V. kano si të√, kano si yu√, kano wã himo√ kun@: cuando yo (me ponga viejo) y comience a
caminar mal (lit.: a hollar el suelo), entonces me
kano si të√
k
quedaré en casa, eso es lo que yo pienso; kiham@
vb. trans. t kano si tëa@: apoderarse de las so- proro kë a kapamahe: sondearon el agua con sus
bras de una comida, de los restos alimentarios pies buscando a la nutria. furihi kapa@: pisar el
o del tabaco de alguien (la mascada entera o un suelo de la selva, ir de visita a una región deter-
fragmento de ella), para hechizarlo y provocar minada. wa kuaa@ ma kui, urihi wa kapa@ kõõmi:
su muerte. Se dice también de un aparecido (p o- de nada te vale agitarte: no volverás a esa región
re) que se apodera de las sobras alimentarias de (= serás matado) (amenaza fingida durante una
una persona para hacer que se enferme o se danza de presentación). fyãno kapa@: pisar el
muera [kano si tërei, perf.]. sin. kano si yu√; V. suelo de la casa, ir de visita a una comunidad
kahu upë të√, mãyõ të√ determinada [yãno kapama@: visitar, entrar en
una vivienda (para visitarla)]. kapëa@: 1. Encon-
kano si yu√ trar algo buscando con el pie [kapërarei, perf.,
V. sin. kano si të√ pl. obj.; kapërei, perf.]. 2. Hollar el suelo (para
ir de visita). ei naha yamare nowã t$a@ tëhë ya t$ë
kano wã himo√ prahawë kapëa totihirarei: ya que ustedes me di-
vb. intr. t kano wã himou: relatar a los demás cen eso (= ya que me invitan), no dudaré en re-
las relaciones sexuales que se ha tenido, jactar- correr una gran distancia para ir a visitarlos. ka-
se [kano wã himoma@, caus.: hacerle contar a al- pamamou: sensación que produce un objeto
guien sus amoríos; kano wã himomarei, perf. del cuando se lo toca con el pie. t$ë kapamamou to-
fact.; kano wã himorayou, perf.]. sin. wãno ka he- tihitawë: es agradable de tocar con el pie (= es
kou (hsh) agradable al tacto). V. kapoko√; ant. V. hupë√
ka praha√ kãrãnãri
V. t$ëka praha√ Ser sobrenatural de la clase yai t$ë; propina pun-
tapiés a quienes se trepan a los árboles y los ha-
kapurashi ce caer. kãrãnãrin@ wa kemarei: Kãrãnãri te hará
1 sus. t bot., término genérico, designa a varias caer.
especies de musgo. 2 estado t kapuraship@:
kãrãpã (hsh)
k
musgoso. maa ma pë kapuraship@: las rocas es-
tán cubiertas de musgo. 3 vb. intr. t kapura- V. koriroma
ship@a@, inc.: cubrirse de musgo [kapuraship@-
p r o u, term.]. kararu
Manojo de plumas que se cuelga de un brazal.
kapuru√ kararu ãmo: retoño de palma de pijiguao. k a-
1 vb. intr. t kapuruo: estar inestable, bambo- raru si: retoño de plátano (kurat$a). kurat$a ya
learse, moverse o rodar bajo los pies [kapuru- si kararu t$õm@ã rë ayarëk@r@he: yo sustraje matas
p r o u: volverse inestable por efecto de un peso de plátano (de la especie k u r a t $ a). fkurat$a si
o de un choque]. 2 vb. trans. t kapurupra@: kararu tikarei: separar un retoño de plátano
volver inestable, tambaleante. 3 estado t ka- (de la especie kurat$a) de la planta madre, para
puruwë: ser naturalmente inestable o tamba- transplantarlo [tikareama@, dur., pl. obj.; tikare-
leante. kapuruprawë, pl. obj., disp. ma@: decirle a alguien que haga esto, o dejar que
alguien lo haga]. ya t$ë sik@ kararu tikarema@ mai
kapuya (esp. cabuya) kë t$ë: yo no permitiré que saquen retoños de
Cabuya, cuerda. sin. V. ãsit$a, mekate, t$oku mis plátanos. V. shipukutup@ hi
t$ak@
karë√
kãpuyã 1 vb. intr. t karë@: nadar, flotar, fluir, dejarse
Zool., pez, sapo tongo; Pseudopimelodus spp. llevar por la corriente; desplazarse en curiara;
(Pseudopimelodidae). desplazarse silenciosamente (las nubes, los ene-
migos) [kareama@, fact.: decirle a alguien que
ka ra√ nade; karëkei, perf.: atravesar a nado; karëma-
vb. trans. t ka raa@, inc.: poner en cautiverio, parei, perf. del fact.; karëpraa@, frec.: tener la cos-
encerrar dentro de, encarcelar (neol.) [ka rama@, tumbre de navegar en una curiara determinada,
dur., pl. obj.; ka rakei, perf.]. heresimariwë a no- partir en curiara unos tras otros; karëpraama@,
siyem@remahe, nãrõriwë e ka niya ha raamahen@ fact. de karëprou y de karëpraa@; k a r ë p r o u, pl. suj.:
(mit.): ordenaron a Heresimariwë que encerra- desplazarse sobre varias curiaras, ponerse a des-
ra a Rabipelado (lit.: ellos dieron órdenes a He- lizar o a ir a la deriva sobre el agua; karërayou,
resimariwë porque querían poner en cautive- perf.]. rope yamak@ karëhër@ma: nos alejamos rá-
rio a Rabipelado). sin. V. ka he ra√, ka he kahu√, pida y silenciosamente; @h@rashi pë karë@: las nu-
ka kahu√ bes flotan en el cielo; hër@t$a u ha shama a karë@
tëhë a niyap@ma: ellos (dos) le lanzaron flechas
karaha si a la danta mientras ésta nadaba por el río Hër-
1. Espata de la palma manaka si. Se la utiliza a @t$a; kanawa a ha ya karë@: yo me voy en curia-
veces como recipiente. 2 . Estuche confecciona- ra; motu kë un@ t$ë pë karëprou ha kurarei (mit.):
do con la espata de la palma manaka si. En él ellos quedaron a la deriva sobre la corriente del
se guardan las plumas del ornato masculino y diluvio. 2 vb. trans. t karëma@, caus.: 1. Dejar
las remeras que se usan para las emplumadu- llevar por la corriente, pescar dejando flotado-
ras de las flechas. 3. Recipiente de corteza en el res a la deriva; provocar o favorecer que el agua
153 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ karoro√
corra [karëma@ kukei, perf.]. 2. Asistir a la parti- ra. kareshi si: bot., cucurito; Maximiliana regia
da de personas que se van en curiara [karëmarei, (Aracaceae). Pl. kareshi sik@. kareshi si henak@:
perf.]. V. karoro√, pokë√, pota√ palma de cucurito.
ahogué que ellos flotan en el agua (los hekura). kasiki√ (hsh), sipo√prou, w ã y u m @; ant. V. m@ ãmo-
fãsit$a karorama@: amarrar un guaral de la √prou kasitama@: acercarse a la orilla (cuando
rama de un árbol (para atrapar bagres durante se está en una curiara) [kasitamakei, perf.]. 3
la noche) [ãsit$a karoromakei, perf.]. vb. trans. t k a s i a @, inc.: colocar algo en el bor-
de de [kasiakei, perf., pl. obj.; k a s i a m a @, dur., pl.
karosha (hsh) obj.; kasikei, perf.]. 4 estado t k a s i a, perf. est.:
V. sin. kashora encontrarse en el borde de (haber sido puesto
allí, haber ido allí), mantenerse apartado, en-
karuku√ contrarse en la periferia. kasih@wë, pl. suj.,
vb. trans. t karuka@: aplastar un objeto blando disp.: estar dispersos en la selva en diversos
con el pie; pisar un objeto peligroso [karukurei, campamentos. kasiprawë, pl. suj., disp. V. h @-
perf.]. k a r u k u a @, inc.: extraer la mugre de una r@k@√
tela que se está lavando golpeándola con el pie
[karuka@, dur., pl. obj.; karukupra@: ponerse a√; kasi ã
k a r u k u r e i, perf.]. sin. V. k a h a t $ o √, k a h e k i √, katiki√ Llamado que se hace silbando. V. kasi ã ha@
fkasi ã ha@: silbar soplando lateralmente en-
kasi tre los dientes y la mejilla, silbar así para lla-
1 sus. t kasi: borde, contorno, periferia, ori- mar a alguien [kasi ã harayou, perf.] f kasi ã
lla, ribera. fpei u kasi ham@: al borde del agua. nokaprou: responder inmediatamente a un sil-
pei u kasi ham@ a waroo tëhë a wãri rotapariyo- bido. titiri kasi ã wãri hirirayou ha a kasi ã noka-
k
m a: cuando llegó a la orilla, se sentó. f kasi prariyo: respondió enseguida al silbido de Titi-
h a ( m @ ): sobre el borde, sobre el contorno, so- ri. V. kasi, kasi ã ha√, kasi hõrõmo√, noka√
bre la periferia. kasi ham@ a rë roowei: ése que
está sentado al borde (del grupo que forma- kasih@√
mos); pei yo kasi ham@ a rëmou shoaoma: se em- V. kasi
boscó enseguida al borde del camino; parawa
u kasi ham@ a huma: se fue por la orilla del río; kasi hõrõmo√
hikari t$ë ka kasi ha kurat$a si m@ wërëpraoma: vb. intr. t kasi hõrõmou: silbar apretándose las
en el borde del conuco, matas de plátano se in- mejillas (para llamar a alguien, para recibir a vi-
clinaban hacia el suelo (se habían cosechado sitantes) [kasi hõrõmorayou, perf.]. V. kasi, hõ-
los racimos). fkasi ihete ha(m@): en el borde rõm@√, kasi ã ha√, kasi ã noka√
más extremo de la ribera. fhei rë u kasi ma-
shi ha(m@): del lado del río sobre el cual esta- kasi ihete√
mos. fai u kasi ha(m@): del otro lado de la co- V. kasi
rriente de agua. 2 vb. intr. t kasia@, inc.: acer-
carse al borde, a la periferia; acercarse a la orilla kasi ihetete√
o a la ribera; ponerse en la periferia de un gru- 1 vb. intr. t kasi ihetetea@: 1. Alcanzar la par-
po, ponerse al margen [kasiprao: permanecer te alta de una ribera (el agua de una crecida).
por un momento en el borde de; kasikei, perf.; 2. Acercarse a la orilla, navegar en curiara cer-
kasio: ponerse o estar en el borde; kasiprakei, ca de la ribera [kasi ihetetekei, perf.]. yëtu ai t$ë
perf.: ponerse bruscamente en el borde, apar- pë kasi iheteaharayou: algunos llegan rápida-
tarse bruscamente (para evitar a un pariente mente a la otra orilla (en curiara). kasi ihete-
prohibido); k a s i p r o u, term.; k a s i t a o: permanecer teprou: curiara demasiado cargada, cuando el
largo tiempo en el borde de; kasitou: ponerse en agua llega cerca de sus bordes. 2 estado t kasi
el borde un momento, apartarse para dejar pa- ihetetewë: curiara demasiado cargada, al pun-
sar a alguien]. kasikou, pl. suj.: alejarse, apar- to de que el agua amenaza con meterse aden-
tarse. oru kë k@ kasikopë: las serpientes se aleja- tro de ella. V. kasi
rán (se dice esto cuando no se quiere partir de-
masiado temprano en la mañana); wãrihõt$õ kasi kë√
kasikopë: las enfermedades se apartarán (se di- V. kasi kre√
ce esto cuando no se quiere partir demasiado
temprano en la mañana). kasiprou: 1. Alejar- kasiki√ (hsh)
se un poco, apartarse, ponerse al margen. 2. I r- V. kasi
se a vivir a otro lado, dejar la vivienda colecti-
va para irse a vivir a otro lado [k a s i r a y o u, perf.]. kasik@ (pei)
urihi ham@ ya huimi, ya kasiproimi: yo no me voy Anat., labio inferior. fkasik@ wët@wët@mou:
a la selva, yo no dejo la vivienda colectiva (pa- mordisquearse el labio inferior. hoashiri pë kasi
ra irme a vivir a otra parte); heãrõhë a kõpei ha wët@wët@praroma (mit.): los monos capuchinos
wahëk@ kasipraru: cuando tu marido esté de comenzaron a mordisquearse el labio inferior.
vuelta, váyanse (los dos) a vivir a otra parte. sin. fkasik@ okema@: dar de beber miel a otros, ser
155 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ kãship@nãyõma nou
un hábil buscador de miel. V. hutosi (pei), ka- va las orugas envueltas en hojas. kasha husi:
hik@ (pei) crisálida de la oruga k a s h a.
k
tensándolo demasiado. 3 estado t kashëshëa:
kasi wapure√ estar rígido localmente. k a s h ë s h ë w ë: estar to-
1 vb. intr. t kasi wapurea@, inc.: enrollarse talmente rígido, tieso o derecho; estar rígido
parcialmente, doblarse una vez (el borde de un (un cadáver). ai nomawë kë t$ë pë kashëshëwë opi
objeto) [kasi wapureprou, term.: doblarse o enro- pokëa@ kuaama (mit.): otros, tiesos por la muer-
llarse varias veces (el borde de un objeto)]. 2 te, comenzaban poco a poco a flotar sobre el
vb. trans. t kasi wapurea@, inc.: enrollar par- agua; kashëshëwë ihiru kë a wãri kua waikirayoma
cialmente, doblar una vez el borde de un obje- (mit.): el niño ya estaba tieso por la muerte; k a-
to [kasi wapurekei, perf. del inc.; kasi wapurema@, shëshëwë yorehi si tuyëpra@ shoarayoma, a teshi-
dur.: enrollar con varias vueltas, doblar varias na t$akema (mit.): fabricó un tejido de bejuco rí-
veces; kasi wapurepra@: doblar dos veces; kasi wa- gido y derecho, e hizo con él una cola. fmo
purerei, perf. del dur.]. 3 estado t kasi wapurea, kashëshëwë: tener el pene erecto. sin. mo yoru
perf. est.: estar doblado o haber sido doblado // sin. V. karere√ (hsh); V. fitata√, hihu√, poko
una vez, estar parcialmente enrollado. kasi wa- kashëshë√; ant. V. ã s i, ëpëhë√
purewë: haber sido doblado varias veces (el
borde de un objeto), tener el borde doblado na- kashëshëãm@
turalmente. sin. V. kõhe√, shãkõ√, wapure√ Zool., ave, piscua; Piaya cayana (Cuculidae).
sin. shikõyãm@ (hra)
kasi wate√
1 vb. intr. t kasi watea@: sonreír [kasi watea- kashi
ma@, caus.: hacer sonreír; kasi watekei, perf. de Zool., hormiga de fuego, Solenopsis sp. (Hyme-
kasi wateo; kasi wateo: ponerse a sonreír, estar noptera: Eucharitidae). Sus colonias ocupan vas-
sonriendo; kasi waterayou, perf.; kasi watetou: tas extensiones de terreno; a pesar de que son
ponerse a sonreír, sonreír por un momento]. h e- minúsculas, la picadura que infligen es desagra-
kura pë kasi watetoma (mit.): los hekura se pu- dable y de efecto persistente. V. pira
sieron a sonreír; t$ë pë iriamoma, iwariwë kë t$ë
kasi wateprou mai (mit.): ellos danzaron e hi- kãshiki√
cieron cosas cómicas, pero Baba no sonreía. 1 vb. trans. t k ã s h i k i ã @, inc.: comprimir con
fa kasi watetou rëtou ayaroma o a kasi wa- el pie; hollar, dejar una impresión [kãshikã@,
tetou yakëa ayakema: la sonrisa se petrificó en dur., pl. de actos; kãshikirei, perf.]. 2 estado t
sus labios. 2 estado t kasi watea, perf. est. pë kãshikã no, res.: haber sido aplastado con el
kasi watëa kë a ta kuhan@?: ¿empezará él a son- pie, haber sido hollado, presentar marcas de pi-
reír por fin? sin. kasi m@ wat$ë√ (hsh); V. @kã√, sadas. k ã s h i k i ã: presentar la marca de una im-
nokã @kã√ presión (el suelo). kãshikiprawë pl. obj., disp.
kãshikiwë: presentar marcas de varias impre-
kasha siones (el suelo). sin. V. mãyõ, yãshiki√
Zool., oruga comestible (no id.). Estas orugas
se alimentan preferentemente de las hojas del 1. kãship@nãyõma nou
árbol kasha nahi. urihi ham@ iwariwë kasha e hã- kãship@nãyõma nouhi: bot., árbol; Picramnia
rõ rip@pra@ yaioma (mit.): Baba cocinaba en la sel- macrostachya (Simaroubaceae). kãship@nãyõma
kãship@nãyõma nou Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 156
ka taro√ katiti√
1 vb. intr. t ka taroa@, inc.: volverse profun- 1 vb. trans. t katitia@: 1. Tomar lo que se pre-
do (un hueco) [ka tarorayou, perf. del inc.; ka ta- fiere sin dudarlo; hacer una cosa correctamen-
r o p r o u, term.]. 2 vb. trans. t ka taroa@, inc.: ca- te, enseñar bien, informar bien. 2. Tomar la di-
var profundamente, ahondar un hueco [ka taro- rección correcta, tomar el buen camino, tomar
k e i, perf.; ka taroma@, dur., pl. obj.]. 3 estado t un camino directo [k a t i t i a m a @, caus. o fact.: po-
ka taroa, perf. est. ka tarowë: ser naturalmen- ner a alguien en la dirección correcta, mostrar-
te profundo (un hueco). sin. V. ka praha√; ant. le a alguien el buen camino, mostrar o enseñar
V. ka maketi√, ka m@ kõehe√; V. õkõ√ a hacer correctamente; katitikei, perf.: darle al-
157 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ kawëhë√
go a alguien directamente (sin recurrir a inter- y o u, perf. (sentido 1); kat@taa@, it.: atracar varias
mediarios), dirigirse directamente a un lugar veces seguidas]. ya kat@o: me aproximo a la ori-
determinado; katitio: ir por el buen camino, di- lla. kat@prakei, perf.: tenderse bruscamente en
rigirse en la dirección correcta; katitipei, perf.: un chinchorro [kat@prao: estar acostado en un
recibir algo directamente, ir directamente a una chinchorro]. forak@ kat@o: extender la cabe-
vivienda o a un fogón determinado; katitirayou, za para ver algo por arriba. 2 vb. trans. t k a-
perf. (sentido 2); k a t i t i r e i, perf. (sentido 1)]. të- t@ama@, caus.: extender algo entre dos objetos,
përiwë kë a wãri shokekou hoo tëhë, poreriyoma a unir dos objetos (mediante una cuerda, un hi-
katitia rë kõrãyohër@@wei (mit.): mientras Oso hor- lo, una vara) [kat@makei, perf.]. 3 estado t k a-
miguero estaba atrás dando vueltas en redondo, t@a, perf. est.: haber sido extendido. kat@wë: es-
la mujer se devolvió a su casa tomando el tra- tar en fila. kat@wë yamak@ huu: nosotros cami-
yecto más directo; wãriti kë t$ë hikarip@ t$ëka namos en fila. sin. V. hirihi√, shai√, tutu√
ham@ suwë kë k@p@ katitia rë shoakeiwei (mit.): las
dos mujeres se dirigieron directamente hacia ka t$a√
los conucos del hombre feo; ahë kë nahi ham@ vb. trans. t ka t$a@: 1. Cavar. 2. Rozar, limpiar
kë k@p@ roa katitipeherou kuhe: ellas (las dos) han de maleza. 3. Desflorar. a ha y@p@morun@ ka t$aa
ido a sentarse directamente en tu fogón. kati- shoarema (mit.): cuando ella tuvo su primera re-
tipraa@: reencontrar un lugar sin dudarlo [k a t i- gla, la desfloró [ka t$arei, perf.]. V. hirosho√ hi-
tipraama@, caus.: hacer que alguien reencuen- t o s o √, k a, ka hiwëhë√, tirosho√; V. hushuo ka t$a√,
tre un lugar]. katitipra@: decidir matar a una shipë ka t$a√
k
persona determinada. t$ë pë puhik@ riyëhëwë rë
totihii kë t$ë pë katitipra@ ha kuparun@ (mit.): ma- kat$ohi
taba a los que eran hermosos (lit.: a los que te- Clas. nom., pertenece al sistema taxonómico de
nían linda cara). katitiprama@: aclarar una pis- los vegetales (árboles). V. h i, moshiriwë kat$ohi,
ta, buscar el camino. V. yo katiti√ katitiprou: sik@ kat$ohi
reencontrar el camino, reencontrar la dirección
correcta [katitiprama@, caus.; katititou: tomar la kau√
dirección correcta (después de haber dudado)]. 1 vb. intr. t k a u a @, inc.: nacer, crecer (una plan-
ya no wãri katitiprop@ mai kë!: ¡no seré capaz de ta) [kaurayou, perf. del inc.; k a u u, dur.]. kau-
reencontrar el camino! V. katehe√, shi katehe√, p r o u, pl. suj.: germinar, brotar de la tierra. 2 vb.
yo katiti√ 2 estado t katitia: 1. Perf. est. de k a- trans. t k a u m o u: desyerbar [kaumorayou, perf.].
titia@ (todos los sentidos). a shi rii wãrihiprou ka- 3 sus. t kaukau: maleza, vegetación que vuel-
titia shoarayoma, kurëkurëm@ a kuprariyoma (mit.): ve a nacer sobre un terreno que ha sido previa-
él se metamorfoseó de verdad, y se convirtió mente limpiado o quemado. V. p a t a √, yawë√
en trogón cola blanca. 2. Correcto, bien hecho;
realmente, de verdad. fkuu katitia: decir fran- kãwããmo√ (hsh)
camente, decir sin rodeos; declarar sin vacila- V. sin. patamou
ciones. “kahën@ a ta kõãhãru”, hõrõnam@ a kua
katitia rë shoarayouwei (mit.): “Ve tú mismo a kãwãmãri (hsh)
buscarlo”, le declaró Hõrõnam@ sin dudarlo un V. sin. kãõmãri
instante. katitiwë: francamente, sin interme-
diarios; directamente; correctamente; de ver- ka wãyãkã√
dad, realmente. t$ë m@ haruu tëhë kama yahi 1 vb. intr. t ka wãyãkã√ [+ pasado, vb. pun-
ham@ a katitiwë kõrãyoma: cuando se hizo de día, tual]: haber recibido una herida profunda. ëyëha
regresó directamente a su casa; katitiwë ya t$ë ta- kë totihi, pei kë par@k@ ham@ kë t$ë ka pata ha wã-
rarema: yo lo ví de verdad. sin. V. t o t i h i √, shari- yãkãõpërei: aquí, en este lugar, había recibido
r i √, y a i √; V. mãyõ katiti√, nosi katiti√, puhi katiti√, una herida profunda en el pecho. 2 estado t ka
yo katiti√ w ã y ã k ã ã: herida profunda. V. k a n o s i, h a r i r i, tusi
kat@√ 1. kawëhë√
1 vb. intr. t kat@a@: 1. Ponerse a caminar en vb. trans. t kawëha@: 1. Apresar con las garras
fila. opi pë ta kat@pok@r@: marchen lentamente en (ave de rapiña). 2. Luchar a golpes de pata (un
fila río abajo. 2. Llegar cerca de la ribera, apro- pájaro) [k a w ë h ë r e i, perf.; k a w ë h a y o u, rec.: com-
ximarse a la orilla [kat@kei, perf. (sentido 2) y batirse de esa manera].
perf. de kat@o (sentidos 1 y 2); kat@mou: estar
realizando maniobras para acercarse a la orilla 2. kawëhë√
(desde una curiara); kat@o: marchar en fila, es- 1 vb. intr. t kawëhëa@, inc.: ablandarse (el sue-
tar unos detrás de otros, acercarse a la orilla; lo), ponerse embarrado, fangoso [kawëha@, dur.;
kat@praa@, frec.: tener la costumbre de atracar kawëhëprou, term.]. kawëhëaprarou: avanzar a
con la curiara en un lugar determinado; k a t @ r a- través de un suelo embarrado. hawë ãhiãhi kë a
kawei Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 158
ha wamak@ wai kawëhëaprarou totihia: es como si (hra): cortas los árboles grandes, prendes fue-
ustedes avanzaran hundiéndose en el barro. ka- go, y después siembras los plátanos en el suelo
w ë h o u, dur.: atascarse en el barro, empantanar- quemado. V. hikari√mou, ishi√nomou, p ë √, pëyë√
se [kawëhou kukei, perf.]. 2 estado t kawëhëa,
perf. est.: estar embarrado localmente. kawëhë- kayare√
w ë: estar embarrado por todos lados. yo kawëhë- 1 vb. intr. t kayarea@, inc.: ponerse torcido,
w ë: el camino está embarrado. V. ã h i, koshi colocarse en una posición inestable; sentarse
sobre una nalga [kayarekei, perf.; kayareprou,
kawei term.]. ya roa kayarekei: voy a sentarme sobre
1 estado t kawei: tener pelos en el mentón. una nalga. 2 vb. trans. t kayareama@: poner al-
2 vb. intr. t kaweii, dur.: tener pelos naciendo go torcido, colocar algo en posición inestable.
en el mentón [kaweirayou, perf.]. 3 sus. t ka- 3 estado t kayarea, perf. est.: haberse puesto
weik@ (pei): barba. fkaweik@ wëuhuwë: tener o haber sido puesto torcido. toutam@ si kayarea:
una barba larga y frondosa. V. k õ i, weshik@ la olla ha sido colocada en forma torcida (está
inclinada o inestable). kayareprawë, pl. obj.,
kaweima disp. kayarewë: estar torcido, no estar derecho.
Zool., anuro pequeño (no id.). sin. V. akare√, hieti√, priri√
kayaha√ kãyë
V. orak@ kayaha√ kãyë: fruto comestible del árbol kãyë hi. Pl. kã-
k
yë kë k@. kãyë hi: bot. árbol; Inga sp. (Leg., Mi-
ka yakë√ mosaceae). Pl. kãyë hik@
1 vb. intr. t ka yakëa@: 1 . Espacio que se libera
de una vegetación tupida (como consecuencia kayëhë√
de una acción humana). 2. deslizarse a través de 1 vb. intr. t kayëhëa@, inc.: cojear, renquear
la vegetación [ka yakëo: estar deslizándose paso; [k a y ë h a @, dur.1; kayëhëama@, caus.: hacer cojear;
ka yakëkei, perf. de ka yakëo; ka yakërayou, perf.]. kayëhëaprarou: desplazarse renqueando o co-
t$ë ka yakëo prahawë: hay un amplio espacio li- jeando; kayëhërayou, perf. del inc.: irse, mar-
bre (en medio de la vegetación); t$ë ka wai ya- charse a pesar de un dolor que obliga a ren-
këopë ha t$ë upratou ha mah@ron@: “miha wama- quear; kayëhou, dur.2]. V. huu këyëhëwë
k@ për@a kurawë?” (mit.): él se detuvo en un lugar
donde había un claro dentro de la vegetación (y kayeri√
se puso a gritar): “¿están ustedes ahí?”; t$ë misi 1 vb. intr. t kayeritou: balancearse en un
ka yakëo kuopë ha yama pë shereka roprama@ chinchorro dándose impulso con un pie que es-
(hsh): dejamos las cañas para flecha (para que tá apoyado en el suelo; tensar los músculos,
se sequen al sol) en un sitio donde los árboles afianzarse sobre los pies y tensar el cuerpo pa-
dejan al descubierto un pedazo de cielo. 2 vb. ra emprender un esfuerzo [kayerikayerimou,
trans. t ka yakëama@, caus.: liberar un espacio dur., pl. de actos; kayerimayou, rec.: hamacarse
de la vegetación, hacer un claro en medio de uno a otro empujándose con el pie cuando se
la vegetación. 3 estado t ka yakëa: claro, pa- está en chinchorros]. t$ë husi heã wãri kayerika-
so libre dentro de la vegetación; espacio vacío yerimou yaioma (mit.): estaba en su chinchorro
dentro de una casa colectiva o de un campa- y se balanceaba con el pie mientras silbaba; a
mento; paso libre entre dos montañas (un valle, kayeritou m@ paa rë kõrãyouwei, a shërema: fue a
un desfiladero). sin. V. hirërë√; V. noka wawë√; su encuentro, se afianzó de nuevo sobre sus
ant. V. hishiki, paimi pies, y le asestó un golpe (de garrote). 2 vb.
trans. t kayerima@: darle un puntapié a alguien
kayapa desde un chinchorro [kayerimarei, perf.]. pë ka-
1 sus. t kayapa hi: árbol grande que se en- yerimarei: voy a darte una patada (mientras es-
cuentra en el momento de rozar. Pl. kayapa hi- toy acostado). 3 estado t kayeria: haberse
k @; V. hi. kayapa hik@ mohe rë yoare ham@ ya hirë- afianzado sobre los pies y tensado el cuerpo.
rëa he ha yatiikun@ ya pë wãri waikapë: lograré sin. V. k a h a t $ o √, kayo√, yãtë√
deslizarme entre los árboles cortados durante
la roza, y los mataré. 2 vb. trans. t kayapa- kayerikayeri√
m o u: cortar los árboles grandes, después de ha- V. kayeri√
ber limpiado la vegetación del sotobosque (lia-
nas, arbustos), durante una roza [kayapamoõ- kayo√
k e i, perf.: hacer esto sin apuro; kayapamorayou, vb. trans. t kayoa@: dar un puntapié, rechazar
perf.; kayapamotou: hacer esto por un momen- o desplazar con el pie [kayorei, perf.; kayou: que-
to]. wa ha kayapamorun@, wa t$ë wakë yëa fa rer darle un puntapié a alguien]. kõhõrõm@ shi-
mah@r@n@, @h@ rë t$ë ishi ha kurat$a wa si t@a (mit.) pë kayoamahe: ellos patearon los excrementos
159 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ kë k@p@
de las lombrices (para agarrarlas con un movi- pl. obj.; k ë r e i, perf.: tomar para uno mismo de
miento rápido antes de que se metieran bajo esa manera; k ë t a a @, it.; këta@: hacer esto sin pér-
tierra). sin. V. k a h a t $ o √, katiki√, kayeri dida de tiempo]. kõnakõna pë pesi kërema: des-
prendió un nido de hormigas kõnakõna p a r t i é n-
kayorom@ mohi dolo con la mano; m@s@k@ a këa ha shoarën@: par-
Bot., árbol; Ormosia lignivalvis (Leg., Fabaceae). tió enseguida una espina con la mano; ãtãri ya
ãhi kërema: arranqué un arbusto ãtãri partiéndo-
kãyuri lo con la mano; yõno ya moku këa@ henaopë: ma-
Zool., chigüire; Hydrochaerus hydrochaeris (Hy- ñana por la mañana iré a recoger maíz (arran-
drochoeridae). kayurifanawë: antepasado mi- cando las mazorcas con la mano); nashi ya ko-
tológico; hekura. ko këa@: recojo raíces de yuca (arrancándolas
con la mano); epena ya këkema: partí (con la ma-
kãyuweshirim@ no) un pedazo de la panela de alucinógeno pa-
kãyuweshirim@: fruto comestible del arbusto ra ofrecerlo; kurat$a a ta këpa: dame un pedazo
kãyuweshirim@ hi. Pl. kãyuweshirim@ kë k@. kãyu- de (tu) plátano; nape, hei yõno kë moku wai kë-
weshirim@ hi: bot., árbol pequeño de tronco ta@ shoao: madre, ve pronto a recoger esas ma-
largo y delgado, y de hojas grandes; Herrania zorcas de maíz; hii ya hi poko këprarema: partí en
lemniscata (Sterculiaceae). Pl. kãyuweshirim@ hik@; dos una rama de árbol; rëshë kë k@ ta këprar@: re-
sin. kãyuweshirim@ anahi (hsh), mãrõweshi (hra) coge frutos rëshë. V. akatahu√, ayakosi√, krë√,
k r e √, shë√
kë
Determinante, tiene una función sintáctica y
precede con mucha frecuencia a un clasificador
nominal o numérico; insiste sobre la naturaleza
këëkëë√
vb. intr. t këëkëëaprarou: desplazarse levan-
tando y bajando la cola (como lo hacen ciertas
k
de un objeto, le da énfasis al enunciado. pei kë aves). fa huu wãritiwë këëkëëapraroti ( i n j u-
yo: ése es el camino (he ahí el camino); sipara kë rioso): él siempre está vagabundeando por la
si: ése es un cuchillo (comparar con sipara si: un casa.
cuchillo); weti kë t$ë?: ¿qué es lo que pasa?; ya
no ohëa kë a kure: yo no tengo comida; hiporo ya- kë k@
hëk@ he rë tipëtëa kë a kurahari (mit.): nosotros Asociación del determinante kë con el plural
somos dos nidos de abejas situados uno junto al k @. V. k@
otro, río arriba; ya ni kumip@ kë a t$arei (mit.): yo
exhalo un olor afrodisíaco; e naha rë kë: ya bas- këk@
ta; hëyëha kë!: ¡por aquí!; shama kë mãyõ rëoma: Clas. nom., designa plantas herbáceas, entre
las huellas de la danta atravesaban (el camino); las cuales figura cierto número de plantas uti-
weti kë wama t$ë rii t$a@?: ¿qué haces tú, pues?; lizadas para la magia (h ë r @): aroari këk@, ihiru kë-
awei kë!: ¡seguro!; pëmak@ niyapë kë: ciertamente k@, kõãmashi këk@; designa también animales de
vamos a entrar en guerra con ustedes. cuerpo alargado compuesto por segmentos idén-
ticos, como las serpientes, las lombrices y las
kë√ orugas: aroam@ këk@, hetu këk@, hõrema këk@, k a-
1 vb. intr. t k ë @: 1. Partirse la extremidad (de rahirima këk@, etc. Anafórico de pei mak@, roca,
un objeto alargado) [k ë k e i, perf.; këprakei, perf.: pared rocosa. hei kahë wa rë kui kihi këk@ ha a ta
partirse bruscamente; këprou: quebrarse, partir- për@ikutu (mit.): tú, vete para allá a vivir en el
se en dos]. hi poko këprou tëhë a ha ker@n@ a rãã- peñasco.
morayoma (mit.): la rama se partió, él cayó y gri-
tó de dolor; pata e hiyõkak@ këprou ha@onomi kë k@pë (hra)
(mit.): la nariz del anciano no se partió inme- V. sin. kë k@p@
diatamente; hãtõ nahi hapa hõrihiãmorayou, na-
hi këprakei: ése fue el primer mal presagio, el re- kë k@p@
fugio provisional (crujió), después se partió 1 kë k@p@: pron. pers., dual (masc. y fem.), su-
bruscamente. 2. Oscilar, balancearse (la copa de jetos de un vb. intr.: ellos dos, ellas dos, ella y él.
un árbol) [këprama@, caus.; këtakëtamou: oscilar Este pronombre dual se utiliza con frecuencia en
de manera rápida y repetida]. pe hi këtakëtamou: la mitología cuando un pariente se dirige a su
el árbol se balancea (en forma repetida). 2 vb. yerno. Los dos demiurgos, Õmawë y Yoawë, son
trans. t k ë a @: romper con la mano; tomar o se- designados a menudo mediante la frase õmawë
parar partiendo con la mano (un objeto alarga- kë k@p@. kë k@p@ tokurayoma: ellos dos huyeron; kë
do); partir, quebrar la punta de un objeto alar- k@p@ yãrimoma: uno y otro se bañaron; hikari
gado [këkei, perf.: partir, agarrar para ofrecer; k ë- ham@ kë k@p@ hurayoma: ellos dos se fueron al co-
pei, perf.: recibir algo tomado de esa manera; nuco (ella y él); shapono ham@ kë k@p@ kõrãyoma:
k ë p r a @: partir en dos con la mano; kërarei, perf., los dos regresaron a la casa colectiva; suwë kë k@p@
këshë√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 160
k
nante kë con un objeto dual. siyoha kë k@p@: mi sale a morir al orificio de salida cuando los ca-
yerno (lit.: mis dos yernos); ihiru kë k@p@: los dos zadores ahuman su madriguera para asfixiarlo
niños, dos niños. sin. kë k@pë (hra); V. k@p@, √p@ [k e k e i, perf.; k e o p r o u, frec.: tener la costumbre de
dejarse caer, caerse todo el tiempo; no parar de
këshë√ llover]. hii ka ha a keo puhio yaro (mit.): él quie-
vb. trans. t këshëa@, inc.: escupirle a alguien re dejarse caer en el hueco del tronco; opo a keo:
una vez [kësha@, dur., pl. de actos: escupirle a el cachicamo (sofocado por el humo dentro de
alguien varias veces, provocar una enfermedad su madriguera) ha salido a morirse en la entra-
escupiendo (en referencia al demonio del cielo); da (de la madriguera); hõõriwë kë pë keoprou:
k ë s h a y o u, rec.; këshërarei, perf. del dur.; këshërei, Hõõriwë tiene el hábito de dejarse caer; pei, pë
perf. del inc.]. hei hetu m@siriwë a për@a rë heara- ta keo ha@oparu.: vamos, apúrense, tírense al
ti, ware wãri kësha@ yaia ta përa (way.): que el agua; rahaka a keoprou: la punta de bambú se
demonio del disco celeste haga que me enferme cae todo el tiempo (desprendiéndose de la caña
(escupiendo sobre mí varias veces). k ë s h ë p r a @: para flecha a la cual está fijada); maa kë pë keo-
escupir algo que se tiene en la boca. V. kahu upë, proma: no dejaba de llover. kepehër@@: hundir-
kahu upë këyë√ se en la tierra, desaparecer bajo tierra (mitolo-
gía). kepraa@, it.: 1. Zambullirse varias veces
kë t$ë seguidas, tirarse al agua varias veces seguidas. 2.
1 Marca de la modalidad de inferencia, expre- Zambullirse, tirarse al agua unos tras otros. 2
sa una convicción por parte del hablante, basa- vb. trans. t k e a @: comportarse como sus padres,
da en el análisis de la información de la que dis- imitar a sus padres, cometer un incesto como lo
pone. a hure kë t$ë: con toda seguridad él está hizo su padre, o su madre [kekei, perf.]. keama@:
viniendo; a huure kë t$ë: sin duda eso se deslizó 1. Tirar, lanzar, hacer que caiga al agua [k e a m a-
bajo las hojas del techo; a shoapiyei kë t$ë: pro- m a @, fact.; keamamaparei, perf. del fact.; keama-
bablemente él todavía esté allí; pruka kurat$a ku- p a r e i, perf., pl. obj.; kemaparei, perf.; kepraama@,
rahari kë t$ë: no cabe duda de que hay muchos it.: lanzar objetos al agua varias veces seguidas].
plátanos río arriba; wa kuuwei kë t$ë (way.): tú le sayu ya keama@: yo salo (lit.: yo hago caer sal en
dirás con toda seguridad; heãrõhë yëtu ham@ a el agua del cocido); suwë pata kë t$ë wãri kea-
prahaimati kë t$ë: no hay duda de que tu mari- ma@ puhiohe yaro (mit.): ellos querían tirar a la
do se ha alejado desde hace rato; a kõprou wai- vieja al agua. 2. Hacer caer algo en un hueco,
kire kë t$ë: seguro que él ya ha llegado. 2 En cier- enviar un elemento patógeno bajo tierra, al
tos casos kë t$ë refuerza una afirmación y crea un mundo de los amahiri (cha.) [kemararei, perf.,
matiz netamente enfático. hãyõkõma ya rukëpou- pl. obj.; k e m a r e i, perf.]. kei: 1. Ponerse a traba-
wei kë t$ë: yo me llevaré el hacha sin falta; kõpi- jar [k e k e i,perf.]. yamak@ kea shoakema, yama na-
na kë t$ë: son avispas, sin duda alguna; suwë pa- hi t$a@ shoapema: nosotros nos pusimos a tra-
ta kë t$ë: ella es una mujer vieja. V. √wei kë t$ë bajar, construimos el refugio provisional. 2.
Atacar, agredir a alguien [k e k e i]. V. napë ke√ k e-
këyë√ ma@: tirar, lanzar, dejar caer desde lo alto, dejar
këyëhë√ caer algo voluntariamente estando arriba de un
V. huu këyëhëwë árbol [k e m a k e i, perf.: hacer caer, tirar en un lu-
161 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ ki√
gar preciso; kemararei, perf., pl. obj.; kemarei, un lugar preciso, o una actividad localmente
perf.]. shoape pei kë aruku ta kemarar@: suegro, circunscrita (que no afecta a la totalidad del ob-
deja caer por partes los pedazos de nido con jeto en cuestión). Los alomorfos son √k@ y √ku
miel; hõremariwë hii kë hi poko kemarema (mit.): de acuerdo con las reglas enunciadas. apia kë
Hõremariwë hizo caer una rama; himoihimo kë ya hi mat$akari t$akei kurei: yo construí una pla-
k@ ha këprar@n@ a kemarema: partió una rama car- taforma alrededor del árbol apia (para cortarlo);
gada de frutos y la dejó caer; makayo kë k@ ha a shamakoro ya hakarokema: yo he cortado un tro-
nomawë kemakemahe (mit.): lo tiraron, muerto, zo de lechosa; shamakoro a ta hakaroku: corta
en un hueco entre las rocas. keo: 1. Emprender un trozo de lechosa; t$ë aukema: se ha puesto
un trabajo, comenzar una tarea (k e k e i, perf.]. h i- blanco (localmente, en un lugar preciso); koa
kari t$ëka ha ya keo: voy a empezar a trabajar wakë ayakema: el fuego sólo prendió en un lu-
en el conuco. 2. Pl. suj.: se dice de las aves que gar; t$ë ishikema: sólo se ha quemado un sitio.
llegan en multitud a comer los frutos de un ár- 4. Junto a verbos que indican una actividad cu-
bol [k e k e i, perf.]. ãrima pë keo: las cotorras ca- yo producto es ofrecido a alguien. Los alomor-
beciazules vienen en gran número a comerse fos son √k@ y √ku de acuerdo con las reglas enun-
los frutos. kepra@ (hsh): dar a luz a un niño. sin. ciadas. sipara ya hipëkema: yo he ofrecido un
V. ku√prou keprakei: atacar repentinamente a machete; t$ë ta hipëk@: bríndalo; epena ya këke-
alguien. k e p r a o: estar todo el tiempo agredien- ma: yo partí (con la mano) un trozo de la pa-
do verbalmente a la gente, o pegándole a la mu- nela del alucinógeno para ofrecerlo. V. √pe√,
jer. V. aka ke√o, hesi ke√o, no ke√o; ãmoku ke√, √ r a y o √, √re√
k
im@k@ ke√, imisik@ ke√, kahik@ ke√, napë ke√
keekeemo√
√ke√ vb. intr. t keekeemou: dar grititos (refiriéndose
Suf. vb., marca aspectual, perfectivo. Puede a los monos capuchinos amarillos).
unirse directamente a la RV, o estar precedido
por √a√, √ m a √, √pra√ o √ t a √, y continuado por √keherayo√
un direccional o por una marca temporal. Este Des. vb; perfectivo √ k e √ seguido del direccional
sufijo se emplea en las siguientes circunstan- vhv √rayo f√keherayo√: el lugar del enunciado,
cias: 1. junto a verbos intransitivos que deno- o lugar de referencia, es distinto del lugar don-
tan un estado, una posición, o que pertenecen de se desarrolla la acción. iewën@ nashi hik@ rë
a la voz media. Sus alomorfos son iku√ en pre- përakeherayouwei: Iewë llevó casabe (para brin-
sencia de una F2, e √ik@yo en presencia de una darlo al llegar); kuyãõ, wa nohi prahakeherayoma:
F2 y del locativo √ y o. En habla hsh se dice √ i k @ √ cuñado, has recorrido una gran distancia (para
en todos los casos. a ta roiku: siéntate; a ta roi- llegar aquí). V. √ke√
k@yo: siéntate aquí; a ta roik@ (hsh): siéntate;
õmawë a ha tërëtërëikun@, a yërëkema: Õmawë kepo ≤ hi (hsh)
avanzó agachado (para no dejarse ver), y se acu- V. krepo ≤ hi
clilló; t$oo kë t$oku tiprutawë ha a për@kema: él
se acostó en el chinchorro pintado con líneas ketipa
transversales; @ra a m@ ha nonoikun@: “ya ta tu- ketipa henak@: hoja del platanillo. Son an-
po” (mit.): Jaguar alzó la cabeza (y se dijo): “¿y chas y largas como las hojas de los bananeros,
si me trepara?”. 2. Junto a verbos transitivos pero más resistentes. Se las utiliza para cubrir
cuyo significado general es: “poner algo en un los techos de los refugios temporarios que se
estado o en una posición”. Sus alomorfos son construyen en la selva, o para envolver algo.
√k@√ en presencia de una F2, cuando una vocal ketipa mo: semilla comestible del platanillo.
anterior o central precede inmediatamente a la Se las tuesta sobre la brasa dentro de su rígida
marca del perfectivo; y √ku√ en presencia de envoltura. Pl. ketipa moku; sin. mokohe (hsh)
una F2 cuando una vocal posterior precede in- ketipa si: bot., platanillo; P h e n a k o s p e r m u m
mediatamente a la marca del perfectivo. En ha- guyanense (Strelitziaceae). Se parece un poco al
bla hsh se dice √k@√ en todos los casos. hapoka bananero, por el porte y por el tamaño. Pl. k e-
a he ta yohoku: cubre la olla; matohi ya pë hira- tipa sik@.
kema: yo he recogido los bienes; pë hamamou ha
urihi ham@ hapoka ya si hit$ëkei: si ellos vienen ki√
a visitarnos, yo esconderé la olla en la selva (pa- 1 vb. intr. t kiãã@: moverse, menearse; estar
ra no verse en la obligación de darla); yëtu ha vivo; agitarse [kitou: moverse, menearse (des-
ya yoka kahukema: hace un buen rato que cerré pués de haber permanecido inmóvil mucho
la puerta; t$ë ta makek@: ponlo arriba; ya tokuu tiempo)]. a nami kiãã@ shoawë: se diría que aún
tëhë, hãtõ nahi rukëkema: mientras yo huía mi se mueve (= se diría que todavía está vivo); pë ta
arco se enganchó en las ramas. 3. Junto a ver- kipraro: pónganse en movimiento (pónganse en
bos que indican que una cosa se desarrolla en camino, pónganse a trabajar). kitakitamou, it.:
kiha Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 162
estar animado por un movimiento regular y re- morõshiwë a ta kõkipiyoru: vuelve aquí, hijo
petitivo, ondular, producir olas. Se dice con fre- mío; a ta tëakipiyoru: ven aquí a agarrarlo; hë-
cuencia a propósito de una rama, parcialmen- yëm@ kë a ta rërëo par@okipiyoru: corre hacia mí
te sumergida en el agua, a la cual la corriente primero.
empuja sin cesar; o de hojas agitadas por el
viento. 2 vb. trans. t kiãã@: trabajar, moverse kirãkirãm@
para ejecutar una tarea [kiããma@, caus.: hacer Zool., ave, loro cacique; Deroptyus accipitrinus
mover, poner a trabajar, producir olas u ondu- (Psittacidae).
laciones; kiãmarei, perf. de kiããma@; kiprama@:
sacudir, hacer mover bruscamente]. V. ku√aa@ √kiri
Suf. vb., dir. junto a un verbo de movimiento,
kiha loc. en los demás casos: río abajo, abajo. Junto
Adv. de lugar: a una cierta distancia del lugar a una F2 √k@r@√ es alomorfo de √ k i r i √, pero los
del enunciado, allá, por allá (hablante y oyen- hablantes de hsh dicen √k@r@√ en todos los casos.
te situados a una misma distancia, visible o no). √kiri√ puede combinarse con algunos otros lo-
kiha a kuatayoa: él está allá; kiha totori pë rii kua cativos o direccionales como: √imakiri, √ p i y e k i-
k u r a t i: allí (en el lugar del que se trata) hay tor- ri, √pok@r@ [+ F2] y √ r a k i r i. La ubicación de este
tugas; kiha kë ya hikarip@ praa kupiyeheri: es allá sufijo dentro de las desinencias verbales depen-
donde tengo mi conuco; kiha kahë a ta ãyõiku: de de los elementos constitutivos: en ausencia
tú, date una vuelta por allá; a niya hayuo kõõ kë de un aspecto √kiri√ viene inmediatamente des-
k
a kuprei, kiha t$ë mot$oka kutou tëhë: él tiene la pués de la RV; en caso contrario √kiri√ se inter-
intención de volver a pasar cuando el sol esté cala entre el aspecto (a menudo un perfectivo),
allá; kiha kamiyë kë ya yërëo: yo, yo voy a po- y la marca temporal, de acuerdo con la siguien-
nerme allí. V. ë y ë h a, ë y ë m @, kiham@, kihi, miha, te fórmula general: RV√(asp.)√kiri√(o)√mt. he-
mihi naha ya hikarimokiriopë: mañana trabajaré en
los conucos (río abajo); a ta m@k@r@: ve a ver (río
kiham@ abajo); motoro a wã pëtarekirio, a wã m@ yãmoki-
Direccional: en esta dirección, por ahí, por allí. rioma: río abajo se oyó el ruido de un motor
kiham@ kë pë ta kupraru: vayan a ponerse por allí; fuera de borda que remontaba; horehore a wãri
kiham@ hurõhurõ kë a kreamahe, suwë kë pën@: las praa ta kupok@r@n@: sin duda él se hace el muer-
mujeres se fueron por ahí a partir palos finos to (al pie del árbol); henaha pëmak@ yõhõõ he-
para el techo de los refugios provisionales; ki- naokiriopë: mañana por la mañana descendere-
ham@ rasha kë pë hipëma: él fue por ahí a repar- mos (de la montaña); nãrõriwë manashi kë t$ë
tir pijiguaos; kiham@ a wãri ta kurofër@, wa wãri wai kuaa@ kurakiri (mit.): Rabipelado no es más
fuu mrai (hra): ponte allí y no te vayas. V. h a m @, que un punto que se desplaza río abajo; kiham@
miham@ kë a wãri yë@ rë kuimakiri (mit.): se aleja volan-
do río abajo; pë opi ta kat@pok@r@: desplácense río
kihi abajo lentamente y en fila. V. koro
Adverbio de lugar: a una distancia más o menos
grande del lugar del enunciado, allá (hablante kiri√
y oyente situados a una misma distancia, siem- 1 vb. intr. t kirii: tener miedo, estar asustado;
pre visible). kihi kë pë!: ¡son ellos!; yape, kihi kë estar atemorizado, estar intimidado, tener ver-
hãtõp@ nahi rë kuin@, weti kë t$ë t$a@?: suegra, ¿qué güenza [kirihou: estar dominado por el miedo;
se fue a hacer ése que vive en el fogón de allá?; kiriprou: empezar a tener miedo; k i r i r a r i y o, perf.].
kihi pata kë t$ë yãnop@ ha nii kë wa r@p@ praa m@: ya kirii: tengo miedo; wa rë kiriraruhe: tú acabas
ve a ver en el fogón de ese anciano si no hay co- de sentir miedo; wa kirihou he yatia kure?: ¿toda-
mida cocinada por el suelo; kihi kë yãno ha pë- vía sientes miedo?; ya kirii mai kë t$ë: yo no ten-
hë t$ë ta yaaharu: vamos (tú y yo) a preparar la dré miedo; kirihotihehë: no tengan miedo; ihiru
mascada de tabaco en el fuego que está allá. V. a kirii, a nako kirii: el niño está intimidado, tie-
ë y ë h a, ë y ë m @, kiham@, k i h a, m i h a, mihi ne vergüenza de preguntar; a ha kirin@ a tokura-
yoma: él sintió miedo y huyó; porepore pë ha ki-
kinaha rirarun@, pë mratou shoarayoma: los espectros se
Así, es así, como, como eso. kinaha rasha kë k@ asustaron y desaparecieron en un instante; wa
k u w ë: es así como son los pijiguaos; kinaha pë nami kiriimi: tú pareces ser valiente (lit.: tienes
fëëshë kë e kuoma (hra): su hermano menor era pinta de ser alguien que no tiene miedo); refa-
(alto) como éste. V. e naha, kure naha riwë a wã hiria@ tëhë nãrõriwë a kirirariyoma
(mit.): cuando escuchó a Lagarto, Rabipelado
√kipiyoru agarró miedo. fwa t$ë no wai hore kiriihip@
Suf. vb., dir. (únicamente en el imperativo), in- kë: tú no tienes pinta de ser alguien que sienta
dica un movimiento en dirección al hablante. miedo. kirioprou: sobresaltarse [kiriaprama@,
163 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ √k@
tomada por la fuerza [kõmãkei, perf.]. kõmãpei, ohëo kë tëhë wapu kë a t$ahen@ upë koapramahe:
perf.: esperar en casa el regreso de alguien. k õ- cuando tenían hambre, preparaban frutos wapu
prãã@, it.: 1. Regresar unos tras otros trayendo o (mezclándolos con agua), y se los daban de co-
llevando algo. suwë pë kõõ par@oma, t$ë pë nii kãi mer (de manera regular). fepena koa@: inha-
kõprãã@ yaioma (mit.): las mujeres fueron las pri- lar un alucinógeno. hisiõm@ koa@: inhalar yopo;
meras en partir, unas tras otras, llevando la co- yakõana koa@: inhalar yakõana; epena a ha t@k@-
mida. 2. Traer algo de a varias veces; hacer va- k@hen@ a koamahe: machacaron el alucinógeno
rios trayectos en curiara para buscar personas (lo redujeron a polvo), y se lo hicieron inhalar
o cosas. kõã ãsho ya kõprãã@: yo traigo la made- (a los otros); ayukuma wa pë wãri ha koapran@
ra (haciendo varios viajes). k õ p r o u, it.: regre- (way.): es preciso que inhales regularmente el
sar unos tras otros trayendo algo. ai pën@ yaro alucinógeno a y u k u m a (este enunciado también
pë kõprouhe tëhë iewën@ pë toa@ rëmou tikoma puede querer decir: hazte iniciar como cha-
(mit.): desgraciadamente, cuando los otros re- mán). fishipë koa@: consumir las cenizas de un
gresaban uno tras otro trayendo cacería, Iewë la muerto mezcladas con compota de plátano ma-
confiscaba; poreri pën@ t$ë pë ha yehiak@hen@ sha- duro. fmetisina koa@ (neol.): ingerir un medi-
pono ham@ pë kãi nomawë kõpromahe (mit.): los camento líquido, tragar una o dos píldoras be-
antepasados transportaron a los muertos sobre biendo agua para hacerlas pasar. sin. V. wë@k@√
sus espaldas y los llevaron a la casa (a la cual lle-
garon unos tras otros). sin. V. kõprãã@ // V. kõã kõã ãhusi
kõ√, no kõ√, wã kõ√ Rama seca que puede servir para leña. kõã ya
k
ãhusi wãri ta yahekia: voy a partir una rama se-
2. kõ√ ca (golpeándola contra el suelo).
Verbo con una función adverbial, verbo que
modifica el sentido de otro verbo: denota una kõã ãkõsho (hra)
repetición, la reproducción de un suceso, de un Leño. Pl. kõã ãkõshoku. Durante un diálogo ce-
acto o de una acción. weti ham@ yayë kë a kua kõ- remonial la palabra kõã ãshõ(ku), o el clasifica-
rãyou kuhe?: ¿a dónde, pues, se ha vuelto a ir dor ãshõ(ku) solo, designa a una mujer: las mu-
mi suegra?; a nokã @kã@ kõõma: él se rió socarro- jeres son generalmente las encargadas de abas-
namente una vez más; e k@p@ hãshimo hipëa kõ- tecer de leña a las familias. sin. kõã ãsho
kema: ofreció nuevamente dos gallinetas; yare
nakapou kõhe: ellos vuelven a invitarme; a rërë@ kõã ãsho
ta kõima: corre hacia mí otra vez; a roa kõkema: Leño, madera para leña; árbol seco, todavía en
se sentó de nuevo; a it$oa kõrãyoma: descendió pie, que puede ser convertido en leños; fuego.
otra vez; mamo ta shatiiku, ëyëha t$ë kutou tëhë Pl. kõã ãshoku: leños cortados. kõã ãsho pë m@
ya hayua kõpariyo: mira, cuando el sol esté en wat$ëapotayomahe (mit.): uno tras otro, ellos ago-
ese punto, yo volveré aquí de nuevo; shereka ai taron la leña; pei pëkap@ kasi ha kõã ãsho hira-
kë k@ rë hurihia kõreiwei: él agarró otra flecha. praa@ rë kukeiwehei (mit.): amontonaron leña en
el orificio de la madriguera; kõã ãsho yototama-
koa√ ma: amontonó leña (para calentarse); hewën@
1 vb. intr. t k o a m o u: sabor de un líquido. t$ë kõã ãsho yahekikema (mit.): Murciélago partió
koamou nashiwë: eso tiene un gusto agrio; weti madera golpeándola contra el suelo; yamak@ hã-
naha t$ë pë koamou kuwë?: ¿a qué sabe eso? tõ nahimou rë kupariyowei, kõã yama ãyõ pë t$a@:
f t$ë koamou he yauwë: sabor que adquiere nosotros construimos los refugios provisionales
el agua cuando ha permanecido durante un a orillas del río, y después partimos leña. sin.
tiempo demasiado largo dentro de un recipien- ka@ ãsho (hra), kõã ãkõsho, kõã ãyõ, yarit$a
te, sabor del agua tibia. 2 vb. trans. t k o a @: be-
ber, ingerir un alimento líquido [koapra@, frec.: kõã ãshoku hiruru√
beber regularmente, tener el hábito de beber vb. trans. t kõã ãshoku hirurua@, inc.: empu-
(un cierto líquido), beber varias veces seguidas; jar los tizones hacia el centro del fuego para
koarei, perf.]. ma≤ ya u koa@: yo bebo agua; tate avivarlo [kõã ãshoku hirura@, dur., pl. obj.; kõã
ya u koa@: yo tomo compota de de cambures; ãshoku hirurukei, perf. del inc.; kõã ãshoku hiru-
puu kë a topraa yaia, pëma u ta koa: el nido de rupei, perf.: hacer esto en un fuego situado en la
abejas es realmente espléndido, bebamos la plaza central; kõã ãshoku hirururarei, perf., pl.
miel (mezclada con agua); pashoyë kë a ta ni- obj.]. sin. kõã ãshoku titëtë√, kõã ãsho tikuku√,
yaapotuhe, ya pouku ta koa: vayan a cazar al mo- koa wakë popoho√; ant. koa wakë rãiki√, koa wa-
no araña, yo beberé el caldo del cocido; si ahi ya kë sheteke√
t$ë u wãri ha koar@n@: si tan sólo pudiera beber
agua fresca; yuri ya k@ ha rëkan@ ya k@ pouku ta kõã ãshoku titëtë√
koapra (way.): yo atraparé peces y beberé (varias vb. trans. t kõã ãshoku titëtëa@, inc.: disponer
veces seguidas) el caldo del cocido; t$ë pë no los leños a modo de estrella alrededor de la fo-
kõã ãsho po√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 166
gata; arrimar apretadamente los tizones entre sí la focalización puesta sobre la vivienda de la per-
alrededor del fuego, para atizarlo [kõã ãshoku sona de la que se trata]. yahi ham@ a kõã kõkema:
t i t ë t a @, dur., pl. obj.; kõã ãshoku titëtëkei, perf.; él volvió a su casa; fenaha pëmak@ kõã kõã shoapei
kõã ãshoku titëtëpei, perf.: hacer esto en un fue- (hra): mañana volveremos a nuestra casa; mo-
go situado en la plaza central.]. kõã ãshoku ta t$oka ka@prou tëhë a wãri kõã ha kõpon@ kasha kë
t i t ë t ë p a: arrima los tizones alrededor del fuego pë riyë hore hipë@ ha, heaka ka ha riyë kë pë rë kui,
de la plaza central. sin. V. kõã ãshoku tikuku√; ei r@p@ kë t$ë pë tosheshewë ma man@k@o kõhõmõõ të-
ant. koa wakë sheteke√ h ë: llegaba a la casa cuando el sol declinaba para
ofrecer las orugas, ponía encima las que estaban
kõã ãsho po√ crudas, y de la mitad para abajo ponía las que es-
vb. trans. t kõã ãsho poa@: partir madera, cor- taban cocinadas. kõã kõrãyou, perf.: irse, regre-
tar leños [kõã ãsho popra@: ponerse a√; kõã ãsho sarse a su casa, partir de regreso. pë kõã kõrãyoma:
p o r a r e i, perf.]. t$ë he t@tia shorarayoma, kõã ãsho ellos han partido de regreso; e kuu tëhë a kõã ha
poa@ rë shoarariyouwehei: pronto se hizo de no- kõruhër@n@: se fue cuando hubo terminado de ha-
che y ellos cortaron leña. blar. 2 vb. trans. t kõã kõmakei, perf.: hacerse
devolver un objeto prestado. V. kõ√ (1), mah@√
kõã ãsho tikuku√
vb. trans. t kõã ãsho tikukua@, inc.: empujar ti- kõã mashi kë k@
zones hacia el centro del fuego para avivarlo Bot., planta cultivada, guate; Maranta arundi-
[kõã ãsho tikuka@, dur., pl. obj.; kõã ãsho tikuku- nacea (Marantaceae). Planta mágica utilizada
k
k e i, perf. del inc.; kõã ãsho tikukupei, perf.: hacer por los hombres contra las mujeres que han
esto en un fuego situado en la plaza central; kõã despertado sus celos, contra las que no han res-
ãsho tikukurarei, perf., pl. obj.]. sin. kõã ãsho hi- pondido a sus avances, y contra las esposas de
r u r u √, kõã ãshoku titëtë√, koa wakë popoho√; ant. los hombres que detestan. Los tubérculos se po-
koa wakë rãiki√, koa wakë sheteke√ nen a secar sobre el fuego y se pulverizan, des-
pués de lo cual el polvo se lanza sobre la cabe-
kõã ãsho ya√ za de la víctima. Esta cae enferma, adelgaza, ad-
vb. trans. t kõã ãsho yaa@, inc.: añadirle un le- quiere un tinte amarillo; puede morir.
ño al fuego [kõã ãsho yaakei, perf., pl. obj.; kõã
ãsho yakei, perf.; kõã ãsho yama@, dur.: añadir va- kõãmi
rios leños.]. 1 estado t kõãmi: amargo. t$ë kõãmi: es amar-
go; wapu kë k@ kõãmi shoawë: los frutos wapu es-
kõã ãsho yarit$a tán todavía amargos (= todavía no son comes-
1 sus. t kõã ãsho yarit$a: V. sin. koa wakë ka tibles, todavía no han soltado su veneno). 2
2 vb. trans. t kõã ãsho yarit$aa@: V. sin. koa vb. intr. t kõãmiã@, inc.: volverse amargo [k õ ã-
wakë ka t$aa@ miprou, term.]. 3 sus. t kõãmiri: pueblo de se-
res sobrenaturales asociados al amargor. Acom-
kõã ãyõ pañan a los demonios de la enfermedad y de
V. sin. kõã ãsho la epidemia (no wãri, shawara), y se los relacio-
na con ciertos seres maléficos como el demonio
koa hesi del cielo (hetu m@si), o el arco iris (õ m ã y ã r i). hei
1. Bot., planta cultivada; Lagenaria sp. (Cucurbi- a pit$a rë praope, a kõãmiri prërë@ ma yaio mapei
taceae). 2 . Recipiente o totuma de tamaño gran- ha, ware niya shëama@ ta ayaoyo (way.): que los
de que se fabrica con el fruto de esta planta. sin. demonios del amargor caigan sobre el suelo,
ka@ hesi (hra) y (hsh); V. hishima, shokatama puesto que quieres hacerme matar. V. kõãmiri-
mi sik@, shawara; ant. V. m@h@tati√
koahimo√
vb. intr. t koahimou: manera que tienen las kõãmirimi sik@
grullas de gritar, grito colectivo de las grullas. V. Bot., yuca amarga; Manihot esculenta (Euphor-
turiturimo√, yãpi biaceae). V. nashi
k
fuego dentro de su boca. fkoa wakë haruharu- k ã m a @, dur.; koa wakë m@s@ ãk@k@makei, perf.: apa-
mou: llamear muy vivamente. V. koa wakë wa√ gar cualquier fuego (salvo los ubicados en la
f koa wakë he prea@: pasarse todo el tiempo plaza central); koa wakë m@s@ ãk@k@mapei, perf.:
cerca del fuego, no alejarse del fuego [koa wakë apagar un fuego situado en la plaza central]. 3
he prerei, perf.]. fkoa wakë nimokã@: movi- estado t koa wakë m@s@ ãk@k@wë: estar apaga-
miento de las llamas cuando el fuego está vi- do (un fuego). sin. V. koa wakë m@s@ ru√, koa wa-
vamente encendido; danzar (las llamas). fkoa kë wãnono√; V. m@s@ ru√
wakë rõrõrõmou: sonido que hace un fuego
grande y vivamente encendido; crepitar (el fue- koa wakë m@s@ ru√
go). f koa wakëtou: llama que se extingue y 1 vb. intr. t koa wakë m@s@ ruaa@, inc.: extin-
se reaviva enseguida, una y otra vez. sin. ka@ wa- guirse (un fuego) [koa wakë m@s@ ruprou, term.].
kë (hra) (hsh). koa wakë m@si ruprou shoarayoma: el fuego se ex-
tinguió de inmediato. 2 vb. trans. t koa wakë
koa wakë anafu (hra) m@s@ ruama@: apagar un fuego [koa wakë m@s@ ru-
V. sin. koa wakë anamahu makei, perf.: apagar cualquier fuego (salvo los
ubicados en la plaza central); koa wakë m@s@ ru-
koa wakë anamahu m a p e i, perf.: apagar un fuego situado en la pla-
Brasa. sin. koa wakë anafu (hra) za central.]. mã≤ kë ≤n@ hei yaa kë si wakë m@s@ ta
rumak@he: extingan el incendio del techo echan-
koa wakë hora√ do agua; pët@ nak@n@ koa wakë m@si rua shoamapa-
vb. trans. t koa wakë horaa@, inc.: soplar so- rema (mit.): los jejenes (sobrenaturales) apaga-
bre un fuego una vez para avivarlo [koa wakë ron los fuegos (dentro de la vivienda). 3 estado
hora@, dur.: soplar largamente sobre un fuego t koa wakë m@s@ ruo: estar extinguido (un fue-
varias veces seguidas (para prenderlo, para avi- go). sin. V. koa wakë m@s@ ãk@k@√, koa wakë wã-
varlo, para reanimarlo); koa wakë horapei, perf.]. nono√
koa wakë ta horapa: soplar sobre el fuego. V. k o a
wakë yarë√ koa wakë ora√
vb. trans. t koa wakë oramapou: quemar dos
koa wakë ka cuerpos uno junto al otro (de personas que han
Hoguera funeraria, hoguera en la cual se incine- vivido en fogones contiguos). suwë kë wama pë
ra a los muertos. Consiste en un marco rectan- wakë wãri oramaparei ha, ya wãri ta kiri (way.):
gular de leños entrecruzados. El fuego se pren- que incineren a las dos mujeres una junto a la
de en el centro y, cuando está bien encendido otra, para que yo tenga miedo.
y llameante, se deposita sobre él el cadáver, y se
lo cubre con leños. sin. ka@ wakë ka (hra), kõã koa wakë para√
ãsho yarit$a√; V. koa wakë ka t$a√ 1 vb. intr. t koa wakë para@: encenderse, pren-
derse (un fuego) [koa wakë pararayou, perf.]. k o a
koa wakë ka t$a√ wakë para@ tëhë ãshoku makekea rë mah@reiwei:
vb. trans. t koa wakë ka t$aa@, inc.: erigir una cuando el fuego echó llamas, él puso leños en-
hoguera funeraria, preparar un marco rectangu- cima. 2 vb. trans. t koa wakë paraama@, inc.:
koa wakë piyë√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 168
k
wakë piyëmakema: acercó las hojas secas (al fue- sentó. 2 vb. trans. t koa wakë wamaa@: hacer
go) y las hizo arder; pë wakë pata piyëama@ ha ku- que un fuego eche llamas. sin. V. koa wakë ha-
paruhen@, titiri kë a a h@s@ka@ ha kuparuhen@ (mit.): ruharumo√
ellos encendieron un gran fuego (utilizando ti-
zones que habían traído consigo) e iluminaron koa wakë wãnono√
a Titiri. koa wakë piyëpei: prenderle fuego in- 1 vb. intr. t koa wakë wãnonoã@, inc.: extin-
tencionalmente al techo de una vivienda. V. guirse lentamente, apagarse poco a poco (un
koa wakë para√, koa wakë t$a√, koa wakë yë√ fuego) [koa wakë wãnonã@, dur.1; koa wakë wãno-
noprou, term.; koa wakë wãnonorayou, perf. del
koa wakë popoho√ inc.; koa wakë wãnonou, dur.2.]. 2 vb. trans. t
vb. trans. t koa wakë popohoa@, inc.: empu- koa wakë wãnonãma@: dejar que un fuego se
jar los tizones hacia el centro del fuego para avi- apague, dejarlo extinguir poco a poco (cesando
varlo [koa wakë popoha@, dur., pl. obj.; koa wakë de alimentarlo) [koa wakë wãnonomakei, perf.].
popohoakei, perf. del dur.; koa wakë popohokei, 3 estado t koa wakë wãnonoã: estar casi ex-
perf. del inc.; koa wakë popohopei, perf.: hacer tinguido. koa wakë wãnonowë: estar comple-
esto en un fuego situado en medio de la plaza tamente extinguido. V. koa wakë m@s@ ãk@k@√, koa
central.]. yãno proke ham@ pore pë ha@ tëhë koa wakë m@s@ ru√
wakë popohoa@: cuando los aparecidos entran en
la casa vacía, avivan el fuego arrimando los ti- koa wakë yarë√
zones (para calentarse). sin. V. koã ãsho tikuku√; vb. trans. t koa wakë yarëa@, inc.: avivar un
ant. koa wakë rãiki√, koa wakë sheteke√ fuego mediante un aventador, una hoja plega-
da o una tapa [koa wakë yarë@, dur.; koa wakë ya-
koa wakë rãiki√ rëpei, perf.]. sin. V. koa wakë hora√; V. yarë√
vb. trans. t koa wakë rãikiã@, inc.: apagar un
fuego alejando los tizones del centro [koa wakë koa wakë yë√
r ã i k ã @, dur.; koa wakë rãikiãkei, perf., pl. obj.: 1 vb. trans. t koa wakë yëa@: encender un fue-
apagar así un fuego situado en cualquier parte, go [koa wakë yëakei, perf., pl. obj.; koa wakë yë-
salvo en la plaza central; koa wakë rãikipei: apa- kei, perf.: encender un fuego (en cualquier si-
gar así un fuego situado en la plaza central.]. tio salvo en la plaza central); koa wakë yëma@,
koa wakë ta rãikipa: apaga el fuego (de la plaza dur.; koa wakë yëpei, perf.: encender un fuego en
central). sin. V. koa wakë sheteke√; ant. kõã ãsho la plaza central.]. koa ya wakë yëma@: estoy en-
tikuku√, koa wakë popoho√; V. rãiki√ cendiendo el fuego; wa wakë ha yëtar@n@: apresú-
rate en encender el fuego; ya ha it$oton@, koa ya
koa wakë sheteke√ wakë pë yëtaa@ kupërei: me bajé varias veces del
vb. trans. t koa wakë shetekea@, inc.: alejar un chinchorro para reavivar el fuego. 2 estado t
poco los tizones del centro de un fuego para wakë yëa: se dice de un lugar, dentro del agua,
que no echen tanta llama [koa wakë sheteka@, donde se halla un temblador (lit.: el fuego ar-
dur., pl. obj.; koa wakë shetekepei, perf.]. sin. V. de, por metáfora, debido a descargas eléctricas).
kõã ãsho tikuku√, koa wakë rãiki√; ant. koa wakë miha kë wakë yëa kure: el temblador está cerca de
p o p o h o √; V. sheteke√ ti. sin. koa wakë t$a√
169 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ kõhihi√
causa de una cocción demasiado prolongada brada inicialmente). kõhõrã sik@: retoño de ba-
[kõhihimapei, perf.]. kõhihipra@: despedazar un nanero al que se ha dejado crecer (y que dará
animal de un tiro de escopeta disparado desde frutos). V. kararu
un punto demasiado próximo (neol.). 3 e s t a-
do t kõhihiwë: estar hecho jirones, estar despe- kõhõrõm@ shik@
dazado, estar demasiado cocinada (la carne de Zool., lombriz de tierra, lombriz de color rojizo.
pescado). sin. V. rehihi√ Se la utiliza para pescar. kõhõrõm@ shik@ ta yua,
yuri ya k@ ta yoka: ve a buscar lombrices de tie-
kohihip@ rra para que yo pesque. kõhõrõm@ shik@ kaha-
V. sin. kohip@ r u: pequeño domo que forman los excrementos
de una lombriz sobre la superficie de la tierra.
kohip@ V. hõrema kë k@, mosha
1 vb. intr. t kohip@@, dur.: estar transido de frío
[kohip@rayou, perf.]. sin. V. wahati. kohip@prou: kohu
reír hasta más no poder, estar muerto de la risa. estado t k o h u: grueso (un objeto duro). sin. V.
V. @ k ã √, nokã @kã√ 2 estado t kohip@ (hsh): haber supra√; ant. hepisi
perdido el conocimiento, desmayarse, quedarse
sin respiración después de un choque (palabra kõi
rara). hõrõnãm@ rë a kohip@ praoma (mit.) (hsh): 1 sus. t kõi (pei): anat., pelo. pei hakamisi kõi:
Hõrõnãm@ yacía inconsciente. sin. V. noma√ vello de las axilas; pei hutosi kõi: bigote (lit.: pe-
k
lo del labio superior); pei mat$a kõi: pelos de las
kõhõmo piernas. 2 vb. intr. t kõiã@, inc.: volverse pe-
1 vb. intr. t kõhõmoã@, inc.: meterse debajo ludo [k õ i i, dur.; k õ i r a y o u, perf.]. 3 estado t k õ i:
de, meterse en el fondo de, colocarse en el me- peludo. wa kõi: eres peludo; wa mat$ak@ kõi: tie-
dio de un grupo; meterse o caer en el fondo de nes las piernas peludas. V. het$ãnã≤ (pei), kawei
[kõhõmoãkei, perf., pl. obj.; kõhõmokei, perf.; k õ- (pei), weshi (pei), ≤pë (pei).
hõmoprou, term.] 2 vb. trans. t kõhõmoã@, inc.:
meter abajo, meter en el fondo [kõhõmoãkei, koiha (esp. cobija)
perf., pl. obj.; k õ h õ m o k e i, perf. del inc.; k õ h õ m o- Cobertor. sin. kopiha
m a @, dur., pl. obj.; kõhõmopou: conservar un ob-
jeto debajo de otro, o en el fondo de algo]. i h i- koikoimi
ru nomawë kë t$ë pë ha kõhõmak@n@ heaka ha tem@ Zool., término genérico, designa a las aves ra-
a romakema (mit.): colocó a los niños muertos paces diurnas. fkoikoimi nat$e: ovillo de al-
en el fondo (de la cesta de carga), y sentó al que godón (lit.: huevo de rapaz, huevo de ave de
estaba vivo encima. 3 estado t kõhõmoõ: es- rapiña) (únicamente durante un diálogo cere-
tar en el fondo de, estar abajo de, estar en el monial). weti ipa koikoimi kë nat$e (way.): da-
centro de un grupo. heaka ham@ kasha riyë pë rë me un ovillo de algodón. V. kõpari si, mohõm@,
kui, ei r@p@ kë t$ë pë tosheshewë ma man@k@o tëhë sihem@
(mit.): encima había orugas crudas, y abajo es-
taban las otras, retorcidas por la cocción. fk õ- koirap@
hõmo ham@: abajo, en el fondo. kõhõmo ham@ 1 estado t koirap@: tener un tinte amarillo y
t$ë kua: está en el fondo (está abajo). V. h u s h õ- enfermizo. 2 vb. intr. t koirap@a@, inc.: empe-
m i, m@ ãmo, m@ t$ari√; ant. V. heaka√, kasi zar a tener un tinte amarillo y enfermizo [koira-
p@prou, term.]. fniaasi koirap@: tener la orina
kõhõmo (pei) amarilla (lo cual generalmente se interpreta co-
Mujer fallecida (discurso ceremonial o discu- mo un signo de enfermedad, o como una ma-
sión seria acerca de la muerte). nifestación de la vejez). V. frãre
kõhõmop@ si kõkã√
1 estado t kõhõmop@ si: tener las nalgas flacas, 1 vb. intr. t kõkãmou: reunirse, agruparse,
flojas y arrugadas, como las de una persona en- juntarse [kõkãkei, perf. de kõkãõ; kõkãmorayou,
trada en años o un adulto enfermo. 2 vb. intr. perf.; kõkãmotãã@, it.; k õ k ã m o t o u: juntarse tem-
t kõhõmop@ sia@, inc.: tener las nalgas en pro- porariamente; kõkãõ: estar reunido, formar un
ceso de tornarse flacas, flojas y arrugadas [kõ- conjunto, estar agrupado; kõkãpraa@, frec.: tener
hõmop@ sii, dur.; kõhõmop@ siprou, term.]. sin. V. la costumbre de reunirse en un lugar determi-
si wãiki√ nado, volver a reunirse cuando llegan unos a
continuación de otros; kõkãprou, term.]. yamak@
kõhõrã rëo ha mohiprarun@ yamak@ kõkãmoã rë kõrãyou-
kõhõrã kë k@: racimo de bananero provenien- wei: cuando nos cansamos de permanecer em-
te de un retoño (y no de la planta principal sem- boscados, nos reunimos de nuevo con los de-
171 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ kõm@√
k
tado t kõkãã, perf. est.: haber estado agrupa- todo (yo los he dado todos); kõmi pë huma: han
do, reunido. kõkãprãwë, pl., disp.: constituir venido todos (o: han venido muchos); kanawa
varios grupos de personas o de objetos reuni- ham@ wamak@ kõmi tikëkëa ha shoaparun@: métan-
dos. sin. V. h i r a √, s h i m o √, yototo√; ant. V. rãiki√, se todos en la curiara; mashit$a a ha yõhõprarun@
sheteke√, sherere√ kõmi pë prururariyoma: la tierra se derrumbó y to-
dos se precipitaron (por el barranco); hekura pë
kõkãrã mahi kõmi kuprariyoma (mit.): todos ellos se transfor-
Bot., árbol (no id.). maron en hekura; mã≤ ≤ ham@ kõmi ãrepo kõnak@
tishoshama: innumerables termitas se aglutina-
kokashi ban en el agua; kiham@ pë ta kutaru, pë rë kõmã-
V. sin. kakashi rãhãri ham@: pónganse allá, allá donde hay mu-
chos de ellos; t$ë hik@ orayou, t$ë hik@ kõmi: la can-
1. koko tidad de varas es ya suficiente, hay muchas de
Clas. nom., forma parte del nombre de algunos ellas. V. ka kõmã√, ka kõmi; sin. V. haiki√, h @ t @ t @ √,
objetos esféricos, como los frutos (a menudo p r e √, p r u k a; ant. V. peheri, p o r a k a p @, tahiap@
los que tienen cáscara leñosa), o los nidos de
insectos de forma redondeada; pertenece asi- kõmi
mismo a la taxonomía de los animales. Pl. ko- V. kõmã√
koku, kokok@ (hsh). V. ãrepo koko, hawari koko,
mama koko, nashi koko, orawë koko, warapa ko- kõmishi hena
ko, werehi koko, etc.; V. ko, kohi, koko (pei), ko- Bot., palma pequeña, caña de la India; Geonoma
s i, koshi baculifera (Arecaceae). Pl. kõmishi henak@. Sus
hojas amplias y resistentes tienen múltiples
2. koko usos: cubrir el techo de viviendas y de refugios
1 sus. t koko (pei): lugar en la selva donde se provisionales, envolver, empaquetar alimentos
han acostado personas para hacer el amor, le- para cocinarlos sobre la brasa, etc.
cho de hojas que se ha usado para hacer el
amor. 2 vb. trans. t kokop@ama@, caus.: hacer kõm@√
el amor en un chinchorro, convertirlo en ko- 1 vb. trans. t k õ m @ ã @, inc.: llamar a gritos una
k o p @. 3 estado t kokop@: chinchorro en el que vez [kõm@ãprarou: desplazarse llamando a gritos;
se ha hecho el amor. V. nõhõri k õ m @ @, dur.: llamar a gritos varias veces; k õ m @ r ã-
you, perf.; kõm@taa@, it.: gritar varias veces en
koko (pei) lapsos de tiempo diferentes]. shoape! shoape! e
Anat. 1. Corazón. 2. Riñón. Pl. kokoku, kokok@ kõm@ma: “¡suegro! ¡suegro!” gritaba; a wãshimi
(hsh); V. koko horua ha haikitaarun@, a kõm@@ kõõma: descansó
completamente y después comenzó a llamar de
kokoa nuevo; “yamare ta kõreyõ!”, pë kõm@ma: ellos gri-
kokoa: fruto comestible del árbol kokoa hi. Pl. taron para que los vinieran a buscar (lit.: “¡ven-
kokoa kë k@ kokoa hi: bot., árbol (no id.). Pro- gan a buscarnos!” llamaron ellos a gritos); t$ë
porciona excelente madera para leña. kõm@@ kuaama: avanzaba llamando a gritos. 2
kõmokotore Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 172
sus. t kõm@pët$awë: cha., hekura, está siempre obj.; k õ n i p r a @: ponerse a√]. sin. V. heshi√, koyo-
llamando a gritos. sin. V. hõrõm@√, hõshõm@√, ko√, nikere√
husi heã√, naka√
kono
kõmokotore Zool. 1. Garza gris; Ardea herodias (Ardeidae). 2.
1 vb. intr. t kõmokotoreã@: ponerse grumoso Garza real; Ardea alba (Ardeidae).
kõmokotoreprou, term.]. 2 vb. trans. t k õ m o k o-
t o r e ã m a @: provocar la formación de grumos en konoka hi
una preparación culinaria, cocinar una compo- Bot., árbol; Isertia hypolenca (Rubiaceae).
ta de plátano permitiendo que queden partes
sólidas. 3 estado t kõmokotore: grumoso, gra- konopo
nuloso. V. kõmore; ant. si kopehe√ konopo ãt$e: inflorescencia de la palma k o n o-
po si. Es utilizada por los hombres para esterili-
kõmomorema moku (hsh) zar a las mujeres. konopo si: 1. Bot., especie de
Zool., serpiente, tuquí; Clelia clelia (Colubri- palma (no id.). Sus raíces contienen fibras muy
dae). Se come. sin. prosi sik@ resistentes que se prestan a la fabricación de
chinchorros; para hacerlo se corta una sección
kõmorã si de la longitud requerida, y se extraen las fibras
Bot., palma de tronco espinoso (no id.). k õ m o- machacando la raíz a golpes de palo. 2. C h i n-
rã sipë hushõmi ham@ yamak@ kuaahër@ma: andu- chorro fabricado con las fibras de la raíz de es-
k
vimos bajo las palmas kõmorã si. ta palma. V. t$oo t$oku, y@@ kë k@, yãri nat$a
k
Onom.: caerse al agua, tirarse al agua. kopou! ya-
kopehe√ mak@ karëma: nosotros nos tiramos al agua y na-
1 vb. intr. t kopehea@, inc.: reducirse a polvo damos.
o a cenizas; pulverizarse (mañoco), ponerse liso
[kopeha@, dur.1.; kopeheprou, term.; kopeherariyo, koraramo√
perf., pl. obj.; kopeherayou, perf.; kopehou, dur.2.]. vb. intr. t koraramou: 1. Gorgotear, chapotear,
pei ishi pë tikanomi õshõhõre kë k@ ma kopehou tëhë brotar, crepitar (el fuego). wakë koraramou tëhë
(mit.): ellos no pulverizaron los huesos del muer- hawë warapa kokok@ kuwë (cha.): cuando el fue-
to, aunque los carbones ya no eran más que ce- go crepita, se diría que es la resina warapa que
nizas. kopehou: aquello que se ralla, desmenu- se quema. 2. Tener borborigmos, producir rui-
za o pulveriza fácilmente. nashi hi pë kopehou to- dos intestinales. sin. k o r u r u m o √, shik@ koraramo√
tihitawë: la pulpa de yuca se ralla fácilmente. 2 (hsh)
vb. trans. t kopehea@, inc.: 1. Pulverizar, r e d u-
cir a cenizas; alisar. 2. Repartir (la cacería, el pes- kõre
cado) [kopeha@, dur., pl. obj.; kopehekei, perf.; ko- kõrekõre kë k@: coágulo de sangre. kõre pë:
pehepra@: ponerse a√; koperarei, perf., pl. obj.: di- sangre de un animal muerto. hapoka si ha wa
vidir en varias partes]. 3 estado t kopehea: es- kõre pë tëaprarei: tú transportarás la sangre en
tar parcialmente reducido a polvo o a cenizas; la olla (efectuando varios viajes de ida y de vuel-
estar alisado localmente. kopehewë: estar total- ta). V. @yë
mente pulverizado, reducido a cenizas o cortado
en pedazos; estar completamente liso. shama kë kõrepëwë
a pata kopehewë praa rë tararewehei: ellos descu- Zool., anuro (no id.) comestible.
brieron a la danta hecha pedazos, que yacía (en
el fondo del barranco). V. h@r@k@√, si flaka√, si ko- korereamo√
p e h e √, t i k i √; V. akatahu√, hahat$o√, hakaro√, kaka√ vb. intr. t korereamou: manera de gritar que
tienen los loros.
kopeta (esp. escopeta)
Escopeta, fusil de caza. kopeta rë a wãri ma kuo koreshe
tëhë, @yë@yë rë kë k@ pata firefiremou totihia ha, ka- Zool., hormiga; Trachymyrmex diversus ( H y m e-
hë kë iha: de nada te valdrá tener un fusil de ca- noptera: Formicidae: Myrmicinae). Es una hor-
za, tu sangre manará a chorros, eso es lo que te miga roja bastante grande, su cabeza es chata
ocurrirá. sin. V. a r a k u s a, h õ m o m a m @, parekerim@, y sus movimientos más bien lentos.
mokawa (hsh), tãim@ hi (hra)
kõreshe
kopetei mashi Bot., planta mágica cultivada (no id.). Son las
Zool., abeja (no id.). Vive en los huecos de los mujeres quienes la utilizan. La planta se pulve-
árboles y su miel es comestible. riza, y el polvo, derramado sobre las huellas de
enemigos, les produce a estos dolor de piernas,
kopiha (esp. cobija) los hace caer enfermos, y terminan por regre-
Cobertor. sar a sus casas.
kori Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 174
k
[koriromaprou; term.]. sin. kãrãpã (hsh); V. i h i- abajo (mismas desinencias que para koro√). y a-
r u p @, huya; sin. V. mãrãnãp@, okaro, õkõtõma mak@ it$oa korohokema: nos metimos en el agua
un poco río abajo. fkoro t$eri: la gente de río
kori una abajo, las comunidades que viven río abajo
Zool., ave, garciola real; Pilherodius pileatus ( A r- (con respecto al lugar de residencia propio). V.
deidae). √kiri√, koro m@si, koro të√; ant. ora
koriyoma koroho√
Bot., árbol; Talisia reticulata (Sapindaceae). Su V. koro
madera es muy buena para leña.
korokoro sihi
koro Bot., árbol; Peltogyne sp. (Leg., Caesalpiniaceae).
1 vb. intr. t koroo: estar río abajo; ubicarse en Este árbol se encuentra con mucha frecuencia
la parte trasera de una curiara; caminar atrás en colonias, nace en lugares inundados y su
[korokei, perf.; koroprao: permanecer atrás por madera es excelente para cocinar y para calen-
poco tiempo; korotama@, fact. de korotou; koro- tarse.
t a m a k e i, perf. del fact. de korotou; korotao: per-
manecer atrás por largo tiempo; k o r o t o u: poner- koroku (pei)
se a caminar a la zaga (de una fila) caminar a Anat., las nalgas, el trasero, el tren trasero. kõ-
la zaga por un momento]. rahara kë k@ rë kua- mishi hena ha koroku ta pako hëiku: posa tus nal-
wei ha, kë k@ ma kuo koroo tëhë, yamak@ it$oa ora- gas sobre las hojas kõmishi; ihiru pei koroku ha
h a k e m a: el lugar donde se encontraba el mons- yorehi sik@ wai sheniniwë rëkema (mit.): colocó
truo rahara era río abajo (con respecto al sitio una cesta plana de tejido abierto sobre las nal-
donde estábamos), y nos metimos al agua un gas del niño. f koroku roama@: hacer sentar
poco más río arriba (del lugar donde él se en- (chistoso). sin. posi roama@ fkoroku si r≤k≤-
contraba). 2 vb. trans. t k o r o p o u: manejar una r≤wë: tener las nalgas arrugadas. fkoroku ti-
curiara desde la popa, dirigir una curiara desde tia@: cubrirse las nalgas con ropa, ponerse un
atrás; conducir una máquina con motor, con- short o un pantalón. a koroku ta titik@: ponte un
ducir una curiara a motor (neol.). V. koro të√ k o- pantalón, un short, etc. (lit.: mete tus nalgas
r o t a @: bajar, colocar más abajo, desplazar hacia adentro de algo).
abajo. poshotom@ kë a korota@ ha mah@ron@: “pei,
yare hu ta opar@” (mit.): él puso la tortuga más kõrõmãri
abajo (desplazándola desde la frente hacia la Zool., ave, corocoro verde; Mesembrinibis cayen-
nariz) y dijo: “muérdeme la nariz, pues”. k o r o- nensis (Treskiornithidae). Es un pájaro negro de
t a m a @: 1. Hacer caminar a alguien atrás (de una pico largo y curvado que busca gusanos en el
fila) [k o r o t a m a r e i, perf.]. 2. Dejar una curiara río cieno, a orillas del agua.
abajo [korotamakei, perf.]. 3 estado t koroa: es-
tar río abajo, haber sido colocado río abajo. k o- koro m@si
r o p r a w ë, pl. obj., disp. 4 sus. t k o r o: parte ba- Oriente, este. V. koro; ãmo m@si, hetu m@si, ora
ja de un objeto largo; base; río abajo. La oposi- m@si
175 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ kotata
kõsirem@ kõtãkõtãmo√
V. posi ikeketorewë V. kõ√
kosisi kotata
V. kosi Zool., avispa (no id.).
koteke√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 176
kotori koyoko√
V. kotowë 1 vb. intr. t koyokoa@, inc.: mezclarse con
personas de otra comunidad [koyoka@, dur.; ko-
kotorihipë y o k e i, perf. de k o y o k o o; k o y o k o m o r ã y õ u, perf.
V. kotowë del dur.; koyokomou, dur.; koyokoo: estar entre-
mezclado, estar mezclado con personas de otra
kotowë
k
o de diversas comunidades; koyokoprou: llegar
Zool., especie de roedor pequeño (no id.). a mezclarse con personas de otra comunidad].
heha, ai pë rë koyoka@wei, ya pë nowã t$aa shoa-
kotua (v.i.) rei kurei: yo hablé con los que viven mezclados
Zool., ave, cotúa agujita; Anhinga anhinga ( A n- con nosotros, provenientes de otra comuni-
hingadae). dad); ai pë rë koyoka@wei ya pë nowã t$aa shoa-
rei kurei: les he informado a los de la otra co-
kõt$ãrãwë katosihi munidad que viven con ellos. koyokamou: se
Bot., árbol, ojo de zamuro; Dioclea guianensis dice de sustancias que pueden ser mezcladas.
(Leg., Fabaceae). 2 vb. trans. t koyokoa@, inc.: mezclar, poner
juntos objetos diferentes o sustancias diver-
kõt$ãrãwë t$ot$o sas, mezclar alucinógenos diferentes, mezclar
Bot., bejuco (no id.). sin. kuhãwë t$ot$o (hra) cuentas de distinto color. [k o y o k a @, dur., pl.
obj.; koyokokei, perf. del inc.; koyokopou: guar-
kõt$ë dar, conservar objetos mezclados, conservar
1 sus. t kõt$ë (pei): base, pie (de un árbol, de un resto de alucinógenos mezclados, llevar
una elevación de terreno). pei hi kõt$ë: el pie del puestos adornos de plumas provenientes de
árbol. fkõt$ë ha(m@): al pie de, en la base de. distintas aves; koyokopra@: ponerse a√]. 3 esta-
hii kõt$ë ha: al pie del árbol; pei mak@ kõt$ë: base do t k o y o k o a, perf. est.: estar o haber estado
de una pared rocosa; pei mak@ kõt$ë ham@ t$ë pë mezclado. koyokowë: estar mezclados (miem-
ã y õ r i m a: ellos circunvalaron la pared rocosa de bros de distintas comunidades, objetos de di-
la montaña por su base; hei morãmãnã k@ wãri ferente naturaleza). sin. V; heshi√, kõkã, kõni√,
rë uprayahi, @h@ kõt$ë ha weti kë a wãri roa (way.): nikere√
el monte Morãmãnã que se alza cerca de aquí,
¿quién vive (lit.: está sentado) al pie de esta koyop@ (pei) (hsh)
montaña, pues? 2 vb. intr. t k õ t $ ë a @: colocarse Anat., corazón. sin. koko (pei)
al pie de, colocarse en la base de [kõt$ëkei, perf.].
3 vb. trans. t kõt$ëa@: poner debajo, llevar ha- koyoshi
cia abajo [k õ t $ ë k e i, perf.]. sin. hit$ë; V. koro koyoshi: frutos comestibles del árbol koyoshi
hi Pl. koyoshi kë k@. koyoshi hi: bot., árbol (no
kõt$ët$ë√ id.), crece en las regiones montañosas y sus fru-
V. t@√ tos alcanzan la madurez durante la estación se-
ca. Pl. koyoshi hik@.
kot$o
Clas. nom., entra en la composición del nom- koyoshi këëkëëmorewë
bre de un bejuco. V. ãrõ kot$o Zool., ave pequeña (no id.) que vive en la ori-
lla de las corrientes de agua.
kõ≤kõ≤m@
Onom.: hembra del paují, llamada así debido a koyotohima
su forma de gritar. V. paruri; ant. V. paipaim@ V. sin. kroakroa
177 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ krehe
kramosi krë@krë@mo√
1. Zool., gran mariposa nocturna. 2. Nombre de V. krë√ (2)
una sustancia mágica que se prepara con la ma-
riposa seca y pulverizada. La víctima se pone krëshë√ (hra)
k
muy delgada, su piel se torna grisácea y se aper- V. sin. këshë√
gamina, como la de los ancianos; más tarde apa-
recen llagas y puede producirse ceguera. Estos kre√
síntomas corresponden con exactitud a los de vb. irr. 1 vb. intr. t k r e y o u: quebrarse fácilmen-
una oncocercosis avanzada. sin. kamosi (hsh) te (se dice de ramas frágiles y de ciertos árboles).
horoeti hipë kreyou si ihehewë: (las ramas de) los ár-
krao (esp. clavo) boles horoeti se rompen con facilidad 2 vb. trans.
Clavo. t krea@: 1. Partir en varios pedazos un objeto alar-
gado. 2. Partir plantas, ramas o arbustos con la
krãri√ mano, hacerlo mientras se está andando para d e-
1 vb. trans. t krãriã@: roer, comer un alimen- jar marcado el camino [k ë r a r e i, perf., pl. obj.; k ë-
to que cruje entre los dientes [krãrikrãrimou rei, perf.]. hii kë hi pë rë këapotayouwehei, pë të
(chistoso): comer así rápidamente]. 2 estado t mãyõ yãshikiã kua ha tahiaikun@: en varios sitios
krãrikrãriwë: crocante. sin. kãri√ (hsh) ellos han partido los arbustos con la mano para
dejar marcado el lugar por donde pasaron, en un
krãrikrãri√ solo lugar se cruzan varias pistas. fhurõhurõma
V. krãri√ k r e a @:partir con la mano palos delgados para el
techo de un refugio provisional. kiham@ hurõhu-
krashi rõ kë a kreamahe, suwë kë pën@: las mujeres se fue-
1 Onom. t k r a s h i !: golpe asestado con el filo ron a partir palos delgados para el techo de los
de una herramienta; grito que profiere un cha- refugios provisionales. 3 estado t krea no, res.:
mán que está curando a un enfermo, cuando arbustos partidos con la mano por una persona
lucha contra un ser sobrenatural dándole gol- que quiso dejar marcado su paso. hii kë hipë krea
pes con el filo de una herramienta. 2 vb. trans. no rë tararewehei: ellos descubrieron arbustos par-
t krashikrashimou: dar golpes de machete, tidos con la mano (para marcar el camino). fyo
cortar con machete. krëa: paso de una persona señalado dentro de
la vegetación por arbustos partidos a mano du-
kraya rante su desplazamiento. hei kë e yo wai krëa he
Zool., oruga (no id.). Se la encuentra con fre- haa kure: he aquí el paso (está indicado por ar-
cuencia sobre el árbol saladillo, del cual come bustos partidos con la mano). sin. k ë √, krë√ (hra)
las hojas. Es una oruga comestible pero, como
es velluda, hay que tostarla antes de destripar- kreakrea (hsh)
la y cocinarla. V. yotenama
k
morãyou, perf.]. mashit$a a hapa hët@@ tëhë t$ë kri-
krep≤ ≤fi (hra) mou shoarayoma: se escuchó un crujido cuan-
V. krepõ ≤ do la tierra comenzó a deslizarse (lit.: comenzó
a partirse). fhi krimou: la madera cruje (po-
krerokreromo√ dría romperse), advertencia cortés que le hace
vb. trans. t krerokreromou: 1. Separar, arran- el que va adelante al que le sigue, cuando las
cando con la mano, la pechuga de un ave. 2. P e- personas se desplazan haciendo equilibrio so-
lar cambures o plátanos verdes con la mano. bre palos o troncos de árboles, para atravesar
sin. kerokeromo√ (hsh); V. washë√ charcos de agua o ríos. sin. kimo√ (hsh)
kretiti√ kroakroa
V. hek@ kretiti√ V. kroa√
kreukreup@ krõhõkrõhõmo√
estado t kreukreup@: gelatinoso; pegajoso. sin. vb. trans. t krõhõkrõhõmou: sondear una ma-
keukeu√ (hsh); V. h u s u √, yõri√ driguera haciendo girar rápidamente entre las
179 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ ku√
palmas de la mano un bejuco que se ha intro- hagan que sus perros maten presas de caza, y
ducido en ella, y a cuya extremidad se le ha da- la carne hervirá a grandes borbotones para us-
do forma de gancho; determinar la dirección de tedes).
la madriguera de esa manera.
kr≤ikr≤imo√
kroke (hra) (hsh) vb. intr. t kr≤ikr≤imou: producir un ruido ca-
V. sin. koshi da vez que se traga un sorbo de líquido; soni-
do que hace un bebé cuando mama. ihiru kë a
krokema ãsi wai kr≤ikr≤imou yaioma: el ruido que hacía el
Zool., hormiga (no id.). pequeño se oía: mamaba de verdad. V. k o √,
shati√
krõkõ
Zool., sapo; Bufo margaritifera (Bufonidae). krukukum@
Zool., nombre genérico que se aplica a los bú-
krokohorim@ hos, a las lechuzas y a las rapaces nocturnas. V.
Zool., venado pequeño; Mazana s p . (Cervidae). koikoim@
sin. koshikoshirimi (hsh), p r e ã r i; V. haya
krukup@ (pei)
krokoshi Anat. 1. Nuez de Adán. 2. Hioides, órgano ubi-
V. koshi cado en la mandíbula de los araguatos, y que
k
cumple la función de una caja de resonancia.
krooko√
vb. trans. t k r o o k o a @: dar un golpecito con la 1. ku√
punta de un objeto, tocar a una puerta una vez 1 vb. intr. t kuaa@: moverse, desplazarse, ac-
[krooka@, dur.: tocar varias veces; krookokei, tivarse [kuaprarou: moverse sin cesar, ir de un
perf.]. lado para otro]. weti naha kafë wa rii kuaa@?
(mit.): ¿y tú? ¿cómo te desplazas tú?; h e k u r a
kroshi (hra) kama pë yahi ham@ pë rii kuaa@ rë shoaonowei
V. koshi (mit.): ellos se fueron enseguida hacia la casa
de los h e k u r a; a kuaa@ he yatiotihë: no te empe-
krosho cines en irte; a kuaatihë: no te muevas, qué-
1 Onom. t krosho!: sonido que produce un date tranquilo; heha t$ë wãri kuaa@ tëhë ya wa-
objeto puntiaguado cuando penetra una mate- rokei kunomai (mit.): si tan sólo hubiera podido
ria. õmawë hãtõ nahin@ u hiwëhama: “krosho! kro- llegar mientras él estaba ajetreado aquí; pei yo
sho!” (mit.): Õmawë perforó el suelo (por encima ham@ a kuaahër@ma: él se fue siguiendo el cami-
del agua) con la punta de su arco, y esto sonó no; kamiyë weti naha kë ya wãri kuaapë: ¿y yo?
como: “¡krosho! ¡krosho!”; paruri e k@ ha roikun@, ¿qué va a ser de mí? kukei, perf.: encontrarse
“krosho!”, pë shëremahe: había paujíes posados en un lugar preciso en un momento determi-
(sobre una rama), ellos los mataron (con flechas nado. V. kukei. kumou: formarse. yuu a nami
de punta arpón). 2 vb. trans. t kroshomou: dar kumou: tengo la sensación de que se está for-
golpes con un objeto puntiagudo, darle golpes mando un absceso. kuo: ponerse o estar en un
de lanza a alguien, matar con una flecha de estado, encontrarse en un lugar determinado
punta arpón [kroshomotou: ponerse a√; krosho- [kukei, perf.; k u p r a m o u, pl. obj., disp.: estar dis-
kroshoprao (hsh): repetición del acto]. paruri pë perso; kupariyo, perf.: estar al borde del agua;
napë ha huomopotuhen@, pë t$ë pë no kroshokro- kuprao: permanecer por un momento en un lu-
shoprao henaopëreshi (hsh): a la madrugada par- gar; kuprou: ponerse en un lugar; k u t a o: perma-
tieron, cada uno por su lado, a matar paujíes necer mucho tiempo en el mismo lugar]. kiha
(por el resultado me di cuenta de que) sus fle- ya kuo: me voy a poner allá; a no kuopimi: cier-
chas con punta arpón no habían fallado el tamente él no está allá; kahë kë iha a kuo hea-
blanco; yëtu hãtõ kë ya nahi pata kroshomotama- pë: se quedará contigo; hõrõnãm@ a yai kuo mãõ-
rei ha, ei naha ya hõã kuu tao (way.): yo no espe- ma ohiri pëmak@ no peprarou piyëkou shoaa: si
raré para decirles a los otros que te golpeen con Hõrõnãm@ no hubiera estado allá, todos esta-
el fuste de un arco (utilizado como lanza), eso ríamos todavía sumidos en la desgracia y en
es lo que yo digo. el hambre; @ham@ a kuo nareotayoma: él fue a
ponerse con los otros; ëyëha pëhëk@ ta kuo: me-
krot$akrot$amo√ támosnos aquí (nosotros dos); hapa proke kë
vb. intr. t krot$akrot$amou: hervir a grandes ma kupramoma (mit.): antiguamente las cuevas
borbotones. hiima iha wama pë yarop@ ha shë- estaban vacías (los hekura todavía no las habi-
man@, wamak@ yarop@ wãri krot$akrot$amopë: sal- taban); @ra wãisip@ kë na pë wai kupramoma, opo
gan de caza con sus perros, y comerán carne (lit.: rë na pë wai kure naha (mit.): los dientes del
ku√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 180
jaguar eran pequeños, tan pequeños como los “pë ta iriamo shë!”, no porep@ pata e kuma (mit.):
del cachicamo; amiushiwë u ha, koro u ha, yare “¡diviértanse!”, dijo un anciano de entre los
kãi rë kupariyowehei: ellos me dejaron a orillas espectros; “pëmarek@ nohi wãripou waikiwehe”,
del río Amiushiwë, río abajo. fkuo pëtao: eso yamak@ kurayohër@@wei: “ya ellos nos odian”,
no es nada, eso no tiene importancia; deja eso decimos nosotros al pasar; “tei, tei, tei...”, t$ë
(deja eso de lado, olvídalo). kupraa@, it.: lle- heã t@t@ kutou shoarayoma (mit.): “tei, tei, tei. . .”
gar unos tras otros. kuprou: llegar a ser, trans- así sonaron enseguida los ruidos de la noche;
formarse; nacer; ponerse en un lugar [kurari- “pë miõtihë!”, ya kutaa@ he haruma: en el trans-
yo, perf., pl. obj.]. kuprou es un verbo que se curso de la noche yo (les) dije varias veces que
utiliza en gran variedad de casos y cuyo senti- no debían dormirse (lit.: “¡no se duerman!” re-
do general es: “producirse”. hekura pë kõmi ku- petía yo durante la noche); “heãhãtu prare kë
prariyoma (mit.): todos ellos se transformaron t$ë!”, t$ë pë kuatarou ha yaion@: “¡no hay nin-
en hekura; korihiotom@ hekura nahi pë kurariyo- gún terreno movedizo!”, pretendieron ellos.
ma (mit.): los árboles korihiotom@ se convirtie- f kuoran@ kunomai: no decir (forma petrifi-
ron en árboles de los h e k u r a; wawa e hena kuprou cada específica de los diálogos ceremoniales).
shoarayoma (mit.): se metamorfoseó inmedia- wa kuoran@ kunomai (way.): tú no lo dirás; ãi-
tamente en rana; ihiru a kuprariyoma: ha naci- wë iha yuri ya e ta ria sho, ya kuoran@ kunomai
do un niño; suwë kë a hapa kuprariyoma (mit.): (way.): yo nunca pienso en ir a compartir pes-
fue una niña la que nació primero (o: la prime- cado donde mi hermano mayor (lit.: “voy a
ra mujer nació); kiham@ kë a ta kupraru: ve a po- compartir pescado a casa de mi hermano ma-
k
nerte allá. kurayou, perf.: llegar a estar (en un yor”, yo no digo eso). fkuu he reshiprou: V.
lugar determinado); desplazarse de un lugar a kuu yakëo f kuu katitou: decir francamente.
otro. shereka shororowë e sik@ ha kurun@ mayep@ ipa t$ë nahi sipo tap@tap@p@ it$ãpraa hea, ya kuu
pën@ shereka k@ nohi toamahe (mit.): las plantas katitou waikiwë: yo poseo un arco untado con
de cañas para flecha nacieron apretadas entre resina que está apoyado (contra algo), es eso lo
sí (en este lugar), y los tucanes se prendaron de que yo digo francamente, sin dudarlo. fkuu
ellas; puu yama upë ha koarar@n@ yamak@ kura- r u k ë @: declarar, afirmar concluyentemente
yohër@@wei: nos comemos la miel y después nos [kuu rukëma@, dur., pl. de actos; kuu rukëkou: re-
ponemos en camino; kiham@ kë a wãri ta kuro- petir sin cesar]. e naha kamiyën@ pë niya kuu ru-
hër@: ve a ponerte allá; fëyëm@ kë a ta kuru (hra): këma@ yaro: es eso lo que yo quise afirmar; a
ven por aquí; weti ham@ pei kë wa t$ë pë kura- kuu rukë@ ha, “hãõ!” e naha wa puhi kuu: cuan-
yoma ta kë?: pero, ¿a dónde se han ido ellos? do se afirma algo con fuerza, yo me avengo;
k u t a a @, it.: producirse varias veces. kutou: po- “mãrõkõ kë a ta kõruhër@, wa kuu rukëkou tikoo
nerse por un momento en un lugar. kiha t$ë mai (way.): “vuelve a casa sin haber obtenido
mot$oka kutou tëhë: cuando el sol llegue a este nada”, no vas a repetirme eso en forma peren-
lugar (del cielo); heha kë a ta kutaru: métete toria. V. r u k ë √ f kuu wawëto√: decir franca-
aquí (por el momento); yãno a ha a kutou të- mente, declarar sin ambages. ya kuu wawëtoo
hë, pei wa nakataa@: tú lo llamarás varias veces m@ hetuo rë, wa ha kirin@ wa wã shirõ rëmotii ma
cuando él ya esté en el campamento. 2 v b . rë kui: yo lo digo francamente a mi vez: es por-
trans. t k u m o u: construir un refugio provi- que tienes miedo que siempre te opones (a
sional para pasar la noche. iwa a rë tishinowe- nuestras decisiones). f kuu yakëo: repetir sin
hei ha yamak@ kumou shoapariyo: nosotros cesar, sin. kuu he reshiprou 3 estado t kua: es-
construimos nuestros refugios provisionales tar (en un lugar determinado en un momen-
en el lugar donde ellos habían cavado la tie- to determinado), existir; el negativo kuami (no
rra para matar a una babilla. sin. V. hãtõ nahi- estar, no existir) se emplea con mucha fre-
√mou k u u: decir, emitir un sonido, producir cuencia. a kua: sí hay de eso; a kuami: no hay
un ruido [kuatarou: ponerse a decir; k u m o u: re- de eso; urihi ham@ a kua: él está en la selva; yu-
petir, decir algo de manera habitual; kuoprou: ri pë kua: hay peces; kiha a kuatayoa: él está
decidirse a decir (después de haber escuchado allá; ai pë pruka kua waikiwë: ya hay mucho de
largo rato), ponerse a decir (pl. suj.); kupraa@, eso; ya ihirup@ kuami: no tengo niños; kahë a
it.: repetir, decir (unos a continuación de ta kua hëpo: tú, quédate en casa; mihi yaro kë
otros); kuprarou: decir unos después de otros; k@ kua kure: allá hay cacería. kuprawë, pl. obj.,
kurayou, perf.: decir sin esperar; kutaa@, it.: de- disp. ei pëhëk@ im@k@ rë kuprai naha t$ë pë im@k@
cir varias veces seguidas, repetir; kutou: poner- rii kuprawë (cha.): sus manos son como las
se a decir, repetir de tanto en tanto]. “weti kë nuestras (las tuyas y las mías). kuwë: ser (de
wa tuyë@ ta kurawë?” yoawë e ha kurun@: “¿qué es tal o cual manera); existir, estar (en un lugar
lo que estás cortando?”, dijo Yoawë; “na@ kë determinado); poseer tal o cual característica
ya totiha@”, a kuu mai: él no le dijo a nadie que intrínseca. hei naha rasha kë pë kuwë: es así co-
las flores n a @ eran deliciosas (lit.: él no dijo: mo son los pijiguaos; sirõrõm@ e naha kë a he
“experimento placer cuando como flores n a @”); wët@wë kuwë (mit.): Sirõrõm@ es así de alto; po-
181 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ kukei
k
van asociadas ellas mismas a desinencias más V. √hawë
complejas. Existen también formas más espe-
cíficas, como ser: ku√hawë, kunoha (forma pe- kuhãwë hakosi
trificada), kunomai (forma petrificada), kurahë V. kuhãwë natosi
(forma petrificada), kurawë (forma petrificada) y
kutaen@ (forma petrificada). Como puede verse, kuhãwë natosi
algunas formas de ku√ son formas petrificadas, Bot., árbol; Dioclea guianensis (Leg., Fabaceae).
el sufijo asociado (simple o compuesto) no se sin. kuhãwë hakosi
encuentra en otra parte ni existe con otro sen-
tido. Con excepción de las formar petrificadas, kuhe
los ejemplos con ku√ se ofrecen en la entrada V. √he
correspondiente al sufijo al cual está asociado el
auxiliar: se encontrarán ejemplos de kuhe en √kuhuru
√he, de kuprei en √ p r e i, etc. ant. V. √ma (2) Des. vb., compuesta por √ k u, alomorfo del per-
fectivo √ke√ seguido del direccional vhv √rayou
√ku en presencia de una F2. õãsimi heãrõhë nii e k@
Sufijo verbal, alomorfo del perfectivo √k@√ d e s- wai hipëa ta ha@kuhuru: Hija mía, apresúrate a
pués de una vocal posterior (o, u), dentro de un ir a darle de comer a tu esposo (ubicado enfren-
verbo transitivo y en presencia de una F2. yëtu te).
kõã yama ãsho ha pat$ot$okun@, warë pë haria@he:
nosotros partimos rápidamente la leña y ellos 1. kui
ponen a cocinar los váquiros; yãã kë t$ë henak@ Loc.: yo no sé.
ha hãrãrukun@ t$ë ha rõshitaak@n@: machucó ho-
jas dentro de su mano, y desnudó el suelo con 2. kui
el pie (para tener suerte durante su búsqueda); Auxiliar ku√ e √i√ (modalidad espistemológica)
rahara kë k@ horoi huwërema, këk@ ha yukun@ yãno- dentro de la modalidad de evidencia rë kui. hei
mãm@ pë rii ha këk@ hipëa shoapeheroma (mit.): a ma rë kui: aquí está (sin lugar a dudas); hei ihi-
atrapó un pequeño monstruo r a h a r a, lo agarró, ru a rë kui, a hariri: este niño está enfermo. V.
y luego lo ofreció a los Yãnomãm@ (como ani- √ma√ (2), √i
mal de compañía).
kui kë (hsh y región del Padamo)
kuatom@ Ahora. V. sin. hei tëhë
Zool. ave (no id.) de la familia de los Psitácidos.
kukei
kufrãima sina (hra) Forma petrificada compuesta por el auxiliar
V. kuhãima sina k u √, el perfectivo √ke√ y la marca temporal √i. Se
utiliza en frases que están en futuro perfectivo
kuhãima sina o en pasado perfectivo. a hushuo kukei: él se dis-
Zool., rana arborícola; Hyla marmorata (Hyli- gustará; ai t$ë henaha ya ishinomou kukei: yo tra-
dae). bajaré en la quema del terreno pasado maña-
kuima√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 182
na; yëtu kë suwë e kãi shipëna@ rë kukeiwei (mit.): fuerte y perfumado que los indígenas recono-
la mujer no tardó en quedar embarazada; t$ë ye- cen, y proceden entonces a recoger los excre-
fi rë kukeiwei (hra): lo cargó sobre sus espaldas; mentos de la larva. Dichos excrementos se se-
yãno a proke ha t$ë kõprou rë kukeiwei: llegó a una can y se reducen a un polvo fino, que los hom-
vivienda vacía; e tuyëtuyëmotii rë kukeiwei, a shi bres hacen aspirar a las mujeres que desean,
wãrihou puhio yaro (mit.): estaba allá, tejiendo comprimiendo vigorosamente la mano sobre
y tejiendo su cesta sin cesar: deseaba metamor- la boca y la nariz de ellas. kumi ya rii fa feshi-
fosearse. prar@n@, mãrã ya sifi fa feshiprar@n@, ya rii kumiã-
@wë (hra): mezclaré el afrodisíaco kumi con la
kuima√ corteza del árbol mãrã sihi y utilizaré (esta mez-
V. √ima√ cla) para seducirla. kumi t$ot$o: bot., bejuco
(no id.). 2 vb. trans. t kumiã@, inc.: utilizar
kuimakiri (una vez) el afrodisíaco para seducir a una mu-
V. √ima√ jer [kumima@, dur.: hacerlo varias veces; kumi-
rei, perf.]. nãrõriwën@ suwë kë k@p@ kumimama
kuimati (mit.): Rabipelado utilizó varias veces el afrodi-
V. √ima√ síaco kumi para seducir a las dos mujeres.
k kuma ma
Zool., pez, aguadulce; Hoplerythrinus unitaenia-
tus (Erythrinidae). Pl. kuma mapë. Este pez se
kunãmãrõ
Zool., sapo (no id.). Se acerca a los durmientes
y se posa sobre sus pechos; su orín es peligroso,
pesca con guaral o se atrapa mediante una fle- enferma y hace que la tez se ponga amarilla.
cha arpón en corrientes de agua pequeñas; tam-
bién lo capturan las mujeres en las lagunas du- kun@ã (hsh)
rante la estación seca. Se dice que cada vez que V. kunoha
se pone a cocinar un paquete de estos pescados
sobre la brasa, llueve. kunoha
Forma petrificada, integrada por el auxiliar ku√.
kumamasi Expresa un anhelo condicional, realizable o no.
1 estado t kumamasi: planta de tabaco rela- ya oru kunoha: si yo fuera una serpiente; ya ma-
tivamente grande. nahe kumamasi: el tabaco es- harishi maprou kunoha ya rãm@ huu kukei: si yo
tá más o menos grande. 2 vb. intr. t kumama- dejara de tener ganas de dormir, iría de cace-
siã@, inc.: comenzar a ponerse grande (una plan- ría. V. h a, ku√, no
ta de tabaco) [kumamasiprou; term.].
kunomai
kumama si Forma petrificada, integrada por el auxiliar ku√
Bot., planta cultivada, lairén; Calathea allouia y la negación no mai. Significa: no vayan a cre-
(Marantaceae). Pl. kumama sik@ Sus suculentas er, no vayan a pensar que. kunomai expresa a
raíces son comestibles. V. popoa veces una negación más general a propósito de
algo que no se realiza. Esta expresión, no muy
kumãrãwë habitual en el habla corriente, es más frecuen-
Zool., ciempiés. kumãrãrõriwë: antepasado mi- te en los relatos legendarios que cuentan los
tológico, le enseñó al jaguar el arte de despla- chamanes, y en los diálogos ceremoniales su
zarse silenciosamente. uso es muy común. ka@ wakë kuopë kunomai
(mit.): no se crean que el fuego iba a continuar
kumato ardiendo; hore kunomai wa wã: tú no dices
kumato hi: bot., árbol, jigua; Caryocar villosum mentiras (= lo que tú dices es verdad); heha t$ë
(Cargocaraceae). Pl. kumato hik@. kumato mo: wãri kuaa@ tëhë ya warokei kunomai (mit.): si tan
fruto de la jigua. Se recolecta durante la estación solo hubiera podido llegar aquí cuando él es-
seca. Su pulpa aceitosa, cocida a la brasa o her- taba ocupado haciendo sus cosas; urihi ham@ ai
vida, se usa como acompañamiento del pláta- kë t$ë wai huu tëhë kunomai (mit.): ni por un
no. Pl. kumato moku instante se le ocurrió pensar que los demás es-
taban todavía en la selva. fwa kuoran@ kuno-
kumi mai: fórmula del diálogo ceremonial que sig-
1 sus. t k u m i: afrodisíaco. Cuando la larva de nifica: no lo digas, no digas eso. Equivale a wa
cierto coleópetero (no id.) se aloja en un beju- kuu mai en el lenguaje corriente. sin. kunomrai
co, la madera de esta planta exhala un olor (hra)
183 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ kurat$a
kupërahei kurahë√
V. √përei estado t kurahëwë: valiente. yãnomãm@ kura-
hëwë t$ë pë riha ya t$ë pë ã huama@ si ihehewë
kupërei (way.): yo siempre respondo a las demandas de
V. √përei los hombres valientes; a kurahëwë: él es valien-
te. sin. kurëhëwë (hra); V. wait$eri
kupe
V. √pe kurai
V. √ra√
kupiyëk@r@
V. √piyë√ kurakiri
V. √ra√
kupiyeheri
V. √piyë√ kurama√
k
vb. trans. t kurama@: ver en sueños a personas
kupiyei de las que se está apartado, o ver lugares lejanos
V. √piyë√ [kuramarei, perf.]. V. he t$arë√, mahari, pore√mou,
t$api t$a√
kupiyeti
V. √piyë√ kurara akahi
Bot., planta herbácea (no id.).
kup@re
Algunos, una pequeña cantidad de. e naha ku- kurararahei
p@re pë warokeyoruma: llegaron algunos. V. √ra√
kupo√ kurarei
V. √pe V. √ra√
kupohori kurati
V. √pe V. √ra√
kupoi kurat$a
V. √pe kurat$a: fruto, variedad de plátano pequeña.
Pl. kurat$a kë k@: los plátanos de un mismo ra-
kupok@r@ cimo. Cuando están verdes, estos frutos se co-
V. √pe men asados sobre la brasa o cocinados en agua
o en los caldos de los hervidos; cuando están
kupoti maduros pueden comerse tal cual o cocinados
V. √pe en compota. La especie grande y la especie pe-
queña constituyen el alimento básico de los
kuprehei Yãnomãm@, los platanales ocupan la mayor
V. √prei parte de la superficie de los conucos (alrede-
dor de un 75%). Dentro de la mitología, el amo
kura√ del plátano es Aparecido, a quien los seres hu-
V. √ra√ manos van a robarle las plantas que él se nie-
ga a ofrecer. Dentro de una compota de pláta-
kurahari nos (de la variedad grande o de la pequeña),
V. √ra√ se consumen las cenizas de los muertos. kura-
t$ayë ya k@ rõshi ta wa kë! (lit.: yo voy a comer
kurahë mis plátanos pelados cocinados en agua), fór-
Siempre al comienzo de una frase: expresa mula que usa una persona para anunciar que
asombro. kurahë rë t$ë pë wai horeheta: ¡qué va a organizar una ceremonia funeraria. Du-
mentirosos son!; kurahë t$ë wai ta nosiyemou pi- rante ciertos discursos (wayamou, patamou), o
yëapraowë: qué mandón es ése; kurahë t$ë mo en conversaciones entre ancianos, la palabra
kurawë Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 184
rõkõm@ ãsi es siempre sinónimo de kurat$a; p o- mes? (allá donde vives); weti ham@ pë huu ku-
reawën@ kurat$a kë pë tamarei no kureshi (mit.): rawë?: ¿a dónde van ellos?; weti t$ë ã no kiria
fue Aparecido quien hizo que se descubrieran k u r a w ë ?: ¿qué es ese ruido aterrador (y leja-
los plátanos; kurat$a kë wa k@ harir@: cocina plá- no)?; miha wamak@ për@a kurawë?: ¿es por allá
tanos (en agua); kurat$ayë kë k@ rõshi ta tupa, que viven ustedes?; weti kë wa tuyë@ ta kurawë:
ya k@ wapë: pon a hervir plátanos para mí, yo ¿qué es lo que estás cortando? (el hablante vi-
me los comeré. kurat$a ãsi hena: hoja de es- ve en otro lado y acaba de llegar al lugar don-
ta mata de plátano. sin. kurat$a si hena kurat$a de vive el oyente).
i r o: variedad de plátano (lit.: kurat$a araguato).
El tallo es rojizo como el pelaje del araguato. kurëhëwë (hra)
kurat$a kë nasik@: plátanos más grandes que V. sin. kurahëwë
los demás, que se encuentran en la parte supe-
rior del racimo. Pl. kurat$a kë k@ nasik@. kura- kurëkurëm@
t$a na: frutos más pequeños que los demás que Zool., ave, sorocuá de cola blanca; Trogon viridis
se encuentran en la punta del racimo, donde (Trogonidae). kurëkurët$awë: antepasado mi-
cuelgan los restos de la flor. Pl. kurat$a nak@. tológico. Se jactó de ser capaz de llevar de una
kurat$a pasho: variedad de plátano (lit.: k u r a- sola vez una danta, un venado y un váquiro,
t$a mono araña). El tallo es negruzco como el pero se hundió bajo la carga, sus piernas se ar-
pelaje del mono araña. kurat$a si: bot., plan- quearon, se torcieron, y se metamorfoseó en so-
ta de plátano; Musa paradisiaca (Musaceae). Pl. rocuá. V. sin. tëpë heã
k
kurat$a sik@: plantas de plátano; kurat$a sipë:
concha del plátano. kurat$a pë sik@ m@ wai wë- kure
rëa kurarei, kurat$a sipë hiraa kua kupiyei: en un V. √re
lugar hay matas de plátano inclinadas (a las
cuales se les ha cosechado los racimos), en kurei
otros lados hay conchas de plátano por el sue- V. √rei
lo. kurat$a si hena: hoja de esta mata de plá-
tano. kurat$a si hena praa kure: hay hojas de kurem@
mata de plátano por el suelo. sin. kurat$a ãsi Zool., ave, pava úquira; Penelope jacquacu (Cra-
h e n a. kurat$a si kararu: retoño de una mata de cidae). haprua masik@ no kurem@p@ rë roa yahi
plátano. kurat$a ya sik@ kararu t$õm@rema: he ro- (way.): la palma haprua donde viene a posarse
bado hijos de plátano. V. kararu kurat$a si mo- la úquira para comer (manera de referirse a es-
k o: mata de plátano que está a punto de florear te pájaro durante un diálogo ceremonial).
(lit.: kurat$a muchacha púber). V. moko kura-
t$a waika: variedad de plátano que se encuen- kure naha
tra en la región de los Waika (la gente que vi- Locución: así, como, de esta manera. Dentro
ve río arriba, hacia el norte y hacia el este de de una comparación kure naha indica una si-
la región de los Yãnomãm@ centrales). fk u r a- militud entre objetos o situaciones. yuri kë pë
t$a si m@@: ir a visitar (lit.: mirar la mata de plá- mokure kure naha t$ë kapuraship@ kuwë: está cu-
tano). pë kurat$ap@ si wai m@@ mai kë t$ë (way.): bierto de un musgo tan resbaladizo como la
yo no iré más a visitarte (lit.: yo no miraré más sustancia que recubre el cuerpo de los peces;
tu pequeña mata de plátano). fkurat$a si ti- shapono kure naha ei naha të hushõm@ hashitiwë
karea@: separar un retoño de la planta madre kuwë (hsh): el interior es tan seco como el piso
para transplantarlo. V. tikare√ f kurat$a u (que está bajo techo) de una vivienda; @ra pë rë
prea@: consumir una gran cantidad de compo- prei pë nak@ pata totihiwë, hawari koko rõshi pë rë
ta de plátano. uku ta prea: come mucha compo- kure naha pë nak@ kuwë: los grandes jaguares tie-
ta. fkurat$a washëa@, inc.: pelar un plátano ne colmillos tan gruesos como las yuvías.
con los dientes [washa@, dur., pl. obj.: pelar va-
rios plátanos; washa no, res.: plátano pelado; kurikaya
washërarei, perf., pl. obj.; w a s h ë r e i, perf.]. V. p a- Zool., loro real; Amazona ochrocephala (Psitta-
ream@ cidae). Sus plumas caudales se utilizan con fre-
cuencia en el ornato masculino. pei y@m@kak@ ha
kurawë kurikaya t$ë shinak@ huurema: en el orificio del
Forma petrificada compuesta por el auxiliar lóbulo de sus orejas él había metido plumas
k u √, el locativo √ra√ [+ distancia] y √wë [+ es- caudales de loro. kurikayariwë: hekura asocia-
tado]. Dentro de un enunciado interrogativo, do a este pájaro. Repite todo lo que escucha. V.
indica la distancia que separa el lugar del werehi
enunciado del lugar al que se refiere la pregun-
ta; la distancia de que se trata es más o menos kurikayari (hsh)
grande. weti wa t$ë nii wa@ kurawë: tú, ¿qué co- Estrella. sin. shitikari
185 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ kutaen@
k
Forma petrificada integrada por el auxiliar ku√: rias veces seguidas; kushëshou, dur.2]. 2 vb.
denota perplejidad dentro de una interroga- trans. t kushëshëa@, inc.: deshilar, deshacer hi-
ción. weti ham@ kumãrãwë wa t$ë k@ ta kuroha kë: lo por hilo, desentorchar, deshilachar, soltar
pero ¿por dónde ha pasado el ciempiés? V. √ha- una a una fibras que están unidas por un mis-
wë mo nudo [k u s h ë s h a @, dur., pl. obj.; kushëshëpra@:
ponerse a√; kushëshërarei, perf., pl. obj.; k u s h ë-
kuroi shërei, perf. del inc.; kushëshëta@: hacer esto rá-
V. √roi pido]. t$oo t$oku he kushëshëpra@ ha shoaron@:
“yape! t$ooyë t$oku he ihewë no kiriwë” (mit.): él
kurorei (hsh) deshiló algunas fibras de la extremidad de su
V. √rei chinchorro (y dijo): “¡suegra!, mi chinchorro
está a punto de deshacerse”.
kushë√
1 vb. intr. t kushëa@, inc.: soltarse, desatar- kushiyo (esp. cuchillo)
se, deshacerse (un nudo) [kushëprou, term.; k u- Cuchillo. kushiyo rë pë kuoma ma kui ihiru kë
shëtou, desatarse regularmente, desatarse todo k@p@n@ pë ha wãriãp@n@ a kuami totihiwë: cuchi-
el tiempo]. kanawa a nat$a kushëami: la cuerda llos, cuchillos había, pero los dos niños los
de la curiara no está desatada; kanawa a nat$a han echado a perder y ya no hay más. sin. s i-
kushëprariyoma: la cuerda de la curiara se ha para si
soltado. 2 vb. trans. t kushëa@, inc.: desatar,
desanudar [k u s h a @, dur., pl. obj.; k u s h ë k e i, perf.: kushu ha!
desatar un objeto para ofrecerlo; kushëpei, perf.: Fórmula propiciatoria que se pronuncia duran-
recibir un objeto que ha sido desatado; kushë- te la preparación de una sustancia (un veneno,
pra@, ponerse a√; kushërarei, perf., pl. obj.; ku- un alucinógeno, etc.), para que ésta adquiera
shërei, perf.: desatar, tomar para sí un objeto toda la fuerza posible. V. wayu
que se desata; kushëta@: desatar a toda prisa].
kanawa a ta k u s h ë p r a r @: desamarra la curiara; kutaa
pei wa t$ë pë ha kushëarar@n@ ei kë t$ë k@ ta hiyo: Poco numeroso, en pequeña cantidad. pë kutaa:
desprende esos frutos y dámelos; y@@ t$ëk@ a ha ellos son poco numerosos; ai kë t$ë hore kutaa
kushër@n@ a për@oma: él desamarró el chincho- yaia ha: en otra comunidad, donde la gente es
rro (que cargaba sobre la espalda), y se acostó; poco numerosa. sin. V. k u p @ r e, p e h e r i √, porakap@,
ka@ kë wakë ha kushëtar@n@ henak@ wakë piyëma- wãisip@
k e m a: separó rápidamente los tizones y le pren-
dió fuego a las hojas; t$oo t$oku rë kushëtareiwei, kutaen@
t$oku ha õkãprar@n@ a it$orayoma (mit.): desató Forma petrificada integrada por el auxiliar k u √:
rápidamente el chinchorro de bejucos (colga- expresa una relación de causa y efecto. Puede
do de las ramas de un árbol), lo amarró (para traducirse como: porque, por, como. suwë kë
transportarlo), y luego bajó; morã pë rë kui pë t$ë mohõti kutean@ terem@n@ t$ë rë kakaprareiwei
pë kusha@ tëhë riyëhëwë e pë kua shoarayoma (mit.): fue porque la mujer era una atolondra-
(mit.): las pequeñas cestas se volvieron bonitas da que Terem@ la evisceró; rasha sipë hena ta@
kuti Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 186
k
Des. vb. formada por los morfemas √ke√ [+ perf.] Cuñado, en vocativo (raro). kuyãõ, wa nohi pra-
y √tayo√ [+ distancia] en presencia de una F2. hakeherayoma: cuñado, has recorrido un largo
Indica que la actividad proyectada se desarrolla- camino. sin. heri, shori
rá en un lugar distinto del lugar de referencia,
siendo este último con frecuencia el lugar del kuyarowë (hsh)
enunciado. hoko upë ta yarup@kutu: vayan allí Nombre que le dan a Õmawë en las comunida-
(ustedes dos) a preparar una mezcla de fruto del des situadas el sur del Orinoco. katehe a rë kuo-
seje con agua; koa wakë ta horakutu: ve allá a nowei, kuyarowë a wãhã kuoma (hsh): el que era
soplar el fuego (para avivarlo); ihiru a ta kõma- bello se llamaba Kuyarowë. V. k a t e h e, õmawë,
kutu, a kirii: ve a llevar al niño junto a (su ma- yoawë
dre), tiene miedo; warë a ta tukutuhe: vayan allá
a cocinar el váquiro. kuyë√
vb. trans. t kuyë@: cambiar de idea, cambiar de
kuukuum@ proyecto, renunciar [kuyëma@, caus.: hacer que
Zool., mono nocturno, dormilón; Aotus trivirga- alguien renuncie, que cambie de idea; kuyëma-
tus (Cebidae). rei, perf. del caus.; kuyërayou, perf.; kuyëprao: de-
jar una actividad sin completarla; kuyëtaa@, it.:
kuu wawëto√ cambiar de idea o de proyecto varias veces se-
V. ku√ (1) guidas, estar indeciso]. kë k@p@ kuyëa ha par@r@n@:
ellos (los dos) renunciaron de buenas a prime-
kuwãima henak@ ras a su proyecto; prereimariwë kë a hushuo t$ë no-
Bot., planta herbácea (no id.) de hojas largas y wã ha, pë ã he tatopariyoma, pë kuyëa shoapari-
angostas. yoma (mit.): a causa de Macagua que estaba en-
colerizado, ellos volvieron sobre sus pasos, ellos
kuwatom@ renunciaron (a su visita). kuyëaprarou: dudar.
Zool., ave (no id.). t$ë wãri tuo kuyëapraroma: él dudaba en trepar.
fkuyëhëo [+ neg.]: no modificar su actitud, no
kuwëmo√ (hsh) cambiar de proyecto, permanecer firme en su
vb. trans. t kuwëmou: hacer el amor (el que determinación. ya huu kuyëhëo mai kë t$ë: yo
habla es hombre) [kuwëmoma@, perm.: permi- vendré de todas maneras; pë wãri moyawerayou
tirle a alguien que haga el amor; kuwëmorayou, kë a kuhe pë wãri poaa@ kuyëhëo mai kë t$ë: aho-
perf.]. “pëmak@ ta kuwëmo”, pë ma kuuwei ha, ra que están sobre aviso, no dejarán de caminar
ma, wamak@ kuwëmou mai kë t$ë (hsh): “noso- formando dos filas paralelas (para evitar ser sor-
tros haremos el amor”, han dicho ustedes, no, prendidos durante un ataque); pei wa hore ma
ustedes no van a hacer el amor; kirishiwë pë wã- tërëhe hushuo kuyëhëo mai kë t$ë: debido a lo que
ri, pë wãri kuwëmotihë, yãmi kë ya ta kuwëmo acabas de sacar(me), mi cólera no tendrá fin.
(hsh): ustedes, los pusilánimes, no hagan el fkuyëhëmi o kuyëhëwemi: se dice de un obje-
amor, déjenme hacerlo a mí solo. sin. he r@√pra@, to que se halla en un estado tal que induce a que
morõsi na wa√ (hablante mujer), w a √ m o u, y ë r i y ë- se renuncie a él. wa nak@ pata kuyëhëwemi (mit.):
rimo√ tus dientes son tan grandes (que tengo miedo
187 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ kuyuruma
k
Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 188
m
1. ma refuerza la convicción del locutor. eyõshi ma ta
Negación: no. —a riyëhëwë? —ma: —¿Es bello? topraran@: los huecos de cangrejos están bien
—No; —henaha wa huu nareopë? —ma: —¿ V e n- (sin duda allí viven cangrejos); a no wãri hu-
drás mañana con nosotros? —No; ma a ma kuu shua@ totihi ma ta yaitan@: es verdaderamente
tëhë, t$ë k@ hoyoa he yatikema: aunque hubiera exasperante; ya wahati ma ta yaitan@: en verdad
dicho que no (= aunque haya dicho que no lo tengo mucho frío; kurat$a ha rë wamak@ iya@ ma
va a hacer), de todas maneras lo arrancó (halan- ta t$awë? (mit.): ¿acaso ustedes comen pláta-
do con las manos). maa: negación enfática. maa, nos? (el locutor sabe perfectamente que no).
ya t$ë waimi: no, yo no como eso. fma t$awë:
tal vez no. V. ma√ (1), mai kë t$ë 3. ma
Clas. nom., entra en la composición de lexemas
2. ma que se utilizan para designar objetos duros; por
Morfema libre, pertenece a diferentes expresio- ejemplo, es el clasificador de las palabras que
nes relativas a la modalidad. 1 En una afirma- designan la piedra y ciertas frutas duras que hay
ción simple, y bajo la forma ma rë, expresa la que poner a ablandar en agua caliente antes de
modalidad de insistencia. wa hõã ma rë hõriwei: poder comerlas. V. hoko ma, kuma ma, maa ma,
¿no dicen acaso que no tienes más tabaco? (y es morã ma, yãmonã ma; V. mahe, mahi, masi
evidente); a ma rë ihirup@wei: date cuenta que
es (demasiado) pequeño; shama pë ma rë torip@- 1. ma√
wei: todos saben que las dantas están infesta- Auxiliar, expresa la negación de una oración. Al
das de garrapatas; shõmi kë ya ma rë kui: sabes igual que su antónimo ku√, √ma es un auxiliar
bien que pertenezco a otra comunidad; rasha kë postizo, sirve de soporte a muchas formas que
k@ hore ma rë mai: no son pijiguao (es eviden- pertenecen casi siempre a una modalidad u
te); suwë kë ya ma rë mai: no soy una mujer (es otra. ma√ puede estar asociado a una marca
evidente). 2 En una frase articulada en dos ora- temporal como en mahei, maõpërei, maõprei,
ciones A y B ma indica que, a pesar de la presen- mare; se lo puede encontrar con un direccional
cia de A, lo que se produce es B, o bien, insiste o un locativo en m a r a √, mapariyo, m a p e i, m a p i-
en la realización de B en relación a la de A. t$ë yei, mati; también se puede encontrar formas
pë ma wasii tëhë pë huu he yatioma: aunque di- petrificadas como en mahawë y m a r a w ë. maa:
jeron que no irían, de todas maneras partieron; negación asociada a kure. tima kë ya tuyë@ ma ku-
ihirun@ p∫∫ nahe ma totopou tëhë a wãri rë mohõ- re a pawëhëprou maa kure (mit.): corto el arbol
tutionowei (mit.): aunque el niño le estaba al- para recoger miel, pero ésta no aparece; ya oho-
canzando el tabaco, él hacía como si nada; a pa- tamou maa kë a kure: no trabajo; yaro kë ya t$a@
ta ma kui, a taimi: es un adulto, pero es un igno- maa kure: no alcancé la presa. m a i: 1. Niega la
rante; a ma tutewei a peheri namomi: podrá ser realidad de una propiedad, de una acción, de
nuevo (el cuchillo) pero no corta mucho; e pë una situación. Cuando está presente el pron.
pruka pra@ama, ihiru pë ma kui: todos bailaron, pers. de la 3era. persona del pl. de vb. trans. és-
hasta los niños. 3 En presencia del auxiliar te se intercala entre √ m a √ e √i dando mahei. wã-
m a √, ma refuerza la negación (modalidad de in- ritiwë mai: no es malo; nasi mai: no es una men-
sistencia). wa puhi kuu ma mai: tú, ni siquiera tira; t$ë pë nohi rëa@ mai, “krashi!”, pë kuu mai:
piensas en ello; wãri t$ë wai rukë@ ma mai ha ti- los chamanes no curan ningún enfermo, nin-
shikitaa pëa ma kure: ninguna de sus flechas al- guno de ellos ataca la enfermedad (diciendo
canzaron realmente la presa, no hicieron sino krashi al golpearla); kurat$a pë ta@ mahei, ei a pi-
rozarla; ohi pë wayu ha ya puhi wetinahamou, õhi- t$a shirõ wa@ no kupëreshin@ (mit.): no conocían
na ya moku tua@ ma maran@: en verdad no ten- los plátanos y se alimentaban únicamente de
go nada para comer y me pregunto qué voy a tierra; osheanariwë a iriamou mrai a rë taparei-
hacer, ni siquiera tengo ocumo para cocinar. wehei (mit.) (hra): se dieron cuenta de que Cu-
4 Combinado con t a y bajo la forma ma ta, ma carachero no se divertía. 2. Expresa lo prohibi-
189 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ √ma√
tivo enfático. huu he yatiprou mai: sobre todo no se forman de esta manera, entre otras: m o t o r e-
te empecines en ir; pë @k@@ mai pë ta kuo: dejen ma: bejuco enroscado en forma de anillo que
pues de llorar; wa wãri fuu mrai (hra): sobre to- se utiliza como troja; hit$ot$ema: rama curvada
do no vayas; wamak@ ahetou mai: sobre todo no por medio de una cabuya, que le sirve de arco
se acerquen. V. √ h ë, √tihë; sin. mrai (hra). mãõ: a los niños pequeños; h ã r õ m a: paquete de hojas
expresa la negación de un verbo en imperfecti- en las que se cocinan alimentos a la brasa; h ã-
vo en presencia de un marcador temporal pro- rõhãrõma: bejuco enroscado en anillos que se
pio de la modalidad epistémica (√ h e, p r e i, √përei) coloca alrededor de los tobillos para trepar a
en presencia de tëhë (+ duración) o acompaña- los árboles. V. √tima
do por una forma en ha...n@ (coordinación, su-
bordinación). Considera el proceso o la acción 1. √ma√
en su duración. pë rë ohotamou mãõhen@: los que Morfema, suf. vb., aumentador de valencia.
no trabajaron; wamak@ wã huo mãõpëre: ustedes Transforma un verbo intransitivo en un verbo
no han contestado a su pedido; t$ë shipënap@ ya- transitivo; puede indicar el causativo, el facti-
ro t$ë ha@prou ha mãõn@ @ran@ a shërema (mit.): co- tivo o el permisivo, dependiendo del contexto
mo estaba embarazada y no corría velozmente, o del tipo de verbo. Admitiendo que un verbo
el jaguar la mató; t$ë pë he haruprou ha mãõn@ yã- intransitivo tiene una valencia 1 (tiene un so-
kum@ totihiwë kõã t$ë ãsho pë wai h@t@t@ararema lo argumento) y que un verbo transitivo es de
(mit.): como el día no despuntaba, terminaron valencia 2 (implica un agente y un objeto), el
por agotar la poca leña que tenían; t$ë pë wãri morfema √ma√ aumenta la valencia de un ver-
t@raprara@ ha maõhen@, pë rããmou notiatarou yaio- bo en un punto, al agregarle un elemento en
ma (mit.): como no querían desistir, unos tras la cadena de la acción. Se presentan varios ca-
otros se pusieron a gemir; hõrõnam@ a yai kuo sos, y no se debe confundir el √ma√ aumenta-
maõma, ohiri pëmak@ no peprarou shoaa (mit.): si dor de valencia con su homónimo, √ma√, del
Hõrõnam@ no hubiera existido, seríamos desdi-
chados y estaríamos hambrientos; oru ya k@ shë@
maõ kë a kuhe: yo no maté a la serpiente; napë
durativo, resultado plural o que indica la ac-
ción repetida varias veces. 1 . Con un verbo cu-
yo sentido es únicamente intransitivo, como
m
pë për@o maõpë ha ya për@a ma rë kure: sabes bien correr o caer, para obtener el causativo (hacer
que vivo en un lugar donde no hay “Blancos” correr, hacer caer), basta con sustituir la última
(extranjeros). sin. mraõ (hra) m a p e i: negación vocal del verbo (que indica un presente progre-
de una propuesta cuando está referida a un si- sivo), por √ma√ seguido de una marca temporal
tio ubicado en la vivienda o en la plaza central. (necesariamente una √@, dado que √a√ es una
hapoka pata a ma rë taprou mai, hapoka pata pë vocal central), conforme al modelo siguiente:
ma rë rukëprou mapei: ninguna olla grande está RV√ma√@. k e √ i (caer) fke√ma√@ (hacer caer); r ë-
a la vista, ninguna olla grande está colgada en rë√@ (correr) frërë√ma√@ (hacer correr). Para ob-
la casa (= no tenemos). ant. V. ku√ tener el factitivo, basta con agregar otro √ma√
adicional, que le agrega al verbo una unidad de
2. ma√ (hsh) valencia (haciendo que pase entonces de 2 a 3),
V. mra√ dándole así el sentido de: hacer hacer (siendo
entonces el primer √ma√ causativo y el segun-
1. √ma do factitivo): ke√ i (caer) fke√ma√@ (hacer caer)
Morfema, suf. vb., marca del pasado declarati- fke√ma√ma√@ (decirle a una persona que ha-
vo, casi siempre se coloca al final en las desi- ga caer una cosa). El permisivo se obtiene de
nencias verbales; puede ser seguida únicamente la misma forma: ete (madurar, tomando una
por el morfema √he (pron. pers. suj., 3era. pers. tonalidad oscura) fete√ma√@ (dejar madurar)
del pl.) √mahe a iyama: él comió; a huma: él fue; fete√ma√ ma√@ (decirle a una persona que de-
a hurayoma: él partió; paruri ya yehipoma: traje je madurar, que no coseche antes de que ma-
un paují; yamak@ hiratao heatima: durante mu- dure); hayu√a@ (pasar adelante) f hayua√ma√@
cho tiempo nos mantuvimos agrupados; yei ya- (dejar pasar, permitir pasar) fhayua√ma√ma√@
ma k@ ha hukan@ yama k@ wama: recogimos frutas (decirle a una persona que deje pasar a otra).
yaguas que comimos; pë ãiwëp@ a shëremahe: 2. Con un verbo exclusivamente transitivo que
ellos mataron a su hermano mayor; a tokurayo- no tiene durativo, como matar, el aumento de
ma: él huyó; a warokeyoruma: vino a unirse a un punto en la valencia, agregándole el sufijo
nosotros. √ma√ le da un sentido factitivo: shë√@ (matar)
f shë√ma√@ (hacer matar). 3. Con un verbo
2. √ma transitivo que tiene duración, es decir un in-
Morfema, suf. vb., permite construir sustanti- coativo, un desarrollo y un final, siempre exis-
vos. Transforma una raiz verbal en sustantivo ten dos factitivos, uno corresponde al incoati-
conforme a la fórmula: RV√ m a. Este morfema es vo y el otro al durativo, en ambos casos basta
poco productivo y sólo algunas pocas palabras con agregar el sufijo √ma√ en penúltimo lugar,
√ma√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 190
antes de la marca temporal, para obtener el fac- muchas veces seguidas). fmaa a pouamou:
titivo de una u otra fase de la actividad. h a m i- llover constantemente. shëta, @h@ t$ë pë wãri
shi√a@ (salpicar una vez) fhamishi√a√ma@ ( h a- pouamou haruu kuprei: llovió toda la noche.
cer salpicar una vez); hamish√a@ [+sandhi] f maa a prararaa@: disminuir de intensidad
(salpicar varias veces) fhamish√a√ma@ (hacer (la lluvia). Para que pare la lluvia los niños o
salpicar varias veces); ëpëhëa@, inc. (comenzar las mujeres canturrean lo siguiente: “prararaiku,
a ablandar o ablandar localmente) fëpëhë√a√ prararaiku...”. fmaa a sutaa@ [suta@, dur.]: llue-
ma@ (decirle a alguien que comience a ablan- ve muy fuerte. fmaa a shiririmou: lloviznar.
dar un objeto o a ablandarlo localmente); ëpëh√ fmaa hãimã@: desviar la lluvia (cha.). fmaa
ama@, dur. (ablandar varios objetos) fëpëh√ama kë a hõã titëtëwë: se escucha la lluvia cerca.
√ma@ (decirle a alguien que ablande varios ob- maa kë a rë titëtëima@: se escucha la lluvia acer-
jetos). Lo que resulta difícil no es tanto la uti- carse. fmaa kë pë pata rë priririmopërei: llo-
lización del transformador de valencia, sino vía a cántaros. maa kë pë ma pririrou tëhë a rãm@
más bien el lograr determinar las formas co- huu ta totihio t$are: trata de querer ir de caza
rrectas del incoativo y sobre todo, del durativo, cuando está lloviendo a cántaros. 3 estado t
en función del estado del verbo y de su estruc- maap@: lluvioso. t$ë maap@: el tiempo está llu-
tura vocálica. vioso.
2. √ma√ maa ma
Morfema, suf. vb., únicamente verbos transiti- Piedra, roca. pl. ma pë. maa kë ma pata makepo-
vos: indica el durativo. Este implica, por lo ge- hër@ma (mit.): transportaba una gran piedra en
neral, o la repetición de una acción, o bien un el hombro; maa kë ma ham@ a titia shoawë (mit.):
resultado plural. 1. Cuando se trata de un ver- todavía está en el peñasco; maa kë ma resisiwën@
bo con las dos últimas vocales diferenciadas, t$õm@riyoma yorehi si patëtëpoma (mit.): Mujer-
mahari mahei
1 estado t mahari: en sueños, ver algo en sue- Bot., árbol, yagrumo macho; Schefflera moroto-
ños. yare he mahari shëpemahe: soñé que me gol- toni (Araliaceae). Su madera es excelente para el
peaban en la cabeza (con palos); pasho kë k@ kãi fuego. sin. mafei (hra)
mahari rërëimama, pei kë yo ham@: en sueños vi a
monos araña que corrían por el camino hacia maheko (pei)
mí. mahariri: ver en un sueño. rarom@ kõnari kë Anat., rodilla; rótula. Pl. pei mahekoku: las dos
k@p@ ã mahariri ha topraikuk@r@n@ (cha.): oí clara- rodillas (las dos rótulas). pei maheko rë kui, ei
mente en sueños el canto de los pájaros rarom@ hekura pei pë shaponop@: la rótula es el shapono
kõnak@. fmahari ha: en sueños, soñar con al- de los h e k u r a. fmaheko h@k@o: plegar la rodi-
go. 2 vb. intr. t maharimou: soñar; tener una lla, tener la rodilla (la pierna) plegada. shëta, ya
pesadilla [maharimoma@, caus.; maharimorayou, maheko no h@k@o no topropimi: lamentablemente
perf.]. titi ha pë ha miõn@ t$ë pë totihorayoma, pë no logro plegar la pierna. sin. mafeko (hra); V.
t$ë pë maharimou waikioma (mit.): ellos durmie- mahekoku hit$ë@√
ron durante la noche y se sintieron bien, ya ha-
bían soñado. fmaharimou nosi prakëkou: so- mahekoku hit$ë@√
ñar sin cesar. fmaharimou yashushou (hsh): vb. intr. t mahekoku hit$ë@a@: arrodillarse [m a-
soñar sin cesar. 3 sus. t mahariri: ser sobrena- hekoku hit$ë@kei, perf.; mahekoku hit$ë@o: estar de
tural asociado a las pesadillas. Es aterrador, per- rodillas]. V. maheko
turbador de la razón, produce mareo, olvido y
despreocupación. mahariri a wãrin@ yare rë shëpa-
r@he: Mahariri vino a golpearme; wa maharimou
tëhë maharirin@ wa puhi ahimar@: cuando sueñas
mahekom@
Bot., hongo; Basidiomycetes sp. Comestible; cre-
ce sobre los troncos en descomposición.
m
Mahariri te espanta (= te da pesadillas). sin. V.
kurama√, pore√mou, t$ap@√ mahekotoma hi
Bot., árbol; Piper dilatatum (Piperaceae). sin. ma-
maharishi fekotoma fi (hra)
1 estado t maharishi: tener sueño. ya mahari-
shi waikiwë: ya tengo sueño. fhenak@ maha- mahi
rishi: hojas colgantes. fmaharishi mra@: dejar Clas. nom., pertenece a la taxonomía de los ár-
de tener sueño, dejar de dormir. tëpëriwë kë a boles. V. kõkãrã mahi, kõõpari mahi, õrõ mahi,
wãri maharishi mra@ ha kuparun@, a hokëprariyo- morã mahi, etc.
ma (mit.): Hormiguero dejó de tener sueño y
se despertó; pusi, wa maharishi mraa waikirayou: 1. mah@√
pequeño, ¿ya te despertaste? fmaharishi wai- 1 vb. intr. t mah@mamou: se dice de un obje-
you: ser despertado, ser molestado durante el to que los otros tienen ganas de pedir presta-
sueño (no haber dormido bastante). fmaha- do, objeto que se toma frecuentemente presta-
rishi yõprou: sentir unas ganas terribles de dor- do. iro sik@ pë mah@mamou no hushua@: con la ro-
mir. t$ë pë maharishi yõprou ha kõõn@ t$ë pë miõ- pa a uno siempre lo molestan aquellos que la
ma: cuando tuvieron mucho sueño volvieron a quieren pedir prestada (lit. la ropa es molesta
dormir. furihi a maharishi: suelo removido por porque la pueden pedir prestada) [mah@mou: ob-
el paso de una manada de váquiros (lit.: la selva jeto susceptible de ser prestado o de que se to-
tiene sueño). 2 vb. intr. t maharishia@, inc.: po- me prestado]. 2 vb. trans. t mah@ã@: tomar
nerse a tener sueño [maharishii, dur.; maharishi- prestado [mah@mapou: permitirle a alguien tener
ma@, caus.; maharishirayou, perf. del inc.; ma- por largo tiempo un objeto que tomó presta-
harishitou: tener sueño por un momento, tener do; mah@pou: tener un objeto prestado; m a h @ r e i,
siempre ganas de dormir]. shapono ham@ no owë perf.]. mah@kei, perf.: prestar.
kë t$ë pë maharishitou ha yairon@, pë hõhõruãma
(mit.): en el shapono por un momento tuvieron 2. mah@√
sueño y se los escuchó roncar. V. m i √, mota√ Verbo con función adverbial, modifica el sen-
tido de los demás verbos. Expresa la idea de una
mãhãwë hi interrupción seguida de un cambio: cambiar de
Bot., árbol (no id.). ejecutante en un trabajo, cambiar de trabajo,
cambiar de instrumento, de lugar, etc.; puede
mahe traducirse a menudo por: luego, después, a con-
Clas. nom., designa a las mariposas nocturnas. tinuación, más tarde o finalmente. sherekan@ yu-
mãh≤ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 192
ri ya pë tiwëha@ par@oma, siparan@ ya pë tuyë@ ma- mer, provocarles dolores de estómago, hacer-
h@oma: primero arponeé los peces con una fle- los vomitar. a ta për@iku, mihi hama kë pë iya@
cha, luego los golpeé con el machete; warapawë yawëroopë, wa pë maikaprar@: recuéstate en tu
ham@ a për@a mah@kema: fue a vivir a Warapawë; chinchorro, deja que los visitantes coman so-
hei kë k@ ha a wãshimi horua mah@rayoma (mit.): los (si los miras) los vas a enfermar; ware miti-
fue sobre este peñasco donde luego descansó; ai hë, ware maikaprar@hë: no me miren comer, no
kë wa ãshoku makekea heakaa ha mah@r@n@: tienes me enfermen.
que ponerle finalmente otros leños por encima;
kë k@p@ ha m@n@ prereimariwë kë a wãri m@o mah@- mai kë t$ë
keiwei (mit.): Prereimariwë los miró primero a Negación del futuro progresivo, expresa una
ambos y luego se miró. V. kõ (2), m@ hetu√, p i y ë √; certeza. ya t$ë hipëa@ mai kë t$ë: no lo daré; ya
ant. V. par@√ kirii mai kë t$ë: no tendré miedo; pë kõõ mai kë
t$ë: nunca volverán; kamiyë ya tapramou ha@o
mãh≤ (hsh) mai kë t$ë: no me dejaré ver rápidamente (lit: no
1 adj. num. t mãh≤: objeto singular; uno. 2 me apresuraré en visitarlos de nuevo); pë shë@
vb. trans. t mãh≤kei, perf.: dar sólo un obje- mai kë t$ë: no te golpearé; ya huu nareo mai kë
to. [mãh≤rei, perf.: obtener, tomar sólo un ob- t$ë: no iré con ellos.
jeto; m ã h ≤ p e i, perf.: recibir sólo un objeto]. sin.
mori, tahiap@; V. p o r a k a p @, pruka mai ko√
mai kohi: bot., árbol; Tabebuia ochracea ( B i g n o-
mai niaceae). mai koko: peramán, pez, sustancia
V. √ma (1). pegajosa fabricada con la resina del árbol mai
kohi. Se untan todos los hilos y cuerdas que se
mãi√ utilizan para amarrar, de manera de fijarlos (em-
m 1 vb. intr. t mãii: rebotar, saltar, desviarse plumadura de las flechas, correa para transpor-
[mãiãprarou: saltar, rebotar de un lado a otro;
m ã i r a y o u, perf.]. pei ya õrãmisik@ ham@ rifuma a
tar los carcajes, etc.). mai konahi: sin. mai kohi.
mai koshi (hra): sin. mai koko.
mãipariyo kuhe (mit.): un dardo envenenado
acaba de rebotar en mi garganta. mãiãaimou: maikõnam@
bambolear, entrechocarse (especialmente cuan- Zool., ave, melero verde; Chlorophanes spiza
do se transportan objetos en la espalda). 2 vb. (Thraupidae).
trans. t mãiã@: rechazar, apartar y echar a una
persona empujándola hacia adelante de uno maimaimo√
(hsh). mãiãma@: hacer saltar, hacer rebotar V. mai√
[mãiãmakei, perf.]. mãihimapou, en la expre-
sión siguiente de los diálogos ceremoniales: kë maima si (hra)
k@ matohip@ mãihimapou totihiowei (way.): sus ti- V. sin. wãima si
ros no alcanzan los blancos, los rozan (= son
unos pobres tiradores). mãii: lanzar al aire un mait$a
objeto y recuperarlo con la mano, jugar entre Ser humano (en el idioma de los hekura). sin.
varios a lanzar al aire una vejiga inflada y repe- V. yãnomãm@
lerla cada vez con la mano para evitar que cai-
ga al suelo (como en el volley-ball). poshotom@ maka
kë a wãri maiãtarama: se desplazaba haciendo 1 sus. t maka (pei): anat., buche, estómago,
saltar al aire la tortuga. vientre. wa shipënarayoma hei tëhë wa maka
@s@pariyo (mit.): tú has sido embarazada, pronto
maihi√ tu vientre tomará altura; yëtu kë suwë e kãi shi-
V. mai√ pëna@ rë kukeiwei, yëtu kë e maka kãi pata ha ku-
parun@ (mit.): en un instante la mujer estuvo en-
mãihiõm@ cinta y su vientre rápidamente engrosó. fm ak a
Zool., ave, atrapamoscas coludo; Colonia colo- no ushuprarou (bromeando): estar encinta. 2
nus (Tyrannidae). estado t m a k a: tener el vientre lleno de comida;
tener una gran barriga (ofensivo si se dice en
maika√ presencia del interesado); estar encinta. a ma-
1 vb. intr. t maikaprou: sentir dolores de estó- ka: tiene barriga; ya maka: estoy saciado; poreri-
mago luego de que gente de otra comunidad yoma kë t$ë maka pata hõmoprariyoma (mit.): el
lo ha visto a uno comer (cuando están en pre- vientre hinchado de la mujer explotó; ukushi a
sencia de personas extrañas los Yãnomãm@ co- m a k a: el mosquito está hinchado de sangre. m a-
men volviendo la espalda). 2 vb. trans. t mai- kasi: ventrudo, barrigón (ofensivo si se dice en
k a p r a @: indisponer a visitantes mirándolos co- presencia del interesado). f shereka makasi:
193 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ make√
ketar@n@ hãshimo ya niyaprarema: a pesar de mi ra; poste pintado y decorado de plumón blanco
dolor, empulgué una flecha y se la lancé a la que simboliza el peñasco que vendrán a habitar
gallineta. fmakeke√, pl. obj. (mismas desinen- los hekura en la fase final de la iniciación de un
cias que para make) [makekou: echarse los unos chamán. sipara kohi ha mak@ pata hãkema (mit.):
sobre los otros, estar enfermo y acostarse sobre el gran peñasco quedó enganchado del árbol s i-
un objeto, luego sobre otro]. kõã kë wa ãshoku para kohi; pei rë mak@ kot$ë ham@ t$ë pë ãyõrima:
makekea heakaa ha mah@r@n@ (mit.): luego tienes ellos rodearon la pared rocosa de la montaña; pei
que colocar varios leños por encima; ikãri thë mak@ @s@ ha mayep@rit$awë a për@oma (mit.): Tu-
watorimoma, hik@ makekoma: el viento era vio- cán (un h e k u r a) vivía en lo alto de un peñasco;
lento y los árboles se doblaron unos sobre pei mak@ pata opi ra@tariyoma (mit.): el gran pe-
otros. fu makekewë: agua poco profunda. V. ñasco se inclinó lentamente. fpei mak@ nano-
resi 3 estado t makea, perf. est.: estar coloca- ka: borde, límite de un peñasco. V. maa ma
do sobre; empollar. kirit$am@ a makea: el pajari-
to empolla. makeprawë, pl. obj., disp. sin. V. makoarim@ ãsik@
h e t u √, yareho√ Bot., planta cultivada; Canna indica (Canna-
ceae). Posee tubérculos comestibles. sin. pakoa-
√make√ (mt) rimi ãsik@
Des. vb., compuesta del aumentador de valen-
cia √ma√ (caus. o fact.) y del perfectivo √ k e √; es makoayom@ (hsh)
a menudo la desinencia de un verbo de posi- V. makuayom@
ción: colocar o hacer colocar algo en un lugar
determinado. Su alomorfo es √ m a k @ √ en presen- 1. makoko√ (hsh)
cia de una F2. kashuhuriyë wetin@ pë rii yotehema- 1 vb. trans. t makokoa@: cortar, rasgar una ti-
kei kuhe?: ¿quién inclinó (el recipiente) de mis ra (en una tela, por ej.) [makoka@, dur.: rasgar
chorro de algodón es estrecho. 2 vb. intr. t fro√ma√ma√@ (decirle a alguien que encarame
makosia@, inc.: estrecharse [makosiprou, term.]. un pájaro domesticado, decirle a alguien que
3 vb. trans. t makosia@, inc.: cortar, rasgar una vaya a observar dónde se posa un pájaro, de-
tira estrecha de algo [makosiama@: reducir una cirle a alguien que espere que un pájaro se po-
galleta de casabe quebrando varias veces segui- se antes de lanzarle una flecha).
das los trozos para comerlos; makosikei, perf.:
hacerlo para ofrecerla; makosima@, dur., pl. obj.; mama koko
makosipei, perf.: recibir una tira cortada o que- Zool., anuro (no id.).
brada así; makosirei, perf.: hacerlo para sí; mako-
s i p r a @: rasgar dos tiras estrechas]. V. ayakosi, k a- mami hena (pei)
ka√, sheriri√; ant. V; auhu√, prauku√ Anat., dedo del pie, metatarso. Pl. mami henapë:
pezuña de la pata posterior de un animal. Pl.
makoya (hsh) mami henak@: conjunto de los dedos del pie, las
V. nakoya dos pezuñas de las patas posteriores de un ani-
mal. poshe pei mami henak@: las pezuñas de las
makoyopi (hsh) patas posteriores del chácharo. pata mami he-
V. makiopi na: dedo gordo del pie. pata mani hena rë kui,
ei hekura pata rë e yo, ai mami hena rë kui poko e
makuayom@ yo pë (cha.): el dedo gordo es el camino princi-
Zool., designa dos especies de aguaitacamino: pal de los hekura, los demás dedos del pie son
Chordeiles sp. y Caprimulgus sp. (Caprimulgi- sus caminos secundarios. V. imi hena
dae). sin. makoayom@ (hsh).
mamikai
ma kui Quedarse tranquilo, no crear problemas; evi-
V. ma (2), ku√ i
makukushim@ mo (hsh)
tar los comentarios ofensivos, las críticas o los
insultos; quedarse en silencio. mamikai pë ta
kuiku: quédense tranquilos, cállense (dejen de
m
V. kuukuum@ pelearse, dejen de amenazar); opisi, mamikai,
kumãrãrõriwë a yõnitou rë përayohër@ma (mit.):
makurutam@ lentamente, silenciosamente, Ciempiés se pu-
Zool., pez; Nannostomus trifasciatus ( L e b i a s i- so a reptar; mamikai kë të pata nihõrõtaa ha hã-
nidae). t$õmak@n@ (hsh): hizo el amor en silencio, sin
que nadie se diera cuenta.
makurutam@ mo (hsh)
V. kuukuum@ mamik@ (pei)
Anat., pie (hombre), extremidad de una pata
makutup@ (animal); los dos pies, el conjunto de las patas
1 estado t makutup@: pichón que pierde su de un animal. Pl. m a m i p ë: los pies de varios se-
plumón y al que le van saliendo las primeras res vivos. ya mamik@ nini: me duele el pie; t$ë
plumas. 2 vb. intr. t makutup@a@, inc.: apare- pë mamik@ he wai ora shorokotaa mai no kirii, t$ë
cerle las primeras plumas (pichón) [makutup@- pë mamik@ he wai ohoo rë totihio (mit.): la pun-
prou, term.]. V. h a r u r u p @, he yaho√, koriroma, m a- ta de las patas no sobresalían para nada, esta-
kamakap@ ban bien adentro (bajo el caparazón). mamik@
hãkãrãk@: hueco del dedo gordo del pie. Fue
√mama√ haciendo el amor en el hueco del dedo gordo
1. Des. vb., √ma√ (durativo, pl. obj.) seguido de del pie, como los dos primeros hombres (pája-
√ma√ (aumentador de valencia ffactitivo): fac- ros Conoto) engendraron la primera mujer. k a-
titivo de un verbo transitivo en durativo. ma- napororiwë kë mamik@ hãkãrãk@ na wa@ ha kupa-
kosi (estrecho) fmakosi√ma√@ (estrechar varios run@ (mit.): Conoto de penacho negro hizo el
objetos) fmakosi√ma√ma√@ (decirle a alguien amor en el hueco del dedo gordo (de su com-
que estreche varios objetos). 2. Duplicación de pañero). V. hãkãrãk@ mamik@ humap@ (pei): la
√ma√ (aumentador de valencia): aumenta al do- parte de arriba del pie. sin. mamik@ yaipë; V. h u-
ble la valencia de un verbo. El primer √ma√ map@ mamik@ par@k@ (pei): la planta del pie. V.
transforma en transitivo un verbo intransitivo par@k@ mamik@ rõrõku: borde (interno o exter-
y por lo general corresponde a un causativo, el no) del pie. sin. mamik@ tutak@; V. rõrõku ma-
segundo √ma√ es un factitivo. ro√o (encaramar- mik@ shihõna: V. sin. mamik@ teshina. mamik@
se, estar encaramado; posarse, estar posado) teshina: talón. sin. mamik@ shihõna (hsh); V.
fro√ma√@ (encaramar un pájaro domesticado, teshina mamik@ tutak@: V. sin. mamik@ rõrõku
dejar que le encaramen un pájaro, esperar que mamik@ yaipë: V. sin. mamik@ humap@ fma-
un pájaro se pose antes de lanzarle una flecha) mik@ hiiõ: herirse en el pie con un objeto pun-
mamik@ hiteshe√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 196
mamik@ kayetimo√
de manera de que las garras se enganchen por
detrás de los muslos (para llevarlo en la espal-
da) [mamisik@ yoreka@, dur., pl. obj.; mamisik@ yo-
vb. intr. t mamik@ kayetimou: caminar sobre rekekei, perf.]. 2 estado t mamisik@ yorekea,
los talones. hihu napën@ a mamik@ kayetimou: las perf. est. V. mamisik@ ware√
niguas (anidadas en los dedos del pie) le hacen
caminar sobre los talones. mamisi preinama
Zool., hormiga; Cheliomyrmex sp. (Hymenop-
mamik@ waporo√ tera: Dorylinae). Estas hormigas viven bajo la
vb. trans. t mamik@ waporoa@, inc.: trepar a un tierra, emergen como una multitud agresiva
árbol abrazando el tronco con la planta de los por la noche, atraídas por ciertos productos
pies [mamik@ waporoo: ponerse a (hacerlo), es- (carne, yuvías, aceite, etc.); las mordeduras de
tar (haciéndolo); mamik@ waporokei, perf.]. m a- los guerreros son especialmente dolorosas. sin.
mik@ ta waporoa ta totihiparu: aprieta bien el ár- mamisi prõinama (hra)
bol con los pies.
mamisi prõinama (hra)
mamik@ yaisi√ V. mamisi preinama
vb. trans. t mamik@ yaisiprou: sacudirse o fro-
tarse los pies uno contra otro para hacer caer mamo
la suciedad que quedó pegada, antes de tender- Clas. nom., pertenece al sistema taxonómico
se en una hamaca. [mamik@ yaisikei, perf. de m a- de los vegetales. V. mamo hi, mamoku, toho ma-
mik@ yaisio; mamisi yaisio: ponerse a (hacerlo), mo
estar (haciéndolo)]. V. mamik@ hõrõkõ√
mamo (pei)
mamik@ yaroro√ 1. Anat., ojo, ojo facetado de los insectos. Pl.
vb. intr. t mamik@ yarorotou: no hacer pie en mamoku ( p e i ): los dos ojos. ya mamo pë fraa@ rë
el agua. waikia tikore: ¡Ay de mí! los ojos ya me que-
man; hokoto kë k@n@ ma pë ãhã yua@ tëhë m@re-
mamik@ yutuku√ (hra) (hsh) wakariwën@ kë k@ mamo horapema (mit.): M@re-
1 vb. intr. t mamik@ yutukua@: dolerle a uno wakariwë le lanzó un dardo envenenado al ojo
un pie (por un golpe o una herida) [mamik@ yu- de la tragavenado mientras ésta nombraba los
t u k a @, dur.1; mamik@ yutukou, dur.2; mamik@ yu- peñascos; t$ë mamoku moyawëaprarou ha yaii-
tukuprama@, caus.; mamik@ yutukuprou: llegar a kun@: sus ojos examinaban todo atentamente;
tener dolor en el pie]. 2 estado t mamik@ yu- yãru wa mamoku ta@ kure? (way.): ¿Sabes cómo
tukuwë dolerle a uno un pie (por un golpe o son los ojos de Trueno? 2. Objeto esférico y bri-
una herida). sin. V. mamik@* nini llante, más bien duro y pequeño. shitikari a
197 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ mamo hu√
mamo riyëhëwë: la estrella es bonita; tahiap@ shi- presencia del interesado). sin. V. mamo ahara√,
tikari a mamo kua: hay una sola estrella; topë a mamo priri√
mamo wakë: la mostacilla es roja; topë mamo
wakë k@ ta mãõpa: dame una parte de las mos- mamo fraa√
tacillas rojas. 3 . Borde circular de una cesta. V. vb. trans. t mamo fraa@: tener el ojo irritado
mamo make√, mat$omat$o, mot$orokohima, y@m@- por una sustancia agresiva (como por ejemplo
kak@ (pei) fmamo hãrikiprou: herirse con un el ají, ácido fórmico o cebollas al pelarlas) [m a-
objeto que frota contra el ojo. fmamo he wa- mo fraama@, caus: provocar una muy fuerte irri-
kara@: no cerrar el ojo en toda la noche. V. he- tación de los ojos; mamo fraarei, perf.]. yare ma-
wakara√ f mamo hiiõ: herirse el ojo con un mo fraa@: esto me quema el ojo; praki an@ yare
objeto punzante. fmamo kãi për@o: estar des- mamo fraama@: el ají me quema el ojo.
pierto y mantenerse en silencio en su chincho-
rro. ya mamo kãi për@tio tëhë t$ë pë kõmi rãprou: mamohërëm@
estuve mucho tiempo despierto en mi chin- Zool., serpiente, ratonera; Clelia clelia ( C o l u-
chorro sin decir nada y se fueron despertando bridae). Se come.
unos tras otros. fmamoku itahi: tener ojos
pequeños (ofensivo en presencia del interesa- mamohe hi
do). f mamoku si yëhëyëwë: tener párpados Bot., árbol de la familia de las Mirsináceas.
gruesos (ofensivo en presencia del interesado).
fmamoku shukukuwë: tener los ojos semi ce- mamo heno√
rrados, como alguien que tiene sueño; tener los estado t mamo henowë: tener un ojo vuelto
ojos ligeramente entreabiertos para mirar su- hacia arriba (patología). sin. mamo hetuwë
brepticiamente. f mamoku wayahorowë: te-
ner ojos grandes (ofensivo en presencia del in- mamo hesi ke√ (hsh)
teresado).
√mamo√ [+mt]
V. mamo kasi proko√
mamo hetuwë
m
Des. vb. compuesta de √ma√ (factitivo) y √mo√ V. mamo heno√
(voz media), posee varios significados según el
tipo de verbo: hacerse hacer algo por alguien; lo mamohi
que se hace habitualmente; calidad intrínseca Clas. nom., pertenece a la taxonomía de los ár-
de un objeto. ya hër@mamou: voy a hacerme cu- boles. V. mamo, yãpi mamohi
rar (una herida); ya nakamamou: me hago lla-
mar; no ushimamou: lo que se unta de una resi- mamo hipi√
na negra (el interior de una totuma); sayu t$ë 1 v.m. t mamo hipio: magullarse el ojo con
keamamou: la sal se echa en el agua de la coc- la punta de un objeto [mamo hipipei, perf.]. 2
ción; nashi hi rãmamou: la harina de yuca se ha- vb. trans. t mamo hipia@: magullarle a alguien
ce tostar (para hacer casabe); kanawa kë a koro- el ojo con la punta del dedo [mamo hipipei,
mamou totihitawë: la curiara se maneja bien; perf.]. pë mamo hipipei: te voy a meter el dedo
hãtõ nahi iyomamou totihitawë: el arco se tensa en el ojo.
correctamente.
mamohiyõm@
mamo ahara√ Bot., ñame salvaje (Dioscoreaceae), de pulpa
estado t mamo aharawë: sufrir de estrabismo gris oscura. Pl. mamohiyom@ kë k@.
(ofensivo en presencia del interesado). sin. V.
mamo ashë√, mamo priri√ mamo hore
1 estado t mamo hore: tener cataratas (ofen-
mamo ãsi sivo en presencia del interesado). wa mamo ho-
1 estado t mamo ãsi: ser tuerto (ofensivo en re pëwë?: ¿acaso no ves? (cuando alguien busca
presencia del interesado). 2 vb. intr. t mamo un objeto ubicado en un lugar evidente). 2 vb.
ãsitou: cerrar un ojo [mamo ãsio: tener un ojo intr. t mamo horea@, inc.: llegar a tener cata-
cerrado]. 3 vb. trans. t mamo ãsitou: guiñar rata [mamo horepei, perf.; mamo horeprou, term.].
un ojo para apuntar (cerrar un ojo para ver si sin. mamo r@p@
una flecha está derecha)
mamo hu√
mamo ashë√ vb. trans. t mamo huaa@, dur.: seguir con la
1 vb. trans. t mamo ashëtou: mirar con el ra- mirada; buscar con la mirada [mamo huatarou:
billo del ojo [mamo ashëkei, perf. de mamo ashëo; desplazar la mirada de un lado a otro]. hãshi-
mamo ashëo: estar haciéndolo]. 2 estado t ma- mo ya wã tisuama@ ma kui t$ë mamo pë ã huaa@
mo ashëwë: sufrir de estrabismo (ofensivo en ma kui pë t$ë taproimi t$arei (mit.): me acerco lo
mamoka Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 198
más posible al lugar en que canta la gallineta y no uhutip@ no fue previamente muerto con un
por más que la busco con la mirada, sigue sien- palo. 2 vb. intr. t mamokak@ warëp@a@, inc.:
do invisible; prereimariwë kë mamo wãri huta- hinchársele a uno los párpados por los moti-
riyowei, kama kë e õni m@o rë mah@keiwei (mit.): vos mencionados anteriormente [mamokak@ wa-
Prereimariwë seguía (la escena) con la mirada, rëp@prou, term.].
luego miró sus dibujos corporales. mamo hu-
t o u: dirigir la mirada hacia. kiha a mamo ta hu- mamo kamakarip@
t a r u: mira allá; kë k@p@ upraa t$ãriritariyo ha, pre- 1 estado t mamo kamakarip@: tener el ojo ro-
reimariwë kë mamo wãri rë hutariyowei (mit.): allí jo y sentir violento dolor. Esa afección puede
están, de pie uno junto al otro, Prereimariwë di- conducir a la ceguera más o menos completa.
rige la mirada hacia ellos. fmamo huprou pi- Los indígenas dicen que se produce cuando un
y ë k o u: buscar algo dirigiendo la mirada de un homicidio no sigue correctamente el ritual
lado a otro. eshãm@riwë kiham@ kë a mamo huprou unokaimou; el “principio vital” (pei no uhutip@)
p i y ë k o m a: Pájaro carpintero buscó luego diri- de la víctima ataca el ojo del asesino. Es posi-
giendo la mirada en esa dirección. V. hu√, m a- ble que esta afección se deba a la oncocerco-
m o, mamo ku√ sis. 2 vb. intr. t mamo kamakarip@a@, inc.:
tener un ojo que se pone rojo y muy doloroso
mamoka (pei) por los motivos mencionados anteriormente
Anat., órbita del ojo; parte del ojo comprendi- [mamo kamakarip@prou, term.]. V. mamo (pei),
da entre los dos párpados abiertos. Pl. mamo- kamakari
kak@ (pei). V. k a, mamo
mamo kasi (pei)
mamokahiwë Anat., párpado (inferior o superior); borde de
Zool., abeja (no id.). Se aloja en los huecos de los ojos. Pl. mamo kasik@ (pei): los párpados (de
mamokak@ ka (pei)
un ojo o de ambos). suwë kë t$ë pata mamo kasi
wãri õnipra@ ha yairohen@ (mit.): en el rostro de la
anciana pintaron líneas que partían del borde
V. mamo ka (pei) de los ojos. fpë mamo kasi rë õniwei: nom-
bre dado a un roedor (t$oropo) que tiene los pár-
mamokak@ ka praha√ pados subrayados por una línea negra circular
V. mamokak@ proko√ (lit.: el de los párpados pintados). fmamo ka-
sik@ no preo: dormir. sin. mi√õ // V. k a, mamo,
mamokak@ proke mamo kasik@ perimi, mamo kasik@ yaipë, si
V. mamokak@ proko√
mamo kasi ikeke√
mamokak@ proko√ vb. intr. t mamo kasi ikekea@: 1. Levantarse
1 vb. intr. t mamokak@ prokoa@, inc.: tener el párpado y plegarlo para buscar algo que irri-
ojos hundiéndose en las órbitas (debido a una ta el ojo. 2. Halar el párpado inferior hacia aba-
enfermedad, cansancio, hambre) [mamokak@ pro- jo diciendo he! he! fijando la mirada en alguien
k o p r o u, term.]. 2 estado t mamokak@ proke: te- (es ofensivo) [mamo kasi ikekeo; hacerlo o estar
ner los ojos hundidos en las órbitas (puede ser haciéndolo]. V. ikeke√, mo ikeke√
ofensivo). sin. mamokak@ ka praha√; V. mamoka
( p e i ), proko√ mamo kasik@ yorere√
V. mamo kasi yore√
mamokak@ t$ãnoka
Anat., comisura de los ojos. mamo kasi õniõnirimi
Bot., árbol (no id.). Con las fibras de la corteza
mamokak@ wãkere√ se fabrican tensores de arco. sin. shinakotore
1 vb. intr. t mamokak@ wãkerea@, inc.: la (hsh); V. shiki
abertura de los ojos se reduce (debido a la hin-
chazón de los párpados). 2 estado t mamoka- mamo kasi perimi (pei)
k@ wãkerewë: tener ojos pequeños; tener (de Anat., párpado inferior. Pl. mamo kasik@ perimi.
modo natural) una apertura de los párpados V. mamo kasi (pei), mamo kasi yaipë (pei)
estrecha (ofensivo en presencia del interesa-
do). mamo kasi yaipë (pei)
Anat., párpado superior. Pl. mamokak@ yaipë. V.
mamokak@ warëp@ mamo kasi (pei), mamo kasi perimi (pei)
1 estado t mamokak@ warëp@: hinchazón de
los párpados (lit.: órbitas de váquiro). Se pro- mamo kasi yakokorim@
duce al comer los sesos de un váquiro cuyo pei Zool., avispa (no id.).
199 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ mamoku poyoyoi
pañada por un dolor agudo persistente. Les su- Cuaima piña estaba sentado al borde del grupo,
cede a los esposos de mujeres que tienen su pri- de pronto los avistó. fmamo shatiti√ pl. suj.:
mera regla, cuando éstas comen pijiguaos (las mismo sentido (mismas desinencias). sin. V.
palmas que producen esos frutos tienen espi- mamo yë√
nas): se dice que una espina de la palmera vi-
no a fijarse en el ojo del marido; los chamanes mamo shi kirihi√
intervienen extrayendo la espina por succión. 1 vb. intr. t mamo shi kirihou: estar encan-
El enrojecimiento del globo ocular y los dolores dilado [shi kirihama@, caus.: encandilar.]. 2 e s-
que lo acompañan podrían ser consecuencia de tado t mamo shi kirihiwë: estar bajo el efecto
las lesiones provocadas por la oncocercosis. Es- del encandilamiento. V. shi kirihi√
ta afección (dicen los Yãnomãm@) puede tam-
bién producirse cuando se mira con mucha fre- mamo shukuku√
cuencia a una persona que tiene conjuntivitis. 1 vb. intr. t mamo shukukua@, inc.: cerrar el
V. mamo wayup@ ojo a medias. 2 estado t mamo shukukuwë:
tener el ojo medio cerrado.
mamo repo√
vb. trans. t mamo repoo: ponerse a mirar con mamo tete√
el rabillo del ojo o estar mirando con el rabillo V. u mamo tete√
del ojo [mamo repokei, perf.; mamo repotou: ha-
cerlo por un momento]. wakariwë mamo rë repo- mamo wãi
taruhe yë! (cha.): El Espíritu-cachicamo gigante Expr.: ojo pequeño (ofensivo).
nos mira con el rabillo del ojo. sin. V. mamo
priri√ mamo wayup@
1 estado t mamo wayup@: tener conjuntivitis.
mamo ripu√ ya mamo wayup@: tengo conjuntivitis 2 vb. intr.
1 vb. trans. t mamo ripup@a@, inc.: se dice cuan- t mamo wayup@a@: tener un ojo que se infecta
do un cuerpo extraño o una basura se introduce de conjuntivitis [mamo wayup@prou, pl. suj.; m a-
m
entre el ojo y el párpado [mamo ripup@pei, perf.; mo wayup@rariyo, perf., pl. suj.; mamo wayup@ra-
mamo ripup@prou, term.]. 2 estado t mamo ri- y o u, perf.]. sin. V. mamo rashap@, mamo wakë
pup@ o mamo ripuripup@: tener un cuerpo ex-
traño alojado entre el ojo y el párpado. mamo weshik@ (pei)
Anat., las pestañas. V. weshik@ (pei), wëyomahik@
mamo r@p@ kõi (pei)
estado t mamo r@p@: catarata, tener el ojo cu-
bierto por un velo blanco más o menos opaco mamo yakë√
(muy ofensivo en presencia del interesado). sin. vb. trans. t mamo yakëhama@, caus.: distraer la
mamo hore mirada de alguien, desviar la mirada (la aten-
ción) de una persona (para que ésta no se de
mãmoru cuenta de lo que ocurre). hãshimon@ no porep@
Zool., pez, pavón estrella; Cichla orinocencis o C. pë mamo rë yakëhamarati (mit.): la gallineta ex-
temensis (Cichlidae). travía los ojos de los aparecidos. mamo yakë-
hou, dur.: haber dejado de ver a un pariente
mamo shati√ (porque falleció). mamo yakëimi (+ neg.): des-
vb. trans. t mamo shatio: asistir a, observar, cubrir inmediatamente, ver a primer golpe de
mirar, contemplar; asistir a un ritual funerario vista [mamo yakërayou, perf.]
[mamo shatia@: ponerse a mirar; mamo shatikei,
perf.; mamo shatipraa@: hacerlo unos tras otros; mamo yë√
mamo shatirayo, perf. de mamo shatia@; mamo 1 vb. trans. t mamo yëo: mirar, observar, asis-
shatitaa@, it.]. kë k@p@ mamo niya ha shation@ kë tir; tener la mirada fija en [mamo yëkei, perf.;
k@p@ huu hëa ma rë kui: ellos (ellos dos) tienen in- mamo yëpraa@, it.: observan unos tras otros; m a-
tención de asistir (a la cremación del cuerpo) y mo yëprakei, perf.: descubrir de pronto; mamo
seguramente van a llegar retrasados; prereima- yëprawë, estado, var. suj.; mamo yëtao: mirar lar-
riwë kasi ham@ a rë roowei, mamo shatipraa rë aya- gamente; mamo yëtou: mirar, observar un mo-
keiwei (mit.): Cuaima piña estaba sentado en la mento]. wãrishewë kë mamo yëo tëhë suwë a ta-
periferia (del grupo) y observaba (la escena). rarema (mit.): Yoawë estaba observando cuando
mamo shatiprakei: posar de pronto la mirada percibió a una mujer; ya mamo yëo shoai: no
en. ëyëm@, koro ha, porakap@ t$ë k@p@ kuoma, ya (les) quitó la mirada de encima; pei yoka ham@
mamo shatiprakema: por allá, río abajo, había ya mamo yëtaoma: observé el camino mucho
dos y de pronto los avisté; prereima kasi ham@ a tiempo. 2 estado t mamo yëa: tener la mira-
rë roowei, mamo shatipraa rë ayakeiwei (mit.): da fija. yãnomãm@ kë t$ë pë hariri, pei kë t$ë mamo
mana Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 202
manahehe√
sible; nãrõriwë manashi kë t$ë wai kuaa@ kurakiri
(mit.) allá, rio abajo, apenas visible, se despla-
za Rabipelado. 2. Sombra, reflejo (n o r e s h i) de los
V. manahe√ cazadores, percibidos por los animales persegui-
dos. yãnomãm@ t$ë pë manashi he hãyõwë ha sha-
1. manaka ma a pata tërëkëkeherayou: como la danta perci-
1 sus. t manaka kë k@: bot., planta cultivada be el reflejo de los cazadores que la rodean, se
(no id.). Planta mágica (h Ω r ∞); los hombres uti- pone a caminar. fmanashi: significa ‘claro’,
lizan sus bulbos secados y rallados sobre el fue- cuando se asocia a un nombre de color. m a n a-
go, para volver estériles a las mujeres de sus ri- shi momihiwë: apenas rojo. 2 vb. intr. t mana-
vales. La sustancia no deja de ser peligrosa pa- shia@: volverse difícilmente perceptible a los
ra los hombres que abusan de ella: se les reduce sentidos (audición, visión, gusto) [manashira-
el estomago, dejan de comer y adelgazan. 2 e s- y o u, perf.]. sin. V. mahanini, w a h a t o, wã mana-
tado t manakap@: ser estéril (mujer). 3 vb. intr. shi√
t manakap@a@: volverse estéril por el efecto de
la planta manaka kë k@ [manakap@rayou, perf.]. 4 manashi (pei)
vb. trans. t manakap@ama@: volver estéril a una Movimiento.
mujer mediante el manaka kë k@ [manakap@ma-
r e i, perf.]. sin. V. shapo man@k@√
1 vb. intr. t man@k@a@, inc.: 1. Llenarse hasta
2. manaka el borde; estar crecido (curso de agua); ocupar
manaka kë k@: frutos de la palma m a n a k a, pa- cierto espacio (objeto). 2. Volverse numerosos
recidos al pijiguao. En un mito Venado se trans- (seres vivos) [m a n @ k a @, dur.1. man@k@prou, term.;
formó en animal, por vergüenza de haberlos man@k@rayou, perf.; m a n @ k o u, dur.2]. hëyëha wa-
confundido con pijiguao. manaka si: bot., pal- rë kë k@ man@kou totihia kupiyei: por allí se reunen
ma; Iriartea exorrhiza (Arecaceae). Pl. manaka muchos váquiros; yai t$ë pë ma man@kou tëhë, a
s i k @. harayoma (mit.): salió justo en el momento en
que los espíritus maléficos (y a i) se iban hacien-
manakayari do numerosos. 2 vb. trans. t man@k@a@, inc.:
Cha.: perro sobrenatural, animal doméstico de 1. Llenar hasta el borde. hii kë hi ka ha puu u pë
los hekura. V. hiima, t$ãri√ pata man@kamama (mit.): llenó el hueco del ár-
bol, hasta el borde, con miel. 2. Poner, dispo-
manakoro (hsh) ner, cortar a la misma medida [man@kama@, dur.,
Se llaman así los cambures y plátanos más grue- pl. obj.; man@k@akei, perf., pl. obj.; man@k@kei,
sos ubicados al final del racimo, en el lado perf. del inc.; man@k@pra@, ponerse a√; man@k@rei,
opuesto a la flor. sin. nasik@ (pei) perf. del dur.]. t$ë he wai yoot$owë totihia ha yai-
203 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ √mapo√
pon@, t$ë m@k@ wai pëa man@k@a ha yaiikun@ (mit.): mapa aka
tenía una cabellera regular, sus cabellos habían Zool., termita (no id.). Son subterráneas, tienen
sido cortados del mismo largo; hii ke hi ka ha un cuerpo amarillo muy claro y la cabeza ma-
t$ë u pë pata man@kama@ yaro (mit.): es porque rrón amarillo claro.
había llenado de miel la cavidad del árbol. m a-
n@k@pou: transportar un objeto lleno hasta el √mapare√ [+ mt]
borde; conservar un envase en ese estado. 3 Des. vb., perf. de √mape√ (factitivo + perfectivo
estado t m a n @ k @ w ë: estar lleno hasta el borde, √pe√ + vb. trans.). shoape, mihi weti pei wa t$ë pë
estar por desbordarse (curso de agua); alcanzar t$ari yaumaparei kuhe?: ¿suegro, qué hay en la
cierto límite (objeto). heaka ha kasha riyë kë pë cesta que colgaste encima del fuego?; maa rë u
rë kui, ei r@p@ kë t$ë pë tosheshewë ma man@k@o kõ- ha kë k@ pata nomawë nihõrõã shoamaparema
hõmõõ tëhë (mit.): las orugas crudas estaban (mit.): dejó caer en el agua la gran serpiente
(dispuestas) por encima, mientras que las coci- muerta; pruka rë wamak@ rãm@ rë huuwei, m@ ãmo
das, todas torcidas, llegaban hasta el fondo (del ha rë wa rë romapareiwei: si participas a menu-
paquete). man@k@prawë, pl. obj., disp. V. ha- do en una cacería colectiva tienes que hacer
yaro√, he man@k@, he raho√, he usuku√, manahe√, que te coloquen en el centro del grupo. V. √ m a-
proko√ p e √,√ m a p a r i y o, √mapar@
√ma no √mapar@√
Desinencia verbal, resultativo de los verbos Des. vb., alomorfo de √ m a p a r e √ en presencia de
transitivos cuyas dos últimas consonantes son una F2. ya pë m@sh@ ha tumapar@n@ pë karorowë
diferentes; se forma siguiendo el modelo RV- ha kui (cha.): fue porque los ahogué, que se fue-
√ma no. Indica que una actividad fue llevada a ron con la corriente (los h e k u r a). V. √ m a p a r e √,
cabo. shamakoro hakaroma no kë a: la lechosa √mapariyo, √mape√
fue totalmente dividida en pedazos. V. √a no,
m a, √no√ mapayawë
Zool., oruga (no id.). Es comestible.
m
maõ
V. ma (2) mapayawë namohi
Bot., árbol (no id.).
mãõ√
vb. trans. t m ã õ ã @: tomar (con la mano), aga- √mape√ [+ mt]
rrar, coger, extraer con la mano una parte de un Des. vb. compuesta de √ma√ (causativo o facti-
todo (compuesto de objetos divisibles) [mãõãrã- tivo) y del perfectivo √ p e √: indica que lo que se
rei, perf., pl. obj.; mãõkei, perf.: hacerlo para produce tiene algo que ver con un centro o con
darle a otro; mãõmãõma@: extraer algo con la el locutor (o con alguna de sus posesiones muy
mano varias veces con un gesto rápido; mãõ- personales), con el fuego, el agua, lo de arriba
p e i, perf.: recibir algo que fue tomado de esa for- o lo de abajo. √mape√ tiene como alomorfo
ma; mãõrei, perf.: hacerlo para sí mismo.]. topë √mapa√ acompañado por una F2; posee dos per-
ya k@ mãõã@: tomo mostacillas (cojo una parte fectivos: √mapare√ con un verbo transitivo y
con la mano); yupu kë ushi ta mãõpa: toma un √mapariyo con un verbo intransitivo. pë f@@ kë
puñado de cenizas; totori pë pata mãõã shoarei- pëk@t$ap@ ha a hãrõ yaua rë feamapeiwei (hra):
he: atraparon una tortuga grande. mãõpou: 1. muy temprano en la mañana ella colgó el pa-
Llevar en los brazos y contra el pecho. 2. Lle- quete de la cuerda del chinchorro de su padre
var en equilibrio en el hombro (objeto largo) (cerca del fuego).
[mãõrei, perf.]. V. hõhi√, r u k ë √, y ë p @ √, yehi√ // V.
hike√ √mapehero√
Des. vb. compuesta de √ma√ (caus.), √pe√ (perf.)
mãõhutu y de vhv√ro√ (hacer algo al llegar). kama e sipa-
Zool., designa a varias especies de pájaros del rap@ shatia shoamapeheroma: al llegar clavó (en
género Notharchus sp. (Bucconidae). sin. mã- un poste) su machete.
≤hutu
√mapo√
√mapa√ Des. vb. compuesta de √ m a √ (caus. o fact.) y del
Des. vb., alomorfo de √mape√ en presencia de durativo √po√ (mantener en una posición). Con
una F2. yahi ha a haa henapema, sipo ha w@@ a pa- un vb. trans. √mapo√ significa: decirle a alguien
ta ha hëwëmapan@ (mit.): entró en la casa colec- que mantenga algo (o a alguien) en una posi-
tiva luego de haber dejado afuera la gran cesta; ción o en una situación determinada, de acuer-
wa wakë ha paramapan@: tienes que encender el do a la transformación siguiente: raa√@ (cerrar)
fuego. V. √mapare√, √mapariyo, √mape√ fraa√po√u (mantener cerrado) fraa√ma√po√u
mapoori Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 204
(decirle a alguien que mantenga cerrado). Con das para el adorno masculino, en especial las
un vb. intr. √mapo√ significa: poner y mante- más largas de la cola que son muy apreciadas.
ner algo o a alguien en una posición determina- sin. ashiashirimi; V. ara
da, conforme a la transformación siguiente:
yau√a√@ (suspenderse) fyau√a√ma√@ (suspender mãrãmasho
algo) fyau√ma√po√u (mantener algo suspendi- Tiesto, fragmento de cerámica. V. hapoka
do). õãsimi pëma a rë nokamapore, yuri a ha a ta
topëhe: bríndenle pescado a mi hermano me- mãrãnãp@
nor, al que le pedimos que nos acompañe; pë 1 estado t mãrãnãp@: etapa de crecimiento de
yesi a miã shihihirimapoma (mit.): le impidió a los niños, designa a muchachos o muchachas
su suegra dormir (lit.: mantuvo a su suegra des- grandes, ya cercanos a la pubertad, entre 10 y
pierta); t$ë pë roo yehihimou tëhë, m@ ãmo ha kë 13 años. Le sigue a la condición de s u w ë h ë r i p a-
wa kãi romapouhe: cuando se sientan unos jun- ra las niñas y el de ihiru para los varones. s u w ë-
to a otros te tienen que hacer sentar en el cen- hëri mãrãnãp@ t$ë pë kuprou tëhë: cuando las mu-
tro; pë n@@n@ pë t$ëë kë t$ë hore tikëmapou aheteo- chachas pasan de suwëhëri a mãrãnãp@; e naha
ma (mit.): la madre mantenía a la hija sentada ihiru kë pë kuwë, mãrãnãp@ @s@wë: hay este nú-
junto a ella. mero de muchachos (el locutor indica con sus
dedos), son muchachos grandes. 2 vb. intr. t
mapoori mãrãnãp@ã@: transformarse en mãrãnãp@; sin.
Zool., avispa (no id.). karapa; V. i h i r u, suwëhëri, huya, moko
maputup@ mãrãrãrã hi
V. makutup@ Bot., árbol (no id.).
m mapu u
Lágrima. f mapu upë ha@: llorar, tener lágri-
mas en los ojos. V. @k@√, mapu usik@, m@ã @k@√
√marare√
Des. vb. Compuesta por √ma√ (dur.), √ra√ (obj.
pl.) y √re√ (perfectivo). Tiene el sentido general
de: realizar o hacer realizar una actividad que
mapuukap@ (pei) afecta a varios objetos. √marar@√ es el alomorfo
Anat., músculos lumbares, espalda. pei mapuu- de √marare√ en presencia de una F2.
kap@ ham@ wãikõyã k@ pata rë uprarayouwei (mit.):
una enorme anaconda se alzaba en su lomo. √marar@√
sin. huumot$o (pei) Des. vb., alomorfo de √marare√ en presencia de
una F2. shoape, pei aruku ta kemarar@: suegro,
mapu usik@ haz que caigan (varias veces) las deyecciones
Costra negra y circular que llevan en las meji- de las abejas. V. √marare√
llas las mujeres en señal de duelo (muy excep-
cionalmente los hombres). La manera de hacer- mãrã sihi
la parece ser un secreto guardado por las muje- V. mãrã sinahi
res. En efecto, éstas pretenden que obtienen
una costra gruesa y de color negro profundo, mãrã sinahi
con sólo mezclar sus lágrimas con la suciedad Bot., árbol, bálsamo de tolú; Myroxylon balsa-
de sus mejillas; lo más posible es que le agre- mum (Fabaceae). La corteza, muy perfumada,
guen por lo menos carbón, durante la noche, es a veces mezclada con tintes corporales pa-
cuando están llorando al difunto. V. mapu u ra darles un perfume agradable; también se
agrega a ciertas sustancias mágicas, como por
mapuu t$ot$o ejemplo, al afrodisíaco suwë mamo. kumi ya rii
Bot., designa dos bejucos del género Passiflora: fa feshiprar@n@, mãrã ya sifi fa feshiprar@n@, ya rii
Passiflora stipulata y Passiflora pedata (Passiflora- kumiã@wë (hra): mezclaré la corteza del árbol
ceae). mãrã sihi con el afrodisíaco kumi y lo utilizaré
(cuando esté muy junto a ella); yamak@ y@m@-
maraka (v.i., tupi) kak@ no mãrãp@ sina ni rë huuhope yë (cha.): la
Bot. arbusto cultivado, totumo; Crescentia ama- corteza olorosa del árbol mãrã si está suspen-
zonica (Bignoniaceae). Planta introducida re- dida en el lóbulo de nuestras orejas. sin. mãrã
cientemente entre los Yãnomãm@; sus frutos sihi
sirven para hacer calabazas y totumas.
mãrãshi
mãrãkã na Zool., ave, pava rajadora; Pipile pipile (Craci-
Zool., ave, guacamayo azul y amarillo; Ara dae). Su carne es estimada. Las plumas negras
ararauna (Psittacidae). Sus plumas son utiliza- y blancas se utilizan para adornarse. En la mi-
205 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ marueti hi
ma rë mãrõhã nahi
Modalidad de insistencia. V. ma (2). Bot., árbol, cenicero; Pera glabrata (Euphorbia-
ceae). (lit. árbol del bocón).
√mare√
Des. vb. compuesta por √ma√ (caus. o fact.) y mãrõhãshi
√re√ (perfectivo de los vb. trans.); su alomorfo es
√mar@√ en presencia de una F2. hiyõmarit$awën@
kë a @kãã rë totihimareiwei, yãnomãm@ t$ë mohek@
Piedra blancuzca y suave como la tiza utilizada
para afilar los buriles (t$õm@ nak@). m
ha shiip@mar@n@ (mit.): Gallito hormiguero de ca- mãrõkõ
ra negra los hizo reir al manchar el rostro de 1 estado t mãrõkõ: estar sin cónyuge (ser sol-
los Hombres con sus deyecciones; ai kë e hãrõ tero o viudo); no tener hijos (mujer); volver de
mashi rë iship@mareiwei: habían (los dos) dejado la caza o de la pesca con las manos vacías; no
que se quemara un lado del paquete (en el que llevar armas; no tener ningún bien para inter-
estaban cocinando pescado). cambiar en el momento de una visita. a hara-
yoma, mãrõkõ, shereka kë k@ a ha hoyar@n@: entró
marea sin armas, había perdido sus flechas; hãtõ mã-
Zool., pequeña especie de cachicamo (no id.). rõkõ ya nahi rë tëreiwei ya paihou kuaahër@ma: to-
V. opo mé el arco sin las flechas y me apoyé en él para
caminar; mãrõkõ ha ya t$ë no m@mapimi (way.):
mãri hi si no tienes nada para intercambiar, no tengo
Bot., árbol (no id.). ganas de mostrarte (lo que poseo). 2 vb. trans.
t mãrõkã@: enviudar; haber perdido a su hijo.
√mar@√ mãrõkõprou: no tener bienes para intercam-
Des. vb., alomorfo de √mare√ en presencia de biar. sin. V. shirõkõ
una F2. rahara kë k@ ha yawëmar@hen@, kë k@ hiima
pomahe (mit.): hicieron crecer al monstruo ra- mãrõkoshi
hara, lo tuvieron como animal de compañía. V. he mãrõkoshi
V. √mare√
mãrõweshi (hra)
mãr@k@√ V. kãyuweshi
1 v.m. t mãr@k@o: rascarse frotándose contra
algo; chocar con un objeto al pasar demasiado mãr≤
cerca [m ã r @ k @ k e i, perf.]. 2 vb. trans. t mãr@k@ã@: Zool., ave, paují culo colorado; Mitu tomentosa
frotar, colocar contra, deslizar a lo largo de; ha- (Cracidae). Este pájaro vive a la orilla de los cur-
cer caer un objeto fuera de alcance utilizando el sos de agua; es una buena pieza de caza; sus reme-
extremo de un palo [mãr@kã@, dur., pl. obj.; m ã- ras primarias se utilizan para fabricar la emplu-
r@k@pra@, ponerse a (hacerlo); mãr@k@rãrei, perf., madura de las flechas. sin. ashiashirimi; V. paruri
pl. obj.; mãr@k@rei, perf.]. pusi ëyëm@ wa kahik@
mãr@kã@ ha pei wa si wët@a@ mai (mit.): hijo, si él marueti hi
hace que tu boca se deslice hasta ese lugar, no Bot., arbusto; Mouriri sagotiana (Melastomata-
lo muerdas. V. hiriki√ ceae). Su madera sirve para fabricar el soporte
masi Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 206
en donde se fija la esquirla osea de las puntas de tado, sirve para fabricar chinchorros y cestería
arpón de las flechas. V. ãtãri ãhi (cestos, canastas y guaturas).
masi masiri
Clas. nom., pertenece a la taxonomía de las Bot., árbol, Malpighiaceae.
plantas y de los animales; entra en el nombre
de varias palmas (hoko masi, haprua masi, yoroa masit$a
m a s i, etc.) y en el de un pez (wãi masi). V. ma Arcaísmo. V. ãsit$a
(3), masihi, rihu masi
mas@s@√
1. masi (pei) 1 vb. intr. t mas@s@ã@, inc.: alinearse, ponerse
Piedra plana, surperficie rocosa. pei masi prapa- unos junto a otros (objetos largos), colocarse en
riyopë ha, yaro rë pë kat@tou totihioimapë ha, ya- forma paralela [m a s @ s ã @, dur.1; m a s @ s @ p r o u, term.;
mak@ kupariyo kurei: llegamos a un lugar donde mas@s@rayou, perf. del inc.; m a s @ s õ u, dur.2]. ma-
una peñasco sobresale del suelo, precisamente s @ s @ o: alinearse o estar alineados codo a codo (y
en el momento en que los enemigos (lit.: las con la cara en la misma dirección), estar alinea-
presas de caza) se dirigían hacia allí; pei masi dos en la plaza central en el momento de par-
ha u wai yõãyõãmopë ha wa u wai hapa koarei: so- tir a la guerra [mas@s@kei, perf.; mas@s@tou: colo-
bre las piedras planas, allí donde murmura un carse en línea unos junto a otros (con el rostro
hilo de agua, esa es el agua que debes beber al en la misma dirección)]. hëyëha kë wamak@ ha
principio. V. maa ma, mak@ (pei) mas@son@: pónganse en línea aquí. 2 vb. trans.
t mas@s@ã@, inc.: alinear, colocar objetos largos
2. masi (pei) unos junto a otros, colocar en forma paralela;
Exocarpo, parte externa y rojo vivo del mori- apretar la trama de una cesta de tejido abierto,
mashit$a
Tierra. mashit$a a ha yõhõprarun@ kõmi pë pruru-
h i w ë: en el estómago las cenizas de los muertos
se hinchan (luego de ingerirlas en una compo-
ta de plátano durante una ceremonia funera-
m
rayoma (mit.): la tierra se derrumbó y todos ca- ria); nãrõriwë matohip@ wayun@ yãmonãmãriwë a
yeron a la quebrada. fmashit$a ham@: en el nomarayoma (mit.): Miel murió por el veneno
suelo. mashit$a ham@ ya praoma: yo estaba ten- de Rabipelado; wamak@ wãri hore matohip@ niyao
dido en el suelo. fmashit$a r@p@: lugar en don- totihioma ma rë kui: vuestras flechas malditas
de se quemó un muerto (lit.: tierra cocida). w a r ë alcanzaron perfectamente su blanco; hei tëhë
rë kë k@ yanop@ prokotaa@ ha totiikun@, fei mashi- kamiyën@ ya matohip@ no hipëapimi totihiwë: aho-
t$a rë r@p@ praa totihia maa kure (way.) (hra): la ra no tengo más ganas de regalar mis bienes.
casa de los enemigos estaba vacía y no mata- fmatohi k@ yokoa@: bailar en la plaza central
mos a nadie (lit.: la casa de los váquiros estaba llorando y llevando en las manos los bienes de
vacía y la tierra (de su casa) no está cocida). un muerto. fmatohi kõã@: ejercer venganza de
mashit$ari: seres maléficos sobrenaturales rela- sangre (lit.: devolver las posesiones). t$ë pë ma-
cionados con la tierra. sin. V. pit$a tohip@ kõõ waikirariyo kuhe: ellos ya aseguraron
la venganza de sangre. fmatohi wã pou: recla-
mashohara mar un objeto durante un intercambio, recla-
Bot., planta cultivada; Blechum sp. (Acanta- mar bienes. t$ë m@ ha harutaarun@, matohi pë ã
ceae). Se le atribuye propiedades alucinógenas, pou henaomahe: se hizo de día lentamente y ellos
se inhala mezclada con yakõana. mashohara he- solicitaron bienes (= procedieron a realizar inter-
nak@ wayu rë urerope yë! (cha.): ¡la planta m a s h o- cambios comerciales). fmatohi yua@: matar a
hara viene hacia ti, desplazándose a raz del sue- un enemigo (lit.: apoderarse de un bien) [mato-
lo! mashoharayoma: hekura femenino asocia- hi yuoprou, pl. obj.; matohi yurei, perf.]. pë t$ë ma-
do a la planta. tofi yuoprou waikia kë a kuhe: ya mataron a varios
enemigos. V. õshõhõre, ripuripu, t$õm@p@ na
mashuete kõna
Zool., abeja (no id.). Construye la colmena a lo matom@
largo del tronco de los árboles; su miel es dulce. Bot., árbol (no id.).
mat$a (pei)
tinamente, volverse repentinamente silencioso;
quedarse un momento silencioso, estar silencio-
so por momentos; apagarse sin cesar (motor)
Anat., pierna, pata posterior. Pl. pei mat$ak@: los [mat$a waiprapei, perf.: callarse repentinamente
dos miembros posteriores. t$ë mat$a na rë wa@- (en una vivienda)]. pë mat$a ta waitaru: cállense
wein@ a rii tëa m@ heturema, ka t$aa rë shoareiwei de una vez; watori a mat$a kãi rë waitariyowei: y
(mit.): el que había hecho el amor con la pier- el viento cesa (lit.: se calla) repentinamente; ihi-
na (de su compañero) la tomó por mujer y sin ru kë a mat$a rë waitapariyonowei (mit.): el niño
esperar la desfloró; ware mat$ak@ wakë rë piyëa- se había callado repentinamente (bajo tierra);
mape yë ë (cha.): ellos (los hekura) prenden fue- poreawë a tapra@ tëhë hõrõnam@ a mat$a rë waita-
go a mis piernas. fmat$a shëkëkea@, inc.: te- riyowei (mit.): Hõrõnam@ se calló repentinamen-
ner la pierna hinchándose. V. maheko (pei), m a- te cuando avistó a Aparecido; t$ë pë nohi rë rëa-
mik@ (pei), mat$ami, waku (pei); ant. V. poko (pei), youwei, t$ë mat$a waiprapei: los chamanes que se
poko sik@ (pei) curaban en la casa, se callaron repentinamente.
mat$a waiwaimou: cesar y retomar varias veces
mat$a ëshëhë√ seguidas (ruido), prender y apagarse varias veces
V. mat$a wai√ seguidas (motor). 2 estado t mat$a waiwë: estar
silencioso. sin. V. emou, mamikai, mat$a ëshëhë√
1. mat$akari
Andamio, más específicamente: andamio circu- mat$oko√
lar alrededor de la base de un árbol, para evi- 1 vb. intr. t mat$okoa@, inc.: vaciarse poco a
tar cortar la parte más gruesa del tronco. apia kë poco de sus habitantes (vivienda, campamento:
ya hi mat$akari t$akei kurei: ayer hice un anda- a menudo por la mañana, debido a las tareas en
mio alrededor de un árbol apia (para cortarlo). el conuco o en la selva) [mat$oka@, dur.; mat$o-
fmat$akari t$a@: construir un andamio. m a- koprama@, fact. del term.; mat$okoprou, term.]. 2
t$akari pë ta t$a@ ha@raruhe shë: apúrense a cons- estado t mat$okowë: vivienda o campamento
truir un andamio. temporalmente vacío. V. haiki√, h@t@t@√, no ku√,
proko√
2. mat$akari
Se denomina así a los peces que mueren duran- mat$omat$o
te la noche siguiente al envenenamiento de un Bejuco circular colocado dentro de las guaturas o
curso de agua con un ictiócido. mat$akari t$a√ de las cestas para reforzar la rigidez de la pared.
mat$op@ mayep@
Lugar muy profundo en un curso de agua, ge- Zool., tucán, piapoco, diostedé rabadilla dora-
neralmente situado en el hueco de un meandro, da; Ramphastos culminatus (Ramphastidae). Los
en un lugar en donde la corriente socava la ori- hekura se le suelen aparecer a los chamanes ba-
lla alta. fyuri kë k@ mat$op@: lugar muy pro- jo la forma de un piapoco. m a y e p @ r i: el pueblo
fundo de un río donde los peces buscan refu- de los tucanes (mit.). mayep@rit$awë: hekura de
gio durante la estación seca, cuando el nivel del sexo masculino asociado al tucán. mayep@riyo-
agua es muy bajo. V. porepë, u hamo, weyoweyo m a: hekura de sexo femenino asociado al tucán.
ei mayep@riyoma pë weshik@ no nomap@ rë shuri-
mãt$õyãhi riope yë (cha.): la Mujer-tucán con el pubis pu-
1 sus. t m ã t $ õ y ã h i: Anat., vena, arteria; ner- lulante de piojos. sin. mayepu (hra); V. mayep@
vio. 2 estado t mãt$õyãhip@: estar lleno de ãhuku
nervios (carne), tener las venas salidas (ofensivo
en presencia del interesado). wa mãt$a mãt$õyã- mayep@ ãhuku
h i p @: tus piernas están cubiertas de venas.
mã≤ hike√
1. Plumas rojas y amarillas situadas en la base
de la cola del piapoco. Son utilizadas en los ata-
víos masculinos (se ensartan en el lóbulo de las
m
V. hike√ orejas) y para decorar la emplumadura de las
flechas. weti t$ë ha wa ãhuku no shi imapo kure?:
mã≤hutum@ ¿por qué no quieres regalar plumas de tucán? 2.
V. mãõhutu Huesos molidos de un hombre muerto, después
de la cremación, cuando se coloca una pequeña
mã≤ ≤ cantidad de cenizas de huesos en cada calabaza
Agua. hapa mã≤ ≤ pë kuonomi, hei parau pë rë kui funeraria para poder distribuirlo equitativa-
u pë kuonomi (mit.): antes no había agua, no mente entre los múltiples parientes. ipa ya ãhu-
existían ríos; mã≤ rë ≤ ha hokoto kë k@ pata noma- ku huua@: tomo una calabaza funeraria (lit.: en-
wë nihõrõã shoamaparema (mit.) (hsh): hizo ca- sarto plumas de tucán en el lóbulo de mis ore-
er la tragavenado muerta al agua; mã≤ rë wa ≤ jas). V. hoko sik@, kõe hena, paruri hesikak@, rihu
koa@ puhio yaro, yãã wa hena ha õshõkõrën@: cuan- masi, w a t o s h e, wisha shina // V. mayep@
do quieras beber, enrolla una hoja en forma de
embudo (para recoger agua) (consejo de un cha- mayep@ akaweshi
mán a un joven iniciado). sin. V. het$e fmã≤ Bot., árbol, camaticaro; Virola sebifera ( M y r i s t i-
o mã≤ t$ë ≤: puede designar a una mujer du- caceae).
rante un diálogo ceremonial (ellas son las que
van, por lo general, a buscar agua). kamiyë rë mayep@ henak@
ya yãnop@ ha t$ë ≤ kãi mã≤ taproyoma (way.): la Bot., planta cultivada; Justicia sp. (Acanthaceae)
mujer vino a mi casa. sin. V. m@s@k@ri, oko ut$ã, (lit.: las hojas del tucán). Las hojas secas son
suwë, shõkãtãma, w@@ fmã≤ ≤ ham@: en el reducidas a polvo y mezcladas a los alucinóge-
agua. sin. pei u kasi ham@ fmã≤ ≤ ka he: lími- nos.
te extremo de la orilla. fmã≤ ≤ kasi ha: al bor-
de del agua. fmã≤ r@pra@: matar a una mujer mayep@ nouku
(lit.: verter agua, la expresión se usa en un diá- Cha., tintura de los hekura (lit.: la tintura del tu-
logo ceremonial o en una conversación seria). cán); cuando están pintados con esa tintura, su
mã≤ ya ≤ r@prarei kuhe: acabo de matar a una piel se asemeja al plumaje de un piapoco.
mujer. fmã≤ ≤ kasi ha: al borde del agua. sin.
pei u kasi ham@ mayep@ shik@
1. Bot., planta cultivada; Cyperus sp. (Cypera-
maya ceae). El bulbo seco de la planta se coloca en la
Zool., oruga peluda (no id.). Es comestible, se vara de una flecha; da suerte al cazar al piapo-
queman los pelos antes de cocinarla. co. 2. Sin. de aroari kë k@.
mayepu Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 210
ellos a mostrarles la oruga. m @ p r a a @: 1. It., ir a perfectivo pasado pë m@ã ∞k∞rayoma (lit.: ellos
ver varias veces seguidas. 2. Mirar un instante. lloraron] significa que ciertas personas lloraron
t$ë ta m@praa: ven a ver un instante; hei t$ë ta a un muerto o incineraron el cadáver de un pa-
m@praayo: ven a ver esto aquí un momento. m@- riente [m@ã ∞k∞rayou, perf.; m@ã ∞k∞ma@, caus.: ha-
ta@, it.: echar una mirada [m@tarei, perf.]. a m@ta@ cer llorar; m@ã ∞k∞marei, perf. del caus.; m@ã ∞k∞-
ha nikereron@, pë hekamap@ e m@ nonotia ha: mien- tou: llorar un momento.] ihiru a m@ã ∞k∞ma: el
tras se ocupaba, lanzaba miradas breves a su niño lloraba; pë m@ã ∞k∞∞: ellos lloran (a un
yerno que alzaba su rostro hacia él; nãrõriwë t$ë muerto); titiri a rë ropraanowei ham@ a shirõ m@ã
rë m@tareiwei: Rabipelado lanzaba miradas (ha- ∞k∞ma (mit.): el demonio de la noche siempre
cia la escena que se desarrollaba). cantaba de modo quejumbroso en el lugar en
donde acostumbraba posarse; nosiriwë kë a pe-
m@ã (pei) shiri m@ã ∞k∞ma (mit.): Nosiriwë sollozaba por
Llantos, sollozos; canto pleñidero del paují y de falta de tabaco; pë m@ã ∞k∞marei: te voy a hacer
las palomas. ihiru a m@ã wã hirimahe: escucha- llorar (se le dice a un niño fastidioso). m@ã ∞k∞-
ron los sollozos del niño; poreri pë m@ã kãi rërë- t a a @, it.: llorar varias veces seguidas; perder va-
peherima, yahi ham@ (mit.): el antepasado corrió rias veces seguidas a un hijo pequeño. sin. V.
llorando hacia la casa; ei paruri kë pë m@ã pata ∞ k ∞ √, mapu u ha√, m@ã po√
ahetewë totihiwë: se escucha el canto cercano de
lo paujíes; suwë rë pë m@ã kuoma: eran lamen- m@ akë√
tos de mujeres (llorando un muerto). fm@ã no vb. intr. t m@ akëa@: estar cambiando de direc-
preo: llorar a un muerto. pë suwëp@ e m@ã no preo- ción [m@ akëpraa@, it.: cambiar de dirección unos
ma: su mujer lo lloró (después de su muerte). tras otros; m@ akëprou: ponerse a cambiar de di-
sin. V. mapu u, m@ã @k@√ rección; m@ akëtou: cambiar de dirección (des-
pués de haber seguido por largo tiempo la mis-
m@ã hã rak@pro√
vb. intr. t m@ã hã rak@prou: desviar la mirada
para no ver lo que ocurre, mostrarse indiferen-
ma orientación)].
m@ ãmo
m
te, negarse a responder a un llamado urgente. 1 sus. t m@ ãmo: 1. Centro (de una superficie,
de un grupo), el medio del agua. 2. Fondo de
m@ ãhem@√ la madriguera. m@ ãmo t$ëka ham@ opo a titia: el
1 vb. intr. t m@ ãhem@ã@, inc.: dar media vuel- cachicamo está en el fondo de la madriguera.
ta, girar una media vuelta (objeto esférico); gi- fm@ ãmo ham@: en el centro, en el medio. k a-
rar la cabeza hacia atrás [m@ ãhem@rãyou, perf. nawa m@ ãmo ham@ a kãtãyoa: la curiara está en
del inc.; m@ ãhem@prou, term.]. m@ ãhem@tou: medio del agua; m@ ãmo ha t$ë ta prak@: colóca-
darse vuelta un momento. 2 vb. trans. t m@ lo en el centro; ai pë rii ha, m@ ãmo totihiwë ham@
ãhem@ã@, inc.: hacer girar un objeto sobre sí wat$aperariwë a yãmoma (mit.): entre los otros,
mismo en un ángulo de 180º; hacer dar media en el centro (del grupo que conformaban), Dor-
vuelta a un objeto redondo, invertir los extre- milona se pintaba el cuerpo. 2 vb. intr. t m@
mos de un objeto largo [m@ ãhem@kei, perf. del ã m o ã @, inc.: colocarse en el centro, en el medio;
inc.; m@ ãhem@ma@, dur., pl. obj.; m@ ãhem@pra@: regresar a vivir en el shapono (después de haber
ponerse a√.]. V. h ã m o r i √, m@ hatu√, m@ hem@h@√, vivido en un campamento en la selva) [m@ ãmo-
m@ nom@h@√, m@ rak@√ k e i, perf. de m@ ãmoõ; m@ ãmomou, pl. suj.: estar
regresando a la vivienda; m@ ãmoõ: estar o co-
m@ ãhi locarse en el centro de un lugar, estar regresan-
1 estado t m@ ãhi: espeso (líquido). 2 vb. intr. do a vivir en la vivienda; m@ ãmoparei, perf.: co-
t m@ ãhiã@, inc.: espesarse (líquido) [m@ ãhiprou, locar a alguien en el centro de un grupo; m@
term.]. 3 vb. trans. t m@ ãhiãma@: espesar un lí- ãmopei, perf. del inc.; m@ ãmopariyo, perf.: colo-
quido. sin. m@ hutë; ant. V. hereshi, rehere carse en el centro de un grupo o en el medio del
agua; m@ ãmopraa@, it.: regresar al shapono unos
m@ã hut$ë√ tras otros; m@ ãmoprou, term.; m@ ãmotapei, perf.
vb. intr. t m@ã hut$ë@: llorar ruidosamente (ni- de m@ ãmotou; m@ ãmotou: colocarse un rato en
ño, debido a una fuerte reprimenda, o exageran- el centro, ir un rato al medio del agua]. a ta m@
do por un regaño o una simple negativa) [m @ ã ãmoparu: ponte en medio del agua (o en medio
h u t $ ë m a @, caus.). V. m@ã @k@ del grupo, dependiendo del contexto); hei tëhë
shapono ham@ pëmak@ ta m@ ãmo: regresemos
m@ã ∞k∞√ ahora a vivir en el shapono; maa a kei ha m@ ãmo
vb. intr. t m@ã ∞k∞∞: llorar, sollozar; estar de ha rë wa rë romapareiwehei: si llueve tienen que
duelo (llorar regularmente a un muerto); cantar colocarte en el centro de su grupo. 3 vb. trans.
de modo quejumbroso (se dice de ciertos pája- t m@ ãmoã@, inc.: colocar en el centro, en el me-
ros como el tucán, el paují o la paloma). En el dio [m@ ãmoãkei, perf., pl. obj.; m@ ãmokei, perf.
m@ ãmo Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 214
shina t$ë wãri tuopë, pei pë m@ hamopë (hra): es- rro; m@ hatuprou: cambiar de lado en un chin-
ta cola habrá de cocinarse, habrá que quemar chorro; m@ hatutou: darse vuelta un momento].
los pelos. 2 vb. trans. t m@ ha@: 1. Desplumar yoawë e m@ rë hatuprariyowei (mit.): Yoawë se dio
un pájaro, depilar, quemar el pelaje de un ani- vuelta (en su chinchorro); õmawë e m@ ha hatu-
mal antes de cocinarlo. ya waroakirioma, yãpi prarun@: “ãiwë, a wãri hushuotihë”: Õmawë se dio
pë m@ ha@he tëhë: me reuní con ellos en el mo- vuelta (y dijo): “Hermano mayor, no estés eno-
mento en que desplumaban una grulla. 2. Ha- jado”. 2 vb. trans. t m@ hatua@, inc.: dar vuel-
cer secar (al sol o al calor del fuego) una caña ta un objeto, ponerlo al revés; dar vuelta una
verde para flecha que acaba de ser cortada [m@ curiara [m@ hatuhatuma@, it.: cambiar algo de la-
hararei, perf., pl. obj.; m@ harei, perf.]. pë rãprou do varias veces seguidas (ej.: la carne que se co-
kõõ ta ha@o, shereka kë wama e m@ hapë: apúren- cina en una troja); m@ hatukei, perf.; m@ hatuma@,
se a despertarse, ustedes harán secar las flechas. dur., pl. obj.; m@ hatupei, perf.: dar vuelta ali-
sin. V. m@ fra√ (hra), m@ fukuku√ (hra), m@ ya√; mentos que se están cocinando]. yuri ya hãrõ m@
V. shereka m@ ha√ h a t u a @: doy vuelta el paquete en el que se coci-
nan los pescados; kë k@p@ hushuop@ kãi humap@
m@ hape√ rë rëomopotayonowei, yuri ai kë e hãrõ wai mashi
1 vb. trans. t m@ hapea@, inc.: desatar, abrir m@ hatuap@ mai (mit.): por enojo se dieron la es-
un paquete [m@ hapeakei, perf., pl. obj.; m@ ha- palda y olvidaron dar vuelta el paquete de pes-
p e i, dur., pl. obj.; m@ hapekei, perf. del inc.]. y u- cado (que estaba cocinándose sobre las brasas);
ri pë hãrõ m@ hapei rë kupeiwehei: quitaron las poshotom@ pë m@ma, pë m@ hatuatarama: miró la
hojas en las que habían cocinado los pescados; tortuga y la dio vuelta varias veces. m@ hatu-
t$ë pë hãrõ m@ mori hapeihe, pë wasimahe: estaban pra@: dar vuelta una curiara que zozobró, volver
a punto de abrir el paquete, pero se les dijo que a ponerla al derecho. V. m@ ehem@√, m@ hem@h@√,
no lo hicieran. m@ hapepou: conservar un ob- m@ nom@h@√, m@ rak@√
jeto posado sobre la hoja que sirvió para envol-
verlo; guardar un alimento colocado sobre las
hojas que sirvieron para cocinarlo, para consu-
m@ hatukë√
vb. intr. t m@ hatukëa@, inc.: 1. Crecer (niño).
m
mirlo de esa forma. sin. m@ hapre√ (hra); sin. V. 2. Sanar [m@ hatukëama@, caus.: hacer crecer,
kushë√, tirosho√ provocar la curación; m@ hatukëprou, term.; m@
hatukërayou, perf. del inc.]. V. masik@ m@ hatukë√,
m@ hapre√ (hra) p a t a, pre√; h a r o √, kuyëhë√, owëhë√, tem@
V. m@ hape√
m@ hehe√
m@ haru 1 vb. intr. t m@ hehetea@, inc.: tener el vien-
1 sus. t m@ haru: día. t$ë m@ haru mraimi ha yã- tre hundido, volverse extremadamente flaco
kumi t$ë pë motaa@ totihioma (mit.): el día no (por efecto de una enfermedad, por causa de
acababa nunca, transcurrió mucho tiempo y una sustancia mágica) [m@ heheta@, dur.1; m@ he-
acabaron por cansarse. 2 vb. intr. t m@ harua@, heteprou, term.; m@ hehetou, dur.2]. m@ hehe-
inc.: levantarse (día) [m@ harurayou, perf.; m@ ha- prao: tener hambre, tener la barriga vacía. m@
r u u, dur.]. t$ë m@ wãri harua ta ha@r@ shë!: ¡que se h e h e t e t o u: entrar el vientre. 2 estado t m@ he-
haga pronto de día!; t$ë m@ haruu kuprei: ya ha- h e t e w ë: 1. Mujer muy enflaquecida que fue víc-
ce un rato que es de día; t$ë m@ opisi rë harupei- tima de manaka (planta mágica). 2. Curiara
w e i: se hizo de día lentamente; yamak@ iyatii të- cuyos bordes están demasiado separados (defec-
hë yama t$ë m@ harua rë h@t@t@mareiwei: mientras to en la forma). sin. V. m@ wãhe√; V. hehete√, m@
comíamos se hizo totalmente de día; t$ë m@ ha kõehe√; u hehetewë
harutaarun@, matohi pë ã pou henaomahe: poco a
poco se hizo de día y ellos reclamaron bienes; m@ hehete√
t$ë m@ haruu tëhë p∫∫ nahe tihirutaarema: él pre- V. m@ hehe√
paró una mascada de tabaco mientras se hacía
de día. 3 vb. trans. t m@ haruma@: esperar que m@ hem@h@√
se haga de día para hacer algo [m@ harumarei, 1 vb. intr. t m@ hem@h@prou: mirar detrás de
perf.]. 4 estado t m@ harua: claro, luminoso. V. sí, voltearse; girar la cabeza; cambiar de senti-
h a r i k a, h a r u, he haru√; ant. V. m@ t@t@, weyata√ do en un chinchorro (colocar los pies donde
antes se había puesto la cabeza, y viceversa) [m@
m@ hatu√ hem@h@tou: cambiar por un momento de direc-
1 vb. intr. t m@ hatuo: darse vuelta, voltearse; ción en un chinchorro (de la forma descrita);
cambiar de lado en un chinchorro [m@ hatuha- m@ hem@hou: girar la cabeza varias veces seguidas
t u m o u, it.: estar todo el tiempo dándose vuelta hacia un lado y luego hacia el otro]. nãrõriwë
en un chinchorro; m@ hatukei, perf.; m@ hatu- kë a ha hushuton@, hesika wãri rëpra@ yaioma, a m@
mou: darse vuelta varias veces en un chincho- wãri hem@h@prou ha mah@ron@ (mit.): Rabipelado
m@ hetu√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 216
se enojó, plegó su brazo por debajo de la cabe- (ellos dos) a su vez lo golpearon con su propia
za, luego cambió de sentido en el chinchorro. maza; a ohotamo m@ ta hetuiku: trabaja a tu vez;
2 vb. trans. t m@ hem@h@ã@, inc.: dar vuelta un yamak@ rar@prariyoma, kama pë ã m@ wãri hetuwë:
objeto haciéndolo describir un ángulo de 180º, lanzamos un clamor y ellos hacen lo mismo; a
invertir los lados o los extremos: dar vuelta una ta rãã m@ hetuiku: despiertate a tu vez; “ya hiyõ-
punta de bambú en la vara de la flecha que la kak@ rë këpraruhe ë!”, e kuu m@ hetuoma (mit.): a su
lleva, hacer dar vuelta así los trozos de carne vez él dijo: “¡me rompí la nariz!”.
que se han puesto en una troja, etc. [m@ hem@-
h ã @, dur., pl. obj.: intercambiar objetos, inter- m@ hetutu√
cambiar mujeres, efectuar un intercambio recí- 1 vb. intr. t m@ hetutua@: colocarse en círculo
proco; m@ hem@h@ãkei, perf., pl. obj.; m@ hem@h@- unos al lado de los otros (por lo general para co-
kei, perf.; m@ hem@h@pra@: ponerse a√]. pë pë m@ mer); colocarse de cada lado de una persona [m@
niya hem@hãp@@ ha kupërei: tenían intención de hetutukei, perf.; m@ hetutuo: estar o colocarse así].
intercambiar sus mujeres. V. m@ ehem@√, m@ ha- t$oo kë t$oku ha kë k@p@ parekea m@ hetutua ha
t u √, m@ hem@h@√, m@ nom@h@√, m@ rak@√ shoaikun@: ellas se tendieron en un chinchorro
de cada lado de él. 2 vb. trans. t m@ hetutu-
1. m@ hetu√ pra@: hacer algo entre varios. m@ hetutupou: in-
1 vb. intr. t m@ hetuai: llegar después de los de- movilizar a una persona colocándose uno de
más [m@ heturayou, perf.]. yamak@ për@mou tëhë cada lado y sosteniéndole los brazos [m@ hetutu-
@ha pë m@ hetua@, yuri pë rë niya@wehei: estábamos rei, perf.].
construyendo los refugios para pasar la noche
cuando los que se habían ido a matar peces lle- m@ hikete√
garon a su vez. m@ hetumou: 1. V. m@ hetutou vb. intr. t m@ hiketeã@: llevar las caderas ha-
(sentido 2). 2. Ir a vivir a otra comunidad tras cia adelante, arquearse [m@ hiketeo: arquearse,
m@ hõshõkõ√
m
de atacar a enemigos (con flechas o palos) [m@ V. m@ hopoko√
h@r@k@kei, perf.; m@ h@r@k@o: pintarse el rostro así
o tenerlo ya pintado]. waika pë wayu ha aru- m@ hukëkë√
hër@n@: “pë m@ ta h@r@ko sho!”: los Waika habían 1 v.m. t m@ hukëkëo: a partir de una base uni-
partido a la guerra (y alguien dijo): “¡píntense forme (negra o marrón) en la cara, trazarse con las
la cara de negro!”. 2 estado t m@ h@r@k@wë: te- uñas líneas sinuosas; tener esas líneas trazadas
ner la cara pintada de modo uniforme. V. h@r@- en la cara [m@ hukëkamokei, perf. de m@ hukëkamou;
k@√ m@ hukëkamou: hacerse hacer esas líneas por al-
guien; m@ hukëpramou: estar a punto de ir a hacer-
m@h@ta√ se hacer esa pintura por alguien]. 2 vb. trans. t
1 vb. intr. t m@h@taa@, inc.: perder el amargor, m@ hukëkëa@: trazar las líneas descritas anterior-
volverse comestible (hablando de un fruto ve- mente en el rostro de alguien. V. hukë√, si hukë√
nenoso que fue tratado) [m@h@ta@, dur.; m@h@ta-
prou, term.]. yapemi, wapu kë k@ m@h@taimi t$awë? m@ hukuku√
t$ë no nohi teteapiyei (mit.): suegra, ¿la fruta w a- vb. trans. t m@ hukukua@, inc.: desplumar un
pu no perdió su amargor? Hace mucho tiempo pájaro, arrancar un puñado de hojas; quemar
(que está en remojo). 2 vb. trans. t m@h@tama@: los pelos de un animal antes de destriparlo [m@
hacer comestible (no amargo) un fruto vene- hukuka@, dur., pl. obj.; m@ hukukurarei, perf., pl.
noso cocinándolo mucho tiempo o dejándolo obj.; m@ hukukurei, perf.]. sin. m@ ha√
en remojo en agua corriente [m@h@tamama@: es-
perar que un fruto venenoso puesto en remojo m@ huru√
se vuelva comestible; m@h@tarei, perf.]. 3 esta- vb. intr. t m@ huruo: tener el rostro volteado
do t m@h@tatiwë: no estar amargo, haber per- hacia un lado, dar vuelta la cabeza hacia un la-
dido el amargor y ser comestible (fruto vene- do, dar vuelta la cara; estar en dirección a la
noso después de haber sido tratado). yape, wapu parte de atrás de la vivienda (cuando uno está
kë k@ m@h@tatiwë t$awë?: suegra, ¿se pueden co- tendido en un chinchorro) [m@ hurukei, perf.; m@
mer las frutas wapu (dejaron de estar amargas)? h u r u t o u: hacerlo un instante]. ya kiriri m@ huru-
V. m@h@tarimi sik@; ant. kõãmi prarou kukei (way.): el miedo me hará dar vuel-
ta la cara. V. m@ rak@√prou
m@h@tarimi sik@
Bot., yuca dulce; Manihot dulcis (Euphorbia- m@ hutë√
ceae). Los tubérculos se cocinan sobre la brasa 1 vb. intr. t m@ hutëa@, inc.: espesarse (líqui-
o se hierven. V. kõãmirimi sik@, m@h@ta√, nashi do); volverse más oscuro (tinte); madurar (fru-
m@ hute Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 218
ta) [m@ hutëkei, perf.: volverse más oscuro en un [m@ ishima@, dur., pl. obj.; m@ ishimarei, perf.; m @
lugar; m@ hutë@, dur.; m@ hutëprou, term.; m@ hu- ishipra@: ponerse a√]. V. ishi, m@ (pei)
t ë r a y o u, perf.: volverse totalmente más oscuro].
2 vb. trans. t m@ hutëpra@: espesar un líqui- m@ ishõrõkõ√
do, preparar un líquido de consistencia espesa. V. m@ it$õrõkõ√
3 estado t m@ hute: espeso (líquido), oscuro
(tinte); maduro (fruto). puu upë m@ hute: la mez- m@ itutu√
cla de agua y miel está (demasiado) espesa. vb. intr. t m@ itutua@, inc.: oscurecerse (en el mo-
fm@ hute precedido del nombre de un color mento del crepúsculo) [m@ ituta@, dur.1; m@ itutou,
significa oscuro. wakë m@ hute: rojo oscuro; ishi dur.2; m@ itutuprou, term.]. V. m@ hikõkõ√, m@ ka
m@ hute: negro oscuro; riyë m@ hute: verde oscu- k õ m ã √, m@ ruwë, m@ ka supra√, m@ shinayu√, m@ t@t@√
ro; shiriki m@ hute: estar demasiado ahumado
(la carne está oscura, casi negra); wayuko a wa- m@ it$ã√
kë m@ hute: el guayuco es rojo vivo; tate pë wakë V. ka m@ it$ã√
m@ hute: los cambures están muy (demasiado)
maduros. fwayu m@ hute: ser potente (aluci- m@ it$õrõkõ√
nógeno). V. hutë√, põshõrõp@, w a k ë; ant. V. h e r e- estado t m@ it$õrõkõwë: ser exteriormente de
s h i, m@ t$ëpëhë√, rehere forma convexa. V. it$õrõkõ√
m@ ihã√ m@ ka
vb. intr. t m@ ihãihãmou: centellear, estar cons- Interior de un objeto hueco, pared de una ca-
m@ ka wãhete√
perf.].
m@ kre√
te de arriba de la pendiente. fyo m@ n o n o ã: ca-
mino que sube. ant. V. m@ wërë√, m@ wërëhë√, m@
wëtë√
V. m@ ke√
m@ nonohõ√
m@ kuyuhu√ V. m@ nono√
estado t m@ kuyuhua: estar en cuclillas con la
espalda redondeada; racimo de plátano roto m@ õni
que amenaza caerse. m@ kuyuhuwë: ser gan- 1 v.m. t m@ õniõ: pintarse motivos geométri-
chudo; estar enrollado sobre sí mismo. cos en la cara, tener la cara pintada así [m@ õni-
kei, perf.; m@ õnimokei, perf. de m@ onimou; m@
m@ m@s@ (hsh) õnimou: hacerse pintar así la cara]. 2 vb. trans.
V. m@s@k@ t m@ õniã@, inc.: pintar motivos geométricos en
el rostro de alguien; pintarlos en la cara traba-
m@ momihi√ jada de una punta de bambú [m@ õniãkei, perf.,
1 v.m. t m@ momihio: pintarse el rostro de ro- pl. obj.; m@ õnikei, perf. del inc.; m@ õnima@, dur.,
jo claro con onoto, haberse pintado así (m@ mo- pl. obj.; m@ õnipra@: ponerse a√]. rahaka ya m@
mihimou: hacerse pintar el rostro de esa forma; õnima@: decoré la punta de bambú con varios
m @. momihou, dur.; m@ momihimokei, perf. de m @ motivos geométricos. V. m@ (pei), m@ ëyëkë√, m@
m o m i h i m o u). 2 vb. trans. t m@ momihiã@: pin- momihi√, m@ yã√
tar de rojo claro el rostro de alguien [m@ momi-
h i k e i, perf.]. yare m@ ta momihik@: píntame el ros- 1. m@ pa√
tro de rojo claro. 3 estado t m@ momihiwë: vb. trans. t m@ paa@: ir al encuentro de alguien,
ser rojo claro. V. m@ (pei), momihi√ ir a recibir a alguien; cruzarse con alguien [m@
p a o: estar yendo al encuentro de alguien; m@ pa-
m@ nono√ rayou, perf.]. u ushishi m@ paa@ ta m@he: estén
1 vb. intr. t m@ nonoã@: alzarse, dirigirse o atentos, por si acaso agua revuelta viene hacia
apuntar hacia arriba; levantar la cabeza (para nosotros (indicando así la presencia de un ani-
ver) [m@ nonoõ: levantar la cabeza para mirar ha- mal). sin. V. m@ hetu√
cia arriba, tenerla de esa forma; m@ nonokei,
perf.; m@ nonotaa@, it.; m@ nonotou: levantar la ca- 2. m@ pa√
beza un instante para mirar]. a m@ta@ ha nikere- Verbo que modifica el sentido de otro verbo,
ron@ pë hekamap@ e m@ nonotia ha: él echaba de verbo con empleo adverbial: indica que un pro-
tanto en tanto una mirada porque su yerno al- ceso o una acción se desarrolla en dirección a
zaba la cabeza hacia él; pë hekamap@ e m@ nono- alguien. a roo m@ paoma: vino a nuestro encuen-
tou kõrãyoma: su yerno levantó nuevamente la tro y se sentó; warë pë ni pata hirekou m@ paoma:
221 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ m@ rãkõkõ√
estado t m@ rãkõkõwë: estar disperso. V. m@ mento (p. ej.: cuando pasa una nube negra por
y õ ã √, rãiki√ el cielo)]. 2 estado t m@ rumãhãwë: estar som-
brío, oscuro. sin. m@ ruwë
m@ rëkëkë√
1 vb. intr. t m@ rëkëkëaa@: echarse de espal- m@ ruwë
das. [m@ rëkëkëkei, perf.; m@ rëkëkëo: echarse de 1 estado t m@ ruwë: sombrío, oscuro, sin luz.
espaldas, estar echado de espaldas]. tëpëriwë kë 2 vb. intr. t m@ ruwëa@, inc.: oscurecerse, en-
a wãri hore miã kãi m@ ha rëkëkëikun@: Oso hor- sombrecerse (luz) [m@ ruwërayou, perf. del inc.;
miguero se echó de espaldas para dormir. m@ m@ ruwëprou, term.; m@ ruwëtou: oscurecerse un
rëkëkëtou: 1. Echarse de espaldas por un mo- momento]. t$ë m@ ruwëahër@@: el cielo se ensom-
mento. 2. Volcar la cabeza hacia atrás. fta@ m@ breció poco a poco. fm@ ruwëhë√: estar un po-
rëkëkëtou: ser muy competente en relación a co oscuro (mismas desinencias que para m@ ru-
un tema, conocer perfectamente a los hekura w ë). fm@ ruwëhëhë√: estar apenas oscuro (mis-
(cha.). pata t$ë pën@ hekura pë ta@ m@ rëkëkëtou to- mas desinencias que para m@ ruwë). sin. V. m@ ka
t i h i o m a: los antiguos poseían gran conocimien- kõmã√, m@ rumãhã√ (hra), m@ t@t@; ant. V. hiwatu√
to de los hekura. 2 vb. trans. t m@ rëkëkëa@,
inc.: colocar palos atravesados en una curiara 1. m@si
en proceso de fabricación para mantener los Clas. nom., hetu m@si: el cielo. fm@si ka (hsh):
bordes separados [m@ rëkëka@, dur., pl. obj.; m@ abertura en la frondosidad de los árboles que
r ë k ë k ë k e i, perf.]. 3 estado t m@ rëkëkëprao: es- deja ver el cielo. t$ë m@si ka yakëo kuopë ha ya-
tar sobre la espalda. @ra a nomawë tararemahe, a ma pë shereka roprama@: dejamos las flechas en
pata shuwëturoma, a m@ pata rëkëkëpraoma: des- un lugar donde la abertura (en la frondosidad
cubrieron al jaguar muerto, estaba hinchado y de los árboles) deja visible una parte del cielo
echado sobre el lomo. m@ rëkëkëwë: estar de- (para que el sol impida que se enmohezcan).
m@shi (esp. local michi) sh@ãk@ kuprou mai, rõrõku ham@ rë ya m@sh@ãk@ pa-
Zool., gato doméstico. sin. m@sh@ (hra); V. @ra ta prëshëprou ha shoaron@ (cha.): la respiración
no pasa por mi boca, me surge del costado.
m@ shimoremo√ fm@sh@ãk@ ha@: respirar regularmente, estar vi-
vb. intr. t m@ shimoremou: 1. Tener un vérti- vo [m@sh@ãk@ hama@, caus.: hacer respirar a al-
go, un mareo. sin. m@ pë shiwãri√, y@p@p@ 2. Girar, guien, devolverle la respiración a un moribundo
dar vuelta sobre sí mismo. V. shimore√ (cha.)]. a m@sh@ã ha@ shoawë?: ¿todavía está vi-
vo? (lit.: ¿todavía le sale la respiración?); yãno-
m@ shinayu√ mãm@ pruka pë nomawë ma kui, pë m@sh@ãk@ hama@
vb. intr. t m@ shinayuã@, inc.: decrecer (el día, kõõma (mit.): incluso cuando los muertos eran
después de la caída del sol) [m@ shinayuprou, muchos, él volvía a hacerlos respirar (= resuci-
term.; m@ shinayurayou, perf.]. t$ë m@ shinayuã@ tar). fm@sh@ãk@ maõ: contener la respiración.
tëhë ya hupë: vendré cuando el día comience a fm@sh@ãk@ pakukutou (cha.): estar sofocado,
decrecer. V. m@ hikõkõ√, m@ itutu√, m@ ka kõmã√, sin aliento. watoshe a ma kuin@ yare m@sh@ãk@ ta
m@ ka supra√ pakukutahër@re (cha.): a pesar de ser solamente
una diadema me corta la respiración. fm@shiã
m@sh@ (hra) t$amapou: matar a alguien o estar en capaci-
V. m@shi dad de hacerlo (lit.: poseer su aliento). e naha
shërëka rë pë pomou m@ ha hetuon@ t$ë pë m@shiã rii
m@sh@ã (pei) t$amapou m@ fetuo ma rë kui (hra): cuando uno
Aliento, respiración; el aliento vital. Se cree que posee flechas, como nosotros, se está también
los pájaros hõrãma, pertenecientes a la familia en condición de matar (para vengarse). sin. V.
de los Tinamidae, acompañan la respiración de shë√, wãrihõt$õ t$apra@; V. m@sh@ãk@ kahu√
los humanos. En todo lo referente al chama-
Sol hacia el suelo; t$ë y@m@ka wãri ha tapraikun@, dur.1; m@ tikukou, dur.2; m@ tikukuprou, term.; m@
t$ë m@ wãri ha tëpraikun@: se inclinó hacia el sue- tikukurariyo, perf., pl. obj.; m@ tikukurayou, perf.
lo para escuchar (el sujeto está en un árbol). V. del inc.]. pë nomawë m@ tikukuoma: sus cadáveres
m@ yehe√ estaban desparramados en el suelo. 2 vb. trans.
t m@ tikukua@, inc.: esparcir, diseminar, despa-
m@ tëatëamo√ rramar, extender en el suelo [m@ tikukama@, dur.;
V. m@ të√ m@ tikukukei, perf.]. 3 estado t m@ tikukupra-
wë, pl. obj., disp.: cubrir el suelo en varios sitios
m@ tei√ (generalmente de frutas maduras). m@ tikuku-
1 vb. intr. t m@ teia@: 1 . Caminar de modo im- w ë: esparcido, diseminado, desparramado. yãã
prudente, sin mirar alrededor, con la mirada a kë henapë wãshikã no m@ tikukuwë: las hojas ma-
menudo vuelta hacia el suelo. 2. Inclinarse, tor- chucadas están esparcidas por el suelo; õkã pë
cerse bajo el efecto de una carga. m@ teio: in- pata ishi m@ tikukuwë tararemahe (mit.): descu-
clinar la cabeza para recibir el palazo de un ad- brieron a los brujos pintados de negro desparra-
versario [m@ teikei, perf.] [m@ teirayou, perf.; m@ mados (muertos) por el suelo; shosho mopë wa-
teiprou, term. sentido 1]. 2 estado t m@ teia, rokoshi m@ tikukuoma, mo hokamahe: frutos s h o-
perf. est. m@ teiprawë, pl. suj., disp.: plegarse, sho sin concha estaban esparcidos por el suelo,
inclinarse, por el efecto de una carga. ellos los recogieron. V. t i k u k u √; sin. V. yap@k@√
m@ tiheki√ m@ tipiki√
vb. trans. t m@ tihekia@, inc.: punzar el tallo de 1 v.m. t m@ tipikio, inc.: pintarse el rostro con
una mata de cambur o plátano mediante un ob- puntos, tenerlo pintado de esa forma [m@ tipika-
jeto puntiagudo y rígido (arco o palo) para rom- mou: hacerse pintar por alguien; m@ tipikamo-
perla y poder así recoger el racimo que lleva [m @ kei, perf. de m@ tipikamou; m@ tipikikei, perf.; m@
m@ tikëkë√ m@ tipore√
1 v.m. t m@ tikëkëo, inc.: trazar líneas sinuo- 1 v.m. t m@ tiporeo: pintarse en la cara una
sas con las uñas sobre un fondo pintado (rojo, línea curva que une una mejilla a la otra pa-
marrón o negro) en la cara, tener esas líneas tra- sando por la frente, tener una línea de ese tipo
zadas en la cara [m@ tikëka@, dur.1; m@ tikëkamou: pintada en la cara [m@ tiporekei, perf.; m@ tipore-
hacerse pintar así por alguien; m@ tikëkëmokei, mokei, perf. de m@ tiporemou; m@ tiporemou: ha-
perf. de m@ tikëkamou; m@ tikëkërayou, perf. del cerse pintar una línea de ese tipo por alguien;
dur.; m@ tikëkërariyo, perf., pl. suj.; m@ tikëkëkei, m@ tiporepramou: estar a punto de hacérsela ha-
perf. del inc.; m@ tikëkou, dur.2]. yëtu ishiishi pë- cer por alguien]. 2 vb. trans. t m@ tiporea@,
n@ yamak@ m@ tikëkëa totihirariyo: en un instante inc.: pintar una línea así en el rostro de alguien
nos pintamos la cara de negro y sobre ese fon- [m@ tiporekei, perf.; m@ tiporema@, dur., pl. obj.].
do, trazamos líneas sinuosas con las uñas; t$ë m@ 3 estado t m@ tiporea: tener una línea así pin-
hore ha tikëkëikun@ yëtu t$ë wãri ha ikutaikun@, tada en la cara. m@ tiporeprawë, pl. obj., disp.:
shapono ham@: él se trazó una línea sinuosa (en ser varios, aquí y allá, con la cara pintada de esa
la frente) e inmediatamente se puso en cami- forma. m@ tiporewë: tener varias líneas pinta-
no al shapono. 2 vb. trans. t m@ tikëkëa@, inc.: das de esa forma. V. m @, tipore√
trazar de la manera indicada una línea en el ros-
tro de alguien [m@ tikëkëakei, perf. del dur.; m@ ti- m@ tit$ë√
k ë k a @, dur.: trazar varias líneas; m@ tikëkëkei, perf. vb. trans. t m@ tit$ëa@: fulminar a un animal,
del inc.]. 3 estado t m@ tikëkëa: tener una lí- derribar a un rival durante un duelo [m@ tit$ë-
nea trazada de ese modo en el rostro. m@ tikë- rei, perf.]. warë ya m@ tit$ëa shoarema: maté ins-
këwë: tenerlas en toda la cara. V. kahik@ tikë- tantáneamente al váquiro. fya m@ wãri tit$ë-
k ë √, par@k@ tikëkë√, tikëkë√ kema kë!: ¡Podré matarlo de un solo golpe!
m@ tikuku√ m@ t@t@
1 vb. intr. t m@ tikukua@, inc.: esparcirse, cubrir 1 sus. t m@ t@t@: noche, oscuridad. t$ë m@ t@t@:
el piso, desparramar, diseminarse [m@ tikuka@, es de noche (está oscuro); t$ë m@ ha t@t@on@, mato-
227 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ m@ t$ΩrΩhΩ√
hi pë yap@kama: como era de noche desparrama- t$ari a rë miõpe, a no kopetap@ rë taope, ei kamiyë
ron sus bienes (buscando algo). 2 vb. intr. t m@ ya m@ t$arip@ rë kui ha e prama@ yaia ta përa shë
t@t@a@, inc.: caer (la noche) [m@ t@t@rayou, perf.; (way.): a aquel de los Shamat$ari que conoce las
m@ t@t@@, dur.]. pë t$ë m@ t@t@@ waikia kë a kure, pë- escopetas, dile, por favor, que me regale una
mak@ ta kõõ ta ha@o: ya cae la noche, regresemos (lit.: a ese Shamat$ari que duerme y conoce las
pronto a casa; t$ë pë ha pra@ar@n@, t$ë m@ t@t@rayo- escopetas, dile por favor, que coloque una de-
m a: realizaron la danza de presentación y cayó lante de mí). 2 vb. intr. t m@ t$aria@, inc.: 1.
la noche; t$ë m@ t@t@a kõrayoma: cayó otra vez la Colocarse en el medio, en el centro [m@ t$ari-
noche. fm@ t@t@h@√: comenzar a anochecer k e i, perf. de m@ t$ario; m@ t$ario: colocarse en el
(mismas desinencias que para m@ t@t@√). fm@ centro, estar en el centro; m@ t$aripariyo, perf.:
t@t@ it$ãt$ãtou: hacerse profunda (la noche). colocarse en el centro de un grupo de personas,
sin. V. m@ ka kõmã√, m@ ruwë; ant. V. harika, h a- ponerse en medio del agua; m@ t$aripei, perf.: co-
ru, m@ haru√ locarse en la plaza central de la vivienda comu-
nitaria; m@ t$aripraa@, it.: llegar al centro unos
m@ t@t@h@√ tras otros; m@ t$ariprao: quedarse un momento
V. m@ t@t@ en el centro; m@ t$ariprou, term.; m@ t$arirayou,
perf.; m@ t$aritao: quedarse mucho tiempo en
m@ toto el centro; m@ t$aritapei, perf. de m@ t$aritou; m@
vb. intr. t m@ totoa@: llegar a la cima de una ele- t$aritou: colocarse en el centro cuando antes
vación de terreno [m@ totokei, perf.]. fm@ totoa- uno no estaba allí, colocarse un momento en
hër@@: estar desplazándose por la fila del cerro. el centro, colocarse un momento en la plaza
m@ tototou: desplazarse siguiendo la cresta de central de la vivienda comunitaria]. a m@ ta t$a-
una montaña [m@ totou, dur; m@ totorayou, perf.]. r i p r a r u: ponte en el centro; a m@ ta t$aritaru: pon-
t$ë ã kãi m@ totoma: (se escuchó) el ruido siguien- te un momento en el centro del grupo (o: pon-
do la cresta. fm@ toto ha(m@): en la cima. t$ë
m@ rë totopiyei ha, yo he haopë ha, yare kãi wãshi-
mi horuu rë kõpeiwehei: en la cima de la colina,
te un momento en la plaza central). 2. Irse, uti-
lizando el trayecto más corto. 3 vb. trans. t m@
t $ a r i a @: poner algo en el medio, en el centro [m@
m
allí donde desemboca el camino, me hicieron t $ a r i a k e i, perf., pl. obj.; m@ t$arikei, perf. del inc.;
descansar otra vez. fm@ totowë kë yo: camino m@ t$arima@, dur., pl. obj.; m@ t$arimarei, perf.:
sobre la cresta de un monte. sin. V. h e a k a √, m a- hacer que alguien vaya al centro]. sin. V. m@
toto√, pororo√ ã m o, p ë s h ë k u; V. it$ãõ m@ t$ari√; ant. V. kasi
m@ t$apo√ m@ t$arihi√
vb. trans. t m@ t$apou: salvar a un niñito dán- estado t m@ t$arihiwë: poste que sostiene el te-
dole leche en reemplazo de su madre; salvarle cho de un s h a p o n o que no está alineado con los
la vida a alguien. @h@ rë pën@ ware m@ t$apou ku- otros.
hahei, napë pë kuo mai kuoma ya kõõyoruu mai kë
t$ë, ya nomaa hearayou kë a no kureshi (hsh): ellos m@ t$ëpëhë√
son los que me salvaron, si no hubieran estado 1 vb. intr. t m@ t$ëpëhëa@, inc.: tomar algo una
los Blancos no hubiese regresado, habría muer- consistencia medio pastosa (como la del yo-
to allá; mã≤ ≤ ha a m@ t$apoma (mit.): salvó (al gurt), ya sea al espesarse partiendo de un esta-
infante) dándole agua (para alimentarlo). do más fluido, o bien al volverse más fluido par-
tiendo de un estado más espeso [m@ t$ëpëha@,
m@ t$ari dur.1; m@ t$ëpëhëprou, term.; m@ t$ëpëhërayou,
1 sus. t m@ t$ari: medio, centro. fm@ t$ari perf. del inc.; m@ t$ëpëhou, dur.2]. 2 vb. trans.
ha(m@): en el medio, en el centro; contra, cer- t m@ t$ëpëhëa@, inc.: darle a un líquido una con-
ca de. m@ t$ari ham@ t$ë ta t$ak@: ponlo en el cen- sistencia un poco pastosa [m@ t$ëpëhama@, dur.,
tro; kasi ham@ prereimariwë a rotaoma, m@ t$ari pl. obj.; m@ t$ëpëhëkei, perf. del inc.; m@ t$ëpëhë-
ham@ kë k@p@ kuo tëhë (mit.): Macagua estaba sen- pra@: ponerse a√]. 3 estado t m@ t$ëpëhëwë: es-
tado en el borde (del grupo) mientras que los tado intermedio entre fluido y espeso (refirién-
otros dos estaban en el centro; iwariwë m@ t$ari dose a un líquido), presentar una consistencia
ha e wãri kuoma: él estaba muy cerca de Babi- ligeramente pastosa (comparable a la de un yo-
lla; pë n@@ m@ t$ari ham@ ha e pëtou përayoma gurt o de un chocolate con leche espeso). fm@
(mit.): ella simplemente apareció cerca de su t$ëpëhëhë√: estar en ese estado pero un poqui-
madre. fpei ya m@ t$ari ha: cerca de mí, de- to más fluido (mismas desinencias que para m@
lante de mi (en un diálogo ceremonial). hei pei t$ëpëhë√). V. hereshi, m@ hutë√, rehere
ya m@ t$ari ha kë k@ ta prapraa (way.): cerca de
mí coloca un chinchorro (= ofréceme un chin- m@ t$ΩrΩhΩ√
chorro); pei rë wa m@ t$arip@ ha pë upratareyoruu 1 vb. trans. t m@ t$ΩrΩhΩã@, inc.: colocarse a
kuroi: se detuvieron muy cerca de ti; kihi shama- ambos lados (de alguien o de algo), encuadrar;
m@ t$oruku√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 228
cubrí inmediatamente en un lugar despejado. abajo [m@ wërëkei, perf.; m@ wërëprou, term.]. titi
sin. V. m@si wakaka√, m@ wakaka√, m@ uhehe√; V. ha manaka ãt$e m@ wërëprariyo: durante la noche
harika, m@ haru√; ant. weyate, m@ t@t@ la inflorescencia de la palmera manaka se incli-
nará. m@ wërë@: seguir un curso de agua río aba-
m@ wapo√ jo [m@ wërëpraa@, it.: sucederse río abajo; m@ wë-
1 vb. intr. t m@ wapoa@, inc.: ponerse vertical rëoprou, pl. suj.; m@ wërëpekirio: descender un
(pared, borde de un recipiente, de una curiara) curso de agua caminando río abajo; m@ wërëra-
[m@ wapoprou, term.; m@ waporayou, perf. del you, perf.; m@ wërëwërëmou, pl. actos: bajar va-
inc.; m@ wapou, dur.]. 2 vb. trans. t m@ wapoa@, rias veces seguidas un curso de agua, estar
inc.: poner vertical una pared, el borde de un siempre bajando (y subiendo) un curso de agua
recipiente o de una curiara [m@ wapokei, perf. (con un objetivo preciso)]. hΩr∞t$a u ha kë k@p@
del inc.; m@ wapoma@, dur., pl. obj.; m@ wapo- m@ wërëma: ellos (dos) siguieron río abajo el río
pra@: ponerse a√]. 3 estado t m@ wapoa: estar de los hechizos; yamak@ m@ shirõ ha wërëpok@r@n@,
parcialmente vertical (pared, borde de un reci- paruri kë k@ kõmi yëprariyoma: seguimos conti-
piente). m@ wapowë: estar totalmente vertical. nuamente el curso de agua río abajo y descu-
ant. V. m@ ehete√ brimos un gran número de paujíes; rõkõm@ wa-
ma ãsi pë napë hore m@ wërëwërëmou ma kui, wa-
m@ wapoko√ mak@ wãri ohë@ kõõkiriowei kë t$ë: ustedes se
1 vb. intr. t m@ wapokoa@, inc.: volverse cón- pasan el tiempo bajando el curso de agua (pa-
cavo por fuera [m@ wapoka@, dur.1; m@ wapoko- ra venir a robar cambures), cuando vuelvan a
prou, term.; m@ wapokorayou, perf. del inc.; m@ su casa tendrán nuevamente hambre. ant. m@
wapokou, dur.2]. 2 vb. trans. t m@ wapokoa@, y ã m o √; V. iroro√ m@ wërëo: estar colgado, col-
inc.: vaciar un fruto de cucurbitácea para ha- garse de los pies cabeza abajo (como los mur-
cer una totuma, volver cóncava una pared por ciélagos) [m@ wërëkei, perf.; m@ wërëtou: colgar-
fuera [m@ wapokama@, dur., pl. obj.; m@ wapoko-
kei, perf. del inc.]. 3 estado t m@ wapokoa: te-
ner parcialmente esa forma. m@ wapokowë:
se con la cabeza hacia abajo un breve momen-
to]. hewë pë m@ wërëo: los murciélagos se cuelgan
cabeza abajo; ãrõ yawërëwë rë kohi ha a m@ wë-
m
tener totalmente esa forma. V. m@ ka wapoko√ rëa shoakema (mit.): (transformado en murcié-
lago) fue inmediatamente a colgarse cabeza
m@ wat$ë√ abajo de un algarrobo aislado; ãrõ yawerewë ko-
vb. trans. t m@ wat$ëa@, inc.: terminar, agotar hi ha a m@ wërëo tëhë, tëpëriyoma a rii tiwaroa
un producto, consumir totalmente; exterminar, shoarayoama (mit.): mientras él estaba colga-
perseguir; ser perseguido (picado) por muchos do cabeza abajo de un algarrobo aislado, Osa
insectos [m@ wat$ëapra@, it.: consumir algo por hormiguera daba vueltas alrededor de la plaza
partes, en momentos sucesivos y entre varias central de la casa. fhe m@ wërëo: tener la ca-
personas; m@ wat$ë@, dur.: exterminar; m@ wat$ë- beza colgando al vacío cuando uno está tendi-
kei, perf.: dar entero; m@ wat$ëpei, perf.: estar to- do en un chinchorro. fmo m@ wërëo: no tener
talmente quemado por el fuego, recibir la tota- el prepucio atado con el hilo de algodón que se
lidad de algo; m@ wat$ëpra@: consumir gradual- lleva en la cintura (es indecente). 2 vb. trans.
mente en momentos sucesivos; m@ wat$ërei, t m@ wërëama@: dirigir o inclinar la punta de
perf.: consumir totalmente uno mismo]. warë, un objeto en dirección al suelo, hacer colgar,
@h@n@ t$ë k@ m@ rë wat$ëanowei (mit.): el fue quien provocar una depresión o hundimiento [m@ wë-
exterminó a los váquiros; ukushi pën@ yare m@ rëamakei, perf., pl. obj.; m@ wërëma@, dur., pl.
wat$ërema: fui picado por muchos mosquitos; obj.; m@ wërëmakei, perf. del inc.]. 3 estado t
hõõn@ pë t$ë heyõshipë m@ wat$ëa haikiprarema m@ wërëa, perf. est.: 1. Haberse puesto a col-
(mit.): Hõõ le había comido los sesos entera- gar en el vacío, haberse inclinado hacia el sue-
mente; kõã ãsho pë m@ ha wat$ër@n@ rope pë tuo- lo, estar encorvado. hii m@ poko wërëa: la rama
proma, totahima pë ham@ (mit.): como habían del arbol está dirigida hacia el suelo; mayep@ kë
agotado la leña para calentarse, se subieron rá- pë husi m@ ora ma rë wërëawei: (sabes muy bien
pidamente a los postes que sostienen el techo que) el extremo del pico de los tucanes es cur-
del alero comunitario; p∫∫ nahe m@ wat$ëprarema: vo. 2. Chinchorro alzado por el medio hacia
él consumió todo el tabaco; yaro a m@ wat$ërema: el techo para que nadie se instale en ausencia
comió toda la carne; poreriyoma hõrema pën@ t$ë de su dueño. y@@ kë k@ m@ wërëa: el chinchorro de
ãmoku m@ wat$ëapra@ ha kuparun@ (mit.): las gran- algodón fue alzado (para que nadie se instale);
des lombrices acabaron por devorar totalmen- t$oop@ t$oku tiprutuwë yãõma, t$oop@ t$oku m@ wë-
te el hígado de la mujer. sin. h a i k i √, h@t@t@√ rëoma: había un chinchorro de bejucos deco-
rado con varias rayas transversales, estaba alza-
m@ wërë√ do por el medio. m@ wërëprawë, pl. obj., disp.
1 vb. intr. t m@ wërëa@, inc.: estar dirigido ha- m@ wërëwë: colgar en el vacío, estar dirigido
cia el suelo, colgar, hundirse, inclinarse hacia hacia el suelo. f m@ wërërë√, pl. obj., estado
m@ wërëhë√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 230
m chorro). V. m@ wërë√
m@ wërërë√
result.: pájaro desplumado, animal cuyo pelo
ha sido chamuscado. sin. m@ ha√, m@ fra√ (hra)
V. m@ wërë√ 1. m@ yã√
v.m. t m@ yãmou: pintarse el rostro [m@ yãtã@:
m@ wëtë√ hacerlo rápido o con negligencia]. wamak@ m@
1 vb. intr. t m@ wëtë@: bajar una pendiente, yãmou no kupëreshi: ustedes se pintaron el ros-
desplazarse de arriba abajo en un plano incli- tro en mi ausencia; t$ë m@ hore wãri yãtãkema:
nado [m@ wëtërayou, perf.]. ya m@ wëtëhër@ma: él se pintó la cara negligentemente. V. yã√
descendí la pendiente; warë pë ni it$ãri rë hi-
raowei ham@ ya m@ rë wëtëparekiriowei: descendí 2. m@ yã√
(la montaña) en el sitio en donde había váqui- vb. intr. t m@ yãã@: avanzar dispersos (en la sel-
ros hediondos (muertos, pudriéndose). 2 e s t a- va).
do t m@ wëtëa: estar en pendiente inclinada,
estar inclinado hacia el suelo. t$ë m@ wëtëa: eso m@ yãh≤√
desciende; hii poko m@ wëtëa: la rama del árbol vb. trans. t m@ yãh≤ã@: tomar, dar o recibir dos
está inclinada hacia el suelo. m@ wëtëwë: es- objetos a la vez [m@ yãh≤ei; perf.: dar; m@ yãh≤-
tar naturalmente dirigido hacia el suelo; estar pei, perf.: recibir; m@ yãh≤rei, perf.: obtener, to-
torcido (hacia el suelo). kararu ham@ rë hik@ po- mar; m@ yãh≤taa@, it.; m@ yãh≤yãhuma@: obtener
ko m@ rë wëtëtëawei ham@ momo ãsi tikowë (mit.): varias veces seguidas dos objetos a la vez]. n a-
las ramas laterales de los árboles, las que están pëyoma wahë e k@ m@ yãh≤tã@ ha totihion@, ihiru
inclinadas hacia el suelo, tienen frutas momo oshe pë ma kui riha (way.): le regalaste (a cada
huecas; ara pë husi m@ wëtëwë: las guacamayas uno) dos objetos provenientes de los Blancos,
tienen el pico ganchudo. f m@ wëtë ha(m@): incluso a los niñitos (= jóvenes); yaraka yëtu t$ë
en la parte de abajo de la pendiente, hacia la pë m@ pata yãh≤yãhuma@: transcurrió poco tiem-
parte inferior de la pendiente. f m@ wëtëtë√, po antes de que atrapara varias veces seguidas
pl. suj. o pl. obj. (mismas desinencias que m@ dos peces yaraka al mismo tiempo. sin. V. m@
w ë t ë √). fyo m@ wëtëwë: camino en pendiente p r u k a √, poraka√
descendente. sin. V. m@ wërë√; ant. V. m@ no-
no√ m@ yãhuyãhu√
V. m@ yãhu√
m@ wëtëtë√
V. m@ wëtë√ m@ yai√
1 v.m. t m@ yaio: tener la cabeza volteada, dar
m@ wëya√ (hsh) vuelta la cabeza, apartar la cara [m@ yaikei, perf.;
V. m@ weya√ m@ yaipariyo, perf.: tener la mirada vuelta hacia
231 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ m@ yãpr∫k∫√
la plaza central; m@ yaitou: darse vuelta un mo- ra, río abajo, luego volveremos aquí remontan-
mento; m@ yait$atou: ponerse a dar vuelta la ca- do el río, mientras pescamos); kanawa kë a ha
beza, apartar la cara (para evitar mirar a al- t$ë pë pehi kãi m@ ha yãmoiman@ t$ë pë ni t$ao-
guien)]. shori kutihë, kutihë, a m@ ta yaiparu m a: vinieron aquí a buscar comida, remontan-
(way.): cuñado, no digas eso, no lo digas, voltea do el río en curiara; yamak@ m@ rë yãmopehër@@-
la cabeza hacia la plaza central (= mírame); y ã- wei, yamak@ m@ rë totoparekiriowei: trepamos la
nomãm@ t$ë napë huu maõpehe ha, @h@ rë a hui- montaña y alcanzamos la cima. m@ yãmoõ: ins-
mama ma kui, a m@ rë yait$atariyowei (cha.): aun- talarse más río arriba para vivir [m@ yãmokei,
que el hekura se dirija hacia ti, si no tiene la in- perf.]. fyo m@ yãmoã: camino que sigue un
tención de ir donde viven los seres humanos, se curso de agua río arriba. V. y ã m o √; ant. m@ wë-
apartará. m@ yait$oo: 1. Dar vuelta la cabeza, r ë √, m@ wëtë√
tener la cabeza volteada. 2. Tenderse en una ha-
maca (durante un diálogo ceremonial). wa m@ 1. m@ yapa√
ha yait$on@, hei kë k@ rë shurirorati, wamak@ ã ha@ vb. intr. t m@ yapaa@, inc.: dar media vuelta,
mai kë k@ ta wët@k@ (way.): tiéndete en el chin- volver sobre sus pasos, recorrer en sentido in-
chorro, los peces que nadan en el agua, sin ha- verso un trayecto que se hizo poco tiempo an-
cer ninguna objeción, corten para mí con los tes [m@ yapa@, dur.; m@ yapahou, pl. suj.; m@ ya-
dientes (algo para agarrarlos) (= regálenme hi- pamou: estar haciéndolo; m@ yapapei, perf.: vol-
lo de pescar). m@ yaitou: enfrentar, volver la ca- ver sobre sus pasos para regresar a la casa; m@
beza hacia. a m@ ta yaitaru: mírame. sin. m@ at$a√ yapaprao: volver un momento sobre sus pasos
(luego seguir su camino); m@ yaparayou, perf.;
m@ yait$a√ m@ yapapraa@, it.: regresar sobre sus pasos unos
V. m@ yai√ tras otros; m@ yapataa@, it.: regresar sobre sus pa-
sos varias veces seguidas; m@ yapatakei, perf.:
m@ yakira√
1 v.m. t m@ yakirao: hacerse pintar en la cara
dos líneas oblicuas que se cruzan en la nariz, es-
apurarse a regresar sobre sus pasos; m@ yapatao:
regresar sobre sus pasos durante largo rato; m@
yapayapamou: hacer idas y vueltas (en un mis-
m
tar pintado de esa forma [m@ rakirakei, perf.; m@ mo trayecto)]. hëyëm@ wa m@ yapaa@ mai: sobre
rakiramokei, perf. de m@ yakiramou; m@ yakira- todo no vuelvas hacia nosotros. m@ yapao: dar
mou: hacerse pintar así por alguien; m@ yakira- vuelta la cabeza hacia atrás, tener la cabeza
pramou: estar a punto de hacérselo hacer]. 2 vuelta hacia atrás [m@ yapakei, perf.; m@ yapa-
vb. trans. t m@ yakiraa@, inc.: pintar en la cara prakei, perf.: dar vuelta la cabeza hacia atrás
de alguien dos líneas oblicuas que se cruzan en bruscamente; m@ yapatou: darse vuelta, dar vuel-
la nariz [m@ yakira@, dur.; m@ yakirakei, perf.; m@ ta la cabeza hacia atrás]. pë t$ëë kë iha a m@ ya-
yakirapra@: ponerse a√]. 3 estado t m@ yakira- paprakekirioma: giró bruscamente la cabeza ha-
w ë: tener el rostro pintado de esa forma. V. õni cia su hija. fm@ yapahou: pl. suj. o pl. actos:
yakira√, yakira√ volver utilizando el mismo trayecto; utilizar va-
rias veces el mismo trayecto. pë pë m@ wãri ya-
m@ yãm@√ pahou topraa waikia kë a ta kuran@?: ¿regresaron
vb. intr. t m@ yãm@tou: producirse una vez (re- utilizando realmente el camino que tomaron a
lámpago) [m@ yãm@mou: producirse varias veces la ida, que es el camino correcto? fm@ yapa
seguidas (relámpago); m@ yãm@morãyou, perf.; m@ ha(m@): atrás, atrás de sí, en la dirección opues-
yãm@yãm@mou: producirse varias veces seguidas ta a la que uno sigue. sin. V. m@ pa√
de modo repetido]. t$ë m@ yãm@mou: hay relám-
pagos. V. m@ ihãihãmo√, m@ ihe√, shi prataprata- 2. m@ yapa√
mo√, t$ãhimi, yãru Verbo que modifica el sentido de otros verbos,
verbo con función adverbial: hacer algo vol-
m@ yãmo√ viendo sobre sus pasos; desarrollarse en senti-
1 vb. intr. t m@ yãmoã@, inc.: dirigirse río arri- do inverso, volver a un estado anterior. t$ë pë ti-
ba, remontar un curso de agua río arriba; tre- kukuprou m@ ha yaparon@: se separaron retroce-
par una pendiente, una montaña [m@ yãmoprãã@: diendo; t$ë hiwatuprou m@ yapaa kõrayoma (mit.):
ir uno tras otro río arriba; m@ yãmoprao: remon- se hizo de nuevo de día (después de que se ha-
tar un momento un curso de agua; m@ yãmorã- bía hecho de noche por un rato corto).
yõu, perf.; m@ yãmou, dur.: estar (haciéndolo)].
oko kë pë hupa@ m@ yãmou ha kuparun@: remon- m@ yapayapa√
taban el arroyo buscando cangrejos; wahëk@ iya@ V. m@ yapa√
m@ yãmohër@pë: ustedes se alimentarán mientras
remontan el río; yuri pëma pë kãã m@ yãmoima- m@ yãpr∫k∫√
p ë: pescaremos remontando el río hasta aquí (= 1 vb. intr. t m@ yãpr∫k∫ã@, inc.: arquearse;
comenzaremos a pescar en un lugar cualquie- combarse hacia arriba [m@ yãpr∫kã@, dur.1; m@
m@ yãrimo√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 232
yãpr∫k∫prou, term.; m@ yãpr∫k∫rayou, perf. del ruido con el pene al hacer el amor (contrario a
inc.; m@ yãpr∫k∫tou: arquearse; m@ yãpr∫kõu, los buenos modales). fmo m@ wërëo: tener el
dur.2]. a m@ ta yãpr∫k∫taru: arquéate. 2 vb. pene colgando, desatado de su cordón (en pú-
trans. t m@ yãpr∫k∫ã@, inc.: arquear algo, curvar blico es contrario a los buenos modales). fmo
hacia arriba [m@ yãpr∫kama@, dur., pl. obj.; m@ pohopohomou: diversión de los jóvenes que
yãpr∫k∫kei, perf.]. 3 estado t m@ yãpr∫kewë: consiste en golpearse el pene contra la parte in-
arqueado, tener la forma de un arco de círcun- ferior de la barriga después de haber orinado.
ferencia; estar curvado hacia arriba. V. m@ ipre- Ruido que produce esa acción. fmo reio: V.
s i √, m@ krëët$ë√, yãpr∫k∫√ sin. mo m@ wërëo. fmo rõshi: V. sin. mo he wa-
r o w ë. fmo tikëtikëmou: hacer el amor con una
m@ yãrimo√ mujer (a menudo muy joven) sin penetrarla,
v.m. t m@ yãrimou: lavarse la cara. V. yãrimo√ frotando el pene contra su sexo. fmo yoruu:
tener una erección. V. mo hãõ√, mo ikeke√, mo-
m@ yaru√ ka (pei), mo pikuku√, moka sisik@ (pei), morõshi
vb. trans. t m@ yarua@, inc.: limpiar la parte de (pei), mo uku (pei); V. na (pei) 2. Grano, semilla,
adentro de un objeto [m@ yaruma@, dur., pl. obj.; carozo, almendra, tubérculo; fruto con cásca-
m@ yarurei, perf.]. V. yaru√ ra. Pl. moku, mok@ (hsh). yõnõ moku: granos de
maíz, espiga de maíz; p∫∫ nahe mopë: semillas de
m@ yehe√ tabaco; shosho mo hiraopë ham@ suwë pë waroke-
vb. trans. t m@ yehea@: pasar la cabeza para mi- ma: las mujeres llegaron a un lugar donde ha-
rar, espiar, observar a hurtadillas [m@ yehekei, bía frutas shosho; koyeriwën@ yõno kë mo rii tama
perf.; m@ yeheo: estar espiando, estar observando (mit.): Bachaco era el amo del maíz; feãrõhë kë
escondiéndose detrás de algo]. a m@ yeheatihë: iha õfina kë moku ta hipëk@ (hra): bríndale ocu-
no mires a los demás mientras te escondes. mo a tu esposo; pëmak@ kõõ tëhë wapu kë a ha
m m@ yõ√
vb. intr. t m@ yõãã@, inc.: desparramarse, dis-
shosho pëma mo tefiapë (hra): al regresar acom-
pañaremos la fruta wapu con las almendras
shosho; shosho moku shãhe warioma: las almen-
persarse (luego caminar paralelamente siguien- dras shosho se adherían fuertemente (a la cásca-
do la misma dirección) [m@ yõã@, dur.; m@ yõkei, ra); wakë e ha rõshiprar@n@, pei rë moku kua ha
perf. de m@ yoõ; m@ yõõ: estar dispersos y cami- m@n@, e ka eririprarema (mit.): peló el cambur
nar así; m@ yõprou, term.; m@ yõrãyou, perf. del maduro y lo abrió en dos para ver si contenía
inc.]. sherekanawë t$ë niyaprarema, warë kë k@ m@ semillas. fkopeta moku (neol.): perdigones de
yõããma (mit.): Sherekanawë disparó una flecha caza. fkopeta moku pesi (neol.): cartuchera.
y los váquiros se dispersaron; yamak@ m@ opi En una época los Yãnomãm@ fabricaban ellos
yõããhër@ma, yamak@ m@ ha yõikun@, yamak@ upra- mismos cartucheras con pieles de animales.
t a r i y o m a: nos dispersamos lentamente y cuan- moku pesi pou ta shoaima: trae también la car-
do caminamos en filas paralelas, nos detuvi- tuchera. fmo shãhe: carne que rodea el hue-
mos; pë m@ ta yõããhër@: dispérsense (y hagan so de una fruta, parte comestible de una fruta.
filas paralelas). V. shãhe.
mo √mo√
Clas. nom., pertenece al sistema taxonómico Des. vb., suele acompañar a verbos intransiti-
de las plantas y los animales. Designa a dos pá- vos que implican una repetición. 1 √mo√ pue-
jaros y dos gramíneas. Pl. m o k u. V. mohi, m o k u, de indicar la voz media o el reflexivo, el suje-
m o p ë, m o s i, m o s i h i, m o s h i k @; V. ãyãkõrãm@ mo, to se hace o se hace hacer algo; el pasivo se
ishãrõm@ mo, mokohiro mo, wiriwirima mo expresa a veces así. La raíz de ciertos verbos in-
tegra ya, como en yãrimou (bañarse), la desi-
mo (pei) nencia √ m o √; la raíz *yãri√ no existe sola: son
1. Anat., pene. hoashiri kë pë mo wãi wët@@ noka- probablemente formas petrificadas. El morfe-
mou ha kuparun@ (mit.): los monos capuchinos ma √mo√ tiene un pasado incumplido en √ma
se hicieron cortar el pene uno tras otro. fmo (√ m o √ m a) y un pasado cumplido en √ r a y o √
ã s i: tener el pene flácido. V. ã s i; ant. mo yoruu (√mo√rãyõ√ma). ya imik@ yãrimou: me lavo las
fmo he wahoprou: desatar el prepucio de la manos; ya tapramou ha@o mai kë t$ë: no me
cuerda en la que está amarrado. V. he waho√ apresuraré a mostrarme (= no me apresuraré a
fmo he wakataa@, inc.: tener el glande que irlos a visitar); ya shëmou mai kë t$ë: no me de-
comienza a deslizarse fuera del prepucio (jo- jaré matar; yuri, weti naha t$ë pë tuamouwë?:
ven). fmo he warowë: tener el glande descu- ¿de qué manera (o cómo) vamos a cocinar los
bierto (muy impúdico). f mo hitatawë o mo pescados?; ya yãrimou: me voy a bañar; ya m@k@
kashëshëwë: tener una erección. sin. mo yoru√; pëamou: me hago cortar el pelo; ãiwë kë iha ya
V. hitata√, kashëshë√ fmo korikorimou: hacer õni ëyëkamou: me voy a hacer pintar líneas si-
233 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ mohe kao√
you ha, t$ë k@ mohe kaoayoma: se divirtieron sal- caer ramas o un árbol en un camino [mohe yoa-
picándose y poniéndose la cabeza en el agua. V. makei, perf.]. 3 estado t mohe yoaa, perf. est.
kao√ krepõ @k@ rë wa@wehei, @h@ mohe yoaa kupe (hsh):
las ramas del guamo, del que habían comido los
mohe kaoko√ frutos, estorbaban (el camino); kayapa hik@ mo-
V. mohe kao√ he rë yoare ham@ ya hirërëa he yatikema: me desli-
cé, a pesar de todo, entre los árboles caídos en
mohek@ (pei) el camino.
Anat., rostro, cara. pei kë t$ë mamo wakë no ki-
rii, @h@ e naha t$ë mohek@ kuwë (mit.): sus ojos mohe yote√
están muy rojos, también lo están sus rostros; vb. intr. t mohe yotea@: acostarse de a dos en
yãnomãm@ t$ë mohek@ rë shiip@mareiwei (mit.): direcciones opuestas (con la cabeza junto a los
manchó con excrementos el rostro de los Yãno- pies del otro) en un chinchorro [mohe yotekei,
mãm@. sin. mofek@ (hra); m@ (pei), mohe perf.; mohe yoteo: estar tendidos uno junto a
otro en direcciones opuestas en un chinchorro;
moheoam@ hi mohe yotepramou, pl. suj., disp.; mohe yotetou:
Bot., arbusto, guachamacá, Bonafousia tetras- ponerse así un rato]. ëyëha kë k@p@ mohe ta yo-
tachys (Apocynaceae). Su fruto es comestible. teiku: acuéstense aquí los dos en direcciones
opuestas.
mohe po√
1 v.m. t mohe poa@: bajar la cabeza sobre el 1. mohi
pecho, poner la cabeza sobre los brazos cruza- Clas. nom., pertenece a la taxonomía de los ár-
dos [mohe pokei, perf.; mohe poo: poner, tener boles con semillas grandes. V. hemare mohi, hi,
la cabeza sobre los brazos]. mohe ta poiku, kashi
m
kayorom@ mohi, mo, potohi mohi
kë pë: baja la cabeza, está lleno de hormigas de
fuego; a ha it$orun@ a opi roaa@ shoakema, wai- 2. mohi
t$erip@ mohe kãi poa shoakema: se sentó lenta- 1 estado t mohi: perezoso, flojo; estar cansa-
mente una vez que hubo bajado y colocó es- do de, estar harto de; no tener deseos de, hacer
toicamente la cabeza sobre sus brazos cruzados; de mala gana. a mohi: es un flojo; kurahë t$ë wai
a hushuorip@ mohe pokema: por enojo colocó la ta mohihita!: ¡qué flojera la que tiene ese!; ya tuo
cabeza sobre sus brazos cruzados (apoyados en mohi: no tengo ganas de trepar; epena ya koa@
las rodillas); wa mohe shirõ potao: tienes siempre mohi: no tengo ganas de inhalar ningún aluci-
la cabeza gacha. mohe potou: bajar la cabeza nógeno; ya huu mohiõma: fui allí de mala gana;
(para evitar algo) [mohe poprakei, perf.: bajar ya wã hiria@ mohi: estoy harto de escucharlo; ya
bruscamente la cabeza; mohe poprao: tener la ca- për@o mohi: estoy cansado de estar acostado.
beza baja o caída; mohe poprou: bajar rápida- mohiã: no tener ganas en este momento. ya
mente la cabeza (para evitar algo)]. par@k@ ham@ huu mohiã kë a kure: no tengo ganas de ir en
a mohe popraoma: tenía la cabeza caída sobre el este momento. 2 vb. intr. t mohiã@, inc.: vol-
pecho; suwë kë t$ë puhi moyawë totihiwë ei naha verse flojo [m o h i p r o u, term.]. 3 vb. trans. t mo-
suhep@ uka mohe potou ha kuron@: “ei ma rë kui, ya hiã@, inc.: cansarse de una situación, perder el
ihirup@ kua ma rë mai” (mit.): la mujer, que era deseo de trabajar, cansarse de un trabajo [m o-
advertida, dobló hacia abajo la punta de sus se- hikei, perf.: dejar de tener ganas de trabajar por
nos (y dijo): “ves muy bien que no tengo nin- una razón determinada; m o h i p r o u, term.; mohi-
gún hijo”. 2 vb. trans. t mohe poa@, inc.: en- tou: perder temporalmente las ganas de traba-
rollar, retorcer un hilo haciéndolo rodar con la jar; perder regularmente las ganas de hacer
palma de la mano sobre el muslo [mohe poarei, algo]. henaha ya rãm@ huatarotayopë, ya kuo mo-
perf.; mohe poma@, dur., pl. obj.; mohe popra@, hipraruhe: mañana iré de caza, estoy harto de
ponerse a√]. shinari ya ≤k≤ mohe popra@: yo re- quedarme (aquí); ya mohiã@ kë a rë kupiyeheri:
tuerzo algodón. V. h @ t @ k @ √, t@k@√ comienzo a cansarme (el locutor está en un ár-
bol); ya iya@ mohitou si ihehewë: cada vez pierdo
mohe yoa√ las ganas de comer. mohimou: negarse a reali-
1 vb. intr. t mohe yoakei, perf.: caer violenta- zar un trabajo [mohimorãyõu, perf.]. a mohimoti-
mente con la cara contra el piso; caer en el ca- hë, urihi ham@ kë wa ha huaan@, a ta yawëa ha@r@:
mino (rama, árbol) (se utiliza únicamente en el no te niegues a trabajar, ve a la selva (a cazar),
futuro perfectivo o en el pasado perfectivo). hik@ crecerás pronto (es lo que los adultos le dicen
mohe yoakei: los árboles van a caer en el cami- a los jóvenes para incitarlos a moverse).
no. 2 vb. trans. t mohe yoaa@: matar un ani-
mal tomándolo por las patas de atrás y golpéan- mohõm@
dole la cabeza contra un árbol [mohe yoakei, Zool., águila arpía; Harpia harpyjaa (Accipitri-
perf.; mohe yoama@, fact.]. mohe yoama@: hacer dae). Los Yãnomãm@ piensan que todas las ar-
235 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ moi si
pías encarnan al ‘doble’ (n o r e s h i) de una perso- cia mí; a mohõti shoawë: todavía lo ignora; e na-
na que vive cerca de él. Por ese motivo, cuan- ha rë t$ë pë ma kuu tëhë, wãri rë ya wãha@ mai,
do un cazador mata a uno de esos pájaros, tiene mohõti ya kua waikia: aunque digan eso me ca-
que someterse al ritual de los homicidas (u n o- llo, hago como si nada hubiera ocurrido; pë ya@
kaimou). Se puede comer la carne de la arpía, pë shaima@he tëhë a mohõti për@taoma: estaban
pero hay que tirar muy rápidamente los hue- raptando a su hermana y él permanecía indife-
sos por encima del hombro; así es como se su- rente, en su chinchorro; mori totihiwë kë ya yau-
pone que se comporta un caníbal al comer pë, ya nakou kõtãõpë mai, ya mohõtuo totihiopë:
carne humana. Las plumas de la cola de la arpía si obtuviese al menos uno, dejaría de reclamar,
se utilizan a veces para fabricar emplumaduras haría como si nada fuera. m o h õ t i r i: hacer algo
de flechas. V. watoshe mohõm@ de manera imprudente, sin estar en guardia; ac-
tuar como si nada ocurriera, estar indiferente a
mohõm@ m@s@k@ lo que sucede. hei nashõmi yãnomãm@ ya t$ë wã-
Bot., planta espinosa; Solanum sp. (Solanaceae). ri tararema ma kui, “e naha pë kuaa@ ta t$arei!”, ya
kuu mai, ya mohõtiri përt@taa totihia: si viese a
mo hora√ alguien entregándose al incesto, no diría: “¡mi-
V. kareshi mo hora√ ra lo que hacen!”, haría como si no pasara na-
da; mohõti ya pë niya t$amapou: voy a dejarlos
mohõrõrõp@ sin saber (lo que hago); suwë kë t$ë mohõtiri pë-
Ruido de vibración, zumbido que produce un r@taoma: la mujer permanecía tendida, indife-
objeto que gira a gran velocidad sobre sí mis- rente a lo que ocurría. m o h õ t u a: no preocupar-
mo (por ej. un trompo). se, no pensar en. mohõtutawë: niño pequeño
que no sabe todavía como comportarse. V. p u-
mohõru√ hi mohõtu√, nohi mohõtu√; ant. V. moyawë√
vb. intr. t mohõruu: perderse, extraviarse [m o-
hõruma@, caus.: hacer perderse a alguien; m o h õ-
rurayou, perf.]. hõrõnãm@ a mohõru ha kuparun@,
mohõt$a√
vb. intr. t mohõt$amou: ser el único que cae en-
m
morõ a tararema (mit.): Hõrõnãm@ que estaba fermo [mohõt$amorãyõu, perf.]. sin. V. hariri, pë√
perdido encontró a Cachicamo; ya mohõrurayo-
m a: me perdí. sin. V. yakë√; V. hoya√ moh≤t$a (hsh)
Cordón de algodón que se lleva alrededor de la
mohõti cintura. Al acercarse la pubertad, los hombres
V. mohõtu√ atan con ese cordón su pene por el prepucio.
sin. shinari; V. wãõ
mohõtu√
1 vb. intr. t mohõtuaprarou: 1. Ir y venir dis- moh≤t$a (pei)
traídamente. 2. Tener momentos de distracción, 1. Lugar en donde un felino ha rascado el sue-
no estar siempre bien atento. mohõtumou: ne- lo después de orinar o defecar. @ra moh≤t$a 2.
gar, pretender no saber [mohõtumorãyõu, perf.]. Lugar en donde los que están de expedición se
mohõtutou: distraerse, dejar de estar en guar- emboscaron (durante un diálogo ceremonial).
dia. 2 vb. trans. t m o h õ t u m a @: 1. Distraer la wa moh≤t$a yap@kouwë (way.): irás a menudo a
atención. 2. Esperar que una persona o un ani- la guerra (lit.: te emboscarás en muchos luga-
mal dejen de estar en guardia (para atacarlo) [m o- res); hei u sipo ha, moh≤t$a pë hiraa@ mapei ha, e
hõtumarei, perf.]. mohõtupou: dejar a alguien en ha kë ware huko ta hupayo (way.): en las cerca-
la ignorancia, olvidarse de informar a alguien nías de este río, allí donde vinieron a menudo
[mohõtumapou, fact.]. 3 estado t mohõti: 1. Es- a emboscarse los guerreros enemigos, en ese
tar distraído, atolondrado o imprudente; ser po- preciso lugar, hazme un regalo. sin. V. nohõri
co salvaje (animal). suwë kë t$ë mohõti totihiwë
kutaen@, terem@ suwë kë t$ë kãi rë kakaprareiwei mo ikeke√
(mit.): como la mujer era una atolondrada Te- v.m. t mo ikekeo: dejar el glande al descubier-
rem@ le abrió las entrañas; warë t$ë k@ rii mohõti to, tenerlo al descubierto (indecente). V. ikeke√
huma: los váquiros avanzaban sin mostrarse
ariscos. 2. Estar sin saber, no haber sido infor- moimoima
mado; hacerse el que no sabe, hacer como que Bot. Término genérico. Designa a muchas es-
no hubiera pasado nada; ser indiferente o simu- pecies de gramíneas (hierbas), entre las cuales
lar serlo; estar en la edad en la que uno toda- Panicum laxum y Orthelada laxa.
vía no está prevenido en relación al mundo ex-
terior (niñito). pë mohõti ha pruka pë @kãpraroi- moi si
mama: sin saber (que había sido matado el Zool., designa a varias aves del género Tangara
perro) se reían mucho mientras avanzaban ha- (Thraupidae). Los hombres utilizan la piel de al-
moka Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 236
gunas de estas aves como colgantes para las ore- una adolescente. fkapirom@ moko kë k@: raíz
jas. sin. ushuwemi (hsh) de ñame madura, buena para comer. fkurat$a
si moko mata de plátano a punto de florecer.
1. moka 2 vb. intr. t mokoa@, inc.: transformarse en
Zool., ranita; Scinax signatus (Hylidae). una joven, transformarse en una adolescente,
alcanzar la edad de procrear [mokokei, perf.: vol-
2. moka verse adolescente en un lugar específico; m o k o-
1 sus. t moka: término de parentesco, vocati- prou, term.; mokorayou, perf. del inc.; mokou,
vo, indica un niñito varón más joven que ego dur.]. mokomou: vanagloriarse, hacerse la in-
(masc. o fem.): un hijo, un hermano, un primo teresante frente a los varones, tratando de des-
paralelo, o también un niño pequeñito al que pertar su interés [mokomorãyõu, perf.]. 2 vb.
se le quiere expresar cariño. mokawë: sin. de trans. t mokoma@: criar una hija, hacerla cre-
m o k a. 2 vb. intr. t mokamou: decirle moka a cer; esperar que una niña sea púber (para ca-
un muchachito, dirigirse a él utilizando ese tér- sarse con ella, para consumar una unión, etc.).
mino de parentesco. V. õãsi, moka (pei), pusi, V. i h i r u, mãrãnãp@, suwë hër@; ant. V. huya
p u s h i k a; ant. V. naka
mokohe (hsh)
moka (pei) Bot., granos comestibles del platanillo. Se los
1. Anat., el glande del pene. fmoka kõmi: te- cocina sobre la brasa dentro de su vaina. sin. k e-
ner el prepucio estrecho (muchacho); no hacer tipa mo
el amor todavía (bromeando). fmoka waka-
taa@: tener el pene descubriéndose. t$ë moka moko henak@
wãri wakataatima, hawë ishawaritom@ uhea a wei- Bot., planta cultivada (no id.) (lit.: la planta de
pou kuo totihioma (mit.): él todavía tenía el glan- las jovencitas). La utilizan las mujeres para
moko hik@
palmera, ahuecado y colocado en el extremo de Bot., planta cultivada (no id.). Las madres le
un tubo de inhalar alucinógenos. V. moka si- frotan el cuerpo a sus hijas con ella para que
sik@ crezcan rápido.
morã
m
inc.: pintar algo de rojo claro en un lugar de- Pequeña cesta con tejido cruzado cerrado. Se
terminado; pintar, teñir de rojo claro [mom@hã- guardan allí objetos y calabazas cinerarias.
m ã @, dur., pl. obj.; mom@h@kei, perf. del inc.; m o-
m @ h @ p r a @: pintar de rojo claro la totalidad de una morã ma
superficie]. 3 estado t mom@h@ã: estar local- mõrã ma: fruto del árbol morã mahi. Pl. morã
mente de ese color. mom@h@wë: estar totalmen- mak@. Fruta comestible cosechada en la estación
te de ese color. sin. V. frãihi√ de lluvias, antes de comerla se sumerge un ra-
to en agua caliente para ablandarle la pulpa. Só-
momo lo aparece cada tres o cuatro años, dado que los
momo: fruto del árbol momo hi. Se lo cosecha árboles no florecen todos los años; su amo es
en la montaña durante la temporada de lluvias Trueno. Los Yãnomãm@ establecen una distin-
y se conserva secado encima del fuego. Veneno- ción entre dos variedades: totahima y watupa-
so, hay que hervirlo mucho tiempo y luego su- r a. mõrã mahi: bot., árbol; Dacryodes sp. (Bur-
mergirlo en agua corriente antes de comerlo. A seraceae). Pl. morã mahik@. morã masi: lunar
los Yãnomãm@ les gusta mucho, a veces orga- chato, mancha negra en la piel. Se cree que les
nizan sus rituales funerarios con momo para salen a los que han comido frutas morã.
acompañar presas de caza. porepore kë pën@ mo-
mo kë a papraa@, shote he pë ham@ (mit.): las al- morãt$op@ (pei)
mas depositaron (junto a sus huéspedes) cestas Anat., glándula salivar.
llenas de frutas m o m o; a kãi ha kõikun@ momo kë
pë pata t$ari ha yehirën@: regresó llevándose una √morãyõ√
cesta de frutas momo. momo hi: bot., árbol; M i- Des. vb., compuesta de √mo√ y del perfect. √ r a-
cranda rossiana (Euphorbiaceae). Este árbol cre- y o √. V. √mo√, √moke√, √mopariyo, √ m o r u, √rayo√
ce en la montaña. fmomo pei anapë o momo
pei shinahepë, pl.: cotiledones de los frutos mo- moremorema
mo. Se deshacen cuando se sumergen los fru- Zool., ácaro (no id.). Se ubica en el tejido y en
tos ya cocidos en agua corriente y es lo primero el algodón y produce picazón. Los indígenas los
que se come. eliminan poniendo al sol los objetos contami-
nados (chinchorros o vestimentas).
monarim@
Bot., variedad de plátano; Musa paradisiaca 1. mori
(Musaceae). sin. hohorim@ (hra); V. kurat$a, p a- Uno; singular. mori totihiwë kë ya yuapë, ya na-
ream@ kou kõtãõpë mai: tomaré bienes solamente una
mori Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 238
2. mori morõmorõ
Partícula invariable, entra en construcciones Bot., helecho; Dicranopteris pectinata (Pterido-
sintácticas particulares. 1. Después de un pron. phyta).
pers. o un sujeto seguido de un clasificador
mori adquiere el sentido de: ponerse a√, estar morõmorõ uku
a punto de. ya mori kerayoma: estuve a punto Cha., brebaje de los hekura.
de caer; a shi mori wãriõma: estuvo a punto de
quedar bloqueado por el obstáculo; a mori hu- morõp@
ma: estuvo a punto de ir; pë h@@ kë iha a mori Enfermedad. Algunas mujeres encinta no pue-
tokuu tëhë a huwërema: la atrapó en el momen- den comer cachicamo de nueve bandas, porque
to en que ella estaba por huir con su padre; su niño se vuelve morõp@. Esta afección se ca-
shamat$ari pë wãrin@ yare mori shëa totihirema- racteriza por temblores y síncopes, al niño le sa-
h e: los Shamat$ari estuvieron a punto de lo- le espuma por la boca, la enfermedad puede ser
grar matarme. 2. Colocado al comienzo de un fatal. V. m o r õ, opo
enunciado y seguido del sujeto y del verbo, sir-
ve para expresar un condicional. mori ya ha- morõshi
rou tëhë ya shirõ huu tao: iré únicamente si me 1 sus. t morõshi: término de parentesco, voca-
curo. tivo, menor consanguineo de ego (masc. o fem.):
hermano, hijo, primo paralelo. Término afec-
morõ tuoso hacia cualquier niñito. morõshiwë: sin.
mositi√
tener el ganglio de la ingle hinchado. 4 vb.
intr. t moshipëp@a@, inc.: tener el ganglio de
la ingle hinchándose y sobresaliendo [m o s h i p ë-
m
1 vb. intr. t mositia@, inc.: volverse salado [m o- p @ p r o u, term.].
sitiprou, term.]. 2 vb. trans. t mositipra@: salar
(algo que no es salado) [mositiama@: agregar sal; moshik@
mositima@, dur., pl. obj.; mositimarei, perf. de Clas. nom., pertenece a la taxonomía de las plan-
mositiama@; mositipei, perf.: salar un alimento tas. V. wata moshik@
que se está cocinando en el fuego]. fmositihi√:
un poco salado (mismas desinencias que para moshima si
mositi√). 3 estado t mositiwë: salado. V. krete- moshima si: fruto del árbol moshima sihi. Pl.
ti√, oke√, sayu moshima sik@. moshima sik@ kãi wamahe: comie-
ron tambien frutas moshima si. moshima sihi:
mosu (esp. musiú) bot., árbol; Inga sp. (Leg., Mimosaceae). El arilo
Misionero evangélico de la secta de las Nuevas de la fruta es comestible y la savia pegajosa de
Tribus. La palabra está cayendo en desuso. V. la corteza se utiliza para fijar el negro de humo
pare y ennegrecer por dentro las totumas. Actual-
mente se usa como barniz para fijar la pintura
mosha de onoto sobre las cestas.
1 sus. t mosha: 1. Zool., término genérico: lar-
va, gusano que se encuentra en las frutas o en moshiriwë ãmoku
la carne. Son todos considerados repugnantes, Bot., hongo (no id.). Es comestible.
los Yãnomãm@ no comen alimentos infestados
por gusanos. 2. Parásito cutáneo, gusano del moshiriwë kat$ohi
monte. Es introducido bajo forma de huevo por Bot., árbol, zarcillo; Parkia pendula (Leg., Mimo-
la picadura de un insecto (los Yãnomãm@ pien- saceae).
san que son los mosquitos) y es transportado
por la sangre; luego se desarrolla en la superfi- moshõhã
cie de la piel y puede llegar a alcanzar dos o tres moshõhã mosi: fruto de la palmera moshõhã si;
centímetros; pasa la trompa por un pequeño es comestible, pero escaso. Pl. moshõhã mosik@.
orificio; cuanto más grande es, más duele. Los moshõhã s i: bot., palmera de tallo con espinas;
Yãnomãm@ los quitan con nicotina y apretando Bactris sp. (Arecaceae). sin. hõshõhã, m@s@k@ri sik@,
luego muy fuerte. 2 estado t moshap@: agusa- mõshõhãwë (hsh), moshufawë si (hra).
nado, infestado de gusanos. 3 vb. intr. t m o-
shap@a@, inc.: llegar a estar infestado por los gu- moshohara henak@
sanos [moshap@prou, term.; moshap@rayou, perf. V. hayakoari henak@
moshõhãwë si Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 240
m moshot$orip@ (pei)
Anat., muslo. sin. waku
motore√
1 vb. intr. t m o t o r e a @: enroscarse sobre sí mis-
mo (animal, para dormir), plegarse y enrollar-
moshufawë (hra) se (superficie plana), formar un anillo o un bu-
V. moshõhã cle [motorekei, perf.; motoreo: estar enroscado
sobre sí mismo]. hiima a motorekema: el perro
moshukunai (hra) se enroscó sobre sí mismo. motoreo: 1. Descri-
V. moshukuturawë bir un círculo al avanzar. 2. Estar, vivir (en un
lugar determinado), habitar (gracioso, en un
moshukuturawë diálogo ceremonial) [motorekei, perf.; motore-
Zool., pez; (Pimelodidae). Pequeño bagre de tou: ponerse a√ describir un círculo al cami-
cuerpo liso; sus espinas aceradas son temibles nar]. ãri ãhik@ rë uprayahi, ya ãhik@ ka t$a@ ha
y los pescadores las rompen para no herirse. kuparun@, ya motoreo ta yaio (way.): allí donde
sin. moshukunai (hra) se levanta el árbol ãri ãhi estableceré mis plan-
taciones, en ese lugar viviré. 2 vb. trans. t m o-
mota√ toreama@ inc.: enroscar; formar un círculo, un
1 vb. intr. t motaa@, inc.: fatigarse, cansarse anillo [m o t o r e k e i, perf.; motorema@, dur., pl.
de [mota@, dur.; motaoprou: estar siempre cansa- obj.; motorepra@: ponerse a√). t$oo ya t$ot$o mo-
do; motaprou, term.; motarayou, perf.]. wamak@ torepra@: hago un anillo con el bejuco. 3 esta-
mota@ totihiopë: de verdad se cansarán; t$ë m@ do t m o t o r e a, perf. est. motorewë: formar un
haru mraimi ha yãkumi t$ë pë motaa@ totihioma anillo; estar enroscado, formar un círculo. 4
(mit.): como nunca acababa el día, termina- sus. t motorema: 1. Secador de droga o troja
ron por cansarse; yamarek@ pasha@ tëhë wamak@ en forma de anillo, hecho o bien con una va-
mota@ totihiopë (mit.): cuando ustedes abran rita flexible plegada para conformar un círcu-
nuestra colmena (para cosechar nuestra miel) lo, o bien con un bejuco grueso enrollado so-
se cansarán (tanta miel tenemos). 2 vb. trans. bre sí mismo; un entretejido de bejucos ocupa
t motama@: provocar cansancio, fatigar [mo- el centro, mantiene la forma de la estructura
tamarei, perf.]. 3 estado t motawë: estar fati- y le sirve de soporte a lo que se pone a secar.
gado, estar cansado. ya motawë totihiwë: estoy 2. Objeto que los hekura hacen dar vueltas (co-
realmente cansado; wa wãri motare kë t$ë: no mo una honda). V. epena sihi // V. shoke√, ti-
dudo que estés cansado. sin. V. mohi; ant. V. hiyë√
ohota√
motoro (esp. motoro)
√motima Motor, suele ser un motor fuera de borda. mo-
Suf. vb., sustantivizador, transforma un verbo roro upë (neol.): gasolina (lit.: líquido para mo-
transitivo en sustantivo, conforme a los ejem- tor).
241 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ moyawë√
terno, comenzar a comprender lo que ocurre en nahen@ ya moyep@tariyoma: a causa del tabaco he
torno a uno (niñito pequeño) [moyawëama@, perdido mis fuerzas; p∫∫ nahen@ t$ë pë moyep@ta-
caus.; m o y a w ë @, dur.; moyawëaprarou: desplazar- m a @: el tabaco hace perder las fuerzas. sin. moe√
se con prudencia, caminar estando en guardia; (hra); shikõp@, uhutiti√
moyawëma@, caus.: volver a alguien prudente,
atento; moyawëprou, term.; moyawërayou, perf. moyerimi
del inc.; moyawëtou: ponerse a tomar precaucio- hekura femenino, se introduce en el cuerpo de
nes, a estar atento (cuando antes uno era des- los chamanes en el momento en que toman
preocupado)]. a ta moyawëahër@: estate atento alucinógeno, entonces éstos aprietan los puños
mientras caminas; pë wãri moyawë@ kë a kure: si- y tienen convulsiones. Sin. V. yãruanayoma
guieron estando en guardia; heha rë pë ta mo-
yawëtaru shë ë!: ¡por favor, aquí tenemos que mo yoru√
empezar a ser prudentes! 2 estado t moyawe: vb. intr. t mo yoruu: tener una erección [mo
1. Ser prudente, vigilante, atento; estar en guar- yoruma@, caus.: provocar una erección; mo yo-
dia. ihiru pë moyawe ma rë mai: los niños no son rurayou, perf.]. sin. mo kashëshë√; V. mo (pei)
prudentes; ya yoka pë m@tam@tama@ shoai, moya-
we ya kuoma: yo no dejaba de observar los cami- 1. mra√
nos, estaba atento. 2. Ser consciente, despier- 1 vb. intr., verbo irregular (cf. ma√) t mraa@,
to, estar atento a lo que lo rodea (niño). ihiru a inc.: terminarse, agotarse, desaparecer, fundir-
moyawe waikiwë: el niño es despierto, ya entien- se, cesar; morir [maprou, term.; mrakei, perf.:
de. V. puhi moyawë√; ant. mohõtu√ con el sentido de morir; mra@, dur.; m r a õ, dur.
(seres humanos); m r a o k e i, perf., pl. suj.: con el
2. moyawë√ sentido de morir; mrarariyo, perf. del inc., pl.
Verbo modificador de otro verbo, verbo con suj.; marayou, perf. del inc.; m r a t o u: desaparecer
mraka nahi
Bot. árbol; Licania sp. (Chrysobalanaceae). Da
mãm@ por el pueblo ctónico amahiri y es el
nombre que a veces los Yãnomãm@ le dan a las
almas. V. amahiri, hetu m@s@, pepi m@s@ // sin. mõõ
m
muy buena leña. sin. maka nahi (hsh) (hsh), potoma (hra)
Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 244
n
na mo, igual a, semejante a, etc. t$ë pë rë m@ t@t@wei
Clas. nom., pertenece a la taxonomía de los naha t$ë pë rë kutouwei naha, t$ë kutou shoarayo-
animales y los vegetales; se lo encuentra a me- ma (mit.): inmediatamente se oyeron los ruidos
nudo asociado a nombres de insectos y otros ar- que se producen durante la noche; yãno ta kuo-
trópodos. Entra en la formación del nombre de prei naha yãno t$aa ra kõpahe: reconstruyan los
abejas y avispas (respectivamente puu na y kõ- fogones idénticos a cómo estaban antes; pë f∞∞
p i n a), en el de ciertos pájaros y ciertas plantas. t$ë kuopë naha hõõ a kuoma (mit.) (hra): Hõõ era
Pl. n a k @, napë. V. ahea na, hihu na, pohoroa ana, totalmente parecido a su padre. V. ape naha, ei
kurat$a na, suri na, shãki na, shapom@ na, shãshã naha, e naha, hei naha, k@ naha, kure naha, m i-
n a; V. ana, anahi, n a h i, n a p ë, nasi, una naha, weti naha; V. hawë
na (pei) nahe
Anat., vulva. fna @yëmou: tener la regla. sin. Clas. nom., forma el nombre del tabaco (p∫∫ na-
V. ro√, y@p@; V. @yë fna tiheha@, dur.: hacer el he). Pl. nahek@. nahek@ shirikio pë ha, nahek@ ha të-
amor con una mujer sin penetrarla, frotando tarën@, e nahe ha yatak@n@ iewë kë iha nahe hipëa@
el pene en su vulva. sin. na tikëtikë√; V. tihehe√ ha ikuikun@ (mit.): tomó tabaco de entre las ho-
fna tikëtikëmou: V. sin. na tiheha@ // V. mo jas que estaban secándose encima del fuego,
( p e i ), naka (pei), na upë (pei), na wa√ preparó una mascada y se acercó para ofrecérse-
la a Iewë. V. p∫∫ nahe
na√
Término de parentesco: designa a cualquier naheri
consanguíneo femenino en línea directa de la Sustancia irritante (de la boca, las fosas nasa-
generación anterior (ego masc. o fem.): madre, les) cuando se la consume. Se dice del tabaco,
hermana de la madre, esposa del hermano del sobre todo cuando ha sido preparado con la ce-
padre, etc. Es una palabra irregular: la forma niza de ciertas maderas (como, por ej., el ya-
na√ se utiliza en la primera y la segunda perso- grumo, k o r o r i, etc.), de ciertos alucinógenos que
na del posesivo, y la forma n ∞ ∞ en la tercera per- irritan la nariz, o del condimento llamado ko-
sona del posesivo. pë n∞∞: su madre, su tía ma- rori una. p∫∫ nahe naheri: el tabaco irrita la boca
terna, etc. naahë: tu madre, tu tía materna, etc. (ha sido preparado con cenizas no adecuadas).
naahë kë a ta naka, pëmak@ kõõ ta ha@o: llama a tu sin. naferi (hra)
madre y apurémonos a volver a casa. n a y ë: mi
madre, mi tía materna, etc. nayë, t$ë wãri për@a nahi
ta kõmak@yo (lamento funerario): madre, vuel- Clas. nom., pertenece al sistema taxonómico de
ve a vivir aquí (con nosotros). V. a m i, apa, n a- los árboles, denomina a ciertos objetos deriva-
p e, n∞∞√ dos de éstos (el arco, los postes y las pértigas
que sirven para construir la casa, la casa pro-
naahë piamente dicha o un campamento en el bos-
V. na√ que). Pl. nahik@. ei maariwën@ nafik@ ora yayoa@
tëhë: “wamare m@tihë”, a kuu tikootihë (way.)
naa hena (hra) (hra): “no nos miren”, sobre todo no digan eso
Hoja. V. sin. yãã hena; V. hena cuando el Espíritu-lluvia sacude el extremo de
las pértigas del techo de la casa; @ran@ t$ë pë m@
naasi (pei) (hsh) wat$ëa ha totihiar@n@, nahik@ mraa rë shoarayou-
Orina. sin. niaasi (pei) wei (mit.): el jaguar los exterminó y los fogo-
nes desaparecieron poco a poco; nahi ta iyopou:
naha mantén tu arco armado; nahi norãmi wakë ha
Partícula invariable que entra en construccio- yër@n@, e nahi ishi upraa (hsh): la casa fue incen-
nes sintácticas que expresan la identidad: co- diada, está quemada. fipa nahi: mi yerno. i p a
245 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ naiki t$a√
nah∞h∞√ naiki
1 vb. intr. t nah∞h∞ã@, inc.: estar aplastado ba- V. naika
jo un peso, deshacerse (alimento), despedazar-
se o desmenuzarse [n a h ∞ h ã @, dur.1; nah∞h∞prou, naiki t$a√
term.; nah∞h∞rayou, perf.; nah∞hõu, dur.2]. tate kë vb. trans. t naiki t$ao: estar en la búsqueda de
k@ nah∞hõu: los cambures se aplastan bajo el pe- un alimento con carne; partir a la guerra, par-
so. 2 vb. trans. t nah∞h∞ãmã@, inc.: despeda- ticipar en una expedición guerrera (way.) [n a i-
zar, lacerar, reducir a trocitos, aplastar bajo un ki t$a@, inc.; naiki t$aoprou, inc., pl. suj.; naiki
peso, dejar que un alimento se deshaga por ex- t$arayou, perf.; naiki t$arei, perf.]. “ya naiki
ceso de cocción [n a h ∞ h ã m ã @, dur., pl. obj.; na- t$ao”, pë hore rë kuuwei: ellos pretenden ir a la
h∞h∞mararei, perf.; nah∞h∞pra@: ponerse a√]. 3 es- guerra, pero mienten (porque son unos cobar-
tado t nah∞h∞wë: aplastado, despedazado, des- des); ya naiki niya rë t$a@wei: tengo intención
hecho, desmenuzado. nãrõriwë pei kë mak@n@ a de ir a la guerra; pë t$ë pë sh∞∞p@ naiki t$ao toti-
nah∞hõma, a nah∞h∞wë yap@kopë ham@ arari pë ti- hiopë rë: él irá a buscar carne para su suegro; “@ra
hirumoma (mit.): Rabipelado quedó aplastado a naiki t$aa waikirayohër@@ ma rë kuhe”, pata pë
bajo el peñasco y el pueblo de guacamayos se kuma (mit.): el jaguar ya satisfizo su deseo ca-
revolcó sobre sus restos desparramados por el níbal” (= ya mató), dijeron los ancianos; naiki
suelo para pintarse. V. k õ p e, kõhihi√ wãri t$aopë ha wãikõyã kë k@n@ wa wãri ta shëpa-
nai nat$a Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 246
renowë (mit.): te mató una anaconda a la orilla kõtãõpë mai, ya mohõtuo titihiopë: si consiguiera
del agua, en el sitio en donde satisfacías tus sólo uno dejaría de reclamar, haría como si na-
malditas ganas de carne animal. sin. napë hu√, da. nakapou: haber sido invitado, haber sido
naiki* taeo, wayu hu√ V. n a i k i, rãm@ solicitado. yare nakapou kõõhe: de nuevo me in-
vitaron; pë ta shurukou ta ha@taru, pëmarek@ naka-
nai nat$a (hra) pou kë a ma rë kuhei kë!: ¡prepárense a partir ya,
V. yãri nat$a nos han invitado! sin. V. kasi horomo√; V. kõm@√
n V. õ ã s i; ant. V. m o k a, p u s i, pushika
2. naka
1 sus. t nakashi: elemento de un objeto roto:
fragmento, resto, astilla, migaja. nikashi kë t$ë
k@ wai prarirou kuaa@ pëoma: sólo cayeron frag-
V. hii* hi naka, shereka (pei) naka mentos menudos. 2 vb. intr. t nakashia@, inc.:
fragmentarse, romperse en pedacitos [nakashii,
naka (pei) dur.; nakashiprou, term.; nakashirariyo, perf. del
Anat., vagina. V. na (pei), shereka naka inc.]. 3 vb. trans. t nakashiama@, inc.: frag-
mentar, romper en trozos menudos [nakashi-
naka√ ma@, dur., pl. obj.; nakashimararei, perf., pl. obj.;
vb. trans. t n a k a a @, inc.: llamar a alguien, decir- nakashipra@: ponerse a√]. sin. nikashi (hsh); V.
le a alguien que venga, reclamarle a alguien o akatahu√
reclamar algo; invitar; pedir algo, solicitar, re-
clamar [naka@, dur.: hacerlo varias veces, men- nakë√
digar; n a k a m a m o u: hacerse llamar; n a k a r e i, perf.; 1 vb. intr. t n a k ë a @, inc.: amplificarse, volver-
nakataa@ o n a k o t a a @, it.; nakayou, rec.: llamarse se más fuerte (ruido); volverse más picante, más
uno al otro; n a k o u, dur., frec.]. napë a rë për@pe pimentoso; volverse agrio (humo) [nakëprou,
ha mayoko wa e hik@ ha nakan@, ayë, ayë wa e ku- term. (también se puede decir nakiprou); nakëra-
pë (way.): allí donde viven los extranjeros, re- you, perf. del inc.]. yuri a nakiprariyo: el pesca-
clama yuca y (cuando la obtengas) manifiesta do estará pimentoso. 2 vb. trans. t nakëama@,
tu agrado; yare nakama: me dijo que venga; h u- caus.: volver más fuerte, amplificar un ruido;
kowë t$eri pën@ pëmarek@ naka@ kuprehei: la gente aderezar con pimienta un alimento, volver pi-
de Hukowë nos invitó; wa toshomop@ naka@ ku- cante el tabaco (preparándolo bien) [nakëkei,
prehei (hsh): te reclaman, quieren que seas tú perf.; n a k ë p e i, perf.: condimentar con pimienta
el mensajero de la fiesta; suhirina a nakamahe: algo que se está cocinando en el fuego; nakë-
“kahën@ t$ë ta niyapraayo!” (mit.): le pidieron a pra@: volver pimentosa una bebida o una comi-
Escorpión que fuera (y le dijeron): “apúntale da; nakipra@: volver picante al tabaco preparán-
tú!”; yamak@ niya ha kõkãmon@ pei kë yamak@ na- dolo como se debe]. a wã nakëama@: él hace que
kayou kupiyei: queremos reagruparnos y nos lla- el ruido sea más fuerte. 3 estado t naki: fuer-
mamos unos a otros; no mai ha nako tikotihë te, ruidoso, agudo; pimentoso, agrio (humo),
(way.): no reclames nada si no quieres dar na- picante (tabaco). t$ë naki: está pimentoso; p∫∫
da (o: no pidas nada por nada); p∫∫ nahe pë ha nahe naki: el tabaco es fuerte (picante); t$ë ã na-
kamiyë kë iha wa nakouwë: vendras a mí a men- ki: el ruido es fuerte (o agudo), es ruidoso; t$ë ka
digar tabaco; mori totihiwë kë ya yuapë, ya nakou naki mra@ tëhë yotenama a pahetiraremahe (mit.):
247 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ namo
neralmente a una parte punzante, aguzada o es- do golpes contra objetos duros [namo ka yakë-
pinosa. Pl. namoku, nomak@ (hsh). V. kãmoãri- ka@, dur., pl. obj.; namo ka yakëkëprou, term.;
ma namo, mapayawë namo, namo hi, pishipishim@ namo ka yakëkërariyo, perf.]. 2 vb. trans. t na-
n a m o, piyawa namo, piyawa namo hi mo ka yakëkëa@, inc.: dañar en varias partes
el filo de una herramienta al golpearla contra
2. namo un objeto duro [namo ka yakëkama@, dur., pl.
1 estado t namo: 1. Puntiagudo, afilado, cor- obj.; namo ka yakëkëmararei, perf.]. 3 estado t
tante, aguzado; áspero, rugoso. m@sh@ pë aka na- namo ka yakëkëa: tener una marca en un si-
m o: los gatos tienen la lengua áspera; pei kë ma- tio. namo ka yakëkëwë: tener marcas en va-
pë pata namo sh@r@k@opë ham@ shamariwë a pata rios sitios. sin. namo prueke√ V. he kõhõ√, ka,
akatuhu yap@k@rariyoma (mit.): en el lugar donde yakëkë√
se alzaban rocas puntiagudas unas junto a otras,
los trozos de la danta se desparramaron por el namoku
suelo (después de caer sobre esas rocas). fn a- Clas. nom., 1. Pl. de namo. 2. Pertenece a la ta-
mo hiroroa@, inc.: hacer afilada la punta de al- xonomía de las plantas. V. kãmoãrima namoku
go. V. hiroro√ fnamo hotup@: pinchar ligera-
mente (como la barba cuando vuelve a crecer), namo preyuku√
ser ligeramente irritante (como las vellosidades 1 vb. trans. t namo preyukua@, inc.: volver
ásperas de algunas plantas); tener picazón. muy puntiaguda la punta de un objeto, afilar,
fnamo sh@r@r@wë, pl. obj.: ser aguzado, pun- sacar punta [namo preyuka@, dur., pl. obj.; namo
tiagudo (roca). V. sh@r@r@√ fnamo ishori√: V. sin. preyukuakei, perf., pl. obj.; namo preyukukei,
namo hiroro√ 2. Machete (durante un diálogo perf. del inc.]. himo ora kë a namo t$a@ preyukua:
ceremonial). ipa a namo ta totopa (way.): dame afiló mucho el extremo de su maza. 2 estado t
un machete. 2 vb. intr. t namoã@, inc.: volver- namo preyukua, perf.est.
se puntiagudo, aguzado, cortante; volverse ru-
goso, áspero [namoprou, term.]. 3 vb. trans. t namo prueke√
n a m o ã @, inc.: amolar, hacer afilado; volver ru- V. namo ka yakëkë√
napë ro√ (hra) ble. Casi todos los hombres tienen su garrote
V. napë hu√ metido bajo el techo, o al alcance de la mano.
“naprushi pën@ pëmak@ shëyorayou”, pë wãri kuma:
napë ruro√ dijeron que nos enfrentaríamos en un combate
V. napë ruru√ con garrotes; naprushi kë yama a wãri wayu tai-
mi tao, pë pë wãri hore kuimi ha (way.): no les pa-
napë ruru√ sa por la mente que no conocen el dolor produ-
vb. trans. t napë rurou: tomar solo la decisión cido por los garrotes (= son unos cobardes, nun-
de matar a alguien; atacar a alguien sin ningu- ca se enfrentan con garrotes); naprushi pën@ a
na razón valedera [napë rurooprou, pl. suj.]. s i r õ- hore shëyou kõpok@r@hë: no vuelvan a empezar a
rõm@ kë iha a napë rurou tikoo yaiopë: ¡ah! él to- pelear con garrotes. sin. pãrimi hipë; V. himo
mará solo la decisión (nefasta) de atacar a Sirõ-
rõm@. napë rurua@: ir a matar a otro a una co- nãrã (hra)
munidad para obligar a la comunidad en la que V. nana
uno está residiendo temporalmente a entrar en
guerra contra aquella [napë rurukei, perf.]. V. 1. nare√
napë (2), nohi naka√, ruru√ vb. trans. t n a r e a @: participar en una actividad
para obtener parte del producto de esa activi-
napë shim@√ dad; solicitar u obtener parte del producto de
vb. trans. t napë shim@ã@, inc.: autorizar o en- una actividad [n a r e i, dur.; n a r e p e i, perf. recibir;
viar (una vez) a alguien a hacer algo; enviar a narerei, perf.: obtener]. kõã ya ãsho narei: voy a
una persona a tomar algo, al ataque, hacer el buscar madera con los demás; yuri kë wa narei
amor; autorizar a alguien a tomar un objeto, mai, hashiti ha wa rii rotaa: no vas a matar pe-
productos de los conucos, etc. [napë shim@ãpra@: ces (con las demás mujeres), te quedas sentada
insistir ante alguien para enviarlo a hacer algo; en la orilla. fni nareo: compartir la comida
napë shimã@, dur.: reiterar varias veces el pedido; de alguien.
napë shim@kei, perf.; napë shim@taa@, it.]. yare na-
pë shim@kema: él me dijo que lo hiciera (= él me 2. nare√
autorizó); hei kë moku napë ta shim@k@, naahë kë
i h a: dile a tu madre que vaya a recoger esas es-
Verbo modificador de otros verbos, verbo con
función adverbial. Tiene el sentido general de:
n
pigas de maíz; herasimari pë napë shima@ shi ha participar en una actividad, hacer algo con
topraõn@: les hubiera gustado mucho decirle a otras personas, estar en el mismo estado que.
Herasimari que lo hiciera. V. napë (2), shim@√ hikari ham@ ya ta hu nareok@r@ sho: acompaño a
los demás río abajo al conuco; hashir@ ham@ ya
napë shuruku√ kuaa@ nareohër@@: voy por tierra con los demás;
vb. trans. t napë shurukou: ir a acampar en la t$ë ta m@praa@ ta nareohe: vayan a ver con los de-
selva para comer un fruto salvaje cerca del lugar más; pë h∞∞ kë iha suwë a mori tokuu nareo tëhë,
en donde se cosecha [napë shurukurayou, perf.]. a huwërema (mit.): atrapó a la mujer en el mo-
morã ma napë shurukouhe: ellos van a acampar mento en que ésta iba a huir en compañía de su
en la selva para comer frutos morã; wapu a napë padre; ware ha nakahen@ ya huo nareopeherayou
shurukouhe: ellos parten a acampar en la selva kuhe: me pidieron que fuera con ellos y los
para comer frutos wapu. V. napë (2), shuruku√ acompañé.
nape narimi
Término de parentesco, vocativo: madre, her- Zool. abeja (no id.); anida en árboles huecos,
mana de la madre, mujer del hermano del pa- su miel es dulce.
dre. (V. na√). nape, wa hõã naka@: madre, te re-
claman; nape, hapo yono kë pëhë mo hore wapë: nãrõ (hsh)
ven madre, comeremos maíz. n a p e m i: sin. de Zool., rabipelado, Didelphis Marsupialis. V. sin.
nape, en más afectuoso. napemou: dirigirse a aware
una persona utilizando el término n a p e, llamar-
la, decirle madre a alguien, estar relacionado 1. nasi
con alguien (de manera directa o clasificatoria) Clas. nom., pertenece a la taxonomía de las
de hija o hijo a madre. nayë kë a, kama kë iha aves y entra en la composición de la palabra
ya napemou: es mi madre, yo le digo madre. sin. que designa la cera de abeja. V. hãrem@ nasi, puu
V. n a √, n a a h ë, n ∞ ∞; ant. V. hape n a s i, toko nasi
mentira. 2 vb. intr. t nasimou: mentir; equi- del inc.]. 2 vb. trans. t nashipra@: volver nashi-
vocarse; fingir. nasimou tikoo mai: te pido por wë el caldo de cocción de una carne, darle un
favor que no mientas; fape a wãri nasimotihë, wa gusto pronunciado de carne de caza. 3 estado t
nomar@ (hra): no mientas, padre, si no te mori- nashiwë: agrio, ácido. El caldo de cocción de las
rás. V. sin. hore carnes está n a s h i w ë cuando tiene un gusto acen-
tuado de carne de caza; así es como les gusta a
nasi (pei) los Yãnomãm@. V. kõãmi, kreteti√, mositi√
Cera de abeja. V. puu nasi
na shihõna (pei) (hsh)
nasik@ Anat., aguijón de insecto, aguijón de escorpión.
Clas. nom., raíz. Pertenece al sistema taxonó- sin. na teshina (pei)
mico de las plantas. V. api nasik@, pukunama na-
sik@ nashi kosik@
Bot., planta cultivada (no id.) de uso mágico
nasik@ (pei) (hΩr∞). Se seca y se reduce a polvo, este polvo es
Raíz. hii hi nasik@: raíz de árbol. nasikiri: seres lanzado de un papirotazo sobre las personas a
sobrenaturales maléficos de la clase yai t$ë a s o- las que se desea dañar. La piel de las víctimas se
ciados a las raíces, pueden apoderarse del pei aja como la de los ancianos, luego se les llena el
m@ ãmo del pie. fnasik@ kë k@: los cambures cuerpo de llagas purulentas. Es uno de los sín-
más gruesos de un racimo, los que están en la tomas de la oncocercosis. V. kramo si
parte opuesta a la flor residual.
nashinashirimi hi
nashi Bot., árbol (no id.).
nashi h∞: V. sin. nashi h∞k@ nashi hi ãmo: jugo
tóxico extraído de la yuca amarga. nashi h∏k@: nasho
yuca rallada. suwë t$ën@ nashi f∞k@ ha h@r@k@k@n@, 1 estado t nasho: rajado, hendido, craquelado.
f∞k@ ha shirikipar@n@, f∞k@ rãmã@ fenapraoma (hra): 2 vb. intr. t nashoa@, inc.: rajarse, hendirse,
reconocí y entonces dije: “¡es fulano!”. V. ma- mãm@ la atribuyen a la magia negra, dicen tam-
shi bién que puede ser consecuencia de una noche
sin fuego. wa ruwëmou tëhë wa nat$ek@ wakap@ra-
na tikëkë√ you: si duermes sin fuego te va a dar una ele-
V. na (pei) fantiasis en los testículos. nat$e sik@: anat., es-
croto. sin. aruku (pei)
na tihehe√
V. na (pei) nat$o
n a t $ o h i: clas. nom., pertenece al sistema taxo-
nat$a nómico de los árboles. Pl. nat$ohik@. V. yoto na-
Clas. nom., pertenece a la taxonomía de los ár- t$ohi nat$osi: clas. nom., pertenece al sistema
boles y los arbustos. Designa generalmente la taxonómico de las plantas. Pl. nat$osik@. V. k u-
corteza utilizable de ciertos árboles. Por exten- hãwë nat$osi, rehareha nat$osi nat$oshi: clas.
sión designa también una cuerda y la correa de nom., pertenece al sistema taxonómico de las
corteza que se usa para sostener o transportar plantas. V. krããma nat$oshi
una carga. pusi yare nat$a ta t$ak@yo (mit.): hi-
jo, prepara una correa para transportarme; ka- na upë
nawa nat$a ta kushëprar@: desata la cuerda de la Líquido vaginal. V. na (pei)
embarcación; kihi hapoka wama e nat$a rë t$aa-
re?: por fin… ¿van a preparar esa correa para na wa√
(llevar) la olla? nat$a (pei): correa de corteza vb. trans. t na wa@: hacer el amor con una mu-
que sirve para transportar cargas, que se coloca jer (habla un hombre) [na waakei, perf.: hacer-
en la frente o los hombros. nat$ahi: clas. nom., lo en un lugar determinado; na waararei, perf.,
pertenece a la taxonomía de los árboles y los ar- pl. actos; na wama@, caus.: permitirle a alguien
bustos. Designa generalmente árboles cuya cor- que haga el amor (sirviéndole de intermedia-
teza es utilizable. nat$asi: toda corteza prove- rio); na wati: estar siempre haciendo el amor].
niente de un árbol cuyo clasificador es nat$a suwë wa pë na wati: te pasas el tiempo hacien-
(hi). V. fãifãiyõm@ nat$ahi, hãhõ nat$ahi, iwaiwa
nat$ahi, yãri nat$ahi
do el amor con las mujeres; suwë ya na wa@: voy
a hacer el amor (con una mujer); hõrõnãm@ a
miõ tëhë pë suwëp@ e na wamahe (mit.): mientras
n
na teshina (pei) Hõrõnãm@ dormía, ellos hacían el amor con su
Anat., aguijón de insecto, aguijón de escorpión. mujer; pei, ãi, kahën@ kë na ta waarar@ (mit.): va-
sin. na shihõna (hsh) mos, hermano mayor, haz el amor con ella; w ã-
ritiwë kë t$ë wãri iha suwë kë a na wama@ puhio
nat$a sik@ yaro (mit.): deseaba (inconscientemente) que su
V. yãri nat$a sik@ mujer hiciera el amor con un hombre realmen-
te muy feo; suwë e na ha waak@n@ e k@p@ hãshimo
nat$e (pei) hipëkema: hizo el amor con la mujer y le regaló
Huevo. En un discurso ceremonial la palabra las dos gallinetas. sin. he r@√pra@, kuwëmo√ (hsh),
designa metafóricamente un ovillo de algodón. yëriyërimo√, etc. na wamou: hacer el amor con
ya nat$e fa t$aprar@n@, ya nat$e kãi fa yafir@n@, wa un hombre (habla una mujer). na wayou, rec.:
nakouwë (way.) (hra): haré un ovillo de algodón hacerse la guerra (lit.: hacerse mutuamente el
y lo llevaré, tú lo pedirás; weti ipa koikoim@ kë na- amor). sin. niya√you // sin. morõshi wa√@
t$e? (way.): dame un ovillo de algodón (lit.:
¿dónde está mi huevo de ave de rapiña?). fa nayë
nat$e: tener huevos en el abdomen. fnat$e Término de parentesco, mi madre. V. na√*
ëyë@: poner huevos. sin. nat$e këyë@ fnat$e ihe:
querer poner huevos. kakara a nat$e ihe: la galli- ni
na quiere poner. f nat$e hõmou: romper el Olor. hawë nana kë shi monoku ni kuwë: el olor
cascarón. fnat$e nanap@: huevito en forma- es parecido al de las semillas de onoto; kori kë
ción, todavía blando. fnat$e sisi: cáscara de pë ni, yei kë napë ni, rasha kë ãt$e ni, rut$ërut$ë
huevo. fnat$e shãhe: yema de huevo. fsipo kë pë ni, raea kë pë ni, y@@ kë k@ ni ishiri, morã kë
n a t $ e: clara de huevo. ma pë ni, momo kë nak@ ni, e naha pë ni hekura
kuwë (cha.): el olor del onoto, el olor de la in-
nat$ek@ (pei) florescencia de la palma coroba, el olor de las
Anat., testículos (conjunto de los dos testícu- flores de pijiguao, el olor de los vegetales que se
los). n a t$ek@ wakap@: forma de elefantiasis que descomponen, el olor de la palma piasaba, el
afecta los órganos genitales masculinos; proba- olor a quemado de los chinchorros, el olor de
blemente sea consecuencia de la oncocercosis los frutos morã, el olor de las frutas del árbol
(lit.: testículos cachicamo gigante). Los Yãno- momo, esos son los olores de los hekura. sin. ri
niaasi Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 254
(hsh) fni fë w ë r i: apestar. Es una palabra que ceptible gracias al desplazamiento del aire. fni
se emplea poco, los sinónimos ni it$ãri y ni wã- w a u a: estar presente (olor). warë kë k@ ni waua:
ri se usan mucho más a menudo. wa im@k@ ni hay olor a váquiros. V. wau√ // sin. ri (hsh); V.
fëwëri (way.): tus manos apestan. sin. ni hëwëri ni hireke√, ni it$ãri, ni kreteri, ni pat$ë√, ni... pisi-
(hsh) fni hoteri: oler a moho. peripo a ni ho- ni, ni ukuku√, ni wãri.
t e r i: la luna tiene olor a moho. fni hut$ë$ëwë:
oler a bestia salvaje, poseer un olor fuerte y niaasi (pei)
denso. Algunos seres sobrenaturales tienen ese Orina. Pl. pei niaasi pë. fniaasi ãrimap@: sen-
olor, les permite a los chamanes reconocerlos. tir dolor al orinar. Se dice que esto se produce
yotenama kë t$ëka ni pata yait$ap@ ni hut$ët$ëwë cuando uno ha comido pijiguaos que tenían la
yaiwë (mit.): la cueva de Yotenama tenía un ex- marca del pico de la cotorra cabeciazul. fn i a a-
traño olor a fiera. fni ishiri: oler a quemado. si frãre: tener la orina amarilla. Los Yãnomãm@
hekura ya pë yashua totihirei, yaro pë ni ishirin@: lo interpretan como una señal de mala salud o
ahuyenté a los hekura con el olor a carne que- de senilidad. fniaasi ha@mou: estar siempre
mada (ahumándose). sin. ni @sh@ri (hra); V. ishi orinando. fniaasi ihe: tener ganas de orinar
fni @sh@ri (hra): V. ni ishiri fni @t@mori: oler [niaasi iheihemoma@, caus.: hacer orinar mucho;
a pescado; olor de una mujer que acaba de dar niaasi iheihemou: estar siempre teniendo ganas
a luz. fni moshiri: tener el olor de alguien que de orinar]. V. ihe fniaasi pë sirisirimoma@: di-
acaba de hacer el amor, oler a sexo femenino. vertirse orinando a chorros sucesivos compri-
weti wa m@sh@ãk@ ni moshiri rëprou ayarayou ta miendo el pene con los dedos; por analogía, ha-
kuhawë (cha.): ¿quién eres tú, que tienes un cer el amor, eyacular (bromeando). // sin. n a a s i
aliento que huele a sexo de mujer? (= quién (pei) (hsh), niyanasi (pei) (hra); V. niaasi këyë√,
eres tú, que, pretendiendo ser chamán, haces niaasi (pei)
sin embargo el amor con las mujeres) (el cha-
mán detectó ese olor mientras estaba en tran- niaasi ëyë√ (hsh)
se). fni nakiri: oler a ácido fórmico, tener un V. niaasi këyë√
olor picante. a ni nakiri hirekoma (mit.): des-
zar un blanco mediante un arco o una escope- perf.: infectarse, volverse purulento en un lugar
ta. [niyãkei, perf.]. warë wama t$ë pë wãri niyãã@ determinado; niyõprou, term.; niyõrãyõu, perf.;
ma rë ma t$arei: ustedes saben bien que nunca niyõu, dur.].
matan a ningún váquiro; kopeta e niyããmã@ ti-
koo mai: sobre todo no les digan que los maten niyõsirim@
con las escopetas (durante el ataque). n i y ã @: 1. Zool., ave, atrapamoscas colicastaño; Terenotri-
Apuntar, disparar una flecha. watupa rë kë k@ ni- ccus erythrurus (Tyrannidae).
yã@ m@ rë ukukeiwei (hsh): fueron a lanzarle fle-
chas a los buitres; huya pën@ yuri pë niyamahe: los n@ (hra)
jóvenes les tiraron flechas a los peces; kamiyën@ V. no
warë ya k@ ora niya@ kõõ: otra vez seré yo el que
fleche a los váquiros que avanzan en primera lí- √n@
nea. 2. Lanzar un arco o un palo con la punta Suf. nominal, o pronominal. 1. Con una for-
hacia adelante (como cuando se lanza una lan- ma lexical que representa a un ser vivo (sustan-
za, una jabalina, etc.), proyectar, propulsar de tivo, nombre personal, término de parentesco,
esta forma [n i y ã r e i, perf. de niyã@]. ãiwën@ hãtõ pronombre personal, clasificador, etc.) √n@ es un
nahi niyarema: mi hermano mayor lanzó el ar- ergativo, designa sin ambigüedad posible al su-
co. niyãpra@: disparar una flecha contra un jeto de un verbo transitivo. √n@ se sufija direc-
blanco, matar mediante un proyectil, matar tamente a la palabra que representa al sujeto.
con una flecha o un tiro de arma de fuego. y a- kaman@ a yaro shirikama: él es el que ahumó la
ro kë ya niyãpra@ pëhë a wapë: voy a cazar, noso- carne; wãikõya kë k@n@ @ra a warema: la anacon-
tros (tú y yo) comeremos presa de caza (lit.: voy da comió al felino; ãiwën@ t$ë hoyarema: es mi
a matar presas de caza, las comeremos); m i n a- hermano mayor el que lo perdió. 2. Con una
ha wa kuaa@ tëhë poreri pën@ wa hõã hirireihe, wa forma lexical que representa al nombre de un
niyaprareihe: si te desplazas de esta forma (ha- objeto inanimado √n@ es instrumental, designa
ciendo tanto ruido) los hombres te oirán y te al objeto con el que se realizó la acción. Se su-
dispararán flechas. niyãpramou: no temer ex- fija directamente al nombre del objeto instru-
niyõ n∞∞
1 sus. t niyõniyõ: pus. 2 vb. intr. t niyõã@, 1 sus. t pë n@@: 1. Término de parentesco, 3ra.
inc.: infectarse. Volverse purulento [niyõkei, pers. del pos.: su madre, la hermana de su ma-
259 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ no hëtë√
dre, la mujer del hermano del padre. pë n∞∞ kë renunciaron (= estoy en el estado de haber si-
e: es su madre; pë n∞∞ kë iha a wã hama: él le ha- do abandonado).
bló a su madre; pë n∞∞n@ p∫∫ kë nahe shëyëkema:
su madre le lanzó tabaco. 2. Adulto: animal adul- √no√
to y hembra (opuesto a animal hembra no adul- Marca la modalidad de inferencia en las desi-
to). 2 n ∞ ∞ m o u: decirle “madre” a una persona, nencias verbales siguientes: √nomi, √nowë, √ n o-
estar con ella en relación de hija o hijo a madre. w e i; V. no RV√ r e s h i
V. n a *, nape
no ai√
n@... √p@ (hra) 1 vb. trans. t no aimou: ser embellecido por.
V. no... √p@ pë t$ëë a rë pëtariyowei, watoshe pën@ t$ë no aimo-
ma, mat$õno pën@ t$ë no aimoma (mit.): su hija
n@ wãri kë k@ (hra) apareció, la diadema y el algodón rojo la po-
Seres sobrenaturales responsables de las epide- nían espléndida. 2 estado t no aiwë: bello,
mias y ciertas enfermedades. V. sin. no wãri kë espléndido, magnífico; encantador. t$oruk@ ha
k @, shawara* huurën@, t$ë y@m@kak@ no aiwë totihiwë yaii kë: ella
se había puesto flores rojas en el lóbulo de las
1. no orejas, y éstas eran espléndidas. sin. V. noshi ha-
1 Antepuesto a un verbo: clas. vb.; entra en la r i r a √, riyëhë√; ant. wãriti√
formación de muchos verbos, solo o combina-
do con otros clas. vb. no es quizá el más abstrac- nofi (hra)
to y sutil de todos los morfemas de la lengua yã- V. nohi
nomãm@. Entra igualmente en la formación de
varios sufijos verbales en los que expresa la mo- nofi hushu√ (hra)
dalidad de inferencia (V. √noma, no RV√reshi, V. no hushu√
√nowë, √ n o w e i]; entra también en la formación
del resultativo (V. √ma no, no (2) y en la cons- nohã√
trucción no RV√p@ con la que el locutor expre-
sa su deseo de participar en una actividad (o lo
contrario). En su sentido más general y abstrac-
vb. trans. t nohãõ: ponerse a seguir o estar si-
guiendo; caminar detrás [n o h ã k e i,perf.; nohãprou:
ponerse desde el comienzo a caminar detrás de
n
to no se refiere siempre a una presencia o un los demás; n o h ã t o u: ponerse a seguir (después de
valor, esa presencia puede ser real, potencial o haber caminado a la cabeza), seguir durante un
virtual; no puede denotar una relación simbó- rato]. pë sh∞∞ rë e nohãã shoakei: su suegro lo siguió
lica. En acepciones más concretas no puede se- inmediatamente; pata rë pë shirõ nohãõma: los
ñalar una marca o una huella y su campo semán- ancianos caminaban siempre atrás; kahë a ta no-
tico se acerca entonces mucho al clas. nom., h ã i k u: tú, síguenos. fnohã ha(m@): detrás, atrás,
no(uku), con el que posee una evidente analogía hacia atrás. pei ya nohã ha a ta kut$o shë: ponte
semántica. ai a no shoawë: todavía falta uno; t $ ë detrás de mí (para caminar). fpei nohã ha: des-
no kua: ésto vale algo (ésto tiene un valor); h ã- pués (en una secuencia temporal). pei wa nohã
yõkõma pë no pruka: las hachas cuestan mucho; ha a kõpei kuroi: llegó después de tu partida. V.
hei weti naha t$ë no kua?: ¿cuánto vale ésto? sin. koro√tou, m@ yapa√, nohãmi√; ant. ora√tou, par@√
n@ (hra); V. n o h i, n o s i, noshi 2 puesto después de
un sustantivo: clas. nom., con un sentido idén- nohãmi√
tico al clas. vb. 1 vb. intr. t nohãmiã@, inc.: desembocar en un
camino situado detrás de una vivienda [n o h ã m i-
2. no k e i, perf. del inc.; nohãmiprou, term.]. 2 vb.
Morfema colocado después de un verbo transi- trans. t nohãmiprama@ (hra): pasar, dejar de-
tivo, permite expresar el resultativo. La forma trás de sí. pei kë yo nohimou mai pëma yo nohãmi-
del resultativo depende esencialmente de la es- pramarei ma rë kuhe kë (hra): hemos pasado el
tructura vocálica de la raíz verbal. Cuando las camino por donde nuestros enemigos podrían
dos últimas vocales de la raíz son diferentes, el transitar (lit.: hemos pasado el camino que no
resultativo se expresa conforme a la construc- es amistoso). 3 estado t nohãmiwë: estar si-
ción siguiente: RV√ma no (V. √ma no) y por tuado detrás. t$ë nohãmiwë: es atrás. fnohãmi
RV√a no [+ sandhi] (la última vocal de la raíz ha(m@): detrás, atrás. nohãmi ham@ yãno praa
se suprime) cuando las dos últimas vocales de la h ë a: la casa está detrás de nosotros.
raíz verbal son idénticas. shamakoro hakaroma
no: una lechosa totalmente picada en trozos; no hëtë√
kurat$a hãrikã no: plátanos fritos; yare t@raatara@ vb. trans. t no hëtëpra@: visitar durante un mis-
waikiomahe, t@ra no kë ya (cha.): ellos (los h e k u- mo viaje varias comunidades ubicadas en la
r a) ya me abandonaron, soy algo a lo que ellos misma región. a yahi no hëtëpra@wë: él visitará
no hepayu Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 260
varias comunidades (durante su viaje); wa ma- amigo; nohi kë yamak@: somos amigos (nosotros
pë no hëtëpra@ shoarayou ta no kureshin@ (mit.): (se y ellos). 2 vb. trans. t n o h i ã @, inc.: llegar a que-
supo luego que) él había visitado todos los pe- rer, a apreciar [nohirei, perf.]. hekura wa t$ë pë
ñascos de la región. V. h a m a, yahi hore tararema ma kui, wa nohiãnomihe (cha.): has
visto a los hekura, pero ellos no te han aprecia-
no hepayu do (no vinieron a alojarse en tu pecho). n o h i ã-
Frutas que llegan fuera de la estación; se dice mou: despertar amistad o amor (por lo general
del primer bebé de una mujer cuando éste es se trata de una sustancia). tõnina suwë kë iha pë
debilucho. mamo hõã wayu, pë nohiãmou: se pretende que
los ojos de los delfines tienen poder, hacen que
no here las mujeres se enamoren. nohima@: hacerse
Se dice de los actos que una vez realizados pro- amigo de alguien; sentir amistad por alguien. pë
ducen lluvia: nombrar ciertos cursos de agua o pë kãi famamou mrakema, yëpropë t$eri kë pë no-
ciertas montañas, cocinar guabinas sobre la bra- fima@he kë yaro (hra): dejaron de visitarnos por-
sa, etc. V. here que se hicieron amigos de Yëpropë t$eri; ware
nohima@ ta yaira kë?: ¿sientes verdaderamente
no hete amistad por mí? nohimamou: lo que debe ser
Lugar en el agua en donde habita un ser deter- querido, amado. nohimou: estar en relación
minado, lugar en donde se encuentran muchos de amistad con alguien, querer a una persona;
especímenes de una especie en particular. kuma tener una relación amorosa con alguien [n o h i-
mapë no hete: es un lugar donde hay muchas mãyõu, rec.; nohimorãyõu, perf.]. õãsi weti sho
guabinas; të pë no hete kuo totihiopë ha, të mamo wahëk@ nohimayou?: hija mía, ¿de quién estás
teteopë ha, mãrõhã k@ hõmoma (hsh): en los lu- enamorada? (= ¿por quién sientes un amor re-
gares en donde eran numerosos, en los lugares cíproco?) n o h i õ: amar tiernamente de manera
en que el agua estaba tranquila, afloraban en duradera, sentir un afecto intenso y duradero;
la superficie bocones. querer tiernamente a los que ya no están. ihiru
nohiõ: el niño querido; ihiru pë rë nohiõwei: los
n 1. nohi
Clas. vb., entra en la composición de verbos
que expresan sentimientos o actitudes men-
niños queridos (que han muerto). sin. nofi
(hra), no r@m@, r @ m @; ant. V. n a p ë, nohi wãri√, wã-
no napë
tales respecto de personas o cosas: amor, odio,
amistad, nostalgia, celos, olvido, etc. sin. nofi nohi ãi√
(hra); V. nohi asi, nohi ãi√, nohi haru√, nohi he- vb. trans. t nohi ãima@: estar con alguien en
h e √, nohi hõrihi√, nohi iyo√, nohi krete√, nohi mo- una relación de hermano menor a hermano
h õ t u √, nohi ohote t$a√, nohi pëyë√, nohi rë√, nohi mayor; decirle “hermano mayor” a una perso-
r o √, nohi to√, nohi t$a√, nohi wãri√, nohi yai√ na con la que se tiene una relación de paren-
tesco lejano (clasificatoria). V. ãi
2. nohi
Partícula invariable, entra en construcciones nohi asi√
sintácticas en donde denota una connotación vb. trans. t nohi asia@: perdonar una ofensa
de sorpresa, asombro o decepción. nohi se co- grave; renunciar a vengarse [nohi asiama@, caus.:
loca inmediatamente antes del verbo y no hay comprometer a alguien a perdonar, hacer re-
que confundirlo con el clasificador. a nohi hui- nunciar a un ataque; nohi asikei, perf.; nohi asi-
m i: pero no se va (el locutor esperaba que él se pei, perf.: renunciar o perdonar uno mismo;
fuera); eyëha ai a wã nohi rë kuoprei: había sin nohi asipou: haber perdonado]. pë nohi asipou
embargo uno aquí hasta hace un momento (el poo: te perdoné (pero no he olvidado); ya pë no-
locutor está sorprendido de no encontrarlo); h ë- hi asipema: los perdoné. sin. V. kuyë√
yëha ya@hë rë pë nohi nikereo kupërei: sin embar-
go, tu hermana estaba aquí (el alocutor no vio nohi haru√
a su hermana); yape, shoriwën@ wapu kë k@ nohi vb. trans. t nohi harua@: sentir inquietud,
waa waikireiwei: suegra, sin embargo mi cuñado aprensión; estar celoso [nohi haruaprarou: cami-
comió todos los frutos wapu (mientras que tú nar y estar preocupado, caminar con aprensión;
supones que todavía no están listos); kurat$a pë nohi haruo: estar inquieto, sentir aprensión, ce-
pë nohi t$arei (mit.): son plátanos (acaba de des- los; nohi harupou: estar celoso en forma dura-
cubrirlos); topë pë pë nohi kuoprei: sin embargo dera; nohi harurei, perf.]. oru rë kë k@n@ yare si no
había mostacillas (observa que ya no quedan). wët@a totihirarep@, ya puhi ha kun@, ya nohi harua-
praroma: yo estaba convencido de que una ser-
3. nohi piente me iba a picar y caminaba con apren-
1 sus. t nohi: amigo, persona con la que uno sión; pë suwëp@ a nohi harupou: siente celos por
mantiene buenas relaciones. nohi kë a: es un su mujer; ei naha rë pëmak@ kuu nohi harupou fa
261 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ nohi mra√
nohi heke√
V. sin. nokã heke√
mohõtuo: no hacerse ver, quedarse en su rin-
cón, ser discreto. nohi mohõtu√ [+ perf. + pa-
sado]: estar muerto [nohi mohõturayou, perf.;
n
nohi mohõturariyo, pl. suj.]. a nohi mohõturayo-
nohi hõrihi√ ma: él/ella se murió; a nohi mohõturariyoma:
1 v.m. t nohi hõrihiõ: sentir temor (por uno ellos/ellas se murieron. sin. V. m r a √, n o m a √, t o-
mismo). 2 vb. trans. t nohi hõrihipou: temer, ku√ 2 vb. trans. t nohi mohõtua@: olvidar, ol-
sentir aprensión (por otra persona); temer un vidarse un objeto en alguna parte, no acordarse
robo. p∫∫ nahe pë nohi hõrihipomahe: temían un [nohi mohõtukei, perf.; nohi mohõtutaa@, it.]. h a-
robo de tabaco. V. hõrihi√, nohi haru√, nohi ha- wari yama koko rë pashanowei ha sipara ya si no-
ruhu√ hi mohõtukema: me olvidé el cuchillo en el sitio
en que abrimos las yuvías. nohi mohõtuama@:
nohi iriãmo√ perder de vista, dejar escapar a un animal o un
vb. intr. t nohi iriãmoã@: divertirse durante enemigo [nohi mohõtumarei, perf.]. ya nohi mo-
una fiesta, hacer cosas cómicas durante la dan- hõtumarema: lo dejé escapar; yama pë nohi wãri
za de presentación. weti ham@ kë t$ë pë rë kui wa mohõtumarei kë a kuhe”, t$ë pë hõã kuu: ellos di-
t$ë pë nohi iriãmoã@ ta sihewë?: ¿por qué motivo cen que los dejaron escapar. V. he o√ nohi mo-
están bailando y divirtiéndose? V. iriamo√ hõtuma@: perder un objeto al desplazarse; hacer
desaparecer, matar [nohi mohõtumarei, perf.].
nohi iyo√ ipa wa k@ rafaka hãweta@, wa k@ nofi mohõtuma@ ta
vb. trans. t nohi iyopou: lamentar, echar de kurahewë (way.): mataron a mi pariente, lo hi-
menos (a una persona, un objeto perdido o ro- cieron desaparecer (lit.: debilitaron mi punta de
bado) [nohi iyorei, perf.; nohi iyota@, inc.: poner- bambú, la hicieron desaparecer). V. n i y ã √, shë√
se a√; nohi iyotarei, perf. del inc.]. wa kõõ ha pë 3 estado t nohi mohõtuprawë, pl. suj., disp.:
nohi iyotarei: si te vas te echaré de menos. sin. ser invisibles, no mostrarse. sin. V. h o y a √, m r a √,
V. no pëshiri t$a√, puhi iyo√, puhi no ushu√prao no mra√, puhi mohõtu√, puhi mra√; ant. puhi ha-
t u √, ta√
nohi kete√ (hsh)
V. nohi krete√ nohi mra√
vb. trans. t nohi mraa@: agotar un bien a fuer-
nohi krete√ za de obsequiarlo a los demás [nohi mraakei,
vb. trans. t nohi kretea@: llorar a un pariente perf.; nohi mrarei, perf.: agotar algo a fuerza de
muerto [nohi kreterei, perf.]. sin. nohi kete√ (hsh) hacérselo regalar]. nohi mraakei, perf. [+ pa-
nohi naka√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 262
sado]: olvidar, no recordar. ya yo nohi mraakema los chamanes que se estaban curando mutua-
(mit.): olvidé el camino. V. sin. no mra√ mente en la casa, de pronto se callaron. nohi
r ë m a @: emboscarse, ponerse al acecho [nohi rë-
nohi naka√ k e i, perf.; nohi rëpou, dur.: mantenerse embosca-
vb. trans. t nohi nakao: atacar a alguien sin do por donde alguien pasa, espiar, estar al ace-
un motivo justificado. nohi nakapou: saber a cho]. t$õm@ ya nohi rëkei: iré a emboscarme (al
quién uno va a matar; haber decidido qué bien lugar en donde viene a comer el picure); sha-
habrá de pedir durante una transacción comer- pono a sipo ha yama pë nohi rëkema: nos embos-
cial. kahë kë wa nohi nakapouhe: es a ti a quien camos en las cercanías del shapono; hiima a no-
decidieron matar; matohi ya nohi nakapou: yo mawë ha hokërën@, @ra a nohi rëpoma: recogió el
sé lo que pediré (durante el intercambio comer- perro muerto y se emboscó en espera del jaguar.
cial). V. r ë √, yo nohi yëtë√
nohi pëyë√
ti; mayep@ri pën@ shereka k@ nohi toamahe (mit.):
el pueblo de tucanes comenzó a tomarle apre-
cio a la plantación de cañas para flechas. V. no-
1 v.m. t nohi pëyëo: defenderse [nohi pëyëra- hi, to√
you, perf.]. kamiyë rë ya nohi ha pëyëon@ ya rii
t e m @: fue porque me defendí yo solo que toda- nohi t$a√
vía estoy vivo. 2 vb. trans. t nohi pëyëa@: asu- 1 vb. trans. t nohi t$ao: exponerse a las flechas
mir la defensa de alguien, interponerse para de- al trabajar afuera, ir y venir por fuera sin preo-
fender a alguien; ir a socorrer, proteger a al- cuparse por el peligro de algún ataque [nohi t$a-
guien, atacar a una persona para defender a otra kei, perf.]. kamiyë ya nohi t$ao totihio t$arei: voy
[nohi pëyërei, perf.]. hapohe, wamare nohi pëyëa- y vengo y no temo exponerme a las flechas. 2
p ë: vengan, ustedes nos defenderán; t$ë pë nohi vb. trans. t nohi t$aapra@ (hra): dar albergue.
pëyërema ha t$arei @ran@ t$ë mamo no hokëa he ya- kihi fëëshëyë ya nohi rë t$aapra@wei iha, weti na-
tiroyop@ ha (mit.): ellos vinieron a defenderlo, ha wa e kuu totihia kurawë? (hra): ¿qué relación
si no, el jaguar hubiera acabado arrancándole de parentesco tienes con mi hermano menor, al
los ojos; t$ë pë nohi niya hore ha pëyëahen@, suwë que le doy albergue? nohi t$a@: ver con frecuen-
rë pë rii ham@ wãrõ rë t$ë k@ kõmi rë nikererayohë- cia a una mujer para seducirla; ir a menudo a
r@@wei (mit.): como querían proteger a las mu- cazar [nohi t$arei, perf.]. fyo nohi t$a@: embos-
jeres, todos los hombres se habían mezclado carse al borde de un camino. nohi t$apou: 1.
con ellas (en el grupo en marcha). V. no yu√, Ocuparse de alguien (un niño, un enfermo, un
pëyë√ anciano, etc.); vigilar. hekura rë pën@ yo nohi wã-
ri ha t$apohen@, pei ya pë wãri kuyëatarama@
nohi rë√ (cha.): los hekura vigilan el camino, y cada vez
1 v.m. t nohi rëo: curarse a sí mismo (cuando los hago desistir; hei rë pëma ma nohi t$apou sho-
uno es chamán). nohi rëamou: hacerse curar ao (mit.): todavía estamos vigilando ese peñas-
por un chamán [nohi rëamorãyõu: perf.]. 2 vb. co; pei kë ya pë ohi nohi ha t$apon@, hei ihiru kë
trans. t nohi rëa@: atender, curar a un enfermo pë rõkõm@p@ wãrimou rë kupe: previendo el ham-
(chamán) [nohi rëama@, caus.: solicitarle a un bre de los niños planté tantos cambures rõkõm@
chamán que cure a un enfermo; nohi rëarei, perf.; que los frutos demasiado abundantes se están
nohi rëayou, rec.: curarse mutuamente (chama- dañando. 2. Sospechar de alguien, creer, pensar
nes)]. a nohi rëama ma kui, a noma@ he yatirayo- algo en relación a alguien. yare nohi t$apotihë:
m a: aunque lo atendieron los chamanes, se mu- no sospeches de mí (= no creas eso de mí); ya t$ë
rió; t$ë pë nohi rë rëayouwei, t$ë mat$a waiprapei: k@ kãi kõpefër@ma, “wa matohip@ toanowehei”, wa-
263 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ noka√
iban para una fiesta de los frutos momo organi- (lit.: ¿acaso no se ríen de mí?). Esta expresión
zada por las almas; shinari ukõ wai rë t$a@wehei, u otra equivalente formada con el verbo “reír
t$ë pë ha yehiarar@hen@ pë nokaopë: los que tengan de”, se emplea en conversaciones serias o du-
ovillos de algodón los traerán (llevándolos en la rante diálogos ceremoniales en el contexto de
espalda), ellos (los) acompañarán (a ustedes). una muerte violenta, o cuando la víctima fue
nokapra@: tener el reflejo de responder inme- presa de brujos (õkã). yare noka @kã@ ma rë ku-
diatamente a un tiro o un golpe. nokata@: ir rá- hei: ellos mataron a uno de mis padres (lit.: se
pidamente a socorrer a alguien. rieron de mí). sin. noka @krã√ (hra); V. @kã√, k a-
si wate√; ant. V. m@ã @k@√, no m@ã po√
2. noka√
Verbo modificador de otros verbos. Verbo con no kapino (hra)
función adverbial: reaccionar instintivamente En la expr. nana a no kapino: tintura de onoto
y casi instantáneamente a una acción o situa- a la que se le mezclan otras sustancias, por
ción, producirse inmediatamente después de al- ejemplo cortezas para perfumarla. fei nana pë e
go, responder ipso facto. “wamak@ ã wã hirimou no kapino, e no kapino fa totifion@, ei rë e noshi te-
wãri!”, e kua nokarema: “¡Estamos cansados de rerewë (way.) (hra): se puso corteza en el colo-
escucharlos!”, dijo inmediatamente; yai t$ën@ rante para perfumarlo, por ese motivo está
par@k@ pakëkëpra@ nokarayoma (mit.): instantá- brillante. sin. V. no nikere√
neamente seres maléficos sobrenaturales le
abrieron el pecho; siparariwë kë pën@ hoashiri kë noka wawë√
pë mo wari wët@@ nokamou ha kuparun@ (mit.): las 1 vb. intr. t naka wawëa@, inc.: volverse más
pirañas le cortaban con los dientes los penes a intensa (hablando de la luz en la selva, cerca
los monos capuchinos en cuanto éstos se aco- de un claro, de un área desforestada o de un
plaban; ya pë niyapra@ nokarayoma, pë rããmorã- curso de agua) [noka wawë@, dur.; noka wawë-
y õ m a: yo respondí inmediatamente a sus tiros, prou, term.; noka wawërayou, perf. del inc.]. 2
se los oyó gemir; hãshimo ya ha hõrãm@rën@, a wã vb. trans. t noka wawëa@: producir claridad
nokaprariyoma: imité el canto de la gallineta, és- en la selva cortado árboles o desbrozando [n o-
n ta respondió inmediatamente.
noka heke√
ka wawëkei, perf. del inc.; noka wawëma@, dur.;
noka wawëpra@: ponerse a√]. hei hi rë kui wa pë ha
tuyër@n@, wa noka ha wawëar@n@, shirikimar@n@, wa-
vb. trans. t noka heka@: vanagloriarse, hablar kë yër@n@, wa ha yãrãreãr@n@ (mit.): hay que cortar
de sus hazañas de guerrero o cazador (ciertas o los árboles, hacer la selva más luminosa, dejar
supuestas), vanagloriarse de sus relaciones se- secar, prender fuego y esparcir las brasas. 3 es-
xuales [noka hekou, frec.]. tado t noka wawëa, perf. est. sin. V. noshi tãi-
h i √, noshi takaka√
no kãi prea√
vb. trans. t no kãi preaprarou: expresión de no ke√
la forma “objeto + no kãi preaprarou”: llorar a un vb. intr. t no keo: agarrar color, aparecer (tin-
muerto bailando en la plaza central de la vi- tura de caruto) [no kekei, perf.]. tana a no keo:
vienda llevando consigo un objeto que le perte- la tintura de caruto agarra color; ya im@k@ no keo:
neció. t$ora no kãi preaprarou: hacerlo con un la tintura aparece en mi mano. V. ke√, no uku,
carcaj (el muerto es un hombre); w@@ no kãi prea- tana
prarou: hacerlo con una guatura (el muerto es
una mujer). V. matohi* k@ kãi yoko√ 1. no kiri√
1 vb. intr. t no kiria@: aterrador, terrible; asu-
noka ∞kã√ mir un aire terrible; ser horroroso, repugnante;
vb. trans. t noka @kã@: reírse burlonamente, dar miedo; entregarse al incesto [no kiria@ ku-
burlarse de alguien riéndose [noka @kãma@, caus.: k e i, perf.: en un futuro perfectivo; no kirio, dur.].
hacer reír, provocar la risa; noka ikãõ, ref.: reír- wa no kiria@: eres aterrador; kihi kitanari a pata
se de sí mismo, mofarse de sí mismo; noka @kã- rë fuopiyei a no ma kiria@ tëhë a napë niya keo to-
p r a r a @, pl. suj.; noka @kãrãyõu, perf.]. yare noka tihiawë (way.): nuestros enemigos son terribles,
@kã@ mai: no te rías de mí; a aka ha hãrõprarun@, pero tengo realmente la intención de atacarlos
pruka a noka @kãõma: él cometió un lapsus y se (lit.: el puma es terrible...); “t$ë ã no kirio”, pore
burló mucho de sí mismo; hõrõnãm@ a noka @kã- kë a kuu rë kukeiwei (mit.): “esa voz es horroro-
m a: Hõrõmãm@ se rió burlonamente; yare noka sa”, dijo Aparecido; shëta yai pë no kiria@ kë ta-
@kãprara@ pufio ma rë kui, ya pufi kuu katitio (hra): an@: que vergüenza, ellos se entregan al inces-
estoy convencido de que quieren burlarse de mí to. 2 vb. trans. t no kiria@: cometer un acto
(o: estoy convencido de que quieren matar a moralmente rechazado, cometer un incesto
uno de los nuestros). fyare noka @kã@ ma rë (cuando el culpable es un hombre) [no kiriama@,
kuhei: ¿acaso no mataron a uno de los míos? caus.: cuando la mujer es culpable]. 3 estado t
265 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ noma
no kiria, perf. est. weti t$ë ã no kiria kurawë?: bolsar (neol.) [no kõmãpei, perf.]. 2. Cumplir una
¿qué voz terrible es esa? V. kahik@* no kiria@, ki- venganza de sangre, vengar un muerto [no kõ-
r i √, k i r i h i √, yaweremo√ rei, perf.]. e naha t$ë pë wãritiwë kuprou tëhë pë-
ma t$ë pë no niya shirõ kõã@ tëhë, ya t$ë wãritiwë
2. no kiri√ t$apou mai kë t$ë: queremos simplemente casti-
Intensificador. hëyëm@ kõnakõna rë pë ha@ no ki- gar al culpable del asesinato (matándolo única-
r i a: cerca de mí hay una cantidad impresionan- mente a él, en vez de desencadenar una guerra),
te de hormigas kõnakõna; yupu t$ë ushi pë no wãi yo no tengo malas intenciones. no kõãmã@:
weyahamip@ no kirii: en absoluto eran recientes restituir, reembolsar, otorgar algo a cambio o
las cenizas; e k@ wai m@@ par@onomi no kirii: no una contraprestación, dar un objeto a cambio
los miró ni un instante; t$ë sik@ wai yorehi she- de otro [no kõmãkei, perf.; no kõprããmã@, it.: ve-
niniwë no kirii: la trama del mapire, está dema- nir unos tras otros a hacerse pagar (neol.)]. ya
siado apretada; pei kë t$ë mamo wakë no kirii: sus no ohote kõãmã@: me hago pagar (mi trabajo); @h@
ojos están muy enrojecidos. V. heparoho√, no rë pë no kõprããmã@ ha t$arei: ellos ya vinieron
mota√, no wãrõ, totihi√ (unos tras otros) a hacerse pagar; weti naha wa
t$ë pë no kõãma@ kuhe?: ¿qué les diste a cambio?;
no kirihi√ yoku wai rë mrar@he, t$ë k@ no wãi kõãma@he ha
1 vb. intr. t no kirihia@, inc.: volverse aterra- (way.): los visitantes dejaron de venir porque
dor, horroroso, horrible, espantoso, repugnan- no dan nada a cambio de lo que toman. no kõ-
te; ser impresionante (por la cantidad) [no kiri- r ã y õ u, perf.: recibir algo a cambio, o una contra-
hiprou, term.; no kirihirayou, perf. del inc.; no ki- prestación (únicamente en futuro o en pasado
rihou, dur.]. watori yahi ha kë a no kirihoma: en la perfectivo). fkahik@ no kõõ: ofrecerle comida
casa el viento soplaba de manera aterradora; y a- a alguien a cambio de una ofrenda similar. V.
ro a no kirihoma: había tantas presas de caza que k õ √, no
era impresionante. 2 vb. trans. t no kiriama@:
ensuciar un lugar, volverlo repugnante. 3 es- noku (hsh)
tado t no kirihiwë: ser repugnante, espantoso, V. nouku
horrendo; ser impuro, sucio, incestuoso. pë no
kirihiwë ha pë kõmi rë tukeiwei (mit.): como eran
inmundos (= incestuosos) todos treparon (a los
no ku√
1 vb. intr. t no kuo: estar ausente (sujeto ha-
n
postes que sostienen la vivienda); w@@ t$ë pata blante). ya no kuo tëhë pë hamamoma: yo estaba
m@mou wararawë no kirihiwë (mit.): la guatura es ausente cuando vinieron de visita. fno kuopi-
translucida y atemorizante. sin. V. no kiri√ m i: no estar (en un sitio determinado), no exis-
tir. rahara kë k@ no wãri kuopimi ma rë totihii: no
no kiri t$a√ existe realmente ningún monstruo rahara. no
vb. trans. t no kiri t$a@: temer; estar intimida- kupramou, pl. suj.: ausentarse momentánea-
do; sentir pudor o vergüenza (en presencia de mente de la vivienda, ir afuera a ocuparse de los
un pariente prohibido) [no kiri t$amou: temer de trabajos. pë h∞∞ rë t$ë pë no kupramou tëhë, @ran@
manera persistente, sentirse intimidado por al- ihiru rë pë shë@ heama (mit.): el jaguar mataba a
guien, sentir una vergüenza tenaz; no kiri t$a- los niños mientras los padres se ausentaban pa-
rei, perf.; no kiri t$ayou, rec.: sentir vergüenza o ra trabajar. no kuprou: pasar (tiempo), canti-
pudor el uno por el otro]. pë no kiri t$atihehë: dad de días que pasan. weti naha t$ë no ha kupra-
no les teman; ihiru rë pën@ a no kiri t$a@he ha, pë run@ mahekoto ham@ wa hupë?: ¿dentro de cuán-
ruaprarou heama: como los niños le temían hu- tos días vas a ir a Mahekoto? 2 estado t no
yeron en todas las direcciones (en ausencia de kua: estar ausente, faltar. kama a no kua shoawë:
los adultos); pë no kiri t$a@ mai kë t$ë (way.): yo todavía está ausente; tahiap@ a no kua shoawë:
no te temo. V. k i r i, no kiri√, no kirihi√ todavía falta uno. no kuprawë, pl. suj., disp.
pë no kuprawë: ellos están ausentes (se fueron a
no kiwëma algún lado). sin. V. no sho√; V. k u, no
estado t no kiwëma: estar tullido de dolor. t$ë
no wãri kiwema mai: el dolor le impedía mover- no kuaapimi
se; shëtë ya no wãri kiwëma, ya wahati no wãri V. no kiwëmi
uprawëma: hijo, estoy tullida de dolor, el frío
me impide mantenerme sobre mis piernas. sin. no kuwë√ [+ neg.]
no kuwëma, no kuwëmi, no kuaapimi estado t no kuwëmi: estar moribundo. V. sin.
no kiwëma; n o m a √; ant. V. tem@
no kõ√
vb. trans. t no kõã@: 1. Hacerse reembolsar, ha- noma
cerse restituir; conseguir algo a cambio, una Zool., piojos (de los hombres, de las aves). h a-
contraprestación; hacerse pagar, hacerse reem- po, moka, nomahë ya pë ta m@: ven, hijo mío, a
noma√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 266
que te busque piojos; mayep@riyoma pë no we- que lleva el nombre de @ r @ m @, todavía no existía;
shik@ no nomap@ rë shuririyope yë! (cha.): los pelos yëtu ha a rukëo no mai kë t$ë: no hace mucho
piojosos del pubis de las Mujeres-tucanes que se que está colgada allí; ya miõ no mai ha, ware a
dirigen hacia ti, son transportados por la brisa. shimama (hsh): como yo no dormía me manda-
fnoma oa@: matar piojos con los dientes. pei ron (a hacer algo); yãã pëma hena ta t$aa, maa
yoka ha noma wa e pë oa@ rëopë: lo pondrás de a kei ha@o no mai ha: vamos a buscar hojas ya
espaldas a la entrada y le buscarás los piojos que la lluvia tarda en caer. V. mai
(lit.: le morderás los piojos). fnoma yakëka@,
dur., pl. obj.: hacer caer piojos al peinarse cui- no mai ha
dadosamente. V. noma pë yakëkë√ Sin contrapartida, sin dar nada a cambio, gra-
tuitamente, por nada. no mai ha a ta hiyo: dá-
noma√ melo por nada; no mai ha pë huimi: ellos no vie-
1 vb. intr. t n o m a @: estar bajo el efecto de una nen para no tomar nada; ipa no mai ha namo ta
sustancia (tabaco, alucinógeno, etc.), estar in- totopa (way.): bríndame sin contrapartida una
consciente, perder conocimiento, morir [n o m a- punta de curare. V. mãrõkõ, shirõkõ
p r o u, pl. suj.; nomaoprou: morir unos tras otros;
n o m a r ã y õ u, perf.; nomarariyo, perf., pl. suj.]. h e- noma pë yakëkë√
wët$awë a noma@ ha kuikun@, pë suwëp@ sho a no- 1 v.m. t noma pë yakëkëo: despiojarse con la
maa shoarayoma (mit.): Hewët$awë murió y su ayuda de un peine [noma pë yakëkamou: estar
mujer le siguió en la muerte; kirit$am@ pë noma- haciéndose despiojar de esa forma; noma pë ya-
rariyoma: los pajaritos murieron; a nohi rëama këkamorãyõu, perf. de noma yakëkamou; noma
ma kui, a noma@ he yatirayoma: aunque los cha- pë yakëkëpramou: estar a punto de hacerse; noma
manes lo trataron, sin embargo murió; fape a pë yakëkërariyo, perf.]. noma ya pë yakëkëo: yo me
wãri nasimotihë, wa nomar@ (hra): no mientas, despiojo con un peine. 2 vb. trans. t noma pë
padre, si no te vas a morir. 2 vb. trans. t n o m a- yakëka@: despiojar a una persona pasándole un
m a @: matar, provocar la muerte; matar un ani- peine por el pelo [noma pë yakëkërarei, perf.]. V.
mal a garrotazos [nomamakei, perf.: esperar en yakëkë√
n no ohë√
1 vb. intr. t no ohëo, dur.: estar en la penu-
ria, estar en un período en que el conuco no
ha puhihen@, a tiwëhamahe: “@h@ rë a no wãri owë
ë!”: ellos confundieron a una nutria con una
babilla y le asestaron golpes con la punta de
produce casi nada. t$ë pë no ohëo kë tëhë, wapu sus arcos: “es la efigie de nuestros enemigos”,
kë a ha t$ahen@ u pë koamahe: el conuco ya no dijeron. f∞h∞ a no owë, expr.: es lo que se di-
producía, ellos preparaban frutos wapu y los ce cuando se mata una presa de caza durante
consumían con agua. no ohëprou o no ohi- una marcha en una expedición de guerra; la
prou: llegar a carecer de alimentos, dejar de te- presa muerta es asimilada al enemigo, prefigu-
ner alimentos disponibles (conucos); dejar de ra el éxito del ataque. V. owë√
tener miel (abejas) [no ohëtou: carecer periódica-
mente de alimentos (conucos)]. hikari t$ëka no no pahatea√ [+ neg.]
o h ë p r o u: ya no queda nada que cosechar en el Las formas más frecuentes son: no pahateanomi
conuco. 2 estado t no ohëa, perf. est. ya yãnop@ y pahateami. No obtener ningún resultado du-
no ohëa kë a kure: estoy en la penuria (lit.: hace rante una búsqueda, trabajar inútilmente, per-
hambre en mi casa); ya no ohëa kë a kure (mit.): der el tiempo. yamak@ no pruka pahateanomi:
no tengo miel (dijo el nido). no ohi: no tener ninguno de nosotros encontró nada.
nada para cosechar en los conucos. hikari t$ëka
a no ohi: no hay nada para cosechar en los co- no patap@
nucos. V. no ohë√ Ancestros mitológicos, primeros hombres; son
los protagonistas de los relatos míticos. Por
no ohi aquel entonces los animales tenían forma hu-
V. no ohë√ mana y muchos antepasados llevaban nombres
de animales, no fue sino más tarde que se trans-
no ohote t$a√ formaron en animales. Un mito (el de la liana
vb. trans. t no ohote t$aa@, inc.: trabajar para rota) da cuenta de la división en tres del reino
obtener algo, vender su fuerza de trabajo (neol.), animal hecha por los Yãnomãm@: las aves (que
trabajar a cambio de un objeto o de dinero [no vuelan), los animales que se desplazan en los ár-
ohote t$a@, dur.; no ohote t$arei, perf.]. ya ma hõri- boles y los que se desplazan por la tierra; todos
mou tëhë, “pohoroyë ya hiki no ohote ta t$aa sho”, esos animales eran antepasados humanos. no
ya kuu mai: aunque no tengo fósforos no tengo patap@ tëhë: en la época de los antepasados; no
intención de trabajar para conseguirlos (lit.: no patap@ pën@ puu u pë ã nohi wãripoma (mit.): nues-
tengo y sin embargo no me digo: “voy a traba- tros antepasados lejanos sentían aversión por el
jar para conseguir fósforos”). V. no, ohota√, t$a√ parloteo de las abejas meleras; ei a pit$a rë kui,
269 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ no pre√
no patap@ pën@ a pit$a wa@ ta no kupëraheshi (mit.): al cielo por el vuelo de la gallineta. Las almas
este suelo, nuestros antepasados lo comían (pa- se reúnen en el hetu m@si (disco celeste) en una
ra alimentarse). V. p a t a, p o r e p o r e, poreri gran vivienda comunitaria, viven en la abun-
d a n c i a: hay gran profusión de frutas silvestres,
no pëshiri miel y váquiros. Las almas se parecen a los se-
vb. trans. t no pëshiri t$aa@: sentir pesar por res humanos, salvo que sus rostros y ojos están
la pérdida de un objeto (perdido, robado, roto); enrojecidos por la cremación. Cerca de ellas vi-
sentir rencor o resentimiento hacia alguien. ven Trueno (y ã r u) y Hera, amo de las serpientes.
yare t$api heiaprara@, weti kë t$ë no pëshiri ha De tanto en tanto Hera simula morir, las almas
t$aan@?: él quiere ir a vivir a otra parte, ¿qué tie- lloran y, en el momento en el que quieren po-
ne en contra de mí?; ware nowã t$a@ ha maõ- ner a Hera en la pira funeraria, éste se levanta
hen@ ya pë no nohi hekura pëshiri t$aa@ kui (cha.): y rie burlonamente. Las almas de los avaricio-
ellos no me informaron y lamento (la pérdi- sos no van al cielo y no son immortales, son
da) de los h e k u r a; weti t$ë ha wa no pëshiri t$aa@ dirigidas por Watawatawë hacia un brasero en
ma ta t$awë, yaahë?: ¿por qué sientes resenti- donde se consumen. no porep@ kë pën@ momo kë
miento hacia mi suegra? sin. fweti kë t$ë no a ha t$ë pë shoa@he tëhë, a nokamapomahe ( m i t . ):
pëshiri ha: por qué motivo, por qué razón; en ellos le pidieron que los acompañara cuando
virtud de qué reproche. weti kë t$ë pë no pëshi- iban a una fiesta de frutos momo organizada por
ri ha wamare shë@ puhi ha topraon@: ¿qué es lo las almas; “pë ta iriamou ha@o shë!”, no porep@ pa-
que nos reprochan para querer matarnos? V. ta e kuma (mit.): “apúrense a bailar y a diver-
nohi iyo√ tirse”, dijo un anciano entre las almas; no porep@
pei kë t$ë mamo wakë no kirii, ∞h∞ e naha t$ë mo-
no pe√ hek@ kuwë (mit.): los ojos de las almas son muy
V. no pre√ rojos y así también es su rostro. 2 Para los Yã-
nomãm@ meridionales ser no porep@ es también
no peprarou estar moribundo; los moribundos ya son “al-
Verse en desventaja, perder (en un intercam- m a s ”. a no porep@ harayoma: él salió moribundo.
bio). y@@ pë hote ha ya no peprarou: si recibo a
cambio un viejo chinchorro de algodón, pier-
do. V. no pre√
V. h e r a, m@ ãmo (pei), p o r e, wã porep@, w a t a w a t a-
w ë, yãru n
no poup@
no ...√p@ (no RV√asp.√p@) Lugar en el agua en donde vive cierto tipo de
Esta forma permite expresar la convicción del ser; lugar en el agua en donde ciertos animales
hablante, su percepción, o su sentimiento, de viven en abundancia. rahara k@ no poup@: cuen-
un acontecimiento que puede ocurrir, de un ac- ca, guarida, del monstruo rahara, lugar en el
to que se realiza o no. La negación es: no ...√pi- agua en donde se encuentra el monstruo r a h a-
mi (por asimilación regresiva). t$ë no topropimi: ra; yuri no poup@: lugar en donde se encuentran
no lo lograré; wayapashiriwë kë a no rërëa m@ ya- muchos peces; yahetipa no poup@: lugar en don-
parayop@ (mit.): Ardilla salvaje estaba tal vez a de hay muchos tembladores.
punto de regresarse corriendo; a no kerayop@: eso
se va a caer; rahara kë k@ no wãri kuopimi ma rë no pre√
totihii: estoy convencido de que no hay ningún 1 vb. intr. t no preaa@: perder su dignidad, es-
monstruo r a h a r a; oru kë k@n@ yare si wët@a totihira- tar deshonrado; estar desdichado, estar desespe-
rep@: tengo el presentimiento de que me va a rado, estar en un estado lamentable; ser ridícu-
morder una serpiente; a no hipëkep@: sin duda él lo, grotesco o lamentable [no preaprarou, pl. suj.;
lo regalará; ya no mipropimi: no logrará dormir- no premakei, perf.: decepcionar a alguien, aban-
me; mã≤ a no yorurayop@: el agua va a hervir; a donar a alguien a su suerte; no premarei, perf.
ta niyã@ ta ha@o, a no tokurayop@: dispara pronto de no preaa@; no pretao, dur.; no pretou: estar de
tu flecha, se va a escapar; tana a no no keopimi: duelo]. ya kahik@ no hore preaa@ ayaa rë totihira-
la tintura de caruto no agarrará; pë no kuopimi: yoi: tengo la boca en un estado lamentable (=
tengo la convicción de que no están allí; ya ãmo- tengo sed); kahë kë wa no prepei ma ta kuhan@:
ku no ninimou kõkep@: creo que de nuevo me va tú eres a quien habría que compadecer; ware ho-
a doler la barriga. no …√p@wë (no RV [+ esta- re no preaama@ ma ta yaitan@?: ¿acaso ellos no me
d o ]√ p @ w ë): expresa la convicción del hablante en deshonraron?; pëmak@ ohiri no preaprarou rë wai-
relación a un estado, una cualidad. t$ë k@ no kre- kiohe ë!: ¡el hambre ya nos ha hecho desdicha-
tetio no yaiop@wë: estoy seguro de que son dulces. dos!; t$ë pë no preaa@ heparoa@wei kë!: ¡qué la-
mentables son! f a no prekehër@@: él se está
no porep@ muriendo. 2 estado t no prea, no preo, no
1 Principio inmaterial producido por la libe- p r e w ë: estar muerto. a no prea waikia: él ya es-
ración del pei m@ ãmo al morir, alma; es llevado tá muerto; a no prewë tëhë ya kõpema: él estaba
norãmi Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 270
muerto cuando yo llegué; no prewë a ha për@ma- mou) y el que consume la carne de esa ave tie-
k@hen@, suwë pën@ hik@ tërehër@mahe: lo acostaron ne que comer rápido tirando los huesos lejos, a
muerto en un chinchorro suspendido en una menudo por encima del hombro (los Yãno-
pértiga y las mujeres lo llevaron. sin. no pe√; V. mãm@ piensan que así es como comen los ca-
n o m a √, puhi no pre√ níbales). 2 vb. intr. t noreship@a@: enfermarse
por la pérdida del noreshi. 3 vb. trans. t no-
norãmi (hsh) reshimou: imitar al doble de una persona que
Palabra invariable, precede a un verbo: pare- se ha enfermado por la pérdida de éste, buscar
cer; puede traducirse a veces por “sin duda”. el doble perdido de una persona [noreshimorãyõu,
ãiwë kë a wãrin@ mãrãshi a norãmi yë@ taa ha aya- perf.]. fnoreshi kõã@: buscar el noreshi de una
rar@n@, a niyaprarema (hsh): mi hermano mayor persona para devolvérselo [noreshi kõrei, perf.].
sin duda observó a una pava rajadora que vo- V. ihiru noreshi, m@ ãmo (pei), no uhutip@ (pei),
laba, disparó su flecha; nahi norãmi wakë ha puhi (pei)
yër@n@, e nahi ishi upraa (hsh): la casa está que-
mada, le deben haber prendido fuego. sin. n a- no r@m@√
mi sus. t no r@m@p@: amigo, persona con la cual
uno está en buenos términos, persona con la
1. noreshi cual uno está en relación de intercambio. no
1. Imagen, dibujo que representa un objeto o r@m@hë: tu amigo; no r@m@yë: mi amigo; pë no
a una persona; fotografía, película (neol.). fn o- r@m@p@: su amigo. sin. V. nohi, r @ m @; ant. V. na-
reshi toa@: fotografiar, filmar (neol.). fnoreshi pë, nohi wãri, wã no napë
t $ a a @, inc.: representar por un dibujo un obje-
to o una persona [noreshi t$a@, dur., pl. obj.; n o- 1. nosi
reshi t$arei, perf. del inc.]. V. õni√mou 2. F o s f o- 1 estado t n o s i: mascada de tabaco que perdió
rescencia producida por la descomposición de su sabor. p∫∫ nahe nosi: el tabaco ya no tiene sa-
ciertos vegetales. bor. 2 vb. intr. t n o s i ã @, inc.: perder su pican-
te (tabaco) [nosiprou, term.; nosirayou, perf. del
nosi po√
busca de alimento. nosi tëaprara@: acompañar
a alguien en un desplazamiento. fmãyõ nosi
t ë a @: ponerse a seguir una pista, seguir un ras-
n
V. nosi të√ tro [mãyõ nosi tëaprara@: seguir huellas; mãyõ no-
si tërei, perf.]. pë mãyõ nosi tëaprara@ kuaamahe:
1. nosi prakë√ ellos seguían las huellas. fyo nosi tëa@: seguir
vb. trans. t nosi prakëa@, inc.: seguir de cerca, un camino [yo nosi tërei, perf.]. yamak@ rë katehe-
hostigar [nosi prakë@, dur.; nosi prakëkei, perf. De prouwei, yama yo nosi rë tëa kõreiwei: nos orien-
nosi prakëo; nosi prakëo: estar haciéndolo]. õãsi tamos y volvemos a seguir el camino. sin. V. n o-
kamiyë rë riham@ a nosi ta prakëiku (way.): hijo, ka√, n o s i, nosi huri√, nosi po√, nosi prakë√, të√
sígueme de cerca. t nosi prakëkou, dur.: empe-
ñarse. wayu pë nosi prakëkou: los guerreros ene- nosi wet@√
migos se empeñan (en venir a atacarnos). V. vb. trans. t nosi wet@a@, inc.: hostigar [nosi we-
prakë√ t@rei, perf.].
un razonamiento o en un conocimiento previo. mitirle a una persona que se aleje para así poder
∞h∞ kë t$ë pë shik@ preaturou wa t$ë @kãprarou no- vigilar sus actos, no dejar sola a una mujer de
siyë (mit.): es sin duda a causa de esas comezo- quien se sospecha que quiere escaparse. nosi
nes constantes que ella siempre se ríe; hore ku- yukeyoruu: acompañar de regreso a alguien,
nomai t$ë pë ã wait$eri nosiyë, pëmak@ nohi t$a- acompañar de regreso a alguien hasta un lugar
p o p ë: pueden convencerse de que ellos lanzan determinado.
amenazas de verdad, vamos a vigilarlos; õma-
wë pë ihirup@ iha shama niyatimi a ha it$oopron@, noshi
ya t$ë pë yarop@ niyã@ nosiyë (cha.): unos hekura Clas. vb., entra en la composición de verbos
cazadores de danta se unieron al hijo de Õma- que denotan actitudes, apariencias. V. noshi ha-
wë (que poseo como hekura, en mi pecho) y es ri√, noshi hiro√, noshi @h@ta√, noshi @ma√, noshi
por ese motivo que todavía soy un buen caza- tãihi√, noshi takaka√, noshi terere√
dor; shëta peheti kë wa t$ë pë epenap@ wãri koo no-
s i y ë: eres un verdadero chamán. no ...shi
Morfema discontinuo, expresa la modalidad de
1. nosiye√ inferencia: el hablante no ha visto lo que afir-
vb. trans. t n o s i y e m a @: decir que se haga, ma, o no estuvo consciente hasta ese momen-
mandar, pedir un favor (para otro) [nosiyema- to, pero se da cuenta, después de ocurrido, de las
r e i, perf.]. hei kë a ta nosiyemahe: díganle a és- consecuencias; las formas siguientes son las más
te que lo haga; shereka a ha shatiikun@ a nosi- corrientes: no RV√(asp.)√përeshi, no R V√ (asp.)
yemamahe: “a ta t$aprar@”, e pë kuma: la flecha √ r e s h i., RV√ (asp.) + no t$areshi, etc., se caracte-
se clavó en una rama y le pidieron que fuera rizan todas por la presencia del morfema no
a buscarla. n o s i y e m o u: decir que se haga, ...shi. kaman@ a ishimarei no kureshi: fue él quien
mandar, pedir un favor (para uno mismo) [n o- lo quemó (se dieron cuenta más tarde); yaa si
siyemopraa@, it.: decirle a unos tras otros que ham@ kono kë a roo hãt$õõ no kupëreshi: una gar-
hagan algo; nosiyemorãyõu, perf.; nosiyemotaa@, za real se posó en el techo sin que nos diéra-
i t .: dar una orden varias veces seguidas]. pë ta mos cuenta; kurat$a sipë ha kãyuri pë iya@ no t$a-
p r o u, term.; noshi takakarayou, perf. del inc.]. 2 en su casa; ware niya hõã shuruka@ he yatiprou-
vb. trans. t noshi takakaama@, inc.: despejar he ha ya pë no ma rë tapou shoai: parece que
el suelo, limpiarlo, dejarlo limpio [noshi takaka- quieren atacarme a toda costa y todavía los es-
kei, perf. del inc.; noshi takakama@, dur.; noshi pero. no tataa@: esperar un ataque sin temor.
takakapei, perf.: hacerlo en la plaza central de 3 estado t no taprawë, pl. suj., disp.: estar en
la vivienda comunitaria; noshi takakapra@: po- estado de espera (muchas personas en diferen-
nerse a√]. 3 estado t noshi takakaa: estar par- tes sitios).
cialmente despejado o desnudo (suelo). noshi
t a k a k a w ë: estarlo completamente. t$ë urihi no- no tete√
shi takakawë: la selva está despejada (sin arbus- vb. intr. t no tetea@, inc.: tardar, durar, prolon-
tos, sin matorrales). sin. V. noka wãwë√, noshi garse [no teteprou: más bien largo tiempo, más
t ã i h i √, noshi wãwë√; V. si tãihi√; ant. paimi tiempo que; no tetetou; no teterayou, perf. del
inc.; no tetetou: un rato (más que no tetea@, me-
noshi terere√ nos que no teteprou)]. kurat$a sik@ no rii teteprou
estado t noshi tererewë: brillante, reluciente, pëtao mai, sik@ pata@ ropaama (mit.): las plantas
resplandeciente. fei nana pë e no kapino, e no ka- de plátano no crecieron simplemente poco a
pino fa totifion@, ei rë e noshi tererewë (way.) (hra): poco, crecieron muy rápidamente; t$ë no ha te-
al colorante se le agregó una corteza para perfu- tetarun@ a kõrãyõma: transcurrió cierto tiempo,
marlo, por ese motivo está reluciente. luego se fue; yapemi, wapu kë k@ m@h@taimi t$awë?
t$ë no nohi teteapiyei: suegra, ¿no está el wapu
no shoa√ bueno para comer? Hace mucho (que está en
estado t no shoaa, no shoawë: faltar, estar au- remojo). fno tetehe√: tardar, durar, prolongar-
sente. —ai pë warokeyoruu kuhe? —ma, pë pë no se (por poco tiempo, mismas desinencias que
shoaa kë a kure: —¿Los otros ya se les unieron? no tete√). yëtu ihiru t$ë yarëo no teteheprou no mai
—No, todavía están ausentes; tahiap@ nat$e no ha, ihiru kë a mat$a rë waitapariyowei (mit.): no
shoawë: todavía falta un huevo; pë ãiwëp@ wa- duró mucho tiempo, apenas se empezó a enviar
nap@wei t$eri ham@ a no shoaa: su hermano ma- (el humo acre al hueco en el que estaba) cuan-
nouhi no ushuhu√
Clas. nom., compuesto por n o u (colorante) y h i vb. trans. t no ushuhua@, inc.: hacer la tintura
(árbol); pertenece al sistema taxonómico de los de onoto más marrón mezclándole negro de
árboles. Entra en la formación del nombre de humo [no ushuhuma@, dur., pl. obj.; no ushuhu-
dos árboles; uno proporciona un colorante, la pra@: ponerse a√]. sin. V. no ushi√
resina del otro se utiliza para perfumar el ono-
to. V. hõshõ nouhi, kaship@nayoma nouhi. no utip@ (pei)
V. no uhutip@
no uhutip@ (pei)
Reflejo, emanación, componente inmaterial de nowã
los hombres y los animales; el de los seres hu- Clas. vb., compuesto por no y wã (sonido, pa-
manos es antropomorfo. Posee una fuerza y un labra). Entra en la composición de varios verbos
poder que, en ciertas circunstancias, puede po- de uso corriente. En la mayoría de los casos los
ner en peligro la vida de los hombres: el pei no dos morfemas que componen este clasificador
uhutip@ de una víctima es peligroso para su ase- pueden invertirse de manera tal que nowã y w ã-
sino, de allí que, en caso de homicidio, sea obli- no tienen el mismo sentido. V. nowã ha√, nowã
gatorio realizar un ritual de purificación (uno- hu√, nowã napë, nowã ohi, nowã rahu√, nowã
k a i m o u). Ciertos animales (tortuga, sesos de vá- t $ a √, nowã wë√
quiro, etc.) y los huevos del pájaro hõrãma no
pueden consumirse sino una vez muerto su pei no wã√
no uhutip@. El washë (una enfermedad parecida a vb. trans., irr. t no wãma@: impedir tocar o aga-
la leishmaniasis) puede ser provocado por el pei rrar algo, prohibir el uso o consumo de algo [no
no uhutip@. Cuando los guerreros parten de ex- w ã m @ r e i, perf.]. sin. V. wasi√
nowã hã Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 276
no wai√
con un instrumento cortante. sin. ni wãri (hra),
shawara, wayuwayu, yai t$ë.
alguien; reprocharle algo a alguien [nowã t$arei, wai ta preonowë (mit.): qué gordo era ese pene;
perf.]. yare nowã t$ama: me avisaron; shoape, ma- amaka kë wa k@ ma rë hipëkenowë t$ai: observé
mikai, a wã teteotihë”, wa nowã t$a@ katitio m@ he- que habías regalado una hamaca de tela; tõkõ-
t u o p ë: “cállate, suegro, deja de amenazar”, es lo nawë t$eri pë rii ha wahë sik@ ma rë hipëakenowë
que vas a decir a tu vez; “wa ha@ mai”, yare nowã t$ai: me di cuenta de que le habías regalado ves-
t$a@ kë a kuprei: se me dijo que no salga; shereka- timentas a la gente de Tõkõnawë.
nawë a nowã t$a@ yaiomahe: ellos hablaron mucho
de Sherekanawë; ya nowã t$a@ ma rë mrai, ya no- no wëami (+ neg.)
wã t$apimi totihiwë (way.) (hra): me callo, no me Ser muy gordo, ser enorme (bromeando). Se em-
informo, realmente no tengo ganas de hacerlo; plea sobre todo al hablar de un jaguar o un vá-
wamare nowã hore t$arema (way.): ustedes nos in- quiro muertos.
formaron de cosas que no tienen importancia;
“yõno kë wahë moku këa@ henaopë”, a nowã rë t$a- √nowei
reiwei: “mañana por la mañana ustedes irán a Se asocia siempre a una construcción de la for-
cosechar maíz”, declaró. nowã t$amou: avisar, ma siguiente: a rë RV√(aspt.)√nowei. Pertenece a
prohibir. yãnomãm@ t$ë pë nowã hore t$amou ma la modalidad epistémica; acontecimiento del
totihiowei, yãkum@ t$ë pë shi këyë@ m@ kãi sipoapra- pasado al que uno no asistió, pero que conoce
r a m a: (en tiempos de guerra) por más que se le di- por haber oído hablar de él.
ga a la gente que no salga, al cabo de cierto tiem-
po es imposible impedirles que salgan para hacer no weyahapimi [+ neg.]
sus necesidades. nowã t$apou, dur.: informar, No ser reciente, no datar de ayer. yupu t$ë ushi-
mantener a alguien informado; prohibir o haber pë no wãi weyahapimi no kirii, t$ë ushipë ahi toti-
prohibido tocar. yare nowã t$apouimihe: ellos no hiwë (mit.): las cenizas no son recientes, están
me informan; wama henak@ pruka toa@ mai, henak@ totalmente frías; t$ë mãyõ no weyahapimi: no es
nowã t$apou, yawari pën@: no tomen muchas ho- una huella reciente.
jas de esas (= de esa planta), los Yawari prohiben
tocarlas. nowã t$ayou, rec.: 1. Charlar, conver- no yãimorõp@
sar. sin. V. wã wa√you; 2. Disputarse [nowã t$a-
yorayou, perf.]. t$ë pë nowã t$ayou ha kuparun@ pë
shurukuokema: ellos abandonaron la casa después
Brebaje picante (diálogo ceremonial), se dice
que confiere elocuencia. napë ya no yãimorõp@ u
koama (way.): bebí el brebaje picante de los ex-
n
de disputarse. sin. V. h @ r a √, k u √, wã ha√ // sin. n o- tranjeros.
hi t$a√, wãno t$a√; V. wã ha√, wasi√, y@m@ra√
no yaip@
nowã wë√ Lo que puede ser identificado sin lugar a erro-
1 vb. trans. t nowã wëa@, inc.: informar, pre- res, lo que no podría confundirse con otra cosa;
venir; soplonear, delatar [nowã wëkei, perf.; no- parecerse como dos gotas de agua a. no porep@
wã wëo: estar haciéndolo; nowã wëtawëtamou, t$ë pë no wai yaip@ ha kë!: ¡los espectros son reco-
it.: estar siempre yendo a contar lo que uno vio nocibles con toda certeza!; ∞h∞ rë wa ma rë kui,
o escuchó]. a nowã ta wëiku: vete a soplonear; wa no wãri yaip@ ma rë mai: eres realmente tú,
kama t$eri pë rii ham@ a nowã wëohoroma: fue a uno no podría confundirte con otro; t$ë no yaip@
contarles a los de su comunidad lo que había oí- mai: uno no podría confundirlo con otro. sin.
do. 2 sus. t nowã wëorewë: el soplón, el chis- V. no yokapimi
moso, el que cuenta todo lo que vio u oyó. sin.
wãno wë√ no yap@
Acción que produce mala suerte en la cacería,
nowã yë√ acción que hace que los animales huyan fren-
vb. intr. t nowã yëprou: difundirse, esparcirse te al cazador (ej.: botar osamentas de animales
(noticia, chisme, mentira). sin. V. wã he hãyõ√, muertos, cuando deberían ser suspendidas ba-
wãno @m@√ jo el techo).
õkãma õkiri
õ k ã m a: punta de flecha fabricada con el bam- V. õkiõkirim@
bú õkãma si. õkãma si: bot., bambú (no id.).
Pl. õkãma sik@. V. rahaka oko
1 sus. t oko: zool., cangrejo de agua dulce (no
okaro id.). oko kë pë shë@: ellas están matando cangre-
1 estado t o k a r o:etapa en el crecimiento de los jos (= buscando cangrejos para matarlos). oko
mamíferos terrestres, anterior a la madurez (co- eyõshi pë: molino gástrico de los cangrejos. oko
rresponde a la adolescencia de los seres huma- ut$a: pinza de cangrejo. En ciertos contextos
nos). Para los hombres V. mãrãnãp@; para mamí- significa “mujer” (esposa, hermana, hija): son
feros arborícolas V. õkõtõma; para las aves V. ko- siempre las mujeres las que buscan cangrejos.
r i r o m a. 2 vb. trans. t o k a r o a @, inc.: transformar- V. mã≤ ≤, m@s@kiri hena, shõkãtãma ãshi, w@@ o k o
se en okaro [okaroprou, term.]. 3 vb. trans. t o k a- na eyõshi: tierra blanda que el cangrejo acaba
r o p r a m a @: volver o k a r o a un animal terrestre do- de sacar de su hueco. 2 vb. trans. t okomou:
mesticado (alimentándolo). V. karapa, ihirup@, buscar cangrejos [okomarãyõu, perf.]. Se trata de
koriroma, mãrãnãp@, n∞∞, õkõtõma, oshe, pata una actividad exclusivamente femenina. foko
hupa@: buscar cangrejos metiendo los dedos en
oke√ sus huecos (lit.: tocar los cangrejos). oko ya pë
1 vb. intr. t okea@, inc.: dejar de tener efecto, wai ta hupahër@ sho: me voy a buscar cangrejos;
perder su poder (alucinógeno, tabaco, sustancia oko kë pë hupa@ m@ yãmou kupariyoma: remonta-
mágica, curare, etc.) [okerariyo, perf.]. fhei t$ë ban el curso de agua buscando cangrejos. V. hu-
wãri okeha@ ma rë mai, expr.: aquí realmente no pa√ // V. õtõm@ (hra), õkõnarim@ (hra)
es saludable (= hay una epidemia). 2 vb. trans.
t okea@: soportar, sin que lo afecten mucho a õkõ√
uno, las mordeduras y picaduras de animales ve- 1 estado t õ k i: profundo (agua). t$ë õki: es pro-
nenosos. suhi ya pë okea@: las picaduras de alacrán fundo. õ k i ã: ser localmente profundo. t$ë õkiã:
no me afectan mucho. okeama@, caus.: dejar aquí es profundo. õkõõ: ser profundo (en todas
por negligencia que una sustancia pierda efecto partes). 2 vb. intr. t õkimou (hsh), õ k õ m o u: es-
o sabor. 3 estado t o k e t i w ë: no tener sabor. p ë tar creciendo (curso de agua) [õkõmorãyõu, perf.].
k@ oketiwë, pë k@ shãhe okewë: esos frutos no tienen u õkimou (hsh): el río está creciendo. f u õki
empiezan a madurar. 2 vb. intr. t okoroshiã@, Los peces, el monstruo r a h a r a, las hormigas ve-
inc.: tomar ese color (fruto eteweshi) [okoroshii, nenosas, las serpientes, las puntas de bambú pe-
dur.; okoroshiprou, term.; okoroshirayou, perf. del ligrosas, han sido creadas por ellos. Engañados
inc.]. eteweshi a shopou tëhë a okoroshi: los fru- por un ave que, según su yerno, quería desollar-
tos del moriche se ponen ligeramente amari- los, los dos demiurgos huyeron bajando el Orino-
llentos cuando están casi maduros. co en dirección a los “Blancos”. Los Yãnomãm@
suponen que los demiurgos son responsables de
okoshi la propagación de las enfermedades infecciosas
1 estado t okoshi: cambur que se pone blan- de los “Blancos”; Õmawë y Yoawë se asocian
do antes de madurar (es un defecto). 2 vb. intr. uno, al arco iris del este, y el otro, al del oeste,
t okoshia@, inc.: ablandarse (cambur aún verde) ambos igualmente generadores de enfermeda-
[okoshiprou, term.]. des (V. õ m ã y ã r i). õmawë sho, yoawë sho apia kë k@
wap@ma (mit.): Õmawë y Yoawë comían frutos
oko shik@ apia. fõmawë ihirup@: ser sobrenatural (lit.:
Bot., planta cultivada (no id.). Planta mágica el hijo de Õmawë). Mata a los váquiros enfla-
(hΩr∞) utilizada por las mujeres para matar. Se quecidos, de ojos grandes y brillantes como lu-
utiliza sobre todo en las expediciones de guerra; nas, dedicados a comer el disco celeste (hetu
las mujeres acompañan a los hombres y que- m@si); atrapa peces peludos río arriba en el Ori-
man la planta cerca de la vivienda atacada, el noco, en un lugar en donde el río penetra bajo
humo hace que los enemigos perezcan. A veces, tierra. Se aloja en el pecho de los chamanes y de
se suele utilizar incluso dentro de la vivienda, los buenos cazadores. õmawë ihirup@ ha për@pa-
para matar a visitantes indeseables dirigiendo el run@, shama ya pë niya@: el hijo de Õmawë vive
humo hacia ellos. Para aumentar el poder del en mi pecho, esa es la razón por la que mato
oko shik@ se le puede agregar mandíbulas de ara- dantas. fõmawë kë k@p@: los dos demiurgos,
ña mona (hãhõ), cangrejitos muy pequeños y Õmawë y Yoawë. õmawë kë k@p@ ha pëtariyon@
frutos del arbusto yãri nat$a. fipa oko sik@: mi hoashiri kë pë hushutariyoma (mit.): cuando apa-
pariente muerto de sexo femenino; los huesos recieron Õmawë y Yoawë los monos capuchi-
pilados de mi pariente de sexo femenino. ipa nos se enojaron; õmawë kë k@p@n@ rahaka ãiãmo
hoko ya sik@ h@t@t@rema: consumí totalmente el kë k@ tapra@ rë kupariyouwei (mit.): Õmawë y Yoa-
polvo de huesos de mi pariente de sexo feme- wë descubrieron las puntas de bambú peligro-
nino. V. he ya√
õkõtõma
sas. fõmawëri k@: los demonios de la enferme-
dad. sin. no wãri, shawara, wayuwayu f poko
õ m a w ë p @: ser buen tirador con el arco, ser buen
o
1. Mono o cualquier otro mamífero arborícola cazador y buen guerrero. V. wãrishewë, yoawë
casi adulto; corresponde a la adolescencia de los
humanos. V. koriroma cuando se trata de aves, õmawë k@
mãrãnãp@ en el caso de humanos, okaro para los V. õmawë kohek@ (2)
mamíferos terrestres. V. ihirup@, karapa, oshe 2.
Arbol de tamaño mediano. õkõtõma kë hi: es un õmawë kohek@
árbol bastante grueso. V. huya, oshetiwë 1. Zool., término genérico: se aplica al conjun-
to de las libélulas. 2. Ser mítico; posee cabeza
õkrã (hra) de felino, brazos descomunales y es arborícola.
V. õkã Ataca a los hombres para devorarlos. õmawë ko-
hek@ pata rë rar@o rë weyarakiri (way.): õmawë ko-
õmaõma ãsihi hek@ rugió al caer la noche. õmawë koheriwë:
Bot., árbol (no id.). La corteza se suele utilizar hekura asociado al ser mítico. õmawë koheriwën@
para hacer bandas para transportar objetos. ware a no uhutip@ ha @p@rëk@r@n@, ware a no wãi
uhuti ta wãshikiãk@r@re (cha.) (hsh): el espíritu
õmawë õmawë koheriwë se apoderó de mi pei no uhutip@
El menor de los dos demiurgos de la mitología, y lo mastica (lo devora). sin. õmawë k@
es el bello y el que todo lo logra (contrariamen-
te a Yoawë, el mayor, que representa el papel õmawë koheriwë
del que decepciona). Los gemelos Õmawë y Yoa- V. õmawë kohek@ (2)
wë (este último es el mayor por haber nacido
antes que el primero) fueron salvados, al na- õmãyãri
cer, por Mujer-curare que los escondió bajo las Seres sobrenaturales asociados al arco iris y a las
hojas del techo para evitar que Jaguar los de- epidemias; lo que los caracteriza es la amargu-
vorara. Õmawë y Yoawë son seres ambiguos, ra. õmãyãri kë a ha upraon@ ya no mãyõ hãii m@
crean cosas, pero por casualidad, y sus produc- ha paon@, ya no mãyõ yai t$aaprarama@ (cha.):
ciones a veces son benéficas y otras maléficas. cuando õmãyãri se detiene voy delante de él
√omopotayo√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 284
para volver a hacer brotar (las matas) y d e s h a- tado con una tintura rojo claro tirando un po-
cer el camino que él utiliza, hago su camino co al amarillo. V. frãre fõni hurepari: tener lí-
irreconocible (impracticable); kihi õmãyãri kë pë neas transversales pintadas en el pecho, como
rë wait$eripe (way.): allá viven los õmãyãri agre- tilingo multibandeado. V. õni haheti√ fõni
sivos. õmãyãri a no mãyõ: arco iris (lit.: el ca- it$ot$owë: estar totalmente pintado con líneas
mino de los õmãyãri). sin. hetu kë k@ sh∏∏ õ m ã- verticales, tener líneas verticales que descien-
y ãr it$awë: ser sobrenatural maléfico del tipo den a lo largo del cuerpo. V. it$o√, õni shetiti√
yai t$ë asociado al arco iris. õmãyãrit$awë kë fõni ka rohahawë: estar decorado de círculos
par@k@ wakë homoprou m@ ha paon@, kama rë pë (sin pintar por dentro). sin. õni rohehewë; V. õ n i
it$oprou rë tëhë (cha.): cuando los demonios de rohaha√ fõni kasha husiwë: estar decorado
la enfermedad bajan del cielo, una luz roja sur- con una serie de trazos cortos paralelos, como
ge del pecho de õmãyãrit$awë. V. õmawë los dibujos en el cuerpo de una oruga kasha hu-
si. fõni momihiwë: tener el cuerpo pintado de
√omopotayo√ [+ mt] rojo claro en forma uniforme. fõni par@k@ si
Des. vb. compuesta de los morfemas √o√ ( r e p e- tikëkëwë: tener el pecho pintado con un fon-
tición), √mo√ (vb. intr.), √po√ (v.m.) y √tayo (dis- do ocre o rojo sobre el que se han trazado líneas
tancia), indica la dispersión y la repetición de sinuosas con las uñas. V. tikëkë√ fõni paroko-
un acontecimiento, se usa con un vb. intr. w a- w ë: estar decorado con semicírculos. sin. õni pa-
ra rë si wayun@ yãnomãm@ rë t$ë k@ mraõ piyëkëo to- roto√ fõni parotowë: V. sin. õni parokowë fõ-
tihiomopotayoma (hsh): los Yãnomãm@ desapa- ni rohehewë: estar decorado de círculos. wãriti-
recían en todos (los) lugares debido al saram- wë a õni pata roherohemoma: él se pintó de prisa
pión; yetu ham@ kë nahik@ mraõmopotayoma ma rë unos feos círculos en el cuerpo. sin. õni ka ro-
kui (way.): hace mucho que las casas desapare- hahawë; V. õni rohaha√ fõni rukëkëwë (hsh):
cieron por todas partes; hei tëhë pë t$ë pë ohëo tener los hombros, el cuello y la mandíbula in-
totihiomopotayou: cualquiera sea el sitio, actual- ferior pintados uniformemente en ocre o negro.
mente todo el mundo está en la escasez. sin. V. hako rukëkë√ fõni sherorowë: estar pin-
tado o rayado con líneas verticales. shãshãp@wei
√omopotu k@ par@k@ pata frãihiwë rë sherororati (cha.): el
Des. vb., alomorfo de √omopotayo√ en presen- monte Shãshãp@wei cuya pared está cubierta de
cia de una F2. pë ta rërëo shoaomopotu: póngan- líneas ocres verticales; hei napë kë pë amakap@ e
tar por alguien; hahetirayou, perf. de õni hahe- y a k i r a m o u: estar haciéndose pintar por alguien;
tio]. 2 vb. trans. t õni hahetia@, inc.: pintar, õni yakiramorãyõu, perf. de õni yakiramou; õni
trazar una línea transversal en una persona o yakirapramou: estar a punto de hacerse pintar
un objeto [õni hahetikei, perf. del inc.; õni ha- por alguien; õni yakirapramorãyõu, perf. de õni
hetima@, dur., pl. obj.: trazar así varias líneas; ha- yakirapramou]. 2 vb. trans. t õni yakiraa@, inc.:
hetipra@: ponerse a√]. 3 estado t õni hahetia: pintar, trazar una cruz sobre alguien o sobre al-
estar pintado con una línea transversal. õni ha- go [õni yakiraakei, perf., pl. obj.: trazar una cruz
hetiprawë, pl. obj., disp. õni hahetiwë: estar sobre varios objetos; õni yakirakei, perf. del inc.;
totalmente pintado con líneas transversales. õni yakirama@, dur., pl. obj.: pintar varias cruces;
sin. V. õni* tipruta õni yakirapra@: ponerse a√; õni yakirararei, perf.,
pl. obj.: decorar totalmente varios objetos con
õni rohaha√ cruces; õni yakirarei, perf. del dur.]. 3 estado t
1 v.m. t õni rohahao: pintarse círculos en el õni yakiraa: estar pintado con una cruz. õni
cuerpo, tener círculos pintados sobre el cuerpo yakiraprawë, pl. obj., disp. õni yakirawë: estar
[õni rohahakei, perf.; õni rohahamou: estar hacién- totalmente decorado con cruces. V. yakira√
dose pintar; õni rohahamorãyõu, perf. de õni roha-
hamou; õni rohahapramou: estar a punto de ha- õno√ [+ neg.]
cerse pintar de esa manera; õni roherohemou: pin- vb. defectuoso t õnõõ: renunciar, dejar de. Más
tarse rápidamente círculos en el cuerpo]. 2 vb. bien raro. yãnomãm@ t$ë pë horayou õnõõpë ku-
trans. t õni rohahaa@, inc.: trazar, pintarle un nomai: los Yãnomãm@ nunca dejarán de soplar-
círculo a alguien o a algo [õni rohahaakei, perf., se sustancias peligrosas. V. he õnono√
pl. obj.: trazar un círculo sobre varios objetos;
õni rohahakei, perf. del inc.; õni rohahama@, dur., õnohõ√
pl. obj.: pintar varios; õni rohahapra@: ponerse 1 vb. intr. t õnohõã@, inc.: acortar [õnohã@,
a√; õni rohahararei, perf., pl. obj.: decorar total- dur.1; õnohõkei, perf. del inc.; õnohõprou, term.;
mente varios objetos con círculos; õni rohaharei, õ n o h õ u, dur.2]. 2 vb. trans. t õnohõãmã@: acor-
perf. del dur.]. 3 estado t õni rohahaa: estar tar algo [õ n o h ã m ã @, dur., pl. obj.; õnohõkei, perf.;
decorado con un círculo. õni rohahaprawë, pl. õnohõpra@: fabricar algo corto a propósito]. 3 e s-
obj., disp. õni rohahawë: estar totalmente deco- tado t õnohõã, perf. est. õnohõwë: corto, bre-
rado con círculos. sin. õni ka rohaha√, õni rohehe√ ve; brevemente, hacer algo por poco tiempo.
õni roherohe√
V. õni rohaha√
porakap@ kurat$a kë k@p@ wai õnohõwë yaua toti-
hia kupiyekiri: río abajo, en el conuco, no hay
realmente sino dos racimos cortos de plátanos;
o
õnohõwë ma kui, t$ë ã hõã wëa par@parei, sik@ rë ye-
õni yãhiri√ hipoimi y@m@ka t$aa ta par@r@ (way.): aunque sea
1 v.m. t õni yãhirio: pintarse en el cuerpo lí- brevemente primero voy a informarte, abre las
neas que se cruzan, tener cruces pintadas en el orejas tú que llevas una piel de pájaro en la es-
cuerpo [õni yãhirimou: hacérselas pintar en el palda. sin. V. horoto√
cuerpo; õni yãhirimorãyõu, perf. de õni yãhiri-
m o u; õni yãhiripramou: estar a punto de hacerse õõmo√
pintar así por alguien; õni yãhiripramorãyõu, vb. intr. t õ õ m o u: ruido que hacen las puntas
perf. de õni yãhiripramou]. 2 vb. trans. t õni yã- de bambú (se las asocia a la guerra). ei k@ rë õõ-
hiriã@, inc.: pintar un motivo compuesto por morãti (way.): el ruido de las puntas de bambú
dos líneas que se cruzan en el cuerpo de alguien (= la amenaza de los guerreros enemigos). V.
o en algo [õni yãhiriãkei, perf., pl. obj.: pintar un rahaka
motivo sobre varios objetos; õni yãhirikei, perf.
del inc.; õni yãhirima@: dur.: pintar varios moti- õõmorewë
vos, pintar motivos sobre la totalidad de una Zool., pez, curbinata; Plagioscion squamosissi-
superficie; õni yãhiripra@: ponerse a√; õni yãhiri- mus (Sciaenidae).
rãrei, perf., pl. obj.: decorar totalmente varios
objetos; õni yãrihirei, perf. del dur.]. 3 estado t 1. opi
õni yãhiriã: estar decorado por un motivo Más tarde, en otro momento, otra vez, otro día.
compuesto por dos líneas que se cruzan. õni opi ya huu kõõpë: volveré otro día. fopi kë k@:
y ã h i r i w ë: estar totalmente decorado por líneas frutos todavía no maduros que uno vendrá a
cruzadas. V. yãhiri√ cosechar más adelante. V. waiha
tamente el cuerpo (= tomándose su tiempo); y a- siempre le sigue una marca temporal. Indica la
mak@ y@m@ka opi taatarou kuaahër@ma: avanza- repetición de un mismo acto por parte de uno
mos con precaución, con los oídos al acecho; o varios sujetos en momentos diferentes; tam-
opisi rë ya huu, ya krihimou mai kë t$ë: avanzo len- bién puede denotar un frecuentativo. Es el equi-
tamente, sin hacer crujir ninguna rama. o p i h i o: valente del √apra√ de los verbos transitivos. k a-
a un ritmo moderado, ni rápido, ni lentamente. miyë pei kë ya ha rukëoprohër@n@, ya upë waapra@
t$arei (mit.): yo tengo costumbre de entrar por
opisi el hueco de los árboles y así comer miel; pë ishio-
V. opi prou: se queman unos tras otros; nashi sik@ eteo-
prou tëhë ëyëm@ a m@ ta wërëparu (way.): cuando
1. opo la yuca esté buena para cosechar, baja de la mon-
Zool., cachicamo de nueve bandas; Dasypus no- taña (para comerlas con nosotros); kõã ãsho pë
vemcinctus (Dasypodidae). Es el más común. opo m@ ha wat$ër@n@ rope pë tuoproma, totahima pë
hesi: caparazón de cachicamo. opo ikãyep@: ham@ (mit.): en cuanto agotaron su leña se su-
trayecto utilizado habitualmente por un cachi- bieron rápido (unos tras otros) a los postes de
camo. V. marea, morõ sostén. V. √ a p r a √, √ o, √ o k e √, √pro√
o opo mamoku
Bot., planta cultivada; C y p e r u s sp. (Cyperaceae)
(lit.: ojos de cachicamo). Planta mágica (hΩr∞)
que caminaban a la cabeza ya estaban lejos; k a-
miyën@ warë ya k@ ora niya@: yo soy quien le dis-
parará a los váquiros que van a la cabeza; ka-
utilizada para dar suerte en la búsqueda de ca- ma rë e nahi ora ha sik@ rukëkema (mit.): colgó
chicamos. sin. opo mamok@ (hsh) su piel en la punta de las pértigas de su propia
casa. f ora ham@: río arriba. ora ham@ hii kãã
opo moshi kurarei: un árbol está en el agua río arriba; ora
Zool., término genérico: designa a varias especies rë u ham@ yaraka rë pë shë@ m@ huprou kupemahe:
de orugas de colores (uniformes o no), de cabeza fueron a matar peces y a r a k a río arriba; ora ham@
plana con dos filamentos en el extremo posterior t$ë pë të kui t$ë pë kõõ kõreherayou: los que viven
del cuerpo (probablemente del género Erinnyis). río arriba regresaron allá. fora hããmã@: dirigir
Una de estas especies es un parásito del tabaco. una curiara hacia delante apoyándose en el cas-
co y dando golpecitos laterales de remo en el
oponi (hra) agua. fora m@si: este, levante, oriente. V. hetu
V. opoporema ãh≤ m@si fora shorokoa: tener la punta que sobre-
sale (en altura). kihi kë hik@ ora rë shorokorakiri
opoporema ãh≤ ham@ e moku napë ta shim@k@: envíala a cosechar
opoporema ãh≤: fruto del árbol opoporema ãh≤- maíz hacia donde está ese árbol cuya copa so-
h i. Pl. opoporema ãh≤ku. Es un fruto amarillo, bresale (en relación a la vegetación que lo ro-
ligeramente ácido, abundante en ciertas regio- dea). V. shoroko√ fora t$eri: la gente de río
nes en la estación de lluvias. Se lo come tal cual arriba, la gente que vive en la montaña (río arri-
o se maja la pulpa en agua para hacer una be- ba). Fem. ora t$eriyoma: mujer que vive entre la
bida. opoporema ãhuhi: bot., árbol; Astronium gente de río arriba. hei ora t$eri kë pë ã wai wa-
lecointei (Anacardiaceae). Crece en suelos hú- you kuyëhëwë ya y@m@ka ma rë kuuwei (way.): los
medos, a menudo en zonas inundadas, cerca de de río arriba hablan sin cesar de nosotros, yo
pantanos o a la orilla de los cursos de agua. lo sé (lit.: mis oídos me lo dicen); ora t$eri pë rë
kui hëyëm@ pë huima@ tao wamak@ puhi kuu t$awë?
√opro√ [+ mt] pë huu toami: los de río arriba, ¿creen ustedes
Des. vb., únicamente con un verbo intransiti- que vendrán para aquí? No vendrán nunca. 2
vo. Está compuesta por los morfemas √o√ y √ p r √; vb. intr. t orao: ir río arriba, ponerse río arri-
287 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ õrãm@
ba; colocarse o estar en la parte delantera de el cuello (más especificamente). hei a rë houhou-
una curiara; caminar a la cabeza [orakei, perf.]. mouwei, pei ya orak@ rë kui ha a ta rukëpar@ (way.):
a ta oraiku: colócate en la parte de adelante de al que ladra, colócalo alrededor de mi cuello
la curiara; kanawa a ha ya tikëo orao: estoy sen- (= dame un perro). forak@ aharao (hsh): V. sin.
tado en la parte delantera de la curiara. oratou: orak@ pririo forak@ ashëwë: tener el cuello tor-
caminar o ponerse a caminar un momento a la cido, tener la cabeza no exactamente en la pro-
cabeza; ponerse a caminar un momento a la ca- longación del cuello (muy ofensivo). V. mamo
beza después de haber seguido durante mucho ashëwë forak@ @s@√: V. orak@ fririhi√ forak@ ka-
tiempo a los demás; ubicarse un rato en la par- yahaaprarou: estar encaramado en equilibrio y
te delantera de una curiara [o r a p r a o: caminar un alzar la cabeza para ver los alrededores. hii kë t$ë
momento a la cabeza; oratamakei, perf.; oratao: hi wai ihete ham@ eshãm@riwë orak@ kayahaapra-
caminar mucho tiempo a la cabeza]. 3 vb. trans. roma (mit.): en equilibrio en la punta del árbol,
t orapou, dur.: remar en la parte delantera de Pájaro carpintero estiraba el cuello para exami-
una curiara [oramapou, fact.; ora tërei, perf.: po- nar los alrededores. V. m@ kayaha√ forak@ pri-
nerse a remar en la parte delantera de una cu- rio: tener la cabeza volteada. V. priri√ // V. o r a-
riara]. o r a t a @: alzar, atar más alto [o r a t a r e i, perf.]. hi (pei), orak@ fririhi√, orak@ kat@√, orak@ yarehe√
4 estado t o r a a: estar río arriba; estar en la par-
te delantera de una curiara. ya për@a oraa: vivo orak@ frikihi√
río arriba; t$ë oraa: es más río arriba. oraprawë, v.m. t orak@ frihihia@: dar vuelta la cabeza
pl. obj., disp. fo r a h a √: estar un poco río arriba [orak@ fririhikei, perf. de orak@ fririhio; orak@ friri-
(mismas desinencias que o r a). yamak@ it$oa ora- h i o: dar vuelta la cabeza, tener la cabeza voltea-
hakema: bajamos al agua un poco más río arri- da; orak@ fririhitou: dar vuelta la cabeza un mo-
ba; pë për@a orahatayoa: ellos viven un poco más mento]. sin. V. he hiyãhã√, orak@* pririo
lejos río arriba. ant. koro; sin. V. ihete√
orak@ kat@√
õrã v.m. t orak@ kat@o: extender el cuello (para
1 sus. t õrã: forma saliente y redondeada de la ver), tener el cuello extendido [orak@ kat@apra-
superficie de un objeto: protuberancia, hincha- rou: extender el cuello moviendo la cabeza;
zón, joroba, quiste, chichón. 2 estado t õ r ãp @: orak@ kat@kei, perf.; orak@ kat@prao: mantenerlos
que posee una protuberancia, una hinchazón, así un momento; orak@ kat@taa@, it.; orak@ kat@-
un quiste. waika ya kutaen@ ya he wãri õrãp@ mai
(way.): como soy un Waika mi cabeza no tiene
chichones. 3 vb. intr. t õ r ã p @ ã @, inc.: formarse,
t a o: mantenerlos así mucho tiempo; orak@ kat@-
t o u: extender un momento el cuello]. eshãm@ri-
wë kë a wãri mãrõkõ orak@ kat@apraroma (mit.):
o
desarrollarse (protuberancia, hinchazón, etc.) Pájaro carpintero estaba sin apoyo (en la pun-
[o r ã p @ p r o u, term.; õrãp@rãyõu, perf. del inc.]. ta del árbol) y estiraba el cuello girando la ca-
beza en todas las direcciones. sin. V. orak@* ka-
oraha√ yahaaprarou, orak@ yarehe√; V. kat@√
V. ora
orak@ yarehe√
orahi 1 v.m. t orak@ yarehea@: alzar la cabeza, esti-
orahi (pei): anat., nuca. pei kë pë orahi wai @yë rar el cuello par ver por encima de algo, alzar
h@t@t@wë: su nuca está totalmente manchada de el mentón al caminar en aguas profundas [orak@
sangre; hiima orahi ha tahiap@ nak@ kanosi kuoma: yarehekei, perf. de orak@ yareheo; orak@ yareheo: al-
en la nuca del perro no había una sola marca de zar la cabeza (para ver), tener el cuello extendi-
dientes; pei ya orak@ rë kui ha a ta rukëpar@ (way.): do de esa forma; orak@ yareheprao: mantenerlo
cuélgala de mi nuca (el hacha) (= dame un ha- así cierto rato; orak@ yarehetaa@, it.; orak@ yarehe-
cha). orahit$o (pei): anat., cuello. orahit$o ≤ t a o: mantenerlo así largo rato; orak@ yarehetou:
(pei): vértebra del cuello. sin. orafi (pei) (hra); extender un momento el cuello (para ver); orak@
V. õrãm@ (pei), orak@ (pei) y a r e h o u, pl. suj.]. opisi kë yamak@ orak@ yarehou:
estiramos lentamente el cuello para ver; proro
orakama orak@ yareheatarou kõõima@: la nutria alzaba nue-
Recipiente de cuello fino, largo y más o menos vamente la cabeza por encima del agua al acer-
curvo. V. koa hesi, hishima, horokoto, shokatama carse a nosotros. 2 estado t orak@ y a r e h e p r a-
w ë: pl. suj., disp. sin. V. orak@* kayahaaprarou,
orakawë ãhi orak@ kat@; V. yarehe√
Bot., árbol (no id.).
õrãm@ (pei)
orak@ (pei) Anat., garganta. fõrãm@ hiyã@: estrangular [õ r ã-
Anat., extremo superior del cuerpo humano, m@ hiyãrei, perf.]. yare õrãm@ hiyã@he kë! (cha.):
conjunto constituido por la cabeza y el cuello; ¡los hekura me estrangulan! sin. õrãm@ shiã@
õrãm@ kamakarip@ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 288
fõrãm@ parurip@: tener la voz que está cam- aquí con el pecho cubierto de plumón blanco.
biando (adolescente). fõrãm@ shiã@: estrangu- Pl. õrõmashik@
lar [õrãm@ shiãrei, perf.]. ya pë õrãm@ wãri ha shiã-
r@n@, ya pë nomawë yototomakei (way.): los estran- õrõshõm@
gularé y apilaré sus cuerpos; ware a õrãm@ shiã õrõshõm@: pequeñas totumas en las que se con-
rë tikopar@rei (cha.) (hsh): ay, ellos (los hekura) servan a veces las cenizas de los muertos. Se fa-
me estrangulaban. sin. õrãm@ hiyã@ fõrãm@ shi brican con el fruto de õrõshõm@ t$ot$o. õ r õ s h õ-
horerewë: sentir un cosquilleo en la garganta m@ t$ot$o: bot., planta trepadora; Passiflora co-
al estar resfriado. V. shihiti fõrãm@ wãri: estar ccinea (Passifloraceae).
afónico. õrãm@ si: piel del cuello. pei ya õrãm@
si ha rifuma maipariyo kuhe: un dardo envenena- õrõshõshõõm@
do me rozó el cuello. fõrãm@ si prehuwë: tener Zool., ave, musiú, Bucco capensis (Bucconidae).
la piel del cuello flácida y que cuelga (ave).
oroweshi kë k@
õrãm@ kamakarip@ Cierto tipo de flor. oroweshi kë k@ ni kreteri rukë@
V. kamakari ha kuparun@: se olía el perfume agradable de las
flores oroweshi.
ora m@si
V. hetu ora m@s@. Poniente, oeste, occidente. ant. oru kë k@
V. ãmo m@s@, koro m@s@ Zool., término genérico: serpiente. Pl. oru kë pë.
En ciertas circunstancias (p a t a m o u, diálogo cere-
õrãm@siwë (hsh) monial, cuando se trata de guerreros) la palabra
Zool., temblador; Electrophorus electricus (Gym- oru puede designar a personas; por ejemplo, en
notidae). V. sin. yahetipa vez de decir wayu pë rokeyoruma (unos guerreros
vinieron aquí a emboscarse) se dice oru kë k@ rë
õrãm@ shi horere√ praik@yohe ë yë! (lit.: unas serpientes vinieron
V. õrãm@ (pei) aquí a “posarse”). Las serpientes venenosas son
consideradas seres sobrenaturales enviados por
õrãm@ t$ë ka (hsh) los kekura y los chamanes para matar. oru ihirup@
V. õrãm@ (pei) kë k@n@ yare si wët@rarema: fui mordido por una
o orawë koko
Zool., termita (no id.). sin. haoma
pequeña serpiente; õãsi, a paatihë, oru kë k@: her-
manito, no te alejes del camino, cuidado con las
serpientes. foru kahik@ wariyoma: expr. para
decir que una persona murió por una mordedu-
õrihiã ra de serpiente. foru kë k@ kasikopë: “primero
1 estado t õrihiã: ser de mal agüero (hablan- se alejarán las serpientes”, es lo que se dice por
do de un suceso fortuito, en especial durante la mañana para no salir demasiado temprano.
una expedición guerrera); un suceso õ r i h i ã p r o- foru kë k@ yai: serpiente venenosa (lit.: una
voca habitualmente el regreso de los guerreros. verdadera serpiente). V. aroam@ ke k@, hetu kë k@,
Varios sucesos pueden ser considerados como huwë moshik@, prereima, prosi sik@, wãikõyã
õ r i h i ã: animal enfermo o muerto encontrado en
la selva, fuego que explota al quemar, albergue oru kë k@ heã
mal construido que se desmorona o se rompe, Zool., ave (no id.) (lit.: señal de serpiente).
cuerda de chinchorro que cede, guacamaya o
tucán que cantan de cierta manera, araguato 1. oshe
que grita durante la noche. 2 vb. trans. t õ r i h i ã- 1 estado t o s h e: joven, reciente, nuevo; bebé,
m o u: producirse (suceso õrihiã). sin. õrifiã (hra) niño muy pequeño; brote nuevo, planta sem-
brada desde hace poco tiempo. oshe a yakapou:
or@ kë k@(hsh) ella tiene un bebé de pecho; ihiru oshe a rë të-
V. oru kë k@ reiwehei, a patarayoma: el niño pequeño que ha-
bían tomado creció; kurat$a sipë oshe: los reto-
õrõ mahi ños de plátano son pequeños; p∫∫ wa nahek@
Bot., árbol; Guarea puberula (Meliaceae). @s@tama@ ha totihiron@, oshe wa e t$ë k@ shirikã@ ti-
koo mai: deja que crezca bien el tabaco, sobre
õrõmashi todo no pongas a secar hojas de matas demasia-
Plumón blanco. Se trata, por lo general, del plu- do chiquitas. fa maka oshemi: ella está encin-
món blanco que recubre el cuerpo de las aves ta (es bien visible). foshe wãriã@: hacer que un
de presa y los buitres y que se utiliza para ador- niño se enferme por no respetar las prohibicio-
narse o con fines rituales. pë par@k@ õrõmashi rë nes sexuales durante el tiempo de amamantar.
yauaimi yë! (cha.): (los h e k u r a) se dirigen hacia osheoshep@ (hsh): sin. de oshe. oshetawë: niño
289 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ õt$õmo√
ya un poquito grande. oshetiwë: reciente, to- va. 3 sus. t oshetiwë m@s@: en la cosmología
davía un poco pequeño; adolescente u hombre yãnomãm@ el oshetiwë m@s@ está por encima del
joven. kihi õi kë pë yëtëa kupiyerei, motua osheti- nivel habitado por las almas; es un mundo en
wë kë hi ha: hay un nido de abejas õ i en el tron- gestación, quemante, en el que viven demonios
co de un árbol motua no demasiado grueso (to- caníbales como el sol, la luna y las estrellas. sin.
davía joven). V. huya, tuku 2 sus. t oshe kë k@: tuku m@s@; V. hetu m@s@ // sin. V. õhõtu, o s h e(1)
racimo de cambur todavía pequeño. 3 vb. intr.
t oshemou: forma de gritar de los pájaros cuan- õshõhõre
do llaman a sus polluelos; alegrarse por el re- 1. Carbón vegetal. 2. Hueso calcinado de un ca-
torno de un ser querido. V. i h i r u, makamakap@, dáver incinerado. periporiwën@ õshõhõre kë k@ h@-
mãrãnãp@, oshe (2), o s h e √, osheti√ t@t@ararema (mit.): Espíritu-luna se comió todos
los huesos incinerados. sin. V. ishi
2. oshe
oshe aka: zool., termita; Bellicositerme sp. õshõkõre√
(Isóptera: Termitidae) Pl. oshe akak@. Termita sub- 1 vb. trans. t õshõkõreã@, inc.: enrollar una
terránea de gran tamaño. Las termitas soldados hoja en forma de embudo (para poner algo
se atrapan introduciendo varillas en el nido, que adentro) [õshõkõreãkei, perf., pl. obj.; õshõkõre-
éstas muerden con sus mandíbulas; lo único k e i, perf.: hacerlo para regalar el contenido;
que se come es la cabeza. hei oshe ana wãri rë yë- õshõkõrema@, dur., pl. obj.; õshõkõrepra@: poner-
tëre, wamak@ akak@ ha hishãn@, shoriwë e anak@ ta se a√; õshõkõrerãrei, perf., pl. obj.; õshõkõrerei,
hipëk@he (way.): termitas oshe ana, vayan a atra- perf.: hacerlo para tomar uno mismo el conte-
parlas, bríndenle a mi cuñado. sin. oshe ana (hra) nido]. ma u rë wa u koa@ puhio yaro, yãã wa he-
oshe ana (hra): V. sin. oshe aka oshe mahe: zo- na ha õshõkõrerën@, pei masi ha u wau yõtãyõtã-
ol., termita (no id.). La palabra designa por lo mopë ha wa u hapa koarei: cuando tienes sed,
general a termitas aladas, independientemente enrollas una hoja en forma de embudo y así re-
de la especie. shapono ham@ oshe mahe pë ha han@ coges el agua del hilo de agua que cae en el hue-
pë yëma (mit.): las termitas aladas entraron en el co de las rocas. 2 estado t õshõkõrema no, re-
shapono y volaron; poreporeri osheri kë pë rii ha sult. V. yãã hena õshõkõ
thë ha nikererohër@ni, hetu m@s@ ham@ no porep@ pë
tararema (mit.): un antepasado acompañó a las oshopori
termitas aladas al cielo y así vio las almas.
3. oshe
Vasija de arcilla. oshoporit$awë: ser sobrenatu-
ral, hekura asociado a las vasijas de arcilla. sin.
V. hapoka
o
Término de parentesco, en referencia. oshehë:
tu hermano menor (o primo menor de edad) del oto√
mismo sexo (hablante masc. o fem.). osheyë: mi vb. trans. t o t o a @: mojar un alimento en un lí-
hermano menor (o primo menor de edad) del quido para comerlo. [otoakei, perf.: hacerlo un
mismo sexo (hablante masc. o fem.). pë oshe: rato y darle lo que queda a otra persona; o t o a-
su hermano menor. hei pë oshe e rë kui ha ãshi r e i, perf.; otootoma@: hacerlo rápidamente; o t o o-
nohi rë mraa@wei (way.): la mujer que desapare- t o m o u: sin. de o t o o t o m a @]. puu ya u pë wa@ he õno-
ció del fogón de su hermano menor; thë mi wa- noõ mai, wãisip@ ya t$ë wai ha otoototaak@n@, ai
karaa@ tëhë pë oshe a rë pëtariyonowei: su herma- t$ën@ yare nakama: yo no comí mucha miel, es-
no menor apareció en el momento en que ape- tuve un momento introduciendo algo en ella
nas amanecía. V. oshe (1) para comerla y luego alguien me llamó para
que fuera. sin. eto√
oshe ana
Zool., ave, cucarachero, pertenece a la familia õtõm@ (hra)
de los Troglodytidae. Se dice que acompaña a Zool., cangrejo de agua dulce. V. oko
los váquiros. osheanariwë: antepasado o h e k u-
ra asociado al pájaro. õt≤shirim@
Zool., ave; burujara pequeña, Dysithamnus men-
osheti√ talis (Thamnophilidae).
1 vb. intr. t oshetitou: 1. Estar bueno para
cosechar (palmito). 2. Ponerse muy filoso. sin. õt$õm@√
V. namo 2 estado t o s h e t i w ë: reciente, joven, 1 estado t õt$õm@p@: tener tos. 2 vb. intr. t
nuevo; brote reciente; animal todavía joven; õt$õmou: toser [õt$õmorãyõu, perf.]. sin. V. t $ õ-
hombre joven, adolescente; árbol jóven. kiha kõ
õi kë pë yëtëa kupiyeheri, motua oshetiwë kë hi ha:
allá hay un nido de abejas õi en un árbol mo- õt$õmo√
tua todavía joven. t oshetiwë henak@: hoja nue- V. õt$õm@√
ou Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 290
Existen dos o tres palabras que comienzan con la letra p$. Para no tratar a p$ aparte, como un fonema nuevo
p
y dedicarle una letra compuesta por unas pocas entradas, hemos considerado, en forma algo arbitraria, a p$
como una variante de p, indicando sin embargo su pronunciación entre corchetes. (N. del a.)
nombre. paha si: bot., palma; Astrocaryum sp. char de esa forma [pahetikei, perf.: cosechar de
(Arecaceae). sin. pafa si (hra) esta forma para regalar; pahetima@, dur., pl. obj.:
cortar varios trozos; pahetipei, perf.: recibir algo
pahari que fue cosechado de esa forma; pahetipra@: cor-
Zool., abeja (no id.). Hace su nido en los huecos tar en dos pedazos iguales; pahetirarei, perf. del
de los árboles; su miel es dulce. dur.; pahetirei, perf.: hacerlo para uno mismo].
ya t$oku pahetipra@: voy a cortar en dos el chin-
pahakotorawë akasi chorro de bejuco; hõrõnãm@ poo a ha hokërën@,
pahakotorawë akasi: fruto del árbol pahakoto- morõ a pahetiprarema (mit.): Hõrõnãm@ recogió
rawë akasihi. Pl. pahakotorawë akasik@. pahako- el hacha de piedra y cortó a Cachicamo en dos;
torawë akasihi: bot., árbol (no id.). hii kë hi ha pahetirar@hen@, t$ë mo pata hirurama
(mit.): ellos cortaron arbustos en trozos que uti-
√paharo√ [+ mt] lizaron como palancas para desplazar el enorme
Forma del direccional vhv√ r o √ (hacer al llegar) pene; yotenama kë a pata t$ëka naki mra@ tëhë, a
después del perfectivo √ p a. a hushuorip@ kãi ha pata rë pahetirareiwei (mit.): cuando la cueva de-
t@rapar@hër@n@, yuri e hãrõ yapaharoma (mit.): él jó de ser sofocante, ellos (entraron y) cortaron
renunció, se fue enojado, y al llegar puso el pa- a Yotenama en pedazos; ketipa hena ha paheti-
quete de pescado a cocer sobre las brasas. rën@, hena it$ãparema: él cortó una hoja de pla-
tanillo y la plantó en el suelo. fyo pahetima@:
paharuma si (hra) abrir camino cortando la vegetación mediante
Zool., oruga (no id.). Oruga grande, comestible, un instrumento cortante (aplicando golpes de
suele abundar en las regiones montañosas du- arriba a abajo u oblicuos). fhe pahetipra@: de-
rante la estación de lluvia. Pl. paharuma sik@. V. capitar. @ra kë he pahetipra@ ha kuparun@ (mit.):
sin. pãr@ma troncharon la cabeza del jaguar. 2 estado t pa-
hetima no: haber sido cosechado de esa mane-
pahat$o√ ra, haber sido cortado en varios trozos. V. hahe-
vb. trans. t pahat$oa@, inc.: desprender una ti√, hakaro√, hãn@√, pahat$o√, pë√, pëyë√
gran astilla de madera de un árbol en pie [paha-
t$okei, perf. del inc.; pahat$oma@, dur., pl. obj.; pahi
pahat$orei, perf. del dur.]. pahat$opra@: hendir pahi: fruto del árbol pahi hi. El arilo, blanco y
en dos. V. kõã ãsho po√, pakaro√, yoot$o√ dulce, se come. Pl. pahi kë k@. pahi hi: bot., ár-
bol, guamo; Inga sp. (Leg., Mimosaceae). Pl. p a-
pahayë√ hi hik@; sin. pafi (hra)
pahehe√ pai√
vb. intr., defectuoso t pahehou: 1. Buscar el equi- vb. trans. t paia@: aplastar algo golpeándolo
librio ayudándose con las alas (ave). 2. Escupir con la palma de la mano, aplastar un insecto de
varias veces seguidas para esparcir una sustan- esa forma [paikei, perf.; paipra@: ponerse a√]. V.
cia mágica. hutiki√, h@k@√, si pai√
pãhehe√ paihi√
vb. intr. t pãheheã@, inc.: patinar, resbalar sin 1 vb. intr. t p a i h o u, dur.: sostenerse, apoyar-
penetrar (la lámina de un instrumento en mal se en un palo o en un arco para caminar [pai-
estado) [pãhehã@, dur.1; pãhehõu, dur.2]. sipara hirayou, perf.]. hãtõ mãrõkõ ya nahi rë tëreiwei, ya
kë k@ hore pahehãmahe (mit.): en vano golpearon paihou kuaahër@ma: tomé el arco sin tensor y ca-
con sus instrumentos la roca del Monte Sipara, miné apoyándome en él. 2 vb. trans. t paihia@,
sus instrumentos no penetraban. inc.: apuntalar, calzar, sostener [p a i h a @, dur., pl.
obj.; paihiakei, perf. del dur.; paihikei, perf. del
paheti√ inc.]. kihi t$ë hi ta paihitar@he, kõã ãsho horoto-
1 vb. trans. t pahetia@, inc.: cortar, tronchar la w ë n @: calcen pronto el mortero con troncos cor-
extremidad de un objeto largo (aplicando gol- tos. paihipra@: sostener una curiara en cons-
pes oblicuos o de arriba a abajo); cortar, cose- trucción colocándole troncos en los bordes. V.
293 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ pakëkë√
m@ it$ore√ paihou, dur.: hacer avanzar una em- yopë ham@ pë ahetayoma: se acercaron al lugar en
barcación apoyándose en pértigas largas. 3 es- donde la rama del árbol tenía forma de horque-
tado t paihiprawë, pl. obj., disp. ta; hei mavaca kë t$ë ha no kui ha, kõmi totihiwë
kë a no mãyõ pakaraa kupe (cha.): allí donde se
paik@ yai! encuentra el río Mavaca existe un camino enor-
Int., manifestación de alegría cuando un ser pe- me que se bifurca; witiwitimi pë shinaki paka-
ligroso ha sido eliminado. raa: la cola del gavilán tijera es bífida. V. he pa-
kara√, u pakaraa, poaka√, yakaro√
paimi
1 estado t paimi: frondosa, espesa (vegeta- pakaro√
ción); obstruido. paimi ham@ shereka a kerayoma: vb. trans. t pakaroa@, inc.: extraer un pedazo de
la flecha cayó en un lugar en donde la vegeta- una totalidad cortándolo (dando golpes) [p a k a-
ción es densa. p a i m i ã: encontrarse en medio de rokei, perf.: cortar así en dos para regalar; p a k a-
una vegetación muy densa. 2 vb. intr. t pai- roma@, dur.: cortar en varios trozos; p a k a r o p e i,
miãhër@@: penetrar en una vegetación muy perf.: recibir un trozo cortado de esa forma; p a-
frondosa. p a i m i ã @, inc.: volverse densa (vegeta- karopra@; cortar en dos; pakarorei, perf.: cortar
ción); obstruirse, [paimiprou, term.; paimirayou, para agarrar para uno mismo]. V. ayakosi, ha-
perf. del inc.]. 3 vb. trans. t paimiãmã@, inc.: heti√, h a k a r o √, h ã n @ √, kõã ãsho po√, pahat$o√
obstruir un lugar [paimima@, dur.; paimimakei,
perf.: obstruir un lugar preciso; paimimarei, pakata√
perf.]. sin. V. hishiki, u rasisi√; ant. V. noshi ta- vb. trans. t pakataama@: llevar una carga apo-
kaka√, noshi tãihi√ yando en los hombros la correa para transportar-
la [pakatamapou, dur.: estar transportando una
paipai√ carga de esa forma; pakatamarei, perf.]. V. yehi√
1 sus. t paipaimi: paují macho, se lo llama así
por su grito (onom.). 2 vb. intr. t paipaimou: pakataorewë
forma de gritar del paují macho. V. kõõkõõmi, Bot., planta con espinas (no id.). Se la suele en-
paruri contrar en lo alto, y en medio de rocas; se pa-
rece bastante a una planta grande de piña.
paisi√
vb. trans. t paisia@, inc.: entrechocar flechas pakatap@ (hra)
unas con otras; golpear la parte plana de un ins- Dos; dual. sin. horohop@, porakap@
trumento contra algo (para hacer ruido), gol-
pear con la palma de la mano [p a i s a @, dur.: ha-
cerlo varias veces].
pakatarim@ (hsh)
Variedad de plátano; Musa paradisiaca normalis
(Musaceae). sin. paream@
p
paitanari ãhi
Bot., árbol (no id.). Su madera es muy dura. pakayu√
1 vb. intr. t p a k a y u a @: propagarse, desplegar-
pa@k@ yai! se (viento, agua) [pakayuprao: desplegarse de
Excl.: ¡bien hecho! (se lo tiene merecido). pronto, hacerse escuchar en forma inesperada].
watoshe koimari a no heyõshi rë pakayuope yë e!
pakaku√ (cha.): ¡el soplo quemante de la diadema-ave-
vb. trans. t pakakua@: acarrear, arrastrar, carre- de-presa se despliega sobre nosotros!; pei t$ë pë
tear, arrastrar algo en una caída [pakakurei, perf.]. kõprãã@ yaro, t$ë pë ãhã pakayupraik@yon@: están
pakakuama@, caus.: durante el desmonte, tallar de regreso y sus voces se hacen oír de pronto.
varios árboles del mismo lado de manera de ha- fu pakayumou: ondular, ondear (superficie
cerlos caer con la caída de un árbol más grueso del agua) [u pakayupakayumou: ondear, ondu-
[pakakumarei, perf.]. sin. V. pakayu√, pak@√ lar rápida y repetidamente]. V. u kitakitamou, u
rahurahumou, e senisenimou 2 vb. trans. t p a k a-
pakara√ y u a m a @, caus.: producir olas que se despliegan
1 vb. intr. t pakaraa@, inc.: dividirse (un obje- sobre la costa (por ej. cuando uno está en una
to largo), bifurcar, hendirse, volverse bífido; di- lancha a motor). sin. V. urëku√
vidirse en dos grupos que siguen direcciones di-
vergentes [pakaraprou, term.; pakararayou, perf. pakëhë√ (hra)
del inc.]. 2 vb. trans. t pakaraa@, inc.: hendir V. sin. pak@√, wã pakëhë√
parcialmente el extremo de un objeto largo pa-
ra ponerlo en forma de horcón [pakarakei, perf. pakëkë√
del inc.; p a k a r a @, dur., pl. obj.]. 3 estado t pa- 1 vb. trans. t p a k ë k ë a @, inc.: cortar un trozo de
k a r a a: bifurcado, bífido. pë hik@ poko pakaraota- carne, cortar un pedazo de carne (aplicando gol-
pakeke√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 294
para√ parata hi
1 vb. intr. t para@, inc.: multiplicarse, prolife- Bot., árbol (no id.). sin. kokoa
rar; difundirse, propagarse; intensificarse (dolor)
[paraprou, term.; pararayou, perf.]. porepore kë k@ para u
rë para@ totihionowei (mit.): los antepasados se Río, curso de agua importante; la palabra se
hicieron cada vez más numerosos; ya he k@ nini
para@: mi dolor de cabeza empeora. 2 vb. trans.
t parama@: hacer multiplicar; propagar, difun-
opone a poko u (afluente, curso de agua peque-
ño). para u kasi ham@ t$ë praa kupoi: está en el
suelo, a la orilla del río; hapa mã≤ ≤ pë kuonomi,
p
dir; agravar un dolor [paramarei, perf.]. nosiriwë, hei para u rë kui u pë kuonomi (mit.): en el pasa-
@h@n@ rë nahe paraamapotayoma: fue Nosiriwë do no había agua, no había ni ríos ni arroyos; ya
quien difundió el tabaco. V. koa wakë para√ amishi totihiwë ma ta yaitan@, weti ha parawa kë
u ahetea kupe (hsh): tengo realmente mucha sed,
parahiri ¿en qué dirección se encuentra el río? para uri:
Para los Yãnomãm@ centrales, es el conjunto de pueblo de seres sobrenaturales maléficos (yai t$ë)
comunidades que viven en la Sierra Parima ha- asociados a los ríos y arroyos. sin. parawa u
cia el lado de las fuentes del puut$a kë u (lit.: río
de La Miel). En esa región se encuentra una mi- parawa u
sión evangélica. Durante mucho tiempo los Pa- V. para u
rahiri estuvieron en guerra con ciertas comuni-
dades pertenecientes a los Yãnomãm@ centrales, parawo
por ejemplo los Maiyõ t$eri. sin. parafiri (hra) Cha., objeto perteneciente al universo sobre-
natural de los hekura. Se parece a un machete
parãikana (esp. palangana) y los chamanes lo usan para combatir a los de-
Olla de aluminio. El uso de esta palabra es ca- monios de las enfermedades (shawara).
da vez más raro. shinari wama t$ë ukõ t$apra@
maõ tëhë parãikana pata wama a tëa@ mai ke t$ë: parërë√
ustedes no van a obtener una olla grande si no 1 vb. intr. t parërëa@, inc.: ubicarse en forma
fabrican ovillos de algodón. sin. V. h a p o k a, oya, irregular [parërëprou, term.]. 2 vb. trans. t p a r ë-
toutam@ si r ë a m a @: disponer de manera irregular. 3 e s t a-
do t p a r ë r ë w ë: dispuesto de manera irregular.
paraparama nat$o a nak@ parërëwë: él tiene los dientes dispuestos
Bot., bejuco (no id.). de manera muy irregular (ofensivo).
parëshë√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 296
ya puhi kuu totihio mai: “supongo que nuestros mori par@tou kõõ tëhë, a wã hama: su padre ha-
fogones son fundamentales, me dije, y por eso bló en el momento en que yo iba a ser otra vez
no pienso abandonarlos (para ir a acampar a la el primero en irme; kamiyë ya mori par@tou kõõ
selva)”; pë wãri naprushi pãrimi, no wãri kë k@ pë- tëhë: “a ta nohãt$oyo”, yare nowã t$ama: iba a po-
mak@ yaimopë: dejemos los palos de combate y nerme en marcha a la cabeza del grupo cuan-
prefiramos las enfermedades. fpãrimi hipë: pa- do me dijo: “sigue a los demás”; mihi ora yo ha
lo de combate, garrote. sin. naprushi fpãrimi t$ë iyoa ta par@pak@r@he: vayan a emboscarse (ar-
hipë shëa@: enfrentarse a palazos. fpãrimi uku: mando sus arcos) más adelante en el camino.
el agua (durante un diálogo ceremonial). p a r @ o: haber llegado antes que los demás; ser de
la generación anterior. par@prou: partir de pri-
pãrishãp@ mero. pë hekamap@ e rë par@prariyonowei, pë sh∞∞
1 estado t pãrishãp@: manchado o salpicado de e rë nohãã shoakenowei: el yerno partió de pri-
negro (generalmente un perro). 2 vb. intr. t p ã- mero y su suegro lo siguió. fpar@ ham@: hacia
rishãp@ã@, inc.: ponerse manchado o salpicado adelante, en la dirección del desplazamiento.
(de negro) [pãrishãp@prou, term.]. sin kirishãp@ par@ ham@ yãnomãm@ pë t$ë pë tapraimi kë pë no
t$araheshi: no se logra detectar a los enemigos
parit$a emboscados, cuando uno camina a la cabeza.
1 sus. t parit$a: trocitos de madera dispuestos
paralelamente sobre un suelo mojado para ais- 2. par@√
larlo y poder encender el fuego. 2 vb. trans. t 1 Colocado después de un adjetivo o de un ca-
parit$aa@: entrecruzar troncos o trozos de ma- lificativo, par@wë expresa el superlativo compa-
dera para sentarse encima (y aislarse del suelo) rativo. t$ë hute par@wë: es el más pesado (es más
[parit$akei, perf.]. pesado); t$ë horotowë par@wë: es el más corto (es
más corto). 2 Verbo, modifica el sentido de
√pariyo otros verbos, verbo con función adverbial: ha-
Des. vb., perfectivo de √pe√ en presencia de un cer antes, hacer en primer lugar; comenzar por.
verbo intransitivo. Su alomorfo es √paru con suwë pë kõõ par@oma: las mujeres partieron pri-
una F2 y √pare√ cuando es seguido por √nowei, mero; a ta haa par@r@!: ¡sal primero!; parawa u ka-
√kiri√, √yoru y por el morfema “vhv”. √pariyo es si ham@ ya kuo par@oma: me quedé primero a la
el perfectivo de las situaciones que se desarro- orilla del río; @s@ ham@ pë rë huuwei pë h@t@t@wë
llan en un centro, arriba o abajo, bajo la tierra par@ketayoma (mit.): los animales arborícolas
y en el agua, en la casa, en ciertas partes del treparon primero (lit.: los que van arriba...); s h e-
cuerpo humano (el pecho, el vientre), etc. Re- rekan@ yuri ya pë tiwëha@ par@oma, siparan@ ya pë
sulta útil referirse a la definición de √ p e √. o s h e-
ri kë pë yayomopë ham@ yãnomãm@ kë t$ë rë nike-
repariyonowei, m@ ãmo totihi ha (mit.): el hombre
tuyë@ mah@oma: arponeé primero a los peces con
una flecha, luego los golpeé con un machete.
ant. V. mah@√
p
se había mezclado al grupo denso de termitas
aladas, se había colocado en el medio; ëyëm@ kë √par@√
a ta m@ ãmoparu: ven a colocarte en el centro; Des. vb., alomorfo de √pare√ (1) en presencia de
parawa kë u ha yëtu yamak@ waropariyoma: lle- una F2. rahara kë k@ paa ha shoapar@hen@ (mit.):
gamos rápidamente al río; parawa u ha yuri pë colocaron inmediatamente al monstruo rahara
niya@ m@ rë it$opariyowei: bajaron al río para dis- en agua; a wãri hutihë, wa wãri shëpar@: no vayas,
parar sus flechas a los peces; ya kepariyoma: me te harás matar (a la orilla del agua); yare nowã ta
caí al agua. V. √pare√, p a r u √, √pe√ t$aa ta shariripar@n@, shori, ya puhi kuran@ ha (way.):
infórmame como es debido, cuñado, eso es lo
1. par@√ que pienso. V. √pariyo, √pare√ (1), pe√
vb. trans. t p a r @ a @, inc.: ponerse a la cabeza de
un grupo que se desplaza; preceder, partir an- par@k@
tes que los demás [par@@, dur.: estar precediendo; 1 sus. t par@k@: parte de un objeto que está de
par@prao: caminar un rato a la cabeza; par@rayou, frente al observador, el derecho, el anverso.
perf. del inc.; par@tao: caminar mucho tiempo fhãtõ nahi par@k@: la parte media bajo el techo
a la cabeza; p a r @ t o u: caminar un rato a la cabeza, de la vivienda, el lugar en donde están tendidos
caminar nuevamente a la cabeza, partir antes los chinchorros alrededor de los fogones. hãtõ
que alguien]. pë par@hëri@ tëhë shapori a sipoo ha rë nahi par@k@ ham@ e ãyõhër@ma: hizo un rodeo y
hëran@, @ra a hõrõm@rema: cuando ya se habían pasó por debajo del techo de la casa, cerca del
ido, el chamán salió de la casa y llamó con un lugar en donde están colgados los chinchorros.
chiflido al jaguar; pei, kuham@, pë ta par@r@: va- fhehu par@k@: la ladera de una colina o una
yan, partan primero; pë yesi e ha par@taruhër@n@, montaña frente a la cual uno se encuentra. he-
kama a huu hëoma: su suegra partió primero y él hu par@k@ ham@ hikari t$ëka kua: el conuco está en
la siguió a distancia; pë h∞∞ a rë kui, kamiyë ya la ladera visible de la montaña; pei mak@ par@k@
par@k@ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 298
ha pë miõ shi topraoma: ellos quisieron dormir a pl. suj.: lucha ritual durante la cual los hombres
toda costa en el lado visible del peñasco; kihi wa- se enfrentan en duelo a puñetazos en el pecho;
nap@wei a par@k@ ha, weti wa wãri ta rora kë? (way.): par@k@ shëparei, perf.]. V. ãmoku shë√, he shë√,
¿quién eres tú, que vives en el monte Wanap@- shë√, toto√
wei (en la ladera que está frente a nosotros)? 2
vb. intr. t par@k@prou: desplazarse por el lado par@k@ shi hariri√
visible de una elevación de terreno (cuando an- 1 vb. intr. t par@k@ shi hariria@, inc.: sentirse
tes uno estaba en el lado no visible, en relación indispuesto, tener ganas de vomitar [par@k@ shi
al lugar al que uno se dirige). ant. V. humap@ hariha@, dur.1; par@k@ shi harihama@, caus.: provo-
car una indisposición, dar ganas de vomitar;
par@k@ (pei) par@k@ shi harihipariyo, perf.; par@k@ shi harihou,
Anat., pecho. pei kë par@k@ ham@ y@m@ka taataroma: dur.2]. tap@tap@ pë par@k@ shi harihama@: la grasa
él desplazaba la oreja por el pecho para escuchar; da ganas de vomitar. 2 estado t par@k@ shi ha-
yai t$ën@ a par@k@ kakaprarema (mit.): demonios rihiwë: tener ganas de devolver, estar indis-
maléficos le abrieron el pecho; pei ya par@k@ ham@ puesto. V. kamishi yoru√
∞yΩpë torerepehër@ma (cha.): la sangre subía por mi
pecho. fpar@k@ no ãiãmop@: ser valiente; homi- pãr@ma si
cida que posee un demonio ãiãmo en el pecho. Bot., gran oruga (no id.). Es comestible y abun-
kamiyë kë yare niyaprarema wa par@k@ no ãiãmop@ da en ciertas regiones montañosas durante la
uprapariyo: si me matas con tu flecha un demo- estación de lluvias, se puede cosechar varios ki-
nio ãiãmo irá a alojarse en tu pecho. V. wait$eri los en el mismo lugar. sin. paharuma si (hra);
fparik@ rëo: enfrentar, venir de visita. ant. hu- V. atayu
map@ rë, yaipë rë√ fpar@k@ si yoa@: enfrentarse en
forma ritual dándose golpes en el pecho. V. pa- par@par@ma
r@k@ shë√, si yo√ fpar@k@ suhaha√: tener ganas de Pértiga oblicua en la estructura trapezoidal del
vomitar [par@k@ suhahaa@, inc.; par@k@ suhahawë, techo de un refugio temporal; hay dos, cruza-
estado]. sin. par@k@ sufrafra√ (hra) fpar@k@ tΩrΩ- das, que unen la parte de atrás del refugio (s h i-
hΩwë: tener el torso abombado. pokoram@ pë par@- k ã) al poste delantero (hehã nahi). sin. yarit$a√;
k@ tΩrΩhΩwë: los pájaros pokoram@ tienen el pecho V. hehã nahi, hurõhurõma, shikã nahi
abombado. fpar@k@ tikëkëo: tener líneas sinu-
soidales, hechas con las uñas sobre un fondo de paro
color, pintadas en el pecho. V. õni tikëkë√, tikëkë√ Cha., objeto perteneciente al universo sobre-
fpar@k@ t$ãrim@ã: tener en el pecho muchos natural de los hekura, fragmento de cuchillo o
dole golpes encima, clavar [pasuakei, perf. del pashikiprarotihë: niños, no vengan a mezclarse
dur.; p a s u k e i, perf. del inc.; pasurei, perf.: insis- con nosotros. sin. V. heshihi√, nikere√, tishosho√
te en el acto; pasuu, dur., pl. obj.: hundir, clavar
(varios objetos)]. pashiomo√
V. pashi√
pashë√
vb. trans. t pashëa@, inc.: 1. Abrir un objeto pashishi√
hueco para tener acceso al interior: abrir un vb. trans. t pashishia@, inc.: 1 . Rajar, sacar una
tronco para cosechar miel o alcanzar un animal parte de un todo. 2. Tallar una superficie de ma-
que se refugia dentro de él, abrir la cáscara de nera superficial dando golpecitos repetidos
las yuvías, romper un hueso con médula, etc. [pashisha@, dur., pl. obj.: rajar, sacar en varios
yamarek@ pasha@ tëhë wamak@ mota@ totihiopë pedazos; pashishikei, perf. del inc.; pashishipra@:
(mit.): somos tantos que ustedes se cansarán de partir en dos; pashishirarei, perf., pl. obj.]. V. kõã
abrir troncos para cosecharnos (dicen las Mie- ãsho pashishi√ (hra)
les). 2. Cortar en pedazos un animal [pasha@,
dur., pl. obj.; p a s h ë p r a @: ponerse a√; pashërarei, pasho
perf., pl. obj.]. shama a fa niyaprarurun@, a fa pa- 1 sus. t pasho: zool., marimonda; Ateles belze-
shërar@n@ a yefimahe (hra): él mató una danta, buth (Cebidae). Es una presa de caza muy esti-
la cortó en pedazos y ellos la cargaron. sin. V. mada; a veces se utilizan puntas de curare para
p a k ë k ë √, pawëhë√ cazarlo. Los huesos largos de las patas delante-
ras y traseras se utilizan para fabricar puntas de
pashi√ (hra) arpón para las flechas. Los pichones se pueden
1 Intensificador utilizado en el “habla de río domesticar. pashoriwë: hekura asociado a la
arriba”, está en regresión en ciertas regiones (en marimonda. Es desconfiado y siempre está en
Potomawë t$eri, Mãiyõ t$eri, etc) debido a la in- guardia; indica la presencia de chamanes ene-
fluencia del habla de la gente de “río abajo”. migos. fpasho ishi: osamenta de una mari-
fei ya k@ rë it$ãpore, kopeta rë ya t$apou pashia ha monda muerta en la selva. Los que pisan esos
maran@, ∞h∞ a ma kuin@ pë wãri prapou m@ fetuo ta huesos, sin darse cuenta, se enferman y adel-
totihio (hra) (way.): como no poseemos escope- gazan mucho. 2 vb. intr. t p a s h o m o u: imitar
ta para cazar, te mataré con mis flechas a mi el comportamiento de la marimonda para curar
vez; moshimoshi pën@ ya ta yãrimou ta pashio sho: a una persona cuya imagen vital es ese animal;
voy a lavarme de verdad con jabón (lit.: con es- imitar el grito agudo de la marimonda durante
puma); kiha pë wãri ofiri taeo m@ fua pashirayou un ataque o para recibir a huéspedes. wakata he-
p a s h o k o u,dur.2]. sin. m@ it$ore√ 2 vb. trans. t p a- te cultivado. sin. hikari t$ëka pata no patap@: an-
shokoa@, inc.: voltear un árbol, cortar un árbol tepasado mitológico. sin. no patap@ patayoma:
con hacha [pashoka@, dur., pl. obj.; pashokopra@: anciana, mujer vieja; mujer importante. sin. su-
ponerse a√]. sin. V. kayapa√mou, tuyë√ wë pata // V. pata√, pata u, no patap@, wãrõ pata;
sin. V. pre√; ant. V. ihirup@, kuwëta√, wãisip@
pasho mokahi
V. pasho ãhu pata√
patayë: término de parentesco: mayor del mis-
pasho pokowë (hsh) mo sexo, mi hermano mayor (cuando habla un
Bot., variedad del plátano kurat$a que se en- hombre), mi hermana mayor (cuando habla
cuentra únicamente en los predios de los Yã- una mujer). p a t a h ë: tu primo hermano del mis-
nomãm@ meridionales. mo sexo, mayor que tú. pë pata: su mayor del
mismo sexo (su hermana mayor, cuando se re-
pasho si (hsh) fiere a una mujer), su hermano mayor (cuando
Zool., garza color ceniza. V. sin. kono* se refiere a un hombre). sin. pë patap@ (hsh). V.
ãi, aiyë, a m i; ant. V. o s h e, ya@yë
pashorayem@
Zool., avispa (no id.). patahamarima
Zool., pez, Mije, Tuza; Leporinus spp. ( A n o s t o-
pata midae). sin. tananom@
1 estado t pata: gordo, grande; adulto. Es una
de las palabras que se usa con más frecuencia pata imihena
para decir gordo y grande en la lengua yãno- Anat., pulgar. V. imihena
m ã m @, se emplea a menudo como intensificador,
de manera irónica o enfática. rasirasi t$ot$o pata patamarima henak@
hët@@ rë kuketayonowei (mit.): el grueso bejuco de Bot., planta salvaje (no id.).
cadena se rompió; kõnakõna pë pesi pata praa
shoakeyoruma: vino inmediatamente a colocar pataship@
en el suelo un gran nido de hormigas kõnakõna; La palabra se emplea en la zona de los ríos Oca-
wãritiwë a õni pata roherohemoma: pintó apurado mo y Padamo. V. el sustantivo de p a t a.
unos círculos (grandes) mal hechos en su cuer-
po; hiima kë a pata yërërehër@ma: se llevó el perro pata u
grande bajo el brazo; maa kë a hõã pata huima@: Curso de agua importante: río. pata uri: seres
una lluvia fuerte se dirige hacia nosotros. 2 vb.
intr. t patahër@@, progr.: estar creciendo. pata@:
crecer; ponerse grandes [patakei, perf. (las plan-
maléficos sobrenaturales asociados a los gran-
des cursos de agua. sin. para u, parawa u; ant.
V. poko u
p
tas, en el conuco); pataprou, pl. suj.; patarariyo,
perf., pl. obj.; patarayou, perf.]. patamou: dirigir- pataut$erimi
se en voz alta a la comunidad para expresar sus Zool., ave, saltarín cola de hilo; Pipra filicauda
quejas, dar su opinión sobre un asunto, incitar (Pipridae). V. huim@ ãshi
a trabajar, relatar un sueño, etc. Normalmente
lo puede hacer cualquiera, hombre o mujer. Los patë√
jefes de facción utilizan de buen grado el pata- V. patëtë√
mou, es un lenguaje de alto nivel, alusivo, lleno
de tropos y de figuras estilísticas [patamorãyõu, patëtë√
perf.]. 3 vb. trans. t patama@: hacer desarrollar, vb. trans. t patëtëa@: comprimir, apoyar sobre;
hacer crecer (en el sentido de cultivar); dejar colocar un objeto sobre otro para mantener a
crecer. sin. V. @s@√, kau√ 4 sus. t pata: anciano, éste en su lugar [patëtëkei, perf.; p a t ë t ë p o u, dur.:
hombre de edad madura, hombre importante. mantener pegado al suelo, mantener en su lu-
En la sociedad yãnomãm@ los ancianos gozan de gar un objeto liviano colocándole por encima
autoridad moral y son respetados; a veces son otro más pesado; patëtërei, perf. de patëtëpou].
jefes, intervienen en asuntos de la comunidad. maa kë ma resisiwën@ t$õm@riyoman@ yorehi si pa-
Sin embargo, los ancianos no son jefes en el tëtëpoma (mit.): Mujer-picure había colocado
sentido estricto de la palabra, ellos guían, acon- una piedra plana sobre la cesta para mantener-
sejan, incitan, y para ello utilizan la palabra. pa- la en su sitio (en el agua). patëtou: llevar una
ta kë a: es un anciano (es un hombre importan- carga pesada. sin de tërëkë√ para (hsh)
te); pata t$ë pë: son ancianos (son hombres im-
portantes); pata pën@ hãyõkõma pë popehe: los an- patema
cianos traerán hachas; pata a wã hama: un an- Bot., bejuco; Anomospermum sp. (Menisperma-
ciano habló. pata no (hsh): lugar anteriormen- ceae). Bejuco amargo que entra en la prepara-
pati√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 302
ción del curare; su naturaleza tóxica no está tracción) [pat$ëmarei, perf.]. sin. V. here; ant. V.
comprobada. V. mamokori washiti√, weheti√
pati√ pat$eri√
1 vb. intr. t p a t i a @, inc.: cambiar de color local- V. he pat$eri√
mente, formar una mancha [patiprou, term.].
patihia@: mancharse en varios lugares; prender pat$ot$o√
en lugares separados (fuegos en el conuco) [p a- vb. trans. t pat$ot$oa@, inc.: ponerse a efectuar
t i h i r a r i y o, perf.]. 2 vb. trans. t patia@, inc.: di- un trabajo entre varios; ponerse entre varios a
bujar una mancha; quemar un solo lugar en el intercambiar bienes (durante un intercambio
conuco [patikei, perf. del inc.]. patiha@, dur. pl. comercial) [pat$ot$a@, dur., pl. obj.; pat$ot$okei,
obj.: dibujar varias manchas; quemar varios lu- perf.: hacerlo en un lugar preciso, actuar en una
gares separados en el conuco [p a t i h i r e i, perf.]. 3 superficie precisa; pat$ot$orarei, perf. del dur.;
estado t p a t i a: estar manchado en un lugar; ha- pat$ot$orei, perf. del inc.]. yëtu yama t$ë ãshopë
ber quemado en un solo lugar (fuego en una ha pat$ot$an@, yëtu yãã rë ya henak@ përema: en un
quema de monte); ocupar una pequeña super- instante fuimos a buscar madera, luego fui rápi-
ficie. shamakoro wãisip@ a shopo patia: la lechosa damente a recoger las hojas (que necesitaba pa-
empieza a estar un poco madura en un lugar. ra cubrir el techo de mi refugio); warë rë yama
fhikari t$ëka patia: la superficie ocupada por pë t$arik@ pat$ot$ama: fuimos entre varios a bus-
los conucos es minúscula. hei t$ë rë patirahari car la leña que necesitabamos (para cocinar) a
ham@, si koro rë toyekere ha si ham@, ei kë k@ pata: los váquiros.
en el lugar en donde hay un conuco muy pe-
queño, un racimo enorme cuelga de una pal- pau√
ma que tiene la base torcida. fpatihi√: man- vb. intr. t pautou: resistir a la penetración de
chado, quemado, en varias partes. patihiwë: un instrumento cortante o agudo. sin. V. tõ≤k≤√
llevar varias manchas; haber sido quemado en
varias partes aisladas (fuegos en las quemas de paushi
monte). m@sh@ ihirup@ pë au patihiwë: los gatitos 1 sus. t paushi: elemento que entra en el ata-
tienen manchas blancas (separadas unas de vío de mujeres y hombres (plumas, flores, pie-
otras). V. eoto√ les de aves, etc.). karaha rë sipë rë huupouwei,
@ham@ paushi pë rë titipouwehei: las espatas de
patihi√ palma utilizadas como estuches y deslizadas ba-
V. pati√ jo el techo en los que conservan sus plumas;
p patiki√
1 vb. intr. t patikamou: lo que puede aplastar-
pei, ipa ya pë niya paushi ora wëa@ rë kõõpe yë!
(cha.): voy a regalarte otra vez los primeros ele-
mentos del atavío (de los hekura). fhekura pë
se, limpiarse o extraerse dándole golpes con un paushi: los elementos que componen el atavío
objeto. patikia@, inc.: aplastarse bajo una masa de los hekura; es lo primero que se dirige hacia
[patika@, dur.1; patikiprou, term.; patikirariyo, el pecho del recién iniciado. fpauship@ t$ao:
perf., pl. obj.; patikirayou, perf. del inc.; pati- matar pájaros para utilizar sus plumas como
k o u, dur.2]. 2 vb. trans. t patikia@, inc.: golpear adorno. 2 v.m. paushimou: 1. Ataviarse, ador-
un objeto con otro para aplastarlo, aplastar gol- narse (con plumas, flores o pieles). 2. Llevar a
peando con un palo, una piedra, el talón de un cabo una ceremonia común para tres rituales: al
hacha, etc.; extraer fibras de esa forma (gol- finalizar la reclusión de una jóven que tiene sus
peando con un palo); limpiar un chinchorro primeras reglas; al finalizar el aislamiento de un
golpéandolo por encima con un palo [patika@, homicida; cuando los huesos pilados de un
dur., pl. obj.: aplastar de esa forma varios obje- muerto son colocados en calabazas. Se trata ca-
tos; patikikei, perf. del inc.; patikipra@: ponerse da vez de un acto real, la mujer, el hombre o
a√; patikirarei, perf. del dur.]. wa t$ë ãhã patiki- las totumas se pintan y se adornan con plumas;
r a r e i: te dicen que los aplastes (golpeándolos se tonsura la cabeza y se la pinta con onoto, las
con algo). patikimakei, perf.: aplastar por des- calabazas cinerarias se pintan de rojo y se ador-
cuido un objeto dejándole caer otro encima. 3 nan con plumas blancas. El paushimou parece
estado t patika no: aplastado, extraído me- ser, en todo caso, un rito de inserción (o, mejor
diante golpes. dicho, de reinserción) entre los humanos y la
sociedad [paushipramou: estar a punto de ir a
pat$ë√ hacerse ataviar por otro; paushimorãyõu, perf.].
1 vb. intr. t pat$ë@: estar mojado por la lluvia wamak@ paushimoã haikiprariyo ta kuhawë?: ¿es-
[pat$ërayou, perf.]. iro sik@ pat$ërayoma: la ropa se tán ustedes pintados y adornados?; hei shoriwë
mojó con la lluvia. 2 vb. trans. t pat$ëma@: de- a paushimou ma rë kupiyei: ocurre que mi cuña-
jar que un objeto se moje con la lluvia (por dis- do está allá, poniéndose sus plumas. 3 vb. trans.
303 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ payoarima kohi
t paushima@: decorar, pintar y adornar con plu- t$ë pë për@a waikikema: los hombres ya estaban
mas o pieles de aves a alguien o algo [paushi- lejos, ya habían instalado su campamento; pë
pra@: ponerse a√]. wama weyoku paushima@ ha wãri payëkou kë tëhë yahi ham@ a kõpema: ellos ya
kuparun@, aye minahami! (way.): ¡háganse cubrir estaban lejos cuando él llegó a la casa (al cam-
la frente con plumón blanco, sí, eso es lo que pamento); nãrõriwë kë a payëkëtao waikio tëhë:
hay que hacer! “ya yëa përayou?”, a puhi kuma (mit.): Rabipela-
do estaba lejos desde hacía tiempo cuando pen-
paushim@ só: “¿y si volara?” p a y ë k ë o: alejarse un poco,
paushim@: fruto del cambur paushimi si. Tiene separarse, ponerse a una distancia adecuada
una pulpa muy perfumada, de color amarillo [payëkëkei, perf.; payëkëprao: alejarse por un ra-
anaranjado, más bien harinosa. Pl. paushim@ kë to (por ej. para evitar a un pariente prohibido)].
k @: un racimo de estos cambures. paushim@ si: õãsi, a ta payëkëiku: aléjate, mi pequeña. p a y ë-
bot., variedad de planta de cambur; Musa sa- këpayëkëkei, perf.: alejarse un poco, recorrer
pientum (Musaceae). cierta distancia. urihi ham@ t$ë rë payëkëpayëkë-
keiwei: se alejó un poco en la selva. payëkë-
pawë√ prou: comenzar a alejarse. t$ë pë humap@ rëa pa-
1 vb. intr. t pawëa@, inc.: llenar el fondo de un yëkëprou tëhë wawa hena @ra kuprou shoarayoma
objeto, acumularse en el fondo de algo, formar (mit.): se dieron vuelta y comenzaban apenas
un depósito [pawëprou, term.]; vivir en el fondo a alejarse cuando la ranita se transformó en ja-
de una madriguera (animal). 2 vb. trans. t pa- guar. payëkëtou: colocar un momento a una
w ë a @, inc.: llenar parcialmente, poner en el fon- buena distancia, ni demasiado lejos ni demasia-
do, dejar decantar. fwã ha@ pawëwë: prove- do cerca. payëkou, dur.: irse a vivir separado de
nir del fondo de un hueco o de una madrigue- los demás [payëkërayou, perf.]. 2 vb. trans. t p a-
ra (ruido). porepore kë a wã wãri ha pawëparutun@: yëkëama@: colocar a buena distancia (ni dema-
“ware ta kõrëyo!”: la voz del antepasado venía siado cerca, ni demasiado lejos), acercar lo que
del fondo de la madriguera (decía): “¡vénganme está demasiado lejos, alejar lo que está demasia-
a buscar!”. V. hayaro√, p a p ë h ë √, wã pawë√ do cerca [payëkëkei, perf.]. 3 estado t p a y ë k ë-
prawë, pl. obj., disp. p a y ë k ë w ë: estar a cierta
pawëhë√ distancia, estar a una buena distancia. V. a h e √,
1 vb. intr. t pawëhëa@, inc.: abrirse (objeto ahete, pëshëku√, praha√
hueco) [p a w ë h a i, dur.1; pawëhëprou, term.; pa-
wëhou, dur.2]. tima kë ya tuyë@ ma kure, a pawë- payëmo√
hëprou maa kure: golpeo para recoger miel tima, vb. intr. t payëmou: cha., encarnar a un h e k u-
pero el tronco no se abre. 2 vb. trans. t pawë-
hëa@, inc.: practicar una abertura en un objeto
hueco, abrir un tronco hueco [pawëhama@, dur.,
r a, comportarse como un hekura [payëmorãyõu,
perf.]. sin. V. hekura√mou, shapori√mou p
pl. obj.; pawëhëkei, perf.]. sin. V. pashë√ pãy∫r∫k∫√
vb. trans. t pãy∫r∫k∫ã@: obtener, dar o recibir
payaha√ varios objetos durante un intercambio comer-
1 vb. intr. t payahaa@, inc.: perder el amargor cial [pãy∫r∫k∫kei, perf.: dar; pãy∫r∫k∫pei: recibir;
(fruto venenoso) [payahaprou, term.; payahara- pãy∫r∫k∫rei, perf.: tomar, obtener]. sin. V. pru-
you, perf. del inc.]. 2 estado t payahawemi, k a, t$et$e√
neg.: estar muy amargo (empleado más bien de
esa forma t$ë payahawemi). sin. V. kõãmi; V. m a- payeri√
mokori 1 v.m. t payerimamou: hacerse ayudar [p a y e-
ripramou: estar a punto de solicitar ayuda]. 2
payara (esp. payara) vb. trans. t payerima@: ayudar a alguien, ayu-
Zool., pez, payara; Hydrolicus spp.: H. armatus, dar a alguien durante un trabajo o durante un
H. tatauaia, H. wallacei (Cynodontidae). Su car- combate; acompañar, ayudar a un enfermo, a
ne es mediocre y llena de espinas; es un pez que un niño, a un anciano [payerikei, perf.; p a y e r i-
llama la atención por sus dientes muy largos y pou: cuidar a alguien, ocuparse de una persona
acerados de predador. en forma permanente; payeripra@: ponerse a√].
payëkë√ payo√
1 vb. intr. t payëkëa@, inc.: alejarse, ir muy le- vb. trans. t payoa@, inc.: podar, cortar las ramas
jos [payëka@, dur.1; payëkëtakei, perf.: alejarse rá- [payoma@, dur., pl. obj.; payopra@: ponerse a√; p a-
pidamente; payëkëtao: estar lejos, haberse ale- yorarei, perf. del dur.; payorei, perf. del inc.].
jado desde hace un buen rato; p a y ë k o u, dur.2:
estar alejándose]. ya payëkama: yo me alejaba payoarima kohi
mucho; yãnomãm@ kë t$ë k@ payëkëtaa waikikema, Bot., árbol; Rinorea macrocarpa (Violaceae).
payoko√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 304
causa que él cayó enfermo lejos de su casa (de- rado (detenido); hii poko rë it$oreopë ha titiri a
bido a mis manipulaciones). sin. toto√pra@ // sin. rooma (mit.): Titiri estaba encaramado en la ra-
hariri, wãrihoto√; ant. h a r o, owëhë√, tem@ ma inclinada hacia el suelo; õshõhõre kë k@ no
preopë ham@, t$ë ikua rë shoatakeiwei (mit.): él se
3. pë√ acercó rápidamente al lugar en donde estaban
vb. trans. t p ë a @, inc.: cortar, tronchar un tro- las desdichadas cenizas del cadáver incinerado;
zo de algo (objeto largo, aplicando golpes de suwë kë k@p@ t$ë wãri hore pak@h@apraropë ham@ kë
arriba a abajo, u oblicuos) [pëararei, perf., pl. k@p@ hãrõãpraroma (mit.): cada vez que rozaba a
suj., pl. obj.; p ë m a @, dur., pl. obj.: cortar en va- las dos mujeres, éstas se alejaban para evitarlo.
rios pedazos; pëpra@: cortar en dos; përarei, perf.,
pl. obj.; përei, perf. del inc.]. t$oo t$ot$o ta pë- pëhë
p r a r @: corta el bejuco (en dos); hii hi ta pëarar@- p ë h ë: pron. pers., dual, sujeto de un VT: noso-
he: corten cada uno varios palos; yãã ya henak@ tros dos, tú y yo (fem. o masc.). Siempre va se-
përema: coseché hojas contándolas (el pecíolo). guido por un clasificador (numérico o nomi-
f he pëpra@: decapitar. @ra pë he kãi përemahe nal). hapo, yõno kë pëhë mo hore wapë: ven, co-
(mit.): ellos troncharon la cabeza del jaguar. V. meremos (ambos) maíz; kihi kë yano ha pëhë t$ë
mik@ pë√, pëyë√ ta yaaharu: vamos (tú y yo) a preparar la mas-
cada de tabaco en el fuego que se encuentra
4. pë√ allá; shori, wapu pëhë k@ rë t$apërei, wa k@ waa
Verbo que modifica el sentido de otros verbos, waikirema?: cuñado, ¿ya comiste los frutos w a-
verbo con función adverbial: hacer algo en va- pu que preparamos ambos?; yaraka pëhë pë ta
no, sin pensar o con negligencia; contentarse s h ë: vamos (tú y yo) a matar peces y a r a k a; nii pë-
de; producirse sin motivo aparente, producirse hë k@ ta wa: comamos (tú y yo) comida vegetal.
de manera fortuita. kuo pëo: eso no tiene impor- pëhëk@: 1. Pron. pers., dual, sujeto de un VI:
tancia (no es nada); horehore p∫∫ kë nahe wãri nosotros dos, tú y yo. henaha pëhëk@ hupë: no-
t$atat$atap@a ha pëk@n@: ellas prepararon negli- sotros (tú y yo) iremos mañana; yape hëyëha pë-
gentemente la mascada de tabaco; ya m@sh@ã hëk@ ta kuo: suegra, quedémonos aquí (tú y yo);
mra@ yaio pëa: mi aliento se detiene inexplica- hapo, pëhëk@ hikarimopë: ven, ambos trabajare-
blemente; “krai!”, ya kuu mai, ya yõnii pëo: no mos en los conucos (hikarimou es intransitivo o,
hago ningún ruido de rama rota (no hago nin- más bien, voz media en Yãnomãm@); pëhëk@ ke-
gún ruido), me limito a andar arrastrado; pei kë rayou: nos vamos a caer (tú y yo). 2. Con un VT,
t$ë pë mratou ha përohër@n@: ellos simplemente pron. pers. sintético: expresa una acción o un
desaparecieron; a si yoa@ rë shoapariyonowei a ma acto del locutor en situación de sujeto sobre dos
miyõmiyõmou pëtao tëhë (mit.): lo despellejó in-
mediatamente mientras chillaba en vano; pë
kuo poo, pë kuo pëtao: déjalos, ellos no nos inte-
alocutores objeto. pëhëk@ s h ë r @: los voy a golpear
a los dos; pëhëk@ m@@: los miro (a los dos). p e h e-
rek@ [+ asimilación regresiva]: pron. pers. obje-
p
resan; horemou a taei pëtaoma: hizo como que lo to, 1ra. pers. del dual: tú y yo, nosotros dos (en
buscaba. situación de objetos). shoape, peherek@ si niya rë
ikekeaimi yë (mit.): suegro, él quiere venir aquí
√pë a desollarnos a ambos; pë ãiwëp@n@ peherek@ iya-
Suf. vb., futuro volitivo (futuro modal, indica la mama: fue su hermano mayor el que nos dio
buena voluntad del locutor, su deseo de hacer de comer (a ambos). V. p ë, pëmak@
lo que anuncia que va a hacer); ocupa el últi-
mo puesto en una desinencia verbal y sólo pue- pëhëk@
de ser seguido por los pronombres personales V. pëhë
√p@ (4ta. pers. del dual, con un VT) y √he (4ta.
pers. del pl., con un VT); acompaña siempre a pëhu√
un durativo y excluye a los perfectivos. Impli- V. m@ pëhu√
ca un sujeto animado, dotado de voluntad. he-
naha maa a kei maõ tëhë ya hupë: iré mañana si pë@pë@ shifi (hra)
no llueve; ya pë hipëa@ h@t@t@opë: les daré todo (de Bot., árbol (no id.). V. sin. yuri shihi
buena gana); henaha pëmak@ yõhõõ henaokirio-
p ë: mañana bajaremos de la montaña. V. √wë pë@shok@ (hsh)
V. poushuku
√pë ha (m@)
Locativo, colocado como sufijo en último tér- pë@shok@ iwap@ (hsh)
mino en una desinencia verbal: se refiere al lu- V. poushuku
gar en donde se desarrolla el acto o la acción
enunciado por el verbo. ya upraopë ha a waro- pëka (pei)
keyoruma: él llegó al lugar donde yo estaba pa- Anat., uretra (mujer). V. moupë heka
pëkap@ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 306
p V. kë k@p@
rakei, perf. (sentido 1 y 2); përapei, perf.: recibir kei, perf.: dejarse caer en un chinchorro; për@-
lo que ha sido traído; p ë r a p r a a @, frec.: traer ha- p r a a @, frec.: tener la costumbre de ir a acampar
bitualmente]. shashanawë t$eri pën@ pë ãhã përa- en un lugar determinado; p ë r @ p r a o: quedarse un
tayomahe: se dice que fueron acompañados de momento echado en un chinchorro; për@taa: es-
vuelta por la gente de Shashanawë. tar echado tranquilamente en su chinchorro;
për@tao: permanecer mucho tiempo echado en
√përahei un chinchorro, pasarse el tiempo sin hacer na-
Des. vb. compuesta por √përei (pasado lejano da en un chinchorro, tenderse en un chincho-
del imperfectivo + modalidad epistémica) y √ h e rro sin esperar; për@tou: tenderse en un chincho-
(pron. pers. 3ra. pers. del pl.) [+ desasimilación rro después de haber esperado mucho tiempo,
regresiva]. @ra kë iha wamarek@ niya wama@ hëo tenderse sin perder un instante, tenderse por
kupërahei: dijeron que iban a dejarlos comer por un rato]. t$oo kë t$oku tipruta ha a për@kema: él
el jaguar después de haberse ido. se tendió en su chinchorro adornado por una lí-
nea transversal; kahë wa rë kui, kihi kë k@ ha a ta
përãkõm@ për@ikuhuru (mit.): tú (que estás aquí), ve a vivir
Zool., avispa (no id.). en ese peñasco (allá); ya për@o mohi: estoy cansa-
do de estar tendido; hewët$awë kë a hapa rë pë-
përãwë si r@onowei, a nomãrãyõma (mit.): Murciélago, que
Alimento cocido en hojas sobre la brasa, que vivía en tiempos remotos, murió; a wãri puhi
se aglomera y forma un bloque compacto. mohõtiri për@taoma: él permaneció mucho tiem-
po en su hamaca, como si nada; pë heãrõp@ e ha
√përei për@taikun@, hãshimo e k@p@ tararema (mit.): el ma-
1. Des. vb. compuesta por √përe√ (pasado leja- rido se tendió sin esperar, vio entonces a las dos
no imperfectivo) e √i√ (modalidad epistémica). gallinetas; ya për@tao totihio t$arei (forma de de-
√përei se coloca habitualmente como sufijo en cir): yo vivo en total tranquilidad (sin mezclar-
la RV, en último lugar, salvo que lo acompañe me en los asuntos de los demás); kure naha kë
la negación maõ (negación de los tiempos mo- k@p@ për@tou ta ha@ro (mit.): ponte rápido en tu
dales en el imperfectivo), en ese caso se adhie- chinchorro (dijo una suegra a su yerno). fpë
re a la negación, en último lugar. El pron. pers. p ë r @ o: es un hombre valiente. pë për@o kë yaro a
3ra. pers. del pl. √he√ (sujeto de un VT) se in- shi ∞h∞te: porque es valiente es generoso. p ë r @-
tercala entre √përe√ e √ i √, resultando √përahei [+ h o u: vivir en otra parte, vivir en otra comuni-
desasimilación progresiva]. √përei se asocia a las dad. @h@ rë ihirup@ hõã wãri për@hou ma rë kui pë
estructuras sintácticas propias de la modalidad wãri shërema ha t$arahei: ellos mataron a la per-
epistémica; obviamente, esta desinencia no
acepta ningún perfectivo. warë kë k@ pata rë ti-
tëtoyorupërei: los váquiros se acercaban a noso-
sona cuyo hijo vive en otra comunidad. fp ë-
r@o he ononoomi: vivir sin cesar en lugares di-
ferentes. sin. për@o shimakao; V. he ononoomi
p
tros; t$ë watorimou kupërei, urihi ha: había vien- fpër@o poakao: comunidad dividida en dos
to en la selva; suwëhëri ya wãri yehia tapra@ ma grupos, cuyos miembros residen en dos vivien-
rë maõpërei: yo no veía (a los guerreros enemi- das muy cercanas una de otra. V. poaka√ fp ë-
gos) llevar a la niñita (que acababan de raptar); r@o shimakao: 1. Sin. de për@o he ononoomi. 2.
kapirom@ yama kõmi hapa rë wapërei ham@: en el Estar tendido sin dormir; no lograr dormirse. V.
lugar en donde comimos muchos ñames salva- shimaka√ fpër@o rëa: acampar al borde de un
jes; ya mamo shatioma, rahaka kë pëk@ rë puruhuo- camino. fpër@o rëo: tomar la iniciativa de ten-
përei: yo miraba, las flechas con punta de bam- derse (cuando los demás permanecen todavía
bú que estaban dirigidas contra nosotros. 2 . A l- de pie). V. rë√ 2 vb. trans. t për@ama@: colocar
gunas veces √përei expresa un futuro predictivo en un chinchorro (un objeto, una persona) [p ë-
(indeterminado en el tiempo). a roa kõãhãpërei: r@makei, perf.]. për@mapou, dur.: dar albergue
ella volverá a sentarse aquí. V. √përahei; √he, a alguien; conservar un objeto cerca de uno en
prei, √ r e i, √roi su chinchorro; alojar a un hekura en el pecho
(cha.). sin. huwë√pou për@mou: instalarse para
për@√ pasar la noche, construir un refugio temporal.
1 vb. intr. t p ë r @ a @: abandonar la vivienda co- tayari ha yamak@ miõma, @ham@ yamak@ për@mo-
munitaria para ir a vivir temporalmente en otra ma: dormimos en Tayari, en ese lugar es don-
parte (en un campamento en la selva, en casa de construimos albergues para pasar la noche.
de aliados) [për@a@ kukei, perf.]. yamak@ për@a@ ha sin. V. hãtõ nahi√mou, ku√mou, mi√mou, yãno
mohiprarun@ yamak@ kõõma: cuando nos cansa- t$a√ 3 estado t për@a: estar acostado en un
mos de vivir en la selva regresamos a la vivien- chinchorro (en un momento preciso); vivir en
da comunitaria. p ë r @ o: ponerse a vivir, o vivir un lugar determinado. kiha kë a për@a kure: él
(en un lugar determinado), habitar; meterse o está tendido allá (en este momento); weti ha pei
estar en un chinchorro [për@kei, perf.; për@pra- kë wa për@a kure: ¿dónde vives?; ëyëha kë a wãri
për@am@ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 308
p pëshëku
V. poushoku
tablecer un conuco. sin. V. wã t$a√; V. hãn@,
m@k@ pëyë√, nohi pëyë√, p a h e t i √, pë√
pët@ √pe√
Zool., jején, simúlido hematófago grande; S i m u- 1. Des. vb., √pe√ es polisémico: es al mismo
lium guianensis (Diptera: Simuliidae). Se lo en- tiempo un perfectivo y un locativo; como loca-
cuentra sobre todo río arriba en los cursos de tivo √pe√ siempre está referido a un centro (ca-
agua y en las regiones montañosas; es el prin- sa, plaza central de la vivienda comunitaria, fo-
cipal vector de oncocercosis en la región. V. i r o gón u hogar, locutor, centro de un lugar o de un
s h i, pareto grupo), a algo que se desarrolla en lo alto (sobre
una montaña, un árbol, etc.) o abajo (cerca del
pët@√ agua, en el agua, bajo el agua, bajo tierra, en
1 vb. intr. t pët@@: llenarse; saciarse; estar creci- una madriguera, etc); todo lo que afecta a la ca-
do (curso de agua) [pët@rariyo, perf., pl. obj; pë- beza, los ojos o el pecho lleva obligatoriamente
t@rayou, perf.]. u pët@@: el río está creciendo; m@sh@ un perfectivo en √pe√; en cuanto a los donativos
pë pët@rariyoma: los gatos se saciaron. 2 vb. trans. e intercambios recíprocos, √pe√ hace referencia
t pët@ma@: llenar; hacer comer a alguien hasta a lo que recibe el locutor. √pe√ se coloca gene-
la saciedad [pët@marei, perf.]. 3 estado t pët@wë: ralmente en el penúltimo puesto, puede ser se-
estar saciado, estar lleno; estar en su nivel más guido por un locativo o un direccional, por el
alto (curso de agua). u pët@wë: el río está en su ni- translocativo √hër@√, por una marca temporal o
vel más alto (o: está lleno de agua); a wãri pët@ri de modalidad; se emplea con VI y VT. Cuando,
kõõ rë shoakeiwei: se fue en cuanto se sació. V. h ã- con ciertos verbos, √pe√ es seguido por los per-
tõ nahit$a pët@√, he man@k@, he raho√, m a n @ k @, õ k õ √, fectivos √re√ y √riyo, se transforma respectiva-
puhi hutëtë√; ant. V. ohë√, no ohë√, proke, resi mente en √pare√ (√par@√ con una F2) y √pariyo
(√paru√ con una F2); √pe√ se transforma en √pa√
pëupëu (hsh) en presencia de una F2 y en √po√ en la voz me-
Pus, supuración. V. sin. poupou* dia y con ciertos locativos (√pohori, √poi, √pok@r@,
309 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ p∫∫ nahe hum@√
√poti). pei ya par@k@ ham@ ∞yΩ pë torerepehër@ma he mo: 1. Semilla de tabaco. 2. Planta de taba-
(cha.): la sangre subía a lo largo de mi pecho; co muy pequeña, antes de ser transplantada. Pl.
hãshimori a ha yëprarun@ no porep@ pë rurupehër@- p∫∫ nahe mok@ (hsh), p∫∫ nahe moku. fp∫∫ na-
ma: la gallineta se voló y los aparecidos huye- he naheri: mascada de tabaco que irrita la bo-
ron (al cielo); yuri pë hãrõ m@ hapei rë kupeiwehei: ca; esto se produce cuando se prepara la mas-
ellos abrieron (junto al fuego) los paquetes de cada con ceniza de ciertas maderas. fp∫∫ nahe
pescado; yama a m@ shereka ha@ rë kupeiwei: pusi- n a k i: tabaco fuerte, tabaco picante. sin. p∫∫ na-
mos la flecha a secar (a la orilla del agua); t$ë ta he nakri; V. n a k ë √, p∫∫ nahe wayu; ant. p∫∫ nahe
shëyëpa: tíramelo; t$ë hipëpema: él me lo dio; okewë f p∫∫ nahe nosi: tabaco que perdió el
shamakoro a hakokopei: me dará un pedazo de su picante a fuerza de mascarlo. fp∫∫ nahe oke-
lechosa; yare he shëpema: él me golpeó en la ca- wë: tabaco sin sabor, tabaco que no pica. V.
beza; paruri kë k@ ikupema: unas gallinetas se oke; ant. p∫∫ nahe naki fp∫∫ nahe repokosi: pe-
acercaron (a la orilla del agua). 2. En la modali- cíolo y nervadura central de una hoja de taba-
dad epistémica y en presencia del auxiliar ku√, co. V. repokosi fp∫∫ nahe shiip@: las hojas más
√pe (con el sentido indicado) se coloca en últi- anchas que se hallan en la base de una planta
mo lugar, y no es seguido por ninguna marca joven de tabaco. Se utilizan en tiempos de esca-
temporal. pei ya shi hoya@ kupe: yo tiro los excre- sez de tabaco. Pl. p∫∫ nahek@ shiip@. fp∫∫ nahe
mentos de las abejas (el locutor está en un ár- uku: saliva mezclada con jugo de tabaco. fp∫∫
bol); weti ha pawara kë u ahetea kupe: en qué di- nahe ≤k≤kã@ (neol.): fumar (tabaco). V. ≤k≤-
rección queda más cerca el río; weti kë wa t$ë rii k≤√ fp∫∫ nahe uwë: mascada demasiado blan-
t$a@ kupe?: ¿qué haces allí (a la orilla del agua)?; da que contiene agua en exceso. V. uwë fp∫∫
hëyëha a wãri titia kupe, e kutariyoma: está aquí nahe wayu: tabaco muy fuerte, tabaco muy pi-
cerca de mí, adentro (el locutor está en lo alto). cante. fp∫∫ nahe yai: las hojas grandes de ta-
V. √pare√, √pariyo, √po√ baco ubicadas en la parte inferior de la planta
(lit.: el verdadero tabaco). Pl. p∫∫ naheki yai. V.
p∫∫ nahe yai // V. p∫∫ nahe hako√, p∫∫ nahe hum@, p∫∫ na-
1. Bot., tabaco; Nicotiana tabacum (Solanaceae). he it$õri√, p∫∫ nahe kare√, p∫∫ nahe shipë ka t$a√,
En lo referente al tabaco concebido como ali- p∫∫ nahe ya√, p∫∫ nahe yëri√, tesho nahe, t$ara-
mento V. n i i. Pl. p∫∫ nahek@. El tabaco constitu- t$ara nahe
ye un elemento muy importante en el modo de
vida de los Yãnomãm@. Cuando se cosechan las p∫∫ nahe ayakosi√
hojas, se ponen a secar encima del fuego (gene- V. p∫∫ nahe repokosi√
ralmente lo hacen las mujeres), luego se con-
servan secas en pequeñas cestas. El tabaco se
suele intercambiar en transacciones comercia-
les. Los hombres, las mujeres y hasta los niños
p∫∫ nahe hako√
vb. trans. t p∫∫ nahe hakoa@, inc.: deshacer
una mascada de tabaco para sacarle una parte
p
lo mascan; cuando un visitante se presenta, y ofrecerla o para sí mismo [p∫∫ nahe hakokei,
uno de los primeros gestos de cortesía es el de perf.: extraer una parte de una mascada de ta-
ofrecerle tabaco. Para preparar una mascada, baco para ofrecerla; p∫∫ nahe hakoma@, dur., pl.
se ponen primero las hojas en agua, luego se obj.: dividir una mascada de tabaco en varias
frotan en la ceniza caliente; las hojas, aún hú- partes (para distribuirlas); p∫∫ nahe hakopei, perf.:
medas y llenas de ceniza (aunque no en exce- recibir una parte de una mascada de tabaco; p ∫ ∫
so) se enrollan luego unas sobre otras; queda nahe hakopra@: dividir una mascada de tabaco
así formada la mascada, que se presiona en la en dos; p∫∫ nahe hakorei, perf.: extraer una par-
palma de la mano. p∫∫ nahe ta hipëk@: dale ta- te de una mascada de tabaco para tomarla]. p∫∫
baco. 2. Mascada de tabaco. poo kë het$o ha p∫∫ nahe ta hakopa: dame una parte de tu mascada
nahe makepoma (mit.): conservaba su mascada de tabaco. V. hako√
de tabaco sobre el mango del hacha de piedra.
fp∫∫ nahe ashi (hsh): mascada de tabaco. V. p∫∫ nahe hum@√
ashi fp∫∫ nahe hisi: hojas altas y más peque- 1 vb. trans. t p∫∫ nahe hum@ã@, inc.: enrollar
ñas de una planta de tabaco. V. sin. hisihisi hojas de tabaco preparadas con ceniza, plegar-
fp∫∫ nahe h@@pou: mascar tabaco guardándo- las y apretarlas en la mano para darles forma
lo bajo el labio superior. f p∫∫ nahe hopou: de mascada [p∫∫ nahe humã@, dur., pl. obj.; p∫∫
mascar tabaco dejándolo bajo la mejilla. V. h o √ nahe hum@kei, perf.: hacerla para regalar; p∫∫ na-
fp∫∫ nahe hõripou: tener sólo un poco de ta- he hum@pei, perf.: recibir una mascada prepara-
baco. V. hõri f p∫∫ nahe hotipou: mantener da de esa forma; p∫∫ nahe hum@pra@: ponerse a√;
siempre la mascada de tabaco en la boca. fp∫∫ p∫∫ nahe hum@rei, perf.: hacerla para uno mis-
nahe kasi hii: enhebrar en un bejuco el extre- mo]. 2 estado t p∫∫ nahe huma no: mascada
mo de las hojas de tabaco despalilladas para po- de tabaco preparada de la manera indicada. V.
nerlas a secar encima del fuego. V. hii fp∫∫ na- hum@√
p∫∫ nahe it$õri√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 310
dad es cierto? fpeheti yai? (sorpresa, duda): ¿es mediante un movimiento de fricción de abajo
cierto eso? ant. hore, m @ r a √, nasi (hsh) hacia arriba.
natural masculino asociado a la luna; es caníbal amor, despertar el deseo sexual [peshimorãyõu,
y se apodera de los pei m@ ãmo para comérselos. perf.]. 4 sus. t peshiëm@ri: cha., hekura del se-
Las mujeres yãnomãm@ establecen una clara re- xo femenino; ella repite sin cesar: “peshi ë, peshi
lación entre la periodicidad de sus menstruacio- ë . . . ”, expresando así su deseo carnal. peshiëm@-
nes y los ciclos lunares. V. mot$oka, shitikari riwë: ser sobrenatural, yai t$ë. Se apodera del
principio vital (pei m@ ãmo) y provoca lluvia.
peripo sihi
Bot., árbol; Qualea sp. (Vochysiaceae). peshiom@ nouku
Cha., tintura. Pertenece al mundo mágico de
peripo sh∏∏ heã los h e k u r a. Flota en el aire y se deposita como
Zool., insecto (no id.). (lit.: signo de estación se- si fuera rocío sobre los objetos y los cuerpos de
ca). Su canto es estridente y probablemente se los hekura y así los tiñe.
trate de una chicharra.
pikimari ãshi
pesi Zool., ave, moriche blanco; Cissopis leveriana
1 sus. t pesi: envoltorio, bolsa, bulto; parte ex- (Thraupidae).
terna de un hormiguero. kõnakõna pë pesi këre-
ma: abrió el nido de hormigas kõnakõna rom- pikipikim@
piéndolo con las manos; shëi, mihi pesi rë kui, Zool., anuro (no id.). La gente de río arriba (o r a
ipa t$ë k@ pesi ta hiyo: hija mía, ese bulto que es- t$eri) lo come. sin. piripirim@ (hra)
tá cerca de ti, dámelo. V. sik@ kõnakõna fpesi
it$ã@, dur.: construir un refugio de ramas den- pikua (esp. picúa)
tro del cual se aislará una joven con motivo de Zool., pez, picúa; Boulengerella spp. (Ctenolucii-
tener su primera regla [p e s i it$ãõ: estar aislada dae). Tiene una trompa larga afilada. Los Yãno-
detrás de una pared de hojas (muchacha que mãm@ lo harponean de noche, iluminándose
tiene su primera regla)]. fpesi koia@: V. sin. p e- con una linterna. sin. topë hiiporewë (hsh)
si yehia@ fpesi yehia@: hacer matar a alguien
por los hekura (durante un discurso ceremo- piõm@ (hra) (hsh)
nial). yare pesi yehia@ mai kë t$ë (way.): tú no me Término genérico, designa a todos los pajaritos.
harás matar por los hekura; sin. pesi koia@ 2 vb. sin. kirit$am@; ant. V. yõõ pesi
intr. t pesio: protegerse o estar protegido por
una barrera de ramas o de palmas [p e s i k e i, perf.]. 1. pira
pesimou: protegerse mediante un cerco de ra- Zool., hormiga; Solenopsis sp. (Hymenoptera:
mas o de palmas [p e s i m o r ã y õ u, perf.; pesipramou,
pl. suj., disp.]. 3 vb. trans. t pesia@, inc.: envol-
ver, proteger con una barrera, un cerco o una
Eucharitidae: Myrmicinae). Es una hormiguita
roja que vive en colonias muy numerosas; su
picadura es desagradable y su molestia persis-
p
empalizada; concretamente, proteger una pe- tente; en el ojo es dolorosa. V. kashi
queña planta clavando palos alrededor o colo-
car a un animal dentro de un cerco para que no 2. pira (esp. pila)
se escape [p e s i a k e i, perf., pl. obj.; p e s i k e i, perf.; Pila seca, pila de linterna. pira si: linterna (lit.:
pesima@, dur., pl. obj.; p e s i p r a @: ponerse a√]. 4 e s- envase de pila). sin. huhu si, huhu wakë, rãitena
tado t pesi: estar totalmente envuelto, estar
protegido por todos lados por una barrera o una piremari
empalizada. a pesi: está rodeado. pesia, perf. Tucán, tilingo multibandeado; Pteroglossus plu-
est.: estar parcialmente rodeado o circundado ricinctus (Ramphastidae). piremarit$awë: an-
por una empalizada. V. arana, hikõrõ√ tepasado mitológico; hekura asociado al tucán.
brasas. Pl. pisha ãsik@. pisha hena: bot., planta; el tronco hueco del árbol piyawa namo hi; su
Calathea altissima (Marantaceae). Tiene hojas picadura es dolorosa.
anchas y espesas, que se rompen con facilidad,
y a las que se les da usos múltiples: hacer pa- piyawa namo hi
quetes, cubrir techos de refugios en la selva, co- Bot., árbol; Triplaris americana (Polygonaceae).
cinar comida, etc. Pl.: pisha henak@. Tiene un tronco hueco y alveolado como el del
bambú y las hormigas piyawa namo viven allí
pishã ãsi heã en simbiosis.
Zool., ave pequeña (no id.). (lit.: señal que anun-
cia la inflorescencia de la planta pisha). 1. piyë√
1 vb. intr. t piyëa@: pasar de un soporte a otro,
pishewë pasar (sin bajar) de un árbol a otro [piyëkei,
Zool., término genérico, se aplica a varios ma- perf.; piyëo: pasar o haber pasado, de un sopor-
chos muy parecidos, pero de especies diferen- te a otro, lo que pasa habitualmente de un lu-
tes, pertenecen al género Thamnophilus (Tham- gar a otro; piyëprakei, perf.: hacerlo repentina-
nophilidae). Todos son de un gris azulado más mente; piyëtakei, perf.: hacerlo rápidamente].
o menos oscuro, con puntos blancos en las alas. kahu kë usi ha shama kë a pata opi rë piyëkeiwei
Uno de ellos es sin lugar a dudas el hormiguero (mit.): lentamente Danta pasó (del árbol don-
alipunteado, Percnostola leucostigma. sin. ushi- de estaba encaramada) a un yagrumo; ihiru a
shim@ puhi rë moyawei, hii ha a ha piyëikun@, a tikëo hëo-
ma (mit.): el niño, que era avispado, pasó (de
pishipishim@ namo la guatura en la que estaba) a un árbol y allí se
Zool., colibrí, ermitañito; Phaethornis sp. ( T r o- quedó encaramado; ihirãk@ kë k@ ha totori pë rë pi-
chilidae). yëtaa yaikeiwei (mit.): la tortuga pasó rápida-
mente (del suelo en donde se encontraba) a la
pita (hsh) pasarela (par atravesar el curso de agua); noma
V. pit$a pë piyëo: los piojos se atrapan (pasan de un lu-
gar a otro). p i y ë p r o u, pl. suj.: remplazarse, su-
pit$a cederse en una tarea. 2 estado t piyëkëwë, pl.,
Suelo. pit$a ëpëhëwë a kuprariyoma (mit.): el sue- disp.: estar situado en varios lugares diferentes.
lo se puso blando; pit$a kë a ham@ moru a tiyë@ t$ë shihiti piyëkëwë: tengo picazones en varias
shoatariyoma: él cavó el suelo (para desenterrar) partes; t$ëka piyëkëwë: hay huecos en varias par-
una piedra moru. fpit$a ham@: en el suelo, en tes. V. he piyë√, koa wakë piyë√, m@ piyë√, piyë√
p 1. √po√
Alomorfo de √pe√ en la voz media (v.m.) en pre-
sencia de una F2 y de ciertos locativos. pei ya-
poa√
1 vb. intr. t p o a a @: 1. Desplazarse en dos gru-
pos que van en direcciones paralelas [poarayou,
mak@ m@ shirõ ha wërëpok@r@n@, paruri kë k@ kõmi perf.]. pë wãri moyawërayou kë a kuhe, pë wãri
yëprariyoma: seguimos constantemente el curso poaa@ kuyëhëo mai kë t$ë: están ahora constan-
de agua río abajo y (espantamos) paujíes que temente alerta y no dejarán de desplazarse en
tomaron el vuelo; hãtõ kë nahipë raeka@ at$ou ha dos grupos paralelos; warë kë k@ ropaaprarou
kupon@ (mit.): él dio una vuelta sacudiendo las shoaohër@, aheanariwë a wãri rërëa poaaprarou ha
pértigas de los refugios; a waa ha haikir@n@ a uno- kuparun@ (mit.): los váquiros se pusieron a avan-
kai ha kõpohër@n@, pët@ri (mit.): se lo comió todo zar muy rápidamente y Pájaro váquiro se des-
y regresó a su casa en estado de homicida y sa- plazaba junto con ellos. 2. Separarse para vivir
ciado. √pohori: asociación de √pe√ y del direc- en dos viviendas situadas una cerca de la otra
cional vhv (río arriba, arriba); su alomorfo es [poama@, fact. del inc.; poamapei, perf. del fact.;
√pohoru en presencia del pasado epistémico le- poapei, perf.; poaprama@, fact. del term.; poaprou,
jano √rei. kiha puu a kua kupohorurei: allá hay term.]. poao: estar o ponerse al lado de, estar
miel (yo la descubrí hace cierto tiempo); pë n∞∞ muy cerca de; estar o ponerse dos junto a dos
kë iha t$ë tipëpraa ha kõpohoron@: en cuanto llegó en un chinchorro [poakei, perf.; poatou: hacer-
ella se sentó en el chinchorro cerca de su ma- lo por un rato]. yãno a sipo ha ya poaoma: yo
dre; mrakatahu a rë prapohori ha: río arriba, allí había instalado mi refugio detrás de la vivien-
donde hay un banco de arena; t$ë prahapohori: da comunitaria; hëyëm@ kë t$ë tuo poaopë: esto
está lejos río arriba; pasho a wãshimi horupohori: se cocinará aquí, uno junto a otro. V. reho, y a-
la marimonda descansa (arriba, en un árbol); ka√ 2 estado t poaa, perf. est. de poaa@ (2) y de
wama hipa@ rë waikipohori? ∞ha rë a wãri për@a p o a o. pë për@a poaa: ellos viven en viviendas si-
shoaa kupohori (mit.): ¿van ustedes a sondear el tuadas una junto a otra. fpoa ham@, loc.: al la-
hueco (allá arriba)? Todavía está adentro. √poi: do de, paralelamente. fu poaa: dividirse en
(modalidad epistémica). parau kasi ham@ t$ë dos brazos y formar una isla (curso de agua).
praa kupoi: está en el suelo, en la orilla; ya prao sin. V. k a s i, p o a k a √; ant. V. tutu√
317 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ poko
sin. poko tishako√; V. shãkõ√; ant. poko kashëshë- gritándonos para reunirnos; shama kë a pata ni-
tou fpoko tëa@: 1. Estar enfermo; estar golpea- yaa henararema, ai pë ha pokom@rën@, pë ha waroi-
do, muerto (lo han matado). yare poko tëa@ mai kun@, shama a pakëkamahe: en la mañanita ma-
kë t$ë: no me matarán. 2. Sentir cansancio en el tó a una danta, llamó a los demás que despe-
brazo al llevar una carga pesada. 3. Morder el dazaron el animal; “wayu pën@ pëmarek@ hõã
anzuelo y halar del guaral (pez). fpoko tishako- pokoma@he”, yamak@ kuma: dijimos: “esos son
tou: plegar el brazo (cuando uno estaba en otra los guerreros enemigos que gritan para atraer-
posición). sin. poko shãkõtou, poko tishokotou; V. nos”. pokomou [+ sandhi]: un niñito que llo-
pei poko tishako fpoko tishokotou: V. poko tisha- ra en ausencia de sus padres; llorar a un muer-
kotou fpoko totoa@: extender el brazo para aga- to [pokomorãyõu, perf.]. sin. no m@ã po√, wãno√
rrar algo. sin. imik@ toto√; V. toto√ fpoko t$apou: pre√ // sin. V. k õ m @ √, tuto√mou
ser deudor de alguien, haber recibido un objeto
sin haber dado nada a cambio [poko t$apoyou, pokomo√
rec.: ser socios en intercambios comerciales]. V. pokom@
fpoko yarehetou: alzar el brazo [poko yarehea@,
inc.; poko yarehekei, perf.]. V. yarehe√ fpoko yë- pokopoko
rërëwë: tener los brazos cortos (ofensivo). V. yë- Madera muerta, rama seca. shëtë, pokopokoyë kë
rërë√ fpoko yehitou: poner los brazos detrás de ya wãri yahekia@: sobrina, voy a quebrar las ra-
la espalda [poko yehio: tener, poner los brazos mas secas (golpeándolas contra el suelo) para
detrás de la espalda; poko yehikei, perf.]. V. yehi√ calentarme.
fpoko no ...√p@ (forma general: poko no RN√p@
en la cual RN es el nombre de un animal): ser pokora
buen cazador de determinado animal. a poko no pokora mo: grano, semilla de bejuco. Una vez
shamap@: es un buen cazador de dantas; a poko vaciada se utiliza como adorno (guayuco de al-
no warëp@: es un buen cazador de váquiros; wa godón de las mujeres, pendientes de los hom-
poko no ma ha yurip@ t$arei: eres buen pescador bres). Pl. pokora moku. pokora mosi: semilla
(es bien sabido). hii hi poko: rama de árbol. hii vaciada. Pl. pokora mosik@. pokora mosit$oku:
kë hi poko niya ha huwëan@ (mit.): él pensaba bot., bejuco; Ocotea neesiana (Lauraceae).
agarrar la rama del árbol; hi poko këprou tëhë a
ha ker@n@, a rããmorãyoma (mit.): cayó cuando la pokora ãmo sik@
rama se rompió, y gritó (al caer); apia kë hi poko Bot., hongo comestible (no id.).
shatiopë ha wakë makekema (mit.): colocó el fue-
go sobre una rama del árbol apia. fhii hi poko pokoram@
pom@√ pookosi√
1 vb. trans. t pom@ã@, inc.: ir adelante en reco- 1 vb. intr. t pookosia@, inc.: acortar (punta de
nocimiento (durante una cacería, en la guerra o flecha de bambú, debido a impactos repetidos)
para verificar si un recurso natural está disponi- [pookosiprou, term.; p o o k o s i r a y o u, perf. del inc.].
ble); descubrir, notar algo en la selva [poma@, 2 vb. trans. t pookosia@, inc.: acortar una pun-
dur.; pom@kei, perf.]. pë pë poma@ m@ rë aruhei kë, ta de flecha de bambú [pookosikei, perf. del inc.;
pë hõã waroa waikikei kuhe: parece que los que pookosima@, dur., pl. obj.; pookosipra@: fabricar
partieron en reconocimiento acaban de regresar; una punta de flecha de bambú corta]. sin. V. h o-
t$ë wawëtopë ha ya t$ë pom@ã rë shoakeiwei: como r o t o √, t $ ë ë k ë √; ant. rapa√
el lugar estaba despejado lo descubrí inmediata-
mente. pom@pou, dur.: reservarse un producto 1. poo koshi
descubierto en la selva (marcando el lugar y di- Zool., pez, piraña, caribe; Pygocentrus cariba
ciéndole a los demás que no lo toquen). fpo- (Characidae). shoape, poo kë ya koshi yokërema,
m@kehër@@: descubrir algo al caminar. 2 estado ya koshi sayuprarema (way.): suegro, agarré un
t pom@ã, perf. est. ft$ë pom@ã: está reservado caribe y salé (el agua para cocinarlo). sin. y ë k ë-
(uno se da cuenta por las marcas específicas de- r i; V. siparariwë
jadas por el que lo descubrió). V. ta√
2. poo koshi
pomo√ Hacha. Arcaísmo, palabra rara. weti ham@ pooyë
1 vb. intr. t pomou: calentarse. a wã huo ha@o- koshi?: ¿dónde está mi hacha? sin. hãyõkõma
nomi, t$ë pomoma: no se apuró en responder y se
calentó (= se calentó antes de responder); pëmak@ pootop@ (pei)
wakë ha tërën@ pëmak@ pomotipë (mit.): agarrare- Anat., omóplato. hãyõkõman@ pëmak@ pootop@
mos fuego y pasaremos el tiempo calentándo- wãri yahekipra@ ha totihiron@ (way.): les voy a
nos. 2 vb. trans. t p o m o u: quemar a un muerto romper de verdad el omóplato a con el talón
[pomorayou, perf.]. hei tëhë pë pomorayoma: ellos de un hacha. sin. V. pei poroap@, pei hasup@
quemaron al muerto hoy; yëpropë t$ëri ham@ pë
pomoma: ellos quemaron al muerto en la comu- popoa
nidad de Yëpropë. sin. V. ya√; ant. V. ruwëmo√ Bot., planta silvestre; Calathea sp. (Maranta-
ceae). Tiene raíces comestibles; su equivalente
1. poo cultivado es kuma si; sin. ashapa ma (hra)
Hacha de piedra. No las fabrican los Yãnomãm@,
sino que se encuentran en la selva; ellos dicen popoho√
que pertenecen a los aparecidos. Hasta hace po-
co eran utilizadas sobre todo para moler y pul-
verizar alucinógenos. hõrõnam@ poo a ha hokë-
1 vb. intr. t popohoa@, inc.: erizarse, despelu-
carse, alzarse (pelos, plumas) [popoha@, dur.; p o-
p o h o t o u: erizarse, despelucarse (un momento);
p
rën@ morõ a pahetiprarema (mit.): Hõrõnam@ re- popohorariyo, perf.]. mishi shina popoha@: la cola
cogió el hacha de piedra y cortó a Cachicamo del gato está erizada; kirit$am@ pë t$ao tëhë pë
en dos. V. haoa, h ã y õ k õ m a, pore* poop@ popohotou: cuando los pajaritos son alcanzados
(por una flecha), por un instante las plumas se
2. poo les erizan. 2 estado t popohowë, estado: estar
Verbo que modifica el sentido de otro verbo, erizado, estar despelucado (naturalmente, habi-
verbo con función adverbial: hacer (sin preo- tualmente). he pata popohowë yaro: es un cabe-
cuparse por las consecuencias), hacer (sin moti- zón siempre despelucado. sin. poruku√
vo aparente); contentarse con. kahën@ wapu wa
k@ wapraa@ poo ë!: tú, te contentas con comer popomari
(sola) poco a poco los frutos w a p u; wa wã fa@ Zool. ave; Grallaria sp., o Grallaria varia, hormi-
poohawë (hra): ¿simplemente le advertiste?; k a- guero tororoi cabecinegro escamado (Formica-
hë wamak@ kuo poo (way.): ustedes no me impor- riidae). En tiempos míticos su yerno, Bachaco,
tan; ya shipë niya t$aa@ ha puon@ (hra): me con- la perdió en un campo de maíz justo antes de
tentaré con destriparlo. sin. puo (hra) llover.
fposi roama@: sujetar en una guatura una co- o desplazadas de un techo; hojas amontonadas
rrea que se usa para transportarla haciéndola pa- en la entrada de la madriguera de un animal.
sar por el fondo. w@@ ya posi roama@: le pongo a la
guatura su correa de cargar. fposi tit$ëo: rascar- poshe
se el ano con la uña. fposi yãhãheõ: limpiarse Zool., váquiro de collar, chácharo; Pecari tajacu
el ano después de haber hecho sus necesidades, (Tayassuidae). hei k@ rë h@r@kope o hei k@ rë h@r@ko-
frotándolo contra el tronco de un arbusto pe- re: el chácharo (diálogo ceremonial) (lit.: el que
queño o de un palo. posi ka (pei): recto. V. po- se frota de pintura = el que se revuelca en el lo-
si ka na wa√, posi waa√, rahaka* posi ka do). V. h@r@k@ posheriwë: hekura asociado al chá-
charo. sin. t e t e t e w ë; V. warë
posi ikekeorewë
Zool., ave, garrapatero hervidor; Crotophaga ma- poshe mamokasi heã
jor (Cuculidae). Este pájaro de color negro lumi- Zool., ave pequeña (no id.). (lit.: el ruido de los
noso se suele encontrar en pequeñas bandadas párpados del chácharo). sin. shotokookoom@
a la orilla de los ríos; tiene un pico arqueado.
El canto colectivo se asemeja al agua que hier- posheposhe henak@
ve, los Yãnomãm@ dicen que cocinan su alimen- Bot., planta cultivada (no id.). Es probablemen-
to. sin. posi m@morewë (hsh) te una subespecie de pore henak@ aunque tiene
hojas más grandes. Su utilización y efecto son
posi ka (pei) idénticos.
V. posi (pei)
posho√
posi kam@ V. hii posho√, si posho√
V. posi ka kõmam@
poshoamo√
posi ka kõmam@ vb. trans. t poshoamou: quebrar la cáscara de
Bot., planta, casupo; Ischnosiphon sp. (Maranta- un fruto golpeándolo contra la raíz de un ár-
ceae). Esta planta es utilizada por los hombres bol. V. shë√
para volver estériles a las mujeres. sin. posi kam@
põshõrãmãp@
posi ka na wa√ V. põshõrõp@
1 v.m. t posi ka na wamou: dejarse sodomizar
(lit.: dejarse comer el ano). 2 vb. trans. t posi põshõrõp@
poshotom@ pou
Zool., tortuga; Platemys platycephala (Chelidae). Pequeño curso de agua, arroyo. Pl. pouku. ei rë
moshõtõm@ (hra), prëshëtom@ (hsh) pou wai hëo tahiao t$arei: es el último arroyo (que
encontramos en el camino). sin. V. poko u
pota√
vb. irregular (V. pokë√) 1 vb. intr. t pota@: flo- pou!
tar [potaa@: flotar inmediatamente, sin hundirse Onom., ruido sordo que produce un objeto
primero; potakei, perf. de potaa@; potama@, caus.: blando al caer. p o u m o u: caer produciendo ese
hacer flotar]. 2 estado t potaprawë, pl. obj., ruido.
disp.: estar flotando. sin. V. pokë; ant. he oho√
pou√ [p$ou√]
potep@ En la expr. fwahari a p$ouo t$arei: habitual-
1 estado t potep@: tener una tez oscura, ser os- mente sopla una brisa fresca (por la mañana,
curo. patayoma t$ë rii rë potep@onowei, pë ha ke- antes de que aclare).
mapar@hen@, a ishawaritom@prariyoma (mit.): la
vieja de tez oscura, después que la echaron al pouku (pei)
agua, se transformó en guabina; õyõkõre rë upë Caldo de cocción (presa de caza, pescado, etc.).
wai potep@ papramopë ham@ të pata amishiri roaa- yaro pei kë pouku: caldo de carne; yaro ya pouku
ma@ hayuyoma (hsh): tenía tanta sed que se po- ta koa: voy a beber el caldo de cocción de la car-
nía en cuclillas al pasar cerca de los huecos que ne de caza.
contenían un agua oscura y hedionda. 2 vb.
intr. t potep@a@, inc.: volverse oscuro, tomar poupou
una tonalidad oscura, broncearse [potep@ama@, Líquido incoloro que supura de una llaga. sin.
caus.: oscurecer, ensombrecer; potep@prou, term.; p ë u p ë u, u w ë u w ë; V. niõniõ
potep@rayou, perf. del inc.]. fp o t e p @ h i √: ser un
poco oscuro o estar bronceado (mismas desi- poushuku
nencias que para potep@). sin. ete, ishi, p@t@r@p@; 1 sus. t poushoku (pei): 1 . Parte central de un
ant. õ h õ t u, prushishi, tuku; V. u potep@ objeto largo, parte media de un curso de agua,
mitad de un trayecto; el medio, la parte media.
potimari hayë sho pë@shok@ u ha yahëk@ hore upraa ayapari-
Zool., gusano de la palma (no id.). Vive en el yo (hsh): mi padre y yo nos detenemos cuando
tronco del seje. Es comestible. llegamos a la parte media del río; pei yamak@
mãyõ poushoku ha yamak@ fe rë fakeiwei (hra):
potipotim@
Zool., ave pequeña (no id.).
(después de un rodeo) caímos en medio del tra-
yecto (que habíamos recorrido anteriormente);
shërëka kë yama pë poushoku pata rë t$aamapërei
p
potohi mo√ (hra): amarramos las flechas juntas (en su par-
potohi mo: fruto comestible del árbol potohi te central); oru kë k@ praopë ha ya k@ poushoku rë
mohi. Pl. potohi moku. potohi mohi: bot., árbol; katikireiwei: puse el pie en medio de una ser-
Heliocostylis tomentosa (Moraceae). piente que yacía en el suelo. 2. Anat., cintura,
riñones. ya poushokup@: me duelen los riñones;
potoma nayë wama poushoku ha õkãk@n@ a wãri ta @p@pahe
Zool., mosca. sin. moõ (hsh), mrõõ (mit.): átenle una correa de corteza en torno a
los riñones a mi madre y tómenla del brazo (pa-
potopoto nat$a hi ra guiarla). fpoushoku ham@: en el medio, en
Bot., árbol (no id.). Con la corteza se fabrican la parte media (de un objeto largo). fpë@sho-
cabuyas y correas para transportar. ku iwap@ (hsh): tener dolor de espalda (lit.: te-
ner espalda de baba). fpoushoku kahekipra@:
potoshiwë romperle el espinazo a un animal de una pata-
V. he potoshiwë da. fpoushoku wahekipra@: romper los riño-
nes con los dientes (animal). fpoushokuyë
pot$ot$e yai!: ¡cómo me duelen los riñones! 2 vb. intr.
V. pot$ot$o√ t poushokua@, inc.: emprender la última parte
de un trayecto, no estar demasiado lejos de la
pot$ot$o√ meta durante un desplazamiento; acercarse. p ë-
1 vb. intr. t pot$ot$oa@, inc.: entibiar [p o t $ o t $ a @, mak@ pë@shokua@ waikia kë a kure (hsh): empren-
dur.1; pot$ot$oprou, term.; pot$ot$orayou,perf.; p o- demos ya la última parte de nuestro viaje; õi kë
t $ o t $ o u,dur.2]. 2 vb. trans. t pot$ot$ama@: dejar a yotoharima@ poushokua@ tëhë, nãrõn@ a horama
entibiar [pot$ot$opra@: ponerse a√]. 3 estado t (mit.): se acercaba al nido de abejas cuando Ra-
pot$ot$e: tibio. V. heyõshi, preyura, si ahi, yopra√ bipelado le disparó un dardo envenenado; a tuo
poya Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 324
suelo; kiha kë ya hikarip@ praa kupiyeheri, ya sha- función adverbial (que modifica su sentido) en
ponop@ praa kure: allá es donde están mi conuco una construcción sintáctica cuya forma gene-
y mi s h a p o n o. praprawë, pl. obj., disp.: estar co- ral es la siguiente: RV1√praa + RV2√ k e √mt, don-
locados en el suelo. // V. pa√, i t $ ã √, m a k e √, tikë√ de RV1 es el verbo principal y RV2 el verbo
modificador (en función adverbial). p r e r e i m a r i-
√pra√ [+ mt] wë kë a mamo shatipraa shoakema (mit.): Prerei-
Des. específica de los vb. trans., equivalente de mariwë miró repentinamente; pore kë a mãyõ
√pro√ de los vb. intr. 1 Con un verbo de acción ham@ yëture e ha hapraa ha hëikun@ (mit.): de
que implica una transformación (cambio de pronto desembocó en el camino de Aparecido.
forma, de color, de gusto, paso de un estado a
otro, etc.) √pra√ indica que el sujeto está a pun- 1. √praa√ [+ mt]
to de ponerse en acción y que continuará el tra- Suf. vb., implica la repetición de un acto en un
bajo hasta concluirlo; en ese contexto, √pra√ mismo lugar. 1 Iterativo: sucesión de personas
(como √pro√) puede ser considerado como un que se siguen y hacen lo mismo en el mismo lu-
terminativo. El perfectivo de √pra√ es siempre gar; repetición de un acto en un mismo lugar
√prare√ [+ mt]. ãk@k@pra@: apretar, atar apretan- por una o varias personas. pei rë ya pehit$ë ham@
do fuerte; a u p r a @: limpiar; sayupra@: salar; hõpra@: wayu pë wãri hayupraama: debajo del lugar en
pulir, dar un acabado; hekurapra@: iniciar a un donde yo me encontraba, los guerreros enemi-
chamán (transformar a alguien en chamán); hã- gos pasaron unos tras otros; maiyõ kë k@ ha ku-
tõ ya nahi hõpra@: pulo el arco. 2 Con todos los rat$a si pë hirapraa@ yaiomahe (mit.): ellos hicie-
verbos que tienen el sentido de “dividir”, “cor- ron varios viajes sucesivos y apilaron retoños de
tar”, “romper”, etc., √pra√ indica que el resul- plátano en el Monte Maiyõ; hekura pën@ t$oku
tado consistirá en dos partes iguales. shamako- t$ak@ pë yõm@praa@he, pë t$ë hushuuhe (cha.): los
ro ya hakaropra@: corto la lechosa en dos partes hekura sacuden varias veces las cuerdas del
iguales; t$oo ya t$ot$o pëpra@: corto el bejuco (en chinchorro, nos despiertan; hëyëm@ t$ë nohi hu-
dos). 3 En ciertos casos y con ciertos verbos praa@ kui, pei rë t$ë imisik@ pë pata nohi reiprawë,
puede tener un sentido iterativo. hoyapra@: bo- pë heãrõp@ a nowã t$ama (mit.): “él vino varias
tar en varias veces, botar varios objetos unos veces por aquí: tiene unas uñas largas ganchu-
tras otros; yo pë nosi tëpra@: seguir varios cami- das”, le dijo ella a su esposo; periporiwë a ha
nos (unos a continuación de los otros); kuma @s@r@n@ poreri pë sherekap@ hawëpraa@ yaioma (mit.):
mapë hãrõ yapra@ piyëahe: ellos cocinan los pa- cuando Luna se elevó (en el cielo) ninguna las
quetes de guabinas (unos a continuación de los flechas lanzadas por los antepasados logró al-
otros). V. √apra√, p r a r e √, √pro√ canzarla; a kiri ha mot$oka m@praama: como ella
1. √praa
Des. vb., perf. est. o F2 de √praa√ [+ mt] ( s e n t i-
tenía miedo, miraba sin cesar el sol (para infor-
marse acerca de cómo transcurría el tiempo).
2 Frecuentativo: ejecutar habitualmente una
p
do 2) en presencia de una F2. Puede tener dife- tarea en el mismo lugar. ëyëm@ rë yamak@ ha ku-
rentes sentidos según el contexto y el tipo de praan@, kurat$a yama pë tëpraa@: nosotros tenía-
verbo. 1 Indica un acto que dura poco tiempo mos costumbre de pasar por aquí cuando ibamos
o una acción que se hace inmediatamente, sin a cosechar plátanos; t$ë pë rë heniomopraa@wehei
perder tiempo; puede indicar que una situación ha yamak@ warokema: llegamos al lugar adonde
es temporal, desacostumbrada o de corta dura- vienen habitualmente a cazar; kihi koro totihi
ción. a ta m@praa: mira un instante; t$ë pë ha ha, yuri pë rë kãprãã@ totihiowehei ha: allá, río
hoyaa@hen@ ya hõripraa kure: ellos los perdieron abajo, en el lugar adonde tienen costumbre de
(los que yo tenía) y por el momento no tengo pescar.
nada; shoriwë iha ya t$ë ta wãripraatu sho: voy
inmediatamente a informarme con mi cuñado; 2. √praa√ [+ mt]
yotenama a rë titire ha wamak@ t$ë ta m@praahe shë Des. vb., hacer algo durante muy poco tiempo
(mit.): por favor vayan a ver inmediatamente a (acción). ya m@praa@: echo una mirada; no owë
Yotenama a su madriguera; napë ta shim@praa: ya m@praa@: miro un instante.
mándalo inmediatamente a atacar. 2 Con un
verbo de posición, indica que el lugar en cues- √praama√ [+ mt]
tión está cerca. kihi yo he hapraa: el camino de- Des. vb., fact. o caus. de √praa√ (1) [+ mt].
semboca allá, no demasiado lejos; t$ë ahetepraa
k u r a r e i: estaba situado en las proximidades del praha√
lugar en que nos encontrábamos. V. √prao 1 vb. intr. t prahaa@, inc.: alejarse [p r a h a @, dur.;
prahama@, fact.: decirle a alguien que se aleje,
2. √praa alejar a un niño que molesta; prahaprakei, perf.
Des. vb., perf. est. de √prake√ cuando el verbo de prahaprao; prahaprao: apartarse, alejarse un
principal está acompañado por un verbo en momento (para evitar a un pariente prohibido);
√praharayo√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 326
p √praiku√
Des. vb., alomorfo de √prake√ en presencia de
una F2 con un vb. intr. o en la v.m. rope yamak@
inmediatamente; a yutuprakema: él tropezó vio-
lentamente; henak@ rë teihiawei ham@ imik@ wari-
prakema, hii kë hi poko niya ha huwëan@: él posó
ha hashiripraikun@, kepo @k@ rë wanowehei, @h@ mo- repentinamente las manos en las hojas que se
he yoa tute (hsh): salimos rápido del agua y en- inclinaban (hacia él) con la intención de aga-
tonces, en un lugar en donde ellos fueron a co- rrar una rama; shereka t$ë k@ rë pratakeiwei: colo-
mer frutos del yagrumo, encontramos ramas có las flechas en el suelo, con un movimiento
acabadas de cortar; mamokori @ra kë a yauopë ha brusco; pata a yëtëprakema, sisim@ hi ha orawë ko-
ripuhusiriwë kë a wai ha yëtëpraikun@ a tootoomo- ko m@ kayahaketayoma (mit.): el anciano saltó de
ma (mit.): Carpintero verdoso se agarró rápida- pronto y se transformó en un nido de termitas
mente a un bejuco de curare que golpeó con su suspendido cabeza abajo de un árbol sisim@. V.
pico; p∫∫ nahe ta@ yaia yaro e puhi ha katitiprai- √praiku, √prak@
kun@ (mit.): como él conocía el tabaco supo in-
mediatamente de qué se trataba. V. √prake√ praki
1 sus. t praki: bot., ají; Capsicum frutescens ( S o-
pra@√ lanaceae). Esta planta se suele cultivar en las
vb. intr. t pra@a@: ejecutar la danza de presenta- cercanías de las viviendas. Para conservar el ají
ción durante una fiesta que reune a una comu- los Yãnomãm@ lo ponen a secar al fuego. El ají
nidad (o a varias); los huéspedes danzan primero se utiliza sobre todo con el pescado. En un mi-
y luego le siguen los anfitriones [pra@rayou, perf.]. to los antepasados asfixiaban a un ogro con el
t$ë pë ha pra@taarun@, t$ë pë ha pra@r@n@ t$ë m@ t@t@ra- humo del ají. praki pë shirika@ shoaomahe: ellos
y o m a: bailaron unos a continuación de los otros pusieron enseguida a secar el ají (encima del
y, cuando terminaron, cayó la noche; porepore pë fuego). fpraki yawari uku: brevaje picante de
pra@a@ m@ hetuoma (mit.): las almas danzaron a los hekura. 2 vb. intr. t prakip@a@, inc.: volver-
su vez; yamak@ niya pra@a@ rë heaimi yë (cha.): ire- se picante (alimento) [prakip@prou, term.]. 3 vb.
mos hacia ti bailando (le dicen los hekura al no- trans. t prakip@pra@: sazonar con picante. 4 es-
vicio que se está iniciando). sin. V. iriamo√ tado t p r a k i p @: picante. V. naki
327 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ √prape√
√pramo√ [+ mt]
√prape√ en presencia de un verbo intransitivo
o en la voz media; su alomorfo en presencia de
una F2 es √praparu. yamak@ rë ukukeiwei, yamak@
p
1 Des. vb., indica una pluralidad de sujetos (o it$oprapariyo (hsh): nos acercamos y bajamos al
de objetos) que están o se ponen en un estado río; t$ot$o yãtëyãtëmou shoao tëhë mayep@rit$awë
determinado; implica siempre una dispersión. a yëtëprapariyoma (mit.): Tucán se colgó del be-
pë h∞∞ rë t$ë pë no kupramou tëhë, ihiru rë pë shë@ juco cuando éste todavía se balanceaba.
rë shoatariyouwei (mit.) (hsh): él mataba a los ni-
ños en ausencia de sus padres; tëpëriyoma e we- √prapar@
shipe he rë hapramouwei, pë yesi e kuoma (mit.) Des. vb., alomorfo de √ p r a p a r e √ en presencia de
(hsh): Mujer-oso hormiguero, cuyos pelos pu- una F2. yëture e masi ha titiprapar@n@, titiri pei
bianos son largos y bien visibles, era su suegra; yoohoap@ ham@ t$ë horakema: colocó rápidamen-
ãrima pë rë kupramou piyëkouwei ham@ a waroke- te un dardo envenenado en su cerbatana y lo
ma (mit.): llegó a un lugar en donde se encon- lanzó a la punta del ala de Titiri.
traban cotorras cabeciazules (dispersas en los
árboles). 2 Forma de √prawë en presencia del √praparu
locativo √pë ha ( *√prawëpë ha f √pramopë ha). Des. vb., alomorfo de √prapariyo en presencia de
maa kë mapë hõt$õpramopë ham@ kõhõrõm@ e shi- una F2.
pë torarema: fue a buscar lombrices a un lugar
en donde se alzaban rocas. V. √prawë 3. En la √prape√ [+ mt]
voz media √pramo√ indica que el sujeto está a Desinencia compuesta por √pro√ y √pe√ debido
punto de hacerse hacer algo por otro; en ese a la transformación siguiente: *√prope√ f√ p r a-
caso el perfectivo es √pramorayo√. ya õni ëyëkë- pe√. t$ë pë nohi rë rëayouwei t$ë mat$a rë waipra-
pramou: voy a hacerme pintar líneas sinusoida- p e i: los que estaban curándose mutuamente (en
les en el cuerpo; ãiwë kë iha ya he mãrõkoshipra- la casa) se callaron; pë wakë pata parao totihio
m o u: me voy a hacer rapar la cabeza por mi her- tëhë wa rë niyaprapeiwei, ∞ha wa yõriyõrimotima,
mano mayor. wa prerayou (mit.): cuando el fuego arda bien, te
√prara√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 328
lanzarás en él (tu carne) crepitará por un buen introdujeron flechas con puntas de bambú en
rato y (así) te volverás gordo. el tensor de sus arcos (listos para disparar). 2
Con un vb. intr. y en negativo √praro√ tiene el
√prara√ [+ mt] sentido de: no ponerse a√, no llegar a√. t$ë yo-
V. √aprara√ rupraroimi: esto no llega a hervir; shawarakuri-
mi pë raropraroimi: los árboles shawakurimi no
prarara√ florecen; pë t$ë m@ harupraroimi totihiwë ha po-
V. maa* a prararaa@ repore a rã@ ha kuparun@ (mit.): el día no termina-
ba de llegar y el antepasado ya estaba despierto;
√prare√ [+ mt] t$ë pë he haruprarou ha maõn@ kõã ãsho pë m@ wa-
Des. vb., perf. de √pra√ [+ mt], acompaña obli- t$ërema (mit.): como no amanecía agotaron la
gatoriamente a un vb. trans.; en presencia de leña para calentarse. V. √apraro√
una F2 el alomorfo de √prare√ es √prar@√. hãtõ
ya nahi hõprarema: pulí el arco (= terminé de pu- √praroimi
lir el arco); t$oo ya t$ot$o pëprarema: corté el be- V. √praro√
juco; shamakoro ya hakaroprarema: partí en dos
la lechosa; ya t$ë auprarema: lo limpié comple- √praru
tamente; poo a ha hokërën@ morõ a pahetiprare- Des. vb., alomorfo de √prariyo en presencia de
ma (mit.): recogió el hacha de piedra y cortó a una F2.
Cachicamo en dos; ya t$ë hoprarema: lo escupí.
prata (esp. plata)
√prare√ (+ dir. o mod.) Dinero; moneda. prata hena: neol., billete de
Des. vb., alomorfo de √prariyo cuando esta de- banco.
sinencia es seguida por √yoru√ (dir.), vhv (dir.),
√kiri (dir.) o por √nowei (mod.). ëyëha kë a wãri prato (esp. plato)
hapa wawëprareyoruu kurei: aquí es donde apare- Plato.
ció por primera vez.
prat$et$e√
prariri√ vb. intr. t prat$et$ea@, inc.: batir las alas para
vb. intr. t prariria@, inc.: caer uno a uno espar- despiojarse (pájaro) [prat$et$a@, dur.1; prat$e-
ciéndose (frutos, flores, etc.) [p r a r i r a @, dur.1; p r a- t$ou, dur.2; prat$et$etou: hacerlo por un mo-
ririrariyou, perf. del inc.; prarirou, dur.2]. wakë pa- mento]. sin. V. yat$et$e√
ra@ shoaoma, wakë pata prariroma (mit.): el fuego
ai pëwë, wamak@ rãprãwë yai t$awë?: ¿ustedes, es- voltura en donde estaba encerrado); rõrõku ha-
tán de verdad despiertos?; maa kë mapë hõt$õ- m@ rë ya m@sh@ãk@ pata prëshëprou ha shoaron@,
t$õpramopë ha kõhõrõm@ shipë torarema: recogió hΩr∞ ya k@ ni hore totiha@ totihipariyoma (cha.): la
lombrices en un lugar en donde se alzaban pe- respiración me salió por el costado, y sentí el
ñascos. V. √pramo√ olor perfumado de las plantas mágicas. fp r ë-
shëshë√: mismo sentido, pl. suj. [prëshësha@,
prayoko√ dur.1; prëshëshou, dur.2]. õi kë a pata ∞yΩ prëshë-
vb. trans. t p r a y o k o a @, inc.: hacer mover la ve- shou ha kuparun@ (mit.): gotas de sangre chorrea-
getación al desplazarse [p r a y o k a @, dur.1; prayoko- ron por mucho tiempo del nido de abejas (de
rei, perf.; prayokou, dur.2]. la especie õ i); pët@ nak@ wait$eri prëshëshou shoa-
pariyoma (mit.): jejenes agresivos salieron (de su
prayuku√ nido). sin. V. he ha√prou
1 vb. intr. t prayukua@, inc.: distenderse, esti-
rarse hacia abajo (por el efecto de un peso o de prëshëshë√
una fuerza) [prakuka@, dur.1; prayukou, dur.2; V. prëshë√
prayukukei, perf.; prayukuprou, term.]. yãri nat$a
prayukuprou: la correa para transportar se esti- prëshëtëm@ (hsh)
ra. 2 vb. trans. t prayukua@, inc.: distenderse, V. poshotom@
estirarse hacia abajo; hacer ancha (una correa
para transportar) [prayukama@, dur., pl. obj.; pra- pre√
y u k u k e i, perf.]. 3 estado t prayukua, perf. est. 1 vb. intr. t prea@, inc.: engordar, desarrollar-
prayukuwë: estar distendido, estirado hacia se; aumentar, intensificarse; agrandarse, ensan-
abajo. mishi pë suhe u ka prayukuwë: las mamas charse (una cavidad) [p r e a a @, dur., pl. obj.; p r e-
de la gata están distendidas (está amamantan- prou, term.; prerariyo, perf., pl. suj.; prerayou,
do). sin. V. prehu√, preyuku√, p r i h ã √; ant. usutu√ perf. del inc.]. a preprao ha@omi: él no engorda
rápido; ka@ wakë ha ya ha yapon@, ya pata prera-
prëprëkë√ you kurei (mit.): me hice quemar en una hogue-
vb. intr. t prëprëkëa@: sentarse o ponerse en cu- ra, así fue como me puse gordo. fmaharishi
clillas con las piernas separadas y plegadas, es- preprou: tener muchas ganas de dormir. fn i-
tar en esa posición [prëprëkëkei, perf.; prëprëkëo: ni prea@: intensificarse (dolor). fwayu prea@:
ponerse o estar en esa posición]. shëtëwë, wa roo sentir con fuerza los efectos de una sustancia.
prëprëkëo mai (cha.): pequeño, no dobles las V. nini para√ 2 vb. trans. t prea@, inc.: 1. H a-
piernas (mantenlas separadas y rectas, como de- cer grande, fabricar grande un objeto; agrandar,
be colocarlas un novicio durante una inicia-
ción).
ensanchar (una cavidad). yama t$ëka premapë:
ensancharemos el hueco; shoape, wa t$ëka ha
prepar@n@: suegro, tienes que agrandar el hueco.
p
prërë√ 2. Hacer en gran cantidad; beber o comer en
1 vb. intr. t p r ë r ë a @, inc.: caer unos tras otros gran cantidad; dar, recibir o tomar una gran
[p r ë r ë @, dur.; prërërariyo, perf., pl. obj.]. raparimi cantidad de algo [prekei, perf.: preparar una
pë prërë@ siihehewë: los cambures raparimi caen gran cantidad de comida, regalar en gran can-
siempre unos tras otros (cuando están madu- tidad; prepei, perf.: recibir una gran cantidad;
ros). 2 vb. trans. t prërëama@: hacer caer obje- premarei, volver grande, ensanchar, agrandar,
tos unos tras otros [prërëma@, dur.; prërëmararei, hacer en gran cantidad; p r e p r a @, ponerse a√ (sen-
perf.]. sin. V. prariri√ tido 1); prerei, perf.: tomar o conseguir una gran
cantidad de algo]. kurat$a u prea@: beber una
√prërei (hra) gran cantidad de compota de plátano; tate uku
V. √përei. ya niya ha wayu fun@ ya kõõ kuprërei ta prea: come mucha compota de cambur.
(hra): tenía intención de participar en una ex- fhute prea@: llevar una carga pesada. p r e m a @:
pedición guerrera, por eso regresé para la casa. 1. Dur. de prea@. 2. Caus., hacer engordar, ha-
cer crecer (alimentando bien) [premarei, perf.
prëshë√ (sentido 2)]. 3 estado t prewë: 1. Gordo. wa
vb. intr. t prëshëa@, inc.: entrar o salir de pron- nak@ pata prewë ayawë yaiwë: tú, tienes realmen-
to; emerger de repente; estar por encima de; te dientes grandes; wãisip@ a wai hiima kuoma,
surgir; chorrear, exudar [prëshëprou, inc.]. ya rë prewë mai: el perro era pequeño, para nada
ikuowei ham@ kõpina a yëtëoma, nak@ ha prëshë- grande. 2. Todos, todos juntos; una gran can-
prarun@ ya rërërayoma: me acerqué a un lugar en tidad. prewë pëmak@ kõõpë: regresaremos todos
donde había un nido de avispas, éstas surgieron juntos; shereka yama he pë prewë tëararema: to-
bruscamente del nido y me puse a correr; ripu- mamos una gran cantidad de tallos de verada.
husiriwë kë a wai prëshëprou kupariyoma (mit.): fprehehe√: un poco gordo, en cantidad un po-
Carpintero verdoso apareció de golpe (de la en- co grande (mismas desinencias que pre√). sin. V.
preãkã√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 330
h a u h u √, no pre√, pata, p r a u k u √, preãkã√, propro- cesta estaba sin embargo aquí hace un momen-
k o √, prowëhë√; ant. V. ihirup@, kuwëta√, wãisip@ to; hãshimo wa nat$e rë hariprei: el huevo de ga-
llineta que cocinaste (en determinado momen-
preãkã√ to del día); kiha kë pë im@k@ him@o kuprei: es en
1 vb. intr. t preãkãã@, inc.: crecer un poco, co- esa dirección que él señaló con el dedo (para
menzar a crecer [preãkã@, dur.; preãkãprou, term.; mostrar); ya wã ma rë haprei: es lo que dije (ha-
preãkãrãyou, perf. del inc.]. hei tëhë ihiru a hapa ce un momento). V. √përei, √ r e i, √roi
preãkãã@: ahora el niño comienza a crecer. 2 vb.
trans. t preãkããma@: poner un poco gordo [preã- preipreim@
kãmarei, perf.]. 3 estado t preãkãwë: mediano, Zool., ranita (no id.). V. prueheyoma
un poco grande. pë henak@ pataa waikipariyoma,
preãkãwë kë henak@ het$o: las plantas ya estás prereima kë k@
grandes, los pecíolos están un poco gruesos; uhea Zool., serpiente, cuaima piña; Lachesis muta (Vi-
preãkãwë a ta hiyo: dame un anzuelo un poco más peridae). Es la serpiente venenosa más grande
grande. V. ihirup@, kuwëta√, pre√, prowëhë√, wãisip@ de la región. Su picadura suele ser mortal. Se en-
cuentra sobre todo en zonas montañosas. La
preãri (hsh) gente de río arriba (ora t$eri) la come. Prereima
Zool., venado matacán; Mazama americana era un hombre de los tiempos míticos; un día
(Cervidae). preãriãt$awë: hekura asociado al en que iba a su comunidad a visitar a los h e k u-
venado. V. sin. krokohorim@; V. haya ra y que no lograba pintarse el cuerpo de ma-
nera tan bella como Tragavenado, se enojó y
prehehe√ se transformó en serpiente.
V. pre√
pretipretim@
prehep@ Zool., pequeña ranita (no id.).
1 estado t prehep@: blando (ciertas sustancias,
ciertos frutos). fhãtõ nahi prehep@: arco que preyuku√
carece de rigidez. 2 vb. intr. t prehep@a@, inc.: 1 vb. intr. t preyukuaa@, inc.: colgar bajo o de-
ablandarse (ciertas sustancias, ciertos frutos) masiado bajo; aflojarse, distenderse [preyuka@,
[p r e h e p @ p r o u, term.; prehep@rayou, perf. del inc.]. dur.1; preyukou, dur.2; preyukuprou, term.; preyu-
3 vb. trans. t prehep@ama@: ablandar; esperar kurayou, perf. del inc.]. 2 vb. trans. t preyua@,
que unos frutos estén blandos para cosechar- inc.: colgar bajo; colgar, atar con una cabuya
los o comerlos [prehep@ma@, dur., pl. obj.; prehe- bastante larga, atar una curiara en el extremo de
prehu√
una cuerda bastante larga (para que la embarca-
ción pueda acompañar la subida o bajada de las
aguas durante la noche), amarrar una carga pa-
1 vb. intr. t prehuaa@, inc.: estirarse, distender- ra llevarla en la espalda con una correa bastante
se, aflojarse [p r e h u a @, dur.; prehuprou, term.]. 2 larga para que pueda colgar a una buena altura
vb. trans. t p r e h u a @, inc.: colgar algo con una (ni demasiado alta, ni demasiado baja) [preyuka@,
cabuya bastante larga [p r e h u k e i, perf.; prehuma@, dur., pl. obj.; preyukukei, perf.; preyukupra@: po-
dur., pl. obj.; prehupra@: colgar más bajo (algo nerse a√]. 3 estado t p r e y u k u a, perf. est.: correa
que estaba demasiado alto)]. fprehuhu√: aflo- para transportar que se puso muy floja, correa
jar un poco, distenderse, etc. (mismas desinen- para transportar distendida. preyukuwë: correa
cias que prehu√). 3 estado t prehua, perf. est. de transporte demasiado larga (fue hecha así).
p r e h u w ë: estar colgado bajo, se dice de una car- fpreyukuhu√: ser un poco largo, un poco flojo
ga que queda demasiado baja en la espalda. sin. (mismas desinencias que p r e y u k u √); sin. V. namo
prayuku√, p r e y u k u √, prihã√; V. hãtõ nahit$a pre- preyuku√, prayuku√, prehu√, prihã√; ant. usutu√
h u √; ant. usutu√
preyura
√prei 1 sus. t preyura: hielo; granizo. preyura kë pën@
Des. vb., pasado reciente (dentro del medio día ya haroa totihirayou kurei: me curé realmente
anterior al acto), se utiliza obligatoriamente gracias al hielo (colocado en mi cabeza). 2 es-
con un imperfectivo o un estado (implica la du- tado t p r e y u r a p @: frío, helado. 3 vb. intr. t pre-
ración: el desarrollo de un proceso o una acti- yurap@a@, inc.: enfriarse, ponerse helado [pre-
vidad, la duración de una postura o un estado). yurap@prou, term.; preyurap@rayou, perf. del inc.].
Esta forma, que supone un buen conocimien- sin. V. si ahi, wahatu√
to del pasado, acompaña obligatoriamente a
una de las formas de la modalidad epistémica. prihã√
mayep@ ya pë niya@ henãõ kuprei: esa mañana fui 1 vb. intr. t p r i h ã ã @, inc.: aflojarse, distender-
a cazar el tucán; yorehi a nohi kuoprei, heha: la se; estirarse, caminar unos tras otros y formar
331 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ √pro√
así una larga fila [priha@, dur.; prihãprou, term.]. prit$ot$o√ (hra)
hawë poshe kë wamak@ shaninia prihãã ha totihii- 1 vb. intr. t prit$ot$oa@, inc.: deformarse, poner-
kun@: caminen como chácharos, unos tras otros se duro como cuero, torcerse [prit$ot$a@, dur.1.;
en una fila larga (en silencio). prihãtou: atra- prit$ot$oprou, term.; prit$ot$orariyo, perf., pl. suj.;
sarse un momento a cierta distancia de los de- prit$ot$orayou, perf. del inc.; prit$ot$ou, dur.2]. 2
más. fhuu prihãõ: caminar a cierta distancia vb. trans. t prit$ot$oama@: dejar que se ponga
de los demás. 2 vb. trans. t p r i h ã ã @, inc.: aflo- duro como cuero, dejar que se deforme (por ne-
jar, atar, amarrar con una cabuya larga (una cu- gligencia) [prit$ot$ama@, pl. obj.; prit$ot$omara-
riara en la orilla, una carga para llevar en la es- rei, perf., pl. obj.; prit$ot$omarei, perf.]. 3 e s t a-
palda) [prihãkei, perf.; prihãma@, dur., pl. obj.; do t prit$ot$oa: estar parcialmente endureci-
prihãpra@: ponerse a√]. 3 estado t prihãã, perf. do o deformado. prit$ot$owë: estar totalmente
est. prihãwë: estar distendido, ser demasiado endurecido, torcido o deformado. pokorari kë k@-
larga o demasiado floja (correa para transpor- p@ wain@ kasha kë a r@p@ prit$ot$owë rë hokëp@rei-
tar). f prihãhã√: pl. suj. (mismas desinencias wei (hra) (mit.): las dos pequeñas perdices colo-
que p r i h ã √). sin. V. namo preyuku√, p r e y u k u √, p r e- radas recogieron una oruga endurecida y defor-
hu√, p r i h ã √; ant. usutu√ mada por la cocción. sin. V. tosheshe√, y õ r i k i √;
V. hãtõ nahi prit$ot$o√
primomo√
vb. intr. t primomou: empezar a ponerse gran- pr@r@r@√
des (pijiguaos) [primomorãyou, perf.]. rasha kë vb. intr. t pr@r@r@mou: precipitarse, converger
k@ primomou: los pijiguaos empiezan a ponerse rápidamente en la misma dirección; atropellar-
grandes. V. hãmo√, p a t a, wakë se al precipitarse hacia el mismo lugar [pr@r@r@kei,
perf.; p r @ r @ r a @, dur.1.; p r @ r @ r o u, dur.2]. pohoroa ana
priri√ hi upraopë ha poreri kë pë rë pr@r@r@kei (mit.): los
1 vb. intr. t priria@: colocarse de través [pririkei, antepasados se precipitaron hacia el lugar en
perf.; pririmou: tenderse de través en un chin- donde se encontraba un árbol de cacao; ihiru
chorro con alguien (con cuidado para no des- pë kiriri rë pr@r@r@mou: por temor, los niños se pre-
pertarlo); pririo: ponerse o estar tendido en dia- cipitaron atropellándose; waika kë pë pr@r@rou
gonal en un chinchorro; pririprao: quedarse un kõõhër@ma: otra vez los Waika se apresuraron a
momento tendido atravesado en un chincho- irse; maa kë pë pata rë pr@r@r@mou: llovía a cánta-
rro, estar acostado de través en el suelo, estar ros. V. m@ puhuru√
atravesado en un sitio de paso; priritao: quedar-
se mucho tiempo así; priritou: tenderse un mo- pr@s@pr@s@
mento de través en un chinchorro con una per-
sona (en la misma dirección que ella)]. e naha rë
hi pata priripraopë ha morõ a shi wãrioma: Cachi-
1 sus. t pr@s@pr@s@: paludismo. 2 vb. intr. t p r @-
s@pr@s@mou: temblar por enfermedad o frío; te-
ner paludismo. 3 estado t pr@s@pr@s@wë: tem-
p
camo no pudo pasar debido un árbol atravesa- blar naturalmente, temblar mucho tiempo (pa-
do. fpriri ham@, loc.: de través. 2 vb. trans. t ludismo, senilidad). V. hura
pririã@, inc.: poner de través, colocar transver-
salmente [pririkei, perf.; pririma@, dur., pl. suj.; √pro√ [+ mt]
pririparei, perf.: poner de través (en altura); p r i r i- 1 Terminativo de los verbos intransitivos que
p o u, dur.: guardar un objeto largo colocado atra- implican una transformación gradual (proce-
vesado sobre algo]. @s@ ham@ a kuo tëhë himo kë a so); su perfectivo es √prariyo y su forma general
pririparema, shereka kë k@ õkã@ piyëoma: una vez es: RV√pro√ (mt). riyëhë√a@, inc. (comenzar a po-
que estuvo en el árbol colocó su garrote a través nerse bello) friyëhë√prou (volverse bello, final
de las ramas, luego amarró sus flechas (para que de proceso). 2 Con los verbos que expresan un
no se cayeran); kaman@ yoroa a rë piriponowei, acto √pro√ puede indicar la voz media. k ã ã p r o u:
masi titia m@ rë hetukeiwei (hsh) (mit.): el que meterse en el agua; yëprou: volarse; wãhã yuprou:
guarda su cerbatana atravesada bajo el techo in- nombrarse a sí mismo. 3 Acompañado por una
trodujo en ella un dardo. 3 estado t priria, perf. negación √pro√ indica una imposibilidad. a ta-
est. pririprawë, pl. suj., disp. pririwë: estar de proimi: no está visible; ya toproimi: yo no lo lo-
través, estar dispuesto transversalmente. gro; rasha pë rõshiproimi: no se logra pelar los pi-
jiguaos; a wã hiriproimi: no se logra entender lo
prisimo√ que él dice; t$ë rukëproimi: no logro enganchar-
vb. intr. t prisimou: producir un ruidito seco lo. 4 Con ciertos verbos intransitivos que ex-
(insecto que se aplasta con las uñas). presan un acto, √pro√ indica una pluralidad de
sujetos. ukushi pë haprou: los zancudos entran;
priti! poreri pë it$opronomi pë ha kirin@ (mit.): los an-
Onom.: cabuya, cuerda, tensor de arco que se tepasados no bajaron de su chinchorro porque
rompe. tenían miedo; t$ë pë rë tuprariyonowei, moka kë
proãproãm@ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 332
pë kuaa@ shoaoma (mit.): los que treparon (a los se rápidamente, vaciarse cada vez; prokou, dur.].
árboles) se transformaron inmediatamente en pë rë mraa hãt$õkehër@@wei, pë yahip@ prokotariyo-
ranitas. V. √ o p r o √, √pra√, √prariyo ma (mit.): ellos desaparecieron a hurtadillas, su
casa se vació de pronto. 2 vb. trans. t prokoa@,
proãproãm@ (hra) inc.: vaciar [prokokei, perf.; prokoma@, dur., pl.
V. prõ≤prõ≤m@ obj.; prokopra@: ponerse a√]. 3 estado t proke:
vacío; volver con las manos vacías (de la cace-
proho√ ría, de la pesca). hapa proke kë ma kupramoma
1 vb. intr. t prohoa@, inc.: aflojarse, estar flo- (mit.): antaño los peñascos estaban vacíos (los
jo, suelto [prohoprou, term.]. t$ë prohoa@: esto se hekura no vivían aún en ellos); ai t$ë pë heniyom@
afloja (= esto va a desprenderse). 2 vb. trans. t proke rë kõprouwei: los otros regresaron con las
p r o h o a m a @: amarrar mal un paquete, atar con manos vacías de la larga cacería; õmawën@ hore-
un nudo mal apretado (p r o h o k e i, perf.; p r o h o p r a- hore proke kë t$ë henak@ raekema (mit.): Õmawë
m a @: dejar aflojarse, dejar que se suelte (por ne- sacudió ramas sin frutos (= vacías) para enga-
gligencia)]. 3 estado t prohoa, perf. est. sin. ñarlo; pë yahip@ proke praa kupe: la casa de ellos
V. prohororo√, p r o r o √; ant. ãk@k@√, prohororo√ (a la orilla del río) está desierta; yãno a proke ha
t$ë kõprou rë kukeiwei: ellos llegaron a una casa
prohoho√ en la que no había nadie; proke kë t$ë urihi praa
1 vb. intr. t prohohoa@, inc.: aflojarse (nudo) hëa kupe: la selva está ahora vacía (después de la
[prohoha@, dur.1; prohohoprou, term.; prohohora- partida de alguien). prokoa, perf. est. proko-
y o u, perf. del inc.; prohohou, dur.2]. 2 vb. trans. tao: en f yãno a prokotao: vivienda parcial-
t prohohoama@: fijar, atar, amarrar con un nu- mente vacía (vivienda cuyos habitantes partie-
do o un lazo muy apretado [prohohokei, perf.]. ron a trabajar fuera). sin. V. mãrõkõ; ant. V. he
3 estado t prohororoa: estar firmemente ata- raho√, m a n @ k @, pët@√
do, estar amarrado por una cabuya muy apre-
tada. prohohowe√ (+ neg., la más frecuente es prõõm@
prohohowemi): 1. Estar amarrado por un nudo Zool., paloma; Columba sp. (Columbidae).
muy apretado. 2. Duro, coriáceo. “t$ë prohoho-
wemi ha ya t$ë ha ta t@rata@”, a kunomi: no se ha- proproko√
bía dicho a sí mismo que los frutos eran suma- 1 vb. intr. t proprokoa@, inc.: engordar; inflar
mente duros y que era mejor renunciar a ellos. [p r o p r o k a @, dur.1; p r o p r o k o p r o u, term.; proprokou,
sin. V. hihu√, y i i √; sin. V. ã k @ k @ √, a t ë t ë √; ant. p r o- dur.2]. 2 vb. trans. t proprokoama@: hacer en-
h o √, proro√ gordar, inflar algo. sin. V. p a t a, t $ o r o r o √; ant. V.
p √prohoro√
Des. vb. compuesta por el terminativo √pro√ y el
ãsi, ihirup@, wãisip@
prore
locativo vhv√ro√ (hacer algo al llegar). weti të V. proro√
ha wa yurip@ hõã ishiprohorou tarei (hsh): ¿por
qué dejaste quemar los pescados a tu regreso? proro
Zool., nutria; Lutra longicaudatus (Mustelidae).
prohororo√ prõrõriyoma: mujer muy hábil para atrapar pe-
1 vb. intr. t prohororoa@, inc.: aflojarse [p r o- ces en una pesca colectiva. prõrõriyoma kë a pa-
hororoprou, term.]. 2 vb. trans. t prohororoa@: ta yaio (lamento funerario): ella era muy hábil
hacer un nudo mal apretado. 3 estado t pro- para atrapar los peces.
h o r o r o a, perf. est. sin. proho√, prohoho√, proro√;
ant. ãk@k@√, atëtë√ proro√
1 vb. intr. t p r o r o a @, inc.: volverse bambolean-
prohu! te, aflojarse, dejar de estar firmemente ajusta-
Expr., llegar a una vivienda, llegar a destino. do [p r o r o p r o u, term.; prorotou: aflojarse rápido o
shapono ha, prohu!: ¡llegamos al shapono!; ha- regularmente]. 2 vb. trans. t proroa@, inc.: vol-
pa a rë për@praiwei a shapono ha, prohu! yamak@ ver bamboleante, aflojar una atadura o un nu-
kuu: llegamos a la vivienda en la que él vivía do, sujetar en forma floja [prorokei, perf. del
antes. inc.; proroma@, dur., pl. obj.; proropra@: ponerse
a√]. 3 estado t proroa, perf. est. prore: estar
proke bamboleante, estar flojo, no estar sujeto con fir-
V. proko√ meza; estar vacilante, no sostenerse en las pier-
nas. nak@ prore ha ukërarun@ e t$ë k@ hipëkema
proko√ (mit.): se quitó sus dientes flojos y se los dio.
1 vb. intr. t prokoa@, inc.: vaciarse [prokoprou, fyoka prore: la puerta no está sujeta; la puer-
term.; prokorayou, perf. del inc.; prokotou: vaciar- ta no está cerrada.
333 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ pruka
prouhu√ prueheyoma
1 vb. intr. t prouhua@: atropellarse, precipi- Nombre dado a la mujer de Baba en el mito so-
tarse. 2 vb. trans. t prouhua@: plantar, sembrar bre el origen del fuego. Ella regalaba orugas cru-
o transplantar en una superficie pequeña [prou- das y trató de apagar el fuego meándolo por
h u k e i, perf.]. encima en el momento en que le fue robado a
su esposo. Es la ranita preipreim@. V. iwa
prõ≤prõ≤m@
Zool., anuro; Hyla boans (Hylidae). sin. prõã- prueke√
prõãm@ (hra) 1 vb. intr. t pruekou, frec.: instrumento filo-
so fabricado con acero de mala calidad, cuyo
prot$o
1 onom. t p r o t $ o !: ruido que hace una cerba-
tana al soplarla para lanzar un proyectil o sus-
filo se tuerce cada vez que choca con un obje-
to un poco duro (cuchillo, hacha, etc.). 2 vb.
trans. t pruekeãma@, caus.: dañar o torcer el fi-
p
tancias maléficas en dirección a alguien. a hu- lo de un instrumento filoso. 3 estado t p r u e k e-
map@ rëprou tëhë, prot$o! nãrõriwën@ a horaprare- w ë: no cortar, tener el filo mal afilado, torcido
ma (mit.): en el momento en que dio vuelta la o dañado.
espalda, Rabipelado le lanzó con una cerbata-
na un dardo con sustancias mortales. 2 vb. pruka
trans. t prot$omou: lanzar sustancias maléficas 1 adv., numeración t p r u k a: más de dos; plu-
soplando con una cerbatana [prot$omorayou, ral; muchos, en gran cantidad; muchas veces,
perf.; prot$oprot$omou, it.; prot$oprot$omorayou, a menudo. pruka ya hipëkema: regalé muchos;
perf. de prot$oprot$omou]. õkã pën@ wa pehi shë- maa a pruka kema: llovió mucho; pruka a hika-
yëa@ mahei, t$ë pë wãri prot$oprot$omorayou: si se r i m o u: él trabaja a menudo (mucho) en los co-
hubiera tratado de brujos (õ k ã) ellos no te hu- nucos; t$ë m@ haru tao pë puhi ha kun@, matohi
bieran echado nada, se hubieran limitado a lan- pruka pë hoyaremahe (mit.): creyendo que así se
zarte dardos envenenados (con una cerbatana). haría de día, botaron muchos objetos persona-
sin. V. h o r a √; V. h ë r @, õkã les; ai pë pruka kua waikia: ya hay muchos; k õ-
pinan@ pruka yamarek@ tikararei: fuimos picados
prowëhë√ por muchas avispas. 2 vb. intr. t prukaa@, inc.:
1 vb. intr. t prowëhëa@, inc.: crecer, engordar volverse numerosos, crecer en número [p r u k a-
hasta alcanzar un tamaño mediano; pasar de prou, term.; prukarariyo, perf.]. 3 vb. trans. t
un tamaño grande a un tamaño mediano, redu- prukaa@: tomar, dar o recibir muchos objetos
cirse de esa forma [p r o w ë h a @, dur.1; prowëhëprou, o muchas partes de un alimento [prukakei, perf.:
term.; prowëhërayou, perf. del inc.; prowëhou, tomar; prukapei, perf.: recibir; prukarei, perf.: to-
dur.2]. prowëhamou: objeto al que se le pue- mar, obtener]. pruka@, it.: ser curado varias ve-
de dar un tamaño mediano o más bien grande. ces seguidas por un chamán; ser solicitado va-
2 vb. trans. t prowëhëa@, inc.: fabricar algo bas- rias veces seguidas por un paciente que uno cu-
prukima ãsi Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 334
timos no pudieron dormir en toda la noche (es- rojo claro; ishi puhi ehep@: negro claro. 2 vb.
taban afectados por la voluntad de sus futuros intr. t puhi ehep@a@, inc.: tener mala cara (ya
asesinos). puhipou, dur.: 1. estar convencido, sea por enfermedad o por estar preocupado)
tener la certeza. hãyõkõma a kua ya puhipoma: [puhi ehep@prou, term.]. sin. pufi rumaha√ (hra);
tenía la certeza de que él tenía un hacha. 2. l a- ant. m@ hutë√; V. ehep@, puhi @k@h@√, puhi riyëhë√
mentar, extrañar. nape, yare puhipou mai (mit.):
madre, no me extrañes (si desaparezco). sin. V. puhi ha@√
nohi iyo√, puhi no hushu√ puhipoyou, rec.: esti- vb. intr. t puhi ha@mou: reflexionar, cuestio-
marse, quererse en forma recíproca (hsh) [pu- narse, preguntarse qué es lo que uno va a hacer,
hiporayou, perf.]. estar indeciso [puhi ha@morayou, perf.]. sin. V.
puhi wetinaha√mou
puhi ahayë√
vb. trans. t puhi ahayëa@: tratar de recordar al- puhi haru√
go, buscar en la memoria [puhi ahayëprama@, 1 vb. intr. t puhi haruprou: enloquecerse, an-
caus.: ayudarle a alguien a acordarse de algo; gustiarse [puhi haruprama@, caus.]. pë n∞∞ kë t$ë
puhi ayayëprou: acordarse, recordar]. sin. puhi puhi haruprou yaionowei: su madre estaba real-
hatukë√, t a e √; ant. V. puhi mra√ mente angustiada. 2 vb. trans. t puhi haru-
ma@: angustiar, provocar desazón; aterrar, es-
puhi ahi√ pantar [puhi harumarei, perf.]. puhi haruo: es-
1 estado t puhi ahi: sentirse mal (física o psi- tar celoso. sin. V. puhi haruhu√, puhi hõri√
cológicamente), estar sin ánimo, tener la men-
te nublada; estar anormalmente distraído o im- puhi haruhu√
prudente. 2 vb.intr. t puhi ahia@, inc.: sentir- 1 vb. trans. t puhi haruhua@, inc.: preocupar-
se mal (física o psicológicamente) [puhi ahiprou, se por alguien [puhi haruha@, dur.1; puhi haru-
term.]. wa maharimou tëhë maharirin@ wa puhi h o u, dur.2; puhi haruhuprou, term.]. t$ë pë puhi
a h i m a r @: cuando tienes una pesadilla, el que ha- pruka haruhuprou rë shoarayouwei: sintieron en-
ce que tengas una sensación extraña es el espí- tonces una gran preocupación (por sus hijos).
ritu de los sueños. sin. V. kuyë√, puhi ehep@ 2 estado t puhi haruhua, perf. est.: estar preo-
cupado por alguien. V. puhi haru√
puhi ait$a√
vb. trans. t puhi ait$aa@: cambiar de opinión, puhi hatukë√
renunciar (a una demanda, una deuda, una agre- 1 vb. intr. t puhi hatukëa@, inc.: curarse, sentir-
sión); hacer una cosa diferente de la que en un se mejor [puhi hatukëma@, caus.; puhi hatukëprou,
comienzo había pensado hacer. yãwãriyoman@
ware shi ha wãrimar@n@ ya puhi ait$aa ta totihipe:
como la mujer yawari me nubló la razón, voy
term.; puhi hatukërayou, perf. del inc.]. sin. h a r o √,
owëhë√ 2 vb. trans. t puhi hatukëa@: acordarse,
recordar [puhi hatukëama@, caus.: recordarle algo
p
a hacer otra cosa; a wã rii ha okeheataran@ a pu- a alguien]. puhi hatukë@: despertar, tomar con-
hi rii ait$aatarouwei a rii ma rë kui: dejó de estar ciencia del mundo exterior, comenzar a saber
enojado y por eso renunció a vengarse. sin. V. comportarse (niño pequeño) [puhi hatukërayou,
puhi asimo√, t @ r a √; V. wã shi hiro√ perf.]. sin. puhi moyawë√; ant. puhi mohõti puhi
hatukëo: acordarse de. wa puhi hatukëopë: tú te
puhi asimo√ acordarás de esto [puhi hatukëkei, perf.]. puhi ha-
vb. trans. t puhi asimoimi: no renunciar nun- tukëpra@ [+ neg.]: no acordarse, no recordar más
ca a una venganza o agresión. puhi asimopimi: (algo concreto y específico). ai t$ë pë rii ha a kõ-
matar sin vacilar. wamak@ puhi no hõã asimopi- mima, yo puhi hatukëpra@ ha maõn@ (mit.): él gritó
mi: por más que ustedes tengan fama de ser ca- para llamar a los demás porque ya no se acorda-
paces de matar (somos capaces de defendernos). ba más del camino. 3 estado t puhi hatukëa,
puhi asimou: renunciar a una agresión o una perf. est. puhi hatukëwë: 1. Ser advertido, razo-
venganza [puhi asimorayou, perf.]. V. puhi ait$a√ nable; ser hospitalario, respetar las reglas socia-
les, ser atento con los demás. sin. puhi ta√o; ant.
puhi ayo√ puhi mohõti 2. Ser consciente, darse cuenta lúci-
vb. trans. t puhi ayou: renunciar a una visita damente de una situación. fpuhi hatukëwë [+
o un viaje (recordando lo lejos que está o lo fí- neg.]: 1. estar subyugado, estar hechizado o em-
sicamente duro que es). brujado. 2. no darse cuenta de la situación en la
que uno se encuentra, no ser consciente de lo
puhi ehep@ que ocurre. a puhi hatukëwemi ma kui, hawë kama
1 estado t puhi ehep@: 1. tener mal semblante; t$eri pë riham@ a huu kuo pëtaoma: él no se daba
sentirse mal; tener preocupaciones. wa puhi cuenta para nada de lo que ocurría y pensaba
ehep@: tienes mal semblante. 2. estar descolori- que estaba en casa. puhi hatukëprawë, pl. suj.,
do, tener una tez clara o pálida. wakë puhi ehep@: disp (sentido 1 de puhi hatukëwë). ant. puhi mra√
puhi he t$arëhë√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 336
puhi ku√
vb. trans. t puhi kuaa@: sentir, experimentar.
V. puhi hatukë√, puhi ta√; ant. mohõtu√, nohi mo-
h õ t u √, puhi mohõtu√, puhi mra√ p
weti naha kë wa puhi kuaa@ ha ta kupëre yë ë?: puhi moyawe
¿qué es lo que sentiste? puhi kuo: estar enamo- V. puhi moyawë√
rado. puhi kuprarou: recordarse de algo que
uno tenía que hacer. “waiha tao”, hãshimo kë wa puhi mra√
puhi kuprarou no yaionowë (mit.): “lo haré más 1 vb. intr. t puhi mra@, dur. o frec.: 1. Dur. de
tarde”, eso es lo que debió pensar la gallineta. puhi mraa@. 2. Ser imprudente; ser despreocu-
puhi kuu: creer, pensar [puhi kutou: ponerse pado. 3 . Estar estupefacto, quedarse clavado de
a√]. wa puhi kuu ma mai: tú no piensas eso en estupor en el sitio [puhi mrama@, caus.]. puhi
verdad; “ya t$ë ta m@praa@ sho”, hõrõnãm@ rë a pu- mrakei, perf.: dormirse. 2 vb. trans. t puhi
hi ha kun@ (mit.): “voy a ir a echar una mirada”, mraa@, inc.: olvidar [puhi mraama@, caus.; puhi
se dijo Hõrõnãm@; “shoriwë iha ya t$ë ta wãri- mra@, dur.; puhi mrarayou, perf.]. puhi mra@,
praatu sho”, pë hekamap@ e puhi kuma: “le voy a frec.: 1. Omitir respetar las reglas de la hospi-
preguntar inmediatamente a mi cuñado”, pen- talidad o de la cortesía. yaro ya pë taei tëhë, ha-
só el yerno. V. k u √, p u h i, puhi @m@k@√ ma pë kõprou tëhë, wamak@ puhi mra@ mai, tate
wama uku tua heapa: si llegaran visitantes en
puhi kuu kãi për@√ mi ausencia, mientras estoy de cacería, no se ol-
vb. trans. t puhi kuu kãi për@o: reflexionar. viden las reglas de la hospitalidad, cocinen (pa-
ra ellos) compota de cambur. 2. Perder la razón;
puhi maamaamo√ (hsh) estar perturbado, desconcertado [puhi mrama@,
V. puhi mra√tamratamo√ caus.]. puhi mratamratamou: 1. Tener pérdi-
das de memoria; perder conciencia por instan-
puhi m@ yapa√ tes (luego de una enfermedad, por una mordi-
1 vb. trans. t puhi m@ yapaa@, inc.: preocu- da de serpiente). yahi ham@ ya kõprou he yatira-
parse por el destino de una persona [puhu m@ ya- yoma, ya puhi mratamratamou ha shoaparun@:
puhi mratamrata√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 338
llegué, a pesar de todo, a la casa y allí comencé tengo los dedos entumecidos. sin. V. puhi mo-
a tener pérdidas de conciencia. 2. Estar regu- hõtu√, puhi mra√, si potete
larmente entumecido, tener una parte del cuer-
po que se entumece regularmente. ya im@k@ pu- puhi ohota√
hi mratamratamou: se me entumecen las manos 1 vb. trans. t puhi ohotamou: llorar (a un
regularmente. sin. puhi mratimratimou puhi muerto); llorar en ausencia de los padres (niño
mratimratimou: V. sin. puhi mratamratamou. pequeño). 2 estado t puhi ohote: estar de due-
puhi mratou: olvidar temporalmente; perder lo (y llorar regularmente a un muerto). hayë e
un momento la conciencia; dormirse un rato; puhi kãi ohote ta kõã ha@a (lamento funerario):
hacer algo involuntariamente; hacer por un regresa pronto entre nosotros a llorar la muer-
instante abstracción de la situación en la que te de nuestro padre (lit.: de mi padre).
uno se encuentra. t$õt$o pëpra@ ta ha@ro, wa pu-
hi ha mratarun@: corta el bejuco y no te preocu- puhi ohote
pes de lo que vaya a ocurrir; tëpëriwë kë a puhi V. puhi ohota√
ha mratarun@, a hõhõruãmoma (mit.): Oso hor-
miguero se durmió un momento y se puso a puhi õki
roncar; ya im@k@ puhi mratariyoma: lo solté de 1 estado t puhi õki: estar triste (en ausencia de
forma involuntaria. 3 estado t puhi mrata- una persona amada). 2 vb. trans. t puhi õkii:
mratawë: tener lagunas de memoria (de ma- ponerse triste cuando una persona amada se au-
nera habitual). sin. puhi mratimratiwë // sin. p u- senta [puhi õkima@, caus.; puhi õkirayou, perf.].
fi mra√ (hra), puhi ma√ (hsh); V. nohi mohõtu√; sin. V. puhi iyo√, puhi no hushu√
ant. puhi hatukë√, puhi moyawë√, puhi ta√
puhi oshe√
puhi mratamrata√ estado t puhi oshetao: ser inmaduro (en la ma-
V. puhi mra√ nera de pensar o comportarse). V. oshe
3 estado t puhi tawë: ser un sabio, una perso- sentirse totalmente bien, sentir satisfacción o
na advertida. sin. V. puhi hatukë√, puhi moyawë√; dicha, estar contento]. t$ë puhi wãri rë totihita-
ant. puhi mohõti riyoma, a tipëa shoakema: sintió dicha y se sentó
al borde del chinchorro. 2 estado t puhi toti-
puhi tae√ hitawë: estar radiante, feliz; sentirse bien (men-
vb. trans. t puhi taea@, inc.: reflexionar, bus- talmente o físicamente). sin. V. puhi topra√, shi
car una solución; buscar en la memoria [puhi topra√, shi tohihita√; ant. puhi wãrihi√
t a e i, dur.; puhi taeprou, term.: recordarse (luego
de haber revisado en la memoria), encontrarle puhi t$a√
solución a una dificultad; puhi taerayou, perf. vb. trans. t puhi t$aa@: frotar y acariciar a un
del inc.]. sin. puhi aaya√, puhi hu√, puhi @m@k@√ hombre (o un perro) para que se vuelva buen
cazador (cha.) [puhi t$aparei, perf.]. puhi t$a-
puhi tikro√ m a @: inquietarse, preocuparse; hacer dudar; ha-
V. puhi tikroho√ cer reflexionar. pë t$ë pë rii no wãrõwë ohë@ toti-
hia: “weti kë ya t$ë k@ ta wamar@wë?”, t$ë pë puhi
puhi tikroho√ rii t$ama@ totihio ma rë kui: cuando realmente no
1 vb. intr. t puhi tikrohoa@, inc.: 1. Poner un queda nada de comer (uno se pregunta): “¿con
semblante enfurruñado, adoptar un aire serio qué los voy a alimentar?”, y eso preocupa. V.
u odioso, adoptar un aire enojado. 2. Saciarse puhi hu√, puhi @m@k@√
[puhi tikroha@, dur.1 o frec.; puhi tikrohoama@,
caus. (sentido 1); puhi tikrohoprama@, caus. (sen- puhi uhuti
tido 2); puhi tikrohoprou, term. (sentido 2); puhi V. puhi uhutu√
t i k r o u, dur.2]. wa puhi tikrou?: ¿estás saciado?;
yãnoãm@ pë t$ë pë pufi wãri hore tikroha@ si ihehe- puhi uhutiti√
wë (hra) (way.): los Yãnomãm@ siempre ponen V. puhi uhutu√
un semblante enfurruñado. 2 estado t puhi ti-
k r o h o a, perf. est. puhi tikrohowë: 1. Estar sa- puhi uhutu√
ciado. 2. Tener un aire odioso, enfurruñado o 1 vb. intr. t puhi uhutua@, inc.: dejarse ganar
preocupado; poner un semblante serio. epena a por la desesperación; sentir una profunda tris-
no wayuop@ a m@mou puhi tikrohowë: el alucinó- teza [puhi uhutuprou, term.; puhi uhututou: sen-
geno parece fuerte, su cara se puso seria. sin. tir de pronto una gran tristeza]. pë ihirup@ kë e
V. p ë t @, puhipë ushuhu√ puhi uhutua@ ma përan@, pë n∞∞ e kea shoamapare-
mahe (mit.): fue inútil la desesperación del hijo,
p 1. puhi topra√
1 vb. intr. t puhi toprao: regocijarse, estar sa-
tisfecho, sentir felicidad o contento [puhi topra-
ellos echaron a su madre al agua. 2 estado t
puhi uhuti: estar desesperado; estar profunda-
mente triste. fpuhi uhutiti, pl. suj. (mismas
kei, perf.; puhi toprarou, dur.]. a puhi toprarotii desinencias que puhi uhutu√). V. puhi iyo√, puhi
y a i o m a: él estaba realmente contento; yuri ei kë no hushu√, uhutu√
a pata kuaatayoma ware a rë topë@wehei, ya puhi
rë topraropërei (hsh): ellos me habían ofrecido puhi upra√
una porción grande del pescado que había y me estado t puhi upraa: ser valiente. puhi upraa
sentí satisfecho. 2 estado t puhi topraa, perf. [+ neg.]: ser un cobarde, no vengarse nunca (la
est. sin. V. puhi totihi√, shi topra√; V. topra√ forma más frecuente es puhi upraami). “y a h ë k @
puhi wãri upraami ta wawëtotan@”, a wã hore wã-
2. puhi topra√ ri rë hirimohe (way.): “sin ninguna duda esos dos
Verbo con función adverbial: tener ganas de. son unos cobardes”, eso es lo que oí decir de us-
yuri ya pë kãã@ puhi toprao: tengo ganas de ir a tedes. sin. V. kiri; ant. V. wait$eri f puhi kãi
pescar; weti kë t$ë pë no pëshiri ha wamare shë@ upraa@: llorar a un muerto. t$ë pë puhi kãi upraa@
puhi ha topraon@: ¿qué es lo que nos reprochan tëhë refariwë e kõpema (mit.): Tuqueque llegó en
para tener ganas de matarnos?; ya huu puhi to- el momento en que lloraban al muerto. fpuhi
p r a o m a: yo tenía ganas de ir. kãi uprao: no vengarse, no cumplir con la ven-
ganza de sangre; no reaccionar frente a una
puhi totihi√ agresión. V. no m@ã po√, no m@ã të√, upra√
V. puhi totihita√
puhi wahu√
puhi totihita√ vb. intr. t puhi wahua@, inc.: curarse, mejorar-
1 vb. intr. t puhi totihitaa@, inc.: sentirse bien se (estado de salud) [puhi wahuprou, term.]. p u-
(físicamente o mentalmente); alegrarse [puhi to- hi wahutou: andar un poquito mejor durante
tihitaprou, term.; puhi totihitarariyo, perf.; puhi un tiempo y luego volver a empeorar. sin. V.
totihitatou: sentirse bastante bien; puhi totihitou: haro√, o w ë h ë √; V. wahu√
341 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ puhi yopra√
pukatu√ (hra)
Gruta, cavidad en la roca. V. ka
purinama
V. pëkatu√ purinama: chamán muerto (en un discurso ce-
remonial o en una conversación que gira alre-
puku ma (hsh) dedor de la muerte). purinama usi: bot., caña
puku ma: fruto del árbol puku mahi. Pl. puku cultivada; Olyra cardifolia (Poaceae). Flauta, tu-
m a k @. puku mahi: bot., árbol de la familia de las bo para inhalar alucinógenos o cerbatana para
Lauráceas. Pl. puku mahik@; sin. shirihari mahi lanzar sustancias maléficas fabricadas con esa
caña. nakami, purinama usi ta poima, epena ya
pukumari shi ta koa@ ha@o: hija mía, traeme mi tubo para que
Zool., anuro; Leptodactylus bolivianus (Lepto- inhale pronto el alucinógeno.
dactylidae). Pl. pukumari shik@. Es comestible.
Los Yãnomãm@ atrapan a estos sapos al comien- puriwa
zo de la estación de lluvias, cuando éstos se reú- puriwa: elemento decorativo rojo vivo que en-
nen en las lagunas para acoplarse. sin. p u k u m a- tra en el atavío de los h e k u r a. pei, shëtë, puriwa
ri ãshi (hsh), prukumari shi (hra). a reãã wã rë par@imi yë! (iniciación): hijo mío,
aquí llega el zumbido que precede (y anuncia)
pukunama nasik@ (hsh) la llegada del p u r i w a. puriwa henak@: hojas del
V. prukunama nasik@ árbol puriwa hi. puriwa hi: árbol sobrenatural
de color rojo sangre, pertenece al mundo sobre-
pukuye ãsi natural de los h e k u r a. Los pájaros moi si se po-
Zool., tábano, pegón (no id.). Pl. pukuye ãsik@. san allí en gran número. puriwatoriwë: hekura.
sin. prukima ãsi (hra); V. warë ãsi Su origen parece estar relacionado con la trans-
gresión de prohibiciones referidas a la sangre;
puo (hra) dos relatos lo evocan: en un mito un hombre
V. poo (2) que cazaba marimondas se transformó en roca
343 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ puu sik@
r
ra√ rë t$ë pë taei rë shoatariyonowei (mit.): Jaguar bus-
1 vb. trans. t r a a @: 1. Obstruir, cerrar: cerrar una caba a los Yãnomãm@ mientras el pueblo de los
salida, una puerta; cubrir; interponer. yoka raa@: arrendajos estaba escondido; werehi a ma rora
cerrar una puerta, obstruir una salida; yoka ta tëhë, a ma hiitara tëhë: y sin embargo el loro es-
rak@: cierra la puerta. 2. Ceñir en la cintura [r a k e i, taba encaramado allá, estaba en la punta de su
perf.; r a p o u, dur.: mantener cerrada (una puerta, palo. √rahari: distancia + enfrente o río arriba.
una salida), llevar en la cintura; rapra@: cerrar una Des. vb. compuesta de los morfemas √ra√ ( d i s-
salida con troncos o trozos de madera (repetición tancia) y vhv (enfrente o río arriba): estar situa-
del gesto)]. wayuko ya raa@: me pongo un guayu- do enfrente o río abajo, a cierta distancia del lo-
co; pei koroku ham@ e sik@ wai raa shoketea totihike- cutor. kihi a rë kurahari: el que está allá; kihi he-
ma: le envolvió la tela alrededor de la cintura; w a- nak@ rë hawërahari: allá, enfrente, allá en donde
yuko ya rapou: llevo un guayuco; wayuko yãpishi- las hojas son anchas; hei hiporo ya k@p@ he rë ti-
p@ pë rapohe: ellos llevan guayucos deshilachados. pëtëa kë a kurahari (mit.): somos dos nidos de
2 estado t raa, perf. est. warasi raa: la herida es- miel hiporo colocados uno junto a otro (río arri-
tá cubierta de una costra. r a p r a w ë, pl. obj., disp. ba, enfrente); kihi a rë yãrãhãri, ∞h∞ rë kamiyë kë
yoka raprawë: las puertas (las entradas) están ce- yahëk@: soy el hermano del que cuelga allá, en-
rradas. 3 sus. t raamotima: guayuco femenino frente. √rai: distancia + modalidad epistémica.
de algodón (lit.: la cosa que se lleva alrededor de √rakiri: distancia + allá, río abajo. e sik@ rukëa
la cintura). suwë pën@ raamotima k@ rapou: las mu- shoaa kurakiri (mit.): su piel está todavía engan-
jeres llevan guayucos de algodón. sin. për@s@ (hsh) chada (río abajo). √rarei: Des. vb. compuesta del
// V. henak@* raa@, he ra√, ka kahu√, ka ra√, rë√ morfema √ra√ (distancia) y de √rei (pasado leja-
no). miha heãhãtu kë pë praa kurarei (mit.): por
rã√ allá hay terrenos movedizos (yo los vi hace
1 vb. intr. t r ã @: despertarse [rãmã@, caus.: des- tiempo). √rati: distancia + duración. hãshimo no
pertar a alguien; rãmãrei, perf. del caus.; rãõ: porep@ pë mamo rë yakëmarati (mit.): la gallineta
quedarse despierto; rãprãmã@, caus., pl. actos: seguía distrayendo la mirada de los espectros.
despertar a varias personas; r ã p r o u, pl. suj.; rãrã- √ratu: alomorfo de √rati en presencia de una F2.
y o u, perf.; r ã t ã ã @, it.; rãtou: despertarse un mo- √rawë: des. vb. compuesta de √ra√ (distancia) y
mento]. a wãri rãtãõma ma kui, pë t$ë haru owëa@ de √wë (estado, duración), esta forma va acom-
totihioima@ tëhë a puhi mratariyoma: se quedó lar- pañada obligatoriamente por una frase o una
go rato despierto, pero, al acercarse la mañana, se oración interrogativa. weti kë wa tuyë@ ta kura-
durmió; ihiru pëwë, pë rãprou kõõ ta ha@o: despiér- wë?: ¿sobre qué estás golpeando? V. √piyë√
tense rápido, jóvenes; pë t$ë m@ harupraroimi toti-
hiwë ha, porepore a rã@ ha kuparun@ (mit.): no ama- 2. √ra√
necía y el Yãnomãm@ se despertó; a wãri rãã ta Morfema, con un verbo transitivo, indica que el
h a @ r @: apúrate a despertarte. 2 vb. trans. t r ã p o u: resultado consiste en varios objetos; con un
esperar un acontecimiento quedándose despier- verbo intransitivo, indica una pluralidad de su-
to. hei kë a titi rë kui, a nohi a rãpohen@, a nohi pru- jetos, con ciertos verbos es un intensificador (ej.
ka rãpou totihiowehei (way.): esta noche, ellos es- kiri√). √ra√ está siempre seguido por un perfec-
peran que se acabe, son muchos los que se que- tivo: √rare√ con un VT o √rariyo con un VI. 1
dan despiertos esperando que se acabe. 3 estado √ r a r e √: compuesto de √ra√ (pl. act., obj. o suj.)
t r ã ã, perf. est. wa rãã shoaa rë a kure?: ¿estás to- y de √re√ (perfectivo), esta desinencia aparece
davía despierto? rãprãwë, pl. suj., disp. wamak@ solamente con los VT. yahetipa pën@ yare tiheki-
rãprãwë yai t$awë?: ¿están ustedes despiertos? rarei kuhe: los tembladores me dieron varias des-
cargas; pë yesin@ yãã henak@ t@r@rarema: su suegra
1. √ra√ fue a recoger hojas; yãkum@ totihiwë kõã ãsho pë
Morfema, locativo: estar situado a cierta distan- h@t@t@araremahe (mit.): pasó mucho tiempo an-
cia. ãyãkõrãn@ kë pë ma it$ëra tëhë @ran@ yãnomãm@ tes de que agotaran la leña. V. √arare√, √ m a r a-
345 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ rahaka
r rahaka het$o
V. rahaka
vb. intr. t rahirahimou: tiritar; temblar de fie-
bre; darle a uno convulsiones. V. hu√u rahira-
hiwë; sin. V. pr@s@pr@s@mo√, yat@yat@mo√
rahaka posi ka
V. rahaka raho√
1 vb. intr. t rahoa@: pegarse a algo [rahokei,
rahara perf.]. 2 vb. trans. t rahoa@: colocar dos obje-
Monstruo acuático de gran tamaño que se pare- tos uno contra el otro [rahoakei, perf. pl. obj.;
ce a una gran anaconda. Posee patitas y vive rahokei, perf.]. sin. V. r e h o √; V. he raho√, im@k@ ra-
en los pozos de agua, a menudo a la orilla de los hoa@,
ríos. Puede ser amistoso y otras veces hostil. En
este último caso, puede tragarse a los humanos rahumo√
que se arriesgan acercándose demasiado a él. V. nowã rahumo√, wã rahumo√
Se lo suele encontrar en compañía de los y a w a-
r i, un pueblo de seres sobrenaturales acuáticos; rahurahumo√
también posee animales domesticados. pei y@m@- vb. intr. t rahurahumou: caminar rápidamen-
kak@ wakë eparohowë, rahara: los rahara tienen te contoneándose y meciendo mucho el busto
las orejas muy rojas; hetu kë k@ nihõrõõ tëhë, ra- y los brazos. @ra kë a pata rahurahumou tëhë, he-
hara kë k@ kuprariyoma (mit.): la tragavenado se kura pën@ a niyapraremahe (mit.): Jaguar camina-
transformó en rahara mientras iba cayendo. ra- ba rápido contoneándose cuando los hekura le
hararit$awë: antepasado mitológico o hekura dispararon flechas. V. u* rahurahumou
asociado al r a h a r a. Se le asocia con el agua y los
chamanes lo convocan cuando quieren alcan- √rai
zar zonas tórridas del cosmos. V. √ra√ (1)
347 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ rãm@
rãirãipraro√
vb. intr. t rãirãiprarou: pulular. pei t$ë mamo
rãkõ hik@
Zool., insecto del tipo de los fásmidos (Orthop-
r
ham@, mosha rë pë pata torerepraropë ham@, eree- tera: Phasmidae). Se deseca y se reduce a polvo,
rema rë kõna shipë rãirãiprarou (cha.): en los ojos, para mezclarlo con otras sustancias y utilizarlo
allí donde treparon los gusanos, pululan termi- en brujería, es un hΩr∞ que los hombres utilizan
tas. V. rãi√ para matar.
ra@√ rãkõkõ√
1 vb. intr. t r a @ a @, inc.: inclinarse, bajar, ceder 1 vb. intr. t rãkõkõprou: tomar direcciones di-
(cúspide de un árbol, extremo de una rama); vergentes, dispersarse [rãkõkã@, dur.: estar cami-
hundirse [r a @ p r o u, term.]. pohoroa ana hik@ pata nando en direcciones divergentes; rãkõkõprãmã@,
ra@opë ha, pë kõmi he ruoma (mit.): fueron todos caus. o fac. de rãkõkõprou; rãkõkõrãyõu, perf.].
a refugiarse en el lugar en donde las matas de 2 estado t rãkõkõwë: estar ubicado en direc-
cacao tienen la cúspide ladeada; hei t$ora kë k@ rë ciones diferentes; estar disperso. pëmak@ rãkõ-
ra@oyahi (way.): esos bambúes ladeados. ra@tou: kõwë kë pëmak@ kurayohër@: estamos dispersos y
oscilar. pei mak@ pata opi ra@tou waikioma: el gran así es como avanzamos. sin. V. r ã i k i √, sheteke√
peñasco se puso a oscilar. ra@ra@prou: oscilar,
hundirse poco a poco (debido a movimientos rãmã nahi
progresivos y sucesivos). a pit$a rë hët@r@hër@he, Bot., árbol; Tachigali sp. (Leg., Caesalpiniaceae).
a pit$a pata rë ra@ra@praruhe yë e! (mit.): el suelo
se rompió después de haberse hundido paula- rãm@
tinamente (posiblemente como resultado de un 1 sus. t rãm@: cacería que se desarrolla en los
terremoto). 2 vb. trans. t ra@praa@, it.: aplastar alrededores de la vivienda, por lo general se re-
rãm@√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 348
r h ã r @ k @ √, t u √, ya√
√ran@
gente de tayari t$eri disparó muchas flechas de
lejos. frapahawë: a cierta distancia, no muy
lejos. frapatiwë: ser un poco largo. frapati-
Des. vb., tiene una función sintáctica. 1. I n d i- hiwë: no ser muy largo. ant. V. hokata√, horoto√
ca que se desarrollan dos acciones, dos aconte-
cimientos, en forma conjunta; puede traducir- rapaha√
se a menudo por expresiones tales como “mien- V. rapa√
tras que”, “a la vez que”, “al mismo tiempo que”,
etc. maa ma yehiporan@, y@m@ka taataroma (mit.): rapa hi
mientras llevaba la roca escuchaba y se mante- Bot., árbol; Orocystis tulicioides (Sapindaceae).
nía al acecho; e sik@ rukëa shoaa kurakiri, sik@ ∞yΩ
shoawë, sik@ miyõmiyõrãn@, sik@ im@k@ yãkãã@ ku- raparim@
rakiri (mit.): su piel está todavía allá, río abajo, Bot., planta de cambur; Musa sapientum (Mu-
está ensangrentada y aúlla de dolor agitando saceae). Esta variedad ha sido introducida re-
los brazos; shereka yama pë poran@ yamak@ nihõ- cientemente entre los Yãnomãm@.
rõpraakirioma: bajamos rodando por la pendien-
te con las flechas en la mano. 2. También pue- rapasimi
de significar que dos acontecimientos se produ- Zool., pez, copela; Copella metae (Lebiasinidae).
cen uno a continuación del otro, en ese caso la
RV portadora de √ran@ indica lo que antecede. rapati√
ya rërëran@ ya upratariyoma: yo estaba corriendo V. rapa√
cuando me detuve; y@@ kë k@ ha a për@ran@ t$ë pë
m@@ piyëkou: se tendió en un chinchorro de algo- rape
dón y miró a su alrededor. V. rapa√
349 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ rashakam@
rë (way.): imita a Rashakam@, imítalo pues (haz te); he rë ashiwei: cabeza castaña (o: el que tie-
como él, no temas ir solo a la guerra). ne la cabeza castaña); miha rë kë?: ¿es realmen-
te allí?; hõrõnãm@ tate e k@ rë wanowei, e sik@ rë
rãtãrãtã√ rukëkënowei (mit.): Hõrõnãm@ colgó las conchas
1 vb. intr. t rãtãrãtãmou: pulular. tori kë pë! t$ë de los cambures que había comido; waiha, ëyë-
k@ ha patak@n@, t$ë pë rãtãrãtãprarou (mit.): ¡garra- ha rë: espera en este lugar preciso; warë wama
patas! ella coloca en el suelo el recipiente que t$ë pë niya@ ma rë ma t$arei: ustedes, no matan
las contiene y (se las ve) hormiguear. 2 estado nunca váquiros; enaha rë kë: es suficiente; heha
t rãtãrãtãwë: pululante. rë yãno ta t$ahe shë!: hagan los refugios aquí.
√rati√ rë√
V. √ra√ (1) 1 vb. intr. t rëa@: ponerse atravesado [rëkei,
perf.]. pei yo ham@ hik@ rëkema: los árboles se ca-
√ratu yeron atravesando el camino. rëmou: embos-
Des. vb., alomorfo de √ r a t i en presencia de una carse, apostarse (para esperar una presa de ca-
F2 o de √ r e √ (pasado epistémico lejano). V. √ r a √ za, un enemigo, una mujer), estar apostado o
emboscado [rëmoma@, fact.; rëkei, perf. de rëo;
√rawë rëo: emboscarse o estar emboscado, estar apos-
V. √ra√ (2) tado o apostarse sobre el paso de alguien, in-
terponerse; rëtao: quedarse mucho tiempo em-
√rayo√ boscado; r ë t o u: emboscarse un momento]. ya rë-
Des. vb., perfectivo de muchos verbos intran- mou mori no wãi tetehetou tëhë, yëtu kë ware a
sitivos: es el perfectivo del incoativo de los pro- hõrõma@he (hsh): yo ya estaba emboscado des-
cesos, de ciertas acciones (comer, partir, hablar) de hacía un rato cuando alguien silbó para in-
o accidentes (caer, gritar). √rayo tiene a √riyo c o- dicarme que volviera. pei yo kasi ham@ ya rëke-
mo alomorfo cuando le sigue a un morfema ter- ma: me embosqué al borde del camino; kiha kë
minado por /a/ (√ a r i y o, √ p a r i y o, √prariyo, √tari- ya rëo: voy a apostarme allá; yamak@ rëtaoma, ya-
y o]; sus alomorfos en presencia de una F2 son mak@ rëo ha mohiprarun@ yamak@ kõkãmou: nos
√r@ (cuando está precedido por una vocal ante- quedamos largo tiempo emboscados, luego nos
rior o central) y √ r u (cuando está precedido por reunimos cuando estuvimos cansados. 2 vb.
una vocal posterior); con un verbo modifica- trans. t r ë a @, inc.: poner de través, interponer;
dor √rayo tiene como alomorfo r@ o √ro después asentar contra [r ë k e i, perf.; r ë m a @, dur., pl. obj.].
de una anterior o una /a/, √r@ después de una /ë/ ihiru repoku ha sik@ rëkema: le asentó la cesta en
o una /@/ y √ r u después de una posterior. kë k@p@ los hombros al niño. rëpou: llevar pegado a
h a r a y o m a: los dos salieron; a ha ker@n@, a rããmo- uno [rërei, perf.]. rëaprara@: desplazarse ten-
r ã y o m a: el se cayó y gritó; shapono ham@ kë k@p@ diendo las manos para protegerse. r ë p r o u: in-
rë √rë√
Determinante, partícula que juega un papel im- Suf. vb. (VT), alomorfo del perfectivo √re√ en
portante en la sintaxis. A menudo entra en la presencia de una F2 después de todas las voca-
forma (ma rë, rë RV√wei, etc.) que pertenece a la les, salvo /a/. kõmishi hena ta t@r@rë: ve a cosechar
modalidad epistémica, puede también servir pa- hojas de caña de la India; rasha kë k@ ha pareke-
ra formar giros enfáticos, o ayudar a precisar rën@, k@ yehipoma: el amarró juntos dos racimos
quien es sujeto u objeto. hei shoriwë a paushimou de pijiguaos y los llevó en la espalda; t$ë ta ye-
ma rë kupiyei: mi cuñado se está poniendo su hirë: llévalo en la espalda; kõnakõna pë pesi ha
atavío de plumas (el locutor viene de otra par- kërëtun@, ahete ha pesi prakema: él fue a buscar
351 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ √re√
un nido de hormigas k õ n a k õ n a, y lo colocó cer- otros; rërëpei, perf.: correr por la casa o por la
ca en el suelo. plaza central; r ë r ë p r o u: ponerse a correr; r ë r ë t a a @,
it.; rërërayou, perf.]. yamak@ rërëa@ kuaahër@ma:
√rëhëru√ nos alejamos corriendo; ya shirõ rërëama: no hi-
Des. vb., alomorfo de √reherayo√ en presencia de ce más que correr; ãiwë, pëhëk@ ta rërëhër@: hu-
una F2. rihu u ha oshe hãn@rëhërun@, a hua ha kõ- yamos, hermano mayor; t$ë pë rërëokema: ellos
rõhër@n@, yãnomãm@ a tararema (mit.): fue allá a huyeron unos tras otros; poreri pë m@ã kãi rërë-
cortar un bambú todavía joven (para hacer dar- pehër@ma, yahi ham@ (mit.): (se escucharon) los
dos de cerbatana), se volvió a poner en marcha llantos del antepasado que atravesaban corrien-
y avistó a unos Yãnomãm@. do la plaza central del la casa. sin. V. yë√
rëkë√ 2. rërë√
1 vb. intr. t rëkamou: fruto que se puede co- Verbo con función adverbial: hacer algo de pri-
sechar mediante una vara. 2 vb. trans. t rëkë- sa, apurarse para ir.
a@, inc.: hacer un movimiento brusco de ade-
lante hacia atrás, derribar frutas con una vara; rëshë
clavar el anzuelo, atrapar un pez; acercar con rëshë: fruto del árbol rëshë hi. Se cosecha duran-
un palo un objeto alejado difícilmente accesi- te la estación de lluvias. El arilo es dulce y la se-
ble [r ë k a @, dur., pl. actos u obj.; r ë k ë k e i, perf.: de- milla se come asada. Pl. rëshë kë k@. rëshë hi: bot.,
rribar frutas con un vara para regalárselas a al- árbol; P s e u d o l m e d i a sp. (Moraceae). Pl. rëshë hik@.
guien; rëkëpei, perf.: hacerse derribar frutas con
una vara, recibir frutas que han sido derribadas rëshëshëwë
con una vara; rëkërarei, perf. pl. obj.; rëkërei, V. mamoku rëshëshëwë
perf.: hacerlo para sí mismo]. rasha kë k@ rëka-
p@ma: ellos (los dos) derribaron racimos de piji- r∫y∫
guaos con una vara; mãrõhã k@ pata rëkëpotii rë Zool., zancudo grande (no id.). Es solitario y
kupariyowei: él atrapó varios bocones; yuri kë k@ ruidoso; es muy movedizo y difícil de matar.
rë titire, ya k@ ha rëkan@, ya k@ pouku ta koapra
(way.): los peces en el río, los atraparé y me to- r∫y∫ hik@
maré el caldo de su cocción; pe he rë ruonowei Zool., ortóptero (no id.) probablemente de la
pën@, pë niya ha t@ahen@, õhina pë rëkamahe (mit.): familia de los fásmidos. Una vez desecado, se
los que estaban refugiados (en la montaña, pa- lo reduce a polvo y se mezcla con plantas má-
ra escapar al diluvio) acercaron ocumos con pa- gicas (nomaremi y waka moshi) que sirven para
los para plantarlos. rëkëpra@: acercar mediante matar (h Ω r ∞).
un palo un objeto inaccesible.
√re
rëkëkë√
1 vb. intr. t rëkëkëa@, inc.: vegetación en don-
de aparece la huella de una pasada [rëkëka@,
Des. vb., marca de la modalidad epistémica: lo
que está o se produce en el momento en que
se habla. kiha a rë rore, e ta hipëk@: dáselo al que
r
dur.1; rëkëkëprou, term.; rëkëkërayou, perf. del está allá; hei kë yo he haa kure: es aquí donde sa-
inc.; rëkëkou, dur.2]. 2 vb. trans. t rëkëkëa@, le el camino; yahatoto ha t$ë k@ yëtëkëa kure: el
inc.: dejar huellas de su paso en la vegetación nido de miel está en la parte de abajo del tron-
[r ë k ë k a @: dur.; rëkëkëkei, perf. del inc.]. hekura pë co del árbol; õãsimi pëma a rë nokamopore, yuri
ruu tëhë wãkõwãkõ t$ot$o rëkëkamahe (mit.): du- a ha a ta topëhe: denle pescado a mi hijo, al que
rante su fuga los hekura dejaron marcas de su le pedimos que nos acompañara; mihi yaro kë
paso en los bejucos. 3 estado t rëkëkëwë: ve- k@ kua kure: allá, hay presas de caza.
getación que lleva la marca de una pasada. rë-
këkëprawë, pl. obj., disp. V. im@k@* rëkëkë√ 1. √re√
Des. vb., alomorfo de √riyo√ delante de √yoru,
rëpëm@ √kiri y √nowei. ëyëha kë a wãri hapa wawëprare-
Zool., abeja (no id.). El nido de estas abejas es yoruu kurei: aquí es donde apareció por prime-
subterráneo y su miel es dulce. ra vez; motoro a wã pëtarekirio, a wã m@ yãmoki-
rioma: se escuchó un ruido de motor río abajo
1. rërë√ que iba remontando el río; e pë rë shimoopare-
vb. intr. t rërë@: correr, avanzar muy rápido; yorunowei: llegaron y se reunieron.
huir corriendo [rërëa@, dur.: correr sin cesar; rë-
r ë o k e i, perf., pl. suj.; rërëoprou: estar siempre co- 2. √re√
rriendo, correr varias veces seguidas; rërëpariyo: Des. vb., marca del perfectivo en un VT. Sus
correr por una pasarela que atraviesa un curso alomorfos son √rë√ y r@ en presencia de una F2.
de agua; r ë r ë p r a a @, it.: ponerse a correr unos tras √re√ se le coloca generalmente como sufijo di-
reãã Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 352
rectamente a la RV, es seguido por una marca volverse menos concentrado, menos espeso [r e-
temporal y, eventualmente, por un locativo. h e r a @, dur.1; rehereprou, term.; rehererayou, perf.
rasha e k@ yehirema: se puso en la espalda (para del inc.; reherou, dur.2]. 3 vb. trans. t rehere-
llevarlo) un racimo de pijiguaos; ãyãkõrãriwë a p r a @: poner poco espeso, diluir [rehereama@: ha-
shim@rema (mit.): envió a Arrendajo; ãiwën@ ki- cer que un líquido pase de un estado concentra-
rit$am@ pë wai t$arei kuroi: mi hermano mayor do a otro menos concentrado]. sin. V. yakaro;
mató pajaritos; pë wãri shërei: te voy a golpear; ant. V. m@ ruë√, m@ t$ëpëhë√
hiima @ran@ a shërei kuhe: el felino mató al pe-
rro; a waremahe: ellos lo comieron. V. √mare√, rehihi√
√momare√, √pare√, √prare√ 1 vb. intr. t rehihia@, inc.: despedazarse, caer
en jirones, desgarrarse [r e h i h a @, dur.1; rehihiprou,
reãã term.; rehihirayou, perf. del inc.; r e h i h o u, dur.1].
1 sus. t reãã t$eri: hekura que hacen vibrar la rehihipei, perf.: deshacerse durante la cocción.
lengua como lo hacen los chamanes novatos. 2 vb. trans. t rehihia@, inc.: despedazar, des-
reãã wã: ruidos confusos, rumor lejano, zumbi- garrar, hacer pedazos [rehihama@, dur. o pl. obj.;
do. 2 vb. intr. t reããmou: zumbar. rehihikei, perf. del inc.; rehihipra@: ponerse a√]. 3
estado t rehihia: estar parcialmente despedaza-
rea ãmo do o desgarrado. rehihiprawë, pl. obj., disp. r e-
Zool., lagartija (no id.). hihiwë: estar totalmente despedazado, estar
hecho jirones o desgarrado. sin. V. kõhihi√
reahu
1 sus. t reahu: ofrenda de carne acompañada reho√
por otro alimento vegetal (plátano hervido, ca- vb. intr. t rehoa@: ponerse sobre el vientre
sabe, maíz hervido, pijiguao, w a p u, m o m o, etc.) cuando uno está acostado [rehokei, perf.; rehe-
durante una ceremonia funeraria con motivo prao: quedarse poco tiempo así; rehoo: acostar-
de la visita a otra comunidad. Conjuntamente se sobre el vientre o estar ya acostado así; reho-
con el reahu se celebran habitualmente otros tao: quedarse mucho rato; rehotou: colocarse
rituales diferentes. 2 vb. intr. t r e a h u m o u: par- por un momento].
ticipar en un banquete de ese tipo.
rei√
reama akat$o 1 vb. intr. t r e i a @: 1 . Deslizarse por el borde de
Zool., lagartija (no id.). Vive en huecos subte- algo y colgar parcialmente en el vacío; estar en
rráneos. sin. sharaima akat$o equilibrio, estar a punto de ponerse a colgar en
el vacío (al deslizarse) [reikei, perf.; reiprakei, perf.
reha de r e i p r a o; reiprao: encontrarse bruscamente en
Zool., tuqueque; Gonatodes humaralis (Gekkoni- desequilibrio, estar a punto de deslizarse al va-
en el vacío [r e i k a m a @, dur., pl. obj.; reikikei, perf.; cen en la cima de los árboles, cerca de la luz.
reikipra@:ponerse a√]. reikimapou: mantener sus- 3. Legaña.
pendido en el vacío; llevar zarcillos en el lóbulo
de la oreja [r e i k i m a r e i, perf.]. hë@m@ sik@ reikimapo- repisi√
ma: él llevaba zarcillos de piel de cotinga azul. 3 1 estado t r e p i s i: estar más delgado debido al
estado t r e i k i a, perf. est. fyo reikia: bifurcación óxido, la descomposición o el uso. kanawa a re-
de un camino pequeño, camino que desemboca p i s i: la curiara está corroída por partes podridas.
en otro camino más grande. ∞h∞ t$ë rë kure ham@ 2 vb. intr. t r e p i s i a @, inc.: volverse más delga-
yo wai reikia kure: es en esa dirección por donde do, estar corroído por el óxido y las partes po-
se encuentra un camino pequeño (que desembo- dridas; estar desgastado [repisa@, dur.1; repisii,
ca en éste más grande, en el que nos hallamos). dur.2; repisirayou, perf.]. 3 vb. trans. t r e p i s i a @,
reikiwë: estar colgado en el vacío. sin. V. rei√ inc.: dejar que un objeto se vuelva delgado, es-
té corroído por el óxido y las zonas podridas;
reireima kosi (hra) desgastar un objeto (volverlo delgado por el
V. sekisekima desgaste). repisipra@: fabricar un objeto delga-
do; adelgazar. frepisihi√: estar un poco delga-
reitena si do, un poco desgastado por el uso o corroído
Linterna, lámpara eléctrica. sin. huhu si, pira si por la humedad (mismas desinencias que r e p i-
s i √); sin. V. h e p i s i, h o r e p @, h o t ë √, rasisi√
rek≤k≤√
vb. trans. t rek≤k≤ã@, inc.: resoplar (una vez) repisihi√
[rek≤kã@, dur.: resoplar varias veces; rek≤k≤rei, V. repisi
perf. del inc.; rek≤k≤rei, perf. del dur.].
repokosi (pei)
remaãshi Anat., costilla. Pl. pei repokosik@: el conjunto de
V. maa remaãshi costillas. V. p∫∫ nahe* repokosi√; sin. reponahi
(pei)
remakashi√
1 vb. intr. t remakashia@, inc.: fragmentarse, repoku (pei)
fraccionarse, quebrarse en pedacitos [remakashi- Anat., el flanco, el costado. sin. pei rõrõku
prou, term.; remakashirayou, perf. del inc.]. 2
vb. trans. t remakashiama@, inc.: fragmentar, reponahi (hra) (hsh)
fraccionar, reducir a pedacitos [remakashiakei, reponahi (pei): anat., costilla (hueso y carne).
perf. del inc.; remakashima@, dur., pl. obj.]. sin. Pl. pei reponahik@. reponahi ≤: costilla (hueso).
V. a k a t a h u, n a k a s h i, nikashi Pl. pei reponahi ≤k≤; sin. repokosi
remam@ (hsh)
estado t remam@: minúsculo. pë im@k@ reman@o
totihioma, no wãri kë k@ tëa@ ma kuhei (cha.): sus
rera√
1 vb. intr. t reraa@: planear. watupa a reraa@: el
buitre planea [r e r a r a y o u, perf.]. 2 vb. trans. t re-
r
dedos eran minúsculos y sin embargo atrapa- rama@: lanzar un objeto de manera que planee
ban a los demonios de las enfermedades (no wã- [reramarei, perf.].
r i); sin. V. ihirup@, wãisip@
reraha√
√remi 1 vb. intr. t rerahaa@, inc.: ensancharse, exten-
Des. vb., sustantivizador de la forma RV√remi: derse (superficie), ampliarse [r e r a h a p r o u, term.;
la que realiza habitualmente la acción indica- reraharayou, perf. del inc.]. 2 vb. trans. t r e r a-
da por la raíz verbal. Suele aparecer en giros gra- haa@, inc.: ampliar una superficie [rerahaakei,
ciosos o irónicos; su equivalente masculino es perf., pl. obj.; r e r a h a k e i, perf. del inc.; rerahama@,
√rewë. V. √rewë dur., pl. obj.]. 3 estado t rerahaa, perf. est.:
ser localmente vasto (superficie). rerahawë: ser
remoremo vasto, ser amplio. e naha maa rë ma pata rera-
Zool., díptero. La palabra abarca varias especies hawë kuwë, ma hokërema (mit.): tomó una gran
de moscas con reflejos dorados. piedra, así de ancha. sin. V. hauhu√, prauku√
andamio alrededor del peñasco; hãtõ kë nahi picure mantenía el mapire en su sitio median-
shikã rereama@ waikiomahe: ellos ya habían cons- te una piedra chata. sin. V. heyari
truido la parte baja de la vivienda (colocando
pértigas en forma horizontal, en relación al sue- resheshã
lo). fr e r e h e √, pl. obj.: (mismas desinencias que 1 estado t resheshã: ralo, poco abundante. 2
r e r e √). reremapou: guardar, conservar horizon- vb. intr. t resheshãã@, inc.: desguarnecerse, vol-
talmente (un objeto largo), mantener horizon- verse escaso [resheshã@, dur.; resheshãprou, term.;
tal. rerepou: llevar en los dos brazos y contra resheshãrayou, perf. del inc.]. 3 vb. trans. t r e-
el pecho (objetos largos); llevar un objeto lar- sheshãã@, inc.: desguarnecer, volver escaso [r e-
go en los brazos [reremapou, fact.; r e r e r e i, perf.]. sheshãkei, perf.; resheshãmã@, dur., pl. obj.]. V.
kõã ya ãsho rerepou: llevo los leños en los brazos. shororo√; ant. supra√
ant. V. it$ã√, u p r a √, yõrõrõ√; V. p r i r i √, rë√
√rewë
rerehe√ Des. vb., sustantivizador de la forma RV√ r e w ë:
V. rere√ el que realiza (la acción indicada por la raíz
verbal). Suele aparecer en giros graciosos o iró-
rereke√ nicos; su equivalente femenino es √ r e m i. oru yo-
vb. intr. t rerekea@: pasar por encima haciendo yo warewë kë a: las serpientes son comedoras
una zancada [rerekou: estar pasando por enci- de sapos (de la especie y o y o); puhi haruorewë kë
ma]. a wãri rerekou tëhë a kaherayoma: el resbaló a: es una persona celosa; õi porewë, horehore he-
en el momento en que pasaba por encima (del kuramorewë a wãri y@m@ka ta taiku: buscador de
árbol caído). rerekeo: pasar por encima hacien- miel, tú, que finges ser chamán, escucha pues.
do una zancada; estar de pie con las piernas V. √remi
abiertas hacia un lado y otro de un objeto [rere-
kekei, perf.]. ri (hsh)
Olor. sin. ni
rerokotorawë akasi√
rerokotorawë akasihi: bot., árbol; Inga sp. ri√
(Leg., Mimosaceae). Pl. rerokotorawë akasihik@. vb. trans. t ria@: compartir con alguien, com-
rerokotorawë akasi: el fruto de ese árbol. Su partir la comida con los demás, participar con
arilo dulce es comestible. Pl. rerokotorawë aka- los demás en una toma de alucinógeno [r i a p r a a @,
s i k @. it.: tener costumbre de compartir la comida con
una persona determinada; r i o: estar haciéndolo;
reroma kosihi ripou, frec.: tener costumbre de compartir la co-
Bot., árbol (no id.). mida de los demás]. epena ya ria@: voy a tomar
droga con los demás; hekura pë ta naka, puu kë
r resi
1 estado t resi: poco profundo; chato, poco
grueso (hsh). resia:; no ser profundo en un lu-
u riapë (cha.): dile a los hekura que vengan, ellos
tomarán alucinógenos con nosotros; tupo, tu-
po, apia kë k@ ta riayo: sube, sube, ven a comer
gar; ser localmente poco grueso. 2 vb. intr. t frutas apia con nosotros; wa t$ë k@ niip@ ripou t$a-
r e s i a @, inc.: 1. Bajar, decrecer (nivel del agua), rei (lamento funerario): tenías la costumbre de
volverse poco profundo; volverse delgado. 2. compartir la comida de los demás.
Pegarse contra el suelo [resikei, perf. sentido 2;
r e s i o: pegarse contra el suelo o ya estar pegado; 1. √ri
resiprakei, perf.: pegarse bruscamente contra el Suf. nom. de la forma RN√ r i. Indica un colecti-
suelo; resiprou, term. (sentido 1); r e s i t a a @, it.: ba- vo: comunidad, pueblo (seres humanos, pue-
jar repetidamente (nivel de un curso de agua blos de animales en los relatos míticos, seres
después de sucesivas crecientes)]. sin. V. hena- sobrenaturales). mayep@ri pën@ shereka k@ nohi
s i; V. reraha√ toamahe (mit.): el pueblo de los Tucanes se en-
cariñó con las cañas para flechas; puu nari pë
resisi√ pruka për@o totihioma (mit.): el pueblo de las abe-
1 vb. intr. t r e s i s i a @, inc.: aplanarse, nivelarse jas era realmente numeroso; poreri pën@ t$ë pë
[resisa@, dur.1; resisiprou, term.; resisirayou, perf.; ha yehiak@hen@ shapono ham@ pë kã@ nomawë kõ-
r e s i s o u, dur.2]. 2 vb. trans. t resisia@, inc.: apla- promahe (mit.): los antepasados transportaron a
nar, nivelar [resisikei, perf. del inc.; resisama@, los muertos en la espalda y los llevaron al sha-
dur., pl. obj.; r e s i s i p r a @: aplanar la superficie de pono; sipo ham@ osheri pe he horoimoma (mit.):
un objeto que uno está fabricando]. 3 estado afuera, el pueblo de termitas se ponía plumón
t resisia: ser localmente plano, chato. resisi- blanco en el pelo. √rit$awë: designa a un h e k u-
w ë: ser totalmente plano. maa kë ma resisiwën@ ra o un antepasado mítico. mayep@rit$awë a kuu
t$õm@riyoma yorehi si patëtëpoma (mit.): Mujer- shoapariyoma (mit.): así dijo Tucán. sin. √riwë.
355 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ √rip@
√riwë: designa a un hekura o un antepasado mí- mak@n@, suwë roopë kë k@ ha u romapoma (mit.):
tico. sin. √rit$awë; hopëriwë iha e t$ë wãrima él disimulaba su cerbatana, que dejaba coloca-
(mit.): le preguntó a Puerco espín; kayufanari- da (sobre una roca) en el Monte-de-la-mujer-
wë pën@ hurari pë shoamahe (mit.): los chigüires que-tiene-su-regla.
invitaron a las mariposas a una fiesta. √riyoma:
designa a un hekura o un antepasado mítico de rii
sexo femenino. Es el equivalente femenino de Partícula que tiene una función en la sintaxis:
√riwë. warëriyoma m@ ãmo ham@ pë huma (mit.): le da un giro enfático, refuerza una afirmación,
las mujeres váquiros se desplazaban en el cen- una interrogación. weti kë wama t$ë rii t$a@?:
tro (de la manada); tëpëriwë kë a wãri shokekou ¿qué están haciendo pues ustedes?; weti kë t$ë pë
hoo tëhë poreriyoma a katitia rë kõrãyõhër@@wei r i i ?: ¿qué puede ser realmente eso?; weti pë riha
(mit.): mientras Oso hormiguero daba un rodeo momo wa pë rii riama?: ¿de quién fue que con-
(en su búsqueda), la mujer regresó directamen- seguiste frutos m o m o?; ∞ham@ ya rii yauo ta shoao-
te (a su casa). V. √yoma h ë r @: voy a acompañarlos allá.
2. √ri riiriimo√
Des. vb. de la forma: RV√ r i: ejecutar o ser obje- vb. intr. t riiriimou: temblequear, vibrar super-
to de un acto mientras uno está en un estado ficialmente (como una materia gelatinosa al re-
determinado. warë kë a pata tap@ri shekiarema- cibir un impacto o al sacudirla lateralmente),
he: ellos dispararon sus flechas a un gran vá- realizar un suave movimiento de oscilación o
quiro gordo; ya hushuori kãi rotaa: hace ya un de vibración (como una tela de araña que tiem-
buen rato que estoy sentado y enojado; warë bla con el viento) [riiriimorãyõu, perf.].
t$ë k@ mohõtiri huma: los váquiros avanzaban
despreocupadamente; kiha kë pë wãri ohiri taeo rikirikim@
m@ huma: ellos se fueron hambrientos, en esa Bot., planta cultivada (no id.). Huele bien y las
dirección, a buscar algo de comer. sin. √rip@ mujeres la usan en el lóbulo de las orejas.
(hsh)
√rimi
rihu masi Des. vb., sustantivizador de la forma RV√ r i m i:
1. Flechita fina de madera de palma con la pun- objeto que posee tal o cual cualidad, tal o cual as-
ta endurecida en el fuego, utilizada general- pecto. frasha auaurimi pë ma rë kui: son real-
mente por los niños; los adultos la utilizan tam- mente pijiguaos de la especie clara; tap@tap@rimi
bién para matar pececitos. f rihu masi tihe- kë k@ ta yëp@k@r@o: ve a buscar cambures (de la es-
hea@: disparar una flecha rihu masi [rihu masi pecie “aceitosa”); hapa yãnomãm@ pën@ yahato-
tiheha@, dur., pl. obj.: disparar varias; rihu masi torimi pë t$aponomi: en el pasado los Yãnomãm@
tiheherei, perf. del inc.; rihu tiheherarei; perf del no tenían plantas de cambur de la especie “ba-
dur.]. yuri kë k@ si ta tiheherar@, pë k@ rukëprou kë
a kure: dispárale flechas a los peces, ellos se es-
conden. 2. En ciertas circunstancias (ritual fu-
ja” (yahatotorimi).
rim@√
r
nerario, wayamou) se dice de una totuma fune- 1 vb. trans. t r i m @ ã @, inc.: tener buenas relacio-
raria que contiene las cenizas de un niño de se- nes con una persona, comenzar a visitarse y a
xo masculino, suele ser el hijo del locutor. yai intercambiar bienes [rim@ma@: establecer buenas
t$ën@ rihuyë masi yëp@rei kuhe: los demonios ma- relaciones con una persona; rim@mayou, rec.; r i-
taron a mi hijo (lit.: los demonios se llevaron a m @ m o u: ser amigo, tener habitualmente buenas
mi hijo teniéndolo por el brazo). sin. rifu masi relaciones con alguien]. yahëk@ rim@mayou pa-
(hra), ruhu masi (hsh); V. hoko sik@, kõe hena, m a- r@oma, yahëk@ nohimayou tao ya puhi kuuwei kë
yep@ ãhuku, paruri hesikak@, purinama, watoshe, t$ë: nuestras relaciones en el pasado fueron
wisha shina amistosas y no dejo de pensar que todavía lo
son; e naha rë ya rim@mou kua shoaa ma rë kure:
rihu u como ves todavía tengo buenas relaciones con-
1. Planta sobrenatural cuyo tallo es hueco y con tigo. 2 sus. t r i m @ h ë: tu amigo. r i m @ y ë: mi ami-
tabiques transversales como el bambú. Junto a go. sin. V. nohi; ant. V. napë
esta mata viven avispas feroces. Los hekura y los
yawari los cortan para utilizarlos. Los h e k u r a los ri ...pisiri (hsh)
tienen en la garganta y por medio de ellos es- V. ni ...pisini
cupen cuentas (t o p ë) y sustancias mágicas. Pl. r i-
hu uku. 2. En los relatos mitológicos rihu u de- √rip@ (hsh)
signa una cerbatana o una pipa más o menos V. √ri (2). @ra a naikirip@ taema ma kui, a tapra-
larga con la que se lanzan soplando sustancias nomi (mit.) (hsh): Jaguar, hambriento de car-
mágicas sobre los adversarios. rihu kë a ha tikë- ne, lo buscó sin encontrarlo; a hushuorip@ mohe
ripuhusirim@ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 356
√rit$awë √riyoma
V. √ri (1) V. √ri (1)
√riwë riyoyo√
V. √ri (1) vb. intr. t riyoyoaprarou, pl. suj.: desplazarse
en gran número (peces que sacuden la cola). hei
riyã (hsh) kë t$ë pata riyoyoaprarou kupe: una multitud de
V. niya peces sacude la cola en el agua.
357 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ ro√
r@√ ro√
1 vb. intr. t r @ p r o u: volcarse. 2 vb. trans. t 1 vb. intr. t r o o: sentarse o estar sentado; po-
r@a@, inc.: verter, transvasar [r@akei, perf.: dar, nerse en cuclillas o estar en cuclillas; encaramar-
vertiendo, a varias personas; r @ k e i, perf.: dar ver- se; tener la regla (y estar en cuclillas sobre un
tiendo; r@ma@, dur., pl. obj.; r @ p e i, perf.: recibir de tronco en esa ocasión); ser, existir (cualquier ser
esa forma; r @ r e i, perf.: verterse, tomar para sí un que pueda sentarse, ponerse en cuclillas o enca-
líquido vertiéndolo; r@taa@, it.]. ëyëha t$ë ta r@- ramarse) [rokei, perf.; rookei, pl. suj.; ropariyo,
praayohe: vengan a verterlo aquí. r@pra@: botar perf.: sentarse o ponerse en cuclillas a la orilla
un líquido vertiéndolo. r@prama@: 1. Fact. de del agua; r o p e i, perf.: sentarse o ponerse en cucli-
r@pra@. 2. Volcar un líquido por distracción. llas en la plaza central; r o p r a a @: sentarse unos tras
otros, tener costumbre de sentarse o encaramar-
1. √r@√ se en el mismo lugar; roprao: quedarse un rato
Des. vb., alomorfo del perfectivo √re√ (VT) en sentado; r o t a a @, it.; rotao: quedarse sentado mu-
presencia de una F2. a ta koar@!: ¡bebe!; paruri ya- cho tiempo; rotapariyo, perf.: sentarse o ponerse
ma a roa ha tarar@n@ yama a t$arema: descubri- en cuclillas un rato a la orilla del agua; rotapei,
mos un paují encaramado y lo matamos. perf.: sentarse o ponerse en cuclillas un rato en
la plaza central; rotou: sentarse un momento,
2. √r@√ sentarse después de haber estado mucho tiem-
Des. vb., alomorfo del perfectivo √rayo√ d e l a n- po de pie]. ihiru pë, feha kë pë ta roik@yo (hra): us-
te del fonema /a/ en presencia de una F2, delan- tedes, jóvenes, vengan a sentarse aquí; ahetewë
te de los fonemas /ë/ y /@/ con ciertos verbos a roa shoakema: se sentó cerca inmediatamen-
muy usuales (shë@ fshërei fshër@). puu upë ta te; heha a ta roiku: siéntate aquí; kë k@p@ rë rokei-
war@: come miel; a ta koar@: bébelo; rua kë mo wei, yuri kë k@ rë wap@arareiwei: uno y otro se sen-
hiraa ha tarar@hen@: encontraron frutos ruwa c a í- taron y comieron los pescados; sh@m@yëtëopëwë
dos en el suelo; morõ upë waa ha h@t@t@r@n@ a hara- a ha it$orun@ a opi roa shoakema (mit.): Pereza
yoma (mit.): Cachicamo comió toda la miel y sa- bajó y se sentó de inmediato lentamente; yawa-
lió; mãrõkõ a kõpema, shereka kë k@ a ha hoyar@n@ ramap@wei a pora ha pët@ nak@ rooma (mit.): había
(mit.): él llegó sin armas, había perdido sus fle- mosquitos (sobrenaturales) en la cascada y a w a-
chas. ramap@wei; t$ãõ... a rë rore yamak@ kutariyo kurei:
e s tábamos en el fogón de T$ãõ...; pei u kasi ham@
3. √r@√ a waroo tëhë a wãri rotapariyoma: cuando llegó
Suf. vb., alomorfo de √riyo√ en presencia de una a la orilla del agua se sentó un momento; w a w ë-
F 2. a ha ker@n@, a rããmorayoma: él cayó y gritó de to ha kë t$ë pata rotaoma: el (pájaro) grande se
dolor; a ta far@ (hra): sal; a ta yawëa ta ha@r@, ya- quedó mucho tiempo posado en el mismo lu-
hi ha kuo mai kë t$ë: apúrate a crecer, no te que- gar, a plena vista. froo hieti√: estar sentado en
des en la casa; a ha për@n@ a mori nomarayoma: forma despareja, estar sentado sobre una nalga.
él cayó enfermo y casi murió.
r@p@
V. hieti√ froo kayare√: estar sentado de través.
V. kayare√ froo prepreke√: estar sentado en el
suelo con las piernas dobladas y separadas. shë-
r
1 estado t r@p@: cocido; seco (madera); estado de tëwë, wa roo prëprëkëo mai (cha.): hijo mío, no do-
una mujer que acaba de tener su primera regla; bles las piernas. froo yehihimou: estar sentados
tabaco pasado por ceniza y listo para ser mas- unos tras otros, los muslos de los que están atrás
cado. p∫∫ nahe r@p@: el tabaco fue pasado por ce- rodean las nalgas de los que están delante. m a a
niza caliente (lit.: el tabaco está cocido); hei hã- a kei ha, t$ë pë roo yehihimou tëhë, m@ ãmo ha kë
shimo kë k@p@ nohi r@p@ kui: (enfáticamente): veo wa kãi romapouhe: cuando llueve y se sientan
bien que hay aquí dos gallinetas cocidas; kurat$a unos tras otros (para protegerse del frío), que te
yama pë r@p@ rë yehihiponowei: llevamos en la es- hagan sentar en el centro del grupo que forman.
palda plátanos cocidos. 2 vb. intr. t r @ p @ a @, inc.: roprao: deslizarse de repente y caer sobre las
cocer [r@p@@, dur.; r @ p @ p r o u, term.; r@p@rayou, perf.]. nalgas [r o p r a k e i, perf.]. r o p r o u: llegar a tener la
pë pë hãrõ r@p@prou h@t@t@o tëhë, yëtu maa kë pë hõ- regla. sin. V. @yë√mou, y@p@√mou 2 vb. trans. t r o-
rã pata rë pëtarurei (hsh): los paquetes (de pesca- a a @: sentarse o ponerse de cuclillas con un obje-
dos) acababan justamente de cocerse cuando tivo preciso; pasar el tiempo visitando a amigos
una fuerte lluvia comenzó a caer. 3 vb. trans. t (que viven en la misma casa). õmawën@ raharari-
r@p@pra@: hacer cocer [r @ p @ m a @, dur., pl. obj.; r@p@- tawë a himoma@ kãi roaa@ shoapeheroma (mit.)
praa@, frec.]. iwariwën@ urihi ham@ kasha e hãrõ r@- (hsh): Õmawë se puso en cuclillas cerca de Ra-
p@praa@ yaimoma (mit.): Baba tenía costumbre de hararitawë al llegar, para inicar con él un diálo-
ir a cocer los paquetes de orugas a la selva. fp∫∫ go ceremonial. r o a m a @, caus.: 1. Disimular ob-
nahe r@p@pra@ (hsh): hacer secar tabaco enci- jetos en el bosque antes de salir de w ã y u m @ (para
ma del fuego. sin. p∫∫ nahe shiriki√, tate // sin. V. no tener que transportarlos y que no los roben).
h a r i √, h ã r @ k @, t u √, y a √; ant. r i y ë; V. wahawë momo pë t$ari rë roamap@nowei: escondieron (en
√ro√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 358
la selva) la cesta llena de frutos m o m o; t$oo t$o- boca para imitar el grito de la danta durante la
t$o pë roprama@he: ellos esconden (en la selva) sus cacería.
chinchorros de bejuco. 2. Hacer sentar (a un ni-
ño), encaramar (a un animal doméstico); espe- roha ana
rar que un pájaro se posara (para dispararle una Zool., roedor (no id.). Se parece a una rata, aun-
flecha) [romakei, perf.; ropraama@, it.: hacer varios que es más bonito.
trayectos para ir a esconder objetos en la selva;
r o p r a m a @, pl. obj. (sentido 1)]. ihiru a ta romak@: rohaha√
haz que el niño se siente; paruri ya ha romak@n@ V. õni rohaha√
ya niyaprarema: esperé que el paují se posara an-
tes de lanzarle una flecha; shukum@ ya romakema: rohehewã
encaramé al periquito. romapou: guardar obje- V. rohaha√
tos disimulados en la selva (generalmente para
no tener que regalárselos a visitantes); invitar a rohore
una persona a su fogón y decirle que se quede, V. rohoro√
albergar a alguien en su casa durante cierto tiem-
po. t$ora kë a wãri romapopë ha a hurayoma: él se rohoro√
dirigió, en la selva, al lugar en donde escondía 1 vb. intr. t rohoroa@, inc.: enmohecer [r o h o-
su cerbatana. r o o: visitar a alguien (ubicado en ra@, dur.1; rohorokei, perf.: enmohecerse en un
la misma vivienda comunitaria), ir a sentarse sitio; rohoroprou, term.; rohororayou, perf.; roho-
al fogón de alguien [r o k e i, perf.; ropraa@, frec.]. rou, dur.2]. pee nahe rohora@: el tabaco se está en-
sin. V. hama, yahi 3 estado t roa, perf. est.: es- moheciendo. 2 vb. trans. t rohorama@: dejar
tar sentado, en cuclillas o encaramado; visitar a enmohecer (por negligencia) [rohoromarei, perf.].
un amigo o un pariente perteneciente a la mis- kama e k@ shereka rohomarema: él dejó enmohe-
ma comunidad; estar, vivir, habitar en un lugar cer sus flechas. 3 estado t rohoroa: estar par-
determinado (way.). hei koikoim@ kë a roa rë ku- cialmente enmohecido. rohore: estar totalmen-
re: un ave de rapiña se posó aquí; hei a titi rë kui, te enmohecido. V. tare
weti a wãri roan@? (way.): ¿quién está allá cuan-
do es de noche?; hei morãmana k@ wãri rë upra- rohot$e
yahi, ∞h∞ kë k@ kõthë ha, weti kë a wãri roa? (way.): V. rohot$o√
¿quién se encuentra al pie del monte Morãma-
na que se alza allá? roprawë, pl. suj., disp. rohot$o√
1 vb. intr. t rohot$oo: sostenerse firmemente
1. √ro√ [rohot$okei, perf.; rohot$otou: sostenerse un rato
1. Des. vb., alomorfo de √ r a y o luego de una vo- firmemente]. a ta rohot$oiku: sostente firme-
cal anterior, del fonema /a/ o de una vocal pos- mente; wa ha rohot$oikun@ wa wãri keru: sosten-
rokorokomo√ rõrõkõ√
vb. intr. t rokorokomou: ruido que hace un vb. intr. t r õ r õ k õ ã @, inc.: vaciarse de sus habi-
objeto más o menos duro dentro de un envase tantes (vivienda, campamento) [r õ r õ k ã @, dur.; rõ-
rígido, cuando uno lo agita: ruido de las semi- r õ k õ p r o u, term.; rõrõkõrãyõu, perf. del inc.]. t$ë
llas de lechosa, ruido de los pichones en el hue- yãno rõrõkã@ tëhë ya warokema: la casa se vacia-
vo al agitarlo, etc [rokorokomorayou, perf.]. ba de habitantes cuando yo llegué. sin. V. proko√
rõrõku ru√
1 sus. t rõrõku: flanco, costado (de un obje- 1 vb. intr. t ruu: huir, escaparse [ruaprarou:
to). warë rõrõku ham@ t$ë iyopoma: estaba en el huir cada uno por su lado, escaparse varias ve-
costado de la manada de váquiros y armaba su ces seguidas; r u o p r o u, pl. suj.; r u r a y o u, perf.]. i h i-
arco; himo shõmi rõrõku rë nom@h@tareiwei: él dio ru pën@ a no kiri t$a@he ha pë ruapraroma (mit.):
vuelta la maza (de manera de cambiarle el fi- los niños tenían miedo de él y huyeron en to-
lo). rõrõku (pei): anat., flanco, costado (de un das direcciones; suwë kë a kiriri ruaprarou tikoo-
ser vivo). pei rõrõku ham@ poshe a ha yëtëikun@, ma: la mujer espantada escapaba cada vez; pë
ai a rõrõku ham@ preãri a yëtëmakema (mit.): asió ta rua ta ha@ro: huyan rápidamente; @ra a pëtou
al chácharo de un lado y del otro asió al ve- tëhë yawari pë rurayoma: los yawari huyeron
nado matacán; pei ya kahik@ ham@ ya m@shiãk@ cuando apareció el jaguar. 2 vb. trans. t ruma@:
kuprou mai, rõrõku ham@ rë ya m@shiãk@ pata prë- 1. Poner en fuga. 2. Poner fuera de alcance, pro-
shëshëprou ha shoaron@ (cha.): mi aliento dejó teger bienes de la envidia de los demás (a me-
de pasarme por la boca y salió por mi flanco. nudo escondiéndolos en la selva) [r u m a r e i, perf.].
sin. pei repoku 2 vb. intr. t rõrõkuã@: despla- V. he ru√; sin. V. rërë√, toku√
zarse a lo largo de, desplazarse sobre el flanco
de algo [rõrõkukei, perf.]. rõrõkuo: estar o po- √ru√
nerse sobre el costado [rõrõkukei, perf.; rõrõku- 1 Des. vb., perfectivo, alomorfo de √riyo (VI) en
p r o u: ponerse sobre el costado de algo]. V. ãyõ- presencia de una F2 y después del fonema /a/ de
ri, kasi ciertos morfemas conforme a la transformación
siguiente: √pariyo (f√ p a r u), √prariyo (f√ p r a r u),
rõrõrõm@ kõna √rariyo (f√raru), √taariyo (f√taaru), √tariyo
Zool., cigarra (no id.). sin. s e i s e i m @, yakoro (f√taru). hãshimori a ha yëprarun@ no porep@ pë
rurupehër@ma (mit.): la gallineta se voló y los es-
rõrõrõmo√ pectros huyeron; pë it$oa@ ta ha@taru: apúrense
vb. intr. t rõrõrõmou: zumbar, producir un rui- a bajar; yamak@ për@a@ ha mohiprarun@, shapono
do sordo (fuego que arde, ruido del viento en ham@ yamak@ kõõma: cuando nos cansamos de
los árboles, etc.). pët@ nak@ no yarip@ rõrõrõmoma vivir en la selva, volvimos al shapono; yëtu maa
(mit.): un zumbido sordo salía del nido de los kë pë hore pata rë pëtarurei: no pasó mucho tiem-
mosquitos (insectos sobrenaturales). V. koa wa- po sin que se pusiera a llover; pë ta keo ta ha@o-
kë rõrõrõmo√, r e ã ã √, ururumo√ paru: apúrense a lanzarse al agua. 2 Des. vb.,
perfectivo, alomorfo de √rayo en presencia de
rõshi una F2 y luego de una vocal posterior (o, u). y a
1 estado t r õ s h i: objeto al que se le ha quita- pë wãri rë shurukuruhe yë!: ¡lancé un ataque (con-
do su capa superficial: pelado, mondado, des- tra los enemigos)!; t$ë m@ ha harurun@, t$ë wãri
cortezado, raspado, desplumado. pit$a a rõshi: kõã henarayohër@ma: él se fue apenas se hizo de
hë hãtõ nahi rukëkema: mi arco se enredó (en de comer. V. ku√u rukë√, ni* rukë√, pehi rukë√, wã
una rama) mientras huía. rukë@: introducirse en rukë√
una cavidad, entrar en un hueco, introducir
una parte del cuerpo en una cavidad; penetrar rukëkë√
en, hundirse (punta de un objeto) [rukëoprou: V. rukë√
tener la costumbre de meterse en; r u k ë p r a a @, it.;
rukëprou, pl. suj.; rukërayou, perf.]. prahawë she- ruku t$ëka
reka a rukërayoma: la flecha entró profunda- Vegetación silvestre que vuelve a crecer en una
mente; t$ë mo wãri rukëran@, a wãri wãekewãeke- zona desmontada después de haber desbroza-
moma: él introdujo su pene e hizo el amor; hei do y antes de cultivar.
kë k@ ha a rukërayou kurei (mit.): es en esa roca
que él penetró; ëyëm@ a ta rukër@hër@: métete en rum@rum@yoma
ese hueco; oko eõshi ha t$ë im@k@ rukëataroma: hekura femenino asociado al tiempo nublado y
ella avanzaba buscando cangrejos (metiendo la a la lluvia; es la suegra de Titiri, el demonio de
mano en los huecos); kamiyë pei kë ya ha rukëo- la noche. kana kë hik@ ha ihiru ya posi wãritiwë ro-
prohër@n@, puu ya u pë waapra@ t$arei: yo acostum- maparei kurei, rum@rum@yoma ihiru pei kë a pesi ha
bro a meterme (en el tronco de los árboles) pa- tiyëapran@ (cha.): coloqué varillas debajo de las
ra comer miel; yotenamariwë pei t$ë pëkap@ ha a feas nalgas del niño (por nacer) y Rum@rum@yo-
rukë@ ha kuparun@ (mit.): Yotenamariwë entró en ma tejió una cesta para encerrarlo (= maté el
su madriguera. f∞yΩpë rukëkou: chorrear (san- feto en el vientre de la madre). V. ruwë
gre). 2 vb. trans. t rukëa@: enganchar, suspen-
der en equilibrio; colocar en el hombro o alre- ruro√
dedor del cuello [rukëakei, perf., pl. obj.; rukëkei, vb. trans. t r u r o u: unirse a un grupo para par-
perf.; rukëpra@, pl. obj.: colgar o enganchar va- ticipar en un acto colectivo (comida, lucha,
rios objetos; rukëtaa@, it.]. ãi, ei kë t$ë ta rukërë, etc.) [rurorayou, perf.].
t$ë ta yërërë: hermano mayor, pon esto en tu
hombro, levántalo; shoape, hãyõkõma a ta rukëa ruroho√
shoarë: suegro, ponte el hacha en el hombro 1 vb. intr. t rurohoa@, inc.: gastarse un poco
(para llevarla); kama e nahi ora ha sik@ rukëpare- [rurohoprou, term.]. 2 estado t rurohowë: un
ma (mit.): él enganchó su piel en el extremo de poco gastado, apenas usado. V. h o t ë √, tutë√
una de las pértigas de su propio refugio. rukë-
pou: 1 . Mantener un objeto enganchado o col- ruru√
gado. 2. Llevar en el hombro, alrededor del cue- vb. trans. t rurua@: 1. Hacer trueque, intercam-
llo o en la nuca [rukëmapou, fact.; rukërei, perf.]. biar (un objeto). 2. Hacerse acompañar por al-
@ra yai a kuoma, pei orahi ha hiima a rukëpoma: guien durante un desplazamiento [r u r a @, pl. obj.
era un jaguar (lit.: un verdadero felino), él lle- (sentido 1): hacer trueque, cambiar varios ob-
vaba el perro en la nuca; pei hako ha wayuko kë
k@ rukëpoma: él llevaba guayucos colgados alre-
dedor del cuello. 3 estado t rukëa, perf. est.
jetos; ruruapra@, frec. (sentidos 1 y 2); rurupou: es-
tar acompañado durante un desplazamiento; ru-
r u r e i, perf. (sentidos 1 y 2)]. warë kë k@ tokua shoa-
r
de rukë@ y de r u k ë a @: estar enganchado, estar sus- rayoma, sherekanawë a rururehër@ma (mit.): los
pendido, estar colocado en equilibrio sobre; es- váquiros se escaparon inmediatamente, hacién-
tar metido en una cavidad. poo het$o ham@ p∫∫ dose acompañar por Sherekanawë; ei t$ë k@ ha
nahe rukëa kure: la mascada de tabaco está so- ya k@ ruruapë: obtendré (un chinchorro) a cam-
bre el mango del hacha de piedra; w@@ yëtu ha bio de este objeto. sin. V. napë ruru√, nom@h@√
kë a rukëa: hace mucho tiempo que la guatura
está enganchada. rukëka no: cambures o plá- rutaruta√
tanos suspendidos de un bejuco (para que ma- V. yãhik@ rutaruta√
duren, para transportarlos). kurat$a a rukëka no
yehipoma: él llevaba en la espalda plátanos col- rut$a√
gados de un bejuco. rukëkëwë, pl. obj.: estar 1 vb. intr. t rut$aa@, inc.: descomponerse, lle-
enganchados, estar colgados. f rukëkë√, pl. gar a un estado extremo de putrefacción (made-
obj.: mismo sentido que rukëa@ y que rukëpou, ra, ropa, etc., salvo cuando se trata de materias
pero en el primer caso es una pluralidad de ob- animales) [rut$aama@, caus.: dejar podrir (por
jetos y en el segundo una pluralidad de sujetos negligencia); rut$a@, dur.; rut$akei, perf.: podrir-
(las desinencias son idénticas). yarushe pei sik@ se, descomponerse en un lugar específico; r u t $ a-
ma kui, sik@ ∞yΩ rukëkëpou kupohei (cha.): hasta prou, term.; rut$arayou, perf. del inc.]. 2 estado
las pieles de coati, ellos (los hekura) las llevan t rut$e: estar lleno de humedad (madera), ob-
sangrantes alrededor del cuello; hõrõnãm@n@ ta- jeto dañado por la humedad y la descomposi-
te e k@ rë wanowei, e sik@ rë rukëkë@wei: Hõrõnãm@ ción. 3 sus. t rut$erut$e: madera descompues-
colgó las cáscaras de los cambures que acababa ta por la putrefacción. rut$erut$e a ha a si poi-
ruwë Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 362
kuhe (mit.): él acaba de deslizarse bajo la ma- y õ u, perf.]. 3 vb. trans. t ruwëmoma@: destruir
dera podrida. un nido de abejas para cosechar la miel (lit.: pri-
var de calor). ei ãpuri hi rë uprayahi, ei koshiro a
rut$e rë rorati, a ma tirerati ha, ya pehi kãi ha përën@,
V. rut$a√ ya nak@ ta ruwëmoma (way.): allí donde se alza el
árbol ãpuri, allí en donde se encuentra un nido
ruwë de abejas de la especie koshiro, iré a recoger miel
1 estado t r u w ë: verde, no maduro (fruto); jo- (lit.: privar a las abejas de calor). V. ahi 4 sus.
vencita que todavía no tuvo su primera regla. t ruwëriwë: ser sobrenatural, hekura asociado al
V. riyë; ant. V. tate, wakë, ushi 2 vb. intr. t ru- frío, a la oscuridad y a las nubes de tormenta.
w ë m o u: estar sin fuego (persona, carne que se ruwëruwë: oscuridad, tinieblas. sin. V. m@ ruwë,
está ahumando), dormir sin fuego [ruwëmorã- rum@rum@yoma
r
363 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@
s
sãhihi√ si
V. si sãhihi√ 1. Clas. nom., superficie, envoltura externa,
piel. Se emplea como clasificador nominal con
sako (esp. saco) lexemas que comprenden uno de dichos signi-
Saco de tela. ficados; asimismo, es el clasificador de las pal-
mas y de las matas de cambur y de plátano. Pl.
sapa ≤ sik@. kanapo si: una palma; yorehi si: cesta baja,
Zool., pato. Término genérico; se aplica a todas canasta; yorehi ya si tiyëpra@: yo trenzo una ca-
las especies de pato. nasta; kurat$a ya sik@ kararu t$õm@ã rë ayarek@r@he
(mit.): yo estaba solo y robé hijos de plátanos;
sarai! pei hi si: corteza de árbol. 2. Clas. vb., posee el
Interjección: partir rápidamente. mismo significado que el clasificador nominal
s i, y es ejemplo de un clasificador que se emplea
sayu (esp. sal) al mismo tiempo en los sistemas nominal y ver-
Sal. sayu kë k@; V. mositi√ bal. Integra la formación de numerosos verbos
que evocan aspectos o transformaciones de la
seim@ superficie. V. si ahi, si ãiki√, si tãihi√, etc.
Zool., ave; Chlorophanes spiza (Thraupidae).
si (pei)
seiseim@ kõna Anat., piel. sik@ (pei): la piel considerada en su
Zool., cigarra (no id.). sin. sheishem@ kõna (hra); totalidad, la piel de un animal. V. si
V. yakoro
si ahi
seisei nat$ahi 1 estado t si ahi: frío. t$ë si ahi: está frío; ya si
Bot., árbol; Guatteria poeppigiana (Annonaceae). a h i: tengo frío; mã≤ ≤ si ahi: el agua está fría; ka-
miyë pei u ha ya si wai ahi toprao hoowë (mit.):
sekisekima me quedaré en el agua agradablemente fresca.
Zool., saltamontes. Término genérico que se 2 vb. intr. t si ahia@, inc.: enfriar, enfriarse [s i
aplica a todos los saltamontes. a h i i, dur.; si ahiprou, term.; si ahirayou, perf. del
inc.]. õshõkõre kë k@ si ahii tëhë pë suwëp@ e m@ã no
sekisekima henak@ preoma: la mujer lloraba a su marido mientras
Bot., planta; Heliconia hirsuta (Heliconiaceae). se enfriaban las brasas de la hoguera (donde és-
Se encuentra a menudo en los bordes de los ria- te acababa de ser cremado). si ahio: ponerse ba-
chuelos, especialmente en la montaña. A ve- jo la sombra, protegerse del calor [si ahikei, perf.;
ces se utilizan sus hojas, largas y estrechas, pa- si ahipraa@, it.: ponerse varias veces seguidas ba-
ra envolver; éstas son frágiles y se rompen fá- jo la sombra, ponerse unos tras otros bajo la
cilmente. sombra]. 3 vb. trans. t si ahia@, inc.: enfriar,
dejar enfriar; matar a todo el mundo, matar to-
senisenimo√ do lo vivo [si ahikei, perf. del inc.: enfriar lo-
V. senisenimo√ calmente; si ahima@, dur., pl. obj.; si ahipra@: po-
nerse a√]. ya t$ë urihi si ahia@wë (mit.): yo ex-
sepeso (hsh) terminaré todo lo que vive en esta región. si
Fusil de caza. Vocablo totalmente en desuso. ahiama@: 1. Fact. de si ahia@: pedir a alguien
sin. kopeta que enfríe algo. 2 . Poner a la sombra; dejar en-
friar (un alimento demasiado caliente). si ahi-
serim@ (hsh) ma@: matar (lit.: volver frío). @ra a si ahima@ toti-
V. sin. seim@ hio tëhë, poshotom@ kë a wai huhetariyoma (mit.):
si ãiki√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 364
la tortuga no soltó al jaguar sino cuando lo hu- trans. t si frakahaa@, inc.: alisar [si frakahakei,
bo matado de verdad. sin. V. p r e y u r a √, w a h a t i√; perf. del inc.: alisar localmente, alisar en un si-
ant. V. heyõshi, pot$ot$o√, yopra√ tio y no en otro; si frakahama@, dur.: hacerlo en
toda la superficie; si frakahapra@: ponerse a√]. 3
si ãiki√ estado t si frakahaa: estar localmente liso, es-
1 vb. intr. t si ãikiã@, inc.: ajarse, arrugarse [s i tar liso en un sitio. si frakahawë: estar total-
ãikã@, dur.1; si ãikiãma@, caus.: ajar, dejar ajar; mente liso. maa kë ma pata si frakahawë totihi-
si ãikiprou, term.; si ãikirayou, perf. del inc.; si ãi- w ë: el gran peñasco está totalmente liso. sin. V.
k õ u, dur.2]. 2 estado t si ãikiã: estar ajado o kopehe√; ant. V. namo, rõki
arrugado en un sitio. si ãikiwë: estar totalmen-
te ajado o arrugado. ihiru a si ãikiwë: el recién si frãrã√
nacido tiene la piel ajada; terem@ kë a patan@, opo V. si frã√
si ãikiwë kë a wai amishiri ha yakarën@ (mit.): el
gran Terem@ llevaba en el brazo un pequeño ca- sifu (hra)
chicamo de piel arrugada, sediento (de leche). Pecho; teta. Pl. sifuku: los dos pechos, las dos te-
sin. V. si ãprëtë√, si taoko√, si wãihihi√, si wãiki√ tas. sin. suhe
s
siemato (hsh) sihei: lexema gramatical que pertenece a la mo-
V. sin. siemari dalidad de inferencia; es el resultado de una
comprobación o de una deducción que parte de
si frã√ las consecuencias (visibles) para remontarse a la
1 vb. intr. t si frãã@, inc.: ponerse amarilla causa. pë t$ë pë waimi sihei: ellas no comen de
(planta) [si frã@, dur.]. fsi frãrã√ pl. obj (mis- eso (el hablante acaba de comprobarlo); kayuri
mo significado) [si frãrãã, perf. est.; si frããrã@, pën@ yõno mo si warema sihei: los chigüires se co-
inc.; si frãraprãwë, pl. obj., disp.; si frãrãprou, mieron las plantas de maíz (el hablante descu-
term.]. V. frãrã√; sin. V. si teã√ bre que sus plantas están destrozadas); hewë pën@
raparimi k@ m@ wat$ëa harurema sihei: los mur-
si fraa√ ciélagos se comieron todos los cambures duran-
vb. intr. t si fraa@: tener la piel irritada por el ca- te la noche. ma ta sihewë: pertenece a la mo-
lor que emite un fuego demasiado cercano [si dalidad dubitativa, el hablante parte de una
fraama@, caus.]. ya si fraa@ rë waikipe: ya tengo realidad que él observa y se pregunta acerca de
la piel irritada por el calor. sin. si haa√ (hsh); su naturaleza exacta o de su significado; esta ex-
V. mamo* fraa√ presión es más enfática que sihewë o ta sihewë.
ware nakapou ma ta sihewë?: ¿por qué razón me
si frakaha√ invitan ellos?; poshotom@ t$ë pë nohi wai mohõtua
1 vb. intr. t si frakahaa@, inc.: alisarse [si fraka- pëpehër@ma ma ta sihewë?: ¿la presencia de esa
h a @, dur.1; si frakahaprou, term.; si frakahara- tortuga es el resultado de un simple olvido (o
you, perf. del inc.; si frakahou, dur.2]. 2 vb. tiene otro propósito)? sihewë, ta sihewë: per-
365 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ si ikeke√
tenece a la modalidad dubitativa, el hablante se r e p r a w ë, pl. obj., disp.: pieles puestas a secar en
pregunta acerca de una realidad que acaba de varios lugares. V. m@ pehui, m@ wërë√, si ikeke√,
descubrir y manifiesta su desconcierto. weti kë si yo√
wa t$ë kãi wãri ta suwë ta kunowë sihe kë?: ¿quién
era entonces esa mujer?; “yare matohip@ hore toa- si hororo√
tii ta sihewë”, ya puhi kuu ha totihion@: me pre- 1 vb. intr. t si hororoa@, inc.: vaciarse, ahue-
gunto realmente si me restituirán el valor de los carse, llenarse de orificios [si horora@, dur.; si ho-
bienes de los que me despojan constantemen- r o r o p r o u, term.; si horororayou, perf. del inc.]. hi
te; weti ham@ kë t$ë pë rë kui wa t$ë pë nohi iria- si hororoprou waikirayoma: la madera ya está car-
moã@ ta sihewë?: ¿para quién y por qué motivo comida (por los insectos). si horora@: 1. Dur. de
se están divirtiendo ellos? si hororoa@. 2. Tener varias heridas. 2 vb. trans.
t si hororoa@, inc.: ahuecar [si hororokei, perf.
si hena del inc.; si hororoma@, dur., pl. obj.; si hororopra@:
Palma; hoja de banano. Pl. si henak@. ponerse a√]. ereerema kõna shipën@ hi si hororo-
p r a r e i: las termitas carcomerán la madera (y la
si hererep@ ahuecarán). 3 estado t si hororoa: estar local-
1 estado t si hererep@: agua estancada recu- mente ahuecado. si hororowë: estar totalmen-
bierta de un velo probablemente debido a la ac- te ahuecado o vaciado. V. k a, ka t$a√
tividad de bacterias u otros microorganismos.
2 vb. intr. t si hererep@a@, inc.: recubrirse de si hukëkë√
un velo semejante [si hererep@prou, term.; si he- 1 v.m. t si hukëkamou: hacerse arañar, dejar-
rerep@rayou, perf. del inc.]. se arañar [si hukëkamorayou, perf.]. 2 vb. trans.
t si hukëkëa@, inc.: arañar una vez [si hukëka@,
si hikeke√ dur., pl. actos: arañar varias veces; si hukëka-
1 v.m. t si hikekeo: rascarse con un objeto [si y o u, rec.: arañarse el uno al otro; si hukëkayora-
hikekamou: hacerse rascar por alguien (que em- y o u, perf. del rec.; si hukëkërarei, perf. del dur.; si
plea un objeto); si hikekekei, perf. de si ikekeo]. si hukëkërei, perf. del inc.]. pë si hukëkëa m@ hetu-
hikekerayou, perf., verbo puntual: despellejar- r a r e i: yo también te arañaré varias veces. V. si ti-
se. V. sin. iprushi 2 vb. trans. t si hikekea@, koko√
inc.: 1. Rascar a alguien con un objeto. 2. Pe-
lar, retirar la capa superficial de un objeto por si hutëhë√
medio de un instrumento [si hikeka@, dur., pl. 1 vb. intr. t si hutëhëa@, inc.: crecer, engordar
obj.; si hikekeama@: fact. del inc., provocar una (animales) [si hutëha@, dur.1; si hutëhëprou, term.;
peladura; si hikekekei, perf. del inc.: hacerlo lo- si hutëhërayou, perf. del inc.; si hutëhou, dur.2].
calmente, hacerlo en un lugar preciso; si hikeke- 2 estado t si hutëhëa, perf. est. si hutëhëwë:
pra@: ponerse a√ (significado 2)]. 3 estado t si gordo, grande (ser vivo). sin. V. p a t a, pre√; ant.
hikekea, perf. est. si hikeka no, res.: pelado. V. ihirup@, wãisip@
sin. V. r õ s h i, si ikeke√, si tikoko√
si ihehe√
s
si hipihipipraro√ Adverbio: lo que se reproduce con frecuencia;
vb. intr. t si hipihipiprarou: movimiento dis- con seguridad, sin duda alguna. horoeti hi pë
continuo y apenas perceptible que se manifies- kreyou si ihehewë: los árboles horoeti se rompen
ta en la superficie, como, por ejemplo, el tem- fácilmente; “yãnomãm@ wa t$ë pë pëyëpra@ tikoo
blor liviano de la morralla en la superficie del mrai”, yãnoãm@ e naha t$ë pë kuu si rë ihehei
agua o el hormigueo de las larvas en la super- (way.) (hra): “a pesar de todo, tú no vas a de-
ficie. fender a los Yãnomãm@”, eso es lo que dicen
cada vez; pë t$ë pë pufi wãri hore tikroha@ si ihe-
si hisi hewë (way.) (hra): siempre ponen mala cara; ya
V. hisihisi iya@ mohitou si ihehewë: cada vez pierdo las ga-
nas de comer; a hushuo si ihehewë: se molesta
si hit$ore√ por nada.
1 vb. intr. t si hit$orea@, inc.: doblar, encorvar-
se, arquearse [si it$oreprou, term.; si it$orerayou, si ikeke√
perf.]. 2 vb. trans. t si hit$orea@, inc.: doblar, 1 vb. trans. t si ikekea@, inc.: despellejar [si ike-
encorvar [si hit$oreakei, perf., pl. obj.; si hit$ore- ka@, dur., pl. obj.; si ikekepra@: ponerse a√; si ike-
kei, perf.; si hit$orema@, dur., pl. obj.]. si hit$ore- kerarei, perf. pl. obj.; si ikekerei, perf. del inc.].
pra@: extender la piel de un animal sobre una “yamarek@ si niya ikeka@”, a puhi kuma (mit.):
base de apoyo para dejarla secar. 3 estado t si “nos va a despellejar”, pensó él. 2 estado t si
hit$orea, perf. est. (todos los sentidos). si hi- ikekea, perf. est. si ikeka no: despellejado. V.
t$orema no, res.: piel puesta a secar. si hit$o- mo* ikeke√; sin. si yo√
sikã Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 366
sikã sikõ
1 estado t sikã: estar completamente enmo- 1 estado t sikõ, sikõsi: 1. Objeto con su piel,
hecido, poseer una corteza rugosa (bejuco). s i- corteza o plumas: no pelado, no descortezado,
k ã ã: estar enmohecido o rugoso en un sitio (be- no desplumado. 2. Lugar del bosque donde aún
juco). 2 vb. intr. t s i k ã ã @, inc.: enmohecer, te- no se ha limpiado la maleza (cuando uno la des-
ner la corteza que se enmohece (bejuco que ha broza). sikõsi kurat$a kë k@ yaama: él asó plátanos
dejado atrás una fase determinada de creci- con su piel. 2 vb. intr. t sikõsiã@, inc.: 1. Desa-
miento) [sikã@, dur.; s i k ã p r o u, term.; sikãrãyõu, rrollar una corteza nueva al perder la vieja (ár-
perf. del inc.]. hët@@ mai kë t$ë, pë t$ë t$ot$o si- bol). 2. Vegetación salvaje que brota nuevamen-
kãã waikirayoma: el bejuco no se romperá, ya es- te después del desbroce. V. mãrõ, r õ s h i, washë√
tá sólido (su corteza está rugosa) 3 vb. trans. t
s i k ã ã m a @, inc.: dejar enmohecer (por negligen- si kõhõmo (pei)
cia) [s i k ã m a @, dur., pl. obj.]. sin. sikrã (hra) Base de un recipiente o de una cesta. yorehi si
kõhõmo: la base de una cesta plana; toutam@ si
si ka iyoyo√ kõhõmo: base de una olla. sin. V. kõhõmo, kõt$e
1 vb. trans. t si ka iyoyoa@, inc.: fabricar un re-
cipiente cuya abertura es más estrecha que la sikõm@
base [si ka iyoya@, dur., pl. obj.; si ka iyoyokei, Bot., hongo (no id.) de color blanco que crece
perf. del inc.; si ka iyoyopra@: ponerse a√]. 2 e s- sobre la madera en proceso de putrefacción; es
tado t si ka iyoyoa, perf. est. si ka iyoyowë: te- comestible.
ner el orificio más estrecho que la base. yorehi
si ka iyoyowë: la abertura de la cesta es más es- si kõpehe√
trecha que su base. 1 vb. intr. t si kõpehea@, inc.: alisarse; homo-
geneizarse, dejar de tener partículas no reduci-
sikap@ sik@ das (compota de cambur) [si kõpeha@, dur.1; si
Zool., serpiente, Sapa aguacero; Helicops angu- kõpeheprou, term.; si kõpeherayou, perf. del inc.;
latus (Colubridae). Pequeña serpiente veneno- si kõpehou, dur.2]. si kõpehamou: que puede
sa que se encuentra a menudo en el agua. Sus ser alisado; líquido que puede ser homogenei-
mordidas no son mortales, pero pueden oca- zado. 2 vb. trans. t si kõpehea@, inc.: alisar;
sionar la pérdida de un dedo. homogeneizar un líquido o una compota de
cambur reduciendo todas las partes sólidas [s i
sikariyo (esp. cigarrillo) kõpehama@, dur., pl. obj.; si kõpehekei, perf. del
Cigarrillo. sin. V. p∫∫ nahe, opo (2) inc.; si kõpehepra@: ponerse a√]. 3 estado t si kõ-
pehea: estar localmente liso. si kõpehewë: es-
sik@ (pei) tar totalmente liso; ser homogéneo, no conte-
1. Plural del clasificador nominal s i. La totalidad ner más partículas sólidas (compota de cam-
de la piel. Conjunto de ciertas plantas (las que bur). mashit$a a si kõpehewë: la tierra es lisa; tate
poseen si como clasificador): bananos, palmas, u si kõpehewë: la compota de cambur es homo-
plantas de yuca, plantaciones de caña para fle- génea. sin. V. kõpehe√, noshi tãihi√, si frakaha√,
s
chas, etc.: kurat$a sik@: platanal; eteweshi sik@: mo- si tãihi√; ant. kõmokotore, n a m o, r õ k i, shimokore
richal; haprua ma sik@, sejal. hë@m@ sik@: piel de
cotinga azul. t$ë k@ ta këprar@, pei kë sik@: rómpe- si koropirimi
me una rama con frutas moshima sik@; hayariwë 1. Bot., bambú (no id.). 2. Punta de flecha lan-
kë poko sik@ hõã haikirariyoma (mit.): Venado se ceolada fabricada con la madera de dicho bam-
raspó totalmente la piel de los brazos; nashi sik@ bú. sin. wãkõm@ (hra); V. rahaka, rahaka shiiwë
tëap@ ha@onomi, e kokok@ shirõ yehip@rehër@ma (mit.)
(hsh): ellos (los dos) no tomaron inmediatamen- sikrã√ (hra)
te las plantas de yuca, sólo trajeron raíces. 2. V. sikã√
Contrario a pei m@ ãmo (el centro vital), el pei sik@
es la envoltura externa, la forma, la apariencia sikrãp@ sik@ (hra)
de los seres. pore sik@: piel de Aparecido, imagen V. sikãp@ sik@
sin vida del aparecido. iro sik@: prenda de vestir,
pieza de tela. matiriawë sik@: bolsa de plástico. sikrõ (hra)
sik@ hãkãmi: vaina de la palma. sik@ koraramo√ V. sikõ
(hsh): V. koraramo√ sik@ rë shoririmore: V. she-
reka sik@ reikimapou: llevar una piel de ave en el sima√
lóbulo de cada oreja. V. reiki√ // V. si, si (pei), sisi 1 vb. intr. t simaprou: convertirse en mal ti-
rador (después de haber sido hábil en el pasa-
sik@ utu√ do). 2 vb. trans. t s i m a t a a @, it.: errar un blan-
V. utu√ co varias veces seguidas. 3 estado t simi: ser un
367 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ siparariwë
simitori si pakëkë√
Zool., coleóptero longicornio xilófago de la fa- Abreviatura muy frecuente de yaa si pakëkë√. 1
milia Cerambicidae (probablemente es el Tita- vb. trans. t si pakëkëa@, inc.: dañar por rabia
nus giganteus). El mismo entalla y corta circular- el techo de una vivienda golpeándolo con un
mente de forma muy regular las ramas peque- machete o hincándole un cuchillo (el golpe se
ñas y los arbustos; es una peste para las matas asesta oblicuamente en relación con la orien-
de aguacate. V. he simitori tación general de los pecíolos de las hojas que
sirven de cubierta) [si pakëka@, dur.: dar varios
simo golpes; si pakëkëpra@: ponerse a√; si pakëkërarei,
1 sus. t s i m o: verruga pequeña. 2 estado t si- perf. del dur]. 2 estado t si pakëka no, res.:
m o p @: tener una o varias verrugas pequeñas. 3 techo dañado de esta manera.V. pakëkë√
vb. intr. t simop@ã@, inc.: llegar a tener una o
varias verrugas pequeñas [s i m o p @ @, dur.; simop@- sipara
prou, term.; simop@rayou, perf. del inc.]. sin. V. 1 sus. t sipara: machete; sable de los seres so-
temo brenaturales. miha ahë sipara wa yehipou pëa ku-
r e ?: ¿es tuyo el machete que te agrada llevar en
si monono√ la espalda? sipara hi: árbol mítico, crece hacia
1 vb. intr. t si mononoã@, inc.: 1. Endurecer el oriente en un país donde no vive nadie (lit.:
superficialmente (fruto, raíz o tubérculo coci- árbol machete). Es inmortal y emite constan-
do a la brasa) [si mononã@, dur.1; si mononoprou, temente un ruido potente; el borde de sus ho-
term.; si mononou, dur.2]. 2. Ponerse la piel de jas es cortante como el filo de un machete. s i-
gallina. 2 vb. trans. t si mononoã@, inc.: poner para mayep@: sable ceremonial de los hekura,
a cocer un alimento sobre las brasas (plátano, bello como el plumaje de un piapoco (lit.: sa-
raíz o tubérculo) hasta que su parte externa se ble piapoco). sipara m@reri: sable de los heku-
torne dura y crujiente [si mononãma@, duro., pl. r a, destella como un espejo bajo el sol y su cen-
obj.; si mononopra@: cocinar de esta manera un telleo espanta a los hekura enemigos (lit.: sable
solo objeto]. 3 estado t si mononoã: estar du- espejo). sipara nouku: los hekura lo utilizan pa-
ro por fuera en una parte. si mononowë: 1. Es- ra pintarse el cuerpo (lit.: sable pintura). s i p a-
s
tar duro por fuera (alimento cocido a la brasa). ra pei koko: machete de los hekura. sipara tãi-
2. Tener la piel de gallina. sin. V. si proproko√ h i m @: los hekura lo utilizan para combatir a los
demonios de la enfermedad, con cada macheta-
sina zo, es como si cayera un rayo (lit.: sable rayo).
1 estado t s i n a: ser un mal tirador. 2 vb. intr. sipara yahetipa: los hekura lo utilizan para
t sinaprou: convertirse en un mal tirador (ha- combatir los demonios de la enfermedad, con
biendo sido hábil en el pasado). 3 vb. trans. t cada golpe asestado se produce una descarga
sinamou: errar frecuentemente el blanco. sina- eléctrica (lit.: sable temblador). 2 vb. trans. t
prama@: convertirse en un mal tirador (como siparamou: dar, al pasar, machetazos a los ár-
consecuencia de una prohibición que no ha si- boles. urihi ham@ pore pë siparamoma: en el bos-
do respetada, tal como, por ejemplo, comerse que se oía a los aparecidos dar, a su paso, golpes
los animales de caza que se han matado). V. sin. de machete a los árboles.
s i m i; sin. nimi (hsh), mimri (hra)
sipara kohi
sina si Bot., árbol, cacho; Dialium guianense (Leg., Cae-
Zool., ave; Arremonops conirostris (Emberizidae). salpiniaceae).
si no sãiyop@ siparariwë
No temer a nada. wa si no sãiyop@wei kë wa hore- Zool., pez, caribe negro; Serrasalmus rhombeus
prarou ta kupiyën@: como tú no le temes a nada, (Characidae). Especie de piraña pequeña. s i p a-
siempre estás saliendo. sin. V. wait$eri; ant. kiri rarit$awë: hekura asociado a este pez, los cha-
sipara si Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 368
manes lo utilizan para descuartizar a los demo- tar fuera (objetos, personas), estar ubicados de-
nios de las enfermedades (shawara). sipararit$a- trás de la vivienda (refugios temporales). ant.
wë a rë it$ope yë (cha.): ya sipararit$awë descien- hushõmi
de sobre mí (para ayudarme a combatir el de-
monio que está en el enfermo). V. poo koshi 1. si po√
1 vb. intr. t si poaa@, inc: recubrirse el cuer-
sipara si po, colocarse debajo de, penetrar en una vege-
Cuchillo. sin. kushiyo sipara sik@: tijeras. Térmi- tación tupida, jugar a cubrirse de tierra o arena
no caído en desuso. sin. ãsimamotima (hra), t i- [si pokei, perf.: recubrirse el cuerpo, colocarse
hero debajo de; si pomou, pl. suj.: jugar a recubrirse
de tierra o arena; si pomorayou, perf. de si po-
sipo m o u; si poo: cubrirse el cuerpo, estar o colocar-
1 sus. t sipo: exterior, afuera, cara externa. hei se debajo de; si porayou, perf.: penetrar en una
yahi a sipo: éste es el exterior de la casa; mori vegetación densa]. rut$erut$e a ha a si poikuhe
t$ë huu tao rë mai, t$ë hãtõp@ nahi sipo tap@tap@ (mit.): acaba de meterse bajo la podredumbre
rak@praa heaa: él no fue allá ni una sola vez y el vegetal; hõremariwë morõshi si rë pokeiwei (mit.):
arco untado de savia quedó apoyado allí; para- el pene de la lombriz se hundió en la tierra; pai-
wa u sipo: las inmediaciones del río; t$ë sipo mi ham@ ya si poaa@ tëhë tëpë yã tararei kuroi: yo
m@mou wakë m@ hute: su superficie es de color ro- estaba penetrando en la tupida vegetación
jo oscuro; weti naha a sipo tapramou kuwë?: ¿a cuando descubrí un oso hormiguero. si poa@:
qué se parece? (lit.: qué aspecto presenta su su- colocarse detrás de alguien para protegerse de
perficie). fsipo ha (m@): afuera, hacia afuera, una agresión [si popei, perf.]. 2 vb. trans. t si
desde fuera. sipo ham@ ya harayoma: salí afuera; poa@, inc.: cubrir un objeto, colocar u ocultar
napë pën@ yãnomãm@ t$ë waa ha h@t@t@rën@, sipo ha un objeto debajo de, cocer bajo las cenizas [s i
t$ë ≤pë r@pemahe: cuando los extranjeros hubie- poakei, perf. del dur., pl. obj.; si pokei, perf. del
ron terminado de comerse al Yãnomãm@, echa- inc.; si poma@, dur., pl. obj.; si popei, perf.: co-
ron sus huesos hacia afuera; urihi ham@, sipo cer bajo las cenizas; si popou: guardar algo re-
ham@, pë huu kiri shoaoma: a partir de este mo- cubierto, conservar debajo de]. kurat$a ya k@ si
mento tuvieron miedo de ir afuera. fsipo na- poa@: yo pongo a cocer los plátanos bajo las ce-
t $ e: clara de huevo. V. nat$e, shãhe nat$e 2 vb. nizas. si poama@: colocar a una persona detrás
intr. t s i p o a @: salir, ir afuera [s i p o k e i, perf.; s i p o o- de uno para protegerla de una agresión [si po-
k e i, perf., pl. suj.; s i p o o: ponerse afuera o encon- mapei, perf.; si pomapou, dur.: mantener a una
trarse fuera; sipopraa@: irse de la vivienda uno persona detrás de uno para garantizar su protec-
tras otro; sipoprao: quedarse afuera un momen- ción]. 3 estado t si poa: estar cubierto, estar de-
to; siporayou, perf.; sipotao: quedarse afuera mu- bajo de. si poprawë, pl. obj., disp. sin. V. he
cho tiempo; sipotou: salir un momento]. ma, ya shãhõ√, hit$ë√
sipoo kõõ taomi: no, no volveré afuera. sipo-
prou: abandonar la vivienda colectiva para ir a 2. si po√
acampar al bosque, partir de w ã y u m @. t$ë pë si- 1 v.m. t si poo: nombrarse a sí mismo. En una
s
poprou tëhë õshõhõre kë k@ yëprou rë kupariyowei situación tradicional, eso no se hace nunca; el
(mit.): mientras abandonaban la vivienda para término se utiliza en referencia a personas que
irse a vivir al bosque, las brasas tomaron vuelo no son Yãnomãm@ y no temen nombrarse, o
(transformadas en abejas); urihi ham@ kë wamak@ en una situación cultural degradada. 2 vb.
ha sipopron@: es preciso que ustedes se vayan a trans. t si poa@: hablar mal de alguien, pelear
vivir al bosque. sin. k a s i √ p r o u; ant. m@ ãmo√prou con alguien. sin. V. wãhã t$a√ si popra@: pro-
3 vb. trans. t s i p o a @: colocar algo fuera de la vi- nunciar el nombre personal de alguien. En la
vienda [sipoakei, perf., pl. obj.; s i p o k e i, perf.; s i- sociedad yãnomãm@, donde está prohibido pro-
p o p r a a @, it.: hacer varios viajes para transportar nunciar el nombre personal de los vivos y, más
objetos hacia afuera]. fyãno sipoa@: construir aún, de los muertos, este acto constituye una
un refugio cerca de una casa colectiva (s h a p o- provocación [si poapei, perf.: ser nombrado; si
n o). ya yãno sipopei: construiré mi refugio cerca poayorayou, perf. del rec.; si poayou, rec.: nom-
de la vivienda colectiva. sipoama@: colocar ob- brarse recíprocamente (durante una pelea)]. ter.
jetos contra un contenedor cuando éste se en- a ta për@oprei, ∞h∞ ihirup@n@ ware si rë poape, ya wã-
cuentra demasiado lleno [sipoma@: colocar un hã t$a@ ta nom@h@o sho (hra): el hijo de Ter. pro-
objeto contra un contenedor demasiado lleno; nunció mi nombre personal y yo, por mi parte,
s i p o m a k e i, perf.]. sipomou, pl. suj.: construir re- lo voy a regañar; epena kë a wayun@ yãnomãm@
fugios cerca de una casa colectiva [sipopramou, wa t$ë pë si popra@ t$arei: tienes la costumbre de
pl. suj.: ponerse a√]. 4 estado t sipoa, perf. est. pronunciar el nombre de las personas cuando
t$ë ã sipoa kurawë? (¿estará afuera lo que pro- te encuentras bajo el efecto de los alucinóge-
duce ese ruido?). s i p o p r a w ë, pl. obj., disp.: es- nos.
369 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ sirõrõm@
s
si poshoma@: poner a ablandar seje en agua ca- borbotones.
liente [si poshopei, perf.]. 3 si poshoa: tener
una ampolla. si poshowë: 1. Tener varias am- sirisirimo√
pollas. 2. Desprenderse fácilmente (piel, corte- vb. trans. t sirisirimou: hacer el amor (habla
za). ayukuma a si poshowë: la corteza del árbol un hombre) [sirisirimoma@, caus.: enviar a al-
ayukuma se desprende fácilmente. ant. si wari√ guien a hacer el amor, permitir que alguien ha-
// sin. V. si t$oroho√, si t$ororo√ ga el amor; sirisirimorayou, perf.]. ∞h∞ rë tëhë ya
sirisirimou kutariyoma: fue en esta época cuando
si potehe√ comencé a hacer el amor (de manera regular).
1 vb. intr. t si potehea@, inc.: saciarse [si pote- sin. V. he r@√, niaasi* pë sirisirimoma@, k õ h e k õ h e-
ha@, dur.1; si poteheprou, term.; si poteherayou, m o √, kuwëmo√ (hsh), nihõrõnihõrõmo√, sõkãsõkã-
perf. del inc.; si potehou, dur.2]. 2 estado t si m o √, wa√mo√, wãewãemo√, yëriyërimo√
potehea, perf. est. si potehewë: estar saciado.
V. hãtõ nahe si potehe√; sin. pët@√; ant. ohë√, sirõrõm@
shoete√ Ser mítico, especie de demonio del bosque. Es
al mismo tiempo seductor y buen cazador; se
si potete presenta ante las mujeres que están solas, les
1 estado t si potete: tener un miembro entu- ofrece una presa cazada y hace el amor con
mecido, sentir un hormigueo. 2 vb. intr. t si ellas. Desprende un olor acre, echa un líquido
potetea@, inc.: tener un miembro que se entu- ácido en los ojos y desolla a los maridos celo-
mece, empezar a sentir un hormigueo [si pote- sos que osan enfrentarlo. sirõrõm@n@ yãnomãm@
si ru√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 370
t$ë si yopra@ shoarayoma (mit.): Sirõrõm@ deso- tar liso localmente. si tãihiwë: estar completa-
lló al hombre inmediatamente. mente liso. poo kë t$ë koshi pata wakë si tãihiwë
it$ãõma (mit.): un hacha grande de piedra roja
si ru√ (hsh) y lisa estaba hincada en la tierra. sin. V. si fra-
V. si ruru√ kaha√, si kopehe√; V. namo tãihi√
si rukuru√ si taoko√
1 vb. intr. t si rukuruã@, inc.: plisarse, arru- 1 vb. intr. t si taokoa@, inc.: magullarse (en
garse [si rukurã@, dur.1; si rukuruprou, term.; si ru- un solo lugar) [si taokoprou: magullarse en varios
k u r u r a y o u, perf. del inc.; si rukurou, dur.2]. 2 e s- lugares]. 2 vb. trans. t si taokoama@: magullar
tado t si rukuruwë: estar plisado, tener arrugas. un objeto (una sola vez) [si taokoprama@, caus.:
koroku si rukuruwë: tener pliegues en las nalgas. magullar un objeto en varios lugares]. 3 esta-
sin. V. si ãiki√, si ãprëtë√ do t si taokoa: estar magullado en un lugar. si
taokowë: estar magullado en varios lugares.
si ruru√
1 estado t si rurup@: estar afectado por una si teã√
micosis que provoca prurito y cubre el cuerpo 1 vb. intr. t si teãã@, inc.: ponerse amarilla (plan-
de llagas; la afección es transmisible por simple ta) [si teããma@, caus.: provocar que las plantas se
contacto y a veces se producen verdaderas epi- pongan amarillas (sol, sequía); si teã@, dur.; si teã-
demias. 2 vb. intr. t si rurup@a@, inc.: llegar a prou, term.; si teãrayou, perf. del inc.]. fsi teã-
resultar afectado por una micosis que provoca hã√, pl. obj. (mismas desinencias que si teã√). 2
prurito [si rurup@@, dur.; si rurup@prou, term.; si estado t si teã, perf. est. sin. V. frãrã√, si frãrã√
r u r u p @ r a y o u, perf. del inc.].
si teãhã√
si sãihi√ V. si teã√
1 vb. intr. t si sãihiãã@, inc.: tiritar, sentir es-
calofríos [si sãihiããma@, caus.; si sãihã@, dur.1; s i si teãyã√
s ã i h i p r o u, term.; si sãihirayou, perf. del inc.; si sãi- 1 vb. intr. t si teãyãã@, inc.: enrojecerse lige-
hõu, dur.2]. pei yë, kuham@he shë, ya si rë sãihipra- ramente, ponerse rojizo [si teãyã@, dur.; si teã-
ruhe: váyanse, pónganse en marcha, empecé a y ã p r o u, term.; si teãyãrãyou, perf. del inc.]. 2 vb.
tener escalofríos (= estoy enfermo). 2 estado t trans. t si teãyããma@, caus.: provocar la apari-
si sãihiwë: tener frío, sufrir regularmente de es- ción de manchas rojas en la piel (sol). 2 esta-
calofríos febriles. sin. V. pr@s@pr@si, si proproko√ do t si teãyãwë: estar rojizo. hii amarõkõma kë
a si pata teãyãwë ha tëpëriwë kë a wãri hore miã
sisi (pei) kãi m@ ha rëkëkëikun@ (mit.): Oso hormiguero se
Piel (de un fruto), mondadura, corteza. V. si, quedó dormido con la cabeza echada para atrás
sik@ (pei) sobre un viejo tronco de árbol rojizo. 3 estado
t si teãyãã: ser rojizo localmente. si teãyãwë:
sisimi hi ser totalmente rojizo. kurat$a a si teãyãwë: (la
s
Bot., árbol; Leonia cimosa (Violaceae). pulpa) del plátano es rojiza. sin. V. si hëtëtë√,
wakëhë√, wakë
si shokeke√
vb. trans. t si shokekea@, inc.: pelar un fruto si tihehe√
con movimientos circulares (tal como se pela vb. trans. t si tihehea@, inc.: rasguñar, rozar
una manzana con un cuchillo) [si shokekeka@, (una vez), alcanzar superficialmente (al disparar
dur., pl. obj.; si shokekekei, perf. del inc.; si sho- una flecha) [si tiheha@, dur., pl. actos; si tihehera-
kekepra@: ponerse a√; si shokekerarei, perf. pl. rei, perf., pl. actos; si tiheherei, perf. del inc.]. pa-
obj.]. V. rõshi ruri ya si tiheherema: lancé una flecha contra un
paují y lo rocé. sin. si tikeke√, si yahe√; V. ha-
si tãihi√ ko√, n i y a √, rihu masi tihehe√, t$ëh@√
1 vb. intr. t si tãihiã@, inc.: alisarse; suavizarse
al tacto y volverse lustroso (pelo de un perro) [s i si tikeke√
tãihã@, dur.1; si tãihiprou, term.; si tãihirayou, 1 v.m. t si tikekeo: rozarse, arañarse [si tikeke-
perf. del inc.; si tãihõu, dur.2]. 2 vb. intr. t si rayou, perf.; si tikeketaa@, it.: arañarse varias ve-
tãihiã@, inc.: alisar, pulir [si tãihãma@, dur., pl. ces seguidas]. 2 vb. trans. t si tikekea@, inc.: ro-
obj.; si tãihikei, perf. del inc.; si tãihipra@: po- zar, arañar (una vez), alcanzar superficialmente
nerse a√]. si tãihiãma@: 1. Fact. de si tãihiã@. 2. (al disparar una flecha) [si tikeka@, dur. pl. actos;
Volver lustrosa la pelambre de un perro (ali- si tikekerarei, perf., pl. actos; si tikekerei, perf. del
mentándolo bien) [si tãihipou: poseer un perro inc.]. warë ya pë shirõ si tikekerarema: sólo logré
cuyo pelo está lustroso]. 3 estado t si tãihiã: es- rozar los váquiros (con las flechas que les he lan-
371 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ si wãiki√
zado). si tikeka@: picar ligeramente una corteza rias; si t$orohokei, perf.: llegar a tener una ampo-
con el extremo de un objeto puntiagudo y le- lla en un lugar preciso; si t$orohoprou, term.; si
vantarla para poder agarrarla con la mano y des- t$orohorariyo, perf. del inc. y del dur.]. fim@k@
prenderla del tronco [si tikekama@, dur., pl. actos; si t$oroho√: llegar a tener una o varias ampollas
si tikekerarei, perf., pl. actos; si tikekerei, perf.]. en la mano. 2 estado t si t$orohoa: tener una
ayukuma ya hi tikekama@: yo corto ligeramente ampolla. si t$orohowë: tener varias ampollas.
la corteza de los árboles ayukuma (para pelarlos); V. t$oroho√
himo a tëa kõrema, ∞h∞ a rë namowein@ arapuri si ti-
kekama, si yoa@ shoaoma: él tomó una vez más el si t$ororo√
garrote, picó y levantó en varios lugares la cor- 1 vb. intr. t si t$ororoa@, inc.: hincharse, tu-
teza con el extremo puntiagudo y luego descor- mefacerse (en un lugar) [si t$orora@, dur. pl. obj.;
tezó el árbol arapuri; sin. V. si tihehe√, si yahe√ si t$ororoprou, term.; si t$orororariyo, perf. del
inc. y del dur.]. 2 estado t si t$ororoa: estar
si tikoko√ hinchado en un lugar. si t$ororowë: estar hin-
1 v.m. t si tikokoo: rascarse con las uñas; ara- chado en varios lugares; estar totalmente hin-
ñarse (inadvertidamente) [si tikokamou: hacer- chado. sin. V. s h u w ë, t$ororo√
se rascar; si tikokorayou, perf.]. 2 vb. trans. t si
tikokoa@, inc.: arañar a alguien (una vez), ras- si uhutiti√
car a alguien (una vez) [si tikoka@, dur.: arañar 1 vb. intr. t si uhutitia@, inc.: suavizarse al tac-
o rascar a alguien varias veces; si tikokorarei, to; homogeneizarse, no contener partículas só-
perf. del dur.; si tikokorei, perf. del inc.]. sin. V. lidas ni granos (líquido, polvo) [si uhutitiprou,
si hukëkë√, tikoko√ term.]. tate uku si uhutitia@: la compota de cam-
bur está homogeneizándose completamente. 2
si tiproko√ vb. trans. t si uhutitia@, inc.: volver un líqui-
1 vb. intr. t si tiprokoa@, inc.: separarse (piel do o polvo totalmente homogéneo [si uhutiti-
de un fruto, corteza de raíz o árbol) [si tiproka@, m a @, dur., pl. obj.]. si uhutitipra@: suavizar una
dur.1; si tiprokoprou, term.; si tiprokorayou, perf.; corteza. 3 estado t si uhutitiwë: suave al tac-
si tiprokou, dur.2]. 2 vb. trans. t si tiprokoa@, to, polvo muy fino, líquido sin grumos ni par-
inc.: desollar, despellejar (a un animal) [si tipro- tes mal reducidas; suelto. ayukuma a hupamou si
ka@, dur., pl. obj.; si tiprokopra@: ponerse a√; si ti- u h u t i t i w ë: el polvo del alucinógeno ayukuma es
prokorarei, perf. del dur.; si tiprokorei, perf. del suave al tacto (es fino y no contiene ningún gra-
inc.]. 3 estado t si tiprokoa: estar despellejado no mal reducido). sin. V. si kopehe√, si tãihi√;
completamente. si tiproka no, res.: estar com- V. uhutiti√
pletamente despellejado. sin. si ikeke√, si yo√
si ukuku√
si t@r@√ 1 vb. intr. t si ukukou, frec.: mudar la piel (ser-
vb. trans. t si t@r@a@, inc.: pellizcar a alguien con piente). si ukukua@, inc.: perder su piel, perder su
las uñas (una vez) [si t@r@@, dur., pl. actos: pelliz- corteza [si ukuka@, dur.1; si ukukou, dur.2; si uku-
car a alguien varias veces; si t@r@rarei, perf. del kuo: mudar la piel (persona); si ukukuprou, term.;
s
dur.; si t@r@rei, perf. del inc.]. si t@r@pra@: arrancar si ukukurariyo, perf. del inc.]. 2 estado t si uku-
la piel de una persona pellizcándosela con las k u w ë: perder su corteza de manera habitual.
uñas. V. t@r@√
si ≤r≤r≤√
si tureke√ 1 vb. intr. t si ≤r≤r≤ã@, inc.: desplazarse lige-
vb. trans. t si turekea@: amarrarse una cola de ramente por debajo o por encima de una su-
mono alrededor de la cabeza. Las personas an- perficie, desplazarse bajo la superficie del agua,
cianas lo hacen a menudo (para ocultar una cal- detrás de las nubes (astro) [si ≤r≤rã@, dur.1; si ≤r≤-
vicie incipiente o las canas). fipa ya si rë tu- r≤rãyõu, perf. del inc.; si ≤r≤rõu, dur.2]. proro a
rekeapra@: el anciano que maté en la guerra. si ≤r≤r≤ã shoarayohër@@: inmediatamente, la nu-
sin. si yoho√ tria se puso a nadar debajo del agua. 2 estado
t si ≤r≤r≤wë: aflorar.
si t$ë√
vb. intr. t si t$ëaa@, inc.: desaparecer en la vege- si wãhihi√
tación [si t$ëa@, dur.; si t$ërayou, perf.]. si t$ëo: V. si wãhi√
quedar disimulado entre la vegetación [si t$ëkei,
perf.]. sin. V. he shãhõ√, hit$ë√, paimi, si po√ si wãiki√
1 vb. intr. t si wãikiã@, inc.: arrugarse, plisarse;
si t$oroho√ deformarse, ajarse (localmente) [si wãikã@, dur.1;
1 vb. intr. t si t$orohoa@, inc.: llegar a tener si wãikiprou, term.; si wãikirayou, perf. del inc.;
una ampolla [si t$oroha@, dur., pl. obj.: tener va- si wãikõu, dur.2]. 2 estado t si wãikiã: estar arru-
si wãhi√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 372
gado, plisado o ajado localmente. si wãikiwë: to por pliegues longitudinales. sin. V. si ãiki√,
estar completamente plisado, arrugado o ajado. si wãiki√, si waoko√
sin. V. si ãiki√, si rurukuru√, si taoko√, si wãhi√
si wët@√
si wãhi√ 1 vb. intr. t si wët@hou: no quedarse en el si-
1 vb. intr. t si wãhiã@, inc.: plisarse (localmen- tio (divertido o chistoso). 2 vb. trans. t si wë-
te) [si wãhiprou, term.; si wãhirayou, perf. del t@a@: morder a alguien una vez [si wët@@, dur.:
inc.]. 2 vb. trans. t si wãhiã@, inc.: plisar [si wã- morder varias veces; si wët@rarei, perf. del dur.;
hikei, perf. del inc.; si wãhima@, dur., pl. obj.]. si wët@rei, perf. del inc.; si wët@you, rec.: morder-
fsi wãhihi√: plisarse en varios lugares, plisar- se mutuamente (niños durante un juego o una
se completamente [si wãhihã@, dur., pl. obj.; si pelea, amantes)]. hiiman@ yare si wët@rema: el pe-
w ã h i h i ã @, inc.; si wãhihiprou, term.]. 3 estado t rro me mordió (una vez); pë si wët@rei: te voy a
si wãhiã: estar plisado localmente. si wãhiwë: morder; pë si wët@rarei: te voy a morder varias ve-
estar totalmente plisado. sin. V. si taoko√, si wãi- ces; hewën@ yare si wët@rema: me mordió un mur-
k i √, si rurukuru√ ciélago; pei huko ham@ wa si wët@a@ mai (mit.):
tú no le morderás la frente. si wët@@: 1. M o r d e r
si wakoko√ a alguien varias veces [si wët@rarei, perf.]. Cuan-
vb. trans. t si wakokoa@: morder un alimento do se trata de una serpiente, incluso si uno só-
[si wakoka@, dur., pl. actos; si wakokorei, perf.]. lo ha sido mordido una vez, se emplea siempre
sin. V. si wët@√; V. he wakoko√, wakoko√ la forma si wët@rarei en perfectivo. oru kë k@n@
yare si wët@rarema: me mordió una serpiente. 2.
si wãõkõ√ Matar (durante un diálogo ceremonial). sin. V.
1 vb. intr. t si wãõkõã@, inc.: magullarse (en o √, si wakoko√, shë√
un lugar) [si wãõkã@, dur.: magullarse en dos lu-
gares; si wãõkõprou, term.: magullarse en varios si yahe√
lugares; si wãõkõrariyo, perf., pl. obj.; si wãõkõ- 1 v.m. t si yaheprou: ser raspado, ser herido
r a y o u, perf. del inc.]. 2 vb. trans. t si wãõkõã- superficialmente (por algo o alguien) [si yahe-
m a @, inc.: magullar un objeto en un lugar (por prama@, caus.]. 2 vb. trans. t si yahea@, inc.: ras-
descuido) [si wãõkãma@, dur.: magullar un ob- par a alguien con una flecha, provocar una he-
jeto en dos lugares; si wãõkõprama@, term.: ma- rida superficial [si yaherei, perf.]. fsi yahehe√:
gullar un objeto en varios lugares]. sin. V. si ãi- arañar a alguien varias veces seguidas, ocasionar
k i √, si wãiki√, si wãprëtë√ varias heridas superficiales; haber sido herido
superficialmente varias veces seguidas (mismas
si wãprëtë√ desinencias que si yahe√). 3 si yahea, perf. est.
1 vb. intr. t si wãprëtëã@, inc.: ajarse, arrugar- rafaka a wãri kuo kuhawë? t$ë si yahea yaiohawë?:
se; volverse fofo (localmente) [si wãprëtã@, dur.1; ¿fue herido por una punta de flecha de bam-
si wãprëtëprou, term.; si wãprëtërariyo, perf. del bú? ¿Es su herida superficial? si yahewë: llevar
inc.; si wãprëtõu, dur.2]. 2 vb. trans. t si wãprë- un arañazo, tener una herida superficial. sin.
t ë ã m a @: dejar arrugar un fruto (por negligencia) V. si tihehe√, si tikeke√
s
[si wãprëtëmararei, perf.]. 3 estado t si wãprë-
tëã: estar localmente ajado, arrugado o blan- si yahehe√
do. si wãprëtëwë: estar completamente ajado, V. si yahe√
arrugado o blando. sin. V. si ãiki√, si ãprëtë√, si
w ã i k i √; V. wãprëtë√ si yahete√
1 vb. intr. t si yahehea@, inc.: hincharse (vien-
si wari√ tre); llegar a la última etapa del crecimiento
1 vb. intr. t si waria@, inc.: empezar a adherirse (plátano) [si yaheta@, dur.1; si yaheteama@, caus.:
(corteza de un árbol que anteriormente se des- provocar una hinchazón del vientre, esperar
prendía fácilmente) [si wariprou, term.; si warira- que algunos plátanos estén maduros para reco-
you, perf. del inc.]. 3 estado t si wariwë: adhe- gerlos; si yaheteprou, term.; si yaheterariyo, perf.
rirse fuertemente (corteza de un árbol, cáscara (obj. pl.); si yaheterayou, perf. (objeto único); si
de un fruto). ant. si posho√ yahetou, dur.2]. 2 estado t si yahetea, perf. est.
si yahetewë: tener el vientre inflamado; llegar
si wã≤k≤√ a la madurez (plátano). sin. shuwë. Para las eta-
1 vb. intr. t si wãukuã@, inc.: formar pliegues pas de crecimiento de los cambures; V. oshe,
longitudinales [si wãukã@, dur.1; si wãukuãma@, m o t $ o, hãmo
caus. del inc.; si wãukuprou, term.; si wãukurari-
y o, perf. del inc.; si wãukõu, dur.2]. 2 estado t si yakëkë√
si wãukuã: tener localmente pliegues longitu- 1 v.m. t si yakëkëo: herirse (cuchillada, corta-
dinales. si wãukuwë: estar totalmente cubier- dura, rasguño), hacerse o tener una marca lon-
373 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ suha√
gitudinal en el cuerpo [si yakëkëkei, perf.]. 2 vb. yerno). siyohayë: término de parentesco, p r i-
trans. t si yakëkëa@, inc.: hacer una marca lon- mera persona del posesivo, mi yerno. sin. V. h e-
gitudinal, rasguñar a una persona, acuchillar u k a m a √, hesiyop@ (hsh), siyofra (hra)
ocasionar una cortadura a alguien, dañar un te-
cho con un machetazo asestado de arriba a aba- siyofra (hra)
jo (longitudinalmente en relación con los pe- V. siyoha
cíolos de las hojas que cubren el techo) [si ya-
k ë k a @, dur., pl. actos: provocar así varias marcas si yoho√
o heridas; si yakëkërarei, perf. del dur.; si yakë- vb. trans. t si yohoa@: atarse una cola de mo-
kërei, perf. del inc.]. 2 estado t si yakëkëa: lle- no capuchino alrededor de la cabeza. fipa ya
var una marca longitudinal, tener una cuchi- si rë yohoapra@: el joven que maté en la gue-
llada o cortadura. si yakëkëwë: llevar varias rra. sin. si tureke√; V. yoho√
marcas longitudinales, tener varias heridas de
cuchillo o cortaduras. V. si pakëkë√ si yomo√
vb. intr. t si yomou: transformarse en crisálida.
siyë V. huru√
V. no siyë
s@r@s@r@mo√
si yo√ vb. intr. t s@r@s@r@mou: ruido metálico provoca-
1 vb. intr. t si yoamou: animal que puede ser do por el choque de la hoja de un machete con-
desollado; árbol que puede ser descortezado. si tra un objeto duro [s@r@s@r@morayou, perf.].
yoo: pelarse fácilmente (únicamente los piji-
güaos). 2 vb. trans. t si yoayou, rec.: asestarse sokasokam@
mutuamente manotazos o golpes con la parte Zool., ave; Thamnophilus sp. (Thamnophilidae).
plana de un machete, enfrentarse ritualmente
de esta manera; pelearse a palos. [si yoayorayou, sõkãsõkãmo√
perf.]. si yopra@: 1. Dar un golpe con la parte pla- vb. trans. t sõkãsõkãmou: hacer el amor rui-
na de algo, dar un manotazo, una bofetada, ases- dosamente (habla un hombre). sin. V. he r@√,
tar un golpe con la superficie plana del mache- niaasi* pë sirisirimoma@, kõhekõhemo√, kuwëmo√
te. 2. Desollar, despellejar (un animal); descor- (hsh), nihõrõnihõrõmo√, sirisirimo√, w a √ m o √, wãe-
tezar [si yoa@: dar varios golpes con la superficie w ã e m o √, yëriyërimo√
plana de algo, desollar varios animales; si yorarei,
perf. de si yoa@]. sirõrõm@n@ yãnomãm@ t$ë si yopra@ suhehetu na
shoarayoma (mit.): Sirõrõm@ se dispuso inmedia- Zool., abeja (no id.). Construye su nido en las
tamente a desollar al hombre; arapuri si tikeka- cavidades de los árboles; su miel no se consu-
ma, si yoa@ shoaoma: picó y levantó la corteza me. pl. suhehetu nak@
del árbol arapuri, luego la desprendió. 3 estado
t si yoa no, res.: animal que ha sido desollado. sufra√ (hra)
sin. V. si ikeke√, si it$ore√, si pai√, si tiproko√ V. suha√
siyoha
pë siyohap@: término de parentesco, tercera per-
sufrafra√ (hra)
V. par@k@ suhaha√
s
sona del posesivo, su yerno. pë siyohap@ hewë a
kuprou shoarayoma (mit.): su yerno se transfor- sufri (hra)
mó en yãnomãm@. s i y o h a: término de parentes- V. suhi
co, vocativo, yerno, hijo de hermana (habla un
hombre), esposo de hija, hijo de hermano (ha- suha√
bla una mujer), etc. hayariwëni ãyãkorãriwë a si- 1 vb. intr. t suhamou: 1. Que puede ser tra-
yoha poma (mit.): Venado tenía a Arrendajo por gado. 2. Dejarse tragar, dejarse matar. yãno-
yerno. siyohahë: término de parentesco, segun- mãm@ kë t$ë pë iha yaro kë a wãri hore suhamou to-
da persona del posesivo, tu yerno. siyohamou: t i h i o m a: se dejó matar inútilmente por los hom-
cumplir ante los suegros el servicio premarital bres (lit.: como si fuera una bestia, se dejó tragar
que se les debe. El yerno caza, pesca y corta los inútilmente por los hombres). 2 vb. trans. t s u-
árboles grandes en la época del desbroce, actúa h a @: pasar por el esófago en un sentido o en el
también de mensajero. Recibe a cambio tabaco otro: 1. Tragar. 2. Vomitar [s u h a m a @, caus. (sen-
y alimentos [siyohamorayou, perf.]. fkahik@ si- tido 1), fact. (sentido 2); suharayou, perf.: vo-
yohamou: dirigirse a alguien empleando el tér- mitar; suharei, perf.: tragar]. ya no suharayop@:
mino yerno, estar con alguien en esta relación tengo ganas de vomitar; t$ë ikua ha yaiikun@, ra-
de parentesco. kama kë iha ya kahik@ siyohamou: hara kë k@n@ t$ë suhaa shoarema (mit.): a pesar
es como un yerno para mí (lit.: mi boca lo llama de todo él se acercó y el monstruo rahara se lo
suhaha√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 374
suhi supre
1 sus. t suhi: zool., escorpión (término gené- V. supra√
rico). sin. sufri (hra) suhirina: personaje de la
mitología. Tira muy bien al arco. Flechó al Es- suri na
píritu-luna, mientras se elevaba muy alto por Zool., ave pequeña de la familia de las Formica-
el cielo tras haber consumido sus propias ceni- riidae.
zas, después de su cremación. Las gotas de san-
gre del Espíritu-luna se extendieron por el sue- suri nak@
lo, donde se transformaron en un pueblo gue- Zool., escolopendra (no id.). Su mordedura es
rrero. Suhirina también desempeña un papel en sumamente dolorosa.
la cosmología: recorre el cielo y mata a todos
los animales que encuentra; éstos, a su vez, son suri napë
s
consumidos por los espíritus de la mañana y Zool., hormiga legionaria; Eciton bruchelli ( H y-
del crepúsculo (V. harikari, titiri, weyari). Este menoptera: Dolichoderinae).
personaje está relacionado con los ritmos cós-
micos (oposición entre el día y la noche) y con suriri√
la guerra. Se denomina suhirina a un muy buen vb. intr. t surira@, inc.: trepar por un árbol cu-
cazador (persona o perro). t$ariyë a suhirina: mi yo tronco no se puede rodear completamente
perro es un buen animal de caza; hõrõnãm@ su- con los brazos, ayudándose con un bejuco en-
firina totihiwë kë a kuoma (mit.) (hra): Hõrõnãm@ rollado alrededor de los tobillos [suriripehër@@:
era un cazador muy bueno. 2 vb. intr. t suhi- subir de esta manera por el tronco de un ár-
r i n a p r o u: hacerse un buen cazador (persona o bol; surirou, dur.]. @rariwë kë pokoku surirohër@-
perro). sin. sufi (hra), sufirina (hra); V. n@h@te; ma (mit.): mientras más subía Jaguar al árbol,
ant. V. sina menos sus brazos lograban estrechar el tronco
(que se tornaba cada vez más grueso). sin. V.
1. sunama akasi torere√, tu√
Bot., bambú (no id.). Anteriormente se cultiva-
ba; se utilizaban las esquirlas para cortar el ca- surisurimi una
bello y tonsurar. Fue reemplazado por las tije- Zool., ave; Trepador Pico de cuña; Glyphoryn-
ras, más eficaces.V. uhe chus spirurus (Dendrocolaptidae).
suta√ sutiti√
1 vb. intr. t sutaa@, inc.: tornarse denso, tupi- V. suti√
do, espeso [s u t a @, dur.; sutapariyo, perf.: tornar-
se denso, tupido, espeso (en el centro de algo); s≤≤k≤ (pei)
sutaprou, term.; s u t a r a y o u, perf. del inc.]. m@ t$a- Plumas de un ave después de ser arrancadas.
ri ha kë e t$ë k@ ha sutaparun@, hãhãrãmãet$awë kë hei hë@m@ s≤≤k≤ no watori rë shuririope yë! (cha.):
a wãri puushitaoma (cha.): en el centro (de la te- remolinean con el viento las plumas de la co-
la), allí donde es densa, el Espíritu-araña esta- tinga azul.
ba acurrucado. fmaa a sutaa@: ponerse a llo-
ver fuertemente (las gotas de lluvia se ponen suwë
más densas) [s u t a r a y o u, perf.]. maa a sutarayou: 1 sus. t pë suwëp@: término de parentesco, ter-
va a llover fuerte. fmiõ sutao: dormir profun- cera persona del singular, su esposa. pë suwëp@
damente [miã sutakei, perf.]. V. mi√ 2 vb. trans. kë iha a wã ha@ shoaoma: él se dirigió enseguida
t sutaa@, inc.: volver denso, tupido, espeso [s u- a su mujer; pë suwëp@ sho a nomaa shoarayoma:
takei, perf.; s u t a m a @, dur., pl. obj.]. kanaposi ha enseguida, su mujer murió también. V. s u w ë p @-
õmawë kë k@p@ ha pak@n@, kë k@p@ he yohoa sutaa ha yë suwë: hembra; mujer. miha suwë wa pë huu
shoak@n@ (mit.): ella depositó los dos demiurgos ha m@n@: ve a ver si las mujeres no están allá;
(que acababan de nacer) en una espata de la kiham@ hurõhurõ kë a kreamahe, suwë kë pën@: las
palma kanaposi y los recubrió con un manto mujeres estaban allá cortando juncos para el te-
denso de hojas (para ocultarlos). sutapei, perf.: cho de sus albergues. suwëhë: tu cuñado (du-
colocar una capa gruesa de hojas sobre un te- rante un diálogo ceremonial o un ritual chamá-
cho para impermeabilizarlo [sutamapei, fact.] nico). shori e naha suwëhë kë a kuu wawëtoowei
sutapra@: construir, elaborar un objeto espeso o (way.): cuñado, es lo que te digo sinceramente
denso, envolver un alimento con una capa (lit.: mi cuñado, es lo que dice sinceramente tu
gruesa de hojas antes de ponerlo a cocinar so- cuñado). sin. V. hΩr∞. suwëhëri: 1. Chiquilla an-
bre las brasas, construir una empalizada defen- tes de la pubertad (entre 8 y 12 años). Es una
siva ceñida o tupida. 3 estado t s u t a a: ser par- de las etapas de crecimiento de las niñas (la pu-
cialmente denso, tupido o espeso. sutaprawë, bertad puede variar de una a otra). suwëhëri ya
pl. obj., disp. sute: ser tupido, denso, espeso wãri yehia tapra@ ma rë maõpërei: no vi si trans-
(por todas partes). matiriawë a sute: hay mucho portaban a la chiquilla sobre la espalda. s u w ë h ë-
hilo de pescar (enrollado en el rollo); yõno mo- ri wa wamou tëhë hãshimo wa t$a@ mai kë t$ë: si
pë sute: los granos de maíz están apretados (en haces el amor mientras no seas grande (= un
la mazorca). sin. V. supra√; ant. resheshã√ muchacho joven) no matarás ninguna galline-
ta grande (= tú serás mal cazador si haces el
sute amor a tu edad). 2. En algunas circunstancias
V. suta excepcionales suwëhëri designa a un muchacho
de 12-14 años (púber o prepúber). V. m ã r ã n ã p @,
1. suti suwë moko, suwë pata suwë moko: mujer púber,
Bot., variedad de ocumo; Xanthosoma sp. (Ara- mujer en edad de procrear. V. m ã r ã n ã p @, s u w ë-
s
ceae). h ë r i, suwë pata suwë pata: mujer vieja. V. m ã-
rãnãp@, suwëhëri, suwë moko fhikari t$ëka su-
2. suti wë pata: conucos en los que se ha dejado de
1 sus. t s u t i: dícese de los granos de ciertas gra- trabajar, pero se cosechan a veces los últimos
míneas que se enganchan en el algodón, el te- productos que allí se encuentran. fnashi suwë
jido o los vellos de las piernas. 2 vb. intr. t su- p a t a: yuca que se encuentra en sembradíos vie-
tia@, inc.: tornarse pegajoso, pringoso [sutiprou, jos. fyãno suwë pata: vivienda abandonada.
term.]. sutio: pegarse o engancharse a lo largo suwëp@hë: segunda persona del singular, tu es-
de algo (s u t i k e i, perf.]. hewë kë a wãri rë sutike- posa. En un ritual chamánico o durante un dis-
tayowei (mit.): Murciélago fue a pegarse (a lo curso ceremonial, suwëp@hë significa general-
largo de un tronco de árbol). sutipei, perf.: pe- mente herihë (= tu cuñado). V. suwëp@yë s u w ë-
garse, adherirse (alimento durante la cocción) p @ y ë: primera persona del posesivo, mi esposa.
[sutimapei, perf.: dejar un alimento pegarse a la Término de parentesco; desde la perspectiva del
pared de un contenedor durante la cocción]. 3 hombre, mujer de la misma generación que
vb. trans. t sutia@, inc.: pegar, fijar contra [s u- Ego, término de alianza; se aplica a toda perso-
tiakei, perf. (varios objetos); sutikei, perf. (un so- na que se encuentra con Ego en una de las re-
lo objeto); sutima@, dur., pl. obj.; sutipra@: pe- laciones de parentesco siguientes: esposa, hija
gar, fijar (dos objetos)]. 4 estado t sutia, perf. del hermano de la madre, hija de la hermana
est. s u t i t i w ë: 1. Estar pegados, enganchados a del padre, esposa de hermano, hermana de es-
lo largo de (pl. obj.). 2. Ser pegajoso, pringoso. posa, etc. 2 vb. intr. t suwëp@kei, perf.: em-
fs u t i t i √: significado idéntico (pl. obj.). plear el término de parentesco suwëp@yë para re-
suwë mamoku Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 376
ferirse a una mujer desconocida (y cuyo paren- polvo; el producto puede emplearse solo o mez-
tesco exacto se desconoce). suwëp@mou: estar clado con suwë henak@ o con yãpi mamohi; sin.
con una mujer en la relación de esposo a espo- suwë mamok@ (hsh)
sa, dirigirse o referirse a alguien empleando el
término de parentesco suwëp@yë; sin. V. a s i t $ o; suwë pata
ant. V. heãrõ√, wãrõ V. suwë
s
377 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@
shãã
sh
nas hacia adelante. 2 vb. trans. t s h a i a @, inc.:
1 sus. t shãã: abceso; furúnculo. 2 vb. intr. t 1. Halar un objeto arrastrándolo por el suelo.
shããp@a@, inc.: tener un furúnculo [shããp@prou, @ran@ suwë kë a nomawë rë shairehër@@wei, ihiru a
term.; shããp@rayou, perf. del inc.]. 3 estado t ma tikëo tëhë (mit.): el jaguar arrastraba a la mu-
s h ã ã p @: tener un furúnculo. sin. V. p a r e, yuu jer muerta mientras el niño estaba encarama-
do en el árbol; hãtõ ya nahi shaima@: yo arras-
shãã fi (hra) tro las varas. 2. Raptar a una mujer halándola
Bot., planta salvaje de la familia de las solaná- por el brazo [shaikei, perf.: apoderarse de una
ceas. mujer por la fuerza para entregársela a otra per-
sona; s h a i m a @, dur.; shaiparei, perf.: arrastrar un
shãhe objeto hasta la orilla del agua; shaipei, perf.:
Carne (de animales y frutas, pero no de pesca- arrastrar un objeto al centro de la vivienda, re-
do); carne de una almendra o nuez (opuesto a cibir de otro una mujer que ha sido tomada así
la cáscara); interior del cuerpo (contrario al ex- por la fuerza; s h a i r e i: perf., raptar una mujer por
terior, pei sik@).; pulpa de un árbol (en oposición la fuerza]. kama pë shaponop@ ham@ suwë yama a
a la madera). mahei pë shãhe: la pulpa del árbol shairema: nos apoderamos de una mujer en la
mahei; ya shãhe wãritiwë: me siento internamen- casa de ellos (halándola por el brazo). ant. h i-
te mal; shosho moku shãhe warioma: la carne de ruru√ fyuri shaia@, inc.: atrapar un pez halan-
los frutos shosho se adhería a la cáscara; pë k@ shã- do el guaral [shaima@, dur., pl. obj.; shairarei,
he y@@wë: la carne de las frutas es coriácea; apia perf., pl. obj.; shairei, perf. del inc.]. waho wa k@
ya k@ shãhe ta wapa: voy a probar la carne de los ha shairën@, ei henak@ rë yorukurati, henak@ ta na-
frutos a p i a; hawari kokok@ shãhe pata m@ma (hsh): koar@ (way.): atrapa un pez cuchillo (y cocína-
él miraba si las yuvías eran grandes fshãhe na- lo) en una de estas hojas que tú lamerás. s h a i-
t $ e: yema del huevo. fy@m@kak@ shãhe: ceru- mayou, rec.: enfrentarse en dos grupos en un
men. V. nashi koshi, rasha ãmo shãhe, yãhi juego que consiste en halar un bejuco, tratando
cada equipo de halar al otro en dirección con-
shãhõ shi traria [shaimayorayou, perf.]. shaipou: 1. Hacer
Zool., término genérico que se utiliza para re- desplazar un objeto arrastrándolo por el suelo
ferirse a los renacuajos. Pl. shãhõ shipë; sin. shã- [shaimapou, fact.]. 2. Estar en guerra (diálogo
fõ shi (hra), shiõtorema shi ceremonial); atacar a alguien. ∞h∞ nashõmi pëhë
a wãri shaipou yaio (way.): a aquél lo atacaremos
shai√ de verdad.
1 vb. intr. t s h a i a @: 1. Arrastrarse por el suelo
(animal, persona herida) [shaikei, perf. de shaio; shãiãmo√
shaio: arrastrarse o estar arrastrándose por el vb. intr. t shãiãmou: chisporrotear [shãiãmo-
suelo; [shairayou, perf.]. 2. Caminar unos tras r ã y õ u, perf.].
otros, caminar en una fila larga que se extien-
de [shaiahër@@, dur.: estar caminando en fila; shaishai
shaikei, perf.]. yamak@ shaiahër@@: caminamos en shaishairam@: punta lanceolada fabricada con
una larga fila que se extiende. sin. V. k a t @ √, t u- bambú de la especie shaishai si. mihi shaishai-
tu√ 3. Caminar en fila con precaución (cazado- ram@ pë sik@ wayu totihiwë ta t$are: las puntas de
res o guerreros que no desean ser descubiertos) flecha fabricadas con el bambú shaishai si son
[s h a i k e i, perf.]. yamak@ opi ha kuikun@, yamak@ opi muy peligrosas. shaishai si: bambú (no id.). Pl.
shaikei: caminamos lentamente, nos desplaza- shaishai sik@.
mos cuidadosamente en fila. shaiprao: 1. Es-
tar extendido boca abajo. ant. V. m@ rëkëkë√ 2. shãishãi√
Arrastrar una parte del cuerpo por el suelo. 1 vb. intr. t shãishãimou: chisporrotear. 2 vb.
fmat$a shaiprao: sentarse estirando las pier- trans. t shãishãiã@, inc.: pasar rápidamente el
shãkãshãkãma Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 378
sh
rias veces un objeto; s h ã k õ r e i, perf. del dur.]. geno de muy mala calidad. V. ayukuma, yakõana
wayuko ya k@ shãkõpra@: doblo el guayuco en
dos. 2 estado t shãkõã: estar doblado en el shamat$ari
borde. shãkõkõwë: estar doblado varias veces 1. Los shamat$ari forman un conjunto de co-
sobre sí mismo (objeto); ser sinuoso, poseer nu- munidades que viven al sur de un lugar habi-
merosos meandros (corrientes de agua). sin. V. tado por un hablante determinado; se diferen-
shoke√kewë shãkõma no, res.: estar totalmente cian de los w a i k a, ubicados al norte o al este.
doblado, estar doblado varias veces. fpoko shã- Ninguno de los dos términos se emplea para au-
k õ t o u: doblar el brazo. poko ta shãkõtaru: dobla todenominarse, uno es siempre el shamat$ari o
el brazo. el waika de los demás. Para los Yãnomãm@ cen-
trales, cuya lengua constituye el objeto de esta
shãkõhã ana obra, los shamat$ari se ubican al sur del Orino-
Zool., anuro; Leptodactylus bolivianus (Lepto- co. 2. En una acepción más restringida shama-
dactylidae). Es comestible. sin. hõãhõãm@, kõãna t$ari parece ser el término con el cual se deno-
ana (hra) mina a un grupo más limitado de comunida-
des que viven en la región del río shamat$a (o
shãkõkõ√ shamata), literalmente el “río de las dantas”. V.
V. shãkõ√ h@@ t$eri, p a r a h i r i, s h i i t $ a r i, waika
379 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ shapono
sh
de la vivienda; shaniniprou, term.; shaninirayou, dor de un espacio a cielo abierto, lugar central
perf. del inc.; shaninõu, dur.2]. hawë poshe kë que se denomina h e h ã. La estructura habitable
wamak@ shaniniã prihãã ha totihiikun@: desplá- puede estar constituida por una serie de refu-
cense en fila (y silenciosamente), como los chá- gios familiares más o menos yuxtapuestos, o
charos. 2 vb. trans. t shaniniã@, inc.: 1. Ali- por un tejadillo espacioso de hojas trenzadas y
near. 2. Apretar (alineándolas bien) las hebras de una sola pieza, bajo el cual se distribuyen
de paja de una cesta [shaninãma@, dur., pl. obj. los grupos familiares en función de sus lazos
(significados 1 y 2); shaniniakei, perf., pl. obj. de parentesco. El shapono es un espacio social,
(significado 1): hacer varias líneas con objetos; ritual y simbólico. La base del techo, ocupada
shaninikei, perf. (significado 1); shaninipra@: po- por las familias, se destina a la vida familiar y
nerse a trenzar una cesta de la manera indicada; a las actividades domésticas; la parte alta del
shaninirarei, perf., pl. obj. (significado 2); sha- techo, delante de los hogares, y el hehã, se reser-
ninirei, perf. (significado 2)]. 3 estado t shani- van a las actividades rituales, tales como el cha-
niã: estar alineado en un sitio y no en otro. manismo, los rituales funerarios y guerreros, y
shaniniwë: estar en fila, estar totalmente ali- los diálogos ceremoniales. kiha kë ya hikarip@
neado. hik@ it$ãã shaniniwë ta shoarar@he shë praa kupiyeheri, ya shaponop@ praa kure: en esta
(mit.): colocan inmediatamente los palos en lí- dirección están mi conuco y mi casa; kama kë e
nea. sin. V. hisini√, mas@s@√ shapono ham@ a kõprou shoarayoma: él se devol-
shapori Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 380
sh
la vegetación o sobre hojas muertas. 2 vb. intr. 2. shariri√
t shararamou: 1. Zumbar; producir un ruido Verbo con función adverbial: hacer correcta-
sordo y confuso, ruido producido por el despla- mente, explicar o decir correctamente. ware no-
zamiento de un cuerpo en la vegetación o sobre wã ta t$aa ta shariripar@n@, shori ya puhi kuran@ ha
hojas muertas. yãkum@ totihiwë pë t$ë pë rë shara- (way.): tú debes informarme correctamente, cu-
ramou kõimapërei: al final de un largo momento ñado, ésa es mi opinión.
se escuchó nuevamente el ruido que hacían re-
gresando entre el follaje. 2. Zumbar; chisporro- sharirima hi
tear. pei mak@ pata ora shararamou kurati (mit.): Bot., árbol de la familia Acanthaceae.
la cima de la enorme roca se puso a zumbar.
shãrishãri henak@
shãrãmasho Bot., planta cultivada; Justicia sp. (Acanthaceae).
Tiesto de barro sobre el que solían ponerse a co- Se emplea como alucinógeno, sola o mezclada
cinar las tortas de casabe o se trituraban los alu- con otras sustancias. sin. shãri henak@ (hsh)
cinógenos. Como las vasijas de barro dejaron
de fabricarse desde hace tiempo tras la adop- shãrishãri hi
ción de las ollas de aluminio, hace mucho que Bot., árbol; Miconia acinodendron (Melastomata-
no se encuentran. V. hapoka ceae).
381 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ shawara
sh
se alojará en el cuerpo de un hermoso Yãno- numerosos aparecidos pei no uhutip@ de n a p ë, es
mãm@; maiyõ kë k@ wawëtowë shatia@ ta no kõõ- decir, de hombres que no son yãnomãm@. Los
përeshin@ (mit.): el Monte Maiyõ se elevaba nue- shawara son inmortales, no pueden ser asesi-
vamente, de manera muy visible. 2. Ponerse a nados, aunque pueden ser debilitados, lastima-
mamar [s h a t i k e i, perf.; shatimou: ponerse a ma- dos, neutralizados, separados del cuerpo del en-
mar; s h a t i o: estar mamando]. fmot$oka sha- fermo donde se incrustan y enviados (keama@)
tia@: el sol llega al zenit. V. yõrõrõ√ f x...a rë al mundo ctónico; se deslizan como bolas de
shatiowei expresión: aquélla a quien él/ella ma- fuego hasta donde se encuentran los amahiri
ma (= la mujer que le daba pecho cuando él/ella a quienes contaminan a su vez. Cualquier luz
estaba pequeño/a; X... es un nombre personal, amarilla o roja, o cualquier arcoiris, se asocian
un apodo, a veces un término de parentesco. a los shawara. El fuego, robado por los ances-
Esta expresión se utiliza cuando el hablante de- tros a Caimán, fue el que tornó a los hombres
sea referirse a la madre difunta de una persona en mortales; anteriormente no existían s h a w a-
viva. ∞h∞ a wãri rë kui, a rë shatiowei, poret$a t$e- ra. Algunos episodios míticos atribuyen a los
riyoma a kuoma: la madre de aquél de que se tra- dos demiurgos Õmawë y Yoawë la creación y
ta era una mujer de Poret$a (nombre de una la difusión de los shawara, después de que se es-
comunidad). V. kahik@* rë h∞∞mouwei, s h i k ã; véa- caparan río abajo del Orinoco al país de los
se también shuhe upë koa@ shatipariyo, perf.: fi- “Blancos”. õmawë kë k@p@ ihiruo tëhë, shawara ha-
shawarakurim@ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 382
pa kuonomi (mit.): cuando los dos demiurgos en ir para allá, te harás matar (a la orilla del
eran aún niños, no existían los shawara; sha- agua). 2. Enfrentarse durante un combate ri-
wara pë naiki t$ao: los shawara buscan una víc- tual. shëpariyo: recibir algo en la cabeza. 2 vb.
tima (para devorarla). fshawara a shatia: diag- trans. t shëa@: 1. Golpear en un lugar determi-
nóstico de un chamán que indica que el enfer- nado; romper objetos esféricos golpeándolos
mo posee un shawara clavado en su cuerpo. V. encima con un objeto duro, romper frutas de
shawara a yëtëa, shati√ f shawara a yëtëa: esta manera con un palo o una piedra [s h ë a r e i,
diagnóstico de un chamán que indica que el perf.]. pë repokosi mori shëa@ rë a ma kui: tuve
enfermo posee un shawara agarrado al cuerpo. muchas ganas de romperte las costillas (con el
V. shawara a shatia, yëtë√ shawarari hik@: re- talón de un hacha); waiha hi shëa@ ha@otihehë:
gión infestada por los shawara (lit.: los árboles esperen, no comiencen enseguida a golpearse
con shawara). hei shawarari kë hik@ ha wa hek@ con los palos; rua mo shëa@ rë kukeyoruuwei
õkãã ta kupoka (way.): como esta región está in- (mit.): ellos fueron a este sitio a abrir las cásca-
festada con shawara, tienes dolor de cabeza (lit.: ras de las frutas rua (golpeándolas para extraer-
tienes una banda de corteza (o bejucos) alrede- les las almendras). 2. Caer sobre. Dícese a me-
dor de tu cabeza). shawararit$awë: hekura que nudo de un árbol o de una rama que cae sobre
combate los demonios de la enfermedad. 2 vb. un camino, una vivienda, plantaciones [shëa-
intr. t shawaramou: haberse enfermado por ma@, caus.: dejar caer sobre; shëkei, perf.]. ka-
causa de uno o varios shawara. 3 estado t s h a- man@ yo shëmakema: fue él quien dejó caer un
warap@: estar enfermo, estar infectado por los árbol sobre el camino; hii poko a ha kearar@n@, @ra
shawara; sin. V. kõãmiri, no wãri, shawarari hik@, kë a shëamama (mit.): él rompió ramas del árbol
wayuwayu, yai t$ë; V. hariri√, p ë √, wãrihõt$õ√ que dejó caer sobre Jaguar. shë@: golpear; ma-
tar [shëapra@, frec.; shëma@, caus. o fact.: hacer
shawarakurim@ golpear o matar, hacer matar un animal por un
shawarakurim@: fruto comestible del árbol s h a- perro; shëmarei, perf. de shëma@; shëmararei,
warakurim@ hi, que se cosecha, a menudo en fact., pl. obj., perf.: hacer matar o dejar matar
grandes cantidades, durante la estación de llu- a varios seres vivos; s h ë r a r e i, perf., pl. obj.; s h ë-
vias. Pl. shawarakurim@ kë k@. shawakurim@ hi: rei, perf.]. hekura pën@ a mori shëa roparema: los
bot., árbol de la familia Sapotaceae. Pl. shawa- hekura han estado a punto de matarla en un
rakurim@ hik@ instante; ihiru kë iha kirit$am@ ya pë nat$e shë-
mararema: le dije al niño que aplastara los hue-
shawarari hik@ vos de los pajaritos; pë shë@ mai kë t$ë: no te ha-
V. shawara ré nada (lit.: no te golpearé); pë suwëp@ a shë@
mai, e hesika rëpraoma: no golpeó a su mujer,
shë! se extendió con un brazo doblado bajo la nu-
Interjección, acompaña a un deseo, una ora- ca. fyuri shë@: matar peces. Método de pesca
ción, una solicitud apremiante. pë m@ ta h@r@ko de las mujeres: ellas se ponen en fila en una la-
s h ë !: ¡apresúrense a pintarse la cara!; heha yãno guna y retienen los peces en cestas que empu-
ta t$ahe shë!: ¡le pido que haga el refugio aquí!; jan delante de ellas en el fondo del agua. Esta
mayoko hik@ ta përapayo shë!: ¡les ruego que nos pesca necesita una buena coordinación; antes
traigan mañoco! de que empiece la pesca los niños y adolescen-
tes buscan tembladores para matarlos. suwë pë
sh
shë√ rii ha yuri ya pë shëmararei: les diré a las muje-
1 vb. intr. t s h ë a a @, inc.: desgarrarse, partirse, res que vayan a matar peces (en la laguna); ku-
cascarse (en un lugar) [shëaama@, caus.: dejar, ma ma pë shë@he: ellas están matando guabinas
por negligencia, que algo se desgarre o se par- (según el método descrito). fsherenak@ shëkei,
ta; shëprou, term.: desgarrarse, partirse, cascar- perf.: golpear a alguien en el costado (lit.: gol-
se (en varios lugares); shërariyo, perf., pl. obj.]. pear a alguien en el pulmón). pë sherenak@ shë-
ketipa hena si shëaa@ si ihehewë: las hojas ketipa kei: voy a darte un golpe en el costado. shëpa-
se desgarran fácilmente. fa shëprariyoma: es- r e i, perf.: matar en la orilla del agua; golpear a
tá muerto (lit.: se rompió en varios pedazos). alguien en el pecho o el estómago; caer sobre
sin. V. noma√ s h ë m o u: 1. Dejarse herir o matar, la vivienda o un lugar cultivado (rama, árbol);
desafiar a una persona a que cumpla una ame- caer sobre la cabeza, golpear a alguien en la ca-
naza [shëmoparei, perf.: dejarse golpear en el pe- beza; dejar caer al agua; aplastar por su peso.
cho o el estómago, dejarse matar a la orilla del pë par@k@ shëparei: voy a golpearte el pecho; y a-
agua; shëmopariyo, perf.: dejarse matar a la ori- re ãmoku ta shëpar@: dame pues un golpe en el
lla del agua; shëmopei, perf.: dejarse golpear la hígado; m@s@k@ pën@ yare he shëparei kuroi: esta
cabeza o la espalda, dejarse golpear en la plaza mañana, espinas (= un objeto lleno de espinas)
central (h e h ã); shëmorayou, perf.]. wa hua he ha me cayeron en la cabeza; t$ë pata huten@ yare
yat@r@n@, wa shëmoparu (mit.): si tu te empeñas shëparei: esta cosa gorda pesada va a aplastar-
383 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ shee
sh
V. y@m@kak@ shëshëhë√ ha shëyëpar@hen@ u pata karë@ shoapariyoma
(mit.): cuando lanzaron a la anciana al agua, las
shëta olas fluyeron enseguida. shëyëpei, perf.: lan-
shëta, shëta yai: interjección; marca el asom- zar a la plaza central de la vivienda (h e h ã). s h ë-
bro, la sorpresa, la reprobación. Asociado a la- yëpra@: golpear a una persona lanzándole ob-
mentaciones funerarias, el término shëta expre- jetos. kakuruma a ha hokëtar@n@, t$õm@yoma a shë-
sa una profunda aflicción. yëprarema (mit.): el recogió piedras kakuruma y
las lanzó contra Mujer-picure. shëyëyou, rec.:
shëtashëtamo√ divertirse lanzándose objetos [shëyëyorarou,
V. henak@* shëtashëtamou perf.].
shëtë shëyëshëyëmo√
1 sus. t s h ë t ë: término de parentesco, vocati- V. shëyë√
vo, utilizado para dirigirse a una persona más
joven que el hablante. shëtë es neutro en cuan- shee
to al sexo de la persona; shëtëmi se aplica a una 1 sus. t shee: restos (de un producto comesti-
hembra y shëtëwë a un varón. Los suegros em- ble), sobras de comida; sobreviviente (de un
plean a menudo este término cuando desean grupo). shee t$ë ta rukëa kõkuhe: cuelguen de
shei Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 384
nuevo las sobras; ahë ya shee ta hëpei?: ¿te dejo permanente); dividirse en dos (camino, río). yo
las sobras?; wa t$ë pë shee për@a ta yaira kë?: ¿hay shekerewë: el camino se bifurca. sin. V. pakara√,
sobrevivientes?; warë yama pë shee rë yehihipou- sherere√, sheteke√; ant. kõkã√
w e i: transportamos lo que queda de los váqui-
ros en la espalda; praha@ ham@ t$ë pë wai shee shenini
tokurayohër@ma: los sobrevivientes huyeron le- Temblador pequeño cuyos diseños corporales
jos. 2 vb. intr. t s h e e a @: quedarse como sobras. son aún visibles. V. yahetipa
3 vb. trans. t sheema@: dejar sobras [sheeama@,
dur., pl. obj.; sheepou: guardar sobras; sheerei, shenini√
perf.: llevar sobras a su casa; sheepei, perf.: reci- V. shanini√
bir sobras; sheepra@: dejar sobras, guardar sobras
para uno]. sin. V. h a i k i √, h @ t @ t @ √, m@ wat$ë√, mra√, shereka
waiki√ 1. Flecha. Se fabrica con el tallo de una caña
que tiene una inflorescencia. Las plumas se ela-
shei (hsh) boran generalmente con las remeras del paují
Término de parentesco, vocativo, designa a to- (paruri), más raramente con las plumas del águi-
do hijo o hermano menor de uno u otro sexo. la arpía; puede tener tres tipos de puntas: la
h≤, shei, ware ta war@ (mit.) (hsh): sí, pequeño, punta de bambú (para los mamíferos grandes
cómeme. sin. V. moka, morõshi, naka, õãsi y la guerra), la punta arpón con un soporte de
madera y un fragmento de hueso (para los pe-
sheishem@ kõna (hra) ces, las aves y los mamíferos pequeños), la pun-
V. seiseim@ kõna ta de palma estriada untada con curare (para la
guerra o para matar marimondas). kõpinan@ ya-
sheki√ marek@ tikararei, shereka pë huheamakei, pë she-
vb. trans. t shekiamou: disparar numerosas reka kõã he yat@arareihe: las avispas nos pican,
fl echas de punta de bambú [s h e k i a r e i, perf.; s h e- ellos sueltan sus flechas, flechas que van a bus-
kishekiprao: sin. de shekiamou, insiste en el mo- car a pesar de todo; kirit$am@ a pehi ha niyak@n@
vimiento repetitivo]. warë kë a pata tap@r@ shekia- shereka a hãkema: el tiró hacia un pajarito y la
remahe, wawëwawë praopë ha: ellos lanzaron nu- flecha se enganchó (en las ramas). V. shereka si
merosas flechas contra un váquiro gordo en una fa shereka kerayoma: eufemismo mediante el
laguna; warë kë k@ m@ paama@he, pë t$ë pë no she- cual se anuncia la muerte de un hombre (lit.: ca-
kishekiprao hëopëreshi: mientras caminábamos yó la flecha). V. shote fshereka aushiama@: po-
hacia adelante, los váquiros vinieron a su en- ner a secar al sol tallos de caña para fabricar fle-
cuentro, ellos les lanzaron numerosas flechas chas con ellos. fshekeka shetetea@: cumplir la
de bambú. sin. V. k o r s h o √, tishiki√ venganza de sangre (lit.: compartir una flecha).
e naha rë a shereka shetekewë kua waikipema: se
shekere√ cumplió la venganza de sangre. fshereka uka@:
1 vb. intr. t shekerea@, inc.: dividirse, separar- recoger tallos de caña para fabricar flechas con
se, alejarse de los demás temporalmente para ir- ellos. yamak@ ropariyoma, yama a shereka uka@ ku-
se a vivir aparte, separarse definitivamente de la pariyoma: nos sentamos a la orilla del agua y re-
comunidad para irse a vivir a otro lugar [s h e k e- cogimos cañas para flechas. shereka ãiãmo: es-
rekei, perf. de s h e k e r e o; s h e k e r e o: estar separándo- pecie de flecha que los hekura utilizan para ha-
sh
se, estar separado de los demás; shekereprou, cer la guerra. V. ãiãmo shereka hatakõãm@:
term.; shekererariyo, perf., pl. obj.; shekererayou, especie de flecha que los hekura poseen. shere-
perf.; shekeretou: separarse un momento; s h e k e- ka hë@m@: flecha de gala que poseen los heku-
rou, frec.]. shekereamou: ser divisible. 2 vb. r a. V. hë@m@ shereka herãm@: especie de flecha
trans. t shekerea@, inc.: dividir, separar; tomar que poseen los hekura y que utilizan para ma-
una parte de un todo [shekera@, dur., pl. obj.; tar a las dantas. V. herãm@ shereka mayep@: fle-
shekereakei, perf., pl. obj.: ofrecer varias partes; cha de gala propiedad de los hekura. V. mayep@
shekerema@: dividir, repartir en varias partes; s h e- shereka (pei) naka: pieza de madera provista
kererarei, perf., pl. obj.: repartir, dividir varios de una muesca que se coloca en el extremo de
objetos; shekerekei, perf.: dividir, repartir (para una flecha, en la que se mete la cuerda del ar-
regalar); shekerepra@: dividir en dos; shekerepei: co durante un tiro. shereka piremari: flecha de
recibir una parte; shekererei, perf.: repartir (pa- gala que poseen los hekura. V. piremari s h e r e k a
ra tomar para sí mismo)]. 3 estado t shekerea: si: planta cultivada; Gynerium sagittatum (Poa-
bifurcar (camino, río), tener la extremidad hen- ceae). Se encuentra a menudo en los conucos
dida. kiha hi shekereo totihiopë ha, yëtu @ra kë a abandonados; con el tallo de la inflorescencia
pata torerea ha yaiikun@ (mit.): en un instante, se fabrican las flechas. Pl. shereka sik@. fsik@ rë
el jaguar trepó a la rama hendida. shekerewë: shororimore: las cañas para flechas apretadas
hendido, bífido, dividido en dos (de manera entre sí. Manera de evocar las flechas durante
385 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ sherena
un diálogo ceremonial. shereka tar@tar@: espe- fshereka maka si proke: flecha a la que se le
cie de flecha que poseen los h e k u r a. shereka ya- ha eliminado la punta (para matar a un animal
wari: tipo de flecha que poseen los hekura y el de caza pequeño, para enfrentarse en juego lan-
pueblo de los y a w a r i. 2. Progenitor de sexo mas- zándose flechas). shereka proke makasin@ ya t$ë
culino (en un diálogo ceremonial o una conver- niyaprarema: le disparé una flecha sin punta. V.
sación seria). yai t$ën@ sherekayë a yëp@rei kuhe: los shereka posi ka
demonios mataron a mi padre (lit.: los demonios
se llevaron a mi padre en sus manos). fipa she- shereka make√
reka: mi hermano (real o del mismo orden en vb. trans. t shereka makea@: cruzar el fuste del
la clasificación de parentesco). fshereka no kãi arco con una flecha quedándose uno listo para
preaprarou: llorar a un padre difunto bailando armar el arco. [shereka makerei, perf.]. shereka
en el centro de la vivenda portando sus flechas. maketa@: introducir el tensor del arco en el ta-
V. ãtãri ãhi, mãu u, nahi, paruri hesikak@, raha- lón de una flecha [shereka makepou: mantener el
ka, rihu masi, shõkãtãma ãshi, t $ o r a, w@@ // sin. tensor del arco en el talón de una flecha; s h e r e-
shërëka (hra); V. ãtãri ãhi, husu namo, rahaka hi- ka maketama@, fact.; shereka maketarei, perf.].
t$o, shereka he, shereka he ha√, yõrãk@ sin. V. shereka naka të√ (hsh), shereka naka tipë√
sh
fibras de la planta y a m a a. ka tipëmapou: mantener el tensor del arco en el
talón de una flecha; shereka naka tipëtarei, perf.].
shereka he õkã√ sin. V. shereka make√, shereka naka tëta√ (hsh)
1 vb. trans. t shereka he õkãã@, inc.: atar la em-
plumadura de una flecha [shereka he õkã@, dur., shereka posi ka
pl. obj.; shereka he õkããpei, perf., pl. obj.; shere- Extremo de la flecha donde se hinca la punta.
ka he õkãpei, perf. del inc.]. shereka kë wama pe he V. shereka maka si
õkããpë: ustedes pondrán emplumaduras a las fle-
chas. 2 estado t shereka he õkã no, res.: flecha shereka to√
a la que se le puso la emplumadura. sin. shere- vb. trans. t shereka toma@: enderezar una fle-
ka he õkãma. shereka he õkãma, res.: sin. de cha [shereka tomarei, perf.].
shereka he õkã no. V. sin. shereka he hao√; V. õkã√
sherekawë naka hi
shereka maka si Bot., árbol (no id.).
Extremo gordo de la flecha. fshereka maka
sik@ hãn@pra@: ejecutar la venganza de sangre, sherena (pei)
matar a alguien para vengar a un muerto (lit.: Anat., pulmón. Pl. sherenak@ (pei): los dos pul-
cortar en dos el extremo gordo de una flecha). mones. sin. feremop@ (pei) (hra), herek@ (pei)
sherere√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 386
shererekã√ sheteke√
1 vb. intr. t shererekãã@, inc.: hendirse (obje- 1 vb. intr. t shetekamou: fraccionarse, dividir-
sh
to más o menos esférico o redondeado) [s h e r e r e- se (grupo humano, comunidad) [shetekepramou:
k ã ã m a @, caus.; shererekãprou, term.]. 2 s h e r e r e- ponerse a√; shetekerariyo, perf., pl. obj.: dividirse
k ã ã, perf. est. sin. V. nasho en varios grupos; shetekerayou, perf. del inc; she-
teketou: separarse, dividirse un momento; shete-
sheriri√ k o u, dur.]. 2 vb. trans. t s h e t e k e a @,inc.: dividir,
1 vb. intr. t sheriria@, inc.: desgarrarse longitu- partir, separar una parte de un todo [sheteka@,
dinalmente [sherira@, dur.1; sheririprou, term.; dur., pl. obj.: dividir en varias partes; shetekekei,
sheririrayou, perf. del inc.; sherirou, dur.2]. she- perf. del inc.: sacar una parte de un todo para
riramou: que puede ser recortado o desgarra- regalarla; shetekeakei, perf., pl. obj.: sacar varias
do en sentido longitudinal. 2 vb. trans. t she- partes de un todo para ofrecérselas a varias per-
riria@, inc.: desgarrar, recortar de manera in- sonas; shetekeararei, perf.: tomar varias partes de
completa en dirección longitudinal, desgarrar o un todo; shetekepei, perf.: recibir una parte; she-
recortar una tira en el borde de un objeto [s h e- tekepra@: dividir, fraccionar, cortar en dos partes
rira@, dur., pl. obj.: desgarrar en varias tiras; s h e- iguales; shetekerarei, perf.: fraccionar, dividir en
ririakei, perf., pl. obj.: desgarrar varios objetos varias partes; shetekerei, perf.: dividir, fraccionar
en el borde o de manera incompleta, dar varios para tomar una parte]. kurat$a rë kë k@ wakë hipëa
objetos que han sido desgarrados de esa mane- ha shetekeapotun@: él dio a unos y otros plátanos
ra; sheririkei, perf.: desgarrar o recortar de mane- maduros. shetekepou: poseer objetos en dife-
387 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ shiãhõm@
sh
nalmente una vez [s h e t i t a @, dur.: trazar varias lí- presado mediante la onomatopeya h o t a. fshiã
neas, rayar varias veces (longitudinalmente); s h e- i h e: tener ganas de tirarse un pedo. fshiã kë-
titikei, perf. del inc.; shetitipra@: trazar dos líneas, yë@: echarse pedos. sin. shiã ëyë@ (hsh) fshiã
rayar dos veces (longitudinalmente); shetitirarei, kiyõmou: pedo que se prolonga emitiendo un
perf., pl. obj.: hacerlo en varios objetos; shetitirei, ruido más o menos agudo. fshiã ni wãri: pe-
perf. del dur.]. 2 estado t shetitia: tener una do hediondo. sin. shiã ni it$ãri fshiã ni it$ã-
línea longitudinal, una ralladura. shetitiwë: es- r i: V. sin. shiã ni wãri fshiã praririmou: rui-
tar totalmente recorrido por líneas o rayas lon- do de un pedo cuando las nalgas están moja-
gitudinales. herãm@ pë sherekap@ au rë shetitiraha- das. fshiã prot$omou: pedo que suena como
ri (cha.): las flechas blancas del chupacacao ne- una explosión. fshiã tahamou: pedo breve y
gro están recorridas por rayas longitudinales; seco como un chasquido de lengua.
yamak@ he no peripop@ ∞yΩ niya rë shetitoimi (cha.):
nosotros, los hekura, avanzamos hacia ti con la shiã ãshi (hra)
cabeza pintada de líneas longitudinales traza- V. shiema ãshi
das con la sangre de la luna. 3 sus. t shetiti-
rim@: zool., pez (no id.) pequeño y voraz, ador- shiãhõm@
nado con bandas longitudinales; vive en los rí- Zool., oruga (no id.) de pelo urticante. Es co-
os de montaña. sin. sharu // V. õni shetiti√ mestible y su pelo se quema con la cocción.
shiãp@ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 388
sh
huokeiwei: se fueron dándose prisa. sin. V. noshi shihi
h a r i √, shi harira√, shi to√; ant. V. opisi, yãn@k@√ Clas. nom., se emplea para designar árboles o
arbustos. V. nãrã shihi
2. shi hari√
Verbo de función adverbial, verbo modificador shihi
de otro verbo: hacer rápidamente, darse prisa 1 sus. t shihi (pei): suciedad que se adhiere al
en, apresurarse a. waiha, pë nakou shi harimou ano cuando uno no está bien seco. shihipë (pei):
h a @ o t i h ë: espere, no se apresure a exigir bienes; contenido de los intestinos. V. pei sik@ 2 vb.
pë suwëp@ iha a wã shi hariwë hama: él se apre- trans. t s h i h i m o u, pl. suj.: comer solo; soler ir
suró a informar a su mujer; poreriyoma kë a shi a comer a un lugar determinado (animales) [s h i-
hariwë horeprarou yaioma (mit.): la mujer no de- himorãyõu, perf.]. pë shihimou hãt$õikuhë: no co-
jaba de salir apurada; patayoma t$ë he shi hari- man solos a escondidas. sin. V. i y a √, wa√
wë ha hõpahen@: ellos se dieron prisa en rapar el
cráneo de la anciana. shi hihiri√
vb. intr. t shi hihirimou: pasar una mala no-
shi harihi√ che, dormir mal o no dormir en la noche [shi hi-
1 vb. intr. t shi harihia@, inc.: entumecerse hirimapou: mantener a una persona despierta,
(miembro) [shi hariha@, dur.1; shi harihiprou, no permitirle dormir; shi hihirimoma@, caus.; s h i
389 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ shiihi√
hihirimorãyõu, perf.]. pë yesi a miã shi hihirima- shi hõki: estar constipado. sin. shi kõmã√; V.
poma: no permitió a su suegra dormir. fmiõ shi h i h u √; ant. k r @ @, shuu
shi hihirio: no llegar a quedarse dormido. a miõ
shi hihirio yaioma: no llegó a quedarse verdade- shihõna (pei) (hsh)
ramente dormido. sin. shimakamo√ Dardo de artrópodo. sin. pei teshina
sh
contacto. sin. V. õrãm@ shi horere√, shiki das) [sh∏∏ wakëa@, inc.: perder su potencia (pilas
de una linterna cuando se gastan)]. pira kë k@
shihõ sh∏∏ wakëa@ kukema, kë k@ sh∏∏ kuprou kõõwë puhi
Zool., hormiga veinticuatro; Paraponera clavata kup@@ mai: cuando las pilas se estén gastando no
(Hymenoptera: Ponerinea). Hormiga venenosa, vayan para nada a creer (ustedes dos) que la luz
su picadura es dolorosa y sus efectos persisten- volverá a intensificarse. V. sh∏∏ pra√ (hsh)
tes por mucho tiempo. sin. shifõ (hra)
shi ihe
shihoaye estado t shi ihe: tener ganas de defecar. ya shi
Zool., avispa (no id.) agresiva. s h i h o a y e r i: pue- ihe: tengo ganas de defecar. V. shi (pei), shi këyë√
blo mítico asociado a estas avispas; hekura.
shiihi√
shi hõki 1 vb. intr. t shiihiã@, inc.: tornarse aceitoso, ad-
V. shi õkõ√ quirir la apariencia y la consistencia del aceite
o la grasa [shiihã@, dur.1; shiihiprou, term.; s h i i-
shi hõkõ√ hirariyo, perf.; s h i i h õ u, dur.2]. 2 estado t s h i i h i-
1 vb. intr. t shi hõkõã@, inc.: constiparse [s h i w ë: aceitoso, grasoso, tener la consistencia y la
hõkõprou, term.]. 2 estado t shi hõkõã, perf. est. apariencia del aceite o la grasa. V. tap@√tap@
shi ima√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 390
sh
la vivienda y los enemigos que los emboscan
sh∏ prΩrΩhë√ allí corren el riesgo de pisar los excrementos de
1 vb. intr. t sh∏ prΩrΩhëa@: brillar, resplande- sus enemigos.
cer. 2 estado t sh∏ prΩrΩhëwë: brillante, res-
plandeciente. yãpi õrãm@ si prΩrΩhëwë: la gargan- shi katehe√
ta de la grulla es brillante. 1 vb. intr. t shi katehamou: aquello que pue-
de ser desenredado. shi katehea@, inc.: desenre-
shikã darse (como resultado del acto que consiste en
1 sus. t shikã: parte posterior de una vivienda desenredar) [shi kateha@, dur.1; shi kateheprou,
colectiva o de un refugio familiar, parte baja de term.; shi katehou, dur.2]. fyo shi kateheprou:
un techo. Frecuentemente, en este lugar se cuel- reencontrar su camino (tras haberse extravia-
gan los chinchorros de las mujeres y las perso- do), reencontrar la dirección correcta. pë t$ë ho-
nas mayores. fshikã ha(m@): en o hacia la par- re tokurayoma, a shi ta kateheprou shoaro (mit.):
te baja del techo; detrás de la vivienda. heha wa ella se escapó, que encuentre entonces el cami-
kuo tëhë yãno shikã ha wa im@k@ wariprakei (mit.): no correcto (para regresar a su casa). 2 vb. trans.
mientras estés aquí, tus manos van a colocarse t shi katehea@, inc.: desenredar [shi kateha@,
bruscamente en la parte de atrás de la vivienda; dur. pl. obj.; shi katehepra@: ponerse a√; shi ka-
hei ya shikãp@ rë rëre ham@, hei ai yoka rë horere: teherei, perf.; shi katehetaa@, it.]. fyo shi kate-
391 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ shikõp@
sh
Bot., mangle (especie no id.).
shi kõmã√
shiki rã√ 1 vb. intr. t shi kõmãã@, inc.: llegar a tener los
V. shiki excrementos normales (después de una dia-
rrea) [shi kõmãprou, term.]. 2 estado t shi kõ-
shi kirihi√ mi: tener los excrementos normales (después
vb. intr. t shi kirihou: tener vértigo [shi kiri- de una diarrea). V. kr@@, shi hihu√, shi hõkõ√,
hama@, caus.: provocar vértigo; shi kirihimararei, shuu
perf. del caus.; shi kirihirariyo, perf.]. pei mak@
ha pë ha yãmot$on@, kasimi a shi kirihoma (mit.): shi kõmi
como ellos escalaban un peñón abrupto, Kasi- V. shi kõmã√
mi tuvo vértigo. fmamo shi kirihou: estar des-
lumbrado. sin. shi kirifi√ shikõp@
1 estado t shikõp@: débil, sin fuerza; tullido;
shik@ pesado, torpe, zopenco. t$ë pata shikõp@ praa rë
Clas. nom., forma el nombre de algunas plan- hëkeiwei (mit.): ellos quedaron tullidos sobre el
tas de usos mágicos y de ciertos animales. V. kõ- suelo. 2 vb. intr. t shikõp@ã@, inc.: debilitarse,
hõrõm@ shik@, oko shik@ perder las fuerzas; volverse tullido, senil [shikõ-
shikõshikõma Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 392
shim@√ shimonene√
vb. trans. t shimã@: enviar a alguien a hacer al- vb. trans. t shimoneneã@, inc.: cortar de ma-
go; enviar algo a alguien [s h i m @ r e i, perf.]. ãyã- nera circular, retirar la parte picada o deterio-
kõrãriwë a shim@rema (mit.): él envió a Arrenda- rada de un fruto haciendo una incisión circu-
jo (a cosechar frutas); a puhi rë moyawei iha, pë lar con la punta de un objeto afilado [shimone-
shima@ piyëkou ha kuparun@ (mit.): al que estaba nekei, perf. del inc.; shimonenema@, dur., pl. obj.:
despabilado, lo envió a su vez a (vivir a un pe- hacerlo en varios lugares; shimonenepra@: poner-
ñasco). s h i m @ a @: enviar a alguien a algún sitio; se a√; shimonenerei, perf. del dur.]. sin. yakore√;
devolver a alguien (a su casa) [shim@kei, perf.]. V. u shimonene√
s h i m @ p r a @: insistirle a una persona para que se
disponga a partir. V. napë shim@√ shimore√
vb. intr. t shimoreã@: trazar un círculo, girar
shimo√ alrededor de, describir un movimiento girato-
1 vb. intr. t shimoã@, inc.: congregarse, reunir- rio, pivotear [shimorerayou, perf.]. shimoremou:
se; amontonarse; acumularse [s h i m o p a r i y o, perf.: estar girando alrededor de, desplazarse descri-
reunirse a la orilla del agua; shimopei: reunirse biendo una boca, pivotear alrededor de un eje,
sh
en la plaza central; shimoprou, term.; shimorã- girar en redondo [shimoremoma@, caus.; shimore-
yõu, perf.; s h i m o u: estar congregándose, reunién- morayou, perf.]. shimoreshimoremou: remoli-
dose]. s h i m o õ: reunirse, estar reunidos; regre- near (agua, viento). sin. V. s h o k e √, tihiyë√; V. m@
sar a vivir en la vivienda (después de acampar shimore√
en el bosque) [s h i m o k e i, perf.]. hei tëhë t$ë pë shi-
moõ kõã kupiyei: ahora ellos están regresando a shina
la vivienda colectiva; t$ë pë shimoopareyoruuwei: shina (pei): cola de mamífero, de pez; pluma
se reunieron (en el lugar de que se trata). shi- caudal. De manera graciosa, se denomina tam-
mopraa@, frec.: dirigirse unos tras otros a un bién “cola” a la parte larga de un guayuco que
lugar de reunión; regresar a la vivienda unos cuelga más abajo de las nalgas. wisha shina pë
tras otros después de una ausencia prolongada. yohop@ararema: ellos se pusieron (los dos) una
2 vb. trans. t shimoã@, inc.: congregarse; amon- cola de mono capuchino alrededor de la cabe-
tonarse, apilarse; acumularse; ahorrar (neol.) za; @ra shina pata yatiyatimokirioma: la cola del
[shimokei, perf. del inc.: apilarse, congregarse en jaguar (moribundo) se agitaba por las convul-
un lugar determinado; shimoma@, dur.; shimo- siones. fshina kareretou: V. sin. shina yarehe-
p r a @, ponerse a√; shimorei, perf. del dur.]. prata tou fshina parërëtou: meter el rabo entre las
ya shimoma@: ahorro dinero. sin. V. hira√, k õ k ã √, patas (perro). fshina rahirahimou: tener la co-
yototo√; ant. V. sheteke√ la agitada; tener la cola agitada por movimien-
393 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ shioka√
tos convulsivos (como un animal en agonía). estado t shinari uku hapresha no: algodón
sin. shina yatiyatimou f shina reia: llevar un descortezado. sin. shinari ≤k≤ haprëshë√ (hra)
guayuco (lit.: tener la cola colgando) (neol., gra-
cioso) [shina reio: ceñirse un guayuco). fshi- shinari ≤k≤ mohe po√
na yarayaramou: batir la cola (pez). fshina 1 vb. trans. t shinari ≤k≤ mohe poa@, inc.: re-
yarehetou: enderezar la cola. sin. shina karere- torcer un hilo de algodón haciéndolo rodar so-
tou fshina yatiyatimou: V. sin. shina rahira- bre el muslo con la palma de la mano [shinari
himou. fshina yaweyawemou: mover la cola ≤k≤ mohe poma@, dur., pl. obj.; shinari ≤k≤ mohe
(perro). V. teshina (pei) shinak@ (pei): cola de popra@: ponerse a√]. 2 estado t shinari ≤k≤ mo-
ave (el conjunto de plumas caudales). pei y@m@- he poma no, res.: hilo de algodón retorcido.
kak@ ha kurikaya t$ë shinak@ huuararema: plumas
caudales de loro estaban ensartadas en el lóbu- shinari ≤k≤ rukëkë√
lo de sus orejas. fshinak@ raeraetou: subir y vb. trans. t shinari ≤k≤ rukëkëa@: suspender fi-
bajar la cola (como lo hacen algunas aves cuan- bras de algodón en una barra transversal para
do caminan por el suelo). V. teshinak@ (pei) ponerlas a secar [shinari ≤k≤ rukëka@, dur., pl.
obj.; shinari ≤k≤ rukëkëkei, perf.].
shinahe
V. ana shinahe shinari ≤k≤ t@k@√
1 vb. trans. t shinari ≤k≤ t@k@a@, inc.: hilar al-
shinak@ puriwatowë godón [shinari ≤k≤ t@ka@, dur., pl. obj.; shinari
Zool., pez (no id.). ≤k≤ t@k@kei, perf. del inc.; shinari ≤k≤ t@k@pra@: po-
nerse a√]. 2 estado t shinari ≤k≤ t@ka no, res.:
shinakõmi ãmo sik@ algodón hilado.
Bot., planta silvestre (no id.). La base blanda del
pecíolo de las hojas nuevas es comestible. sin. shinari ≤k≤ utu√
sharurumi henak@ (hra) 1 vb. trans. t shinari ≤k≤ utua@, inc.: estirar fi-
bras de algodón en forma de corona, con el fin
shinakotore (hsh) de poder hilarlas luego [shinari ≤k≤ uta@, dur.,
Bot., árbol (no id.). Se fabrican tensores de ar- pl. obj.; shinari ≤k≤ utupra@: ponerse a√; shinari
co con su corteza. sin. mamokasi õniõnirimi; V. ≤k≤ uturarei, perf., pl. obj.]. 2 estado t shinari
shiki (1) ≤k≤ uta no, res: fibras de algodón estiradas, lis-
tas para hilarlas.
shinari
Algodón. shinari ≤hi: bot., algodonero; Gossy- shinari ≤ yãyõkõ√
pium bardadense (Malvaceae). Los Yãnomãm@ lo 1 vb. trans. t shinari ≤ yãyõkõã@, inc.: enro-
cultivan. shinari ≤kõ: ovillo de algodón. shina- llar en ovillo el algodón hilado [shinari ≤ yãyõ-
ri wama t$ë ≤kõ t$apra@ maõ tëhë parãikana pata kã@, dur., pl. obj.; shinari ≤ yãyõkõpra@: ponerse
wama a tëa@ mai kë t$ë: si no preparan un ovillo a√]. 2 estado t shinari ≤ yãyõkã no, res.: al-
de algodón no obtendrán una olla grande. shi- godón enrollado en ovillo. V. yãyõkõ√
nari ≤k≤: fibras de algodón, algodón. ãyãkõrãri-
wën@ shinari @k@ rë harepouwei ha a huërema (hsh): shinaru (hra)
Arrendajo la agarró por el entorchado de algo- V. s h i n a r i. Para los verbos compuestos, basta
sh
dón que ella llevaba alrededor del pecho; y@p@ con reemplazar shinari por s h i n a r u.
t$ë he hãn@prariyoma, shinari tute kë t$ë ≤k≤ kãi ha
harerën@ (mit.): a la mujer que tenía sus prime- shio!
ras reglas le cortó la cabeza el entorchado de al- Interjección, para pedirle a alguien que se calle
godón nuevo que llevaba alrededor del pecho. o para espantar a un perro.
sin. shinari @k@ (hsh) shinari ≤mo: semilla de al-
godonero. shinari ≤nak@: flor de algodonero. shio ka (pei) (hra)
shinari ≤sisik@: fruto, cápsula que encierra las fi- Anat., ano. sin. posi ka (pei)
bras de algodón y la semilla. sin. shinaru (hra)
shioka√
shinari ≤k≤ haprëshë√ (hra) vb. intr. t shiokaa@, inc.: encontrarse en el úl-
V. shinari ≤k≤ hapreshe√ timo puesto (en el transcurso de un recorrido
colectivo por la selva) [shiokaprou, term.]. s h i o-
shinari ≤k≤ hapreshe√ kao: ponerse a caminar a la zaga, estar cami-
1 vb. trans. t shinari ≤k≤ hapreshea@, inc.: nando en el último puesto [shiokakei, perf.;
descortezar el algodón [shinari ≤k≤ hapresha@, shiokaprao: estar un momento en dicha posi-
dur. pl. obj.; shinari ≤k≤ hapreshepra@: ponerse ción; shiokatao: permanecer mucho tiempo en
a√; shinari ≤k≤ hapresherarei, perf., pl. obj.]. 2 dicha posición; shiokatou: ponerse a seguir a los
shiõkore kosi Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 394
demás (después de haber encabezado el reco- mente de todo animal macho que preña a una
rrido), caminar un momento atrás. sin. V. no- hembra; shipënamarei, perf. del caus.; shipënara-
h ã √; ant. par@√ you, perf.]. kanapororiwë mat$a hapa shipënara-
you no kureshi (mit.): Conoto fue el primero en
shiõkore kosi ser embarazado por la pierna; suwë a shipënaa
shiõkore kosihi: bot., árbol (no id.). shiõkore ha yair@n@: la mujer estuvo verdaderamente en-
k o s i k @: los frutos de dicho árbol. cinta; wa shipënarayoma (mit.): tú fuiste fecun-
dada (lit.: tú estás embarazada); yëtu kë suwë e
shiõkorema u (hra) kãi shipëna@ rë kukeiwei: la mujer no tardó en
V. shiõkore u salir embarazada. 2 estado t shipënap@: estar
embarazada, estar preñada (animal hembra). su-
shiõkore u wë kë a shipënap@ yaro a ha@prou maõma: la mu-
Agua estancada contenida en hoyos naturales jer estaba encinta y no podía ir rápido. sin. V.
de paredes más o menos verticales. Pl. shiõkore maka hushuprarou, maka* @s@wë
u p ë; sin. õ y õ k o r e; V. hawat$okoma
shipe√
shiõtorema shi vb. intr. t shipei: empeorar (cuando un enfer-
Nombre genérico: renacuajo. Pl. shiõtorema shi- mo se expone por mucho tiempo al sol) [sipe-
p ë; sin. shãfõ shi (hra) r a y o u, perf.]. V. h a r i r i, pë√
shiõtorem@ shipei√
Zool., ave pequeña (no id.). vb. intr. t shipeii: volverse velludo (ser huma-
no), volverse tomentosa (planta) [shipeirayou,
shiõtoreshiõtorem@ perf.]. sin. V. k õ i, niõsi
V. shiõtorem@
shiporima t$ot$o
shipari (hsh) Bot., bejuco (no id.). sin. shiporitama t$ot$o (hsh),
Zool., raya venenosa; Potamotrygon spp. (Pota- shiporokõma sit$o (hra)
motrygonidae). Este término designa al menos
a dos especies, una pequeña y otra grande. sin. shiporitama t$ot$o (hsh)
yãmãrõ V. shiporima t$ot$o
sh
obj.; shipë ka t$apra@, ponerse a√; shipë ka t$a- 1 vb. intr. t shipëtëa@, inc.: echar barriga [s h i-
p r a a @, frec.: tener costumbre de destripar los prëtëprou, term.]. 2 estado t shiprëtëwë: ser ba-
animales en un lugar determinado; shipë ka rrigón (injurioso en presencia del interesado).
t$ararei, perf., pl. obj.; shipë ka t$arei, perf. del sin. m a k a, maka si
inc.]. yuri ya pë shipë ka t$a@: yo vacío los pesca-
dos; yuri kë k@ shipë ka ta t$a: vacía los pesca- shipru
dos. fp∫∫ nahe shipë ka t$a@: quitarle la ner- 1 sus. t shipru: zool., pequeñas lombrices in-
vadura central una hoja de tabaco. 2 estado t testinales (no id.). 2 estado t shiprup@: estar
shipë ka t$a no, res.: animal destripado, hoja infestado con estas lombrices. ya shiprup@: ten-
de tabaco sin nervadura central. V. ka t$a√, p∫∫ go lombrices intestinales. V. kõhõrõm@ shik@
nahe shipë ka t$a√
shiputukup@
shipëkë√ (hra) 1 sus. t shipukutup@: brote nuevo (retoño, re-
V. shiprëtë√ nuevo, vástago); pluma nueva de un ave en cre-
cimiento. 2 vb. intr. t shipukutup@a@, inc.: te-
shipëna√ ner un brote nuevo, tener plumas nuevas en
1 vb. intr. t shipëna@: salir embarazada [shipëna- crecimiento (todavía se encuentran parcialmen-
m a @, caus.: embarazar a una mujer, dícese igual- te en su vaina). V. kararu
395 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ shirõ
sh
o tabaco seco; shirikipra@: poner varios objetos a shirishiri√
secar encima del fuego; shirikirarei, perf., pl. V. shiriki
obj.]. yãã henak@ shirikamahe, hena pë shiriki to-
tihiwë tëhë, ain@ henak@ përakema: ellos hicieron 1. shirõ
secar las hojas al calor de una hoguera, cuando 1. Sólo, solamente; puede corresponder a la
las hojas estuvieron secas, uno de ellos se las forma no… sino. ya shirõ huu tëhë ya wã ha@ tao:
trajo al que estaba trabajando en el árbol; praki no podré hablar sino sólo cuando vaya de vi-
pë shirikã@ shoaomahe: ellos pusieron inmedia- sita (a su casa); kama a shirõ rãm@ huu: él se la
tamente a secar ají picante encima del fuego. pasa cazando (= siempre está cazando); wãritiwë
fp∫∫ nahe shirika@: poner a secar tabaco enci- kë t$ë wãri shirõ rëoma: sólo estaba allí un hom-
ma del fuego [shirikipra@: poner a secar al fuego bre feo para interponerse; hekura pë taproimi t$a-
varias veces]. p∫∫ ya nahe shirika@: estoy hacien- rei, watori pë shirõ kuaa@: no se ven los hekura,
do secar el tabaco (sobre el fuego); p∫∫ ya nahek@ sólo el viento indica su presencia; yãno ha ta-
shirikipra@wë, t$ë k@ ha shirikiprar@n@ ya t$ë k@ pë- hiap@ t$oo t$oku shirõ kuoma: sólo había un chin-
raayoruuwë: yo pondré a secar tabaco (encima chorro (de bejuco) en esta hoguera; kama a shi-
del fuego, en varias etapas) y, cuando esté seco, rõ kõpema: llegó solo; kama a shirõ huma: él fue
lo traeré. fshirishiri√: poner a tostar o secar lo solo; konaporiwë t$ë k@p@ kuo no kupëreshi, e na-
más rápidamente posible. henak@ ta shirishiripra- ha wãrõ t$ë k@p@ shirõ (mit.): (en esta época) só-
shirõ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 396
shirõkõ shititi
1 estado t shirõkõ: no tener nada: ser soltero, shititi: fruto comestible del guamo. Pl. shititi
ser viudo (hombre o mujer); no tener hijos kë k@. shititi hi: bot., árbol, Guamo; Inga thibau-
(mujer); estar sin arma; tomar algo sin dar na- diana (Leg., Mimosaceae).
da a cambio; estar vacía (linterna de bolsillo sin
pila); volver con las manos vacías (de la caza o shititi√
pesca). shirõkõ a kõpema: regresó con las manos 1 vb. intr. t shititia@, inc.: pegarse los unos a
vacías; shirõkõ ha mai kë, shinari wama ukõ pë los otros (cabellos mojados) [shititiprou, term.].
ha t$arar@n@ wama t$ë pë rurayorupë: no lo daré 2 estado t shititiwë: tener los cabellos moja-
sh
sin recibir nada a cambio, preparen ovillos de dos y pegados los unos a los otros. V. here
algodón y lo obtendrán; rintena t$ë pata shirõkõ
yakapou poopë: él guardará simplemente la lin- shi t@at@a√ (hsh)
terna eléctrica sin pilas a su lado en el chincho- V. shi totatota√
rro; koro ham@ ya pë sipara t$apou mai, yamak@
shirõkõ tutua@ totihio kupërei: río abajo (allí don- shi to√
de vivo) no tengo machete, vamos a la selva sin 1 vb. intr. t shi too (hsh): no cometer jamás
llevarnos nada (lit.: nuestra fila se estiraba sin incesto. sin. shi katehe√ 2 vb. trans. t shi toaa@,
machete); rasha sipë shirõkõ: las palmas de piji- inc.: 1. Darse prisa en, apurarse en ejecutar una
guao no tienen frutos; suwë shirõkõ a kuoma: la tarea, apresurarse a [shi toaprarou, pl. suj.; shi-
mujer no tenía hijos. fshirõkõ ha: dar algo sin tou: desear irse inmediatamente a la guerra].
pedir nada a cambio, dar gratuitamente. sin. no rasha kë k@ shi toaprarou: ellos se apresuraron a
mai ha 2 vb. intr. t shirõkõprou: enviudar; ir en busca de pijiguaos; yãnomãm@ t$ë k@ shi
perder un hijo único. sin. mãrõkõ toaa@ rë shoatariyowei: los Yãnomãm@ se dieron
prisa inmediatamente (en hacerlo); shitou si
shitami ihehewë totihiwë kë t$ë pë: ellos son de los que
shitawë quieren ir a la guerra sin demora (y por el me-
V. õ ã s i. nor motivo). 2. Crecer muy bien (plantas en el
397 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ shi wãri√
sh
1 estado t s h i t $ ã: frutos caídos al suelo. 2 vb. razón; epena pën@ ya shi no wãrõwë wãrioprou të-
intr. t shit$ãprou, inc.: caer unos tras otros (fru- hë, ya puhi prahaa@ ha totihion@: cuando me en-
tos) [shit$ã@, dur.; shit$ãã@, dur.; shit$ãrayou, cuentro verdaderamente bajo el efecto de un
perf. del inc.]. alucinógeno, imagino cosas muy lejanas (lit.:
mi espíritu se aleja mucho); pore henak@n@ a shi
shit$ema (pei) wãrii waikio kuhe: a causa de la planta del apa-
Anat., cintura abdominal. pei rë shit$ema ha recido (pore henak@) él tuvo un comportamiento
im@k@ rë hãyõkõkeiwei: él la inmovilizó rodeándo- anormal. shi wãrio: no poder avanzar debido
la con los brazos a la altura del vientre. fhehu a un obstáculo, estar bloqueado, trabarse, que-
shit$ema (o: hehu a shit$ema): a media altura, darse en una posición (por una razón u otra)
a media pendiente, al costado de (montaña, co- [shi wãriãma@, caus.; shi wãrikei, perf.; shi wã-
lina). hehu a shit$ema ham@ yo kua: el camino es- makei, perf. del caus.]. mã≤ ≤ õki ha ya shi wã-
tá en el costado de la montaña. sin. V. hërã rioma: me quedé bloqueado por un río profun-
(pei); V. par@k@ do; maan@ ya shi wãrioma: la lluvia me impidió
avanzar; shereka ya shi wãrimakema: yo dejé mi
shit$ora flecha allí donde estaba (en un árbol donde el
Zool., parásitos intestinales (no id.) de los se- hablante no pudo irla a buscar); morõ a paheti-
res humanos y de los animales. prarema, e naha rë hi pata priripraopë ha morõ a
shi wãri√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 398
shi wãrio tëhë (mit.): él cortó a Morõ en dos teresante para hacerse notar (mujeres). sin. V.
mientras que éste estaba bloqueado por un ár- shuriri√; V. h u y a √ m o u, moko√mou
bol caído. shi wãripariyo, perf.: quedarse en-
ganchado en el fondo del agua (generalmente sh∞∞
un anzuelo). sin. V. shati√pariyo shi wãripraa@: 1 sus. t pë sh∞∞: término de parentesco, tercera
madriguera inaccesible (se pierde bajo rocas o persona del singular: su suegro. 3 vb. intr. t s h ∞ ∞-
raíces gruesas). sin. V. n o m a √, shi wãrihi√; ant. mou: decir suegro a alguien, estar con alguien
V. h a r o √, owëhë√ en la relación de yerno a suegro. V. shoa√
sh
confundido. sin. V. shi wãri√; ant. shi katehe√ ñía de; posee igualmente una función de coor-
dinación. kamiyë sho: yo también; kama sho a
2. shi wãrihi√ huma: él también se fue; wat$aperariwë sho, we-
Verbo con funcióna adverbial, verbo que modi- reshãã sho t$ë k@p@ yãmou kupariyoma (mit.): Dor-
fica el significado de otro verbo: indica un cam- milona y Tigra cazadora se pintaron el cuerpo;
bio o una transformación duradera. ãrimawë õãsi, heãrõhë sho rashayë kë k@ ta yëap@: hija mía,
t$eri pë riha a për@a shi wãrihiã: él se quedó vi- apresúrate a ir con tu marido a recoger mis pi-
viendo en Arimawë. sin. V. shi wãri√ jiguaos; iwariwë sho, pë suwëp@ sho, urufi ham@
kasha kë pë hãrõ yaatii rë ayaowei (mit.) (hra): Ba-
shiweshiwem@ ba y su mujer tenían la costumbre de ir solos
Zool., ave pequeña (no id.). al bosque a cocer sobre las brasas sus paquetes
de orugas; kamiyë sho yahë a yahi mori m@@ ma
shiya√ kui, yare a wasia tikokei: yo también habría ido
vb. intr. t s h i y a a @: 1. Revolotear. 2 . Agitarse, pa- a visitar, pero, desafortunadamente, me lo pro-
sar y volver a pasar [s h i y a r a y o u, perf.]. w ã s h õ s h õ- hibieron (lit.: yo también habría ido a ver la ca-
rem@ rë upë wai ha tishishirar@n@ upë wai shiyaa- sa.). 2. La forma ya ta... sho indica que el suje-
m a: la flecha rozó las plumas del hormiguero to toma la decisión de llevar a cabo un acto sin
cantador que revolotearon. s h i y a @: hacerse el in- esperar. ya ta wapëpraa sho: voy a probar; oko
399 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ shõeshõe√
1. shoa√ shõãkãm@
1. Verbo con función adverbial: hacer sin es- Zool., el término se aplica a los picos de Celeus
perar, hacer inmediatamente, ejecutarse rápida- e l e g a n s, Celeus grammicus y Celeus torquatus. sin.
mente; hacer conjuntamente, hacer al mismo shuririam@
tiempo que. hei tëhë shoawë: inmediatamente;
pëmak@ kõprou shoaotayopë: llegaremos pronto; shoapeepeem@ namo
kanawa a ham@ wamak@ kõmi tikëkëa ha shoapa- Zool., pájaro, Hormiguero barreteado; C y m b i-
run@: siéntense inmediatamente en la curiara; lainus lineatus (Thamnophilidae). Emite un can-
mã≤ wa u hikea@ tëhë wa yarimou shoaopë: tú te to quejumbroso que los Yãnomãm@ interpretan
bañarás al ir a sacar agua; rërë@ shoatou mai: no de la siguiente manera: “shoape, pe, pemi ( s u e-
huyas de inmediato; run. shiã pata shoakema: gro, …gro, …gro,...)”; dicen que los pájaros llo-
inmediatamente Run. ventoseó ruidosamente; ran la muerte de su suegro, la danta.
shoape, hãyõkõma a ta rukëa shoawë: suegro, co-
loca inmediatamente tu hacha sobre los hom- shoataa (hsh)
bros (= toma tu hacha de inmediato). 2. Cuan- Exclamación reprobadora, ligeramente escan-
do se trata de un estado shoawë indica una si- dalizada.
tuación duradera y puede a menudo traducirse
como todavía. a kua shoawë: todavía está aquí; shoati
ya mamo yëo shoa@: no le quito los ojos de enci- Dícese de una persona cuyo comportamiento se
ma; wa ahetewë shoawë: estás aún cerca (= estás aparta de las normas habituales. shoati kë a: él
todavía demasiado cerca); ya iya@ shoawë: estoy no hace como los otros.
comiendo todavía; pë ma rë hupa@ shoare: ves
bien que todavía te toco. shoëshoëm@
Zool., ave; Porphyrula sp. (Rallidae). Vive a la
2. shoa√ orilla del agua.
vb. intr. t s h o a p r o u: reirse mucho, estallar en
risas [shoaprama@, caus.]. suwë kë pë shoaprotu- shõe (hsh)
sh
rou: las mujeres estallaron en risas. sin. V. @kã√, Término de parentesco, vocativo, designa a la
noka @kã√ hija de la hermana (posible esposa, en el futu-
ro, de un hijo). sin. shëtë√, t$at$ë√
3. shoa√
shoahë: término de parentesco, segunda per- shõeke√
sona del singular: tu suegro. El término se re- vb. intr. t shõekeã@, inc.: llegar a tener una
fiere a diferentes parientes clasificados en la muesca, un pliegue, una magulladura (tras lo
misma categoría, indica una relación de alian- cual un objeto corre el riesgo de romperse o do-
za: hermano de la madre, esposo de la herma- blarse). Dícese en general de un árbol que uno
na del padre, o una relación de alianza más le- está cortando o de una flecha que ha recibido
jana. shoape, shoapemi: suegro, en vocativo. un choque [shõekã@, dur.1; shõekeprou, term.;
shoape, shoapemi, hei mashipuma kë a kua kure: shõekerayou, perf.; shõekõu, dur.2]. hi ka shõeke-
suegro, suegro, aquí está la miel (de la especie prou: la muesca del árbol se profundiza. s h õ e-
mashipuma). shoapemou: decir suegro a al- shõemou: balancearse, oscilar (por falta de rigi-
guien, estar con alguien en la relación de yer- dez). shõeshõeãprarou: combarse.
no a suegro. shoayë: término de parentesco,
primera persona del singular: mi suegro. sin. V. shõeshõe√
sh∞∞; V. h e k a m a √, siyoha√, y a i √, yesi V. shõeke√
shõete√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 400
shõhe mo shokeke√
1 sus. t shõhe mo: acné juvenil. Pl. shõhe mo- V. shoke√
pë. ya m@ pë shõhep@ mo: tengo acné en la cara. 2
vb. intr. t shõhep@ moã@: empezar a tener acné. shoko
ya m@ pë shõhep@ moã@: me salió acné en la cara. Zool., oso melero; Tamandua tetradactyla ( M y r-
mecophagidae). Su consumo está prohibido a
shoi los jóvenes de ambos sexos antes y después de
shoi!: onomatopeya, ruido producido cuando la pubertad (de 11 a 20 años aproximadamen-
se insufla alucinógeno a alguien soplando por te). shokoriwë: hekura asociado al tamandúa.
un tubo. shoimou: hacer inhalar alucinógeno a Su orina vuelve ineficaz el curare. sin. shokro
alguien por medio de un tubo hueco. sin. V. (hra); V. aroto, m a s i h o t o, shokomo√
epena hora√
shõkõkõm@
shõkãtãma ãshi Zool., sorocuá. El término designa a varias espe-
shõkãtãma ãshi: 1. Tapara o totuma hecha con cies de sorocuás: Trogon melanurus, Trogon per-
el fruto de la planta. Las taparas se utilizan pa- sonatus y Trogon collaris.
ra conservar el agua y, a veces, las cenizas de los
muertos. V. hishima 2. Mujer, durante el waya- shokomo√
mou o una conversación seria (son ellas quienes vb. intr. t s h o k o m o u: tener hipo [shokomoma@,
van a buscar agua con estas taparas). V. ãtãri caus.]. V. shoko
ãhi, mãu u, m@s@k@ri hena, nahi, paruri hesikak@,
r a h a k a, rihu masi, shõkãtãma ãshi, t$ora, w@@ s h õ- shokop@ (zona de los ríos Ocamo y Padamo)
kãtãma ãshit$o: bot., planta trepadora culti- 1. Hacha de piedra. 2. Machete. V. haoa, hãyõ-
vada; Lagenaria vulgaris (Cucurbitaceae). V. h i- kõma, poo, sipara
shima, koa hesi, waika ãshi
shokro (hra)
1. shoke√ V. shoko
1 vb. intr. t shokea@: caminar describiendo
una curva [s h o k e i: ponerse a caminar por la sel- shõmi
va describiendo una curva (después de caminar V. shõma√
sh
en línea recta); shokeprou: cambiar de dirección
describiendo una curva; shokerayou, perf. de 1. shõma√
s h o k e a @; s h o k e k o u: desplazarse por la selva des- 1 vb. intr. t shõmãõ: no haber sido aún toca-
cribiendo numerosas curvas]. e naha kë pë ã sho- do, selva que no está habitada; no haber sido
kei kuaa@ kuprei: se oyeron sus voces recorriendo hecho aún. 2 vb. trans. t s h õ m ã ã @: ser el pri-
una curva por la selva; tëpëriwë kë a wãri shoke- mero en ir a un sitio [shõmãrãyõu, perf.]. shõ-
kou hoo tëhë, poreriyoma a katitia rë kõrãyohër@@- maprou: ser el primero en efectuar un inter-
wei (mit.): mientras que Oso hormiguero se que- cambio comercial con una persona determina-
daba atrás dando vueltas en círculos, la mujer da o con una comunidad dada. [shõmãõ: sin.
volvió directamente a su casa. 2 vb. trans. t de shõmaprou [+ dur.]. ya t$ë wapëpraa@ ta shõ-
s h o k e a @, inc.: formar un anillo, un arco con un mãõ (hsh): voy a apurarme para hacerlo prime-
objeto [shokekei, perf.; shokema@, dur., pl. obj.; ro. shõmikei, perf.: hacer algo distinto de lo
s h o k e p r a @: ponerse a√]. fyo shokea@: cambiar la que se deseaba hacer inicialmente. 3 estado t
dirección de un camino que se está abriendo. 3 shõmi: otro, diferente, distinto; pertenecer a
estado t s h o k e a, perf. est. shokeprawë, pl. obj., otra comunidad; no ser el objeto bueno o la
disp. shokewë: ser curvo, describir una curva persona buena. shõmi kë ya: yo pertenezco a
(camino, corriente de agua); sinuosidad, mean- una comunidad distinta; ai, shõmi t$ë ta hiyo:
dro. orarahari ha, kihi u rë shokerahari ha: río arri- dame uno que sea diferente; ei shereka shõmi kë
401 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ shori
a: esta flecha no me pertenece (es de otro); hei cuando su color comienza a cambiar, adopta
rasha kë t$ë sik@ rë uprare, shõmi kë sik@: estas pal- entonces una tonalidad amarillenta o ligera-
mas de pijiguao no son mías, pertenecen a otro mente roja; este estado precede a la fase final
(o: estas palmas de pijiguao no son lo que bus- del proceso de madurez, llamada wakë. s h o p o-
camos); hei shõmi rë t$ë rii wãri nohi kui: esta per- howë: rojizo, rojo claro. fm@ shopohowë: te-
sona no es aquélla en la que pensábamos; ma, ner el rostro pintado de rojo claro. 2 vb. intr.
e kuma, shõmi wamak@: no, dijo él, ustedes son t shopoa@, inc.: volverse shopo, comenzar a ma-
otras personas; kahë shõmi t$ë pë iham@ wa për@a@: durar cambiando de matiz (fruto) [shopokei,
tú, tú vives en otra parte (= tú no vives en tu co- perf.: volverse shopo en un lugar, cambiar de
munidad, con tus padres); pë henak@ wayu shõmi matiz localmente; s h o p o p r o u, term.; shoporayou,
kë a t$are: el efecto producido por esta planta perf. del inc.; shopou, dur.]. shopohoa@, intr.:
es diferente (cuando se inhala como alucinó- volverse ligeramente rojo [shopohoprou, term.].
geno); shõmi yãno ha nahe niya ha yaan@: ella de- shopohamou, v.m.: hacerse teñir la piel con
seaba preparar el tabaco en otra hoguera; ma, un barniz ligero rojo claro obtenido con ono-
shõmi kë ya rii, shõmi: no, no soy quien tú cre- to [shopopramou: ponerse a√]. 3 vb. trans. t
es, soy otra persona. fshõmi ha(m@): en otro shopoma@: esperar a que un fruto se vuelva
lugar. kiham@, shõmi ham@: por allí, en otra par- shopo, permitir que un fruto llegue a ese esta-
te (en otra dirección); ∞ham@, shõmi ha yamak@ do antes de consumirlo. shopohoa@, inc.: teñir
për@a, a puhi kunomi: no pensó que vivía en otra de rojo claro [shopoha@, dur. pl. obj.; shopoho-
parte; shõmi ham@ kë ya kua kõrãyohër@@: voy a k e i, perf.: teñir localmente de rojo claro; s h o p o-
irme a vivir a otra parte nuevamente; shõmi hopra@: ponerse a√]. shopohopra@: autorizar a
ham@ kë k@p@ rokema: ellas fueron a sentarse en una joven a salir del espacio donde fue ence-
otra parte. shõmiprawë, pl. obj., disp.: objetos rrada por haber tenido sus primeras menstrua-
diferentes los unos de los otros. V. no shõmip@; ciones. V. y@p@ // sin. de shopoho√; V. momihi√
ant. mashi, shirõ // V. hãmo√, mot$o, põshõrõp@, o s h e, tate, ushi,
wakë
2. shõma√ (hsh)
Verbo con funcióna adverbial, verbo que modi- shopoho√
fica el significado de otro verbo: hacer de pri- V. shopo
mero, hacer aparte. yõõ pesi yama pë waa ha shõ-
mar@n@, kuma ma pë hãrõ yapra@ piyëahe (hsh): shõpõrãmãp@
nos comimos las aves primero, luego ellos pu- shõpõrõp@
sieron a cocinar las guabinas a la brasa. V. põshõrõp@
shõnama shõre he
Grieta profunda que aparece en el pie. Bot., fruto de un bejuco (no id.). Pl. shõre hek@.
sh
de la familia Thraupidae: Euphonia minuta, Eu- nerse a√]. 2 estado t shorera no, res.: objeto
phonia trinitatis, Euphonia laniirostris, Euphonia que fue raspado de la manera indicada. V. h õ ã √,
violacea, Euphonia xanthogastu. h@r@k@√, hõrere√
shopap@ shori
V. he shopap@ 1 sus. t s h o r i: término de parentesco, vocati-
vo, cuñado, esposo de hermana, hijo del her-
shopari wakë mano de la madre, hijo de la hermana del pa-
Fuego ubicado en el hetu m@si (disco celeste dre, etc. pei shori, shoriwë, fei kë ya t$ë mo pë pa-
donde viven las almas); está custodiado por un kei kuhe!: cuñado, mi cuñado, coloqué aquí los
ser de fealdad repulsiva llamado Watawatawë. granos. s h o r i w ë: término de parentesco, prime-
Allí van a consumirse las almas de los avaros. ra persona del singular, mi cuñado, en vocativo
sin. shotari wakë (hsh) o en referencia. shorimawë: sinónimo de s h o r i-
w ë, esta forma se emplea sobre todo durante las
shopo sesiones de chamanismo. 2 vb. intr. t s h o r i-
1 estado t s h o p o: etapa en la madurez de cier- mou: decir shori a una persona, estar con al-
tos frutos, entre los cuales se encuentran los guien en la relación de cuñado (real o poten-
cambures y los plátanos. Un fruto está shopo cial). sin. ãsi (hra), heri
shorip@ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 402
shorip@ shõrõshõrõ ã√
1 estado t s h o r i p @: alimento que se pega a los shõrõshõrõ ãhi: bot., árbol; Cecropia jaritensis
dientes. 2 vb. intr. t shorip@a@, inc.: volverse (Cecropiaceae). Pl. shõrõshõrõ ãhik@. shõrõshõ-
shorip@ [shorip@prou, term.]. sin. V. husup@, y ã r e- rõ ãk@, pl.: frutos comestibles del árbol shõrõ-
k e √, yõrip@ shõrõ ãhi. Se parecen un poco a racimos de uvas
negras grandes.
shoro
Zool., término genérico que se aplica a varias shosho mo
especies de vencejos, entre los que se encuen- shosho mo: fruto del árbol shosho mohi. La en-
tra la Panyptila cayennensis (= Vencejito collar voltura gruesa de la nuez se utiliza como bar-
blanco). s h o r o r i: pueblo acuático asociado a la basco; la almendra es comestible; el endocar-
aves s h o r o; vive cerca de las cascadas y los rau- pio espinoso servía de peine en el pasado. Pl.
dales, en la ribera alta de los ríos. Los shoro se shosho moku. shosho mohi: bot., árbol pareci-
apoderan en el crepúsculo del pei m@ ãmo de víc- do a la Jigua; Caryocar pallidum (Caryocaraceae).
timas humanas; su camino es ardiente. Este árbol sólo crece en las zonas montañosas.
Pl. shosho mohik@.
shoroko√
1 vb. intr. t shorokoa@, inc.: emerger, sobre- shote he
pasar del agua (objeto largo, rama) [shoroka@, Cesta trenzada con el bejuco masimasi. Cesta
dur.1; shorokoprou, term.; shorokorayou, perf. del tupida de ramitas cruzadas, coloreada con ono-
inc.; shorokou, dur.2]. Una forma frecuente de to y a menudo adornada con motivos geométri-
este verbo es ora shoroko√. kihi kë hik@ ora rë sho- cos negros. porepore pën@ momo kë a papraa@, sho-
rokorakiri ham@ naahë e moku ta shim@k@: envía a te kë he pë ham@: las almas vinieron unas tras
tu madre allá a cosechar maíz, allí donde las ra- otras a depositar cestas llenas de frutos momo
mas emergen, río abajo. 2 estado t shorokoa, para sus huéspedes. sin. shoto fe (hra)
perf. est. shorokoprawë, pl. obj., disp. sin. he
shoroko√ shotari wakë (hsh)
V. shopari wakë
shoro na (hsh) (hra)
Bot., variedad de plátano; Musa sapientum (Mu- shoto fe (hra)
saceae). sin. raparimi V. shote he
shorori√ shotokoma
vb. intr. t shororimou: brotar bien, crecer vigo- Bot., árbol (no id.). Su madera no se utiliza ja-
rosamente (planta). Este verbo se utiliza espe- más para calentarse o para cocinar alimentos, se
cialmente durante los diálogos ceremoniales, cree que atrae los demonios de la enfermedad
según la forma dada en el ejemplo siguiente: k i- (shawara).
hi sik@ rë shororimore, ya k@ rii tëapra@ kutaen@
(way.): estas cañas para flechas que brotan pro- shotokõõkõõm@
fusamente, suelo ir a recogerlas (para fabricar Zool., sorocuá; el término se aplica a dos espe-
flechas). cies: Trogon viridis y Trogon violaceus (Trogoni-
dae). Pl. shotokõõkõõm@ p ë.
sh
shororo√
1 vb. intr. t shororoa@, inc.: enrarecerse (fru- shototo√
tos) [shorora@, dur.1; shororoprou, term.; s h o r o r o- V. he shototo√
r a r i y o, perf. del inc., pl. obj.; s h o r o r o u, dur.2]. 2
vb. trans. t s h o r o r o a @, inc.: diseminar, espaciar showëm@ kohi
[shororama@, dur., pl. obj.; shororokei, perf. del Bot., árbol (no id.). Pl. showëm@ kohik@.
inc.; shorororei, perf. del dur.]. kurat$a ya sik@ t@a@
shororoa@: yo planto las matas de cambur espa- shuhema
ciándolas. 3 estado t s h o r o r o w ë: diseminado, Abanico elaborado con hojas de palma trenza-
espaciado, poco denso (plantas); dispersos, es- das, generalmente provenientes de la palma h o-
casos, poco abundantes (frutos). shereka shoro- ko. Sirve para avivar el fuego y, menos frecuen-
rowë e k@ haa ha kurun@, mayep@ pën@ shereka k@ no- temente, para abanicarse. sin. shõfema (hra)
hi rë toarakirihei (mit.): las cañas para flechas
brotaron de manera dispersa y el pueblo de los sh≤h≤h≤r≤
Tucanes se enamoró de ellas; t$ë kau shororowë: En el caso de una joven que tiene sus primeras
eso brota de manera dispersa; t$ë t@a no shororo- reglas, período que se extiende entre su salida
w ë: está plantado de manera espaciada. s h o r o- del aislamiento, donde permanecía alejada de
r o p r a w ë, pl. obj., disp. ant. V. kõt$ët$ë, shatiti√ las miradas de los demás, y el ritual paushimou.
403 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ shuu
Las prohibiciones del ritual unokãimou perma- la vivienda (llevándose sus chinchorros); pë ta
necen siempre vigentes y ella se encuentra aún shurukou ta ha@taru: apresúrense a irse; harika
psicológicamente muy vulnerable. suwë a sh≤- kë k@p@ shurukua henarayoma: temprano en la
h≤h≤r≤ huu prihãtou hooma: la mujer, que salía mañana se encaminaron el uno y el otro (con
del aislamiento al tener sus primeras reglas, ca- su chinchorro). f hushuo shurukou: enfure-
minaba retrasada. sin. y@p@mo√; V. paushimo√, cerse. fnaiki shurukou: tener ganas de comer
unokãi carne. 2 vb. trans. t s h u r u k u a @, inc.: atacar; de-
salojar, hacer salir del bosque [shuruka@, dur.1;
shukukuwë shurukama@, fact. del dur.: enviar a atacar; s h u-
V. mamoku* shukukuwë r u k o u, dur.2; shurukumarei, perf. del fact.; s h u r u-
kurei, perf.]. hiiman@ shama a ha shurukurun@ a
shukum@ nowã tayoma: el perro desalojó a una danta y
Zool., periquito; Forpus passerinus (Psittacidae). se puso a ladrar; yama t$ë pë niya shuruka@ he ha
Esta ave suele ser domesticada y las mujeres la yatiok@r@n@: nosotros tenemos intenciones de
tienen como animal familiar, recibe entonces el atacarlos de todas maneras; suwëhëri pë rë tërei-
nombre de husipem@ o de k a k a r i. wehei yamare shurukuuhe tëhë, a yehiponowehei kë
t$ë: la chiquilla que ellos raptaron cuando nos
shuriri√ atacaron, la llevan ciertamente (sobre la espal-
1 vb. intr. t shuriria@, inc.: revolotear, ser le- da); hei tëhë t$ãriyë a wain@ yaro a wait$eri rë shu-
vantado o agitado por el viento, arremolinar- rukuapiyëi ë! (mit.): esta vez mi mascota atacó
se; agitarse en gran cantidad [shurira@, dur.1.; a la bestia feroz. fnapë shuruka@: atacar a los
shuririprou: ponerse a√; shurirou, dur.2]. hei k@ enemigos.
rë shurirorati (way.): los peces que se agitan en
gran cantidad (= los peces que nadan en gran shururu√ (hsh)
cantidad por el río); mayep@riyoma pë no weshik@ sin. s h @ r @ r @ √; V. namo sh@r@r@√
no nomap@ rë shuririyope (cha.): los vellos púbi-
cos llenos de piojos de la hembra tucán vienen shurushuru√
aquí revoloteando. shurishurimou [+ dura- vb. intr. t shurushuruu: hacer ruido al caminar
ción]: ser agitado por el viento. 2 vb. trans. t (por las hojas muertas o la vegetación densa).
shurirama@: hacer revolotear; provocar el vue- t$ë pë shurushurupraroma: ellos hacían ruido al
lo de numerosas aves (durante la caza). paruri ya desplazarse sobre las hojas muertas; a miõma,
pë shuriramama: provoqué el vuelo de muchos shurushurua kõrãyohër@ma: durmió, luego se pu-
paujíes. shuriria@: insuflar alucinógeno a al- so de nuevo en camino (haciendo crujir las ho-
guien (por medio de un tubo largo) [shuririkei, jas muertas).
perf.: soplar a alguien de esta manera una do-
sis de alucinógeno; shuriripei, perf.: recibir así shutukahe
una dosis de alucinógeno]. opi t$ë ta shuriripa: 1 estado t shutukahe: blanco; limpio (limpie-
sóplame alucinógeno suavemente; opi ya t$ë za reluciente); de tez o piel clara; brillante, re-
shuririkei: te soplaré alucinógeno suavemente. luciente, resplandeciente. mashoharap@wei k@ pa-
sin. V. yãhiri√ r@k@ pata rë shutukahe noshi rë harirape ë (cha.):
la cara rocosa del monte Mashohara brilla her-
shuririam@ mosamente; sipara kë a y@mo ihehewë pata shutu-
sh
V. shõãkãm@ k a h e: el extremo afilado del machete estaba res-
plandeciente. shutukahea: estar localmente
shurishuri√ brillante, blanco o limpio. 2 vb. intr. t s h u t u-
V. shuriri√ k a h e a @, inc.: blanquear; volverse brillante o re-
luciente; volverse limpio [shutukaheprou, term.].
shuruku√ 3 vb. trans. t shutukahea@, inc.: limpiar, abri-
1 vb. intr. t shurukua@: abandonar temporal- llantar (un objeto) [shutukahekei, perf.: limpiar
mente la vivienda o el campamento para irse a o abrillantar localmente; shutukahema@, dur.:
vivir a otra parte, partir llevándose su chincho- limpiar, abrillantar (varios objetos); s h u t u k a h e-
rro para dormir [s h u r u k o u, pl. suj.; shurukuokei, p r a @: limpiar o abrillantar (dos objetos); shutu-
perf. pl. suj.: partir unos tras otros (llevándose kaherarei, perf., pl. obj.; shutukaherei, perf.: lim-
el chinchorro para dormir); shurukurayou, perf.; piar o abrillantar completamente]. sin. V. au,
shurushurumou: soltar rápidamente su chincho- aushi, tuku; ant. V. ∫ t ∫, ishi, shami
rro para irse]. hekura pë rii ham@ pë waroo puhio
tëhë, pë shurukou shoaoma (mit.): cuando quisie- shuu
ron reunirse con los h e k u r a, abandonaron la vi- 1 sus. t shuu: 1. Diarrea, cólico. 2. Jugo de ta-
vienda llevándose sus chinchorros; yëtu ha pë baco mezclado con saliva que se vuelve a escu-
shurukuokema: hace tiempo que abandonaron pir. t$ë pë shuu krëshahër@pë ham@ p∫∫ nahe ku-
sh≤≤ h≤ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 404
sh
405 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@
descubrieron a Danta reducida a añicos. 2. En sabes que nunca trabaja en su conuco; kamiyën@
ciertos contextos tarare√ [+ pasado] significa en- epena ya pë koa@ taomi: yo, nunca tomo aluci-
gendrar. aiyën@ kë a tararema: fue mi hermano nógenos. ant. V. toomi
menor el que lo engendró (= mi hermano me-
nor es su padre). fhei ipa ya tararema: a ese √ta√ [+ mt o aspecto]
muchacho, lo engendré yo (durante un discur- Suf. vb., morfema, marca aspectual. Cuando
so ceremonial). 3 estado t taprawë, pl. obj., √ta√ es seguido por un perfectivo tiene el sen-
disp.: haber sido descubierto, ser visible, encon- tido de hacer rápidamente, hacer descuidada-
trarse en varios lugares. pruka pë puu taprawë: mente, hacer de modo incompleto. El perfec-
hay miel por todas partes (se encuentra, se halla tivo √take√ (√tak@ en presencia de una F2) se
mucha miel). V. aka ta√, puhi ta√, y@m@ka(k@) ta√ emplea con un verbo de posición (colocar rá-
pidamente algo en una posición, colocarse rá-
2. ta√ pidamente en una posición; el perfectivo √ta-
1 vb. intr. t t a p a r i y o, perf.: quedarse en una re√ (√ t a r @ en presencia de una F2) se emplea con
curiara, a la orilla del agua. 2 vb. trans. t t a a @: todos los demás verbos transitivos. nãrõriwë ihi-
abandonar, dejar algo o a alguien en un lugar, ru a rë mitareiwei (mit.): Rabipelado echó una rá-
dejar solo [t a a k e i, perf., pl. obj.; takei, perf.; t a p a-
pida mirada al niño; shereka t$ë k@ rë pratakeiwei:
r e i, perf.: dejar, abandonar algo en una curiara, bruscamente colocó sus flechas en el suelo; y a-
a la orilla del agua; tapei, perf.: dejar en la ca- ro kë a pata rë ikuikutakeiwei (mit.): la fiera se
sa]. a fa huoshuon@ sik@ taa fa shoakefër@n@ (hra): acercó rápidamente; kakuruma a ha hokëtar@n@,
se enojó y se fue, abandonando las plantas de t$õm@riyoma a shëyëprarema (mit.): recogió rápi-
plátano; suwë shirõkõ kë a ma kui, a ha tak@hër@- damente una piedra blanca y se la lanzó a Mu-
n @: la mujer no tenía hijos, sin embargo él par- jer-picure; warë pë hariihe tëhë, ai kë t$ë pë rë iku-
tió dejándola sola; shereka ya ha tapahër@n@ suwë t a k e i w e i: estaban cocinando váquiros cuando de
pën@ a këpra@ hërayou no kuraheshi: me fui dejan- pronto se acercó otra manada; t$ë uheheprou të-
do en la casa una flecha, que las mujeres rom- hë t$ë morõshi ukëtareiwei (mit.): cuando des-
pieron en mi ausencia. ftakehër@@: abandonar puntó el día, retiró rápidamente su sexo (de la
a alguien en el camino. t$ë wãri hokëtariyowei, t$ë mujer con la que estaba haciendo el amor); i h i-
wãri takehër@@: ella se despertó y se fue dejándo- ru pë nohi mraa rë shoatareiwe: los niños desa-
lo (allí donde estaba); shëtë, yamare wãri ta take- parecieron instantáneamente. V. √tao
hër@@ kuhawë?: hija mía, ¿acaso nos habrá aban-
donado?; ihiru a it$onomi, a takehër@ma (mit.): el √taa
niño no bajó y él lo abandonó. tarei, perf.: no 1 Des. vb., perf. est. del iterativo √taa√ (+mt).
ofrecerle nada a alguien. yare tarema: no me re- 2 Des. vb., perf. est. de √tao (todos los senti-
galó nada; pë pruka roa ma kupe fãifãiyõm@riwë a dos se confunden). t$ëka praa korotaa kure: los
rë tareiwehei (mit.): eran muchos sentados (para conucos están lejos, río abajo.
comer), pero no le ofrecieron nada a Minero.
√taa√ [+ mt]
3. ta√ 1 Des. vb., iterativo: repetir un acto, hacer lo
tao: verbo con función adverbial, verbo que mismo varias veces seguidas. “pë miõtihë”, ya ku-
modifica el sentido de otro verbo; verbo modal: taa@ he haruma: “no duerman”, les repetía duran-
poder (implica algo potencial, una posibilidad). te la noche; tate ya uku yakoretaama: yo revolví
a huu tao: es posible que venga; a hikarimou tao: varias veces la compota de cambur (para evitar
sabe trabajar en los conucos; ya hushuo tao: po- que se pegara); pë heãrõp@ e ram@ huaa@ tëhë, sirõ-
dría enojarme; yamare wãri y@m@raimi yaiwë t$a- rõm@ a kõtãã@ yaimou heama (mit.): cada vez que
t
wë? “pë kõãpë kë tao”, wamak@ kuu mai: ¿por qué el marido partía de cacería, Sirõrõm@ llegaba en
no me informan? “El podría retomarla”, ¿no su ausencia. 2 Des. vb., √taa√ seguido de un per-
pensaron en eso?; matohi pruka a hoyamahe, t$ë fectivo tiene el sentido de: hacer lentamente,
m@ haruu tao pë puhi ha kun@ (mit.): ellos botaron hacer sin darse prisa; √taariyo se usa con un ver-
muchos bienes pensando que de esa forma des- bo intransitivo y se transforma en √taaru en
puntaría el día; shõmi t$ë pë mãyõ tao pë puhi presencia de una F2; √taake√ se utiliza con un
k u t i h ë: no crean que el culpable no es uno de verbo de estado (poner algo en una posición, en
nosotros (lit.: no crean que la huella pueda ser un estado) y se transforma en √taak@ en presen-
de algún otro); t$ë kõõ waikiokema kë tao, ya pu- cia de una F2; √taare√ se utiliza con un verbo
hi kuma: pensé que él podría haberse ido. tao transitivo y se transforma en √ t a a r @ en presencia
[+ neg.]: acompañado de un negativo (por lo de una F2. kirii mai ya hutaariyohër@ma: me ale-
general taomi o tao ma rë mai en la modalidad jé lentamente, sin tener miedo; a ha iyataarun@
epistémica), implica una imposibilidad y a me- pë y@m@rama: comió sin darse prisa, luego les in-
nudo puede traducirse por nunca. a huu taomi: formó; p∫∫ nahe ha tihirutaar@n@, nahe hum@re-
no viene nunca; a hikarimou tao ma rë mai: ya ma: pasó lentamente las hojas de tabaco por la
407 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ tahiap@
√taamare√ tahamo√
Des. vb. compleja compuesta por el iterativo V. aka tahamo√
√taa√, el factitivo (causativo o permisivo) √ma√
y el perfectivo √re. Le sigue una marca tempo- tahi!
ral. En presencia de una F2 √taamare√ se trans- Onom., golpe que se le da a alguien en la cabe-
forma en √taamar@. za con un leño o un garrote. sin. V. poho
√taamar@√ tãhi√
V. √taamare√ tãhim@: rayo. tãhirawë: ser sobrenatural aso-
ciado al rayo. Vive en el disco celeste (hetu m@-
tããmo√ s@); hijo de Trueno (yãru) se casó con su propia
tããmou: onom., ruido de un objeto metálico madre, Relámpago (yãm@rãyõma).
cuando es golpeado por un objeto duro. sin. V.
krehemo√ tahia√
Verbo con función adverbial, verbo que modi-
taan@ fica el sentido de otro verbo: hacer una sola vez;
t
Marca la modalidad dubitativa en una construc- ser pocos en hacer algo o en estar en una situa-
ción interrogativa, suele traducirse por quizá o ción determinada. sherekanawë rë a wã haa rë ta-
tal vez. hëyëha taan@?: ¿aquí, tal vez?; yuri kë niõ- hiarayouwei: Sherekanawë habló una sola vez;
si pë taan@?: ¿quizá sean las espinas del pescado? pë ã wayoa tahiarayohër@@, pë shi wãrihõu shoao-
manaka kë k@ wãri taan@?: ¿no serían acaso estas pë (mit.): conversarán una sola vez durante su
palmas manaka?; weti naha kë taan@?: ¿cómo hay desplazamiento, luego se metamorfosearán; sho-
que hacer entonces?; weti pei t$ë pë totihi taan@?: ri, pei a shaporimou tahiaotihë: vamos, cuñado,
¿eso qué podría ser?; ha! kiha t$ë ã katitipraa@ ma no invoques a los espíritus sólo una vez; hei rë
taan@?: ¡ah! ¿quizá el ruido viene de allá? t$ë pë për@o shoao tahio: algunos todavía habi-
tan (en la vivienda). V. tahiap@
√taare√
V. √taa√ (sentido 2). tahiap@
Uno; singular; algunos, un pequeño número.
√taariyo tahiap@ a shirõ ta hiyo: dáme solamente uno; t a-
V. √taa√ (sentido 2). hiap@ kë ya huu kure: es la última vez que vengo
tãhirãwë Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 408
tãi! takra√
1 Onom. t tai!: estallar (trueno). Más específi- 1 vb. intr. t t a k r a a @, inc.: volverse resbaladizo
camente, el ruido de trueno que utiliza un cha- [t a k r a @, dur.; takraprou, term.; takrarayou,perf. del
mán para combatir a los espíritus malévolos de inc.]. 2 vb. trans. t takraama@, inc.: poner res-
la enfermedad. 2 sus. t tãim@ hi (hra): escope- baladizo [takrama@, dur. pl. obj.; takraprama@,
ta (lit.: la madera con trueno). 3 vb. intr. t t ã i- term.]. 3 estado t t a k r a a: estar localmente res-
m o u: estallar (trueno) [t ã i t ã i m o u: estallar varias baladizo. t a k r e: estar resbaladizo (en todas par-
veces]. 4 vb. trans. t tãipra@ (hra): tirar con es- tes). ya im@k@ takre: tengo las manos escurridizas;
copeta (neol.). sin. V. hõmo√prama@, niya√ kanawa a m@ ka takre: la curiara está resbaladiza;
“pë t$ë takre!”, wãrishewë kë a wãri kuatarou yaio-
tãihi√ ma (mit.): “¡es resbaladiza!”, declaró Wãrishewë.
1 vb. intr. t tãihiã@, inc.: ponerse liso [tãihã@,
dur.1; tãihiprou, term.; tãihirayou, perf.; t ã i h õ u, takre
dur.2]. 2 vb. trans. t tãihiã@, inc.: alisar (local- V. takra√
mente) [tãihãma@, dur., pl. obj.; tãihikei, perf.
del inc.: poner totalmente lisa una superficie; √tama√ [+ mt]
tãihipra@: ponerse a√; tãihirarei, perf.: alisar va- Suf. vb., factitivo, causativo o permisivo de las
rios objetos; tãihirei, perf. del dur.]. horoeti rë hi formas en √t o √.
pata koro rë tãihitamar@n@ (mit.): alisó rápida-
t
mente el pie del árbol h o r o e t i. 3 estado t tãi- √tamapa
h i w ë: liso. kurat$a si kararu ha t$õm@rën@, e na- Des. vb. compuesta, alomorfo de √tamape en
ha rë e t$ë tãihiwë t$aa ha totihiar@n@: después de presencia de una F2.
haber sustraído los retoños de plátano, él alisó
la tierra (para disimular su hurto). V. sin. si fra- √tamapare√ [+ mt]
k a h a √, si tãihi√, takra√ Des. vb. compuesta por √to√, el factitivo √ma√
y el perfectivo √pare√.
√taiku
Des. vb. perfectivo de √tao con un vb. intr. y √tamaparehero√
en presencia de una F2. a ta për@taiku: tiéndete Des. vb. compuesta por √to√, el causativo (o fac-
un momento; a ta payëkëtaiku: aléjate. titivo) √ma√, el perfectivo √pare√ y el locativo
vhv√ro√ (hacer al llegar). horotowë hi ha pë-
tainama prar@n@, hi tikëtamapareheroma: cortó un palo
Zool., hormiga; Anochetus emarginatus (Hyme- corto que amarró en el extremo de otro, al lle-
noptera: Ponerinae). Es roja y pica ferozmente. gar (arriba del árbol).
409 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ tap@
t
ma: se quedó mucho tiempo atascado; pë yesi ftap@hihi√: ser muy poco graso (mismas desi-
kë a naka@ hoo puhio tëhë, t$ë wãri puhi mohõtiri nencias que t a p @). ftap@hi√: 1. Un poco graso
për@taoma: como quería decirle a su suegra que (mismas desinencias que t a p @). 2. Un poco bri-
fuera con él después de la partida de los demás, llante, un poco reluciente (como una superfi-
se quedaba tendido, como si nada, en su chin- cie ligeramente impregnada de aceite). t$ë wãi-
chorro; a wãri rëtao tëhë yãmonãmãriwë a pëtari- sip@ m@mou tap@hiwë: está ligeramente brillante.
yoma: él estaba en cuclillas desde hacía un buen tap@tap@p@: estar untado con una sustancia
rato cuando apareció Miel. 2 Con un vb. trans.: aceitosa y brillosa. fhãtõ nahi tap@tap@p@: ar-
realizar una actividad sin prisa; hacer algo des- co cuyo fuste fue untado con una sustancia que
de hace mucho tiempo, emplear mucho tiem- le da un aspecto aceitoso y brillante. 2 sus. t
po para. p∫∫ rë nahe rë hokëtaonowei (mit.): ella tap@tap@: graso, grasa. rahaka a ukamahe, tap@-
recogió el tabaco sin apurarse; ya wã katititao tap@ e k@ harayoma: extrajeron la punta de bam-
ma rë kui: hace mucho que lo he denunciado. 3 bú (del cuerpo del herido) y salió grasa. 3 vb.
Con un verbo que indica un movimiento o una intr. t t a p @ a @, inc.: engrasar [t a p @ @, dur.; t a p @ p r o u,
posición, expresa el alejamiento. t$ëka prao ko- perm.; tap@rayou, perf.]. 4 vb. trans. t tap@ma@:
tap@hi√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 410
engordar, poner gordo a un ser vivo alimentán- bocamos en ese lugar; wakë pata wauwaumou të-
dolo bien [tap@marei, perf.]. V. p a t a, prewë, s h ã- hë, sirõrõm@ kë a pëtareyoruma (mit.): el fuego ar-
r õ k õ; ant. V. m ã r õ, tureke√ día cuando llegó Sirõrõm@; sirõrõm@ rë a wai pru-
shishiwë yarëhëwë, a upratareheroma (mit.): Si-
tap@hi√ rõrom@ es alto y su tez es clara, se detuvo al
V. tap@ llegar.
tap@tap@rim@ √tariyo
Bot., cambur titiaro. tap@tap@rim@ si: planta de Suf. vb., perfectivo de √to√ (VI); √riyo√ es alo-
cambur; Musa sp. (Musaceae). Es un cambur pe- morfo de √rayo√ cuando es precedido por un
queño muy perfumado y dulce, apreciado por morfema en √a√. yãmonãmãriwë a pëtariyoma,
los Yãnomãm@; es probable que haya sido intro- t$ë õni torerewë riyëhëwë (mit.): Miel apareció,
ducido recientemente. su cuerpo estaba pintado con líneas verticales;
“pë miõtihë”, ya kutariyoma: les dije que no dur-
tapra kë k@ (hra) mieran.
V. shoa√
tar@
tãrãimi (hsh) Onom., ruido que hacen los hekura al llegar.
V. aware, nãrõ tar@, tar@, tar@...wa k@ kuoran@, wa k@ për@praa@ ta
kuparuhan@ (cha.): hacen tar@, tar@, tar@... y aquí
tãrãkãõm@ están, llegando unos tras otros, vienen a vivir
Zool., ave; Pipra sp. (Pipridae). en mi pecho. tar@tar@(ri): otro nombre de los
hekura. tar@tar@ kë pën@ yãwãriyoma pë tëëp@ a ni-
tarama henak@ yamahe (cha.): los hekura dispararon flechas
Bot., planta de hojas anchas (no id.). contra la hija de los y a w a r i.
tarara √tar@
Zool., hormiga; Dolichoredus sp. (Hymenoptera: V. √ta√
Dolichoderinae).
taro√
tãrãrãmo√ vb. intr. t t a r o a @: 1 . Ponerse profundo. 2. Hun-
vb. trans. t t ã r ã r ã m o u: hacer ruido arrastrando dirse profundamente [taroama@, caus.: volver
pértigas por el suelo. porepore kë pë tãrãrãmou profundo; tarokei, perf. (sentido 1); tarorayou,
yaioma, t$ë rõshi t$aama@ yaioma (mit.): los ante- perf. (sentido 2)]. pei kë pë he wai taroa ha yair@-
pasados habían traído pértigas arrastrándolas n@, a m@ma, pë m@ hatuatarama (mit.): como (la
(para reconstruir la casa), habían limpiado el pi- tortuga) tenía la cabeza hundida (en el capara-
so; pei u ka ha ihirak@ kë k@ t$a@he ha t$ë k@ huya zón), la observó y la dio vuelta varias veces. sin.
tãrãrãmotii yaioma: mientras construían la pasa- V. ka praha√, ka taro√; ant. ka maketi√
rela los jóvenes hicieron realmente mucho rui-
do (arrastrando las pértigas por el suelo). V. te- √taro√ [+ mt]
reremo√ Des. vb., expresa un proceso lento. ya si ahita-
roa kõrãyoma: poco a poco dejé de transpirar
tãrãtãrã√ (lit.: volví a estar frío).
vb. intr. t tãrãtãrã@: ruido que hacen las flechas
que chocan entre sí cuando uno camina. √taru
t
Alomorfo de √tariyo con una F2.
tare
1 estado t tare: podrido (carne, pescado, fru- tate
tos; salvo la madera). 2 vb. intr. t tarei: podrir 1 sus. t tate: 1. Cambur o plátano maduro.
[tarerariyo, perf., pl. obj.; t a r e r a y o u, perf.]. 3 vb. hõrõnam@n@ tate e k@ rë wa@wei, e sik@ rë rukëkëi-
trans. t tarema@: dejar podrir [t a r e m a r e i, perf.]. wei (mit.): Hõrõnam@ colgó las cáscaras de cam-
V. horep@ bur/plátano que había comido. 2. Estado de una
jóven después de su primera regla. tate uku:
1. √tare√ [+ mt] compota de plátano. sin. tate uk@ (hsh) hama pë
V. √ta√ kõprou tëhë, wamak@ puhi mra@ mai, tate kë wa-
ma uku tua heapa: si se presentan visitantes du-
2. √tare√ rante mi ausencia, no se olviden de cocinarles
Alomorfo de √tariyo cuando es seguido por los compota de plátano (y de brindársela). ftate
direccionales √yoru√, √kiri√, √vhv y por el pasa- uku koa@: consumir los huesos pilados de un
do √nowei. pëmak@ he hatareyoruu kuhe: desem- muerto en una compota de plátano. sin. tate uk@
411 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ tëhë
koa@ (hsh) tate puu: compota de plátanos coci- de determinada persona; tëmarei, perf. del fact.;
da a la que se le mezclaron las cenizas de un t ë p r a a @, frec.: tener costumbre de tomar algo en
muerto (lit.: miel de plátano maduro). wamak@ un lugar determinado; tërehër@@: llevar, acarrear;
tate puu yãmi koo kë tëhë ëyëha kë pë ta uprapari- t ë r e i, perf.]. ora t$eri pë riha rahaka shiiwë ya të-
yo ya kuu totihio ma rë mai: ya que ustedes co- rema: obtuve una punta de flecha de bambú del
men solos las cenizas de sus muertos, no los tipo shiiwë de la gente de río arriba; hekura pë
voy a invitar a nuestra ceremonia funeraria. V. kanap@ hi rë tëaama@wehei, pei kë pë kanarep@ ∞yΩ
ishi pë 2 vb. intr. t tatei: madurar (plátanos y yakiraa@ (cha.): los hekura se apoderaron de los
cambures solamente) (hsh) [tatema@, caus.: es- troncos sobre los cuales se sientan las mujeres
perar que maduren cambures o plátanos, dejar que tienen sus reglas y los cruzaron sangrien-
que maduren cambures o plátanos; taterayou, tos sobre su pecho; rõkõm@ e si kãi tëa rë shoaa-
perf.]. V. põshõrõ√, r@p@, s h o p o, wakë r a r e i w e i: también agarró retoños de cambur mo-
rado; shõmi t$ë pë rii ha wa t$ë pë tëama@ mai:
tatokõm@ no dejarás que otro los tome; mayep@rit$awën@ pë
Fragor suave y prolongado del trueno. V. yãru h∞∞n@ kasimi a tëa m@ parema (mit.) (hsh): el pa-
dre de Tucán vino a tomar a Kasima por mu-
ta t$awë jer; pë tërei kë a rë kuhe (mit.): vengo a tomarte
V. t$awë por mujer; yãri ya nat$a tëatayou: voy a buscar
(lit.: tomar) una correa para transportar; kurat$a
tayaraka√ (hsh) yama pë rë tëpraapërei ha, t$ë ahete praa kurarei:
V. hayaro√ los conucos adonde teníamos costumbre de ir
a buscar plátanos quedan cerca; kaman@ hapoka
√tayo√ a tërehër@ma: fue él quien se llevó la olla; warë
Des. vb., locativo: marca el alejamiento en re- kë k@n@ sherekanawë a tërehër@mah e: los váquiros
lación a un punto de referencia claramente de- se llevaron a Sherekanawë (= se fueron con él).
finido en el enunciado (por lo general el lugar fsuwë tëa@: casarse, desposar a una mujer. ya
en donde se encuentra el locutor en el momen- suwëp@ tërayou kë a kuhe: acabo de tomarla por
to del enunciado); en presencia de una F2 su esposa. t ë t a a @, it.: 1. It. de t ë a @. 2. Separarse va-
alomorfo es √tu. yãruriwë a rë kure ham@ u pata rias veces de una mujer. V. hurihi√, mãyõ nosi
paa shoaketayoma (mit.): el agua abundante se të√, mãyõ të√, m@ ãmo* të√, nosi të√, to√, wã të√,
acumuló en el lugar en donde se encuentra yu√; ant. V. hoya√
Trueno (= en el cielo); kiha a roatayoa: está sen-
tado allá; kiha a kuatayoa: está allá; kanawa m@ t∫∫k∫r∫√
ãmo ham@ a kãtayoa: la curiara está en medio del V. hi tëëkërë√
río; shõmi kë t$ë urihi ham@ wa t$apraretayoma-
he, pë no m@ã pou mai kë t$ë: si te matan en otra t∫∫t∫∫mo√
región distinta de la que vivimos, no voy a llo- vb. intr. t t ∫ ∫ t ∫ ∫ m o u: ruidos que hacen los ob-
rar por tu muerte; hõrãma kë t$ë hehu ha yëtu kë jetos metálicos cuando chocan entre sí, espe-
a kãi yãmoõ rë kuketayonowehei (mit.): escaló sin cialmente las ollas al transportarlas; choques
tardanza el Monte-de-la-poncha-montañera (dis- producidos por pértigas cuando uno arrastra
tante del lugar del enunciado); rasirasi t$ot$o varias a la vez por el suelo [t∫∫t∫∫morãyõu, perf.].
ham@ wishari pë pruka tuketayoma, hoashiri pë sho kiha ya e kua kasipariyo, kiha ya e t∫∫t∫∫mokirio-
pë pruka @s@a par@ketayoma (mit.): allá el pueblo wë: no me separaré de los demás (para ir a vi-
de los capuchinos del Orinoco trepó en gran vir a otro lado), iré río abajo a construir una
número a un bejuco de cadena, el pueblo de ca- nueva casa (lit.: voy a hacer que las pértigas de
t
puchinos hizo lo mismo. la nueva vivienda choquen entre sí).
të√ tëhë
1 vb. intr. t t ë a @: sentir los efectos de la enfer- 1 Epoca, momento; estación. rasha tëhë ya hu-
medad, de una sustancia; estar afectado por. hu- p ë: vendré en la época en que esté maduro el pi-
ran@ yare tëa@: tengo paludismo; yare tëa@ wai- jiguao; maa tëhë atayu pë kuprawë: hay orugas
k i a: ya siento los efectos (del alucinógeno); praki comestibles durante la estación de lluvias. fai
pë wakë shin@ yotenama a tëa@ (mit.): Yotenama tëhë: en otro momento. fhei tëhë: ahora, en un
empieza a sufrir los efectos del humo del ají. momento; hoy; esta vez. kãmohãwë ha hei tëhë
t ë a m o u: lo que puede obtenerse, lo que puede pëmak@ kuaa@ shoaparekirio: llegaremos ahora al
ser ofrecido. 2 vb. trans. t t ë a @: tomar, agarrar, sitio llamado Kãmohãwë (río abajo); hei tëhë, pei
apoderarse de; obtener; desposar, tomar esposa pëma a wãri waika@ totihio: esta vez lo matare-
[t ë a a m a @, pl. obj.; tëama@: fact. o perm.: dejar to- mos de verdad; yaihën@, hei tëhë, ishishi kë pën@
mar, decirle a alguien que tome; tëapra@: obte- ware m@ t$aa henakei kuroi: fue tu hermano el
ner habitualmente algo de cierta comunidad o que esta mañana me ennegreció el rostro con
tëhëhëwë Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 412
carbón; hei tëhë pë ta shurukou ta ha@taru: a p ú- tienes que limpiar; y@@ kë k@ tëpëp@shi ha a për@o:
rense a partir ahora. 2 En una cadena sintácti- duerme en un chinchorro mugriento. 2 vb.
ca tëhë indica que un acontecimiento se produ- intr. t tëpëp@shia@, inc.: ponerse mugriento, es-
ce mientras otro ya se está desarrollando; tëhë tar sucio de tierra o humo [tëpëp@shiama@, caus.;
suele traducirse por: mientras que, durante, en el tëpëp@shiprou, term.]. sin. V. shami
momento en que, cuando; el elemento de frase
que precede a tëhë queda obligatoriamente en tërëi
imperfectivo, el que le sigue queda generalmen- 1 tërëi!: onom., ruido que hace un ser vivo
te (aunque no siempre) en perfectivo. En una cuando cae al suelo sin conocimiento o muer-
misma frase puede haber varios tëhë seguidos. to. 2 vb. intr. t t ë r ë i m o u: producir ese ruido.
a @m@@ tëhë a kerayoma: se cayó mientras camina- t$ë tërëimoma: se escuchó el cuerpo caer.
ba en equilibrio; a huu tëhë warë kë k@ yashure-
m a: espantó a los váquiros mientras caminaba; tërëkë√
wayu rë pë ã wãri ma teteo tëhë, pë wãri ma pëyëpra- 1 vb. intr. t tërëka@: gatear, caminar agachado
yohorayou tëhë, yama pë wã hirima: escuchamos (por una carga pesada o para pasar desapercibi-
a los guerreros enemigos cuando lloraban al mo- do) [tërëkëprakei, perf.: ponerse de pronto a; të-
ribundo y trataban de salvarlo; mashit$a a ha- rëkëprou: doblarse por una carga pesada, doblar
pa hët@@ tëhë t$ë krimou shoarayoma (mit.): el sue- la columna, llegar a ser capaz de gatear (etapa de
lo emitió un crujido en el momento en que co- crecimiento de los niños); t ë r ë k ë r a y o u, perf.; tërë-
menzaba a romperse; ãrõ kohi ha a m@ wërëo tëhë, kou, dur.; tërëtërëkei, perf.: hacerlo rápidamente;
tëpëriyoma a rii tiwaroa shoarayoma (mit.): mien- tërëtërëmou: escurrirse, desplazarse rápidamente
tras estaba colgado cabeza abajo de un árbol ãrõ agachado para acercarse a un animal o un ene-
k o h i, Mujer-oso hormiguero se puso a dar vuel- migo]. õmawë a ha tërëtërëikun@, a ahetea rë shoa-
tas alrededor de la plaza central; wa tuo tëhë a ta keiwei (mit.): Õmawë avanzó agachándose para
rohot$oiku: sostente con firmeza cuando subas. no dejarse ver y se encontró rápidamente cerca
(de la mujer); wa k@ niip@ kãi hute tërëkëprou t$arei
tëhëhëwë (lamento funerario): regresabas cada vez con la
V. par@k@ tëhëhëwë espalda doblada por el peso de los alimentos que
traías; porakap@ pën@ pë opisi tërëkou tëhë, rahara
tëkër@a këk@ m@mahe: dos de nosotros avanzaron agacha-
Forma usada únicamente en la expresión ft$ë dos para observar al monstruo rahara. tërëkëo:
pata tëkër@a: un animal grande murió, acosta- estar detenido (animal en cuatro patas); agachar-
do en el suelo. V. sin. yee√ se para avanzar, o estar avanzando así [tërëkëkei,
perf.]. @ra a tërëkëo shoao tëhë a wãhã nomarayo-
tëkëtëkëmo√ m a: se dice que el felino murió (de pronto) cuan-
vb. trans. t tëkëtëkëmou: llamar a alguien pro- do estaba todavía de pie. sin. V. upra√ tërëkëtou:
duciendo un ruido de succión con la lengua. 1. Avanzar un momento (animal). 2. Desplazar-
V. aka tahamo√ se por un tiempo breve gateando (niño peque-
ño). tërëkou: 1. Dur. de tërëka@. 2. Ser ya capaz
tëpë de gatear (niño pequeño). ihiru a tërëkou waiki-
Zool., oso hormiguero; Myrmecophaga tridactyla wë: el niño ya gatea. 3. Avanzar, desplazarse
(Myrmecophagidae). tëpëriwë: antepasado mi- (cuadrúpedo). sin. hõt$õ√. 4. Aflojarse deformán-
tológico; h e k u r a. En un mito Oso hormiguero se dose (bejucos). peripo sh∏∏n@ t$ot$o pë tërëkou: los
apodera de una joven que tiene su primera regla, bejucos (que sirven para atar) se aflojan debido
mientras él ronca ella huye y regresa a su casa. al calor del sol. 2 vb. trans. t tërëkama@, caus.:
t
El mito enfatiza la estupidez del animal. t ë p ë r i- hacerle llevar a alguien una carga pesada (ha-
yoma: antepasado mitológico de sexo femenino, cerle doblar la columna). sin. V. hore
se transformó en oso hormiguero después de ha-
ber cometido incesto con su yerno Murciélago. tërëkërimi
Bot., plátano domínico. tërëkërimi si: planta
tëpë heã de plátano; Musa paradisiaca (Musaceae). Pl. të-
Zool., ave, sorocuá de cola blanca; Trogon viridis rëkërimi sik@. El sinónimo paream@ es mucho más
(Trogonidae) (lit.: señal del oso hormiguero). Su utilizado.
canto anuncia la presencia o la cercanía de un
oso hormiguero. V. kurëkurëm@ tërërë√
vb. intr. t tërërëmou: zumbar. sin. V. reãã wã
tëpëp@shi
1 estado t tëpëp@shi: sucio, manchado (de tie- tëtëkë√
rra, de humo, etc.). t$ë pë pata tëpëp@shi, wa t$ë 1 vb. intr. t tëtëkëa@, inc.: secar al calor del fue-
k@ ha auprar@n@: está todo manchado de tierra, lo go, ahumar [t ë t ë k a @, dur.1; tëtëkëprou, term.; të-
413 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ tepe√
tëkërayou, perf. del inc.; tëtëkou, dur.2]. 2 vb. acompañar las almendras s h o s h o con frutos w a-
trans. t tëtëkëama@: 1. Poner a secar al calor del pu.; nashi rë fik@ ha yãnomãm@ a tefia@ fa kupon@
fuego, hacer ahumar. 2. Fact.: decirle a alguien (mit.) (hra): comió al hombre acompañándolo
que haga secar, ponerse a ahumar. [tëtëkama@, con casabe; warë yama pë shee rë tehitehimou he
dur., pl. obj. (sentido 1); tëtëkamama@, fact. del harutima (hsh): pasamos la noche comiendo los
dur.; tëtëkëamama@, fact. (sentido 1), sin. del sen- restos del váquiro (acompañándolo con pláta-
tido 2; tëtëkëmapei, perf.; tëtëkëpra@, ponerse a√ nos). tehimiprou: no tener nada más con que
(sentido 1)]. 3 estado t tëtëkëa, perf. est. tëtë- acompañar lo que uno come. sin. tefi (hra)
k ë w ë: seco, ahumado. sin. V. a r a, h ë √, shiriki
t∫hit∫hi
t∫! Suciedades blancas en un glande desaseado.
Exclamación con la cual se le señala a alguien
que se está vanagloriando y que no va a hacer tei√
lo que está diciendo. 1 vb. intr. t teia@, inc.: colgar, inclinarse hacia
abajo (generalmente al hablar de una hoja) [t e i i,
teã dur.; t e i p r o u, term.; teirayou, perf.]. 2 estado t
1 estado t t e ã: hoja amarilla, hoja que comien- teia: colgar. henak@ rë teire ham@: en el sitio en
za a secarse henak@ teã: la hoja está amarilla. 2 donde las hojas se inclinan hacia el suelo. ft e i-
vb. intr. t teã@, inc.: ponerse amarillo, secarse h i √: colgar, inclinarse (varios objetos). henak@ rë
(hoja) [t e ã p r o u, term.]. sin. V. hë√, frãrã√ teihiawei ham@, im@k@ wãri wariprakema: colocó
súbitamente las manos en las hojas que colga-
teãteãm@ ban; pohoro kë hik@ wai teihia ha yaiparun@, pei kë
Zool., pajarito amarillo verdoso, probablemen- t$ë heyõshin@ (mit.): los árboles de cacao se incli-
te del género Myiozetetes. naron debido al calor quemante. sin. V. he yau√
teãyã√ tem@
V. si teãyã√, wakë si teãyã√ 1 estado t tem@: 1. Gozar de buena salud; estar
vivo, estar sano y salvo; no estar, o no estarlo
t∫he más, bajo el efecto de un alucinógeno. a tem@
1. Ser mal tirador con el arco, ser mal cazador. shoawë: todavía vive; hei tëhë a tem@: ahora goza
2. Ser cobarde. t$ë pë t∫he: son cobardes. ant. de buena salud; tem@ kë t$ë pë për@h@wë: todos es-
wait$eri; sin. kiri tán en buena salud; w@i kë a pata ha hayutarën@,
ai kë a tem@ rë titirehër@@wei (mit.): descolgó brus-
tehi camente la guatura llevándose en ella al que es-
1 sus. t tehi: alimento vegetal que sirve para taba vivo; hei tëhë pë tem@ niya kuomi, ya pë niya
acompañar otro alimento (generalmente, pero shë@ he tiherio (hsh): ahora no van a permanecer
no siempre, una presa de caza o pescado). ãi, con vida, porque tengo realmente la intención
mayep@ a tehi ta yapa: hermano mayor, asa un de matarlos; tem@ rë hi uprao tëhë pëhëk@ ha hã-
plátano verde para acompañar la carne de pia- moãr@n@, pëhë a koararei (hsh): antes de que estos
poco. tehimi, neg.: no tener nada para acompa- árboles estén cortados recogeremos las semillas
ñar un alimento, no tener plátano (o casabe) (de alucinógeno hisiõm@) y las inhalaremos. 2.
para comer una presa de caza o pescado (o cual- No haber sido robado (bienes, plantas de un co-
quier otro alimento). a tehimi: no hay nada pa- nuco); estar intacto, en buen estado. matohi a
ra comer con. tehimi t$ë k@: sustancia que se tem@ ta m@: ve a ver si no se robaron nada. t e m @ ã,
emplea (o puede emplearse) sola, sin tener que perf. est.: estar de nuevo en buena salud. 2 vb.
t
mezclarla con otra cosa (suele tratarse de un intr. t tem@prou: curarse [tem@oprou, pl. suj.].
h Ω r ∞). 2 vb. intr. t tehiamou: alimento que pue- sin. V. haro, owëhë√; ant. V. hariri√, noma√, pë√
de servir para acompañar otro. 3 vb. trans. t te-
hia@: comer un alimento acompañándolo con temo
otro, comer carne con plátanos verdes asados o Verruga grande. Pl. temo pë. V. simo
hervidos, o con casabe [t e h i a m a @, caus.: darle a al-
guien algo con que acompañar el alimento que temokoya (hra)
está comiendo, darle a alguien un alimento ve- V. t$õmokoya
getal que le permitirá comer carne; tehiapou: te-
ner con que acompañar un alimento; tehiarei, tepa√
perf.; tehitehimou, dur.]. warë a ta iyayo, ya tehia- V. tepe√
pou: ven a comer carne de váquiro, tengo con
que acompañarla; kurat$a ya wãri ta tefia (hra): tepe√
necesito algo para comer con mis plátanos; w a- vb. trans. t tepa@: probar con la punta de la len-
pu a ha shosho pëma mo tefiapë (hra): vamos a gua [tepa@ kukei, perf.; t e p a m a @: hacer probar; t e-
terere√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 414
pepraa@, it.; tepetaa@, it., sin. de tepepraa@]. sin. neo de los antepasados y les aspiraron los se-
V. wapa√ sos. teshoriwë: antepasado de la mitología,
contribuyó en la divulgación del tabaco.
terere√
V. u terere√ tesho hi
Bot., arbusto pequeño (no id.) (lit.: árbol coli-
tereremo√ brí).
V. tãrãrãmo√
teshomo√
tereshã 1 sus. t teshomom@, teshomop@: mensajero.
(en ciertas regiones todas las ∫ son nasalizadas) Cuando hay una fiesta entre dos comunidades,
1 estado t tereshã: estar cribado de picaduras la comunidad invitada acampa en la selva, en
o de huecos (viejo techo, tejido o madera carco- las cercanías de los anfitriones, esperando el día
mida por los comejenes). 2 vb. intr. t tere- de la fiesta. Cuando concluyen los preparati-
s h ã ã @, inc.: llegar a estar cribado de huecos o de vos en casa de los anfitriones, un mensajero, el
picaduras [tereshã@, dur.; tereshãprou, term.; t e- teshomom@ (o teshomop@) es enviado al campa-
reshãrayou, perf.]. 3 vb. trans. t tereshãpra@: mento de los invitados, en donde pronuncia un
hacerle muchas inyecciones a alguien durante breve discurso ritual de invitación; cuando re-
un tratamiento médico (neol.); dar muchos ti- gresa a su casa, uno de los huéspedes lo acom-
ros en el blanco, cuando uno se está ejercitan- paña para responder; éste último también es
do con el arco (bromeando). totoro rë pën@ ware llamado teshomop@. a teshomop@ ha nakarehen@,
ha tereshãprahen@, ∞h∞ rë pën@ ware m@ t$apou ku- e pë no taoma: le había dicho a él que fuera el
h a h e i: los médicos me pusieron muchas inyec- mensajero de la fiesta y lo esperaban; rahara kë
ciones, ellos fueron los que me salvaron. t e r e- k@n@ waika kë t$ë teshomop@ rë suhareiwei (mit.): el
s h ã ã @, inc.: hacer muchos agujeros, roer madera monstruo rahara se tragó al Waika mensajero
(comejenes) [tereshãkei, perf. del inc.; tereshã- de la fiesta. 2 vb. intr. t teshomomou: pro-
m a @, dur., pl. obj.]. sin. V. ka hora√, si hororo√ nunciar el discurso de invitación durante una
fiesta, o responderlo [teshomoma@, fact.; tesho-
terio momorayou, perf.]. sin. teshemomo√ (hsh)
terio: fruto comestible del árbol terio hi. Pl. terio
kë k@. terio hi: bot., árbol (no id.). Pl. terio hik@. tesho nahek@
Bot., planta silvestre; Besleria laxiflora (Gesne-
teshi riaceae) (lit.: tabaco del colibrí). Los niños, y
teshi (pei): anat., cóccix. teshina (pei): anat., rara vez los adultos, utilizan su raíz un poco
cóccix o huesos de la cola de un pájaro, agui- amarga y picante, como sustituto del tabaco.
jón de insecto o de escorpión; pluma caudal; V. yãpi maheko
cola de un mamífero. weti ham@ wishayë teshina?
ya teshina ta yohoa: ¿dónde está mi cola de mo- teshopo
no capuchino? quiero ponermela alrededor de Zool., termita (no id.). Su miel se come.
la cabeza. teshinak@ (pei): anat., cola de pesca-
do o de pájaro. titiri teshinak@ it$ãprao tëhë hõrõ- tete√
nam@n@ a waika@ shoaoma (mit.): en el momen- V. t$ët$e√
to en que la cola de Titiri colgaba hacia el sue-
lo Hõrõnam@ lo mató. sin. V. shina tetetewë
V. poshe
t
teshemo√ (hsh)
V. teshomo√ √ti
1. Expresa la duración o repetición de una mis-
tesho ma acción durante cierto tiempo. Cuando se
Zool., término genérico que se aplica a todos trata de un verbo en imperfectivo y con un ver-
los colibríes. Varios colibríes tienen nombres bo de acción √ti adquiere la forma tii; con un
específicos. Cuando a los niños se les pierden verbo de posición es obligatoria la forma √tio.
las flechas en los árboles, dicen: “colibrí, colibrí, a shirõ wamotii: se pasa el tiempo haciendo el
devuélveme mi flecha (tesho, tesho, shereka ta amor; yei yama k@ watii tëhë pei yo ham@ yamak@
kõmapa)”. teshori: pueblo canibal de la mito- katitiprou shoarayohër@ma: después de haber co-
logía. teshori pën@ wamak@ war@, naikia t$eri kë pë mido yaguas durante un buen rato, retomamos
hiraa kupe (mit.): los colibríes los van a comer, la marcha por el camino; yamak@ uprahatio tëhë
ese pueblo es caníbal; poreri kë t$ë he mono ha, yëtu t$ë ã pëtariyo kurei: hacía un buen rato que
teshori pën@ he tiwëhëpema, he yõshi pë ukuka@ estabamos detenidos cuando el ruido se dejó es-
shoaoma (mit.): los colibríes perforaron el crá- cuchar; t$ë hesika wãri rëpratio tikooma: se que-
415 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ tihiru√
daba tendido en su chinchorro, con un brazo la espina) la nigua (en vez de quitar la piel que
doblado bajo la cabeza; prore kë e ha për@tiparun@: lo rodea para extraerlo completo). 2. No lograr
permaneció tendido en el chinchorro con las penetrar, rebotar, deslizarse contra un objeto
piernas hacia afuera (listo para bajar rápida- duro [tihekikei, perf. (sentido 1); tihekirayou,
mente en caso de necesidad); pë t$ëë pë rii ham@ perf. (sentido 2)]. tihekipra@: alcanzar un blan-
pë yaweremotii ha kuparun@, pë he t@t@rayoma co con una flecha cuya punta tiene forma de
(mit.): como no dejaban de cometer incesto con horquilla con tres o cuatro puntas [t i h e k i m a @: al-
sus hijas, se quedaron en la oscuridad (= el día canzar a varios pajaritos con una flecha cuya
dejó de despuntar). 2. Con un verbo con función punta tiene forma de horquilla con tres o cua-
adverbial que expresa la duración, √ t i reemplaza tro puntas]. hoya ya wai tihekiprarei kuroi: hace
a √ t a o, evitando así su repetición: RV1√t a o + RV- un momento alcancé a una paloma. tihekira-
2 √t i. yamak@ hiratoa heatima: nos quedamos jun- re√, perf. [+ pasado]: haber sufrido una o varias
tos un buen rato; a h@k@tao heatima: se quedó por descargas eléctricas de un temblador. yahetipa
un buen rato atascado. 3. Cuando √ t i se asocia a pën@ yare tihekirarei kuhe: los tembladores me
un locativo, expresa un estado duradero (como dieron varias descargas. sin. tifeki√ (hra); V. he
en √ r a t i, √ p i y ë t i, √poti); cuando va asociado a un tiheki√
direccional expresa la duración (como en √ima-
t i). m@ ãmo ha kë u kua kupiyeti: el curso de agua tiheti√
está en otra parte, lejos, en el interior de las tie- 1 vb. intr. t tihetipramou: objeto largo que
rras; kihi waika a rë për@rati (way.): los Waika que puede ser cortado en trozos. fnini tihetiprou:
viven allá; yëtu ham@ a prahaimati kë t$ë: hace mu- sentir un dolor violento debido a un golpe re-
cho que se alejó (= pasó por aquí hace ya un cibido en un combate. 2 vb. trans. t tihetia@,
buen rato). V. √tio inc.: cortar el extremo de un objeto largo (apli-
cando un golpe de arriba hacia abajo con un
tihat$o√ objeto filoso) [tihetikei, perf. del inc.; t i h e t i m a @,
1 vb. intr. t tihat$oa@, inc.: hendirse, rajarse, dur., pl. obj.: trozar, cortar en varios trozos; t i-
romperse en el borde debido a un golpe (obje- hetipra@: cortar (de la manera indicada) en dos
to esférico) [t i h a t $ o k e i, perf. del inc.; tihat$oprou: trozos; tihetirarei, perf. del dur.]. sirõrõm@ a riyã
rajarse, partirse en dos; tihat$orariyo, perf.: es- ha patëtëan@, e naha t$ë hi k@p@ pata tihetipra@ ha
tar partido en varios pedazos; tihat$ou, dur.: kuron@ (mit.) (hsh): como él quería inmovilizar
hendirse, rajarse, partirse en varios pedazos]. a Sirõrõm@ bajo un peso, cortó en dos un tron-
2 vb. trans. t tihat$opra@: hendir, rajar, rom- co. tihetipou: perro que persigue al grueso de la
per en dos un objeto esférico golpeándolo por manada de váquiros. V. nosi po√ tihetire√, perf.
encima [tihat$oma@: partir en varios pedazos; t i- [+ pasado]: perro que espanta a los váquiros
hat$omararei, perf. de tihat$oma@.]. sin. V. haka- produciendo una división de la manada en dos
r o √, nasho, shë√ grupos desiguales. hiiman@ warë kë k@ tihetirema:
el perro provocó la división de la manada de vá-
tihe√ quiros en dos grupos desiguales. 3 estado t t i-
1 vb. intr. t tihei: árbol que se desliza sobre hetia: objeto largo al que se le ha quitado la
su tocón sin caer después de haber sido corta- punta (de la manera indicada). tihetima no:
do (suele engancharse a otros árboles) [tihema@, trozado, cortado en varios trozos. sin. V. p a h e-
caus.; tiherayou, perf.]. fhi tihea: árbol que se t i √, p ë √, pëyë√
ha deslizado sobre su tocón sin caer. 2 vb.
trans. t tihei: rozar, tocar ligeramente [tihekei, tihiru√
perf.; tiheo: rozar a alguien, algo (persona)]. 1 vb. intr. t tihurumou: arrastrarse por el sue-
t
ft i h e h a @: rozar varias veces seguidas un blan- lo, revolcarse (en el lodo, la sangre, etc.). a na-
co. sin. V. si yahe√ h@h@wë yap@kopë ha arari pë tihirumoma (mit.):
en el lugar en donde sus fragmentos (sangran-
tihehe√ tes) estaban esparcidos por el suelo, las guaca-
V. tihe√ (tiheha@). mayas se revolcaron (para pintarse). 2 vb. trans.
t tihirua@: arrastrar, frotar tabaco en la ceniza
tiheki√ caliente para preparar una mascada [tihiruarei,
1 vb. intr. t tihekio: chocarse, golpearse (una perf.; tihiruma@, dur., pl. obj.]. t$ë m@ haru tëhë,
vez) [t i h e k i m o u: golpearse varias veces]. tihekio p∫∫ nahe ha tihitaar@n@, t$ë ha hokëtaruhër@n@, a
[+ neg.] (generalmente en la forma tihekiomi): h u r a y o m a: cuando se hizo de día ella frotó, sin
no romperse, ser resistente. ihama upë tihekiomi: apresurarse, hojas de tabaco en la ceniza (= pre-
los pelos de la pereza son muy resistentes (difí- paró una mascada), se levantó de su chinchorro
cilmente se rompen). 2 vb. trans. t tihekii: 1. y se puso en camino. ftihirutihiruta@: hacer-
Golpear, chocar; percutir. hihu ya u na tihekike- lo rápidamente (tabaco) [tihirutihirutaarei, perf.].
ma: desgarré (golpeándolo, percutiéndolo con tihiruma@: arrastrar un objeto por el lodo o por
tihiyë√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 416
algún otro material más o menos líquido (para perf.]. kõpinan@ yare tikarema: una avispa me pi-
que quede untado con él) [tihirupra@: ponerse có; kõpina pën@ pruka yamarek@ tikararema: mu-
a√]. V. p∫∫ nahe ya√, shëyë√o chas avispas nos picaron; ukushin@ yare tikare-
ma (hra): un zancudo me picó; shihõn@ ware t$ë
tihiyë√ tika@ totihionoma (hsh): fui picado sin darme
1 vb. intr. t tihiyëa@: describir un círculo, po- cuenta por una veinticuatro. V. h i i √, hiwëhë√
nerse en círculo. yãno pë tihiyëa@: los refugios
describen un círculo; urihi ham@ ya tihiyëa@ tëhë a tikare√
warokema: me alcanzó cuando yo estaba descri- 1 vb. trans. t tikarea@, inc.: 1. Separar un re-
biendo un círculo en la selva. tihiyë@: describir toño de plátano de la planta madre cavando la
una curva al desplazarse [tihiyëa@, dur.; tihiyë- tierra con la punta del machete [tikareakei,
prou: ponerse a√; tihiyërayou, perf. de tihiyë@]. hë- perf., pl. obj.: retirar varios retoños para regalar-
yëm@ õmawë kë k@p@ tihiyëprariyoma ma kui, mahe- los; tikareapei, perf., pl. obj.: recibir varios reto-
koto kë u koro rukë@ totihiokiriopë ham@ kë k@p@ për@a ños; tikarerarei, perf., pl. obj.: tomar u obtener
shoakekirioma (mit.): Õmawë y su hermano des- varios retoños; tikarekei, perf.: separar un reto-
cribieron una curva en la selva (pero no volvie- ño para regalarlo; tikarema@, dur., pl. obj. (sen-
ron a encontrar el camino), vivieron entonces tido 1 y 2); t i k a r e p e i, perf.: recibir un retoño se-
río abajo, allí donde el Orinoco penetra bajo la parado de esa forma; tikarerei, perf.: obtener o
tierra; suwë e naha kë a tihiyëa kuprou ha kõrõn@, e tomar un retoño]. kurat$a e si tikarea rë shoaa-
he tatoprou ha kõrõn@: otra vez la mujer describió rareiwei: separó para tomarlos varios retoños de
una curva, luego volvió sobre sus pasos. 2 esta- plátano de distintas plantas madres. 2. D e s m o-
do t fyo tihiyëwë: camino que describe una ronar la tierra con la punta de un machete pa-
curva de círculo. sin. V. at$o√, shoke√, tiwaro√ ra agrandar la abertura de una madriguera [t i k a-
rema@ kukei, perf.]. 2 estado t tikarea, perf. est.:
tiho√ retoño de mata de plátano, cuyos retoños fue-
vb. intr. t tihoa@, inc.: hundirse, desmoronarse, ron tomados de esa forma. tikarema no: reto-
irse al suelo (de debilidad cuando uno está en- ños de plátano separados de la planta madre y
fermo, por el peso de una carga) [tihoma@, caus.; listos para ser plantados. V. tikaro√, tishi√
tihorayou, perf. del inc.; tihoprou, term.]. tiho-
p r a o: tropezar, vacilar (por el efecto de una car- tikaro√
ga) [tihoprakei, perf.]. ft i h o h a @: irse al suelo va- 1 vb. intr. t tikaroo: rajarse (objeto largo). ru-
rias veces (por una carga) [tihohama@, caus.]. hu masi pë tikaroo si ihehewë: las flechitas de
bambú del tipo ruhu masi se rajan fácilmente.
tihoho√ tikaropramou: hueso que se parte en pedazos y
V. tiho√ puede servir para fabricar puntas de arpón para
las flechas. 2 vb. trans. t t i k a r o a @, inc.: retirar
tihu√ parte del rizoma de una planta para transplan-
1 vb. intr. t tihuamou: lo que puede ser ma- tarlo en otra parte, o para regalarlo [tikarokei,
chacado y triturado con los dedos. 2 vb. trans. perf.: hacerlo para regalar; tikaroma@: separar en
t tihua@, inc.: machacar y triturar con los dedos varias partes; tikaropei, perf.: recibir; tikarorei,
(por lo general cambures maduros, para comer- perf.: hacerlo para uno mismo]. tikaropra@: 1.
los en papilla) [t i h u a k e i, perf.: hacerlo grosera- Fragmentar un hueso partiéndolo con un cuchi-
mente; t i h u a r e i, perf.; t i h u m a @, dur.]. wapu pëhë llo o un machete, para hacer puntas de flecha
t$ë u ta tihua: preparemos una bebida de wapu de arpón [t i k a r o a @, inc.: retirar un solo fragmen-
deshecho y mezclado con agua. 3 estado t t i- to; tikaroma@, dur.: partir totalmente un hueso
t
huma no, result.: cambures hechos papilla de en varios fragmentos; tikarorarei, perf., pl. obj.].
esa forma (listos para ser comidos). V. h@t@k@√, 2. Soplar con fuerza una dosis de alucinógeno
h ≤ s h i k i √, hutik@√ en el hueco de la nariz de alguien (bromean-
do) [tikaroprapei: haber recibido una dosis así].
tii√ (hsh) 2 estado t tikaroa, perf. est.: planta a la que
estado t tiiwë: duro, coriáceo. V. sin. y@@√; V. h i- se le retiró parte del rizoma. tikaroma no, re-
h u √, hiyaka√ sult.: hueso partido en fragmentos que servi-
rán para fabricar puntas de flechas de arpón.
tika√
vb. trans. t tika@: picar (insecto con aguijón). tikë√
Los locutores del (hra) también utilizan este 1 vb. intr. t t i k ë a @: subirse a, encaramarse en;
verbo para los zancudos y los insectos que tie- sentarse o ponerse en cuclillas sobre; montarse
nen una trompa [tikama@, caus.: hacer picar a en una curiara [t i k ë k a i, pl. suj.: estar montándo-
una persona mandándola a un lugar en donde se en una curiara; tikëkei, perf. de tikëa@ y de ti-
hay avispas; tikararei, perf., pl. actos; tikarei, këo; tikëkou, dur. de tikëka@; t i k ë m o u, pl. suj.: es-
417 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ tiko√
tar instalado en una curiara; t i k ë o: subirse a, es- tado) en una curiara. tikëkëwë, pl. suj.: estar
tar subido a; tikëpariyo, perf.: montarse en una sentados en una curiara (varias personas). t i k ë-
curiara; tikëpraa@: realizar esa acción sucedién- prawë, pl. suj., disp.: estar colocados sobre, es-
dose uno tras otro; tikëpramou, pl. suj.: estar ha- tar sentados sobre, estar montados sobre. sin. t i-
ciéndolo; tikërayou, perf.: irse con los demás en krë√ (hra); V. he tikë√, kahik@ tikëkë√, m a k e √, m@
una curiara; tikëtou: hacerlo rápidamente; tikë- t i k ë k ë √, õni* tikëkë√, si tikëkë√
taa@, it.]. ihirak@ a ha ya tikëo: me subo a la tro-
ja; shamariwë kë a pata ha tikëparuhurun@, kõmi 1. tikëkë√
t$ë pë tuoma (mit.): luego de que Danta se hubie- V. tikë√
ra encaramado (sobre una rama), todos se pu-
sieron a trepar; sipo ham@, amarõkõma kë pë ham@ 2. tikëkë√
a wãri tikëataroma: iba afuera a ponerse en cu- 1 v.m. t tikëkëamou: hacerse trazar sobre el
clillas de un sitio a otro en troncos de madera cuerpo pintado (o una parte del cuerpo pinta-
dura; hei ihiru a tikëtia ha yaiikun@, ei naha t$ë do) una línea quebrada con la punta de las uñas
pë yãrimou ha hëikun@: cuando el niño estaba en- [t i k ë k a m o u: hacerse trazar varias líneas; t i k ë k a-
caramado (en el árbol), un cierto número (de m o r a y o u, perf. de tikëkamou; tikëkëkei, perf. de t i-
mujeres) se quedaron después de los demás pa- këkëo; tikëkëpramou: ponerse a√; tikëkëo: estar
ra bañarse; kanaek@ ha kë k@p@ tikëo tëhë @ra e pa- trazándose en el cuerpo líneas de la manera in-
ta warokema: estaban (uno y otro) encaramados dicada, tener líneas trazadas de esa forma en el
en la plataforma cuando llegó el felino. tikëpe- cuerpo; tikëkëpramorayou, perf. de tikëkëpramou].
herayou, perf.: treparse a un árbol para enca- 2 vb. trans. t tikëkëpra@: 1. Rasgar en tiras fi-
ramarse en una rama. tikëpei, perf.: ponerse de nas los segmentos de las hojas de palma (para
pie en una guatura (niño, para hacerse transpor- pasárselas por el lóbulo de las orejas). 2. Trazar
tar así). 2 vb. trans. t t i k ë a @: colocar un obje- sobre un fondo de color varias líneas, cubrir de
to largo sobre otro verticalmente. ya t$ë tikëa@: líneas; t i k ë k ë a @: inc.: trazar una sola línea; t i k ë-
lo coloco encima [tikëkei, perf.]. tikëama@: colo- kërarei, perf. del dur.]. fkahik@ tikëkë√: hacer-
car un objeto largo verticalmente sobre otro, o lo en el contorno de la boca. fm@ tikëkë√: ha-
en la prolongación del otro; sentarse sobre; sen- cerlo en el rostro. fpar@k@ tikëkë√: hacerlo en
tar a un niño sobre una carga en una guatura el pecho. 3 estado t tikëka no, result.: segmen-
para transportarlo de esa forma; decirle a al- tos de hojas de palma finamente rasgados, lis-
guien que se ubique en una curiara [tikëmakei, tos para ser insertados en el lóbulo de las orejas.
perf.; tikëpramakei, perf. sin. de t i k ë m a k e i]. rihu t i k ë k ë a: lucir una línea (trazada de la manera in-
kë a ha tikëmak@n@, suwë roopë kë k@ ha u romapo- dicada). t i k ë k ë w ë: lucir varias líneas (trazadas
ma (mit.): él había colocado verticalmente la de la manera indicada).
cerbatana en una roca y la mantenía escondida
en el Monte-de-la-mujer-que-tiene-su-regla; wai- tikeke√
ha, hii kë ya hi ha tikëmak@n@, ya t$ë hi ha wariri- vb. trans. t t i k e k e a @, inc.: trabajar con un bu-
mak@n@, @ham@ ya tuopë: espera un poco, voy a ril (t$õm@ nak@) [tikeka@, dur., pl. obj.; t i k e k e p r a i:
amarrar el palo en prolongación de la rama, lo ponerse a√]. tikekerei, perf., verbo puntual: ro-
colocaré luego a lo largo del tronco del árbol y zar un blanco. V. tihe√, si tekeke√
pasaré encima para trepar; napë iham@ ya ha ti-
këaiman@ iwariwë ya ma hapa tararema: me mon- tiki√
té en una curiara con unos criollos y fue en esa vb. trans. t tikia@: 1. Picotear. 2. Golpear a al-
oportunidad que vi la Roca-del-Espíritu-baba guien con un chuzo o con un objeto puntiagu-
por primera vez. tikëmaparei, perf.: decirle a al- do [t i k i a k e i, perf. (sentido 1); t i k i a r e i, perf. (sen-
t
guien que se ubique en una curiara. kanawa a tido 2); tikirarei, perf.: darle a alguien varios
ha pë ihirup@ kë k@p@ tikëmaparema: le dijo a sus chuzazos]. V. hiwëhë√, tiwëhë√
dos hijos que se montaran a la curiara. t i k ë m a-
pou: guardar, conservar un objeto colocado tiko√
verticalmente sobre otro; transportar un obje- Verbo con función adverbial, verbo que modi-
to colocado encima de, transportar un niño fica el sentido de otro verbo: lamentar, hacer a
sentado sobre la carga de una guatura; transpor- disgusto; producirse de modo desafortunado;
tar en una curiara [tikëmamapou, fact.; tikëmarei, puede a veces traducirse por ‘lamentablemente’
perf.]. kanawa a ha pë ihirup@ kë k@p@ tikëmapou: o ‘por desgracia’. t$ë hesika wãri rëpratio tikooma:
transporta a sus dos hijos en la curiara; kurat$a lamentablemente, se quedaba en su chinchorro
kë k@ heaka ha pë ihirup@ a tikëmarema: sentó a su con el brazo doblado bajo la nuca (como si es-
hijo en la guatura encima de los plátanos. ft i- tuviera enojado) pë wãri shëa tikorefër@@wë (hra):
këkë√, pl. obj. o pl. suj.: mismo sentido que ti- (si sigues así) lamentablemente estaré obligado
kë√. 3 estado t t i k ë a, perf. est.: estar parado so- a golpearte (en el camino); wama t$ë pë wãri shë@
bre, estar sentado sobre, haberse ubicado (sen- tikoo mrai wama t$ë pë kãi fu (hra): vamos, sobre
tikoko√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 418
todo no se peleen por el camino (dirigiéndose a m i: los váquiros no se alejan (se quedan en el lu-
los niños); a wãri mraa rë tikoruhër@he: por des- gar por donde acostumbran andar); @ra t$ë hor e
gracia, acaba de desaparecer; suwë kë a kiriri rua- hãima@ ma kui, @ra a hore tikukuprou tëhë, t$oku ta
prarou ha tikoikun@: lamentablemente, la mujer t$aprahe (mit.): mientras alejo al jaguar (gracias
asustada huía de un lado a otro. a mis poderes sobrenaturales), mientras se man-
tenga a una distancia respetable, (aprovec h e n
tikoko√ para) descolgar los chinchorros e irse. tikuk u o:
1 vb. intr. t tikokamou: hacerse rascar [t i k o- mantenerse apartado [t i k u k u k e i, perf.; tikukutou:
k a m o r a y o u, perf.; tikokopramou: ponerse a√]. t i- alejarse un poco, apartarse]. tikukuprou: 1. I r-
kokoo: rascarse, estar rascándose [tikokokei, se a vivir a cierta distancia de los demás o de la
perf.: rascarse un lugar preciso; tikokorariyo, vivienda comunal. 2. Acercarse. warë kë iha t$ë
perf.: rascarse varias veces; tikokorayou, perf.: pë tikukuprou m@ ha yaparon@: avanzan acercán-
rascarse una vez]. tikokorayou, perf.: advertir- dose a los váquiros. sin. kasi√prou t i k u k u u: huir
le a alguien que mató a una persona y que rea- a cierta distancia, colocarse en sitio seguro, ale-
liza el ritual unokaimou que, si no está atento, se jarse de un combate, alejarse para evitar golpes
rascará con la uña en vez de rascarse con un [tikukou, dur.; tikukurayou, perf.]. pë tikukotihë,
palo puntiagudo, como lo exige el ritual (al ha- ya ma rë kuhe kë: les dije que no se apartaran pa-
cerlo corre el riesgo de que se le cubra el cuer- ra evitar los golpes; “hii hik@ wãri yarikou ma kui,
po con llagas w a s hë). 2 vb. trans. t tikokoa@, kamiyë suwë ya ma kui ya tikukuimi”, wa ma rë
inc.: retirar algo rascando con la uña; rascar a kuu t$arei: “aunque sea mujer, si me dan golpes,
alguien [t i k o k a @, dur., pl. actos; tikokopra@: reti- no me aparto”, eso es lo que tienes costumbre
rar algo rascando una vez con la uña; t i k o k o r a- de decir. V. kõã ãsho tikuku√, m@ tikuku√; sin. V.
r e i, perf.: retirar algo rascando varias veces, ras- a h e, ahete√, titëtë√; ant. V. payëkë√, praha√
car a alguien varias veces; t i k o k o r e i, perf.: retirar
algo rascando una vez, rascar una vez a al- tikuru√
guien]. sin. V. si tikoko√, tiyo√ 1 vb. intr. t tikuramou: lo que puede mezclar-
se revolviendo con la punta de los dedos (pol-
tikore√ vos). t i k u r u a @, inc.: mezclarse con personas de
1 vb. trans. t tikorea@, inc.: revolver, menear otra comunidad [t i k u r a @, dur.1; t i k u r o u, dur.2; t i-
un alimento con una varilla cuya punta es una kuruprou: ponerse a√; tikururayou, perf.]. 2 vb.
horquilla de varias puntas agitándolo de arriba trans. t tikurua@, inc.: mezclar polvos con la
a abajo [tikorema@, dur., pl. actos; tikorepra@: ha- punta de los dedos; remover, agitar, mezclar (lí-
cerlo una sola vez; tikorepei, perf.: realizar esa quido) [tikura@, dur., pl. obj.; tikurupra@: poner-
acción encima del fuego; tikorerei, perf.]. 2 e s- se a√; tikururarei, perf.: mezclar de esa forma
tado t tikorema no: alimento que fue revuel- más de dos polvos; tikururei, perf.: mezclar de
to de esa manera. sin. V. yakore√ esa forma dos polvos]. ei kë k@ m@sisiã rë t$ët$ëa-
re, ya ha niyaprar@n@, ya ha tikuruar@n@, ya wa@ ta
1. tikrë√ yaio, ya wa@ ta yaio (way.): al que gruñe mucho
vb. trans. t t i k r ë a @: ofrecer muchos objetos (du- (= el váquiro), lo mataré, lo haré cocinar (re-
rante una transacción comercial). pruka ya ma- volviendo el caldo), luego lo comeré, lo come-
tohip@ tikrëa@: ofrezco muchos objetos. sin. V. h i- ré. 3 estado t tikurua, perf. est. tikura no: lo
p ë √, topë√ que fue mezclado de la forma indicada. tiku-
r u w ë: estar mezclado con personas de otra co-
2. tikrë√ (hra) munidad. sin. V. heshihi√, k õ k ã √, nikere√
V. tikë√
t
tima
tikroho√ tima: miel un poco agria de la abeja tima na. ti-
V. puhi tikroho√ ma na: zool., abeja (no id.). Se aloja a nivel del
suelo en los huecos de los troncos. Pl. tima nak@.
tikuhu√
vb. intr. t tikuihua@, inc.: caer pesadamente en √tima
el suelo, aplastarse al caer al suelo (un solo ob- Suf. vb., sustantiviza un vb., dándole el senti-
jeto) [tikuha@, dur. pl. obj.; tikuhou, frec.; tiku- do de: una cosa que sirve para. Tiene la forma:
h u a m a @, caus.; t i k u h u k e i, perf.] RV√aspt. √tima hareotima: la cosa que se pone
alrededor del cuello; i r i a m o t i m a: la cosa que sir-
tikuku√ ve para jugar.
vb. intr. t t i k u k u a @, inc.: colocarse a una dis-
tancia adecuada, colocarse ni demasiado cerca √timi
ni demasiado lejos (acercándose o alejándose) Suf. vb., sustantiviza un vb. trans. dándole el
[tikuka@, dur.1; tikukou, dur.2]. warë pë tikukua- sentido de: el que (realiza tal o cual acción). Tie-
419 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ tiprutu√
t
pintarse varios redondeles en el cuerpo]. 2 vb. [tipruta@, dur.: hacerlo varias veces; tiprutukei,
trans. t t i p i k i a @, inc.: pintarle un redondel a al- perf. del inc.; tipruturarei, pl. obj.; tipruturei,
guien o a algo [t i p i k a @, dur.: pintarle varios re- perf. del inc.]. 3 estado t tipruta no, result.:
dondeles a algo o a alguien; tipikikei, perf. del haber sido totalmente pintado de esa forma. t i-
inc.; tipikipra@: ponerse a√; tipikirarei, perf., pl. pruta: lucir una línea o una raya transversal.
obj.; t i p i k i r e i, perf. del dur.]. 3 estado t t i p i k i a: riyëhëwë totihiwë kë t$ë yãnop@ ha t$oop@ t$oku ti-
estar decorado por un redondel. tipikiwë: man- pruta yãõma: en una casa bella estaba colgado
chado, moteado, estar totalmente decorado por un chinchorro pintado con una línea transver-
redondeles. ware a niyã hõrã ma rë henitiiwei, ma- sal, trazada con onoto. tiprutuwë: estar total-
mo pë wãri rë tipikiin@ (hsh): tiene intención de mente decorado o rayado con líneas transversa-
venir a atacarme con plantas mágicas, ese con les. pë morõshi ∞yΩ hãh@õpë ham@, hik@ tiprutuwë
los ojos moteados de puntos. V. õni* tipiki√ (mit.): en todos los sitios en donde (los monos
capuchinos) se escurrieron el pene, los troncos
tipikitipikirimi están atravesados por líneas sangrientas. V. õni
V. tana√nom@ tiprutu√
tipuru√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 420
t
ser más que piel y huesos (bromeando). V. m ã- V. sin. tiproko√
r õ k õ, tureke√
tiroro√
tire√ 1 vb. intr. t t i r o r o a @, inc.: colgar a baja altura,
1 vb. intr. t t i r e a @, inc.: elevarse; crecer [t i r e i, distenderse y colgar a baja altura [tirora@, inc.1;
dur.; tireprou, term.; tirerayou, perf.]. 2 vb. tiroroprou, term.; tirororayou, perf. del inc.; t i r o-
trans. t tirea@, inc.: elevar, colocar en lo alto rou, dur.2]. 2 vb. trans. t tiroroa@: colocarle un
[t i r e a k e i, perf. del dur. (pl. obj.); t i r e k e i, perf. del límite a una superficie, limitar [tirorokei, perf.].
inc. (un solo objeto); tirema@, dur., pl. obj.]. y a- tirorotama@: llevar un animal completo dejan-
wërëwë hi ha kë k@ wap@ma ma kui, kiham@ rë hi do que las patas cuelguen [t i r o r o m a p o u: trans-
tiremap@ kuaa@ rë shoakeiwei (mit.): el árbol esta- portar un animal de esa manera; tirororei, perf.].
ba aislado (y era pequeño) cuando ellos (ellos kamiyën@ warë ya pë pata ha niyapran@, ya pë pa-
dos) comieron sus frutos, pero lo hicieron cre- ta ma rë tirorotamayoruu t$arei: yo, cuando ma-
cer muy alto. 3 estado t t i r e a, perf. est. t i r e p r a- to un váquiro, lo transporto entero y así es co-
w ë, pl. obj., disp. tirewë: grande, alto (excepto mo lo llevo. sin. V. he wët@√
421 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ tishoko√
t
en el fuste y me senté junto al fogón de mi cu- hõrãkõtarun@ (mit.): la noche se desplegó inme-
ñado. fweshik@ tisu√: hacer el amor (bromean- diatamente mientras caía el plumón (del pája-
do) (lit.: hundir a la fuerza los pelos del pubis). ro). 2 vb. trans. t tishishipra@: hacer caer un
fei suwëp@yë ya pë weshik@ rë tisuapra@ rë fea@wei objeto lanzándole otro, hacer caer una flecha
(hra): mi mujer, con la que hago el amor (en enganchada en un árbol lanzándole objetos [t i-
ausencia de los demás). sin. V. ahe, a h e t e, t i t ë t ë √; shisha@, dur., pl. actos; tishishiakei, perf. del
V. p a s u √, wã tisu√ dur.]. sin. V. yashishi√
tishako√ tisho hi
1 vb. intr. t tishakoo: colgar de manera de for- Arco (durante el wayamou). tisho ya hi niya ha
mar un arco muy pronunciado, colgar bajo en prapon@ (way.): tengo la intención de regalar un
forma de zarcillo (muy flojo), estar instalado en arco. V. sin. hãtõ nahi
un chinchorro cuyos extremos están amarrados
a dos puntos muy cercanos uno del otro (el ar- tishoko√
co que forma el chinchorro queda entonces muy V. tishako√
tishosho√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 422
t
ejecutaron el ritual de las cacerías de larga du- te la guatura y se llevó en ésta al niño que es-
ración; waiha, titi ha pëmak@ kuaahër@pë: espera, taba vivo ft i t i h i √, pl. obj.: estar o meter en un
caminaremos durante la noche. t i t i r i, titiriwë: recipiente o una cavidad. 3 estado t t i t i a, perf.
ser sobrenatural, demonio de la noche. En la est.: estar o ser colocado en una cavidad. w@@ ha-
época de los antepasados mitológicos Titiri era m@ t$ë titia: está en la guatura; nãrõriwë a ni rë hi-
un paují. Nunca era de noche, excepto en el lu- t$ãriwei, maa kë ma ham@ a titia shoawë (mit.): Ra-
gar adonde el pájaro cantaba, nombrando topo- bipelado, el apestoso, está todavía en el peñas-
nimias sin cesar. Hõrõnãm@ se acercó y le lanzó co. titiprawë, pl. obj., disp. V. wã titi√; ant. ukë√
un dardo envenenado matando al pájaro y lo
transformó en demonio de la noche. Así vinie- titihi√
ron la noche y los ciclos diarios. Desde enton- V. titi√
ces, Titiri está condenado a recorrer el cielo, de
Este a Oeste durante el día, y en sentido con- titiri mo heã
trario por la noche. Titiri posee un pene enor- Zool., ave (no id.), su canto, que tiene el mismo
me y puede apoderarse del pei m@ ãmo de los nombre (lit.: sonido del pene de Titiri).
423 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ tiyëri√
t
colina o de una montaña. ftiwaro ha (m@): so- balsa (troncos de árbol o de plantas de cambur
bre la ladera de una colina o de una montaña. o de plátano) [t i y ë @, dur.; tiyëkei, perf.: coser lo-
fai t$ë tiwaro ha: sobre la otra ladera (de la co- calmente, realizar un zurcido en un lugar; t i y ë-
lina o de la montaña). ai t$ë tiwaro ha yamak@ rë p a r e i, perf.: remendar o tejer de nuevo un chin-
kutapareyoruuwei: llegamos a la otra ladera. sin. chorro rasgado en su parte media; tiyëpra@: po-
V. a h a r a √, at$o√, huko tiwaro√, par@k@, tipore√ nerse a√; tiyërarei, perf., pl. obj.; tiyërei, perf.].
karion@ yorofi si tiyëma (mit.) (hra): Ardilla tren-
tiwëhë√ zó un mapire; iro ya sik@ tiyë@: yo zurzo una
1 vb. trans. t tiwëhëa@, inc.: perforar, asestar prenda de vestir; y@@ ya k@ tiyëparei: voy a repa-
un golpe con la punta de un objeto, enterrar rar el chinchorro de algodón (rasgado por el
en, fijar en, pinchar, arponear, dar una cuchi- medio). 2 estado t tiyë no, res.: tela zurcida.
llada, golpear con una lanza, etc. [t i w ë h a @, dur.,
pl. de actos: hacer esto varias veces; tiwëhëkei, tiyëri√
perf.: hacer esto apuntando a un lugar preciso; vb. intr. t t i y ë r i a @, inc.: sobresalir (una forma re-
tiwëhëparei, perf.: alcanzar a alguien en la es- dondeada), inflarse, hincharse [t i y ë r i p r o u, term.].
tiyetiram@ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 424
fmaka tiyëria: estar en avanzado estado de gruesas; preparar un alucinógeno de esa mane-
preñez (chistoso). suwë kë e maka tiyëria ha, pë ra [t @ @ k a @, dur.].
heãrõp@ kë e ãmoku keprohoropë (mit.): su emba-
razo era muy visible, su marido iba a quedar es- t@k@√
tupefacto cuando llegara. sin. V. shipëna // sin. 1 vb. trans. t t @ k @ a @, inc.: 1. Aplastar, trabajar
V. shuwë un objeto (o una sustancia) manteniéndolo en
la palma de las manos, y a éstas apretadas entre
tiyetiram@ los muslos (las manos sujetan y trabajan, los
Zool., ave pequeña (no id.) muslos acentúan la presión), incorporar la ceni-
za a la pasta del yopo de esa manera. pë kõmi wa-
tiyo√ yu huu puhio yaro, pei ishi pë kãi t@ka@ mahei, õshõ-
vb. trans. t t i y o a @: quitar levantando con la uña hõre kë k@ ma kopehou tëhë (mit.): como todos
(algo que está firmemente adherido) [tiyokei, ellos querían partir a guerrear, descuidaron pul-
perf.; tiyopra@: ponerse a√]. sin. V. tikoko√ verizar los huesos del muerto, a pesar de que las
cenizas del lugar de la incineración estaban tri-
t@√ turadas; epena a ha t@k@k@hen@, a koamahe: prepa-
1 vb. intr. t t @ a m o u: poder ser transplantada raron el yopo, y lo inhalaron. 2. Entorchar un
(una planta). t$ë pë t@amou: eso se planta. 2 vb. hilo amasando las fibras que lo constituyen so-
trans. t t@a@: plantar, transplantar, meter dentro bre el muslo, con la palma de la mano; hilar (al-
de la tierra [t@akei, perf. (para varias plantas); godón) [t @ k a @, dur., pl. obj.; t@ka@ kukei, perf. del
t@kei, perf. (para una planta)]. shereka kë ha ni- dur.; t@k@kei, perf. del inc.; t@k@pra@: ponerse a√].
ya ha t@ahër@n@, horotowë kë a ha këprar@n@, hehu wetin@ t$ë pë t@kapë ta kunoo, ya puhi ha kun@: me
pororo ha a hirërëkehër@ma (mit.): puesto que en pregunto quién va a hilar el algodón (el hablan-
el camino él quería sembrar una caña para ha- te es viejo, y ya no tiene mujer). 2 estado t t@ka
cer flechas, partió un pedazo corto y cuando pa- no, res.: producto u objeto que ha sido prepara-
só por la cima de la montaña lo enterró oblicua- do de la manera indicada, algodón hilado, hi-
mente; a fikarimou rë shoakeiwei, si t@a@ rë shoa- lo fabricado de esa manera. sin. V. h@t@k@√
keiwei (hra): preparó un terreno rozado y plantó
allí matas de cambur y de plátano. ft@a no kõ- t@m@√
t $ ë t $ ë √: estar plantados muy juntos (el tabaco, vb. intr. t t @ m @ ã @, inc.: descender por una pen-
las matas de plátano, de cambur, etc.). t@pou: diente [t@m@@, dur.; t@m@rayou, perf.]. yamak@ rë
poseer una planta mágica (en el conuco). 3 e s- miã he haruawei, yamak@ t@m@parekirio: dormi-
tado t t@a no, res.: plantado, transplantado. mos durante la noche y después bajamos de la
montaña (al despertar en la mañana). sin. V.
t@@√ it$o√, m@ wërë√, m@ wëtë√; ant. V. m@ yãmo√, t o r e-
vb. trans. t t @ @ a @: 1. Romper, desprender con los re√, t u √, yãmo√
dedos una porción de algo, quitar un poco del
alucinógeno yopo partiéndolo [t@@kei, perf.: ha- t@ra√
cer esto para dar; t@@pei, perf.: recibir algo que ha 1 vb. trans. t t@raa@: renunciar a hacer algo; de-
sido desprendido de esa manera; t@@pra@: poner- jar de hacer lo que se solía hacer [t@raarei, perf.
se a√; t @ @ r e i,perf.: hacer esto para tomar para uno (sentido 2); t @ r a k e i, perf. (sentido 1); t @ r a p r o u: po-
mismo]. shoriwë, yare no preaamatihë, t$ë wai t@@- nerse a√; t@rataa@, it.]. epena ya pë t@raarema: de-
pra@ m@ hetua ta shoaron@: cuñado, no me hagas jé de tomar alucinógenos; t$ë yãno wãri ta t@ra-
infeliz, rompe para mí un poco de tu panela de k@he: desiste de construir ese refugio (es una sue-
yopo. 2. Mordisquear el anzuelo (un pez). gra que se dirige a su yerno, de ahí el suf. √he,
t
pron. pers. 3ra. pers. del pl., agregado a t @ r a k @ √);
t@@k@√ t$ë pë wãri t@raprara@ ha maõhen@, pë rããmou notia-
1 vb. intr. t t@@k@prou: caer o resbalar como tarou yaioma (mit.): debido a que no habían que-
consecuencia de una sacudida; temblar (un ob- rido desistir, se pusieron a gemir unos tras otros;
jeto), vibrar; oscilar [t @ @ k o u, dur. (sentido 2)]. ∞ha yãkumi a ha t@raparihër@n@, a hushuop@ kãi kõpe-
rë t$ë tikrëa he haruma, a ha moyawëon@ t$ë hi t@@- hër@ma (hsh): después de un largo rato, él desis-
kou m@ma: él permaneció en el árbol hasta el tió y volvió a su casa enojado. t@rama@: aban-
amanecer y, como era prudente, controlaba que donar un trabajo que no se logra llevar a cabo
el árbol no temblara. t @ @ k a @: ser solicitado para bien. 2 estado t t@ra no: chamán que ha perdi-
participar en un ataque. 2 vb. trans. t t @ @ k @ a @, do su poder, chamán que ha sido abandonado
inc.: hacer que un objeto tiemble o vibre, ases- por los hekura que habitaban dentro de él (con
tarle golpecitos con la punta de los dedos a la frecuencia después de haber transgredido una
parte de abajo de una hoja, encima de la cual prohibición). ware t@raatara@ waikiomahe, t@ra no
se ha colocado una materia de la que se desea kë ya: los hekura han renunciado a vivir en mi
separar las partes más finas de las partes más cuerpo, me han abandonado. sin. V. huhe√
425 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ to√
t
estar hermosas, crecer bien (todas las plantas). no lo consigo, o no logro hacerlo (no estoy en
una buena posición, las condiciones no son
t@r@t@r@ma henak@ buenas); epena yama a koa@ toproimi pëwë tao, pë
Bot., planta de hojas grandes (no id.). puhi kutihë: no vayan a pensar que nosotros no
sabemos tomar alucinógenos (= no crean que
t@s@k@√ somos malos chamanes). ft$ë no topropimi:
1 v.m. t t@s@kamou: hacerse rascar con las no lo consigo, no se logra hacer. 2 vb. trans. t
uñas, generalmente para quitar de la piel los topraa@: hacer cuidadosamente [toprakei, perf.;
puntos rojos provocados por la succión de los t o p r a p e i, perf.: hacer una flecha con mucho cui-
jejenes [t@s@kamorayou, perf.; t@s@k@pramou: po- dado]. yano ya toprakei: yo haré el refugio pro-
nerse a√]. t @ s @ k @ o: rascarse con las uñas, general- visional (o el shapono) con mucho cuidado;
mente para sacarse los puntos rojos provocados rahaka ya toprapei: insertaré con cuidado la pun-
por los jejenes [t@s@k@kei, perf.]. 2 vb. trans. t ta de bambú (en el fuste de la flecha); shereka
t@s@k@a@, inc.: rascar (una vez) con las uñas; em- ya he toprapei: le pondré la emplumadura a la
pujar con las uñas para quitar algo, empujar con flecha cuidadosamente. topra@: reparar, arre-
√to√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 426
glar; enderezar una flecha. [toma@, dur., pl. obj.]. hi a pe he kãi wãri orahatohorayou tëhë a it$oa@ ku-
topramapou: hacer que alguien se sienta có- pariyoma: él (caminó) en dirección río arriba, y
modo, recibir bien; alojar a una persona correc- luego se metió en la corriente.
tamente, brindarle una situación cómoda y
agradable. ∞h∞ rë t$ë pë ha t$ë pë topramapou, pë tohotoho
t$ë pë mimapou totihio (way.): con esta cosa se Bot., hongo (no id.), nace sobre viejos tocones
está cómodo, gracias a ella es posible dormir de árboles, y es comestible.
en buenas condiciones (se trata de fósforos, que
permiten encender el fuego para calentarse du- toitoim@
rante la noche). 3 estado t t o a m i, neg.: ser feo; Zool., ave pequeña (no id.).
vivir en malas condiciones (a menudo por pe-
reza o por incompetencia), no estar en una bue- tok@√ (hsh)
na posición. shoriwë a ta totihiparu shë, wa e rëa V. toku√
toami yaiwë (cha.): cuñado, ponte en buena po-
sición, no estás sentado correctamente. toprao: tõkõ nasi
bien, bueno, excelente, de buena calidad, agra- Zool., ave, batara mayor; Taraba major ( T h a m-
dable [t o p r a a, perf. est.]. hei t$ë k@ wai ta topra- nophilidae).
r e: estos frutos son excelentes; t$ë k@ ã toprao
y a i o m a: sus voces eran realmente bellas. towë- tokona sihi
m i: 1. Estar enfermo, estar en malas condicio- Bot., árbol; Bombacopsis (Bombacaceae).
nes físicas. 2. Estar feo (muy ofensivo). wa he
wãri towëmi (way.): tienes una cabeza fea; pëhëk@ tokori
wãri towëmi yaiwë kutaen@ (way.): es porque los tokori a: bot., árbol; Cecropia orinocensis ( C e c r o-
dos somos feos. sin. V. katehe√, puhi to√, topra√, piaceae). Su tronco es hueco, y presenta seg-
t o t i h i √, wãnihita√ mentaciones transversales como el bambú. Es-
te árbol se asocia con frecuencia al mundo so-
√to√ (hsh) brenatural de los hekura. Pl. tokori pë
Alomorfo de √ti√ (dur., frec.), después de una
vocal final (o, u). pë hanomi, pë ãyõãprarou he tokre√ (hra)
harutoma (hsh): no entraron (en nuestra casa), V. tosheshe√
se pasaron la noche dando vueltas alrededor.
tokrekem@
√to√ [+ mt] Zool., ave pequeña (no id.).
Suf. vb., √to√ expresa un cambio, el paso, a me-
nudo veloz, de una situación a otra, de una ac- toku√
tividad a otra, o de una posición a otra; √to√ 1 vb. intr. t tokuu: huir, fugarse, escaparse [t o-
puede indicar también una cosa que es transi- k u a @, dur., pl. de actos: una mujer (con frecuen-
toria, un estado de duración breve. Contraria- cia maltratada o infeliz), que abandona repeti-
mente al morfema √pr√ (√pra√, √pro√), √to√ no damente su comunidad y a su esposo para ir a
implica un cambio irreversible (de forma, de refugiarse en otro lado; tokuoprou, pl. de sujetos;
sabor, de color, etc.). El perfectivo de √to√ es tokurayou, perf. de t o k u u]. urihi ham@ pë tokura-
√tariyo (√taru en presencia de una F2). a hushu- yoma: ellos huyeron a la selva (para ponerse a
t a r i y o m a: él se ha encolerizado; poko ta kashëshë- salvo de la enfermedad); warë kë k@ rë tokupiyei:
t a r u: estira un momento el brazo. los váquiros han huido (a otro lugar); proro kë
a wãri tokua shoarayoma: la nutria escapó de in-
t
toatoa mo mediato; pë h∞∞ kë @ham@ pë t$ëë a mori tokuu na-
toatoa mo: fruto del árbol toatoa mohi. Es co- reo tëhë, ãyãkõrãriwë shinari rë @k@ rë harepouwei
mestible. Pl. toatoa moku. toatoa mohi: bot., ár- ha a huërema (mit.) (hsh): cuando la muchacha
bol; Quiina sp. (Quiinacea). Pl. toatoa mohik@. estaba a punto de huir con su padre, Arrenda-
jo la cogió por el hilo de algodón entorchado
toho mamo que llevaba alrededor del pecho; nãrõriwë hii kë
Zool., ave, colibrí rojo (no id.). tohomamori- hi pë ham@ a wãri h∞r∞r∞aproma, a niya ha tokun@
w ë: hekura. (mit.): Rabipelado se deslizó entre los árboles
porque quería huir. ftokuha@: huir varias ve-
√tohorayo√ [+ mt] ces seguidas en lugares diferentes (un animal de
Suf. vb. compuesto por √to√ y por el locativo cacería, un pez). [tokuhama@, caus.]. pruka ara-
√vhv√rayo√ (río arriba, o a una cierta altura). p ë rem@ pë tokuhamama: él dejó escapar muchos ba-
pëshëkutohorayou tëhë, hii kë hi hurumap@rema gres rayados (lit.: él provocó la huida de mu-
(mit.): cuando llegó a media altura (del árbol), chos peces). tokurayo√ [+ pasado]: estar muerto
ellos (dos) hicieron que el tronco se inflara; k i- [tokurariyoma, pl. suj.]. pë tokurariyoma: ellos/as
427 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ torere√
están muertos. sin. V. noma√, mra√, nohi mohõ- m a @, fact.; topërarei: ofrecerle algo a varias per-
tu√ 2 vb. trans. t tokuma@: 1. Dejar escapar, sonas; t o p ë r e i, perf.]. kamiyën@ ya k@p@ topë@ kati-
poner en fuga (a animales, a enemigos), dejar tio totihio: soy yo quien les ofrecerá a esos dos la
escapar a un pez; permitir que alguien huya, parte que les corresponde; pë kuo pëtao, ya topë@
ayudar a alguien a huir; fugarse en compañía de mai kë t$ë (way.): no importa, yo no les ofrece-
una mujer [tokuama@: facilitar la huida de mu- ré nada; yuri pë ha ware a topë@ kõãhe, ware a to-
chas personas]. no patap@ pën@ proro rë pë toku- pë@ notiatarouhe (hsh): me ofrecen de nuevo pes-
praamanowehei: en cada ocasión los antepasa- cado, vienen uno tras otro. sin. V. h i p ë, wëyë
dos dejaban escapar a la nutria. 2. Dejar morir
[tokumarei, perf.]. sin. V. rërë√, ru√, yashu√ topë hiiporewë (hsh)
Zool., pez, picúa; Boulengerella spp. (Ctenolucii-
tokuha√ dae) (lit.: ensartador de cuentas). Tiene la boca
V. toku√ larga, fina y puntiaguda. sin. pikua, morõhõto
t$oku
toma√
vb. trans. t toma@: arreglar, reparar [tomarei, topë uku
perf.]. sin. V. katehe√ Tinte que usan los hekura para pintarse el cuer-
po con dibujos de colores vivos. V. topë
tõnina
V. tõrina 1. topra√
estado t topraa: bueno, agradable al gusto o a
too√ la vista; excitante. na@ pë k@ topraa totihia ta mra-
vb. trans. t t o o a @: seleccionar, escoger con cui- piyei (hra): las flores na@ son realmente sabro-
dado [tooa@ kukei, perf.]. sas de comer; pë suwëp@ weshik@ topraa ha totihi-
t $ o n @: el vello púbico de su mujer (bien tupido),
toomi era excitante. V. shi topra√, to√ (2).
Forma única, denota imposibilidad. a rã@ toomi
no kirii, ∞ha a nomaa rë shoapariyowei (mit.): real- 2. topra√
mente no pudo despertarse, él murió en ese lu- Verbo con una función adverbial, verbo que
gar; suwë kë k@p@ ikãwã ha, a wãri miõ toomi no ki- modifica el sentido de otro verbo: tener ganas
rii: las risas de las dos mujeres no lo dejaron de. ya huu puhi topraoma: yo tenía ganas de ir
dormir. para allá; p∫∫ ya nahe karepou shi toprao: tengo
ganas de mascar tabaco.
tõõtõõm@
Zool., pez (no id.). toproimi
Verbo que modifica el sentido de otro verbo,
tootoomo√ verbo con una función adverbial: fracasar, no
vb. trans. t tootoomou: 1. Ruido producido por llegar a. pëmak@ toproimi totihia kë a rë kure: no
golpes cortos y rápidos, como el que hace el pi- lo conseguimos.
co de un pájaro percutiendo sobre la madera.
mamokori @ra kë a yaupë ha ripuhusiwë a ha yëtë- toreke√
praikun@, a tootoomoma (mit.): Pájaro carpinte- 1 vb. intr. t torekea@, inc.: endurecerse, defor-
ro enano se aferró al bejuco de curare y le dio marse por efecto del calor [t o r e k a @, dur.1; t o r e-
picotazos (que se escucharon). 2. Tocar a una k e p r o u, term.; torekerariyo, perf., pl. obj.; t o r e k e-
puerta para entrar (neol.). r a y o u, perf. del inc.; torekou, dur.2]. 2 estado t
t
t o r e k e w ë: torcida, no rectilínea (una flecha); en-
tõõtõõwë (hsh) durecido, deformado. sin. V. tosheshe√, toyeke√
V. herõsiwë
tõreke√
topë vb. intr. t t õ r e k ã @, inc.: trepar, escalar (una ele-
Cuenta, mostacilla. Pl. topë kë k@. topë u hareha- vación de terreno, un árbol) [tõrekekei, perf.; t õ-
timi yamak@ të huopë yë!: ¡somos hekura con co- r e k õ u, dur.]. sin. V. m@ yãmo√, torere√, tu√
llares de cuentas alrededor de nuestro pecho, y
vamos hacia ti!; suwë topë pë ha a puhi hõã nohi torere√
waiyou: la mujer dice que desea mostacillas. 1 vb. intr. t torerea@, inc.: trepar rápidamente
un árbol valiéndose de un lazo de bejuco enro-
topë√ llado alrededor de los tobillos; trepar mediante
1 vb. intr. t t o p ë m o u: aquello que puede ofre- alargamientos sucesivos del cuerpo (como lo
cerse. 2 vb. trans. t topë@: ofrecer, dar, darle a hacen ciertas orugas medidoras) [t o r e r e k e i, perf.;
una persona la parte que le corresponde [t o p ë- torereo: estar trepando; torerou, frec. o pl. suj.].
torerem@ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 428
hii kë hi pë ha ihiru pë rë torerouwei: los niños se yaiop@wei: se nos podrían meter ramitas en la
trepaban a los árboles (con argollas colocadas vagina.
alrededor de los tobillos); kõnakõna yëtu e t$ë pë
wãri torereapraroma: las hormigas kõnakõna no toroko√
tardaron en trepar; eshãm@riwë kë a wãri torerea 1 vb. intr. t t o r o k o a @, inc.: torcerse, curvarse
rë mah@keiwei (mit.): a su vez, Pájaro carpintero [toroka@, dur.1; torokama@, caus.; torokoprou,
trepó enseguida. sin. V. ërëkë√, t õ r e k e √, tu√ ant. term.; torokorariyo, perf., pl. obj.; torokorayou,
V. i t $ o √, õni torere√ 2 vb. trans. t t o r e r a @: obte- perf. del inc.; torokou, dur.2]. 2 estado t toro-
ner habitualmente bienes de una persona parti- koa: estar torcido localmente, estar torcido so-
cular o en una comunidad determinada. kama lamente en un punto. t o r o k o w ë: estar comple-
kë iha matohi ya pë shirõ torera@: es siempre él tamente torcido. sin. V. toyeke√
quien me procura bienes [torererarei, perf.]. to-
rerama@: 1. Hacer rodar (un objeto redondo). torom@
sin. V. pruru√ 2. Robar, sustraer (varios objetos) Zool., nombre que se le da al pájaro carpintero
[toreremarei, perf. (sentido 1); torererarei, perf. real pico amarillo cuando picotea un árbol hue-
(sentido 2)]. matohi wama pë torerama@ kuhe: us- co haciendo que resuene.
tedes han robado objetos. sin. V. t$õm@√
tosha
torerem@ tosha: fruto del árbol tosha hi, cuyo arilo se co-
Zool., ave pequeña (no id.) me. Pl. tosha kë k@. tosha hi: bot., árbol; Inga
sp. (Leg., Mimosaceae). Pl. tosha hik@. tosha mo:
toreshesheãm@ semilla. Estas semillas venenosas se vuelven co-
Zool., ave, carpintero negro; Melanerpes cruenta- mestibles sometiéndolas al siguiente tratamien-
tus (Picidae). to: se las macera en agua corriente durante un
período prolongado, y luego se las hierve por
tori largo tiempo. Pl. tosha moku
1 sus. t tori: zool., garrapata. pei ya poko ham@
tori a yëtëoma: yo tenía una garrapata sobre el tosheshe√
brazo. 2 estado t torip@: tener garrapatas, es- 1 vb. intr. t tosheshea@, inc.: deformarse, en-
tar infestado de garrapatas. shama a torip@oma: durecerse, retorcerse, arrugarse [toshesha@, dur.1;
la danta estaba llena de garrapatas. Pl. tori pë. ; tosheshama@, caus.; toshesheprou, term.; tosheshe-
V. shihe ni rariyo, perf., pl. obj.; toshesherayou, perf. del inc.;
tosheshou, dur.2]. 2 estado t tosheshea: estar en-
tõrina (esp. tonina) durecido, retorcido, deformado localmente. to-
Zool., tonina, delfín de agua dulce; Inia geoffren- sheshewë: estar endurecido, retorcido, defor-
sis (Iniidae). Es un delfín propio del Orinoco, mado por completo. kasha kë a wai tosheshewë
cuyo aceite puede utilizarse como afrodisíaco. hokëa ha hearën@, t$ë pë kõmi ha kõpon@ kasha a
Los Yãnomãm@ lo consideran un animal peli- m@ma m@ paoma (mit.): estando los demás ausen-
groso. sin. t õ n i n a, t$õnina tes, ella encontró una oruga retorcida (por la
cocción) y, cuando todos estuvieron de regreso,
torohe√ se acercó para mostrarla. sin. V. prit$ot$o√, toreke√
1 vb. intr. t torohea@, inc.: adoptar una forma
oblonga, adquirir la forma de un pan corto; toshomo√ (hsh)
alargarse un poco [toroha@, dur.1; toroheprou, V. teshomo√
term.; toroherariyo, perf., pl. obj.; toroherayou,
t
perf. del inc.; torohou, dur.2]. 2 vb. trans. t to- totahi
rohea@, inc.: fabricar un objeto de forma oblon- totahima
ga [torohama@, dur., pl. obj.; toroheakei, perf., pl. 1. Poste que sostiene la base del techo en el fon-
obj.; torohekei, perf. del inc.; t o r o h e p r a @: poner- do de una vivienda colectiva. poreri totahima kë
se a√]. 3 estado t t o r o h e: flecha más corta que pë ham@ t$ë pë pata yakukuprawë waikiwë ha
lo normal. torohewë: ser un poco largo; tener (mit.): los antepasados ya estaban colgados de
forma oblonga. yono mopë torohewë: las mazor- los postes que sostienen la base del techo. 2.
cas de maíz son cortas. sin. V. homoto√, horo- Nombre que se le suele dar a las mujeres (debi-
t o √, õ n o h õ √; ant. rapa√ do a que sus chinchorros a menudo están insta-
lados en la parte trasera del techo). sin. totafi
toromo√ (hra); V. hehã nahi, hãtõ nahi, mamo nahi, shikã
vb. trans. t toromou: penetrar en la vagina (un nahi
objeto, inadvertidamente, como sucede por
ejemplo cuando las mujeres andan dentro del totahima
agua). pei kë t$ë naka ham@ hi kë t$ë no toromou Bot., variedad del fruto morã.
429 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ totori
t
jas hablaban; yamarek@ pasha@ tëhë, wamak@ mo- dar (a los visitantes). fya t$ë totopra@ rë ma-
ta@ totihiopë (mit.): cuando ustedes nos abran rayoi: yo hice que se enfermara lejos de su ca-
(para recoger nuestra miel), realmente se van a sa (valiéndome de una planta mágica).
fatigar (hasta tal punto somos numerosas); uri-
hi prahawë totihiwë ham@ kë k@p@ hua shoarayohë- totori
r@ma: enseguida ellos dos se alejaron mucho sel- t o t o r i: 1. Nombre genérico: tortuga. En el sin-
va adentro; riyëhëwë kë k@p@ kuo totihioma: ellas gular, la palabra totori se asocia al clasificador
dos eran muy bellas; pei kë mak@ tirewë totihiwë p ë: totori pë. totori kë pë pata praa!: ¡hay una tor-
ham@, ∞ha mayep@ kë a kãi rë rorakiri (cha.): la pa- tuga grande! V. poshotom@ 2. Animales de cace-
red rocosa de la montaña es muy alta y hay un ría (dentro de ciertas expresiones). totori wa pë
piapoco encaramado en ella. sin. pashi√ (hra) nat$e pë kãi shëpra@ ma rë mai: evidentemente tú
nunca matas animales de cacería (= tú no sales
totihita√ nunca de caza) (lit.: tú no rompes nunca hue-
1 vb. intr. t totihitaa@, inc.: mejorarse, arreglar- vos de tortuga). totorifanawë: hekura asociado
se, ponerse bien o bueno [totihitaprou, term.]. 2 a la tortuga. totori hesi: caparazón de tortuga.
totori mamik@ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 430
ftotori taei: cazar, participar en una cacería pë ta wap@r@: toma, cocina esto, cómete estas ga-
colectiva de larga duración; buscar a los ene- llinetas; hãshimo kë e k@p@ tupoma, e k@p@ wai ha
migos (lit.: buscar a una tortuga). pei pëhëk@ yã- yaumak@n@: ella puso a cocinar las dos galline-
miõ pëo, totori t$ë pë taepë: qué importa si nos tas y las colgó (por encima del fuego). sin. V.
quedamos solos: ellos irán de cacería. sin. ram@ h a r i √, h ã r @ k @ √, r @ p @, s h i r i k i, ya√; V. m@shi tu√
h u √, wayu hu√ // V. poshotom@
2. tu√
totori mamik@ vb. intr. t tuo: trepar, escalar [t u a m a @, fact.; t u-
Bot., bejuco; Wulffia baccata (Asteraceae) (lit.: kei, perf.; tupehër@@: estar ganando altura al tre-
pie de tortuga). par; t u p r a a @: trepar unos tras otros; t u o p r o u, pl.
suj.]. rasirasi t$ot$o ham@ wishari pë pruka tuke-
totoro (esp. doctor) tayoma, hoashiri pë sho pë pruka @s@a par@ketayo-
Médico; doctor. ma (mit.): el pueblo de los capuchinos trepó en
gran número a un bejuco de cadena, el pueblo
tõu! de los monos blancos hizo lo mismo; shamari-
Onom.: llegada de un hekura al pecho de un wë kë a pata ha tikëparuhurun@, kõmi t$ë pë tuo-
chamán (aceptando el ofrecimiento de otro ma (mit.): mientras Danta estaba encaramada
chamán). (sobre una rama), todos empezaron a trepar; ai
rope pë tuoproma, totahima pë ham@: algunos tre-
tõ≤k≤√ paron rápidamente a los postes del techo; yëtu
vb. intr. t tõukuprou: resistir la penetración rë! wa ha tutatutaikun@, t$oo t$ot$o ta pëprar@:
de un objeto puntiagudo, particularmente de apresúrate a subir y corta el bejuco; wa tuo tëhë
una flecha. a ta rohot$oiku: agárrate firmemente mientras
trepas. sin. V. torere√, tõreke√
toumo√
vb. intr. t toumou: sonido que producen las √tu
flechas al caer. Des. vb., alomorfo de √tayo en presencia de una
F2. kõnakõna pë pesi pata ha kërëtun@, ahete ha pe-
toutam@ si si prakema (mit.): él fue a traer (rompiéndolo
Recipiente metálico: caja, olla, embarcación de con la mano), un nido de hormigas kõnakõna
metal. pei kë ya hõrimou kukei, toutam@yë kë si y lo colocó cerca; shoriwë iha ya t$ë ta wãripraa-
kua ma rë mai: estoy necesitado, ni siquiera ten- tu sho: voy a ir de inmediato a preguntarle a
go una olla. toutam@ si he ka: tapa de olla. V. mi cuñado; ãi puu pëma u pë ta watu, wa poapë:
hapoka si, rata hermano mayor, vamos a comer miel, serás tú
quien la recoja.
towë
Encontrarse en buen estado de salud, estar sano tuku
y salvo. sin. t e m @; V. wã towë 1 estado t tuku: claro, de tinte claro, blancuz-
co; hoja o planta reciente de color verde claro
toyeke√ o casi blanco. a tuku: su tez es clara; reitena a
1 vb. intr. t toyekea@, inc.: torcerse [toyeka@, sh∏∏ tuku: la luz de la linterna es clara (intensa);
inc. 1; toyekeprou, term.; toyekerariyo, perf., pl. henak@ tuku: hojas nuevas; tuku rë t$ot$o kuopë
obj.; toyekerayou, perf. del inc.; toyekou, dur.2]. ha, t$oo kë t$ot$o koro hapa shaia@ tëhë: era un be-
2 vb. trans. t toyekea@: torcer, curvar la punta juco reciente, estaba en el momento en que las
de un objeto [toyekama@: torcer un objeto en va- raíces comienzan a hundirse en la tierra; hore-
t
rios lugares; toyekeakei, perf. de toyekama@; to- mariwë morõshi si rë pokeiwei, mokoroma rë hena
yekekei, perf. de toyekea@; toyekepra@: torcer en tuku ha “toso!” (mit.): el pene de Horemariwë pe-
dos; toyekerarei, perf., pl. obj.]. 3 estado t to- netró bajo tierra y luego atravesó las hojas tier-
y e k e a: torcido en la punta. toyekeprawë, pl. nas de casupo (sobre las cuales estaba sentada la
obj., disp. toyekewë: completamente torcido mujer). 2 vb. intr. t t u k u a @, inc.: ponerse cla-
o doblado; torcido en varios lugares. t$ë hi ora ro, blancuzco [tukuprou, term.]. sin. V. a u, a u s h i,
toyekewë: la extremidad del palo está torcida va- prushishi√, õ h õ t u; ant. V. ∫ t ∫, ishi
rias veces. sin. V. t o r e k e √, t o r o k o √; ant. shariri√
tuku m@si
1. tu√ El más alto de los cinco niveles que integran la
vb. trans. t t u a @: cocinar un alimento en agua cosmología yãnomãm@. Es un mundo ardiente,
[t u k e i, perf.: cocinar en un lugar preciso; tupei, situado encima del hetu m@si, y habitado por el
perf.; tupou: tener una comida cocinándose]. sol y las estrellas, que son seres caníbales. V.
shama ãmo pë rë tupeiwehei: pusieron a cocinar hetu m@si, pit$a, hetu m@si wãrõ pata, hetu m@si su-
el hígado de la danta; pei, ei pë ta tuku, hãshimo wë pata
431 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ tuto√
tureke√ tutak@wë
1 vb. intr. t t u r e k e a @, inc.: adelgazar [tureka@, Adv., lentamente, con precaución. tutak@wë ya
dur.1; turekeprou, term.; turekerariyo, perf., pl. ha@: yo entro cautelosamente.
suj.; turekerayou, perf. del inc.; turekou, dur.2].
2 vb. trans. t turekama@: hacer adelgazar [t u- tute
rekemarei, perf.]. shuu pën@ t$ë pë turekama@: los V. tuto√
cólicos adelgazan. 3 estado t t u r e k e a, perf. est.
turekewë: estar flaco. poreporeyoma kë të wãri tu- 1. tuto√
reketaoma, t$ë wãri puushitaoma (mit.): la (vie- estado t tute: reciente nuevo, [tutoo: estado re-
ja) mujer flaca estaba acurrucada en su chin- ciente]. a tute shoawë: todavía es nuevo; a suwë
chorro. sin. V. mãrõ; ant. V. p a t a, pre√, tap@ tute ohotamoma@ rë shoatariyowei (mit.): puso a
la nueva mujer a trabajar; iwa a wãri rë tishii-
turiturimo√ wei, e t$ë tishi no tute: no hace mucho que vi-
vb. intr. t turiturimou: uno de los gritos de la nieron a agrandar la cueva de la babilla (para al-
grulla (manifestación de contento). canzarla y matarla); t$ë k@p@ nami wãri wamoma,
t$ë k@p@ nohõri tute praa: tengo la impresión de
turu que hicieron el amor, la marca que dejaron en
Marca clara que deja sobre la piel una llaga que el suelo es reciente; p∫∫ nahe tute, p∫∫ kë nahe
acaba de curarse. horetoi t$eri a pata rë turuwein@ tute totihiwë!: ¡(aquí hay) una mascada de taba-
ware a niyã hõrã ma rë henitiiwei (hsh): ése de la co, una mascada preparada hace poco! fmãyõ
comunidad de Horetoi cuya piel está cubierta t u t e: huella, rastro reciente. ∞h∞ wa mãyõ tute ha
de manchas blancas se propone venir a atacar- wa huu kõõima: partirás tomando el camino por
me por medio de hechizos. el que viniste (lit.: volverás sobre tu huella re-
ciente). ftutohohowë: todavía un poco nue-
tururum@ (Parima) vo o reciente. ftutohowë: casi nuevo o recien-
Avión (neol.). te. tutomou: llamado que se le hace a los heku-
ra al comienzo de una sesión de chamanismo;
tururum@ mosi llamado que le hace a los hekura un chamán que
Zool., felino negro grande (no id.), probable- acaba de ser iniciado. a tutomou shoaoma: “ipa
mente un jaguar negro. Pl. tururum@ mosipë; V. yaro ya hõripra@ ta kuparu” (mit.): de inmediato
@ra hizo el llamado a los hekura (y dijo): “yo hago
resucitar a mi perro” (la palabra y a r o, “animal de
tusi cacería” se usa en este ejemplo con la acepción
estado t tusi: llaga; cicatriz. fyo tusi: camino de “perro”). sin. pokom@√ã@ // ant. hote
t
abandonado (camino que comienza a cerrarse,
camino invadido por la vegetación). mihi rë u 2. tuto√
ha pëmak@ ha pëkatuikun@, ∞h∞ rë yo tusi ham@ pë- Verbo con una función adverbial, verbo que
mak@ kuparekirio: crucemos el río allá para to- modifica el sentido de otro verbo: que acaba de
mar el viejo camino. V. kano si producirse, que acaba de ser hecho o fabrica-
do. t$ë pë puhi no preo tutoo yaionowei ha (mit.):
tushu√ no hacía mucho tiempo que ellos habían sido
vb. trans. t tushua@: apoderarse de una mujer incinerados; kãrãnãri ãrõ kohi pata yotoharima@
sin el consentimiento de sus padres; decirle a tutoonowei ha, @rariwë kë a pata waroo ha hëpa-
una comunidad que se adueñe de una mujer run@ (mit.): el demonio (que tumba a la gente
[t u s h u r e i, perf.]. dándole puntapiés) justo acababa de terminar
un andamiaje alrededor de un enorme algarro-
tutaka√ bo, cuando llegó Jaguar; wa epenap@ koo tutoo
vb. intr. t t u t a k a a @: girar el torso lateralmente tëhë, yaro rë a ma roo tëhë, wa t$ë m@ta@ hayua rë
y arquearse al mismo tiempo (generalmente pa- përayohër@@wei: cuando uno acaba de ser inicia-
tutoho√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 432
do como chamán y divisa a un animal de caza, agrandaba el orificio (de un tronco para alcan-
uno debe contentarse con pasar y echarle una zar) un nido de abejas t i m a; hëyëha t$ë ta tuyë-
ojeada (ante todo no hay que matarlo). praayo shë!: rápido, ven aquí a golpear; maa
mak@ pata tuyë@he, ãshãkãre e ma pë wai shirõ pra-
tutoho√ riroma (mit.): golpearon la enorme roca, pero
V. tuto√ sólo se desprendieron pequeños fragmentos;
oru këk@n@ pë mori tuyë@, waro këk@n@: por poco lo
tutu√ mordió una serpiente, una serpiente de la es-
vb. intr. t tutua@: andar unos detrás de otros, pecie waro. fpuu tuyë@: recolectar miel (dando
caminar en fila unos tras otros [t u t u k o u, dur.; t u- golpes para abrir el nido). suwë roopë këk@ ha po-
t u r a y o u, perf.]. “wa, wa, wa...”, warë kë k@ kuu kãi reri pën@ am@ kë ushi tuyëma (mit.): en el Monte-
tutuatayoma (mit.): “wa, wa, wa...”, hicieron los de-la-mujer-que-tiene-sus-reglas los antepasa-
váquiros caminando en fila unos tras otros; t$ë dos recogían miel (de la especie am@ ushi). sin.
yë@ tutuama: volaban unos detrás de otros; ya- V. puu po√ t u y ë a @: asestar un golpe de arriba ha-
mak@ rë tutua@wei, suwë rë pë m@ã kuoma: nos des- cia abajo [t u y ë k e i, perf.; tuyëparei, perf.: golpear
plazamos en fila y escuchamos el llanto de las a alguien en el pecho de esa manera; tuyëpei,
mujeres. perf.: golpear a alguien en la cabeza, en la espal-
da, de esa manera]. tuyëyou, rec.: luchar dán-
tutu sina dose golpes, luchar con palos, con garrotes,
Zool., avispa (no id.), que construye su nido a etc., de esa manera. [tuyëyorayou, perf.]. poreri kë
lo largo de los troncos. t$ë pë tuyëyou puhio yaro, t$ë pë herii ha kupon@
(mit.): los antepasados se propusieron golpear-
1. tuyë√ se y entonaron un canto del ritual de cacería. V.
1 vb. intr. t tuyëmou: comportamiento de la sin. p ë √, p o √, tiheti√, tiyë√
materia cuando se la corta, resistencia al corte
que opone un objeto. 2 vb. trans. t tuyë@: a s e s- 2. tuyë√
tar golpes utilizando un objeto alargado, derri- 1 vb. trans. t t u y ë @: unir elementos entre sí: co-
bar un árbol o una palma; derrumbar la tierra ser, zurcir, tejer; amarrar entre sí con bejucos
a golpes de machete o de cuchillo, agrandar un los elementos que conforman una balsa (tron-
orificio de esa manera (una madriguera, un ni- cos de árbol o de plantas de cambur o de plá-
do de abejas, etc.); morder (una serpiente) [t u- tano) [tuyëpra@: ponerse a√; tuyërarei, perf., pl.
y ë m a @, fact.; tuyëpra@: ponerse a√; tuyërarei, perf., obj.]. iro ya sik@ tuyë@: coso una prenda de ves-
pl. obj.]. hãyõkõman@ hii ya hi tuyë@: derribo un tir; yorehi ya si tuyë@: trenzo una cesta de tejido
árbol con un hacha; koyeriwën@ hii rë hik@ tuyë@ rë abierto; kashëshëwë yorehi si tuyëpra@ shoarayo-
kuaa@wei (mit.): Bachaco cortaba los árboles; k õ- ma, a teshina t$akema (mit.): él hizo un tejido
hõrõm@ ya sik@ tuyë@: busco lombrices de tierra es- abierto recto y lo convirtió en una cola; huya
carbando el suelo (con un cuchillo, con un ma- pën@ yorehi si tuyë@ ayaoma: los jóvenes por su
chete); a ikua shoakema, morõn@ tima a tuyë@ të- lado tejieron mapires. 2 estado t tuyë no, res.:
h ë: él se acercó enseguida mientras Cachicamo tejido, cosido, zurcido. sin. V. t i y ë √, t@√
t
433 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@
1. t$a√
t$
remoniales). t$amapou, dur.: poner a alguien o
1 vb. intr. t t$aamamou: hacerse iniciar co- algo en una situación determinada, ofrecer a al-
mo chamán. yãnomãm@ t$aamamo no tute kë t$ë, guien la posibilidad de poseer algo. mohõti ya pë
osheri pe he horoi kãi uprahaopë ha t$ë waroa rë niya t$amapou: me las arreglaré para que lo ig-
ayakeiwei (mit.): el hombre acababa justamen- noren (o: me las arreglaré para que ellos no es-
te de hacerse iniciar como chamán, llegó cerca tén sobre aviso). t$apou: poseer, tener. e naha
de termitas aladas que estaban paradas, con la rë t$ëka pë ha t$apon@ pë wãri iya@ no t$a@ (mit.):
cabeza cubierta con un plumón blanco. t$a- él posee plantaciones y es así como se alimen-
mou: manera de hacer algo. hei oraa kë ya rii ta; poreri kë pën@ ka@ kë wakë t$apou maõhe tëhë,
hikarimorayou, t$ë pë t$amou ropao totihio ma rë riyë ke t$ë pë ha pë iyapraroma: cuando los an-
kui: abriré un conuco río arriba, es (un trabajo) cestros no poseían todavía el fuego, comían (sus
que se hace rápidamente. 2 vb. trans. t t$aa@: alimentos) crudos. fsuwë t$apou: casarse con
reservar una parte, guardar alimento para una una mujer, tener una mujer. pusi, kamiyën@ su-
persona momentáneamente ausente [t$akei, wë kë ya t$apou, ya tëama@ mai kë t$ë: hermanito,
perf.]. t$aama@: 1. Atacar, agredir. pë t$aama@ soy yo quien se casa con la mujer, no dejaré que
mai kë t$ë: yo no te causaré ningún daño; y a m a- (otro) la tome. t$apra@: 1. V. t $ a @. 2. Matar. ya
rek@ t$aamatihë: no nos agredan. 2. Iniciar a al- t$ë pë niya t$apra@ ta kui: eso era lo que yo que-
guien en el chamanismo [t $ a m a k e i, perf.]. t$a@: ría hacer (es lo que se dice al regresar, después
1. Fabricar, hacer, realizar. 2. Dar en un blanco, de matar a un enemigo). V. yo nohi t$apraa@ t $ a-
matar; proyectar con un capirotazo una sustan- you, rec.: hacerse la guerra, lanzarse flechas re-
cia mágica (h Ω r ∞) en dirección a alguien [t$aakei, cíprocamente [t$ayorayou, perf.]. yahit$erimi t$ë
perf., pl. obj., local; t $ a k e i, perf.: hacer algo en t$ayoma@ totihikema, hei ihiru pë kamishi oo mai
un lugar determinado; t $ a m a @, fact. (sentido 1); kë t$ë: si ustedes, habitantes de comunidades ve-
t$aapra@, frec.; t$apra@: ponerse a√ (sentido 1); cinas, llegaran a hacerse la guerra, los jóvenes
t $ a a r a r e i, perf., pl. obj.; t$arei, perf.; t$atat$ata@:
no aguantarán tal situación. sin. V. shë√you, w ë-
hacer algo rápido, fabricar algo rápidamente; t@√ayou, yo√ayou 3 estado t t$amamo no tute:
t$atii: hacer algo lentamente]. ãiwën@ hoya a t$a- chamán recientemente iniciado. sin. nanohãri
rema: mi hermano mayor mató una paloma; we- (hsh) // V. ihiru t$a√, ka t$a√, naiki* t$a√, namo*
ti kë wama t$ë rii t$a@?: ¿Qué están haciendo us- t$a√, nini* t$a√, ni* t$a√, nohi t$a√, no kiri t$a√,
tedes?; yãno ta kuoprei naha kë yãno t$aa ta kõ- no pëshiri t$a√, nowã t$a√, wãhã t$a√
pahe: vuelvan a hacer la casa tal como estaba
antes; wa wakë ha t$apan@: es preciso que hagas 2. t$a√
fuego; heha kë t$ëka ta t$apraa: haz un hueco Modalidad epistémica, implica que lo dicho fue
aquí; ihiru pë, miha yaroyë kë a ta t$ahe, posheyë comprobado por el hablante de manera fortui-
kë a ta niyaprahe: ustedes, los jóvenes (lit.: ni- ta. t $ a i: lo que afirma el hablante fue compro-
ños), vayan a matar animales de caza, maten bado poco antes de que él hablara. mihi pë na-
chácharos; a niya@ shoaomahe, a t$anomihe: dis- hi iyomamou totihitawë kë a t$ai: este arco se ten-
pararon flechas, pero no lo alcanzaron; h o r e h o- sa como es debido; t$oropo wama a tapranomi
re p∫∫ nahe wãri ha t$atat$atap@a pëk@n@: ellas (dos) t$ai: usted no vio la rata; õi ya he pehi kãi pa-
pasaron rápido con negligencia el tabaco por la shoka@ ma kure, pe he kãi hããtarou tikoo t$ai
ceniza (para preparar una mascada); a kiritihë, (mit.): hago caer (abriéndolos) los panales de
pëhëk@ t$aama@ mai kë t$ë: no temas nada, yo no abejas, pero se quedan colgados de los árboles;
te haré ningún daño; wa henapë koa@ mai, yawa- pë shipënap@ kë a t$ai: ella está embarazada; k a-
ri pën@ wa t$aprareihe: no inhales esas plantas sha r@p@ kë pë wãri wa@ rë t$ai: él se come las oru-
porque si no los Yawari lanzarán sobre ti sus- gas cocidas. t$are: perfectivo estático de t$ai.
tancias mágicas (h Ω r ∞). sin. V. niya√ fnaiki t$a√: pë hishikou kë a t$are: colgaron sus chinchorros
cazar, satisfacer el deseo de comer carne [naiki unos cerca de otros. t$arei: lo que es antiguo y
t$a@, naiki t$ao]. fnini t$a@: matar (diálogos ce- habitual, lo que se reproduce siempre en for-
t$ã√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 434
t$
vb. trans. t t $ ë h @ m o u: disparar una flecha [t $ ë- vegetación. // sin. k a; V. hikari t$ëka
h@mopraa@: disparar una flecha unos después de
otros; t$ëh@motaa@, it.; t $ ë h @ m o t o u: decidir]. sin. t$ë k@
V. hakoko√, niya√ V. t$ë
t$
tar una punta de flecha de bambú (reparándo-
la si se dañó por un choque) [t$eekama@, dur., pl. naturales, animales o plantas) asociados a un ob-
obj.; t $ e e k e a k e i, perf., pl. obj.; t$eekekei, perf. del jeto o medio determinado. fhikari t$erimi: to-
inc.; t$eekepra@: ponerse a√]. 3 estado t t$eekea, do lo que vive o crece en los conucos. fmaa ma
perf. est. t $ e e k e w ë: estar corta (punta de flecha t $ e r i m i: hekura que habitan en las rocas. furihi
de bambú). sin. V. homoto√, hõnohõ√, horoto√, t$erimi: todo lo que vive o crece en la selva.
pookosi fyahi t$erimi: conjunto de miembros de comu-
nidades cercanas nacidas por fisión de un mismo
t$∫hi grupo local original. t $ e r i y o m a:miembro feme-
Volver papilla (por exceso de cocción). t$∫hi nino de una comunidad. mahekoto t$eriyoma a
t$∫hi: alimento masticado que se le da a un ni- hõã tokurayoma: parece que una mujer de Mahe-
ñito en el momento del destete. koto se fugó. V. √yoma // V. t$erimi, yahi t$erimi
t$erimi Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 438
t$erimi t$okut$a
V. t$eri Cuerda de chinchorro. Pl. t$okut$ak@. titi ha he-
kura pën@ t$oku t$ak@ pë yõm@praa@he, pë t$ë hushuu-
t$et$e√ he: por la noche los hekura sacuden las cuerdas
1 vb. intr. t t$et$ea@, inc.: volverse numeroso, del chinchorro, ellos (los) despiertan (a ustedes).
aumentar (en número) [t$et$eprou, term.; t $ e t $ e-
r a y o u,perf. del inc.]. 2 vb. trans. t t $ e t $ e a @: to- t$õm@
mar, recibir o dar un gran número de objetos Zool., picure; Dasyprocta variegata (Dasyprocti-
[t$et$ekei, perf.: dar un gran número; t$et$epei, dae). Se emplean sus incisivos para fabricar cin-
perf.: recibir un gran número; t$et$erei, perf.: to- celes y buriles. Su carne se come pero, en cier-
mar un gran número]. t$et$epra@: fabricar una tas regiones, está prohibida a los niños y adoles-
gran cantidad de. t$et$epou: poseer un gran centes de ambos sexos. t$õm@hewë: personaje
número de objetos determinados [t$et$emapou, de la mitología (lit.: cabeza de picure). t$õm@
caus. o fact.]. 3 estado t t$et$ea, perf. est. t$e- nak@: cincel o buril fabricado con un mango de
t $ e p r a w ë, disp. t$et$ewë: numeroso. pë t$ë pë madera y un incisivo de picure. V. shihena nak@
t$et$ewë yaro pit$a ha t$ë pë ohotaa ha yait$on@: t$õm@p@ na: los bienes de intercambio (duran-
como eran numerosos se atareaban abajo, en te un w a y a m o u). sin. m a t o h i, napëyoma t $ õm @r i-
el suelo; pë pë t$et$ea kë a kure: son numerosos. w ë: hekura masculino asociado al picure. t $ õm @-
sin. t e t e √; V. p a r a √, pruka riyoma: hekura femenino asociado al picure; per-
sonaje avaro y ladrón de la mitología. V. t $ õ m @ √
√t$o√
V. √t$e√ t$õm@√
1 sus. t t$õm@: ladrón. 2 vb. trans. t t$õm@ã@:
2. √t$o robar, hurtar (cuando no se hace habitualmen-
Clas. nom., expresa la longitud. Entra en la for- te) [t$õm@kei, perf.: robar un objeto para dárse-
mación del nombre de plantas trepadoras y lia- lo a alguien; t$õm@pei, perf.: recibir un objeto ro-
nas. Pl. t $ o k u. bado; t$õm@rei, perf.: robar algo para sí mismo].
kurat$a ya sik@ kararu t$õm@ã rë ayarek@r@he: acabo
t$õhõmi de hurtar matas de plátanos. t$õm@mou: robar
Zool., casiragua, rata espinosa; Proechimys ( E c h i- (de manera habitual) [t$õm@morãyou, perf.; t$õ-
midae). Roedor nocturno que vive a la orilla de m@praa@: robar varios objetos unos después de
las corrientes de agua, sus gritos se asemejan un otros; t$õm@taa@, it.: robar varias veces el mis-
poco a ladridos. No se consume. mo objeto]. V. t$õm@
t$ohut$ohumo√ t$õm@p@ na
vb. intr., onomatopeya t t$ohut$ohumou, it.: V. t$õm@
ruido producido por numerosas flechas dispa-
radas al caer en el suelo [t$ohut$ohumorayou, t$õm@ nak@
perf.]. t$ë ha niyaak@hen@, shereka kë pë k@ rë t$o- V. t$õm@
hut$ohumorurei: dispararon numerosas flechas y
se oyó el ruido que producían al caer. t$õm@ t$õm@ sihi
Bot., árbol (no id.).
t$õi
Zool., pájaro, Perico calzoncito; Pionites melano- t$õmorõ
cephala (Psittacidae). 1. Bot., árbol, guayacán; Tabebuia guayacan
(Bignoniaceae). Su madera es extremadamen-
t$õkõ te dura. Los Yãnomãm@ fabrican embarcaciones
1 sus. t t$õkõ: tos; flema asociada al resfriado con su corteza para bajar por las corrientes de
t$
o la tos. t$õkõriwë: ser sobrenatural asociado agua. 2. Nombre de la embarcación fabricada
a la tos. t$õkõriwë wama a huu tapra@? (way.): ¿son con la corteza de este árbol. t$õmorõ a rë au-
ustedes capaces de ver el desplazamiento del wei: especie de t $ õ m o r õ, su corteza es más clara
demonio de la tos? 2 estado t t$õkõp@: tener que la del anterior (lit.: el t$õmorõ que es blan-
tos, estar resfriado. ya t$õkõp@: tengo tos. 3 vb. co).
intr. t t$õkõmou: toser. t $ õ k õ p @ ã @, inc.: llegar
a tener tos, resfriarse [t$õkõp@prou, term.; t$õkõ- t$õmokoya
p@rayou, perf. del inc.]. sin. õt$õmo√; V. hushi- Zool., tuqueque (especie no id.). sin. temokoya
hi√ (hra).
t$oku t$õnina
V. √t$o V. tõnina
439 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ t$oropo
t$
del árbol. sin. V. t$oo t$oku (ampolla); hincharse, inflarse [t$oroha@, dur., pl.
obj.: varias ampollas; t$orohoama@, caus.; t $ o r o-
t$opoho√ h o k e i, perf.; t$orohomararei, perf. del caus., pl.
vb. intr. t t$opohoa@, inc.: acuclillarse para de- obj.; t$orohoprou, term.; t$orohorariyo, perf., pl.
fecar (ser humano, animal) [t $ o p o h a @, dur.; t$o- obj.]. mã≤ ≤n@ a t$ororoprariyoma: él se infló (por
pohopraa@: hacerlo unos tras otros; t$opohorayou, el agua que se había tomado). 2 estado t t $ o r o-
perf.]. sin. shi këyë√ h o a: tener una ampolla. t$orohowë: tener va-
rias ampollas. V. si t$ororo√, s h u w ë, t$ororo√
t$opokop@
1 estado t t$opokop@: carne que empieza a oler t$oropo
mal. 2 vb. intr. t t$opokop@a@, inc.: comenzar Zool., nombre genérico, se aplica a varios tipos
a oler mal, comenzar a podrirse (carne) [t$opo- de roedores como las ratas y los ratones.
441 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@
u u ∫t∫he√
u
Clas. nom. y vb., líquido, agua; corriente de agua; estado t u ∫t∫hemi: cauce de agua, arroyo, co-
miel. pë es el plural de todos aquellos lexemas rriente de agua poco importante y sin profun-
cuyo clasificador es u. mã≤ ≤ (≤ por asimilación didad. u ∫t∫hewë: no ser profundo (el nivel del
regresiva): agua; motoro u: gasolina (neol.); p a- agua). V. r e s i; ant. u õkõ√, u wapo
ta u: río; poko u: brazo de una corriente de agua,
afluente, arroyo, corriente de agua reducida; t a t e u friri√
kë u: compota de plátano; maat$a kë u: el río de vb. trans. t u fririã@: aspirar agua por la nariz,
las lluvias; pë u shaririopë ham@ proro kë a wãri ure- generalmente para sacarse de las narinas los
rou kõõimama: en un lugar donde el río era recto restos de alucinógeno después de una toma co-
la nutria se puso a nadar de nuevo a ras del agua; piosa.
kamiyë pei kë ya rukëoprohër@n@, ya u pë waapra@
t$arei (mit.): yo, yo me meto (en los huecos de los u hamo
árboles), es así como acostumbro comer miel; Agua profunda. u hamo kuopë ha: allí donde el
kamiyë pei u ha ya si wai ahi toprao hoowë: yo, yo agua es profunda. sin. u õki, u wapo; ant. u re-
me quedaré inmerso en la agradable frescura del s i.
agua; poko u ha a ha waroikun@, t$ë he wãri ha ho-
këtarën@, pei u ha he shëyëparema (mit.): él llegó u he (pei)
cerca de un río pequeño, recogió rápidamente la Fuente. Pl. pei u hek@. kootop@wei u hek@ ha t$õ-
cabeza y la arrojó al agua; hapa mã≤ ≤ pë kuono- m@riyoma kë a hõt$õprakekirioma (mit.): Mujer-
mi, hei para u rë kui, u pë kuonomi (mit.): en otros picure paró bruscamente (de correr) en las fuen-
tiempos no había agua, no había ríos; u pë rë ku- tes del río Kootop@wei.
r e ?: ¿hay miel? V. los numerosos lexemas com-
puestos con u: u ayara√, u hamo, u uhutu√, etc. uhe
Bot., bambú; Chusquea sp. (Poaceae). Antigua-
≤ mente se utilizaban trozos filosos de este bam-
Clas. nom., pelo; pluma corta o plumón; fibra. bú para cortar el pelo y hacer la tonsura.
Pl. ≤ k ≤, pei @k@ (hsh). shinari ≤k≤: fibras de algo-
dón; titiri ≤ pë rë tishishireiwei (mit.): él desplu- ≤hehe√
mó a Titiri (disparándole una dardo con una cer- V. haru uhehe√, m@ uhehe√
batana). V. horoi, mahe (pei); V. arap≤ri ≤si, kre-
po ≤hi, etc. u heru
Hondo (corriente de agua, extensión de agua).
≤ (pei) sin. V. u õkõ
Hueso, osamenta. Pl. pei ≤pë. V. pasho* ishi
uheya
√u Anzuelo. uheya ãsit$a: guaral, hilo de pesca.
Des. vb., marca del presente imperfectivo des- sin. ã s u e r o, ihia (hsh)
pués de una vocal posterior. urihi ham@ a huu:
está en la selva (lit.: él camina por la selva); a to- u heyõshi
k u u: está huyendo; a harou: se está curando. Vapor de agua.
u ayara ≤hi
1 estado t u ayara: estar un poco bajo (el ni- V. shinari ≤hi
vel del agua). 2 vb. intr. t u ayaraa@, inc.: vol-
verse un poco hondo, ya sea al subir o al bajar u hike√
(el nivel del agua) [u ayaraprou, term.]. V. u he- vb. trans. t u hikea@: sacar agua [u hikerei, perf.].
h e t e √, u õkõ√, u resi V. hike√
u hipi√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 442
u hipi√ u huyuku√
vb. trans. t u hipia@, inc.: sondear una madri- vb. intr. t u huyukua@, inc.: elevarse (el nivel
guera que se halla bajo el agua [u hipikei, perf.]. de agua en un recipiente) [u huyuka@, dur.1; u
V. hipi√ huyukuprou, term.; u huyukou, dur.2]. sin. u
õkõ√
u hora√
vb. trans. t u horaa@: soplar agua en las nari- u ka (pei)
ces de una persona que ha tomado una dosis Ribera, borde, orilla. pei u ka rë kure ha: al bor-
excesiva de alucinógeno para aliviarla, utilizan- de del agua. fu ka yakëa: sitio despejado en
do un canuto [u horapei, perf.]. V. hora√ la ribera, sitio donde la vegetación deja un es-
pacio libre. u ka rë yakërë ha ya kat@oma: yo atra-
√uhuro√ [+ mt] caba en un lugar donde la vegetación dejaba un
Des. vb. compuesta por el morfema √vhv√ y por espacio libre. fu noka wawëa: lugar despeja-
√ro√: hacer algo en el momento de llegar a la do de vegetación al borde del agua, lugar don-
vivienda. napë kë a wãri ishou kuhe, e t$ë kuhu- de se puede atracar fácilmente. u nokarë wawë-
r o m a: un extranjero acaba de matar a uno de los pohori ha ya kat@oma: yo atracaba en un lugar
nuestros, dijo ella al llegar. donde la vegetación era poco abundante. V. u
kasi ham@ (pei)
uhururup@
1 estado t u h u r u p @: ampolla, hinchazón blan- u ka horahora√
da llena de pus o de líquido seroso; ser blando, vb. intr. t u ka horahoramou: arremolinarse,
flexible. 2 vb. intr. t uhurup@a@, inc.: ablandar- hacer remolinos (el agua) [u ka horahoratou: po-
se, volverse flexible [uhurup@prou, term.]. sin. V. nerse a√]. V. u shimore√
ë p ë h ë √, u h u t i t i √, uhutu√; ant. V. ihu√, y@@
u kasi ha(m@) (pei)
uhutima (hsh) Al borde del agua.
1. Zool., especie de escorpión de gran tamaño
(no id.). 2. Personaje de la mitología, represen- u kasi heyari
ta a un excelente tirador, buen cazador y buen Orilla baja de una corriente de agua, orilla for-
guerrero. Uhutima alcanzó a Luna con su flecha mada con los sedimentos o la arena que la co-
en el momento en que éste estaba a punto de rriente acumula poco a poco. V. u ka (pei)
escapar detrás de las nubes. La sangre de Luna
se propagó sobre la tierra dando nacimiento a u katikatip@
los guerreros. sin. poko ayamawë; V. suhi, suhi- Fondo barroso que emerge del agua durante la
√rina estación seca. u katikatip@ rë rëpiyeti ha: en el lu-
gar donde el fondo barroso emerge por encima
uhutiti√ del agua.
1 vb. intr. t uhutitia@, inc.: ablandarse, suavi-
zarse, debilitarse, perder las fuerzas [uhutitiprou, ukë√
term.; uhutitirayou, perf. del inc.]. hekura rë pë 1 vb. intr. t ukëprou: desvestirse (neol.) [ukëo:
nin@ wa uhutua@ totihia: la comida de los hekura estar haciendo esto; ukëprama@, fact.]. 2 vb.
te hace perder las fuerzas. 2 vb. trans. t uhuti- trans. t u k ë a @, inc.: arrancar, sacar o agarrar ha-
t i a @, inc.: ablandar algo, hacer que algo que es lando; sacar un objeto del interior de un reci-
rígido se vuelva suave o flexible [uhutitikei, perf. piente [u k a @, dur., pl. obj.; ukëpra@: ponerse a√;
del inc.; u h u t i t i m a @, dur., pl. obj.; uhutitipra@: po- ukërarei, perf. del dur., pl. obj.; ukërei, perf. del
nerse a√]. 3 estado t uhutitia: estar suave o inc.]. “paushi kë a uka@ ta ha@taruhe shë!”, pata
blando localmente. u h u t i t i w ë: estar blando o t$ë pë kuma: “¡apúrense a sacar las plumas de
suave por completo; estar débil, sin fuerzas. sin. adorno (del estuche donde se encuentran)!”,
V. ëpëhë√, he pahakoko√, he yau√, uhururu√, u h u- dijeron los ancianos; pë nak@ prore ha ukërar@n@,
t u √; ant. V. i h u √, r o h o t $ o √, y@@ e t$ë hipëkema (mit.): él arrancó sus dientes flo-
jos tirando de ellos y se los dio; pei kë waku pa-
uhutu√ ta yãhi ha ukëron@, suwë kë k@p@ iha yãhi hipëkema
u koshi umorõ si
1 estado t u koshi: agua turbia, agua embarra- Nombre que se le da a los plátanos durante el
da. 2 vb. intr. t u koshia@, inc.: volverse turbia, wayamou. ya t$ë k@ umorõ si ta sheteka (way.): y
volverse barrosa (el agua) [u koshiprou, term.; u si yo sembrara plátanos dispersando las matas.
koshirayou, perf. del inc.] V. koshi
una
≤k≤ Clas. nom., entra en la formación de palabras
V. ≤ que designan plantas y animales. V. kori una,
korori una
uku√ (hsh)
V. iku√ ≤ namo
Punta de hueso para las flechas. pei ≤ namop@:
ukuku√ trozo de hueso destinado a la fabricación de
1 vb. trans. t u k u k u a @, inc.: quitar, deshacer, una punta de flecha. V. ãtãri ãhi, n a m o, u namo
arrancar, agarrar (hacerlo una vez halando hacia t$a√
sí con los dedos) [ukuka@, dur., pl. de actos: ha-
cer esto varias veces; ukukupra@: ponerse a√; u k u- ≤ namo t$a√
kurarei, perf. del dur.; u k u k u r e i, perf. del inc.]. k i- vb. trans. t ≤ namo t$aa@, inc.: tallar un frag-
ha yaa kë m@sh@k@ ukukupra@ ta ha@ro: vayan rá- mento de hueso para hacer una punta de flecha
pido a arrancar las hojas del techo (para impedir [≤ namo t$a@, dur., pl. obj.; ≤ namo t$akei, perf.:
que el fuego se propague). 2 estado t ukuka no, hacer esto para ofrecer; ≤ namo t$apra@: poner-
res.: algo que ha sido agarrado o arrancado de se a√; ≤ namo t$arei, perf.: hacer esto para uno
esa manera. sin. V. ukë√; V. kahu upë uku√ mismo]. V. ãtãri ãhi, n a m o, t $ a √, ≤ namo
≤k≤k≤√ unokai
vb. trans. t ≤k≤k≤ã@, inc.: aspirar por la nariz 1 sus. t u n o k a i: estado ritual de una mujer que
o por la boca, sorber, oler, olfatear (una vez) tiene su primera regla, y de un homicida (o de
[≤k≤kã@, dur., pl. de actos: hacer esto varias ve- alguien que ha participado en un homicidio); el
ces; ≤k≤k≤ãrãrei, perf. del dur.; ≤k≤k≤rei, perf. esposo de una mujer que tiene su primera re-
del inc. (una vez)]. fepena ≤k≤k≤ã@: aspirar gla también es unokai por contaminación. Este
droga por la nariz, mientras se la sostiene en la estado exige el cumplimiento de un rito com-
palma de la mano o con los dedos. epena wa rë plejo llamadou n o k a i m o u. 2 vb. intr. t u n o k a i-
≤k≤k≤ãrãreiwei, a no uhutip@ wãri ta shër@ (hsh): mou: ritual de aislamiento y purificación que
aspira alucinógeno (sosteniéndolo en la palma realizan las mujeres que tienen su primera regla
de la mano) y golpea sus no uhutip@. fni ≤k≤- (y sus esposos); estado ritual de aquellos que
kã@: oler, olfatear, husmear un olor. fsikari- han cometido un homicidio o participado en
yo ≤k≤k≤ã@: fumar un cigarrillo (neol.). él. Las mujeres son aisladas en un refugio hecho
de hojas, y no deben dejarse ver; los hombres
ukushi permanecen visibles, pero no pueden abando-
Zool., palabra genérica que designa varias es-
pecies de mosquitos (Diptera: culicidae). V. rëyë
nar la vivienda. Todos se someten a restriccio-
nes alimentarias que excluyen la carne. El con-
tacto con el agua está prohibido, y se la bebe a
u
u mamo tete√ través de un canuto para no tocarla con los
estado t u mamo tetea: agua estacionada, lugar dientes. También tienen prohibido rascarse con
donde el agua está inmóvil. te mamo teteopë ha las uñas, y para hacerlo deben usar un palito
mãrõhã k@ pata hõmoma (hsh): los peces bocones puntiagudo. Durante el transcurso de estos días
saltaron fuera de la superficie en un sitio don- las personas recluidas deben hablar en voz ba-
u õki Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 444
u potep@ u ra@√
estado t u potep@: agua estancada; agua de co- vb. intr. t u ra@a@: bajar de nivel (una corriente
lor oscuro. V. potep@ de agua). sin. u resi; ant. õkõ√; V. ra@√
445 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ usi
urere√
ururumo√
vb. intr. t ururumou: zumbar. sin. V. reãã√ u
vb. intr. t u r e r a @, inc.: nadar con ligereza por usi
debajo de la superficie del agua, desplazarse ba- 1. Clas. nom., forma parte del nombre de cier-
jo la superficie de algo; comenzar a brotar [u r e- tas plantas poco resistentes. V. araturi usi, kahu
rerayou, perf.; u r e r o u, dur.]. p∫∫ nahe mopë ure- u s i, purinama usi, etc. 2. Tierno, poco duro. h i-
ra@: el tabaco brota de la tierra. reretou: apare- pë ma usiwei, hipë y@@: esos árboles generalmen-
u si hererep@ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 446
te son blandos, pero en esta ocasión están du- que adquiere un color azul negruzco o violáceo
ros. sin. V. ãhusi, ë p ë h ë √; ant. hihu√, y@@ cuando madura) [u s h i i, dur.; ushiprou, term.;
ushirariyo, perf., pl. obj.; ushirayou, perf. del
u si hererep@ inc.]. 3 vb. trans. t u s h i a m a @: esperar a que un
1 estado t u si hererep@: agua que contiene fruto madure antes de recolectarlo. morã mapë
muchas partículas vegetales. 2 vb. intr. t u si niya ushiama@: él quiere esperar a que los frutos
hererep@a@, inc.: agua en la que se mezclan nu- morã estén maduros antes de arrancarlos. 4
merosas partículas vegetales [u si hererep@prou, sus. t ushipirimi: 1. Ñame de pulpa violácea. 2.
term.]. Nombre que se le da a veces al cambur mora-
do. ushipirimi mak@: variedad de seje que,
usuku√ cuando se la diluye en agua, proporciona una
V. he usuku√ bebida rojiza. sin. yãpihirim@ mak@ (hra) ushiu-
shi: azul, azulado; violeta (color). // sin. V.
u supraha√ u s h u h u √; V. e t e, i s h i, p o t e p @, wakë
estado t u suprahawë: corriente de agua situa-
da lejos del lugar del enunciado, corriente de ushi henak@
agua que se encuentra lejos de otra. ant. u yehia; Bot., planta cultivada (no id.). Planta mágica
V. supra√ (h Ω r ∞) que los hombres le lanzan, pulverizada, a
las mujeres mediante un capirotazo. Como con-
ususu√ secuencia, la piel de éstas se pone negra y fea.
vb. trans. t ususua@, inc.: sorber aspirando (la
carne de una espina de pescado, la médula de u shimonene√
un hueso, el jugo de la caña de azúcar, etc.) V. u shimore√
[ususa@, dur., pl. obj.; u s u s u a r a r e i, perf. del dur.;
u s u s u a r e i, perf. del inc.]. sin. V. wasusu√ u shimore√
vb. intr. t u shimoremou: hacer remolinos (el
usutu√ agua) [u shimoretou: ponerse a√, hacer esto por
1 vb. intr. t usutua@, inc.: amarrar corto, fijar, un momento].
colgar algo cerca del punto de amarre; acortar
una correa de transporte demasiado larga [u s u- ushipirimi mak@
t a @, dur., pl. obj.; usutukei, perf.; usutupra@: po- V. ushi
nerse a√]. ft$ë yehio usutuwë: la carga está
colgada demasiado alta (sobre la espalda). 2 e s- uship@
tado t usutua, perf. est. usutuwë: corta, poco V. ushi
amplia (atadura de la cual cuelga algo, correa de
transporte). sin. V. yëkëti√; ant. V. p r a y u k u √, p r e- uship@ hi
y u k u √, prihã√, yatuku√ Bot., árbol; Mabea sp. (Euphorbiaceae).
u shãkõkõ√ uship@ri
estado t u shãkõkõwë: corriente de agua sinuo- V. ni uship@ri
sa que forma muchos meandros. V. shãkõ√, sho-
k e √; sin. u shokeke√ ushishi
1 estado t ushishi: turbio (un líquido). El agua
u shãrãrãmo√ turbia en una corriente indica que un ser vivo
vb. intr. t u shararamou: hacer ruido al manar, acaba de pasar por allí. Los Yãnomãm@ siempre
murmurar, chapotear. examinan con atención esta señal, cuya anti-
güedad saben evaluar. ãsi, u ushishi kua ta m@:
1. ushi cuñado, observa el agua a ver si está turbia. 2
Clas. nom., ceniza. korori kë ushi pë t$ari: es una vb. intr. t ushishia@, inc.: enturbiarse, dejar de
cesta llena de cenizas de la corteza del árbol k o- ser límpido (un líquido) [ushisha@, dur.1; u s h i-
r o r i. V. korori ushi, yupu ushi shirayou, perf.; u s h i s h o u, dur.2].
u 2. ushi ushishim@
1 estado t ushi: 1. Azul, azul oscuro; violeta; Zool., designa a varias especies de aves peque-
negro. 2. Maduro (todo fruto que adquiere un ñas. V. sin. pishewë
tinte violáceo, azul o negruzco cuando madu-
ra). uship@: violáceo; oscuro, negro. pei wëyo- u shokeke√
mahik@ uship@ wat$oa: cejas oscuras y arqueadas. estado t u shokekewë: corriente de agua sinuo-
2 vb. intr. t ushia@, inc.: 1. Ponerse azul, ad- sa que forma muchos meandros. V. s h o k e √; sin.
quirir un tono violeta. 2. Madurar (todo fruto u shãkõkõ√
447 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ u wehe√
u wehe√
u
term.; u turerou, dur.2]. vb. intr. t u wehea@, inc.: evaporarse, desecar-
se [u weheama@, caus.: dejar evaporar por dis-
u thookoro√ tracción el agua de un alimento que se coci-
1 vb. intr. t u t$ookoroa@, inc.: laguna que se na; u weheo, dur.: estar evaporándose, desecán-
reduce cada vez más debido a la sequía [u t$oo- dose; u wehepei, perf.: evaporarse por completo
u wiriri√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 448
u
449 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@
wa
w
mió plátanos, se marearon. 3. Hacerse comer,
1. Pron. pers., 2da. pers. del sing.: tú. mã≤ wa dejarse comer. @ra kë iha ya wamou mai kë t$ë
u koa@: tú bebes agua; weti kë wa t$a@?: ¿tú qué (way.): no me dejaré comer por el jaguar; weti
haces?; puu kë wa him@apë: tú me mostrarás la t$ë rii wamopë?: ¿qué comeremos? (lit.: ¿qué se-
miel; yorofi wa si ha tiyëk@n@: tienes que trenzar rá comido?). 2 vb. trans. t wa@: comer, devo-
una cesta yorofi; hoya wa t$aa ayarei kuhe?: ¿al- rar [waamarei, fact de w a a r e i; waapra@, frec.; w a a-
canzaste a flechar la paloma? 2. A veces wa se r e i, perf., pl. obj.; wama@, fact.: decir que coman,
utiliza de manera impersonal, sobre todo cuan- hacer comer, permitir comer, dejar comer; w a-
do se trata de una frase interrogativa. Designa marei, perf. del fact.; w a r e i, perf.; w a t a a @, it.: co-
entonces a cualquier persona. wetin@ pei wa t$ë mer varias veces seguidas; watii, dur.: estar siem-
pë hora@ yaio ta t$awë?: ¿quién puede estar vi- pre comiendo]. kapirom@ ya pë wa@: como ñames;
niendo aquí a lanzarnos (lit. soplarnos) hechi- puu ya u pë waapra@ t$arei: tengo costumbre de
zos?; kiriri kë pë wayun@ wa t$ë hek@ kãi wãri ku- comer miel; na@ kë a ta wahe: coman flores n a @;
tariyoma (mit.): tuvo tanto miedo que le apare- @ran@ kë wa war@: el jaguar te comerá; hãshimo
cieron plumas en el cuerpo. V. p ë, w a r e, yare pë ta wap@r@: coman (ustedes dos) la gallineta;
@ran@ wamarek@ mori waapra@ kuhe: un jaguar es-
wã tuvo a punto de devorarnos; ya warei kë a ku-
1. Ruido, palabra, voz, llanto. kahë wa wã?: ¿es r o i: lo comí (no hace mucho tiempo); @ra kë iha
tu voz? (¿eres tú? ¿eres tú el que hace ese rui- wamarek@ niya wama@ hëo kupërahei: quieren ha-
do?); ëyëha a wã nohi kuohe!: de aquí es de don- cernos comer por el jaguar cuando se hayan ido
de provenía la voz; @ra kë a wã puhimanowei: cre- (= quieren matarnos). fepena wa@: acampar
yó que era el bufido de un jaguar; waika kë pën@ en la selva para cosechar yopo (literalmente:
wawa kë t$ë hena wã hapa tanomihe (mit.): en el comer alucinógeno). fmorõshi wa@: hacer el
pasado los Waika no conocían el croar de la ra- amor (cuando habla una mujer) (lit.: comer un
nita wawa hena; weti kë wa wã? ãrima pën@ a ha pene). fsuwë na wa@: hacer el amor (cuando
wãrihen@ (mit.): ¿qué dices? Preguntaron las co- habla un hombre). (lit.: comer la vagina de una
torras cabeciazules; suwë kë k@p@ wã he wakara@ mujer). fwa@ ehep@: comer a disgusto. fyãã
yaioma: las dos mujeres lloraron hasta que des- hena wa@: ir a acampar a la selva para cosechar
puntó el día. V. ã fwã heshihiwë: voces, rui- hojas para el techo de una vivienda (lit.: comer
dos, que se mezclan con otras voces u otros rui- hojas). kõmishi henak@ wa@he: duermen en la sel-
dos. fwã rahihou: hablar con voz temblorosa. va para cosechar hojas kõmishi. w a m o u: hacer
2. Clas. vb., asociado a todos los verbos que tie- el amor (ya sea que hable una mujer o un hom-
nen que ver con el sonido o la palabra. V. hõã, bre) [wamoma@, fact.: permitirle a alguien hacer
hõrã, n o w ã, wãno el amor, enviar a alguien a hacer el amor; w a m o-
marei, perf. del fact.; wamopraa@: hacer el amor
wa√ unos tras otros; wamorayou, perf.]. kë k@p@ wa-
1 vb. intr. o v.m. t w a o: comerse, comer algo mou: hacen el amor (ellos dos); riyëhëwë hepa-
que produce su propio organismo. kama shi wao: rohowë a suwë kuoma, kama kë iha nãrõriwë a wa-
se come sus excrementos (un niño pequeño); mou he haruma (mit.): la mujer era muy bella y
kakaran@ nat$e si pë wao: las gallinas se comen Rabipelado hizo el amor con ella durante la no-
la cáscara de sus huevos. w a m o u: 1. Ser comes- che. sin. kuwëmou (hsh), sirisirimo√, wãekewãe-
tible. shawakurim@ pë wamou: los frutos shawa- kemo√, yëriyërimo√ // V. i y a √, naiki* wa√, wausi
kurim@ son comestibles. 2. Cuando a wamou le
sigue un adjetivo, significa: tener tal o cual sa- wã ahete√
bor, comerse de tal o cual forma. t$ë wamou kre- 1 vb. intr. t wã ahetea@, inc.: acercarse (ruido,
tetiwë: es dulce; t$ë wamou hashitiwë: es harino- voz) [wã aheteprou, term.]. 2 vb. trans. t wã ahe-
so; kurat$ap@ wãri hapa wamou shi wãrio kë a no teama@: acercarse (haciendo ruido, hablando)
kupëreshi (mit.): la primera vez que la gente co- [wã ahetekei, perf.].
wããwãã Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 450
wahari
w
wahakemi 1 sus. t w a h a r i: brisa matutina, frescor que an-
V. wahakëwë tecede el despunte del día. t$ë wahari: está fres-
waharo Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 452
piensan es en hablar mal de los demás? 3. Dis- coman (ustedes dos) esto, luego aléjense. w a h ë-
pararle una flecha a una persona; atacar (way.) k@: pron. pers. dual, sujeto de un vb. trans. o
[wãhã wayoa@ kukei, perf.]. ãrimawë t$eri pata a intr., enfático: ustedes dos, tú y él. “kahë kë wa-
wai rë kui, a wãhã wayoa@ puhi topraotihehë: no hëk@n@ t$ë ta wapëpraap@“, mayep@rit$awë a no wã
se les ocurra ir a atacar al anciano que vive en t$amahe (mit.): “prueben, ustedes dos”, dijo Tu-
Arimawë. wãhã wayoama@: 1. Hablar mal de cán; weti kë wahëk@ t$a@?: ¿qué hacen ustedes
alguien, criticar a alguien [wãhã wayoamakei, (tú y él)?; weti ham@ wahëk@ huu?: ¿adónde van
perf.]. weti kë t$ë ha yare wãhã shirõ wayoama@: (tú y él)?; wafëk@ fa rofot$oan@, wafëk@ ni t$ao (hra):
por qué siempre se habla mal de mí. 2 . Pedirle a suban a los árboles con firmeza y cosechen fru-
alguien que cuente una historia [wãhã wayopra@: tos. kahë wahëk@: pron. pos. dual, tuyo y de
calumniar o denunciar a alguien, contar una his- él, de ustedes dos. V. kahë wahëk@; V. kahë wa-
toria (después de haberse mostrado reticente)]. m a k @, kë k@p@, k @ p @, p ë h ë k @, wahereki
wã hayu√ wã hëm@√
vb. trans. t wã hayua@: pasar delante de una vb. trans. t wã hëma@: informar, decirle a al-
persona y hablarle mientras uno continúa su guien donde se encuentra algo [wã hëm@kei,
camino, pasar por una vivienda y hablar así a perf.]. V. wã h@m@√; V. y@m@ra√
los que están adentro [wã hayukei, perf.; wã ha-
yupraa@: seguirse unos a otros hablando de esa wahe√
forma; wã hayuyou, rec.: hablarse unos a otros vb. intr. t wahea@: bajar bruscamente de un
al cruzarse]. V. hayu√ chinchorro. [w a h e t o u: decidir bajar bruscamen-
te de su chinchorro. (después de haberse queda-
wãhã yu√ do en él mucho tiempo)]. a wahetariyohër@ma:
vb. trans. t wãhã yua@: pronunciar el nombre de bajó bruscamente de su chinchorro y se puso en
una persona u objeto; asignar un nombre [w ã- camino. wahewahemou (hsh): moverse, sacu-
hã yuayou, rec.: nombrarse recíprocamente, por dirse (por estar mal amarrado). V. sin. wahehe
baladronada; wãhã yupou: designar a la perso-
na que se quiere enfrentar en un combate ritual; wã he hãyõ√
wãhã yupra@: atribuir un nombre (a una persona, vb. intr. t wã he hãyõã@: difundirse, divulgar-
un lugar)]. ma pë ãhã yua@ tëhë, m@rewakariwën@ se (información, palabras dichas) [wã he hãyõ-
hetu këk@ mamo horapema (mit.) (hsh): en el mo- prou: empezar a√; wã he hãyõrãyõu, perf.]. V. he
mento en que la tragavenado le asignaba nom- h ã y õ √; sin. wã piyëkë√
bres a las rocas, M@rewakariwë le lanzó un dar-
do envenenado al ojo. sin. V. si po√, wãhã si po√ wahehe√
vb. intr. t waheha@: caer y quedar enganchado
wahë en las ramas [wahehou, dur.]. waheheprou: 1.
w a h ë: pron. pers. dual, sujeto de un vb. trans.: Engancharse al caer (árbol), enredarse (con otro
ustedes dos, tú y él. wahë siempre va seguido
por un clasificador (numérico o nominal). wa-
hë t$oku he õkãã ha kõpan@: amarren (tú y él) la
árbol). 2. Bajar bruscamente de un chinchorro
[waheheprama@, caus.; waheherayou, perf.; w a h e-
hetou: bajar de un chinchorro (después de haber
w
cuerda de su chinchorro; ei rë wahë pë ha war@n@, estado mucho tiempo tendido en él)]. sin. w a-
a kõpei ha wahëk@ kasipraru: cuando él regrese, h e √; V. i t $ o √, ke√
wãhehe√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 454
wãhehe√ wahewahemo√
1 vb. intr. t wãhehãmou: alimento que se co- V. wãhehe√
me raspando con los dientes. 2 vb. trans. t w ã-
heheã@, inc.: raspar con los dientes la pulpa de wã he waho√
una fruta (para comerla) [wãhehã@, dur., pl. obj.; vb. intr. t wã he wahoa@: ruido o voz que se
wãheheãrei, perf.; wãhewãhemou: hacerlo rápida- hunde bajo tierra (mit.). V. he waho√
mente]. ihiru pën@ kareshi pë wãhehã@he: los ni-
ños comen la pulpa de los cucuritos raspándola wã he yati√
con los dientes. V. wãkeke√ 1 vb. intr. t wã he yatia@: no cambiar de opi-
nión, mantener su opinión, empecinarse en de-
wã hehe√ cir [wã he yatirayou, perf.]. pë ã he yatiatihë, ya
vb. intr. t wã heheprara@: expresar su despecho kuu rë a kure: no se empecinen en repetir eso,
o su impotencia diciendo: “he! he!”. ya t$ë pë wã es lo que digo. 2 estado t wã he yatiwë: no
feheprara@ ha, t$ë pë wët@prou ha mrakun@, ya pu- cambiar nunca de opinión. V. he yati; sin. wã he
fi weti ham@mou yaro (way.) (hra): por causa de prakëhë√
ellos (los bejucos), debido a que no se rompen,
expreso mi impotencia y me pregunto cómo wahi
hacer (si quiero rozar el monte para cultivar). V. 1 sus. t w a h i: mancha clara en la piel (proba-
he! he! blemente una micosis). 2 vb. intr. t wahip@a@,
inc.: aparecer, formarse (mancha clara en la
wã he prakëhë√ piel) [wahip@prou, term.; wahip@rayou, perf. del
1 vb. intr. t wã he prakëhëa@, inc. empecinar- inc.].
se en lo que uno dijo, no cambiar de opinión,
empeñarse en repetir [wã he prakëhërayou, perf.; wãhihi√
wã he prakëhou, frec.: hacerlo en forma habi- 1 vb. intr. t wãhihiã@: abollarse, llegar a tener
tual]. a wã no wasio ta poo, ai pë t$ë pë ã he pra- una marca cóncava (debido a un pliegue, un
këhou t$arei: diles que se callen, algunos de ellos golpe o por presión) [w ã h i h ã @, dur.1; wãhihikei,
se obstinan (en decir que van a ir a la guerra). perf.: una marca, localmente; wãhihiprou: varias
2 estado t wã he prakëhëwë: defecto del que marcas en varias partes; wãhihirariyo, perf., pl.
nunca cambia de opinión y siempre repite lo obj.; wãhihirayou, perf.: varias marcas; wãhihõu,
mismo. V. he prakëhë√; sin. wã he yati√ dur.2]. 2 vb. trans. t wãhihãma@: abollar, pro-
ducir una marca cóncava en la superficie de un
waherek@ objeto (al doblarlo, al golpearlo o al aplastarlo)
Pron. pers. dual, objeto: tú + otro (tú y él). k a- [wãhihikei, perf.: hacerlo en un lugar; wãhihi-
man@ waherek@ m@ramama: él es el que nos en- rei, perf.: hacerlo en varios lugares; wãhihipra-
gañó (a los dos); kama pën@ waherek@ shërema- ma@: hacerlo por inadvertencia]. 3 estado t wã-
h e: ellos son los que los golpearon (a ti y a él). hihiã: llevar una marca en un lugar. wãhihiwë:
V. wa llevar varias marcas en varios lugares. V. ã i k i √,
wãiki√, wãuku√
waheti√
1 vb. trans. t wahetia@, inc.: cortar con los wã hira√
dientes el extremo de algo [wahetikei: perf. del vb. trans. t wã hira@: enseñarle a hablar a un ni-
inc.: cortar de esa manera para regalar; waheti- ño pequeño, decirle cómo nombrar los objetos
m a @: cortar de esa manera en varios trozos; w a- [wa hirakei, perf.]. V. wãhã hira√, wã wë√
h e t i p e i, perf.: recibir algo cortado de esa forma;
w a h e t i p r a @: cortar así en dos; w a h e t i r a r e i, perf., wã hireke√
pl. obj.; wahetirei, perf.: cortar así para uno mis- vb. intr. t wã hirekeprou: ponerse súbitamen-
mo]. @ran@ hiima kë he wahetipra@ ha kuparun@ te muy fuerte (ruido) [wã hireketou: ponerse así
(mit.): el jaguar tronchó la cabeza del perro con por un momento, ser alternadamente fuerte y
los dientes; pei t$õrõt$õrõp@ kë t$ë wahetipra@ ha suave (ruido)]. V. hireke√; sin. V. i k ã r i, naki
kuparun@ (mit.): ella le cortó la tráquea (con los
dientes). 2 estado t wahetia: tener una extre- wã hiri√
midad amputada de ese modo. wahetima no: 1 vb. intr. t wã hiriãmou: escucharse, percibir-
haber sido cortado en varios pedazos con los se (ruido lejano). wã hirio: escucharse, hacerse
dientes. V. wahat$o√, wët@√ oír [wã hirimou, frec.]. hiima kë a mat$a waitou
w wã he tikë√
vb. intr. t wã he tikëa@: prolongar más de lo ne-
tëhë a taemahe, a wã hirio kõõmi ha: cuando se
calló el perro, lo buscaron porque no volvió a
ladrar; suwë pë iha a wã hirimotihë (way.): no le
cesario una reprimenda o una disputa [wã he hables a las mujeres (lit.: no te hagas oír por las
tikërayou, perf.]. V. he tikë√, h@ra√ mujeres) 2 vb. trans. t wã hiriã@: oír; escuchar;
455 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ wai
comprender (lo que se dice, un idioma extran- hõti ya kua waikia, a wã hõyãõwë kutihë: yo estoy
jero) [wã hiriãpra@: percibir un ruido lejano; wã como si no hubiera pasado nada, no crean que
hiriãrei, perf. de wã hirii; wã hirii: estar escu- amenazaré. sin. V. wã katiti√, wã warara√, wã
chando; wã hirio: haber escuchado; wã hirirei, w a w ë t o √; ant. wã hit$ë√
perf. de wã hiriã@]. ya wã hiriaimi: no entiendo
(o: no escucho); pë ã hirioma: te escuché; ya wã wahu√
hiria@ mohi: estoy harto de escuchar eso; r e f a r i- 1 vb. intr. t w a h u a @, inc.: mejorarse, comenzar
wë a wã hiria@ tëhë, nãrõriwë a kirirariyoma (mit.): a curarse [wahuprou, term.]. fwahuhu√: me-
Rabipelado tuvo miedo cuando escuchó a Tu- jorarse un poquito (mismas desinencias). 2 e s-
queque; ihiru a m@ã wã hiriremahe: ellos oyeron tado t w a h u w ë: andar mejor (cuando uno ha
los llantos del niño. fwã shi katehewë hiriã@: estado enfermo). sin. V. haro√, owëhë√; ant. V.
haber entendido bien, comprendido bien. V. h a r i r i, pë√
wã rukë√, y@m@ka ku√, y@m@ka ta√
wã hu√
wã hishiki vb. trans. t wã hua@: acceder a un pedido, acep-
1 vb. intr. t wã hishikã@: ruidos múltiples, vo- tar hacer el amor (mujer) [wã hurei, perf.]. topë
ces confusas (que se producen) [wã hishikiprou: kë k@ wët@tihë shoriwë kë wa wã hua@ ma rë maõhe:
esperar a que se produzcan; wã hishikirayou, no deshagas el collar para regalar las mostacillas
perf.; wã hishikitou: producirse por momentos]. puesto que no has respondido favorablemente
2 estado t wã hishiki: confusos, mezclados al pedido de mi cuñado (= si no le das a uno, no
(ruidos). puu pën@ pruka pë ã hishiki ha, no pata- le des al otro); “puu pë ã hua ta kõrõ” (mit.): “abe-
p@ pën@ puu pë ã nohi wãripoma (mit.): como las jas, contesten de nuevo mi llamado”. wã hua-
Mieles no paraban de hablar en todas las direc- m a @: decirle a alguien que responda, hacer acep-
ciones, a los antepasados no les gustaba su al- tar un pedido; provocar la respuesta de un pá-
boroto. V. hishiki jaro imitando su grito (para localizarlo); tomar
la iniciativa durante un diálogo ceremonial (y
wã hit$ë√ provocar la respuesta del interlocutor) [wã hu-
vb. intr. t wã hit$ëo: no decir francamente lo m a r e i, perf.]. @ra a wã humarema (mit.): provocó
que uno piensa [wa hit$ëkei, perf.]. V. h i t $ ë √; ant. la respuesta del jaguar. wã huamayou, rec.: res-
V. wã hõyã√, wã katiti√, wã warara√, wã wawëto√ ponderse, hablar uno a continuación del otro
durante un diálogo ceremonial. wã huo: res-
wã hit$õkõ√ ponder (a una pregunta, a un llamado); respon-
vb. intr. t wã hit$õkõprou, inc.: estar rodeado der favorablemente a un pedido [wã hurayou,
de ruidos, de voces [wã hit$õkã@, dur.]. V. hit$õkõ√ perf.]. matohi ya pë nakama ma kui, a wã huono-
m i: por más que le solicité bienes, no accedió a
wahi t$ot$o mi pedido; a wã huo ha@onomi, t$ë pomoma: no
Bot., árbol; Pourouma tomentosa (Cecropiaceae). se apresuró a responder, se calentó; pë t$ë pë ã
huomi kë: no responden (o: no lo quieren dar).
wã h@m@√
vb. trans. t wã h@m@ã@: advertir, informarle a al- wahuhu√
guien del lugar en donde se encuentra algo en V. wahu√
la selva (frutos, miel, etc.) [wã h@mã@: varios lu-
gares; wã h@m@kei, perf.]. a kõprou tëhë yare wã h@- wahuru (hsh)
m @ ã p ë: cuando vuelva me informará. sin. wã hë- V. wahari
m @; V. h @ m @, wa wë√, y@m@ra√
wã hut$ë√
waho vb. intr. t wã hut$ë@: lanzar un grito colectivo
Zool., pez, cuchillo; Gymnotus carapo (Gymno- en el momento en que se sufre un ataque [wã
tidae). hut$ërei, perf.]. V. m@ã hut$ë√
wã hõyã√ wai
vb. intr. t wã hõyã√ [+ neg.]: 1. Hablar franca- Diminutivo. morõ ahetea a wai hikõõma: un ca-
mente, no esconder lo que uno piensa. 2. E s t a r chicamo pequeño estaba atascado cerca de una
siempre profiriendo amenazas de muerte. [wa madriguera poco profunda; ihirup@ kë a wai: es
h õ y ã k e i, perf. (sentido 1); wã hõyãõkei, perf., pl. chiquitito; “awei!”, wãri puu nari rë pë wai kuu
suj. (sentido 1)]. ya wã hõyãõmi: digo franca-
mente lo que pienso; yãnomãm@ t$ë pë ã hõyããi-
mi: los Yãnomãm@ siempre están profiriendo
pëtaonomi (mit.): “¡sí!”, las abejitas no se conten-
taron con decir eso; wãisikirip@ kë t$ëka wai ha
proro kë a nohi mohõtuoprou yaioma (mit.): la nu-
w
amenazas; t$ë pë ã hõyãã@ maa kure: ellos no pro- tria acostumbraba a refugiarse (= a desaparecer)
fieren amenazas de muerte (contra ustedes); m o- en un huequito; oko ya pë wai ta hupahër@ sho:
wai√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 456
me voy a buscar cangrejos (son pequeños); õkã los Waika depende de la posición geográfica del
pë wahaturayoma: “ka@ wãisip@ wakë wai ta t$a- locutor. Esta palabra no constituye nunca una
k@he”, t$ë pë kuma: los brujos tuvieron frío y di- autodenominación; si a los Yãnomãm@ en el pa-
jeron: “prendan fuegos pequeños” (para no ha- sado se los llamó Waika, fue por ignorancia.
cerse notar). waika ya kutaen@, hei hi rë uprayahi, hi niya ha ya-
karopran@ (way.): como soy un Waika, ese árbol
wai√ que se alza allá, voy a abrirlo en dos; waika kë pë
vb. trans. t waii: negarse a aceptar un regalo, m@ yãmou ha kuparun@: los Waika remontaban el
un objeto, una parte de comida [wairei, perf.]. río; waika kë pën@ wawa kë t$ë hena wã hapa ta-
w a i o: 1. No lograr llevar una carga pesada. 2. nomihe (mit.): en el pasado los Waika no cono-
Rechazar comida (porque uno no la quiere co- cían el croar de la ranita wawa hena. V. shama-
mer). 3. Estar en la imposibilidad de participar t$ari 2. Nombre que se le da al coatí, o zorro
en un intercambio (porque uno llega demasia- guache, porque en los tiempos primigenios mu-
do tarde). V. mat$a wai√, puhi wai√ chos Waika se transformaron en coatíes, o zo-
rros guaches, después de haberse roto la nariz
waia√ comiendo frutos shosho. V. yarushe
vb. trans. t waiama@: 1. Empecinarse; perse-
guir. hiima kë a suhirina, shama kë pë waiama@ waika√
rë totihiowei: era un muy buen perro de caza y V. waiki√
perseguía a las dantas; suri kë pën@ waika pë nini
waiama@he (mit.): los ciempiés se empecinaban waika ãshi
en picar a los Waika. 2. Rehusar, prohibir (por 1. Bot., especie de cucurbitácea (no id.) con fru-
ej.: decirle a un niño que no coma una carne tos pequeños con los que se fabrican totumas.
que le está prohibida, decirle a alguien que no Provienen de la zona habitada por los Waika,
vuelva más, pedirle a alguien que se rehuse a es decir las regiones montañosas del norte. 2.
aceptar algo). 3. Elegir a su víctima (hombre, Nombre dado a la totuma. V. hishima, koa hesi,
animal predador). [waiamarei, perf.; waiapra@, shokatama ãshi
frec.]. weti t$ë ha hihu na pën@ yare mamisi pë no
hore waiapra@ ayao: ¿por qué será que las niguas waikana t$eri
vienen siempre a alojarse bajo los dedos de los Arcaísmo. Seres sobrenaturales asociados a la
pies?; peherek@ nohi waiapra@: nos dicen (a no- mañana y al crepúsculo. sin. V. h a r i k a r i, weyari
sotros dos) que no regresemos más; ya waiama-
r e m a: a él es a quien decidí matar; yamare niip@ waika shi (hsh)
waiamatihë: no estén siempre agarrando nues- Seres sobrenaturales. Se parecen a los “Blan-
tras presas de caza. nini* waia√ma@ cos”, poseen bienes y armas modernas, pero
suelen comportarse como Yãnomãm@. Pueden
waiha ser amistosos u hostiles, pero sólo aparecen de
1 loc. t waiha: más tarde, en otro momento. noche. Son mediadores y asumen esa contra-
waiha, shi harimotihë: más tarde, no estés apura- dicción: la existencia de dos culturas tan disími-
do; waiha, ya huu kõõ ha@owë: espera, volveré les como la de los Yãnomãm@ y la criolla. Has-
rápido; waiha, yono ya moku him@a@wë: más tar- ta ahora esa creencia, muy viva, cuyo origen es
de te mostraré el maíz; waiha, kamiyën@ kë ya relativamente reciente (de los años 1980), se
niyapra@ ta totihio: esperen un momento, yo soy mantuvo confinada al sur del Orinoco. Se dice
quien lo va a matar; “waiha, ya shi këyë@ par@o”, que fueron los Yãnomãm@ que inhalaron pore
a wãri horemou kutariyoma: “espera un momen- henak@ los que lograron ver a esos seres por pri-
to, primero voy a defecar”, dijo mintiendo. 2 mera vez.
vb. trans. t waihamou: decirle a alguien que es-
pere, decirle a alguien que haga algo más tarde. 1. waiki√
1 vb. intr. t waikio: quedarse tranquilo, callar-
waika se, calmarse. pë ta waikio: quédense tranquilos.
1. Para ciertos Yãnomãm@ los waika son otros sin. V. mat$a waiki√, yãn@k@√ w a i k a @: estar debi-
Yãnomãm@ ubicados más al norte o hacia el es- litado, enfermo o herido [waikou: estar muy en-
te. La oposición waika/shamat$ari compone el fermo, estar gravemente herido]. yare ta yehirë-
paisaje sociológico de los Yãnomãm@, unos es- hër@yo ya wãri waikou totihio kë a kuhe (mit.): llé-
tán ubicados al norte, y los otros al sur; cada vame en tu espalda, estoy gravemente herido.
matar, acabar con un ser vivo; terminar una ta- wãikõyã kosi
rea [waika@ kukei, perf.; waikama@, fact. (sentido Zool., avispa (no id.).
2)]. shawara k@n@ yare waika@: los demonios de
la enfermedad me debilitan (lit.: me acaban); 1. wãima si
hei tëhë, pei pëma a wãri waika@ totihio: ahora lo Bot., palma; Euterpe sp. (Arecaceae). Pl. wãima
vamos a matar en serio; a m@ niya wat$ëma@ ha sik@. Las hojas de las palmas se utilizan tradi-
totihion@, a niya waikama@ ha totiohion@ (mit.): cionalmente para bailar durante las fiestas. Las
tiene realmente la intención de hacerlo acabar, mujeres utilizan también los brotes nuevos ras-
tiene realmente la intención de hacerlo matar; gados para pasárselos por el lóbulo de las orejas.
kõã ãsho pë ha waikan@ a për@kema: se acostó des- En tiempos recientes los indígenas han comen-
pués de haber terminado de cortar leña; fimo kë zado a cortar su tronco en listones para sus
an@ a shërema, a waika@ shoaoma (hra): lo gol- construcciones. En ciertas comunidades trans-
peó con un garrote y lo mató inmediatamente. culturadas se comen los frutos.
waikiprou: abandonar definitivamente una ta-
rea antes de concluirla. w a i k i r e i, perf.: decirle 2. wãima si
a alguien que no vuelva a vivir más a su comu- Zool., pez, picúa; Boulengerella spp. (Ctenolucii-
nidad. w a i k i t o u: abandonar rápidamente, pero dae). Pl. wãima sipë; sin. yarusheesheem@
provisoriamente, un trabajo; ponerse varias ve-
ces a hacer una tarea, abandonándola rápida- waiparap@ (pei)
mente cada vez. sin. V. huhe√ Línea blanca del chácharo (p o s h e).
2. waiki√ waiporo
Verbo con función adverbial: ya; haber hecho, Chácharo. sin. p o s h e, tetetewë
haber terminado de. a huu waikio tëhë ya kõpe-
ma: él ya estaba en camino cuando llegué; t$ë wãisikirip@
m@ t@t@ hãrõkõwë waikiwë: ya es noche oscura; 1 estado t wãisikirip@: pequeño; poco abun-
sharaima aka si poa waikikema: la lagartija se ha- dante; un poco. wãisikirip@ kë t$ëka wai ha proro
bía ocultado (debajo de algo); pë hua waikira- kë a nohi mohõtuoprou yaioma (mit.): la nutria
y o m a: ya partieron; ai pë pruka kua waikia, wa- acostumbraba a refugiarse (= desaparecer) en un
mak@ kunomi: ustedes no se dijeron que ya había huequito. 2 vb. intr. t wãisikirip@a@, inc.: vol-
mucho; ai pën@ hãtõ kë nahi shikã rereama@ wai- verse poco abundante [wãisikirip@prou, term.]. 3
kiomahe: algunos ya habían colocado las pérti- vb. trans. t wãisikirip@ama@: hacer o preparar
gas de la parte baja del techo. una pequeña cantidad. wãisikirip@pra@: fabri-
car pequeño. sin. V. ihirup@, peherimi, wãisip@;
wãiki√ ant. V. p a t a, prewë, pruka
1 vb. intr. t wãikiã@, inc.: plisarse, arrugarse;
abollarse (en un lugar) [w ã i k ã @, dur.1; wãikikei, wãisip@
perf. del inc.; wãikiprou, term.: en varias partes; 1 estado t w ã i s i p @: pequeño; poco abundante;
wãikirariyo, perf., pl. obj.; wãikirayou, perf. del un poco; casi. @ra wãisip@ kë napë wai kupramoma
term.; w ã i k õ u, dur.2]. 2 vb. trans. t wãikãma@: (mit.): los dientes del jaguar eran pequeños;
abollar un objeto (en un solo lugar). [wãikikei, shereka wãisip@ kë a wai ha rahaka kë a wai hito-
perf.: abollar un objeto en un lugar; wãikipra- towë totihiwë: la flecha pequeña tenía una pun-
m a @: hacerlo en varias partes]. 3 estado t wãi- ta de bambú muy afilada; wãisip@ m@ ãmo ham@
kiã: estar plegado, arrugado; abollado (en un ya kuprou tëhë, yahetipa pruka pë rë kuawei ham@
lugar). wãikiprawë, pl. obj., disp. wãikiwë: ple- ha ya ikukema: cuando estuve casi en el centro
gado, arrugado; abollado (en varias partes o en (de la laguna) me acerqué a un lugar donde ha-
toda la superficie). a koroku wãikiwë: tiene las bía muchos tembladores; wãisip@ a wai hiima
nalgas arrugadas (ofensivo delante del intere- kuoma, prewë mai: el perro era pequeño, nada
sado). sin. V. ã i k i √, wahihi√, wãuku√ grande; pë t$ë m@ wãi wãisip@ ihehetou tëhë ãiwë
a wã hama: cuando empezó a hacerse un poco
wãikoshiem@ de día mi hermano mayor habló. wãisip@pra-
Zool., araña (no id.). Vive en un agujero cavado w ë, pl. obj., disp. 2 vb. intr. t wãisip@a@, inc:
en la tierra. V. haharamaema, wariom@ kohesi disminuir, achicarse, estrecharse [wãisip@prou,
term.; wãisip@rayou, perf. del inc.]. 3 vb. trans.
wãikõyã t wãisip@a@, inc.: volver pequeño, fabricar pe-
Zool., anaconda; Eunectus murinus (Boidae). Se
come. wãikõyãriwë: hekura, asociado al agua;
les ayuda a los chamanes a acercarse a las zo-
queño; dar o tomar en pequeña cantidad [w ã i-
sip@kei, perf.: dar una pequeña cantidad de algo;
wãisip@ma@, dur.; wãisip@pei, perf.: recibir una pe-
w
nas ardientes cuando están buscando a un pei queña cantidad de algo; wãisip@pra@: ponerse a√
m@ ãmo. (sentido 1); wãisip@rei, perf.: tomar una pequeña
wait$eri Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 458
wakëhe (hsh)
Tener calor. ya wakëhe: tengo calor. sin. yopra√
wãk@k@√
1 vb. intr. t wãk@k@ã@, inc.: cerrarse, ponerse
más estrecho (hueco, cavidad) [wãk@kã@, dur.1;
w
wakëwerimi wãk@k@prou, term.; wãk@k@rayou, perf.; wãk@kõu,
V. wakë dur.2]. wawa e hena kuprou shoarayoma, yëtu kë e
wã kõãma√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 460
wakoko√ wama
1 vb. trans. t wakokoa@, inc.: arrancar un pe- wama: pron. pers., 3ra. pers. del pl., ustedes
dazo de algo halando en un sentido con los (sujeto de un verbo trans.); el pron. pers. va
dientes, y en el otro con los dedos [wakoka@, siempre seguido por un clasificador numérico o
dur., pl. obj.: dividir en varios trozos de esa for- nominal. wama pë shëpë: ustedes los matarán;
ma; wakokokei, perf.: hacerlo para regalar; wako- wama t$ë pë wãri niyaa@ ma rë ma t$arei: ustedes
kopra@: partir en dos de esa forma; wakokopei, nunca matan; weti kë wama t$ë rii t$apë wama
perf.: recibir algo dividido de esa forma; w a k o- k@ rii tuyë@ (mit.): ¿qué es lo que intentan hacer
k o r a r e i, perf., pl. obj.; wakokorei, perf.: hacerlo para golpear en esa roca?; wapu wama pë t$a@ kõõ
para uno mismo]. tëpëriyoma a tiwaroa shoarayo- ayaonomi?: ¿prepararon ustedes de nuevo frutos
ma, y@p@ rë hik@ wakokoa ha shoar@n@ (mit.): Mu- wapu por su lado? wamak@: pron. pers., 3ra.
jer-hormiguero se puso a dar vueltas en torno pers. del pl.: ustedes (sujeto de un vb. intr.). wa-
a la plaza central y a arrancar la corteza de los mak@ paushimoã ta haikir@hawë?: ¿todos termina-
arbustos de la menstruación. 1 estado t wako- ron de pintarse?; ai pë pruka kua waikia, wamak@
ka no, result.: objeto dividido de esa forma en kunomi: ¿no pensaron que ya había muchos?;
varios trozos. wakokoa: objeto al que se le ha wamak@ mota@ totihiopë: ustedes realmente se van
extraído un pedazo de la manera indicada. V. a cansar; miha heãhãtu kë pë praa kurarei, wamak@
he wakoko√, si wakoko√ ahetou mai (mit.): allá hay terrenos movedizos,
no se acerquen. wamare: pron. pers. objeto,
wakokoam@ 1ra. pers. del pl., nosotros. wamare ta kõrëyõ!:
Zool., ave (no id.). ¡vengan a buscarnos!; ai pëwë, wamare shëpra@ ti-
koa kë a kure: epa, ustedes, lamentablemente me
wãkõm@ (hra) están golpeando; wamak@ sherekap@ wãri naka
V. sipo koropirimi pao ha wãritirarun@, pei kë wamare a prakei (hsh):
ustedes son incapaces de colocar correctamen-
wakopo te la pieza de madera que sirve para armar sus
Miel producida por la abeja wakopo na. wako- arcos, así que vengan a matarnos. sin. wamare
po na: abeja (no id.). Se aloja en los huecos de a (hsh), yamare wamarek@: pron. pers. objeto,
los árboles; estas abejas son tan agresivas que 1ra. pers. del pl., nosotros. @ran@ wamarek@ mori
la miel no se cosecha. Pl. wakopo nak@ waapra@ kuhe: un jaguar estuvo a punto de de-
vorarnos; poriporimap@wei t$eri pën@ wamarek@ na-
wãkõwãkõma t$ot$o pëma@ heparoomahe: los de Poriporimap@wei nos
Bot., planta trepadora; Ipomoea squamosa ( C o n- detestaron mucho. V. kahë wamak@, yama
volvulaceae).
wã mahan@n@√
wakrëp@ (pei) (hra) V. wã manashi
Anat., bazo. sin. pei hurep@
wã maihi√
waku (pei) vb. trans. t wã maihã@: decirle a los demás que
Anat., muslo. Pl. pei wakuku (los dos muslos). rechacen una invitación (a una fiesta, a una ce-
pei waku kõi: pelo del muslo. pei waku si: remonia). shoriwë weti t$ë ha pë rii a maihã@ ma
piel del muslo. pei wãk≤ ≤: fémur. f waku yaio? (way.): cuñado, ¿por cuál motivo les diría
ayatou: levantar la pata de atrás doblándola que no hay que ir a la fiesta?
(perro orinando). hiima pë waku ayatou pë niaa-
si këyë@ tëhë: los perros levantan la pata al ori- wamak@
wã manashi
r a k e i, perf.; waku yaratou: un momento]. V. wã- 1 estado t wã manashi: ser muy débil (ruido,
kumi voz). 2 vb. intr. t wã manashiaa@, inc.: dismi-
461 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ wã no hu√
wãmorã wãno
Miel producida por la abeja wãmorã na. Es dul- 1 sus. t wãno: 1. Noticia, información; habla-
ce. wãmorã na: abeja (no id.). Se aloja en los duría, chisme. wã t$ë kahik@ eemou tapraimi ha
huecos de los árboles. Pl. wãmorã nak@. totihii, wãno kë pë hiriãpra@ ha: ¿no ves que me
callo debido a los chismes que uno no cesa de
wamore√ escuchar?; wãri wãno t$ë pë wãri rukëmatihë, ya
v.m. t wãmoreã@: limpiarse los dientes con la kuaprarou totihio kë a t$arei: no paro de decir que
lengua [wãmoretou: ponerse a√, hacerlo un mo- tienen que dejar de andar llevando chismes;
mento]. V. nak@ hishã√, nak@ tit$ë√ wãno wa pë wã ha hirin@, peheti t$ë pë ã tao puhi
kutihë: cuando escuches habladurías no vayas
wãna (hsh) (hra) a creer que es verdad. 2. En términos más ge-
1. Bot., especie de bambú (no id.). 2. Carcaj o nerales wano puede referirse a algo que deja
punta de flecha fabricados con ese bambú. huella. V. wãno ka w ã n o w ã n o: tontería, ha-
bladuría. pë he mori warou rë ma kui, wãnowã-
wã nakë√ (hsh) no rë k@ ha ya humap@ rëa rë kure (way.): hubie-
V. wã nakrë√ ra querido visitarlos, pero los chismes me di-
suadieron (lit.: los chismes me hicieron dar
wã nakrë√ vuelta la espalda). 2 vb. trans. t wãnomou:
1 vb. intr., irregular t wã nakrëa@, inc.: am- repetir lo que se escuchó (con frecuencia y de-
plificarse (ruido, voz). [wã nakëma@, caus. del formándolo de manera tendenciosa) [w ã n o-
inc.; wã nakëprama@, caus. del term.; wã nakë- p r a a @, it. (en el mismo sitio); wãnomorayou, perf.;
prou, term.; wã nakrërayou, perf.; wã nakrëtou: wãnotaa@, it. (de un lugar a otro)]. V. h o r e, w ã ã-
ser fuerte por momentos, ser alternadamente wãã
fuerte y débil (ruido)]. 2 estado t wã naki: rui-
do o voz fuerte y aguda. V. n a k i, nakë√ wãno hirimo√
wãno hirimou: ir con chismes [wãno hirimora-
wã naki
V. wã nakrë√
y o u, perf.].
wã no hu√
w
wã nakri 1 vb. intr. t wã no huo: defenderse (hablando)
V. wã nakrë√ [wã no hurayou, perf.]. 2 vb. trans. t wã no hua@:
wã no hushu√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 462
wã no pre√ wã no wahë√
1 vb. intr. t wã no preo: estar desilusionado, vb. trans. t wã no wahëo: desearle una desgra-
estar decepcionado (debido a una negativa en cia a alguien.
relación a un bien que uno solicita) [wãno pe-
prou: ponerse a sentir decepción (después de wã no wasi√
una negativa)]. 2 vb. trans. t wã no peprama@, vb. trans. t wã no wasio: prohibirle a alguien
caus.: producirle decepción a alguien (al negar- hacer algo. huritihehë, huritihehë, kiha ya wã no
wao wã parurip@
wao hi: bot., planta cultivada, amaranto; Celo- 1 estado t wã parurip@: tener la voz que está
sia argentea (Amaranthaceae). Las mujeres se cambiando (adolescente). 2 vb. intr. t wã pa-
ponen sus flores rojo vivo en el lóbulo de las rurip@a@, inc.: tener la voz comenzando a cam-
orejas. biar [wã parurip@prou, term.]. V. wã peherã
wãõ wã pawë√
Cinturón masculino. Es el cordel de algodón vb. intr. t wã pawëa@, inc.: ruido lejano que
amarrado alrededor de la cintura y al que se le proviene de adentro de un hueco [wã pawëprou,
ata por delante el prepucio. A veces se tiñe con term.]. sin. wã taro√
onoto, o se decora con dibujos violeta. V. s h i n a-
ri ≤k≤ wapë√
vb. trans. t wapëa@, inc.: 1. Probar, intentar,
wã oke√ osar. 2. Experimentar, probar, degustar. 3. Com-
1 vb. intr. t wã okei: hablar calmadamente parar, medir [wapa@, dur., pl. actos; wapa@ ku-
(después de haberse encolerizado) [wã okema@, k e i, perf.; wapëpra@: ponerse a√; wapëtaa@, it.].
caus.: calmar a alguien que está encolerizado; ya t$ë ta wapa: voy a probar; ya ta wapëprao sho:
wã okeoprou: ponerse por fin a hablar calmada- voy a probar inmediatamente. f hute wapa@
mente; wã okerayou, perf.]. 2 estado t wã oke- (neol.): pesar. wapayou, rec.: medirse, enfren-
wë: no estar encolerizado, hablar con calma. wã tarse con palos o garrotes [wapayorayou, perf.].
oketiwë kë a kua totihia kure: no está encoleriza- “yamak@ ta wapayo”, wamak@ hõã ma ta kuu ta-
do (está en calma). n@?: “vamos a enfrentarnos con palos”, ¿eso es
lo que ustedes dijeron?; pëhëk@ ta wapayo: pe-
wãõkõ√ leémonos con palos (los dos). V. im@k@ wapëo
V. wãuku√
wã pë√
wapa√ vb. intr. t wã pëaa@: volverse paulatinamente
vb. trans. t w a p a @: probar; degustar. shamari- audible [wã pëprou: volverse audible, discerni-
wë kahu u sik@ rohot$e wapa@ par@oma (mit.): Dan- ble; wã pëtou: hacerse oír de pronto]. V. pë√
ta probó primero la solidez de los yagrumos;
mihi wakë t$ë k@ rë kui, t$ë k@ ta hiprao, ya t$ë k@ wapëkë√
ta wapa: dame de esos plátanos maduros, para vb. trans. t wapëkëa@, inc.: prohibir; decirle a
que los pruebe; rehariwë iha hΩr∞ ya k@ ta wapa@
par@o sho: primero voy a probar la calidad del
producto maléfico con Tuqueque. w a p a y o, rec.:
alguien que no participe en un combate o una
guerra (decirlo una vez) [wapëka@, dur.: decirlo
varias veces; w a p ë k ë k e i, perf.: decirlo en un lu-
w
combatirse, enfrentarse. a napë ta shim@pra, ya- gar determinado; wapëkëpou: mantener una pro-
fëk@ ta wapayo (hra): dile pronto que venga pa- hibición; w a p ë k ë r e i, perf. del inc.]. pë niya wa-
wã pëyë√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 464
pëkëpou totihia kure: tienen el firme propósito de preparación. Primero se cocinan mucho tiempo
prohibirle participar en la guerra. sin. V. wasi en agua, luego se cortan en tajadas finas (en el
pasado este trabajo se realizaba con el borde fi-
wã pëyë√ loso de una caparazón de tortuga), éstas se po-
vb. intr. t wã pëyëprayou, rec.: disputarse. pë nen a remojar en agua corriente durante varios
wã ma pëyëprayohorayou tëhë, yama pë wã hirima: días, frotándolas luego contra el borde de una
los escuchamos disputarse (río arriba). sin. V. cesta. El wapu esta bien cuando deja de estar
wã t$a√ amargo y está m@h@tatiwë. Pl. wapu kë k@. wapu
hu: sin. de w a p u. Pl. wapu hupë. wapu hu nak@:
wã peherã flores del árbol wapu kohi. wapu kohi: bot., ár-
1 estado t wã peherã: tener la voz que está bol; Clathrotropis macrocarpa (Leg., Fabaceae).
cambiando (adolescente); tener la voz ronca wapu kosi: cáscara del fruto. V. wapu hike√, wa-
(por haber gritado demasiado o luego de haber pu h@r@k@√
participado en un diálogo ceremonial). 2 vb.
intr. t wã peherãã@, inc.: tener la voz que co- wapu hike√
mienza a cambiar; ponerse ronco [wã peherã- vb. trans. t wapu hikea@, inc.: cortar en taja-
p r o u, term.]. V. wã parurip@ das el fruto wapu después de haberlo cocido mu-
cho tiempo en agua, y antes de ponerlo a remo-
wã piyëkë√ jar en agua corriente [wapu hikema@, dur., pl.
vb. intr. t wã piyëka@: 1. Repetir la misma in- obj.; wapu hikerei, perf.]. V. wapu
formación en distintos lugares [wã piyëkou: re-
petir varias veces lo mismo de un lugar a otro, wã puhi yopri
difundirse de un lugar a otro). weti pei t$ë ha wa V. wã ha@ puhi yopra√
wã piyëkou t$awë?: ¿por que razón hablas des-
plazándote?; yãnoãm@ t$ë pë ã nohi ma rë kuo- wapu h@r@k@√
wei, t$ë pë ã nohi kuaa@ ma rë piyëkou shirõã@wei: vb. trans. t wapu h@r@k@ã@, inc.: frotar tajadas
lo que la gente dice se repite siempre de un lu- de fruto w a p u contra el fondo de una cesta s h o-
gar a otro. 2. Pasar de un tema a otro de mane- te después de haberlas remojado muchos días
ra desordenada y confusa [wã piyëkërayou, perf.; en agua para que suelten el veneno [wapu h@r@-
wã piyëkou, dur.]. V. piyëkë√ kã@, dur.; wapu h@r@k@kei, perf.]. V. wapu
w wapu
w a p u: fruto del árbol wapu kohi; alimento pre-
do t w a p u r e a: estar parcialmente enrollado, es-
tar enrollado en el borde; wapurema no, result.:
haber sido totalmente arrollado. w a p u r e w ë: es-
parado con este fruto. Estos frutos son veneno- tar totalmente arrollado. V. kasi wapure√, mo si-
sos, se les elimina el veneno mediante una larga si wapure√, shãkõ√
465 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ wãrãshãã kë k@
warama si
ra sip@prou, term.; wara sip@rayou, perf. del inc.].
wãrãshãã kë k@
w
Cesta de tejido apretado fabricada con el beju- Zool., serpiente, tigra cazadora; Spilotes pulla-
co masimasi. tus (Colubridae).
warawaramo√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 466
warëshë√
bot., árbol (no id.). Pl. wãremashi pë. wãrema-
shi si: corteza del árbol, suave y flexible, sir-
ve para fabricar correas para transportar a los
1 vb. intr. t warëshëa@, inc.: ahuecarse, rajar- bebés. V. ahena* kerayoma // sin. w a r a m a s h i
se en un lugar (curiara que se está abriendo con (hsh).
467 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ wãri mafi
2. wãri√
wãrikoshiom@
Zool., araña; Pachylomerus sp. Se come. w
1 v.m. t w ã r i m o u: dañarse, perderse [wãrimo- wãri mafi (hra)
m a @, caus.: dejar perder, dejar dañar; wãrimora- V. wari mahi
wari mahe Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 468
wãrishana√ waro
sea viejo y apenas pueda caminar...).
1 vb. intr. t wãrishanaa@, inc.: volverse her- waro kë k@: zool., serpiente venenosa, mapana-
moso, espléndido [wãrishana@, dur.; warishana- re; Bothrops sp. (Viperidae). Se la suele encon-
469 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ warosho√
trar de noche, en los árboles; los indígenas le te- parentesco, 3ra. pers. del pos., su esposo. sin.
men. Pl. waro pë. w a r o r i w ë: ser sobrenatural de h e ã r õ √, wãhãma√ (hsh)
la clase yai t$ë, asociado a la serpiente. Vive cer-
ca del demonio Sol (m o t $ o k a r i w ë), tiene la boca waro heã
pelada por el calor horrendo del mundo en que Zool., ave; Galbula sp. (Galbulidae) (lit.: señal
se encuentra. Es temible para los hombres. sonora de la serpiente w a r o, mapanare). sin. w a-
yupuhuram@
waro√
1 vb. intr. t w a r o a @, inc.: unirse a otra comu- waroko
nidad para vivir con ella [warou, dur.]. ei yãno- estado t w a r o k o: objeto en fabricación, objeto
mãm@ t$ë pë warou ha t$ë pë ã: ese ruido nos in- que todavía no está terminado (especialmente
dica que unos Yãnomãm@ se están uniendo pa- flecha). ei shereka kë k@ waroko: estas flechas es-
ra vivir con nosotros. w a r o o: llegar a un lugar tán en fabricación.
determinado; reunirse con, alcanzar [warokei,
perf.; w a r o t a a @, it.: alcanzar varias veces a perso- warokoshi
nas y dejar cada vez que vuelvan a alejarse]. p o- 1 estado t warokoshi: 1. Deshilachado (cuer-
repore kë pë rë hirapiyei ham@ yãnomãm@ t$aama- da, mecate, tejido). 2. Estar manchado de tierra.
mo no tute kë t$ë a warokema (mit.): un chamán 3. No tener pericarpio (al hablar de los frutos
recientemente iniciado llegó al país en donde eteweshi), haber perdido su cáscara, su envoltu-
viven las almas; osheri pë he horoi kãi uprahaopë ra (fruto); haber perdido la piel. mo warokoshi
ha t$ë waroa rë ayakeiwei (mit.): él llegó solo al m@ tikukuoma: las cáscaras de los frutos sin piel
lugar donde estaban las termitas aladas cuyas estaban esparcidas por el suelo. 2 vb. intr. t
cabezas estaban recubiertas de plumón blanco; warokoshia@, inc.: 1. Deshilacharse. 2. Perder
ãyãkõrãriwë rasha si pë ham@ kë k@p@ warokema su envoltura (fruto); perder la piel. [w a r o k o s h i-
(mit.): ellos llegaron al lugar en donde se encon- prou, term.]. V. hetoshi, waruhu√
traban los pijiguaos de Arrendajo; shosho mo hi-
raopë ha suwë pë warokema: las mujeres llegaron warora
al lugar en donde los frutos shosho estaban es- Zool. caracol (no id.). Los Yãnomãm@ lo consi-
parcidos por el suelo. 2 vb. trans. t waroama@: deran un animal repugnante, se niegan a tocar-
1. Decirle a una persona que se una a las demás. lo y por supuesto no lo comen. Por cierto, es ra-
2. Permitirle a alguien que lo alcance (caminan- ro encontrarlo. Pl. warora pë
do lentamente o deteniéndose) [waromakei,
perf.]. he waro√ waroro√
1 vb. intr. t waroroa@: deslizarse a lo largo de;
wãrõ descender de un árbol dejándose deslizar por
sus. t w ã r õ: macho, hombre. e naha t$ë k@p@ kuo el tronco [warora@, dur.1; warororayou, perf. del
no kupëreshi, e naha wãrõ t$ë k@p@ shirõ (mit.): no inc.; warorou, dur.2]. mayep@rit$awë kë a waroroa-
eran más que dos y eran hombres; ei pë suwëp@ prarou ha kuparun@, a ha torereapraron@ (mit.): Des-
kë e, pë t$ëë kë e, ei wãrõ kë a wãri: estaban su es- pués de haberse montado al tronco, Tucán se
posa, su hija y él, el hombre; yaro kë pë rii wai- dejó deslizar para bajar; rehariwë kë a waroroprou
t$erimou mãõ tëhë, wãrõ kë pë rii yãmi par@@: cuan- tëhë, a ãyõriprou tëhë, pei rë õrãmisi ham@ e masi
do no hay fieras agresivas (que temer), los hom- mãiã rë nokamareiwei (mit.): en el momento en
bres caminan a la cabeza solos (= cuando no que Tuqueque se dejó deslizar y pasó del otro
hay enemigos que temer los hombres caminan lado del tronco, le lanzó un dardo envenena-
a la cabeza solos). wãrõ pata: anciano. fwãrõ do que le rozó la garganta. fhere warora@: cho-
pata a: árbol de la especie shik@ cuya corteza rrear (agua). fim@k@ warora@: hacer deslizar la
no se puede extraer porque está muy adherida mano o los dedos a lo largo de algo. fw a r o r o-
al tronco. sin. heãrõ√, wãhãma√ (hsh); V. hetu t$ehër@@: bajar de un árbol dejándose deslizar
m@si wãrõ pata, prowëhë√, r o h o t $ e, wãrõ√; ant. V. rápidamente por el tronco. 2 vb. trans. t w a r o-
s u w ë, suwë pata roa@: 1. Amarrar el penacho de una flecha sin
apretar bien el hilo. 2. Hacer deslizar el nudo de
wãrõ√ una atadura sin deshacerlo [warorokei, perf.
Término de parentesco: esposo. w ã r õ y ë: térmi- (sentido 1); waroropei, perf. (sentido 2)]. V. i t $ o √,
no de parentesco, 1ra. pers. del pos., mi espo- yõ√
so. Término clasificatorio, designa al hijo del
hermano de la madre, el esposo de la hermana
u otro pariente del mismo orden en la clasifi-
cación de parentesco, pero de parentesco más
warosho√
1 vb. intr. t waroshoa@, inc.: ser cada vez me-
nos visible en la oscuridad [w a r o s h a @, dur.1; w a-
w
lejano. wãrõhë: término de parentesco, 2da. roshoprou, term.; waroshorariyo, perf., pl. obj.;
pers. del pos., tu esposo. pë wãrõp@: término de waroshorayou, perf. del inc.; waroshou, dur.2]. 2
waruhu√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 470
estado t waroshoa, perf. est.: ser apenas per- biera gustado ir a ver la casa (de los enemigos),
ceptible en la oscuridad. pei inaha t$ë wai wa- pero lamentablemente me lo prohibieron; ya pë
roshoo tëhë pëmak@ yakër@hër@, yamak@ ha kun@ mori shëma, ware a wasimahe (hsh): los hubiera
(hsh): “ahora que las cosas son apenas percep- matado, pero me lo prohibieron. sin. V. wapëkë√
tibles (en la oscuridad), vamos a perdernos”,
decimos. ant. V. wawëto 2. wasi√
vb. trans. t w a s i a @: tomar un resto de comida
waruhu√ con la punta de los dedos y llevárselo a la boca
1 vb. intr. t waruhua@, inc.: 1. Gastarse por la [w a s i a r e i, perf.]. V. i y a √, wa√, waruku√
fricción (atadura). 2. Pulverizarse, desmoronar-
se (tierra) [waruha@, dur.1; waruhama@, caus.; w a- wasihi√
ruhou, dur.2; waruhuprou, term.; waruhurayou, V. he wasihi√
perf. del inc.]. prowëhëwë kë ya t$ot$o pë motore-
wë t$apou t$arei, t$ë pë kãi waruhou si ihehewë: wã si wai√ (hra)
tengo costumbre de enrollarme un bejuco bas- vb. intr. t wã si waiprou: callarse, volverse si-
tante grueso (alrededor de los tobillos) porque lenciosos; cesar (ruido) [wã si waitou: cesar por
por lo general se desgastan rápido (al subir o ba- momentos (voz, ruido)]. sin. mat$a wai√
jar de una palma). 2 estado t w a r u h u a: estar
un poco desgastado, o parcialmente desgasta- wasusu√
do, por la fricción. waruhuwë: estar totalmen- 1 vb. intr. t wasusamou: lo que puede ser in-
te desgastado. sin. V. hashishi√, hushishi√, h e t o- gerido por succión. 2 vb. trans. t wasusua@,
s h i, warokoshi inc.: chupar aspirando (como se chupa la caña
de azúcar o la médula de un hueso) [wasusa@,
wã rukë√ dur.: hacerlo varias veces; wasusuarei, perf.].
vb. trans. t wã rukë@: detectar un ruido muy sua-
ve [wã rukërayou, perf.]. V. r u k ë √; sin. V. wã hiri√ wãshãema
Zool., felino grande (no id.).
waruku√
1 v.m. t warukuo en fkahik@ warukuo: dibu- wãshãmonama hi
jarse una línea gruesa alrededor de la boca, y Bot., árbol, patagrulla; Amphirrhox longifolia
desde la prolongación de la comisura de los la- (Violaceae).
bios, atravesando las mejillas, hasta las orejas.
kahik@ pë wãri ∞yΩ warukumoma: la sangre le pin- washë
tarrajeaba la boca. V. kahik@ waruku√ 2 vb. 1 sus. t washë: 1. Vampiro, especie grande de
trans. t warukua@: 1. Colocar comida en la pal- murciélago. 2. Probablemente leishmaniasis.
ma de la mano y llevársela a la boca; comer de Esta afección se manifiesta por llagas que apa-
esa manera. 2. Pintarle una línea gruesa alre- recen de manera espontánea, algo así como si la
dedor de la boca a alguien, y desde la prolon- carne se pudriera. Es atribuida al no respeto de
gación de la comisura de los labios, atravesan- ciertas prohibiciones, tales como: rascarse con
do las mejillas hasta las orejas. waruwarumou: las uñas durante el ritual unokai en vez de ha-
comer muy rápido, colocando la comida en la cerlo con un palito puntiagudo, comer una pre-
palma de la mano. wapu a ha t$ë waruwarumo- sa de caza prohibida durante la infancia o la
ma, t$õm@ pë iya@ ma rë ropewei (mit.): ella co- adolescencia, pisar la sangre de un enemigo
mió rápidamente, llevándose las manos a la bo- muerto, comer un águila arpía sin respetar las
ca, es sabido que los picures comen rápido. 3 reglas, no cumplir correctamente con el ritual
estado t w a r u k u w ë: estar dispuesto en una lí- unokai, tocar la sangre de una mujer que está
nea gruesa alrededor de la boca (pintura, plu- menstruando. La afección puede ser también
món blanco). horoi kë k@ warukuwë: tener plu- provocada por el pei no uhutip@ no neutralizado
món blanco fijado alrededor de la boca. de un animal que se come. w a s h ë r i w ë: ser so-
brenatural maléfico asociado al vampiro y al
waruwarumo√ que se le atribuye la leishmaniasis; puede tam-
V. waruku√ bién provocar el wãrihõt$õ y llevar a la muerte.
2 vb. intr. t washëã@: llegar a estar afectado
1. wasi√ por la enfermedad descrita anteriormente. La
vb. trans. t w a s i i: prohibir, decirle a alguien que leishmaniasis, desconocida entre los Yãnomãm@
wãshiki√ washishi√
1 vb. intr. t wãshikãmou: alimento que se 1 vb. intr. t washishia@, inc.: erosionarse, des-
mastica. 2 vb. trans. t wãshikiã@, inc.: mas- hacerse, desmoronarse poco a poco por acción
car, masticar [wãshikiãrei, perf.; wãshikã@, dur.]. del agua [washisha@, dur.1; washishiprou, term.;
3 estado t wãshikã no: alimento masticado washishirayou, perf. del inc.; washishou, dur.2].
que se le ofrece a un niño o a un pájaro domes- washishamou: objeto que puede ser trabajado
ticado, objeto que ha sido masticado. yãã kë e mordisqueándolo con los incisivos. 2 vb. trans.
hena wãshikã no m@ tikukuwë: unas hojas mas- t washishia@, inc.: mordisquear, aplastar par-
cadas están esparcidas por el suelo. sin. V. wã- cialmente algo con los incisivos [washisha@,
hehe√, wãkeke√, o √; V. tehitehi dur.: aplastar totalmente un objeto de esa ma-
wãshimi
1 estado t wãshimi: estar sin aliento, cansa-
nera; washishiakei, perf. del inc., pl. obj.; wa-
shishikei, perf. del inc.; washishirarei, perf. del
dur., pl. obj.; washishirei, perf. del dur.]. w a s h i-
w
do; estar cansado de permanecer en una posi- shipra@: darle un cangrejo para mordisquear a
ción incómoda. ya par@k@ wãshimi: estoy sin un hombre que está siguiendo el ritual u n o k a i-
washiti√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 472
mou para que cumpla rápidamente con la cere- sonas que fueron avaras a consumirse a una ho-
monia del paushimou. 3 estado t washisha no, guera. V. h e r a, hetu m@s@, yãru
result.: objeto que fue trabajado aplastándolo
con los incisivos. V. wãshiki√, w a t i k i √, wët@√ wã të√
vb. trans. t wã tëa@: retener, aprender (un can-
washiti√ to, un pasaje del discurso ceremonial). [wã tëa-
1 vb. intr. t washitia@, inc.: secar; secarse par- pra@, frec.; wã tërei, perf.]. kihi a rë shamat$ari-
cialmente, descubrir localmente (terreno inun- rati ya wã rii ha tëapran@, kafën@ wa wã titipou
dado) [washitikei, perf.: estar parcialmente seco, mrai kë t$ë (way.): aprendo los cantos (o las pa-
dejar de estar localmente inundado; washitii, labras) de los Shamat$ari, tú no los retendrás. V.
dur.; washitiprou, term.: estar totalmente seco, wã titi√, wã to√
dejar de estar inundado (totalmente); w a s h i t i r a-
y o u, perf. del inc.]. 2 vb. trans. t washitiama@, watëtë√
inc.: hacer secar un objeto [washitima@, dur.: ha- 1 vb. intr. t watëtamou: alimento cuyo jugo
cer secar varios objetos; washitimararei, perf., pl. o pulpa pueden consumirse mordiendo y aspi-
obj.; washimarei, perf. del inc.]. 3 washitia: es- rando. 2 vb. trans. t watëtëa@, inc.: morder un
tar parcialmente seco, no estar más recubierto alimento aspirando al mismo tiempo para ab-
de agua (en un sitio). washitiwë: estar total- sorber el jugo o la pulpa [w a t ë t a @, dur., pl. obj.;
mente seco, dejar de estar inundado (terreno). watëtëarei, perf.]. V. wasusu√, w a t i k i √, wët@√
kõã ãsho washitiwë: la madera está seca. ft$ë
wamou washitiwë: es harinoso (alimento, al wãtëtë√
comerlo). fwashiti ha(m@): en tierra firme, 1 vb. intr. t wãtëtëã@, inc.: estrecharse, cerrar-
fuera del agua; por vía terrestre (no en curiara). se (cavidad, abertura) [wãtëtã@, dur.1; wãtëtã-
washiti ha ya huma: fui a pie (no en curiara). sin. m a @, caus.; wãtëtëprou, term.; wãtëtërayou, perf.
hashir@ ha, washiri ha // sin. V. washi√, wehe√, del inc.; wãtëtõu, dur.2]. yëtu kë e t$ë ka wai ha
weheti√; ant. here√, pat$ë√, riyë wãtëtëtarun@, t$orupewë kë a shi rë wãrihiprariyo-
wei (mit.): el agujero se cerró inmediatamente
washo y T$orupewë se metamorfoseó. 2 estado t wã-
Zool., gran quiróptero; Wampyrum spectrum. tëtëã: ser localmente estrecho (hueco, agujero,
washoriwë: hekura asociado al animal. V. w a- abertura). w ã t ë t ë w ë: ser estrecho (hueco, agu-
s h ë, hewë jero, abertura). sin. V. w ã k e r e √, w ã k @ k @ √, wãisip@
washu√ wã tete√
vb. trans. t w a s h u a @: tomar a una mujer sin la vb. trans. t wã tetea@: hablar sin parar. a wã te-
autorización del que es responsable de ella (los tea yatiparuhë: deja de hablar todo el tiempo.
padres, el hermano mayor y, por supuesto, el es- wã teteo: llorar a un muerto (implica la dura-
poso), apoderarse de la mujer de otro [w a s h u a- ción y la repetición); estar siempre amenazan-
m a @, fact. o caus.: incitar a alguien a cometer ese do, pelearse y amenazarse [wã tetekei, perf.; wã
acto, o ayudarlo; washurei, perf.]. V. nohi wa- tetepei, perf.: hacerlo en la vivienda]. yamak@ ã
s h u √, puhi shim@, s h a i √, t$õm@, wã washu√ teteoma, poriporimap@wei t$eri pë ihirup@ kãi ha hã-
rõprar@hen@, kamiyë t$eri yamak@n@: nos peleamos
watanamo hi y nos amenazaron porque uno de nosotros ha-
Bot., árbol (no id.). bía alcanzado (con una flecha), por descuido,
a un niño de Poriporimap@wei; wamak@ ã hore
wã taro√ wãri teteo shoaopë: pronto ustedes se pelearán
vb. intr. t wã taroa@: ruido lejano proveniente sin motivo valedero. wã tetemapei, perf.: ma-
del interior de un agujero [wã taroprou, term.]. tar a alguien (y provocar así el llanto de los pa-
sin. wã pawë√ dres). sin. V. no m@ã pou; wã wait$eri
w watawatariwë
Personaje sobrenatural, vive en el disco celestial
wãteyoma
Zool., oruga (no id.). Es comestible; se la suele
(hetu m@si); es el yerno de Trueno. Su fealdad es hallar en el árbol wãteyoma nahi, se alimenta
repulsiva, envía a las almas (no porep@) de las per- con sus hojas.
473 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ watoshe
watori
de los hekura que se asemeja a una brasa ardien-
te. fwatoshe shitikari: tocado de los hekura,
parecido a las estrellas. fwatoshe wãshãema:
w
1 sus. t w a t o r i: brisa, viento. Se piensa que es tocado de los hekura que se asemeja al felino
provocado por el desplazamiento de los heku- wãshãema. f watoshe tuyëtimi (way.): haber
watota Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 474
watota wãt$em@√
w a t o t a: ser maléfico, plumoso; parece una co- vb. trans. t wãt$emipra@, inc.: atrapar el extre-
bija; envuelve y asfixia a los hombres. watota mo de un fruto con los incisivos y ejercer pre-
s i k @: brazalete de cordón trenzado. Lo llevan sión para que salga la semilla de la cáscara [w ã-
tanto hombres como mujeres. V. paruri hesika, t$em@ma@, dur.: hacerlo con varios frutos; wã-
yãpi hesika watota uku (cha.): brebaje que po- t$em@rãrei, perf., pl. obj.; wãt$em@rei, perf.].
seen los hekura. Los chamanes realizan manipu-
laciones simbólicas para hacérselo beber a sus wãt$emo√
enemigos (que se ven entonces atacados por vb. intr. t wãt$ëmou: hacer fuerza para defe-
convulsiones) y apoderarse así facilmente de su car o echarse pedos [wãt$ëmorayou, perf.].
pei m@ ãmo. watota kë u nakin@ y@@ kë k@ ni watota
rë kë k@ rukërayou ha, epena rë a wayu ha wa t$ë wat$o√
si popra@ katitia rë shoarayouwei (cha.): el olor 1 vb. intr. t wat$oa@: acostarse arrollando el
fuerte del brebaje watota impregna los chincho- cuerpo (animal, perro) [wat$okei, perf.]. 2 vb.
rros de algodón y tú lo nombras (= tú lo reco- trans. t wat$oa@: disponer varios objetos en for-
noces) sin dudar. watota ≤k≤: cordón de fibras ma circular, disponer hojas en el contorno de
vegetales con el que los hekura ahorcan a sus una cesta [w a t $ o k e i, pef.]. 3 estado t wat$owë:
enemigos. estar dispuesto de manera circular, formar un
arco de círculo. fwëyomahik@ kõi watowë: te-
watotom@ ner las cejas muy arqueadas.
Zool., ave de rapiña nocturna. Término genéri-
co que se aplica a varias especies de Tytonidae, wãuku√
lechuzas de campanario. 1 vb. intr. t wãukuã@, inc.: abollarse (en un
lugar) [w ã u k ã @, dur.1; wãukõu, dur.2; wãukuãkei,
watupa perf. del inc., pl. obj.; wãukukei, perf. del inc.;
Zool., término genérico que se aplica a dos es- wãukuprou, term.: abollarse en varios lugares;
pecies de buitres comunes en el Alto Orinoco: wãukurariyo, perf. del term., pl. obj.]. 2 vb.
el zamuro, Coragyps atratus, y el rey zamuro, trans. t wãukuãma@, inc.: abollar (en un lugar)
Sarcorhampus papa, de la familia de los Cathar- [wãukuãmakei, perf. del inc., pl. obj.; wãukuma-
tidae. El primero es totalmente negro. El segun- kei, perf. del inc.; wãukumararei, perf. del term.,
do, negro y blanco, es llamado a rë riyëhei (lit.: pl. obj.; wãukuprama@, dur.: abollar en varios lu-
el que es bello); su plumón blanco es utilizado gares]. 3 estado t w ã u k u ã: abollado, deforma-
en diversas ceremonias. watupariwë: ser sobre- do por un golpe (en un lugar). wãukuwë: abo-
natural maléfico, caníbal, devora los pei m@ ãmo llado, deformado por un golpe (en varios luga-
que que le entregan los chamanes. res). sin. wãõkõ√
watupara ma wausi
watupa ma: fruto del árbol watupara mahi. Es 1 estado t wausi: glotón, voraz. 2 vb. trans. t
una variedad del fruto morã, pero más grande. wausimou: comer como un glotón [wausimora-
Este fruto es comestible y se cosecha durante y o u, perf.].
la estación de lluvias; antes de comerlo se lo de-
ja remojando en agua caliente para ablandar la wãwã (hsh)
pulpa. Pl. watupara mak@. watupara mahi: bot., V. mama koko
árbol; Dacryodes sp. (Burseraceae). Pl. watupara
m a h i k @; V. morã ma, totahi ma wã wãhãn@n@√
1 vb. intr. t wã wãhãn@n@ãi: hablar en voz ba-
wat$a ja, emitir un sonido débil [wã wãhãn@n@rayou,
Zool., serpiente, mapabá tornasol, dormilona, perf.; wã wãhãn@n@tou: hablar en voz baja (des-
lisa; Epicrates cenchria (Boidae). Es una serpien- pués de haber hablado normalmente), ser sua-
wã wãhãnono√ wã wawëto√
V. wã wãhãn@n@√ vb. trans. t wã wawëtoa@: decir francamente
lo que se sabe o lo que se piensa; denunciar a al-
wã wahato√ guien [wã wawëtokei, perf.; wã wawëtotou: po-
vb. intr. t wã wahatoa@, inc.: susurrar, hablar nerse a hablar francamente (luego de haber ter-
en voz baja [wã wahatomou: estar haciéndolo; giversado)]. tahiap@ rë wa huu, tahiap@ rë, wã ta
wã wahatomorayou, perf. de wã wahatomou; wã wawëtoa shoaiku: es la última vez que vienes, le
wahatotou: hablar en voz baja un momento, ha- dije inmediatamente con franqueza; ya kirii
blar en voz baja (después de haber hablado nor- waikiwë ya wã wawëtowë: digo francamente que
malmente)]. V. w a h a t o √; sin. kahik@ wahoto√ ya tengo miedo. sin. V. wã hõyã√, wã katiti√, wã
warara√, wã wawë√, wawëto; ant. V. hore√mou,
wawa hena wã hit$ë√
Zool., ranita (no id.), probablemente del géne-
ro Hyla sp. Vive en las regiones montañosas y wã wayo√
habita en las cavidades de los árboles; su croar vb. trans. t wã wayou: 1. Charlar, conversar;
es fuerte y probablemente hace resonancia en la decir [wã wayoma@, caus.]. pë t$ë haruu h@t@t@prou
cavidad en donde habita. Representa un papel tëhë puu nari pë ã pruka rë wayorayouwei (mit.):
en la mitología; su croar asustó a los antepasa- cuando se hacía totalmente de día muchas abe-
dos que se fueron entonces a vivir a otra parte; jas se ponían a conversar; wãri kë t$ë pë ã wayou
T$orupewë, muy goloso de miel h ã s h ã, se dejó mai, t$ë rë nikeremaponowehei iha: no le dijeron
caer dentro de un árbol hueco y se transformó nada a la persona que habían invitado para
en wawa hena. waika kë pën@ wawa kë t$ë hena wã acompañarlos; wãrõ pë ã wayou hëoma: los hom-
hapa tanomihe (mit.): antaño los Waika no co- bres se quedaron charlando (después de que las
nocían el croar de la ranita wawa hena. mujeres partieron); kiritihë, waiha, pëhëk@ ã ta
wayo: no temas nada, espera un momento y
wã wait$eri conversemos; ya k@p@ ã wayomama: conversé
vb. trans. t wã wait$eria@, inc.: proferir amena- con ambos. 2. Usado metafóricamente: hacer el
zas (gritando). t$ë k@ ã wait$eri teteo yaioma: se amor con alguien [wã wayoma@: conversarle a
amenazaron por un buen rato; wa puhi ha wara- alguien; wã wayorayou, perf.; wã wayotii, dur.].
raparun@ a wã wait$erimou yaia ta përan@ (way.): V. na wayo√u wã wayoama@: criticar a alguien,
sé consciente de lo que haces, conténtate con hablar mal de alguien. V. wã ha√, wãhã wayo√
amenazar (sin pasar al acto, por cobardía).
wawë√
wã wapë√ 1 vb. intr. t wawëa@, inc.: volverse visible;
vb. trans. t wã wapa@, wã wapëprao: arries- mostrarse, aparecer [wawë@: estar haciéndolo;
garse a pedirle algo a alguien. ya wã wapëprao wawëoprou, pl. sujetos (sentido 2); wawëprou,
poopë, ya kuma ma rë kui: dije que le hablaría, term.; wawërayou, perf. del inc.; w a w ë t o u: apare-
aunque no esté seguro de su respuesta. V. wapa√ cer un momento, aparecer bruscamente, mos-
trarse, aclararse un momento (la vegetación,
wã wasi√ cuando uno va caminando)]. kë k@p@ yarëhëo ha
vb. trans. t wã wasii: decirle a alguien que no yaion@, t$ë k@p@ wawëtou ha yairon@: los dos eran
repita lo que se dijo; decirle a alguien que se grandes y pronto se mostraron; a wãri wawë@ kõ-
calle [wã wasipou: haberle dicho a alguien que r ã k i r i: está reapareciendo hacia el lado del llano;
no repita lo que se dijo; wã wasirei, perf.]. ya ëyëha kë a wãri hapa wawëprareyoruu kurei: aquí
t$ë pë ã wasia katitia waikirei kuhe: “mamikai kë es donde apareció por primera vez; hawë pë t$ëë
pë wai ta kuiku”, ya kuma: ya les dije que se ca- t$ë wawëtou m@ rë parayouwei: ella apareció brus-
llen: “quédense tranquilos” les dije. V. wã no camente bajo los rasgos de su hija y vino a su
w a s i √, wasi√ encuentro. 2 vb. trans. t wawëama@: mostrar,
presentar (un objeto hasta entonces no visible);
wã washu√ despejar un espacio libre, cortar una vegetación
vb. trans. t wã washuu: convencer a una mu- que molesta, desmalezar [wawëkei, perf. (senti-
jer de que trabe amistad con tal o cual hombre do 1); wawëma@, dur. (sentido 2); wawëmarei,
[wã washurei, perf.]. sin. V. puhi shim@√ perf. (sentido 2); wawëpra@: ponerse a√ (sentido
2)]. yama nahi t$a@ rë shoapeiwei, yãkum@ yama
wã wawë√ t$ë ha wawëprar@n@: construimos la vivienda des-
vb. trans. t wã wawëa@: confesar, admitir; de-
cir con toda franqueza. ya wã rëa totihia waikia
kure, ya wã wawëtoaprarou waikia kure: ya dije
pués de haber pasado mucho tiempo quitando
la vegetación; kurat$a ya sik@ niya kõt$ë wawëma@
kõõ: quiero limpiar la maleza que crece al pie de
w
francamente varias veces que me oponía. sin. los plátanos. sin. V. m @ √ m a @, noka wawë√, noshi
V. wã wawëto√ t a k a k a √, p ë √, w a w ë t o √; ant. V. he shãhõ√, paimi
wã wë√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 476
wã wë√ 1. wayahorom@
vb. trans. t wã wëa@ (cha.): enseñar un canto. Zool., ave nocturna; Nyctibius sp. (Caprimulgi-
dae). Es un ave emparentada con las lechuzas
wawëhë√ y los búhos. wayahororiwë: hekura asociado a
vb. trans. t wawëhëa@, inc.: 1. Beber, chupar este pájaro.
(teta). 2. Morder bruscamente (animal, serpien-
te); cortar, tronchar con una mordida brusca; 2. wayahorom@
hacer marcas regulares con los dientes [wawë- Zool., hormiga; Camponotus abdominalis (Hy-
h ë r e i, perf.]. pei õrãm@ ha poshotom@ kë a wawë- menoptera: Formicinae).
hëa ha shoaarun@, a wai ukuukumotima (mit.): en
cuanto la tortuga mordió bruscamente la gar- wã yai√
ganta y aspiró (la sangre) largamente; oru këk@ vb. trans. t wã yaiatarou: cambiar sin cesar de
praopë ha ya k@ pëshëku rë katikireiwei, pë t$ë k@ tema durante una conversación, hablar de unos
wawëhëprakei kurei: puse el pie justo en la ser- y de otros, de una cosa y de otra. wã yaipou:
piente y ésta instantáneamente me mordió. volver sin cesar al mismo tema [wã yaimou, re-
petir, decir sin cesar]. shinari rë wa ukõ pë ha t$a-
wawëim@ n@, matohi ham@ wa wã yaimou rë totihiowei: hay
Zool., ave, perico calzoncito; Pionites melanoce- que hacer ovillos de algodón (para intercam-
phala (Psittacidae). Se suele encontrar más bien biarlos) y así puedes solicitar objetos. wã yai-
en la montaña, a las mujeres les gusta domes- tou: cambiar de opinión.
ticarlo.
wayaka√
wawëto 1 vb. intr. t wayakaa@, inc.: abrirse, separarse,
1 vb. intr. t wawëtoa@, inc.: volverse visible; abrirse de par en par; separar los muslos [waya-
dejar de estar denso o atiborrado [wawëtoprou, kaama@, fact.: hacerle separar los muslos a una
term.; wawëtou, dur.]. shoape a ta ha@aprarou, e mujer para penetrarla; w a y a k a @, dur.1; wayaka-
naha t$ë kuo tëhë pei rë nak@ wawëtoa@: suegro, kei, perf. de w a y a k a o; wayakao: separar los mus-
apúrate, cuando el sol todavía está bajo, las abe- los o haberlos separado, estar totalmente abier-
jas se hacen visibles; hekura pë pë mãyõ huu wa- to; wayakaprou, term.; wayakarayou, perf. del
wëtoima@ kë a t$arei, pei pë taprou ma mai (cha.): inc.; w a y a k a t o u: separar los muslos un momen-
el camino de los hekura es visible cuando se to; wayakou, dur.2]. suwë kë a ha wayakamak@n@,
acercan, pero a ellos uno no los ve. 2 vb. trans. siparariwë kë k@ naikiri m@ puruhou yaiopë ha k@ yo-
t wawëtoama@, inc.: despejar un lugar denso, kama (mit.): le pidió a la mujer que separara los
cortar la vegetación para despejar un lugar [w a- muslos, luego pescó caribes hambrientos de
w ë t o m a k e i, perf. del inc.; wawëtoprama@, term.]. carne en el lugar en donde estos se amontona-
3 estado t wawëtowë: ser visible; estar despe- ban (en la vagina); pei kë par@k@ ham@, ëyëha kë
jado. fwawëto ha(m@): estar a plena vista, es- t$ë ka pata ha wakayaopërei: en el pecho, en ese
tar en un sitio donde uno es visible. hãshimo lugar (el locutor señala con el dedo), había un
wawëto ha kë a ma roo tëhë, no porep@ pë mamo hueco (= una herida) totalmente abierto. 2 es-
rë yakëhamarati (mit.): aunque la gallineta es- tado t wayakaa: estar totalmente abierto (he-
tuviera (posada) a la vista de todos, los ojos de rida). wayakawë: ser achaparrado, ser peque-
las almas se perdieron. V. pë√, ku√u wawëto√, ño (un ser humano). sin. hokata√, horoto√, yaha-
w a r a r a √, wã wawëto√, wawë√; ant. V. he shãhõ√, toto√ // sin. V. y o r a √; ant. V. hututu√
h i s h i k i, paimi, ta√prou
wãyãkã√
wawëwawë V. ka wãyãkã
1. Extensión de agua más o menos grande en
la selva: pantano, laguna, marisma, etc. 2. Co- wã yakë√
nuco, conucos (hsh). warë kë a pata tap@ri she- vb. trans. t wã yakë@: tener un lapsus, enredar-
kiaremahe a wãri wawëwawë praopë ha kurat$a se al hablar, equivocarse durante un diálogo ce-
wamak@ ha toarar@n@ wama a tehiapë: si matan a remonial; hacer un mal diagnóstico (cha.) [wã
un váquiro grande y gordo cerca de la laguna, yakërayou, perf.]. ai hekura pën@ t$ë m@ ãmo te-
ustedes irán al conuco a buscar plátanos para ma, wãri rë wa wã yakë@ mai, ∞h∞ rë t$ë k@ ni ru-
acompañarlo. sin. hikari t$ëka. wawëwawëri: këa katitia rë shoarayouwei (cha.): cuando los
seres sobrenaturales maléficos asociados a las hekura se apoderan de un principio vital, no
wayapashi wayu
Zool., ardilla grande de color marrón rojizo; 1 sus. t wayu: 1. Ser eficaz. Se dice de una sus-
Sciurus sp. (Sciuridae). wayapashiriwë: antepa- tancia, un objeto o un sentimiento que provo-
sado mitológico. Lo conminó a Jaguar a rom- ca reacciones físicas o psíquicas: el tabaco es
perle el cráneo y éste se quebró los dientes. V. wayu cuando pica bastante; un alucinógeno es
kario wayu cuando hace mucho efecto; una punta de
flecha es wayu cuando provoca la muerte; una
wã yapëkë√ planta mágica es wayu cuando produce el efec-
vb. trans. t wã yapëka@: enseñar (cantos). sin. to esperado. En ciertos casos la palabra puede
wã hira√ traducirse por “peligroso”, en otros designa un
alucinógeno potente; la palabra wayu suele sus-
wã yap@k@√ tituir a aquello que produce el efecto. a wayu
vb. trans. t wã yap@kou: andar con chismes, di- kuami: no tiene ningún efecto (la droga); kiriki-
vulgar mentiras. sin. V. wãno√mou ri pë wayu ha a hit$ëoma: se escondió de miedo;
peshi kë pë wayu ha ya wã wãri pëwë?: ¿no será
wayapotorem@ acaso el efecto del deseo sexual el que me hace
Zool., serpiente, machete; Drymoluber dichrous hablar?; a rii wayu horapema: me inició chamán;
(Colubridae). weti kë t$ë wayu kuo ta kuhawë?: ¿qué era esa sus-
tancia peligrosa?; ripuhusiriwën@ mamokori kë a
wã yawërë√ wayu tararei no kureshi (mit.): Carpintero verdo-
1 vb. intr. t wã yawërëa@: distinguirse clara- so descubrió el peligroso curare; yahetipa pruka
mente (ruido, voz), escucharse con nitidez [wã pë rë kuawei ha ya ikukema, t$ëkat$ëka ham@ ya
yawërëkei, perf.; wã yawërëtou: escucharse por un kekema, sipara ham@ pruka a wayu kuprariyoma:
momento (ruido)]. 2 estado t wã yawërëwë: me acerqué al lugar en donde había muchos
ser nítido (ruido). V. yawërë√; ant. wã hishiki tembladores, me caí en un pozo y pasaron va-
wayo√
vb. trans. t wayoa@, inc.: desprender, arrancar
rias descargas por el machete (que yo llevaba)
(en este caso la palabra wayu designa las descar-
gas eléctricas); kamiyë epena pë wayu ha ya puhi
w
halando con las manos en un sentido y con los tao yaio: el efecto de los alucinógenos hace de
dientes en el otro, arrancar así fibras de made- mí un sabio. 2. En todo lo referido a las enfer-
wã yu√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 478
medades y el chamanismo la palabra wayu de- horoto√ fwayu hoya@ (cha.): expulsar el princi-
signa el mal, el dolor, el objeto patógeno. ∞h∞ t$ë pio patógeno del cuerpo de un enfermo [wayu
wayun@ ya mishi mori hawëo totihioma: esa cosa hoyarei, perf.]. ya t$ë wayu hoyarei kuroi (cha.):
patógena casi me hizo morir; ipa a wayu nohi ta hace un momento que expulsé el mal que es-
toayoruu t$arahei (cha.): tienen costumbre (los taba dentro de ti. V. hoya√ fwayu it$ou: bajar
hekura) de venir a mi casa a tomar alucinógenos del chinchorro y ponerse en línea en la plaza
de buena calidad (en este caso la palabra wayu central antes de partir a una expedición guerre-
expresa el alucinógeno de buena calidad); ei ra [wayu it$oma@, fact.; wayu it$orayou, perf.]. V.
shereka a rë kui wa wãriã@ mai, wayu kë a, warë kë it$o√ fwayu rape: alucinógeno cuyo efecto
ya warei kurei: no dañes esa flecha, es peligrosa persiste. V. rape fwayu tëa@: sentir los efectos
(gracias a ella) comí váquiro. 3. Guerrero ene- de un alucinógeno, de una enfermedad o de una
migo; hombre que se dirige a una comunidad sustancia cualquiera [wayu tëararei, perf., pl. suj.;
para librar combate. wayu kë pë!: ¡guerreros ene- wayu tërei, perf.]. V. të√, to√ fwayu wararawë:
migos!; miha kë a mamo ta yëiku, wayu kë pë hõ- alucinógeno que no produce pérdida de con-
rã (hsh): mira hacia allá, parece que hay guerre- ciencia, cuyo efecto se siente permaneciendo
ros enemigos; wayu pë rar@prariyoma: los guerre- lúcido. V. warara√, wari si* wayu // ant. oke√
ros lanzaron un clamor. V. warë, yaro 2 vb. intr.
t wayua@: 1. Pintarse de negro durante una ex- wã yu√
pedición guerrera [wayuprayoma, perf. (hsh); w a- vb. trans. t wã yua@: retener, asimilar (cantos,
yurariyoma, perf., pl. sujetos]. 2. Sentir el efecto fórmulas de discurso ceremonial). ware ã ta yua
de una sustancia, reaccionar al efecto de una totihitare shë! (cha.): retén de verdad mis cantos.
sustancia [wayurei, perf.]. oru ya pë wayua@: soy sin. wã titi√
sensible a las mordeduras de serpiente; rahaka
ya pë wayua@: soy vulnerable a las puntas de fle- wayuhi (hsh)
cha de bambú (y les temo). wayumou: mane- estado t wayuhi: estar maltrecho. yã m@ no ho-
ra agresiva de gritar del arrendajo (kori). 3 vb. re rë wayuhi t$awei: estoy tullido de dolor. V.
trans. t wayuama@, caus.: volver peligroso. kë sin. hayeheri
k@p@ rë õmãyãrirariyouwei, ∞h∞ a wayuama@ aka
praukou rë kutariyouwei, kë k@ shawara kuprou wayu hit$ore√
shoarayoma (mit.) (hsh): ellos (ellos dos) se trans- V. wayu
formaron en demonio õmãyãri, haciéndolo pe-
ligroso en todo sitio, fue así como se crearon las wayu hoya√
enfermedades. wayumou: viaje colectivo de los V. wayu
chamanes y los hekura que van a agredir a ene-
migos en forma inmaterial. wayupra@: preparar wayu it$o√
una sustancia de manera de lograr que sea efec- V. wayu
tiva; preparar un veneno violento; poner al ta-
baco picante preparándolo como es debido, etc. wayuko (v.i., guayuko)
fihirup@ wayu√: en la expresión wa ihirup@ wa- Guayuco masculino compuesto, por lo gene-
yuopë: tu hijo será valiente (lit.: parirás con do- ral, de una banda de tela colocada a la altura
lor. En efecto, se cree que los niños que hacen de los riñones y pasada entre las piernas. V.
sufrir mucho a sus madres al nacer serán valien- për@s@, raamotima
tes). fwayu aruhër@@: V. sin. wayu huu fwa-
yu hit$orea@: sentir un dolor violento. fwayu wãyum@
huu: ir a la guerra, participar en una expedición Abandonar la vivienda permanente para ir a vi-
guerrera. waika pë wayu fa aruf ër@n@: “fei tëhë ya vir un tiempo en la selva, a un lugar más o me-
wãri prapou ta totihio” (hra): los Waika partieron nos alejado. Se llevan los chinchorros y todo
a la guerra (y uno de ellos dijo) “√ahora lo voy lo que haga falta para vivir y trabajar, así co-
a matar de verdad”; pë kõmi wayu huu puhio ya- mo los productos del conuco, si hay. El tiem-
ro, pei ishi pë kãi t@ka@ mahei (mit.): como todos po de ausencia es muy variable, puede ser una
querían participar en la expedición guerrera, no o varias semanas. Los motivos para partir tam-
pilaron los huesos del muerto incinerado. sin. bién suelen ser distintos: una pelea dentro de
wayu aruhër@@ fwayu hët@a@: cesar (el efecto de la comunidad, el deseo de protegerse de un ata-
un alucinógeno) [wayu hët@rayou: cesar brusca- que inminente, conucos agotados, recursos
mente; wayu hët@tou: cesar progresivamente]. abundantes para explotar en un lugar determi-
yum@ huu: partir de w ã y u m @. fwãyum@ yo: c a- kihi mot$oka kuaa@ kure, pë t$ë h∞r∞r∞wë kë!: ¡el sol
mino utilizado para ir de wãyum@. se desplaza, está al borde del horizonte!; hei na-
ha rasha kë pë kuwë: así son los pijiguaos; a h e t e-
wayumo√ wë hewëriwë a roa shoakema (mit.): Enseguida
V. wayu Murciélago se sentó cerca. V. √prawë 2 La ma-
yoría de los nombres masculinos tradicionales
wayupuhuram@ terminan en √ w ë, mientras que los nombres fe-
Zool., ave. El término designa a las especies si- meninos terminan en √mi o √ m a.
guientes: tucuso barranquero, Galbula ruficau-
da; tucuso montañero coliverde, Galbula galbu- 2. √wë
la; y barranquero grande, Jacamerops aurea ( G a l- Suf. vb., indica un futuro imperfectivo, confor-
bulidae). sin. waro heã me a la fórmula siguiente: RV√(aspt.)√imperf.
√w ë. La negación es mai kë t$ë. ya hu√u√wë: iré
wayurumo√ (lit.: estaré yendo); ya iya√@√ wë: comeré (lit.:
wayurumou (cha.): enviar a los hekura al ata- estaré comiendo); ya t$ë k@ wama@ pashio kuyëhëo
que. V. wayu mai kë t$ë, pë nakaa@wë: no cambiaré de opi-
nión, te haré comer, te invitaré. V. √pë
wãyuwã
Cólera. Es una palabra rara. suwë pata t$ë wã- 3. √wë
rin@ t$ë ã wãyuwã t$apema (mit.): la anciana en- En ciertos términos de parentesco √ w ë remplaza
tonó el canto de la cólera. sin. V. hushu√ a √yë para expresar al pron. pers. 1ra. pers. del
sing.: ãiwë: mi hermano mayor; s h o r i w ë: mi cu-
wãyuwãyu hi ñado. V. √yë
Árbol hekura
wëëhë√
wayuwayu kë k@ V. nak@ wëëhë√
Seres sobrenaturales, demonios de la enferme-
dad y de las epidemias. aka porep@ a kuoma, pru- wëhërërama kë k@
ka wayuwayu kë k@n@ a ha tërën@: estaba tan afec- Bot., gramínea (no id.). Crece bajo los arbus-
tado por los demonios de la enfermedad que tos, en la cima rocosa de las montañas. Tiene
ya no podía hablar (= estaba tan enfermo que hojas finas y alargadas, con bordes cortantes
ya no podía hablar). sin. n@ wãri (hra), no wãri, que rasguñan la piel; los felinos la comen para
shawara purgarse.
wë√ wëhëri√
1 vb. intr. t wëamou: que puede ser enseñado. vb. intr. t wëhëria@: comer un alimento cortán-
2 vb. trans. t wëa@: mostrar cómo hacer, guiar, dolo con los incisivos, comer un cambur de esa
educar, enseñar; informar [wëkei, perf.]. pë ma- forma [wëhëriarei, perf.; wëhëriwëhërimou: comer
mik@ wëapë (mit.): le mostraré a tus pies cómo rápidamente de esa forma]. kurat$a a ni kreteri
hacer (para caminar silenciosamente); ipa @rari- ha a ha wëhëriarar@n@, a m@ wat$ërema: el pláta-
yoma ya pë niya wëa@ rë totihipe yë (cha.): quiero no (maduro) olía sabroso, comió varios pedazos
enseñarte mis cantos de la Mujer-jaguar; a ta que cortó con los incisivos y lo terminó.
wëa shoak@, a puhi wetinahamou tao: “e naha wa
t$ë t$atapë”, wa e kuu ha shoaon@: múestrale in- wë@k@√
mediatamente cómo hacer, si no se verá en di- vb. trans. t wë@k@a@: beber [wë@ka@, frec.: estar
ficultades: “así es como tienes que hacer”, dile siempre bebiendo; wë@k@arei, perf.]. sin. V. ko√
eso inmediatamente. fwã wëa@ (cha.): enseñar
un canto. V. hira√, wãno wë√ wëkë√
1 vb. intr. t wëkëa@: 1. Inclinarse, doblarse; os-
1. √wë cilar. opi totihiwë mak@ pata wëkëa@ rë kuaahër@@-
1 Suf. vb., indica el estado de un objeto; indi- w e i: el gran peñasco se inclinó lentamente; i k ã-
ca un estado habitual. Sirve para formar adjeti- ri rë hi wëkëa@ kuaa@ shoao tëhë, ∞yΩ∞yΩ pë ha ara-
vos conforme a la fórmula general siguiente: ri pë tihirumoma (mit.): cuando el árbol aún
R V √wë. Su negación es √w e m i [+ asimilación re- oscilaba fuertemente, el pueblo de guacamayas
gresiva]; en el pasado √wë se transforma en √o, se revolcó en la sangre; hik@ hishia@ kuaa@ ha kui-
en presencia de la modalidad epistémica se
transforma en √ i. hihu√wë: duro; horoto√wë: cor-
to; weheti√wë: seco; hiima tokorinawë a wãhã rë
kun@, hik@ opisi wëkëataroma (mit.): la tierra se
desmoronó (en torno a) los árboles y éstos se
inclinaron lentamente. 2. Deslizarse y caer (ob-
w
kuowei, t$ë pata kuwë totihiwën@: el perro se lla- jeto largo apoyado, en especial flechas) [w ë k ë a-
maba Tokorinawë, era en verdad muy grande; m a @, caus.; wëkëmarei, perf. del caus.; w ë k ë r a y o u,
wëkëkë√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 480
perf.]. wëkë@, dur.: inclinarse, ladearse. pe he hi en la cabeza; atacar, matar (way.). fy@m@kak@
wëkë@ kë a kure: la cima del árbol oscila (el ár- wët@a@ (way.): matar (lit.: morder en la oreja).
bol se va a caer). wëkëprakei, perf.: 1. Oscilar wët@ayou, rec.: combatirse, estar en guerra. wa-
violentamente, deslizarse bruscamente (objeto mak@ wët@ayopë ha ya mamo shatikema kutaen@: es
largo); tropezar. 2. Dejarse caer de espalda en porque observé el lugar en donde ustedes se en-
el agua. wëkëwëkëmou: oscilar, balancearse frentaban. sin. V. shë√you 3 estado t wët@a: ob-
(objeto, árbol). 2 vb. trans. t wëkëpraama@: ha- jeto cuyo extremo ha sido cortado con los dien-
cer oscilar para hacer caer, hacer caer a una per- tes. wët@ma no: objeto cortado en varios tro-
sona empujándola violentamente [wëkëprama- zos con los dientes. sin. V. wën@k@√ ; V. he wët@√,
k e i, perf.]. sin. V. atate√ hupa√you, niya√you, si wët@√, shë√, s h ë √ y o u, wa-
hat$o√, waheti√, wapa√you
wëkëkë√
vb. intr. t wëkëkëa@: vacilar, titubear (una vez) wëuhu√
[w ë k ë k a @, dur.: varias veces; wëkëkërayou, perf.]. V. kaweik@ wëuhu√
w ë k ë k o u: avanzar titubeando, vacilando [w ë k ë-
kama@, caus.; w ë k ë m a r e i, perf. del caus.]. ya wë- wëya√ (hsh)
këkou kuaahër@ma: me desplazaba vacilante. V. weya√
wehei (mit.): tenían la intención de volver a hacer cerbatanas), no se encuentra en los luga-
plantar plátanos una vez que el agua del dilu- res que no están inundados. wehetihiwë: un
vio se secara; waika pë wãrin@ eteweshi masi hena poco seco. sin. h a s h i t i √, h ë √, kakashi, r @ p @, s h i r i-
yãno ha t$ahen@, pë wehehou rë hearati (cha.): los k i √, washi√, washiti√, wehe√; ant. V. here, pat$ë√
Waika hacen refugios cubiertos de palmas de
moriche y así se protegen de la lluvia; maa a we- wehetihi√
hekeiwei ha wa kãi kua kõrãyohër@@: cuando la llu- V. weheti√
via deje de caer te vuelves a poner en camino.
weheyo: secarse (charca, laguna, durante la es- wei√
tación seca); dejar de llover. t$ë weheyo tëhë ya vb. trans. t weia@: agarrar con la boca o el hoci-
hikarimopë: iré a trabajar en los conucos cuando co [weihou, pl. suj. (cha.); w e i m a @, dur., pl. obj.;
deje de llover. 2 vb. trans. t w e h e a m a i: dejar weipou: tener en la boca, en el hocico; w e i r e i,
que se evapore, por descuido, el agua de cocción perf.]. weio: picar (pez) [weikei, perf.]. yuri pë
de un alimento [wehemapei, perf.]. wehema@: w e i o: los peces pican (= la pesca está buena); y u-
hacer secar, secarse; proteger de la lluvia [w e h e- ri pata rë pë weio ma kui pë pë hët@imi t$arei: in-
m a r a r e i, perf., pl. obj.; wehemarei, perf.]. a no he- cluso cuando los peces grandes muerden el an-
te ha wehemapar@n@, rahararitawë a amishiri m@ã zuelo (el guaral) no se rompe. V. ho√
kãi rërëp@apraramama (mit.) (hsh): (ellos dos) se-
caron el hueco de agua en donde vivía Rahara- √wei
ritawë, y éste, muriéndose de sed y llorando, Suf. vb. compuesto, √wë [+ modalidad epistémi-
por culpa de ellos corrió de un lado a otro (bus- ca]. Se utiliza para expresar el presente narrati-
cando agua). 3 estado t weheprawë, pl. obj., vo. V. rë...√wei
disp. sin. V. h a s h i t i √, hë√, kakashi, s h i r i k i √, wa-
shi√, washiti√, weheti√; ant. V. h e r e, pat$ë√ weke√
vb. trans. t w e k e a @: vomitar [wekeka@: vomitar
wehehe√ varias veces seguidas; wekekerayou, perf.]. sin.
V. wehe√ h o √, kamishi yoru√, kanosipë o√, suha√
wehero√ wekeke√
1 vb. intr. t weheroa@, inc.: ahumar (en for- V. weke√
ma incompleta) [weheroprou, term.; weherora-
y o u, perf. del inc.; w e h e r o u, dur.]. 2 vb. intr. t w e- √wemi
h e r o p r a @: ahumar en forma incompleta una pre- Suf. vb. compuesto, √wë + √mi (neg. pres.): ne-
sa de caza o pescado; no secar perfectamente. gación de un estado. V. √wë (1).
praki rë a weheroweheroa rë shoarareiwehei: pusie-
ron rápido a secar, toscamente, ají en el fuego. we naha
3 estado t wehero: medio ahumado. V. hë√, V. weti* naha
shiriki, wahawë
weõmahik@ (pei)
weheti√ Arco superciliar, ceja.
1 vb. intr. t w e h e t i a @, inc.: secar; secarse, eva-
porarse [w e h e t i k e i, perf. (sentido 2); w e h e t i o: es- werehi koko
tar secándose, evaporándose; wehetipei, perf.: Zool., ave, loro real; Amazona ochrocephala ( P s i-
evaporarse (agua de cocción); wehetiprariyo, perf. ttacidae). La mujeres suelen domesticarlo; sus
(sentido 1); wehetiprou, term.; wehetirariyo, perf., plumas caudales y el extremo de las alas se uti-
pl. obj. (sentido 1)]. 2 vb. trans. t wehetiama@: lizan en el atavío masculino. werehiriwë: h e k u-
hacer secar; proteger de la lluvia [wehetimakei, ra asociado al loro; repite todo lo que oye. sin.
perf. (sentido 2); wehetimama@, fact.; wehetimarei, kurikaya; V. weheri shik@
perf. (sentido 1)]. wehetimapei, perf.: dejar eva-
porarse (por negligencia) el agua de cocción de werehi mamok@ (hsh)
un alimento. u wehetimapema: dejó que se evapo- V. werehi shik@
rara el agua de la cocción. w e h e t i p r a @: expulsar
un líquido retorciendo o apretando [wehetima@, werehi shik@
dur., pl. obj.]. 3 estado t w e h e t i: V. wehetiwë. Bot., planta; Cyperus sp. (Cyperaceae). Planta
wehetia: haberse secado (agua de una charca o mágica (hΩr∞) utilizada para cazar al loro. sin.
laguna), haberse evaporado (agua de cocción de
un alimento). wehetiwë: seco, lugar en donde
el terreno no fue inundado. yawari pën@ rihu pë
werehi mamok@ (hsh)
werere√
w
u nohi t$apou kuporahei, weheti ha u kuami (cha.): 1 vb. intr. t wererea@, inc.: colocarse en for-
únicamente los yawari poseen el bambú (para ma paralela (unos junto a otros o unos encima
werowero Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 482
de los otros) de manera de formar una masa yokërarei: ¿con qué voy a pescar los bocones?
compacta [w e r e r a @, dur.1; werereprou, term.; w a- (= no tengo guaral) weti kë e?: ¿de quién es? hei
rererayou, perf. del inc.; wererou, dur.2]. kasha sipara a rë kui, weti kë e?: ¿de quién es este ma-
kë a wereropë ham@ iwariwë kasha ã hãrõ ripraa@ chete? weti kë iha?: ¿a quién? weti kë iha ya t$ë
yaimoma (mit.): en los lugares en donde las oru- hipëapë?: ¿a quién se lo daré? weti kë tëhë?:
gas se apretujan unas contra otras (en los tron- ¿cuándo, en qué momento? weti kë tëhë a hupë?:
cos de árbol), allí es donde siempre iba Baba a ¿cuándo partirá? weti kë t$ë?: ¿qué hay? h a p o-
cocinar sus paquetes (de orugas) en la brasa. 2 ka si ham@ weti kë t$ë rii nii tua: ¿qué está coci-
estado t wererea, perf. est. wererewë: estar dis- nando en la olla? weti kë t$ë ha: V. weti t$ë ha.
puesto paralelamente, franja de arena dispues- weti kë t$ën@?: ¿mediante qué? ¿cuál es la cau-
ta paralelamente a la orilla. mrakatahu a were- sa? weti kë t$ën@ ya t$ë hãn@prapë?: ¿con qué voy
reopë ha yuri ya pë kããma: pesqué en un sitio en a cortarlo en dos? weti t$ën@ ta t$awë?: ¿cuál po-
donde había una franja de arena paralela a la dría ser la causa? weti kë t$ë no pëshiri ha
orilla; kasha kë a werereopë ham@ ya warokema: (hsh): V. sin. weti t$ë no wã ha. weti naha?: ¿có-
llegué a un lugar en donde las orugas kasha e s- mo abordarlo? ¿cómo hacer? ¿cuánto? ¿qué?
taban agrupadas (en forma paralela, unas con ¿cómo? ¿de qué manera? weti naha t$ë kua?:
otras). ¿cuántos hay?; weti naha t$ë m@mou kuwë?: esto
¿a qué se parece?; weti naha kë wa ni kuaa@?:
werowero ¿qué olor tienes? weti naha wa t$ë rii tuyë@ kuaa-
Zool., oruga peluda comestible (no id.). Vive en tii?: ¿cómo haces para tejer una cesta? sin. e na-
el árbol mahei hi. ha weti naha kuwë?: ¿qué cantidad? weti na-
ha wa ta t$awë?: ¿qué pasa? ¿qué puede ser
weshi (pei) eso? weti nashõmi naha?: ¿en qué momento?
1 sus. t w e s h i: pelo púbico. Pl. pei weshik@: con- wetin@?: ¿quién? (es el autor de tal o cual ac-
junto de pelos del pubis. tëpëriyoma e weshi pë he ción). wetin@ sherekayë a këprarema?: ¿quién
rë hapramonowei, pë yesi e kuoma (mit.): Mujer- rompió mi flecha?; wetin@ kë pë hipëa ayakei ku-
oso hormiguero, cuyos pelos del pubis se veí- he?: ¿quién los regaló? weti t$a pë (way.): V.
an incluso cuando estaba de espaldas (por ser sin. weti t$ë ha. weti t$ë rë kure ham@?: ¿dónde,
tan abundantes y largos), era su suegra; ei maye- en qué sitio? weti t$ë rë kure ham@ t$ë hõã praa?:
p@riyoma pë no weshik@ no nomap@ rë shuririope yë ¿dónde se dice que está (en el suelo). weti sho?:
(cha.): los pelos del pubis llenos de parásitos de ¿quién (participa) también? ¿quién quiere (par-
la Mujer-tucán revolotean cerca de mí. fwe- ticipar) también? weti sho wahëk@ huma?: ¿con
shik@ tisua@: hacer el amor (cuando habla un quién fuiste?; õãsi weti sho kë wahëk@ nohimayou?
hombre, bromeando). (lit.: hundir a la fuerza (mit.): hijo mío, ¿de quién estás enamorado?
los pelos del pubis). [weshik@ tisurei, perf.]. V. weti t$ë ha?: ¿por qué? weti t$ë ha a hushuo?:
wa√mou 2 vb. intr. t weshii: tener pelos que ¿por qué está enojado?; weti kë t$ë ha wa huu
crecen en el pubis. [weshirayou, perf.]. mohio shirõã@: ¿por qué nunca tienes ganas de
ir? (por qué no vas nunca a la selva). weti t$ë
weti nowã ha?: ¿por qué razón? weti t$ë nowã ha ma-
Se coloca siempre delante de una frase interro- tohi a hoyarema?: ¿por qué razón botó las cosas?
gativa. weti kë wama t$ë rii t$a@?: ¿qué hacen us- weti nashõmi kë t$ë?: ¿qué es? sin. eshi (hsh)
tedes?; weti kë t$ë pë rii?: ¿qué es?; weti iha wa
pë rii tërema?: ¿de quién los recibiste?; kihi weti wetusi
kë t$ë rii yaoma, t$ë he rë yohopiyei?: ¿qué es lo 1 estado t wetusi: mellado (hoja de un ins-
que se quemó en el lugar cubierto (por hojas)?; trumento, debido a un golpe). 2 vb. intr. t w e-
weti kë t$ë pë hõrã? (hsh): ¿qué ruido es ese?; h e i tusia@, inc.: mellarse (en un lugar) [wetusiakei,
morãmãna k@ wãri rë uprayahi, ∞h∞ këk@ kõt$ë ha, perf., pl. obj.; wetusikei, perf. del inc.; wetusi-
weti kë a wãri roa? (way.): el Monte Morãmãna prou, term.: en varios sitios; wetusirariyo, perf.,
que se alza cerca de aquí, al pie de esa monta- pl. obj.]. 3 wetusiama@, inc.: mellar (en un lu-
ña, ¿quién vive? (lit.: quien está sentado allí). gar) [wetusima@, dur.: en varios sitios; wetusia-
weti pei wa ta t$awë?: ¿quién eres tú pues?; weti makei, perf. del dur., pl. obj.; wetusimakei, perf.
wa t$ë pë ta t$awë?: y eso, ¿qué puede ser?; weti del inc.; wetusimararei, perf. del dur., pl. obj.;
pei kë t$ë k@?: ¿qué frutos son esos? weti?: ¿qué, wetusimarei, perf. del dur.]. 3 estado t wetu-
qué pasa?; weti ha(m@)?: ¿dónde, en qué direc- sia: tener una melladura. wetusima no, result.:
ción? También puede significar dámelo. weti tener varias melladuras, estar mellado en va-
weya√
de? weti ham@ t$ë rë kuin@: ¿con qué?, ¿me- 1 vb. intr. t weyaa@, inc.: anochecer [weya@,
diante qué? weti ham@ t$ë rë kuin@ mãrõhã ya k@ dur.; weyaprou, term.; w e y a r a y o u, perf.]. t$ë we-
483 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ wikõkõ√
weyaha√ wihi√
V. weya√ vb. intr. t wihiã@: regresarse, irse. [wihiokei,
perf. pl. suj.]. hëyëha shoayën@ yahi rë a proko-
weya ha marema yamak@ kõmi wihio shoakei: si mi suegro
Ayer. fai t$ë weya ha: antes de ayer. fweya llegara a irse, partiríamos todos. sin. kõ√
ham@: hace mucho tiempo. sin. V. yetu ha //
sin. wëya ha (hsh); V. hena ha wihihi√
1 vb. intr. t wihihia@, inc.: 1. Dejar de estar rí-
weyari gido, hundirse, deformarse al ablandarse o aflo-
Pueblo de demonios que se desplaza de Este a jarse (techo de una casa, casabe, etc.). 2. Caer
Oeste durante el día y de Oeste a Este durante unos tras otros, caer en forma de polvo, frag-
la noche. Siguen el camino de Titiri, el demo- mentarse y caer [wihiha@, dur.1; wihihiprou,
nio de la noche, y de Suhirina, Escorpión. Al term.; wihihirayou, perf. del inc.; w i h i h o u, dur.2].
caer la noche pasan en una dirección (se lla- 2 vb. trans. t wihiama@: provocar (por negli-
man entonces weyari) y al amanecer pasan en gencia) el ablandamiento de una torta de ca-
dirección contraria (se llaman entonces harika- sabe. 3 estado t w i h i h i w ë: ablandado, afloja-
ri). Los dos ejemplos siguientes presentan dos do.
versiones diferentes del origen de estos “demo-
nios”: ∞ yΩ∞yΩ pë patan@ weyari pë kuprou shoara- wiisip@ (hra)
yoma (mit.): la sangre se transformó en demo- V. wãisip@
nios del crepúsculo; titiri a ha t$ar@hen@ paruri
a m@ã ∞k∞pë ha, ∞h∞ kë horoi pë rë weyariprariyo- wiiwiim@
nowei (way.): cuando mataron a Titiri, mientras Zool., designa a varias especies de aves de rapi-
cantaba (lit.: lloraba) bajo la forma de un pau- ña (no id.) del género Spizaetus (Accipitridae).
jí, su plumón blanco se transformó en demo-
nios del crepúsculo. V. harikari, haruharuyoma, wikõkõ√
suhirina, titiri 1 vb. intr. t wikõkã@, inc.: colocar los brazos
pegados al cuerpo [w i k õ k õ k e i, perf.; wikõkõõ: co-
weyata ha locar los brazos a lo largo del cuerpo o tenerlos
Antes de ayer. sin. wëyata ha (hsh) así; wikõkõtou: colocar un momento los brazos
así]. wikõkõprou: clavarse a lo largo de algo
weyate
V. weya√
(especialmente, flecha que se clava pegada a lo
largo de alguien al caer). 2 vb. trans. t wikõ-
kõã@: atar junto al cuerpo las patas de un ani-
w
weyokosi mal cazado (para llevarlo) [w i k õ k õ k e i, perf.; w i-
V. weyoweyo kõkõma@, dur., pl. obj.]. V. yõkõkõ√
wirina√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 484
wirina√ wishawishami si
vb. intr. t wirinaã@, inc.: alinearse [wirinakei, Zool., ave, siete colores; Tangara chilensis ( T h r a u-
perf.; wirinatou: alinearse un momento]. sin. V. pidae).
he usuku√, masisi√
witiwitimi ãshi
wiriwirima Zool., ave de rapiña, gavilán tijereta; Elanoides
Bot., caña; Ichnanthus panicoides (Poaceae). forficatus (Accipitridae). Son pájaros gregarios
que planean en círculo en el cielo. Se los reco-
wisha noce por la cola bífida y el pecho blanco. Ese
Zool., mono capuchino del Orinoco, mono bar- pecho, debido al color y a que es abombado,
budo; Chiropotes satanas (Cebidae). Sus huesos simboliza un ovillo de algodón durante el wa-
largos se utilizan para fabricar puntas de harpón yamou.
y la cola peluda de los machos se coloca alrede-
dor de la cabeza en los atavíos masculinos. A es- wito
tos monos a veces se los domestica. wisha shina: wito: merey. Solamente se consume la pulpa
1. Cola de mono w i s h a que los hombres se colo- del fruto, la nuez es ignorada. La fruta se des-
can alrededor de la cabeza como adorno. Se uti- hace en agua para preparar una bebida. Los vá-
liza siempre la del macho (la de las hembras tie- quiros y las dantas van a comer los frutos que
nen pelos más cortos). wat$aperariwën@ wisha shi- caen bajo los árboles y a veces los cazadores van
na yohotarehër@ma (mit.): Wat$aperariwë se ama- a emboscarse allí. Pl. wito kë k@. wito hi: bot., ár-
rró rapidamente una cola de mono capuchino bol, merey; Anacardium occidentale (Anacardia-
alrededor de la frente mientras caminaba. 2. En ceae). Pl. wito hik@.
ciertas circunstancias (ritual funerario, wayamou)
se le llama así a una calabaza funeraria que con- witowito hi
tiene las cenizas de un hombre. ipa ya shina yo- Bot., árbol; Anacardium giganteum (Anacardia-
hopou: tomo una calabaza funeraria (que contie- ceae).
ne las cenizas de uno de mis padres de sexo mas-
culino) (lit.: ciño en mi frente una cola de mono w@@
capuchino del Orinoco). V. hoko sik@, kõe hena, 1. Guatura, cesta de tejido apretado fabricada
mayep@ ãhuku, paruri hesikak@, rihu masi, watoshe por las mujeres con el bejuco masimasi. hayari-
wishariwë: hekura asociado al mono capuchino. wë t$ëëp@n@ w@@ kë e rë yehireiwei (mit.): la hija de
Se encoleriza con facilidad, pero siempre está en Venado llevaba una guatura. 2. Siendo la gua-
guardia y le advierte a los chamanes del peligro. tura un objeto femenino, en ciertos contextos,
como el wayamou, puede simbolizar a la mujer
wisha hena (esposa, hermana, hija). t$ë w@@ yaua totihia rë
Ser mítico que vive en la selva. Muy agresivo, k u r e: tiene una mujer (lit.: una guatura está col-
ataca a los hombres. gada); w@@ wa rë yaumarenowei?: ¿desposaste (o
tomaste) a la mujer? (lit. ¿colgaste la guatura?),
wisha karakap@ o, con el mismo sentido, w@@ rë yaua waikireno-
Zool., ave de rapiña, gavilán; Buteo sp ( F a l c o n i- wei? (lit.: ¿ya está colgada la guatura?). V. m@s@-
dae). sin. siehem@ k@ri hena, oko ut$a, shõkãtãma ãshi
w
485 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@
1. ya√ 2. ya√
1 vb. intr., v.m. t y a a m o u: alimento que pue- Término de parentesco, suegra. Dentro del sis-
de asarse o cocinarse sobre la brasa. yao: que- tema yãnomãm@ de parentesco, este término
marse en el fuego, hacerse quemar [y a p e i, perf.]. abarca a la hermana del padre, a la mujer del
yãpi a yapei: la grulla se va a quemar; yãpi a mo- hermano de la madre, a la madre de la mujer
ri yapema: la grulla por poco se quemó en el fo- del hermano, o a otro pariente del mismo or-
gón; ka@ kë wakë ha ya ha yapon@ ya pata prerayou den en la clasificación de parentesco. Las rela-
kurei (mit.): yo me incineré en una hoguera, y ciones entre padres e hijos políticos están re-
fue así como me volví grande. 2 vb. trans. t guladas por un fuerte principio de distancia,
yaa@, inc.: cocinar un alimento sobre la brasa; deben evitar mirarse, generalmente no pueden
preparar el tabaco frotando las hojas húmedas estar reunidos en un mismo sitio, ni dirigirse
contra las cenizas calientes [yaama@, fact. del la palabra. yaahë: 2da. pers. del pos., tu sue-
inc.: ofrecer plátanos a una persona y brindar- gra. y a p e: suegra, vocativo. yape, ëyëha pëhëk@ ta
le la posibilidad de comerlos poniéndolos a asar kuo: suegra, quedémonos aquí; yape, shoriwë sho
sobre la brasa; y a a r e i, perf.: hacer esto para uno wapu kë yahëk@ t$atayou: suegra, yo y mi cuña-
mismo; y a k e i, perf.: hacerlo para ofrecer; y a m a @, do vamos a recoger frutos w a p u. yapemou: te-
dur., pl. obj.; yapei, perf.: recibir un alimento ner con alguien una relación de nuera o yerno
cocinado de esa manera; yatayatama@: estar to- a suegra, dirigirse a alguien utilizando este tér-
do el tiempo asando plátanos sobre la brasa (co- mino de parentesco. yayë: 1ra. pers. del pos.,
mer continuamente alimentos cocinados sobre mi suegra. yãyën@ wapu kë k@ hihuwë hima@ t$ai:
la brasa); y a t a a @, it.]. yuri ya hãrõ yaa@: yo pon- mi suegra pretende que los frutos wapu toda-
go a asar sobre la brasa los pescados envueltos vía están duros. sin. V. yesi; V. sh@@, shoa√
en hojas; kurat$a ya yaa@: yo pongo a asar un
plátano sobre la brasa; iwariwë sho, pë suwëp@ 1. yã√
sho, urufi ham@ kasha kë pë fãrõ yaatii rë ayaono- 1 vb. trans. t y ã ã @: 1. Colgar un chinchorro.
wei (mit.) (hra): Baba y su mujer tenían la cos- weti kë iha wa yãõma?: ¿en casa de quién vivías?
tumbre de irse solos a la selva para cocinar sus (¿en qué fogón habías colgado tu chinchorro?);
paquetes de orugas sobre la brasa; ya e wãri yaa@ t$ë k@ wãri ha yãk@n@, a wãri për@oma: colgó su
m@ pao yaiopë: iré a su encuentro y lo arrojaré chinchorro y se acostó. 2. Amarrarse un hilo de
al fuego (= lo pondré a asar); kurat$a kë a ta yaa algodón alrededor de la muñeca, del tobillo o
h@t@t@a ta ha@arar@he, a ta yapra@ ta shoaohe: apre- del brazo [yãkei, perf. de yãã@ (sentido 1) y de
súrense a asar (sobre la brasa) todos los pláta- yãõ; yãõ: haber amarrado su chinchorro, estar
nos, pónganlos a asar enseguida. fp∫∫ nahe instalado en una vivienda; yãrei, perf. (sentido
yaa@: preparar una mascada de tabaco frotan- 2)]. yãpou: 1. Hospedar a alguien. kamiyën@ ya
yã√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 486
k@p@ rë yãpouwei, kë k@p@ shimakamou he harutima una hoja a modo de embudo (para tomar el lí-
(hsh): los dos huéspedes que albergo no han quido). fyãã hena wa@he: acampar en la sel-
pegado el ojo en toda la noche. 2. Llevar ama- va para recolectar las hojas destinadas a cubrir
rrado alrededor de un miembro [yãmãpou, fact.; el techo de una vivienda. V. h e n a; sin. naa he-
y ã r ã r e i, perf., pl. obj. o pl. suj.; yãrei, perf.]. s h i- na (hra)
nari kë ≤ pë ta yãã ta ha@arar@he, huya pë, pata
pë wã hama: “jóvenes, amárrense sin dilación yãã henak@ hãrãru√
hilos de algodón alrededor de sus miembros”, vb. trans. t yãã henak@ hãrãruã@, inc.: 1 . A p a r-
dijeron los ancianos. fpëk@ t$ak@ yãprã@: col- tar con la mano las ramas cubiertas de hojas
gar un chinchorro. 2 estado t yãã: tener el que cierran la salida de una vivienda. 2. Tritu-
chinchorro colgado en un lugar, vivir (en un rar hojas con la mano y colocarlas en el suelo
lugar). weti ha wa yãã?: ¿dónde vives? (lit.: para propiciar la suerte durante una búsqueda
¿dónde está instalado tu chinchorro?); ya pëk@ (de miel, de cacería, etc.); quitar con el pie las
y ã ã: mi chinchorro está instalado; riyëhëwë to- hojas que cubren el camino (con el mismo pro-
tihiwë kë t$ë yãnop@ ha t$oop@ t$oku yãõma: el fo- pósito) [yãã henak@ hãrãruãrei, perf.; yãã henak@
gón era hermoso y en él había un chinchorro hãrãrupra@: ponerse a√]. sin. yãã henak@ rë√
de bejuco colgado. yãprãwë, pl. suj., disp. sin.
V. për@√ yãã henak@ mosipëk@
Hilera de hojas trenzadas del techo de un sha-
2. yã√ pono; sin. yaa si mosipëk@
1 v.m. t yãã@: tomar la decisión de pintarse.
nana ya yãã@ puhi ha topraon@, ya wã ha@ waikio- yãã henak@ rë√
ma, yã k@ wët@ama@ taomi: ya te dije que quiero 1 vb. trans. t yãã henak@ rëa@: cerrar el cami-
pintarme con onoto (y si tú no me lo das), no no o el paso que se toma colocando sobre él un
compartiré contigo el collar de mostacillas. y ã- puñado de ramitas frondosas, con el fin de te-
m o u: pintarse [yãmorãyou, perf.; yãprãmorãyou, ner suerte durante una búsqueda (de miel, de
perf. de y ã p r ã m o u; yãprãmou: hacerse pintar por cacería, etc.) [yãã henak@ rëkei, perf.; yãã henak@
alguien]. wamak@ yãmoã ta h@t@t@raruhawë?: ¿han rëma@: hacer esto en varias lugares]. 2 estado t
terminado todos de pintarse?; t$ë pë yãmou, t$ë yãã henak@ rëa: ramas frondosas colocadas so-
pë he horoimou: ellos se pintan el cuerpo, se pe- bre el camino, con el objeto de “cerrarlo” sim-
gan plumón en los cabellos; yarori kë pën@ pei bólicamente durante una búsqueda. sin. yãã he-
kë ∞yΩ pë wãri ham@ pë yãmoma (mit.): los antepa- nak@ hãrãru√
sados (que más tarde iban a convertirse en ani-
males), se pintaron el cuerpo con la sangre. 2 yaa si
vb. trans. t yãprã@: pintar, teñir, colorear. V. Techo de hojas trenzadas de la vivienda colec-
m@ yã√ tiva (shapono). kama yaap@ si shikã ham@ kayuri-
fanawë pë m@ tëamapotayomahe (mit.): los chi-
yãã hena güires sacaban la cabeza por detrás del techo
Hoja, hoja de árbol; planta con hojas. Pl. yãã de su casa; hayë yaa kë e si sipo, masiko e k@ rë
h e n a k @: conjunto de hojas pertenecientes a una rëre ham@ yoka horea kure (mit.) (hsh): aquí está
misma planta; yãã henapë: hojas de diferentes la parte de afuera del techo de la casa de mi pa-
plantas. yãã kë t$ë henak@ ha hãrãrukun@, t$ë ha dre, la entrada se encuentra en el sitio donde es-
rõshitaak@n@: arrugó hojas entre las manos y des- tán apoyadas las palmas. fyaa si humap@: par-
nudó el suelo con el pie; pë yesi hurõhurõ e k@ këa te exterior del techo, la que da al cielo. yaa si
ha roparën@, yãã henak@ kãi ha t@r@rar@n@: su suegra humap@ ha moyenayoma pë t$ëë a hamapoma
rompió palos largos y delgados para el techo del (mit.): Moyenayoma protegía a su hija (del ja-
refugio, y luego buscó hojas (para cubrir el te- guar) montándola encima del techo. fyaa si
cho), cortándolas con los dedos; yãã kë henak@ mosipëk@: hilera de hojas trenzadas en un te-
hõsisiãprarama: ella buscó por debajo de las ho- cho. fyaa si par@k@: parte interior del techo, la
jas (secas, caídas en el suelo); hena pë koa@ mai, que da al suelo.
yawari pë yããp@ hena, kama pën@ wa t$aprareihe:
no inhalen esas plantas (= las hojas de esas yaa si yakëkë√
plantas), pertenecen a los Yawari, si las inha- V. si yakëkë√
lan ellos soplarán sustancias maléficas sobre us-
tedes. fyãã hena heni ti√ (hsh): V. sin. yãã he- yãhã
na wa@he; V. heniti√. f yãã hena õshõkõrea@, Sinónimo de w ã h ã: voz, canto, palabra; nombre
inc.: enrollar una hoja a modo de embudo (pa- personal. aheta@ mapei ha, ya e yãhã tëapran@, ya
ra sacar agua o para meter algo adentro). mã≤ e yãhã wëyë@ puhio yaro (way.): como su voz se
yãhãhe√ yahatotorimi
vb. trans. t yãhãhemayou, rec.: 1. Hacerse el Cambur manzano, fruto del yahatotorimi si. y a-
amor uno a otro. wamak@ wãri suwëp@ kuprawë hatotorimi si: bot., mata de cambur manzano;
kë, wamak@ ha yakapraon@, pë wãri ta yãhãhema- Musa sapientum (Musaceae). Es un cambur poco
yo: ya que ustedes tienen mujeres, acuéstense común, de introducción reciente. Pl. yahatoto-
en los chinchorros y hagan el amor juntos. 2. rimi sik@.
Tocarse mutuamente el ano (niños que juegan).
V. posi yãhãhe√ yahatu√
vb. trans. t yahatua@: insultar a una persona,
yahara√ (hsh) ofenderla proclamando públicamente sus im-
1 vb. intr. t yaharaa@, inc.: volverse numerosos perfecciones físicas (reales o presuntas) [y a h a t u-
[yaharaprou, term.; yahararayou, perf.]. 2 vb. rarei, perf.]. e mãr@r@ãprarou ha shoaparun@, su-
trans. t yaharapra@: fabricar en gran cantidad wën@ a yahatua@ nokaa shoapariyoma (mit.) (hsh):
3 estado t yaharaa, perf. est. shãpinama hena inmediatamente se restregó contra ella, y ella lo
yaharaa (mit.): las hojas del arbusto shãpinama insultó; kë k@p@ ta yahatuayou, pë no wã niya t$a-
son abundantes. y a h a r a w ë: ser muchos. yama- ta@ wawëtoo shoao kuprei: insúltense mutuamen-
k@ yaharawë: nuestra familia es grande (lit.: so- te, ustedes quieren discutir y decirse las cosas
mos muchos). sin. V. p r u k a, t $ e t $ e √, yatehe√ con franqueza. yahatuayou, rec.: 1. Insultarse
recíprocamente. pëhëk@ wãri wãritiwë yahatuayou
yãhãrõ√ totihio kë a kuhe (way.): ambos somos feos y ma-
vb. trans. t y ã h ã r õ ã @, inc.: agitar delante de sí, los, y nos hemos insultado mutuamente. 2. H a-
mientras se avanza, un puñado de ramas fron- cerse la guerra [yahatuayorayou, perf.]. V. niya-
dosas, como si se estuviera barriendo el piso, √you
para reintegrar el noreshi de una persona enfer-
ma [yãhãrõãkei, perf.; yãhãrõma@, dur.]. yahat$o√
1 vb. intr. t yahat$oprou: quebrarse al caer, ra-
yaharoko√ jarse como consecuencia de un choque (un ob-
V. he yaharoko√ jeto redondo) [yahat$oprariyo, perf.: romperse
en dos pedazos; yahat$orariyo, perf.: romperse
yahatoto√ en varios pedazos]. 2 vb. trans. t yahat$oa@,
1 vb. intr. t yahatotoa@, inc.: bajarse, acercar- inc.: partir madera golpeando una de sus extre-
se al suelo [yahatotoprou, term., yahatotorayou, midades contra el suelo o contra algo duro;
perf. del inc.; yahatotou, dur.] waiha, ∞ha mot$o- quebrar un objeto esférico golpeándolo con un
ka yahatotopropë, a rë kuuwei: “dentro de un mo- palo; abrir la cáscara de un fruto leñoso gol-
mento el sol descenderá ahí, en ese lugar (del peándolo contra algo [yahat$okei, perf. (senti-
cielo)”, dijo él; t$ë m@si pata yahatotohër@@ (hsh): do 2); yahat$oma@: rajar o romper en varios pe-
el sol se inclina hacia el horizonte. yahatotoo: dazos; yahat$opra@: rajar o romper en dos peda-
dormir, vivir en un chinchorro colgado cerca zos]. yãnomãm@ t$ë hushi pë ha hawari kokok@
del suelo [yatotokei, perf.; yahatototou: meterse shëama, koko yahat$omakema (mit.): él golpeaba
en un chinchorro colgado cerca del suelo (des- las yuvías contra la nariz de la gente, y las rom-
pués de haber estado en un chinchorro amarra- pía de esa manera. 3 estado t yahat$oma no,
do normalmente)]. 2 vb. trans. t yahatotoa@, res.: madera partida de esa manera. sin. V. h a-
inc.: colgar cerca del suelo, amarrar bajo [y a h a- h a t $ o √, s h ë √, yaheki√, y a r ë s h ë √, yatiki√, yayo√
totokei, perf.; yahatotoma@, dur., pl. obj.]. yaha-
tota@: bajar (algo que está demasiado alto) [yaha- yahayë√
totakei, perf.; yahatotama@, fact.]. 3 estado t ya- vb. trans. t y a h a y ë a @: sacar algo de las manos
h a t o t o a, perf. est. yahatotoprawë, pl. obj., disp. a alguien, arrancar de las manos [yahayërei,
yahatotowë: bajo, cerca del suelo; pequeño, de perf.]. sin. V. hukë√
baja estatura; cercano al horizonte (un astro).
yahatotowë ha t$ë k@ yëtëkëa kure: los (racimos de) yahë
frutos están bajos (sobre el tronco de la palma); yahë: pron. pers. 2da. pers. del dual, nosotro-
hewë kë a wãri yahatotowë kuo no kupëreshi (mit.): s/as dos, él/ella y yo; va seguido de un clas.
Murciélago era de baja estatura; p∫∫ nahe t$ë k@ nom. o num. y de un vb. trans. yëtu yuri rë pë hã-
upraa totihia ma kure, t$ë k@ yahatotowë shoawë: rõ ha yapan@, yahë pë waa ha ropataar@n@: rápida-
yo poseo bastante tabaco, pero las plantas toda- mente ellos pusieron los pescados a asar sobre
vía son pequeñas. fmot$oka a yahatotowë: la brasa, y nosotros dos los comimos de prisa;
el sol está bajo sobre el horizonte. fyahatoto yape, shoriwë sho wapu kë; yahë k@ t$atayou: sue-
ha(m@): bajo, abajo, cerca del suelo. mayëp@ ya- gra, yo y mi cuñado vamos a recoger frutos w a-
hatoto ham@ kë a roa kure: un piapoco está enca-
ramado cerca del suelo. sin. V. h o k a k a √; ant. @ s @
p u; yahëk@: pron. pers., 2da. pers. del dual: yo
y él/ella (sujetos); va seguido de un vb. intr. y a- y
yahe√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 488
hi ha yahëk@ kõpema: él y yo llegamos a la casa tua: hay otra corriente de agua del otro lado de
colectiva. V. kamiyë yahëk@, p ë h ë k @, yaherek@ la montaña. yaheriwë: lejano, alejado. m@t$ari a
pora ma yaferii ha, weti ipa a pora ta yakepa (way.)
yahe√ (hra): a pesar de que esté muy alejada, saca agua
V. si yahe para mí del medio de la cascada (= dame una
olla). sin. yaferi√ (hra); V. m@ rak@√, payeke√, p r a-
yaheki√ ha√; ant. V. a h e √, ahete, titëtë√
1 vb. intr. t yahekio: partirse un miembro co-
mo consecuencia de una caída [yahekikei, perf.]. yaheti√ (hsh)
yahekiprou: quebrarse al caer, o como conse- 1 vb. intr. t yahetia@: abordar la última parte
cuencia de un choque (un objeto alargado) [y a- de un trayecto. 2 vb. trans. t yahetia@: cruzar,
hekiprariyo, perf.: partirse en dos; yahekirariyo, cortar transversalmente; dibujar líneas que se
perf.: partirse en varios pedazos]. shereka a yahe- cruzan. ayari t$oku rii rë yahetiprareiwei, t$oku ka-
kiprariyoma: la flecha se ha partido al chocar; a hik@ ha shetepan@, t$oku ha prak@n@, karahirima e
kei tëhë poko yehekiprariyoma: se fracturó el bra- kuprou shoarayoma (mit.): él cortó el bejuco aya-
zo al caerse. 2 vb. trans. t yahekia@, inc.: partir r i, rajó una de sus puntas para hacer la boca, y lo
madera golpeándola contra el suelo; quebrar, colocó en el suelo, entonces el bejuco se trans-
romper un objeto alargado asestándole un gol- formó en una serpiente venenosa de la especie
pe [yahekikei, perf.: quebrar la extremidad de al- karahirima.
go; yahekima@: quebrar en varios pedazos; y a h e-
k i p r a @: quebrar en dos pedazos; yahekirarei, perf.: yahetipa
quebrar en varios pedazos; yahekirei: romper Zool., pez, temblador; Electrophorus electricus
golpeando] naprushin@ kama poko yahekirema: le (Gymnotidae). A veces se lo designa utilizando
quebró el brazo de un golpe de palo; pë poko ya- la siguiente metáfora: “el lugar donde arde el
hekiprarei: voy a romperte el brazo (golpeando fuego (wakë rë yëre ha)”. miha kë wakë yëa kure,
sobre él); kõã ãsho ya yahekiprarema: partí la ma- ei u pata porirou: es aquí donde está el tembla-
dera en dos golpeándola; ya ha hushuon@ shere- dor, las burbujas suben a la superficie del agua
ka ya yahekikema: por rabia partí la extremidad (lit.: es aquí donde arde el fuego...). V. sipara*
de la flecha asestándole golpes; mãrãshi ya ora- yahetipa, shenini
hit$o yahekiprarema: le rompí el cuello a la pava
rajadora (con un palo); hewën@ kõã ãsho yaheki- yahi
k e m a: Murciélago partió leña golpeándola con- 1 sus. t yahi: vivienda colectiva (shapono) o
tra el suelo; maa mak@ pata tuyë@ tëhë pë parop@ campamento integrado por refugios proviso-
kãi yahekia@ h@t@toma (mit.): golpeando contra la rios individuales. La disposición es más o me-
roca, ellos echaron a perder sus herramientas nos circular, y la distribución de las familias
(machetes, hachas) 3 estado t yahekima no, guarda correspondencia con la estructura de pa-
res.: madera que ha sido partida de esa mane- rentesco de los habitantes. Entre los Yãnomãm@
ra. sin. V. y a h a t $ o √, yarëshë√, yatiki√ la organización de las viviendas constituye una
réplica del cosmos. La palabra yahi se refiere
yaherek@ fundamentalmente a la estructura de madera
Pron. pers. objeto, 2da. pers. del dual: yo y de las construcciones. También se llama yahi a
él/ella. yuri pë ha yaherek@ topëremahe: nos (a mí los peñascos donde viven los hekura: son sus
y a él) ofrecieron pescado. V. yahëk@ guaridas. yahi ha epena ya kõãhãrãyõu: voy a
buscar el alucinógeno en la casa; t$ë m@ haruu
yaheri√ tëhë, yahi ham@ t$ë pë na wãri wayou heama
1 vb. intr. t yaheria@: 1. Ir muy lejos, alejarse (mit.): ellos se quedaban en la vivienda para
mucho. @ra kë a pata taeo shokei ha kuparun@, he- hacer el amor en pleno día; yahi ham@ a katiti-
hu kë pë ham@ a yaheriatarou ha kuparun@ (mit.): wë kõrãyoma: él se regresó directamente a la ca-
Jaguar buscó describiendo círculos, se alejó mu- sa; puu pë wa@he tëhë yãmonãmãriwë kama yahip@
cho entre las montañas; t$õm@riyoma kë a wã wã- ham@ a kõpema: mientras ellos comían miel, Yã-
ri yaherikehër@ma (mit.): los gritos de Mujer-picu- monãmãriwë llegó a su casa; yamak@ yahip@ ni-
re se alejaron considerablemente. 2. Pasar de ya yëp@a@ no rë kiriope yë (cha.): queremos llevar
una ladera a la otra (de una montaña, de una co- en nuestras manos el peñasco que nos sirve de
lina) [y a h e r i k e i, perf. (sentido 2); yaheriprou: pa- morada (dicen los hekura). yahi kopatama:
sar de una ladera a otra; yaherirayou, perf. (sen- parte baja del techo en la vivienda de los he-
tido 1); yaheritakei: apresurarse a hacer esto (am- kura. V. shikã yahi t$erimi: 1. Miembros de la
bos sentidos)]. yaherio: encontrarse muy lejos comunidad a la cual uno pertenece; vecinos,
[yaherikei, perf.]. 2 estado t yaheria: encontrar- miembros de comunidades vecinas (a menu-
téntico jaguar, cargaba al perro sobre el cuello. (mit.): los váquiros lo tenían realmente apretu-
fno yaipimi: ser completamente parecido a, jado, se parecían de verdad a nidos de termitas
parecerse como dos gotas de agua. desparramados por el suelo; pë taproimi yaiwë:
de verdad, no son visibles; horoeti kë t$ë hi noni
2. yai ta yaitan@, ∞h∞ rë t$ë hi kreyou siihehewë ta yai-
1 sus. t yai: ser sobrenatural, demonio; mons- tan@: los árboles horoeti son realmente frágiles,
truo. suwë pata yai a kuprou shoarayoma (mit.): es seguro que se rompen.
la vieja mujer se transformó en un ser sobrena-
tural; õmawë yai t$ë k@p@ ha kuprarun@, no wãri 2. yai√
pë t$ap@@ shoaoma (mit.): cuando los dos demiur- 1 vb. intr. t yaiprou: 1. Ponerse a vivir juntos
gos se transformaron en seres sobrenaturales, (parientes que tienen una relación de mashi en-
crearon de inmediato a los demonios de la en- tre sí). kamiyë kë yafëk@ yaiprariyo (hra): tú y yo
fermedad. yait$akarawë: 1. Desconocido, que vamos a vivir juntos. 2. Perderse. sin. V. m o h õ-
no tiene nombre. raparim@ yama k@ wai tëhë yai- ru, yakë√ y a i o: vivir juntas (personas que tienen
t$akarawë kë a patan@ yamarek@ tikararei: mien- una relación de mashi entre sí) [yaikei, perf.].
tras comíamos cambures raparim@ fuimos pica- yaiatarou: ser distintos unos de otros. pë m@ õni
dos (varias veces) por avispas de una especie yaiatarou: sus rostros están pintados con dibu-
desconocida (o: sin nombre). 2 . Eufemismo pa- jos diferentes. 2 vb. trans. t y a i a @, inc.: clasifi-
ra designar una planta mágica peligrosa (h Ω r ∞). car, seleccionar, poner juntos objetos del mis-
Puede ser sinónimo de horeprema. hei yait$akara- mo género; elegir [y a i i, dur. (sentido 1); yaikei,
wë wa t$ë pë hurii mai: no emplearás sustancias perf. del inc.: escoger para dar; y a i m a @, dur., pl.
mágicas (contra nosotros, durante el combate). obj. (sentido 2); y a i p e i, perf.: recibir un objeto
yai t$awë: diferente, de otro tipo; desconocido, escogido por otro; yaipra@: ponerse a√ (sentido
inusual, extraño. shapono ham@ pë kõmi hirao të- 1); y a i r a r e i, perf., pl. obj.: escoger varios objetos;
hë, urihi ham@ hawë yait$awë t$ë ã kuoma (mit.): yairei, perf.: escoger para uno mismo]. kamiyën@
cuando estaban todos reunidos en la casa colec- ya t$ë ta yai: soy yo quien va a elegir; ihirun@ wa-
tiva se escuchó en la selva algo como un grito rë kë a niyaprarema, shipënap@ a yairema (mit.):
extraño; t$ë hi pë yait$awë tifetiprarema (hra): mi hijo ha matado un váquiro, ha escogido una
has tallado (el mortero) en una madera que no bestia preñada; sipara kë ya pë yaima@ ma rë toti-
es adecuada (lit.: desconocida). yai t$ë: 1. C l a- hiohe: tú sabes bien que yo he escogido mache-
se de seres sobrenaturales maléficos, que pue- tes. yaiatara@: hacer cosas distintas. yaima@:
den ser hekura libres de la selva (no viven en el preferir, escoger, apuntar preferentemente a un
pecho de los chamanes), o bien “demonios” bas- blanco en vez de a otro [yaimou: preferir (habi-
tante cercanos a los shawara que pueblan el cos- tualmente)]. wamare tiwëha@ tikoa kë a kure, raha-
mos. Todos ellos se dedican a devorar pei m@ ra këk@ poko ta yaimahe (mit.): desgraciadamen-
ãmo. Pl. yai t$ë pë. yai kë t$ë pauship@ huimama te ustedes me asestan golpes de estaca, apunten
(cha.): el atavío de un demonio avanzaba ha- más bien a las patas del monstruo (el hombre se
cia mí; yai kë t$ë t$aprama@ puhiopehe, no patap@ encuentra en el interior de la bestia). yaipou:
pën@ (mit.): los antepasados quisieron crear un conservar juntos objetos de una misma catego-
ser sobrenatural. V. hekura, õmãyãri, shawara, ría. V. nohi yai√, yaimou
wãrihõt$o fyai t$ë wayu: mal que no se cura.
2. Desconocido, no identificable (pero peligro- yãihihi√
so). 2 vb. intr. t y a i p r o u: transformarse en ser V. yãhihi√
sobrenatural. a yaiprariyohër@ma (mit.): en el ca-
mino él se transformó en un ser sobrenatural; yãik@√
∞ha wa pë pruka yairariyoma ta no t$are (mit.): 1 v.m. t yãikõu: iluminarse agitando tizones
allá, ellos se metamorfosearon, se convirtieron delante de sí [yãik@rayou, perf.]. paruri pëma pë
todos en seres sobrenaturales. V. no yaip@ napë yãikõhër@pë: iremos a cazar paujíes durante
la noche iluminándonos con tizones; ka@ kë wa-
1. yai√ kë pë ha õkãõkãtaarar@hen@ pë yãikõhër@ma: rápi-
Verbo con una función adverbial, verbo que damente ataron juntos tizones y avanzaron agi-
modifica el sentido de otro verbo: su función tándolos delante de ellos para iluminarse. 2 vb.
es enfática, insiste en la realidad de la acción trans. t y ã i k @ ã @: iluminar (algo o a alguien, con
emprendida, o de la situación descrita. hei tëhë una antorcha o haciendo que el fuego llamee).
pë yai kõõima@: ahora, en esta ocasión, ellos vuel- sin. V. h@s@k@√
ven de verdad; masi kua yairawë?: ¿de verdad
hay bejucos de mamure?; sherekanawë a no wã yaimo√
t$a@ yaiomahe: ellos realmente hablaban de She- vb. intr. y trans. y a i m o u: repetirse, producirse
donde el agua agitada (por el paso de un ser vi- tela, una hoja de tabaco aún cubierta de ceni-
vo), suele venir a nuestro encuentro (cuando re- zas, etc.) [y a i s a @, dur.: hacer esto varias veces se-
montamos el río); hõrõnãm@ rë iha e pë yaro hi- guidas; yaisikei, perf. del inc.; yaisipra@: hacer es-
rapraa@ yaimou rë kupeherouwei (mit.): cuando to enérgicamente; yaisirarei, perf., pl. obj.; y a i-
llegaban, apilaban uno tras otro los animales s i r e i, perf. del dur.]. 3 estado t yaisa no, res.:
cazados delante de Hõrõnãm@; pë heãrõp@ rë e objeto que ha sido sacudido de esa manera, ho-
rãm@ huaa@ tëhë, sirõrõm@ rë a kõtãã@ yaimou ha jas de tabaco sacudidas (con el fin de quitar el
hean@ (mit.): Sirõrõm@ llegaba cada vez que el exceso de cenizas antes de preparar la masca-
marido estaba de cacería; ëyëha yuri kë a no wã- da). sin. V. r a e k e √, r i p u k u √, yõm@k@√
ri shëpraa@ yaimop@he, suwë pën@ (hsh): se diría
que las mujeres tienen la costumbre de venir yait$akarawë
aquí a matar peces. V. yai V. yai
pies de Jaguar y les dio forma. f namo yakë- árbol ama ãhi. Para que el alucinógeno sea de
këa@, inc.: afilar dos utensilios frotándolos lámi- buena calidad es preciso que la savia recogida
na contra lámina [namo yakëka@, dur., pl. obj.; sea bien pegajosa y rojiza. Esta savia se utiliza
namo yakëkëpei, perf.; namo yakëkëprai: ponerse a veces como veneno de cacería, pero su efecto
a√]. fnoma pë yakëkëa@: quitar los piojos pa- es de corta duración y hay que apresurarse a
sando un peine por los cabellos [noma pë yakë- agarrar la presa intoxicada antes de que reco-
k ë a @, dur.; noma pë yakëkëpei, perf.]. yakëkëpra@ bre la conciencia. yakõana yaraka: especie (o
(cha.): luchar contra un ser sobrenatural ases- subespecie) distinta de la anterior, cuya savia
tándole golpes de machete. õmawë kë ihirup@n@ es blanca en lugar de rojiza, lo cual explica su
t$ë k@ rë yakëkëprareiwei, t$ë k@ hët@rayoma: el hi- nombre: yaraka (el yaraka es un pez pequeño y
jo de Õmawë (un h e k u r a) le asestó golpes a la co- chato de escamas plateadas). V. shamashamari;
sa, y ésta se rompió. sin. V. pakëkë√, yakeke√; V. sin. V. ayukuma, epena
he yakëkë√, namo* ka yakëkë√, si yakëkë√
yakohe
yake√ Zool., nombre que se le da a la paloma hoya
V. u yake√ cuando se la ha domesticado. sin. yakofe (hra)
yakeke√ yakore√
vb. trans. t y a k e k e a @, inc.: 1. Raspar el fondo vb. trans. t yakorea@, inc.: remar; remover un
de un recipiente (generalmente con una totu- líquido circularmente utilizando un palo, en
ma). 2. Cepillar, tallar (para moldear un obje- particular algo que se está cocinando [yakorea@
to), asestar golpes cortos con el filo de una he- kukei, perf. (sentido 1); yakoreakei, perf.; yako-
rramienta, producir virutas [yakeka@, dur.; ya- r e m a @, dur.; y a k o r e p e i, perf. (alimento que se co-
kekekei, perf.]. kumãrãwë kë k@ wãrin@, @rariwë kë cina); yakoretaa@, it.: hacer esto varias veces se-
mamik@ yakekerarema (mit.): Ciempiés talló los guidas; yakoretaakei, perf. del it.]. yakorepra@:
pies de Jaguar y les dio forma; mahe sik@ rë ya- recortar circularmente la parte dañada de un
kekap@@wei mãrõhã, hatate pë pruka kuprou shoao- alimento; sacar un alimento caliente del agua
ma (mit.): ellos (dos) produjeron virutas en la en ebullición agitando el líquido en redondo
madera de la ceiba, y éstas se transformaron en para hacer que el sólido suba a la superficie. sin.
muchos peces bocones y h a t a t e. sin. yakëkë√; V. V. tikore√
hi namo yakeke√
yakoro
yaki Zool., chicharra (no id.).
Zool., pez; Rhamdia quelen (Pimelodidae). Se
trata de un bagre gris de tamaño mediano, cu- yakrë (pei)
ya carne es muy apreciada. sin. ã@ã@m@ Anat., costado (parte blanda del cuerpo ubica-
da entre las costillas y la pelvis).
yakira√
vb. trans. t yakiraa@, inc.: cruzar dos objetos yakriki√
alargados, disponer en forma de cruz de San 1 vb. intr. t y a k r i k a @, inc.: producir racimos de
Andrés [yakirakei, perf. del inc.; y a k i r a m a @, dur., frutos en la parte baja del tronco (hablando de
pl. obj.; yakirapra@: ponerse a√; yakirarei, perf. la palma de pijiguao) [yakrikirayou, perf.; y a k r i-
del dur.]. weti ipa kë k@ ta yakirapar@ (way.): crú- kou, dur.]. 2 estado t yakrikiwë: condición de
zalo alrededor de mi pecho (= dame un collar). las palmas de pijiguaos cuando producen sus ra-
yakirapou: llevar cruzado sobre el pecho (un cimos en la parte baja del tronco. sin. ikrëkë√
hilo de algodón o un collar de mostacillas). V.
õni yakira√ yakuku√
vb. intr. t yakukua@: colgarse o estar colgado
yakõana de los brazos; estar colgado de brazos y piernas
1. Bot., árbol; Virola elongata (Myristicaceae). Pl. y tener la cabeza hacia abajo (como las pere-
yakõana pë 2. Alucinógeno que se prepara con zas), colgarse con todo el peso de un objeto pa-
el líber de este árbol. Primero se le quita la cor- ra romperlo (de un bejuco, por ejemplo.) [y a k u-
teza al árbol, y luego ésta se parte en trozos de kukei, perf.; yakukutou: hacer esto por corto ra-
alrededor de cuarenta centímetros de largo. A to]. yakukuo: colgarse o estar colgado de los
continuación se retira el líber raspándolo con el brazos [yakukukei, perf.; yakukuprawë, pl. obj.].
borde de un bambú o con el filo de un cuchillo, t$ë pë yakukuprawë waikiwë ha, poreri kë t$ë iha-
y se lo pone a secar sobre un soporte, encima del marariyoma (mit.): ya estaban colgados de los
fuego. Una vez seco, se lo pulveriza con una pie- brazos, los antepasados se habían convertido
dra sobre el fondo de una vasija de barro o so-
bre una chapa, y se le incorporan las cenizas del
en perezas. V. huko sik@ yakukou; sin. V. i h o h o √,
yau√ y
yãkum@ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 494
yakureto yamare
Zool., oruga velluda (no id.). Durante la esta- V. yama
ción lluviosa estas orugas se envuelven en una
funda de hilos en forma de huso que se adhie- yamarek@
re de la parte alta de los arbustos. Los indíge- V. yama
nas arrancan esas ramas de la planta, ponen las
orugas a asar sobre las brasas dentro de su fun- yãmãrõ
da, y luego las comen. Zool., raya venenosa; Potamotrygon spp. (Pota-
motrygonidae). Nombre genérico que designa
yakureto nahi por lo menos a dos especies, una pequeña y otra
Bot., árbol (no id.) sobre el cual van a comer grande. A veces se utiliza su dardo para fabricar
las orugas yakureto. Pl. yakureto nahik@. las puntas de flecha arpón. sin. shipari (hsh)
yama yãmi
y a m a: pron. pers. 1ra. pers. del pl., va seguido 1 vb. intr. t yãmiõ: quedarse solo. pei pëhëk@
de un clasificador numérico y de un verbo tran- yãmiõ pëo, totori t$ë pë taepë: qué importa si nos
sitivo: nosotros/as (con exclusión del interlocu- quedamos solos, ellos irán a la cacería (lit.: ellos
tor). yama pë shëpë: nosotros los mataremos; s u- buscarán tortugas). 2 estado t y ã m i: solo, aban-
wë yama pë toanomi, pë wãritiwë haikiwë ha: no donado, solitario. pë heãrõp@ kë e yãmi kuoma: su
raptamos ninguna mujer porque todas eran esposo estaba solo; yãmi pë n∞∞ e kuo tëhë e m@ã
feas. yamak@: pron. pers. sujeto, 2da. pers. del he weyahaoma: la madre abandonada lloró (a su
pl., va seguido de un verbo intransitivo: noso- hijo) durante noches enteras; yaro kë pë rii wai-
tros/as, sin ti (incluye al hablante y a otras per- t$erimou maõ tëhë, wãrõ kë pë rii yãmi par@@: cuan-
sonas, excluye al interlocutor). urihi ham@ yamak@ do ninguna fiera amenaza los hombres caminan
huma: nosotros nos fuimos a la selva. y a m a r e: V. solos adelante. yãmiri: estar solo (en una situa-
sin. y a m a r e k @. yamarek@: pron. pers. objeto., 1ra. ción dada, para realizar una cosa). a no yãmiri
pers. del pl.: nos, a nosotros/as (incluye al ha- preaprarou waikioma tao, wamak@ pufi wãri kuu fa
blante y a otras personas, excluye al interlocu- hatukëomopotun@ (hra): acuérdense todos uste-
tor). yamarek@ yashurema: ellos nos han hecho des que su aislamiento ya le ha ocasionado mu-
huir; yamare niya shë@: tienen la intención de cha infelicidad. V. m o r i, tahiap@
matarnos; yamarek@ pasha@ tëhë wamak@ mota@ to-
tihiopë (mit.): ustedes se fatigarán mucho cuan- yãmirã
do nos abran; yamare wãri y@m@raimi yaiwë t$a- 1 sus. t y ã m i r ã: relámpago. yãmirãyõma: ser
wë?: pero, ¿ustedes no nos avisan?; kõpinan@ sobrenatural de sexo femenino asociado al re-
yamarek@ kõmi tika@: muchas avispas nos pican. lámpago. En tiempos antiguos se desposó con
V. kamiyë yamak@ Trueno (y ã r u), y en la actualidad está casada in-
cestuosamente con Rayo (t ã h i r a w ë), su propio hi-
yãmãã jo. 2 vb. intr. t yãmirã@: producirse (un relám-
Bot., planta cultivada, curagua; Ananas pargua- pago). yãmiyãmimou: producirse muchas ve-
zensis (Bromeliaceae). Sus hojas gruesas y carno- ces (un relámpago). V. m@ yãm@rã
sas (como las de la piña), contienen fibras que
se extraen aplastándolas con un palo corto. yãmo√
t$ë hehu ha, yëtu kë a kãi yãmoõ rë kuketayono- jar de agitarse. a ta yãn@k@taru: deja de agitarte
wehei (mit.): él no tardó mucho tiempo en su- [yãn@k@tama@, fact.]; wãrishewë kë a roa yãn@k@-
bir la montaña Poncha; pë ha yãmot$on@ kasimi tou tëhë, a mamo yëo tëhë, suwë a tararema (mit.):
a shi kirihotayoma (mit.): ellos escalaron (la mientras estaba sentado sin moverse Yoawë
montaña) y Kamisi sintió vértigos. V. m@ yã√; (lit.: el malvado) divisó una mujer. 2 vb. trans.
sin. V. tu√ t yãn@kã@, inc.: hacer algo sin darse prisa [y ã-
n@kõu, dur.]. yãn@k@prama@ (cha.): provocar la
yãmonã curación de alguien. y ã n @ k @ p r o u: terminar un
yãmonã: miel dulce de la abeja yãmonã ma. yã- trabajo obligatorio; quedarse tranquilo después
monã ma: zool., abeja (no id.). Construye su de haber trabajado. ya wai hore yãn@k@prou mai,
nido en los huecos de los árboles. yãmonã kiha ya rããwã teteo he haruma: no me quedé tranqui-
rë ma pë pehi kãi tiyë@ rë kukeiwei: ellos fueron lo, permanecí despierto hasta el amanecer que-
allá a abrir el hueco del árbol donde hay un ni- jándome. 3 estado t y ã n @ k @ ã: no hacer nada,
do de abejas yãmonã (= ellos se han ido a reco- no salir de la casa; no perturbar. y ã n @ k @, y ã n @-
ger la miel de la abeja yãmonã). yãmonãmãri- k@wë: tranquilo, apacible; hacer con tranquili-
wë: antepasado mitológico. Es hermoso y huele dad, sin prisa. yãn@k@wë a ta kuiku: quédate tran-
bien, en contraste con Rabipelado, quien lo ase- quilo; yãn@k@wë ya t$ë t$a@: lo hago sin darme
sina utilizando sustancias mágicas (h Ω r ∞). Cuan- prisa; kamiyë yamak@n@ yãn@k@ yama nahi t$ama:
do Yãmonãmãriwë es incinerado en la plaza nosotros sí hemos hecho la vivienda sin apurar-
central, sus huesos calcinados se transforman nos. ant. V. k i √, yapëkë√
en abejas. yãmonãmãriwë rë a no porep@ rë për@ra-
ti ham@, puu nari rë pë hetua katitia rë shorayouwei yãno
(mit.): en el lugar habitado por el alma de Yã- 1 sus. t yãno: casa colectiva; hogar, fogón; re-
monãmãriwë las abejas alzaron vuelo ensegui- fugio provisional en la selva. Contrariamente
da (= las abejas huyeron inmediatamente y se a la palabra yahi, que se refiere fundamental-
refugiaron en el país de las almas). mente a la construcción en madera de la vivien-
da, la palabra yãno se refiere, sobre todo, al fo-
yãmonashi uku gón, al espacio habitado donde se ponen a asar
Cha., brebaje de los hekura. Aquellos que lo po- los alimentos sobre la brasa. heha kë yãno ta t$a-
seen se niegan a dárselo a los otros. he: construyan el refugio provisional aquí; t$ë
yãno wãri ta t@rak@hë, ai pë rii ha pëmak@ ta wa-
yãmoni√ roo shoao: desiste (de construir) ese refugio pro-
vb. trans. t yãmoniã@, inc.: ejercer un movi- visional, vámonos de inmediato a reunirnos
miento de torsión mediante una argolla hecha con los demás; kihi, pata kë të yãnop@ ha, nii kë
con un bejuco enrollado, para romper o aga- wa wai r@p@ praa ta m@: allá, en el fogón del an-
rrar [yãmonima@, dur., pl. obj.; yãmonipra@: po- ciano, ve a ver si no hay comida cocinada (caí-
nerse a√; yãmonirarei, perf., pl. obj.; yãmonirei, da) por el suelo; riyëhëwë totihiwë kë t$ë yãnop@
perf. del inc.]. ha t$oop@ t$oku yãõma: el lugar donde estaba el
fogón era hermoso, y allí estaba colgado un
yãnã chinchorro de bejuco; yãno a shikã ha t$ë pa-
V. kahu upë yãnã√ kema: ella lo puso en el fondo de la vivienda
(bajo la parte inferior del techo); hei korokoro-
yãnãri piyei ha, hei kë e yãno wãri it$ãã rë kupiyei: a cier-
Zool., baba, babilla; Paleosuchus trigonatus (Alli- ta distancia río abajo, ahí es donde se encuen-
gatoridae). Una de las dos especies de babas que tra la casa. fyãno ha(m@): dentro de la casa.
viven en el Alto Orinoco. Ésta es más clara (de fyãno par@k@: extremo superior del techo de
un gris verdoso) que la otra (que es gris oscura). una vivienda, al borde de la plaza central. fy ã-
V. iwa no proke: vivienda vacía, vivienda cuyos habi-
tantes se han ido a vivir a otra parte tempora-
yãn@k@ riamente. yãno proke a ha wamak@ mãyõ upraopë
1 vb. intr. t yãn@k@ã@, inc.: sanar de una en- t$ai: si ustedes llegan de visita encontrarán la
fermedad [yãn@kã@, dur.1; yãn@k@prou, term.; y ã- vivienda vacía (= no habrá nadie) (lit.: hacia
n@k@rayou, perf.; yãn@kõu, dur.2]. yãn@k@o: estar una casa vacía los conducirá vuestra pista).
tranquilo; dejar de ir de un lugar a otro, dejar fyãnop@ m@@: dentro de la expresión ya pë yã-
de agitarse inútilmente [yãn@k@kei, perf.]. huya nop@ ta m@@ sho: voy a atacarlos (lit.: voy a ir a ver
t$ë pë yãn@k@o ma rë mai: los jóvenes nunca se la casa de ellos). f yãno si ahi: vivienda, fo-
quedan quietos. yãn@k@kei, perf.: apaciguarse, gón donde ha fallecido uno de sus habitantes
desistir de irse a vivir a otro lado tal como fue (lit.: fogón frío) ipa yãno si ahio tëhë: cuando yo
anunciado en un acceso de cólera. a ta yãn@k@-
k @: tranquilízate. yãn@k@tou: tranquilizarse, de-
muera (cuando mi casa esté fría); yaro kahik@ rë
keonowei t$ë yãno pë si ahi nikerei, shee pë shirõ y
yãnoãm@ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 496
y yãõm@
V. yao
Bot., árbol, paragüero; Goupia glabra (Celastra-
ceae) (lit.: árbol ojo de grulla).
497 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ yãpuship@
yara√ yararua a
vb. intr. t y a r a a @: sacudir la cola (peces que se Bot., árbol de la familia de las Meliáceas.
desplazan). hei napë mãrõhã k@ rë yaraape, ya ha
yokëprar@n@, waika riha ya e wama@ ta yaio (way.): yarë√
esos peces bocones que se desplazan sacudien- 1 v.m. t yarëo: abanicarse [yarëo kukei, perf.].
do la cola, yo voy a pescarlos y se los daré de co- 2 vb. trans. t yarëa@, inc.: abanicar a alguien,
mer a los Waika. fshinak@ yarayaramou: mo- activar el fuego utilizando un objeto plano (un
vimiento de la cola de varios peces que nadan. abanico, un aventador, una tapa, hojas dobla-
das, etc.); asfixiar a un animal introduciendo
yaraka humo en su madriguera de esa manera [yarë@,
Zool., pez, sardina, arenca; Astyanax sp. (Chara- dur.; yarëma@, fact.; yarëpei, perf.: avivar el fue-
cidae). Este nombre se aplica a varias especies go de esa manera; y a r ë p r a a @, frec.: tener el há-
de peces pequeños, chatos y plateados. bito de matar cachicamos metiendo humo en
sus madrigueras (saber cómo hacer esto); y a r ë-
yaraka henak@ pra@: meter humo en la madriguera de un ani-
Bot., planta ictiocida cultivada, barbascajo; P h y- mal, de la manera indicada, para asfixiarlo; y a-
llantus piscatorum (Euphorbiaceae) (lit.: las ho- rërei, perf.]. koa wakë ta yarëyo: ven aquí a avivar
jas de los peces y a r a k a). Las mujeres trituran las el fuego; koa wakë pë yarëa shoapemahe: ellos
hojas y las ramas tiernas, y las esparcen en las avivaron el fuego; opo ya yarëpra@: voy a matar
corrientes de agua pequeñas para matar a los al cachicamo metiendo humo en su madrigue-
peces. V. yaraka ra; waika kë pë yotenama pë rë yarë@wehei: los
Waika metieron humo en la madriguera de Yo-
yaraka usi tenama para asfixiarlo; waka kë a wãri ha tara-
Bot., caña de azúcar; Saccharum officinarum r@hen@, a wãri yarëprapehe, pë wãri wapehe (way.):
(Poaceae). Pl. yaraka usik@. Variedad de caña de cuando descubran un cachicamo gigante, lo as-
azúcar; su tallo está recubierto de finas ranuras fixiarán con humo y se lo comerán. yarë@: ser
longitudinales. V. puu usi arrastrado por el viento o por un desplaza-
miento de aire [yarëkei, perf.; yarëra@: ser arras-
yaraki uku trado por el viento]. V. puhi yarë√; sin. V. ya-
Voz de origen ye’kuana. Bebida alcóholica deri- huhu√
vada principalmente de la fermentación de la
yuca. yarëhë√
1 vb. intr. t y a r ë h a @, inc.: crecer, volverse alto
yarapiam@ [yarëhëprou, term.; y a r ë h o u, dur.]. 2 estado t ya-
Zool., ave pequeña (no id.). rëhëwë: ser alto de estatura (un ser humano).
kë k@p@ yarëhëo ha yaion@, t$ë k@p@ wawëtou ha yai-
yãrãre√ ron@: ambos son altos y aparecen (a la vista de
1 vb. trans. t yãrãreã@, inc.: 1. Desplegar, es- los demás). 3 sus. t yarëhëit$awë: hekura de
parcir; esparcir brasas sobre la tierra cuando se estatura alta. sin. @ s @ √, r a p a √; ant. h o k a t a √, horo-
realiza una quema de terreno para sembrarlo. to√, yahatoto√
wa wakë ha yër@n@, wa t$ë ha yãrãreãr@n@ (mit.):
hay que prender un fuego y esparcir las brasas yarëshë√
(para realizar una quema de terreno). 2. D e s i n- 1 vb. trans. t yarëshëa@: romper un pedazo de
flar una hinchazón o una protuberancia apo- un objeto redondo golpeando sobre él [yarë-
yando sobre ella el canto de la mano y presio- sha@, dur.: romper en varios pedazos; yarëshëa-
nando de arriba abajo; alisar una vasija de ba- kei, perf.: romper varios pedazos; yarëshëkei,
rro realizando este movimiento [yãrãrema@, dur.; perf. de yarëshëa@; yarëshëpra@: romper en dos;
y ã r ã r e p e i, perf. (sentido 1); yãrãrerei, perf. (sen- yarëshërarei, perf.: romper varios objetos]. 2 es-
tido 2); y ã r ã r e t a @: esparcir mal las brasas en el tado t yarëshëa: objeto redondo que ha perdi-
conuco, hacerlo apresurada y negligentemen- do un pedazo como consecuencia de un golpe.
te]. 2 estado t yãrãrema no: brasas esparcidas yarësha no, res.: objeto redondo partido de esa
en el conuco, terreno quemado listo para ser manera en varios pedazos. V. y a h a t $ o √, yaheki√,
sembrado. V. h ã r ã r e √; ishi no yatiki√
yãrãru√ yare
vb. trans. t y ã r ã r u ã @: dejar una marca en la ve- Pron. pers., 1ra. pers. del sing. (objeto): a mí,
getación al pasar por ella [yãrãrurei, perf.]. k i- me. kaman@ yare shërema: fue él quien me pe-
ham@ rë mo sik@ yãrãruã t$aa rë shoarehër@@wei: ella gó; kahën@ yare si hõã poprarema: parece que fuis-
(hra): hijo, prepara una correa y transpórtame. muchos refugios provisionales al lado de mi ca-
sin. ware mino.
yo a ha yaro a shi wãrioma, hei tëhë yaro a ahete- ponerse a√ (sentido 1); yarukei, perf. (sentido 1);
praruhe: los enemigos se han atascado entre los yarurei, perf. (sentido 2)]. hoko ya mau yarua@: voy
montones de rocas, he aquí que ahora se apro- a amasar los frutos del seje y a diluir la pulpa en
ximan; yaro kahik@ rë keonowei, t$ë yãno si ahi agua; iro ya sik@ yaruu: yo lavo la ropa; pei kë, sho-
(mit.): los fogones cuyos ocupantes fueron de- ri, wa yaruu kë a kupohei: cuñado, he aquí que
vorados por la fiera; yaro kë a wãri ishoma taan@, (los hekura) te purifican (mediante un líquido).
yaro kë kahik@ no kiriama (mit.): una fiera ha ata-
cado, una fiera ha matado; yaro kë a kuprou shoa- yãru
rayoma (mit.): se transformó inmediatamente Trueno. Ser sobrenatural que vive en el cielo
en bestia salvaje; yaro rë a kõã@ m@ ukukema (hsh): (hetu m@si) en la casa de las almas (no porep@).
se fue en busca de los animales cazados. yarori Es el amo de las serpientes y las tiene enrosca-
(mit.): el pueblo de las bestias, los animales das en las cuerdas de su chinchorro. De tiem-
(que tenían forma humana en los tiempos pri- po en tiempo las deja caer en casa de los Seres
mordiales). yarori kë pën@ pei kë ∞yΩ pë wãri ham@ Humanos (Yãnomãm@) y las que se encuentran
pë yãmoma (mit.): los antepasados (que iban a en la selva generalmente provienen de él. Los
convertirse en bestias) se pintaron el cuerpo con cabellos de Yãru son rojos, su tez, amarillenta,
la sangre. 2 vb. intr. t y a r o a @, inc.: transformar- y su cuerpo está cubierto de jorobas. Su ex√mu-
se en bestia (mitología) [y a r o p r o u, term.; yarora- jer está casada incestuosamente con Rayo (Tã-
riyo, perf., pl. suj.]. V. n a i k i, n i i, wayu hirãwë), su propio hijo. Watawatariwë y Pájaro
minero son sus dos yernos. Según el mito de
2. yaro origen, Trueno surgió del hígado de una danta
Dentro de una construcción sintáctica, y a r o e x- arrojada al cielo por Pájaro minero, despechado
presa la causa, y con frecuencia puede tradu- por no haber recibido una justa porción de ca-
cirse como: porque, debido a que. ya mohi epe- za. Yãru es el amo de los árboles de aguacate, y
na pruka ya pë koa@ yaro: tengo flojera porque to- de ciertos frutos como el shawakurim@ y el mo-
mo demasiados alucinógenos; y@@ kë k@ horep@ rã (estos árboles no florean todos los años, la
yaro kë k@ hët@rayoma: es porque es viejo que mi periodicidad de sus floraciones varía entre los
chinchorro está desgarrado; napë wa rii yaro ko- dos y los tres años). no patap@ pën@ u rë tiwëha-
shino wa yãhi wa@ tao: es porque eres un extran- @wehei yãru ∞ham@ u keketayoma, yãru ∞ham@ ai u
jero que comes cochino; t$ë shipënap@ yaro, t$ë motu paa (mit.): cuando los antepasados perfo-
ha@prou ha maõn@ @ran@ t$ë warema (mit.): debi- raron el suelo, el agua (que brotó) cayó en el
do a que estaba encinta y no podía correr, el lugar donde está Trueno, allá donde vive True-
jaguar se la comió; p∫∫ nahe ta@ yaia yaro, e puhi no hay una vasta extensión de agua; ∞h∞ rë kutou
ha katitipraikun@ (mit.): como él conocía el taba- tëhë yãru a wã harayoma: cuando ocurrió esto,
co, respondió sin titubear. Trueno bramó; yãru wa ta@ kure? weti naha kë he
kuwë? (way.): ¿conoces tú a Trueno? ¿cómo es
yaroro√ su cabeza? y ã r u r i w ë: otro nombre que se le da
1 vb. intr. t yarora@: pender (racimos de plá- a Trueno. V. fãifãiyõm@, hera, t ã h i r a w ë, watawa-
tanos o cambures, en el conuco) [yarororariyo, tariwë, yãmirayoma, yãruyãru hi
perf., pl. obj.]. y a r o r o a @: colgarse cabeza abajo
[y a r o r o k e i, perf. de y a r o r o a @ y de y a r o r o o; y a r o r o o: yãruana t$ot$o
colgarse o estar colgado cabeza abajo]. 2 vb. Bot., planta trepadora cultivada perteneciente a
trans. t yarorama@: colgar objetos invertidos la familia de las Cucurbitáceas. Sus frutos se uti-
con respecto a su posición habitual, colgar (ra- lizan para fabricar calabazas. sin. V. hishima,
cimos de plátanos o cambures para que madu- shõkãtama
ren) [yaroromakei, perf.] 3 estado t yarorowë:
estar colgado cabeza abajo; ser, existir (hablan- yãruanayoma
do de racimos de plátanos o cambures). hikari hekura de sexo femenino. Cuando los chamanes
t$ëka ham@ kurat$a pë yarorowë: hay racimos de inhalan alucinógenos, ella entra en sus cuerpos
plátanos en el conuco; pë shi toa rë kuonowei pën@ y hace que les salga espuma por la boca, las ore-
yëtu pë yarorowë ha tarar@n@, matohi pruka a hoya- jas y las narices.
mahe (mit.): cuando aquellos que no habían co-
metido incesto vieron a los otros (que sí lo ha- yarukë√
bían cometido) colgados cabeza abajo (transfor- vb. trans. t y a r u k ë a @: 1. Poner sobre el hombro.
mados en perezas), lanzaron muchos objetos 2. Apretar, estrechar [yarukëapra@, it.; yarukërei,
(para conjurar el mal destino). sin. V. yau√ perf.]. yarukëpou: 1. Llevar, transportar sobre
el hombro. maa kë ma pata yarukëpou kõõma: él
yaru√ transportó de nuevo la gran piedra sobre su
baja (una carga que se transporta mediante una ha tupan@, e k@p@ yaumakema: ella puso a cocinar
correa). sin. V. prehu√; ant. V. usutu√ las dos gallinetas, y después las colgó. yau-
mou: construir un nido colgante (aves, insec-
yat$ë√ tos). 3 estado t yaua, perf. est.: estar colgado,
vb. trans. t yat$ëpra@: hacer caer algo (por haber sido colgado; estar (un objeto colgado, se
ejemplo un insecto peligroso) con un gesto rá- dice de una cascada). toutam@ si yauo akarewë: la
pido de la mano, o valiéndose de un objeto (un olla está colgada torcida; hikari t$ëka ham@ ku-
aventador, una tapa, etc.). rat$a pë yauami: no hay plátanos en el conu-
co; miha rë teshina yaua shoaa: la cola todavía
yãt$em@√ está colgada; kõpina kë a yaua kupe, pëhë a h@s@-
vb. trans. t yãt$em@pra@: quebrar un objeto kayorupë: hay un nido de abejas (colgado), no-
arrojándolo contra el suelo [y ã t $ e m @ ã @: ponerse sotros (tú y yo) iremos a quemarlo; warët$a a
a√]. pora rë yaupe ha: en el lugar donde está la cas-
cada de los váquiros. sin. V. yaroro√; V. nosi
yat$et$e√ y a u√
vb. intr. t yat$et$ea@, inc.: batir las alas sin es-
tar volando (un pájaro) [yat$et$a@, dur.1; yat$e- 2. yau√
t $ o u, dur.2]. sin. V. prat$et$e√ Verbo con una función adverbial: ocurrir suce-
sivamente (dos acontecimientos), producirse
yãt$õri√ como consecuencia de una acción anterior. n o-
1 vb. intr. t yãt$õriã@, inc.: enrollarse, envol- siriwë kë kahu u pë këshëohër@pë ham@ p∫∫ kë na-
verse alrededor de algo [yãt$õriprou, term.]. 2 he mo urerou yauahër@ma (mit.): en los lugares
vb. trans. t yãt$õriã@, inc.: atar, envolver, ha- donde Nosiriwë había escupido, brotaron es-
cer un paquete enrollando una atadura alrede- pontáneamente matas de tabaco; koyeriwë ki-
dor de [y ã t $ õ r i k e i, perf. del inc.; y ã t $ õ r i m a @, ham@ hii rë hik@ tuyë@ rë kuaanowei, yõno mo ha@
dur., pl. obj.; yãt$õripra@: ponerse a√]. 3 estado yaua@ rë kuaaowei (mit.): a medida que Bachaco
t yãt$õrima no, res.: paquete amarrado de esa cortaba los árboles, el maíz empezaba a crecer
manera. yãt$õriwë: entorchado, envuelto, en- por sí solo.
rollado sobre sí mismo, enroscado. V. õkã√, yã-
yõkõ√ yaukuwëmo√
vb. intr. t yaukuwëmou: cantar a la manera
1. yau√ del piapoco o diostedé rabadilla dorada (que
1 vb. intr. t yauo: colgarse o ser colgado ca- hace: yau kwã kwã...). ei k@ rë yaukuwëmouwei:
beza abajo; pender [yaukei, perf.; yautaa@; it.]. los piapocos (lit.: aquellos que cantan diciendo
mamokori kë a yauopë ha ripuhusiriwë kë a wai ha yau kwã kwã kwã...). V. yau kwã, kwã, kwã...
yëtëpraikun@, a tootoomoma (mit.): Pájaro car-
pintero se agarró bruscamente de un bejuco de yau kwã kwã kwã...
curare y lo picoteó; hii kë hi kuopë ha, suwë kë Onom.: canto del diostedé rabadilla dorada o
a ha yautarun@, shamariwë kë a kahat$orema piapoco. Se trata con frecuencia del canto de un
(mit.): la mujer se colgó de un árbol y le ases- hekura asociado a este pájaro.V. yaukuwëmo√
tó una patada a Danta. 2 vb. trans. t yaua@:
acompañar a una persona siguiéndola, seguir yawanayoma
a alguien [yauo: ponerse a√, o estar acompa- Cha., hekura femenino asociado a las puntas de
ñando a alguien; yaukei, perf. de yauo; yauma@, bambú. yawanayoma wa tararema kutaen@ (way.):
fact.; yaupraa@: ponerse a seguir a alguien unos es porque has visto al ama de las puntas de bam-
tras otros; yauprou: decidir acompañar a al- bú (que tú eres valiente). V. rahakanariwë
guien, empezar a acompañar a alguien; yaura-
you, perf.; y a u t o u: acompañar a alguien varias yawara
veces seguidas]. pë yaurayohër@@ kë a kuhe: ellos yawara: fruto del árbol yawara hi. Es comestible
los han acompañado; wãrë kë k@n@ sherekanawë y se recoge durante la estación seca. Pl. yawara
a rë yaumarehër@@wei: los váquiros forzaron a kë k@ yawara hi: bot., árbol (no id.). Crece en las
Sherekanawë a que los acompañara; a ta yaui- regiones montañosas. Pl. yawara hik@
ku, henaha pëmak@ kõãkõã shoapei: acompáña-
nos, mañana regresaremos. yauama@: colgar yawari
[yauamakei, perf.: colgar varios objetos; yauma- Pueblo sobrenatural que mora debajo del agua.
k e i, perf.; y a u m a p o u: guardar colgado]. kurat$a Estos seres viven en compañía del monstruo ra-
kë k@ wakë rë yaumakeiwei: colgó los plátanos hara, comen mucha batata y son excelentes ca-
maduros; pë f∞∞ kë pëk@ t$ap@ ha a fãro yaua rë fea- zadores. También se distinguen por ser buenos
mapeiwei (hra): ella colgó el paquete de la cuer-
da del chinchorro de su padre; hãshimo e k@p@
chamanes, dueños de toda clase de plantas má-
gicas (h Ω r ∞), que a veces utilizan contra los se- y
yawari henak@ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 504
y yëkët@√
V. yëkëh@√
blados contra el pecho [y ë r ë p o u: guardar, trans-
portar algo en los brazos doblados contra el pe-
507 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ yëtëkë√
cho; yërërei, perf.]. ãi, ei t$ë ta rukërë, t$ë ta yërë- kun@, a tootoomoma (mit.): Pájaro carpintero se
rë (mit.): hermano mayor, pon esto sobre tu aferró de pronto a un bejuco de curare que col-
hombro, ponlo entre tus brazos. yërëta@: llevar gaba y le dio picotazos. yëtëprou: unirse a un
un objeto en la mano, manteniendo el brazo grupo de combatientes, acudir en ayuda de al-
doblado a la altura de la cabeza [yërëtarei, perf.]. guien durante un combate [yëtëpraa@: unirse
shereka k@ yërëta@ yairayohër@ma: él llevó las fle- unos tras otros a un grupo de combatientes; y ë-
chas, los brazos doblados a la altura de la cabe- tëprama@, fact.]. fyëtëkë√, pl. suj.: mismo sen-
za. 3 estado t yërëa: empollar. yërërëwë, pl. tido que yëtë√, en sus acepciones intransitivas
obj.: estar acuclillados, encogidos contra el sue- únicamente (y ë t ë k ë o,pl. suj.: estar emboscados;
lo. fmamik@ yërërëwë: tener las piernas cor- y ë t ë k o u, pl. suj. o pl. de actos: estar emboscán-
tas y/o arqueadas (insultante). yãkumi t$ë ma- dose). yaro a yëtëkou rë ahetoimi, yaro a rë yëtë-
mik@ yërëa ha totihiar@n@, yãkumi rë a ha har@n@ a k o p i y e i: una bestia suele emboscarse aquí cerca,
kõpema (mit.): pasó un largo rato, sus piernas hay una fiera emboscada; hii kë hi pë ham@ t$ë
se volvieron cortas y arqueadas, él salió peno- pë yëtëkëo tëhë, t$ë pë hayupraama (mit.): pasaron
samente y llegó a su casa. fpokoku yërërëwë: unos tras otros, aferrados a los árboles (que flo-
tener los brazos cortos (insultante). taban); eteweshi yama sik@ he ha parokun@, yamak@
yëtëkëa kõrãriyo (hsh): dejamos atrás el morichal
yërëkë√ (hsh) y después volvimos a emboscarnos. 2 vb. trans.
V. yëtë√ t yëtëama@: 1. Añadir, agregar. [yëtë kemakei,
perf.] hõrõnãm@ shama a yehipoma, kama rõrõku
yërërë√ ha poshe a yëtëmakema, ai kë a rõrõku ham@ preã-
V. yërë√ ri a yëtëmakema (mit.): Hõrõnãm@ cargaba una
danta sobre la espalda, sobre un flanco de la
yëriri√ danta había añadido un váquiro de collar, y so-
1 vb. intr. t y ë r i r i a @, inc.: volverse frágil o que- bre el otro un venadito; horotowë kë t$ë hi ha yãã
bradizo [yëririprou, term.; yërirou, frec.: ser de kë henak@ ha õkãpan@, @ha ka@ wakë kãi yëtëa ha
naturaleza quebradiza]. 2 estado t yëririwë: es- shoamak@n@, t$ë torerea rë kõpehër@@wei: amarró
tar quebradizo. V. noni hojas sobre un palo, añadió un tizón, y se pu-
so a trepar de nuevo. 2. Casarse con una segun-
yëriyërimo√ da esposa; hacer que la propia esposa se case (en
vb. trans. t yëriyërimou: hacer el amor (ha- segundas nupcias) con otro hombre. 3. Fijar a
blante hombre) [yëriyërimorayou, perf.]. sin. ku- lo largo de [yëtëmakei, perf. (sentido 3), darle a
wëmo√ (hsh), wa√mou, wãewãemo√; V. morõshi alguien algo de más; yëtëmapei, perf.: recibir al-
wa√ go suplementario, además de lo que ya se ha re-
cibido; yëtëmarei, perf. (sentidos 1 y 2), hacerse
yër@√ dar algo suplementario]. yëtëmapou: poseer
vb. trans. t yër@@: recolectar, arrancar partien- una segunda mujer, tener un objeto que se aña-
do con los dedos, recoger hojas de tabaco de esa de a otro. y ë t ë p r a o: agarrarse de pronto de una
manera [yër@rarei, perf., pl. obj.; yër@rei, perf.]. mujer (para hacer el amor con ella) [y ë t ë t a a @: su-
kõmishi henapë yër@@he: ellos cosechan hojas de marse unos tras otros a alguien que se ha apo-
caña de la India partiéndolas con los dedos. V. derado de una mujer]. sin. V. shai√ yëtëmou:
t@r@ construir un nido sobre algo (insectos). 3 e s-
tado t y ë t ë a: 1. Estar con, haber sido agregado
yëtë√ a. pë pë siparap@ h@t@t@o yaio kë tëhë, ai kë t$ë no yë-
1 vb. intr. t y ë t ë a @: ponerse, posarse, agarrar- tëop@ mai: cuando todos los machetes han sido
se de o sobre un objeto (alargado), posarse so- dados, no es posible ofrecer otros. 2. Estar adhe-
bre una pared vertical [yëtëaprarou: desplazarse rido a, estar posado sobre una superficie verti-
a lo largo de una superficie vertical; yëtëkei, cal; estar, encontrarse (contra, a lo largo de). h a-
perf.]. hii kë hi ha eshãm@riwë kë a yëtëatarou yë rasha k@ pëhëk@ hõã yë@, @ha rë e k@ hõã yëtëa:
kuaahër@ma (mit.): por momentos Pájaro car- mi padre dice que nos apuremos a ir a buscar
pintero subía a lo largo del tronco del árbol, pijiguaos, dice que hay racimos; kiha õi kë pë
luego se detenía, luego seguía subiendo. yëtëo: yëtëa kupiyërei, motua oshetiwë kë hi ha: allá hay
1. Estar emboscado a orillas de un camino; es- un nido de abejas õi (que tiene miel), sobre el
tar comprimido contra algo. 2. Ser el segundo tronco de un árbol motua todavía pequeño (el
cónyuge de alguien (hablante hombre o mu- nido está adherido al tronco). yëtëkëwë, pl.
jer) [yëtëkei, perf.]. yëtëprao: posarse brusca- suj.: estar emboscados, estar pegados a. V. i m @ k @
mente sobre una superficie vertical, apoyarse y ë t ë √, rë√
rápidamente contra un objeto vertical (para pa-
sar desapercibido) [yëtëprakei, perf.]. mamokori
kë a yauopë ha ripuhusiriwë kë a wai ha yëtëprai-
yëtëkë√
V. yëtë√ y
yëtëorewë Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 508
semejante al ritual que deben cumplir los ho- camino. yama yo katitama@ m@ ayohër@@: vamos
micidas: se las aisla detrás de una enramada que a reconocer el camino. fyoku: plural de cami-
se erige al pie del techo de la vivienda, donde no. En el diálogo ceremonial esta palabra pue-
deben ajustarse a severas restricciones alimen- de significar: visitante (aquél que anda por ca-
tarias (nada de carne, sólo plátanos y raíces asa- minos cuando se traslada). yoku wai rë mrar@he,
das). Durante el tiempo que dura la reclusión t$ë k@ no wãi kõãma@he ha (way.): los visitantes
no deben mostrarse ni dejar oír su voz; se ras- ya no vienen porque no dan nada a cambio de
can con un trozo de madera puntiagudo y, pa- lo que toman. f yo mamo nohi rëpou: estar
ra beber, utilizan una caña de bambú hueca. apostado en el camino, esperar a alguien en el
Este período de aislamiento dura entre diez y camino, estar emboscado a orillas de un cami-
quince días, y es continuado por el ritual pau- no. ya yo mamo nohi rëpou: estoy emboscado en
s h i m o u. suwë a y@p@mou tëhë pë heãrop@ sho: cuan- el camino; yo ka mamo nofi rëpar@he, a niya kuu
do una mujer cumple el ritual de su primera yaro (hra) (way.): ellos se han emboscado a ori-
menstruación, su marido también lo hace; a ha llas del camino, es eso lo que él quiere decir.
y@p@morun@ pë heãrõp@n@ ka t$aa shoarema (mit.): fyo matotowë: camino de cresta. sin. yo m@ to-
después de que ella tuvo su primera regla, su towë fyo m@ hinowë: camino que desciende
marido la desfloró. V. paushimo√, sh≤h≤h≤r≤√, por una cuesta. fyo m@ totowë: V. sin. yo ma-
unokai 3 estado t y@p@p@: tener mareos, tener totowë. fyo m@ wërëwë: camino que acompaña
vértigos. sin. V. m@ pë shi wãrihi√ una corriente de agua en dirección río abajo;
camino que desciende por una cuesta [yo m@ wë-
yo (pei) r ë a, perf. est.]. ant. yo m@ hinowë, yo m@ yãmoã
Camino, sendero, paso, trayecto marcado por fyo m@ wëtëwë: camino que desciende por
arbustos quebrados con la mano. Pl. y o k u. yoku una cuesta. fyo m@ yãmoã: camino que acom-
mat$a waiama@ tikootihë, wamak@ ma rë nakouwei paña una corriente de agua en dirección río arri-
(way.): no cesen de visitarnos, ya que desean ba. fyo nohi t$apra@: emboscarse al borde de
bienes (lit.: no dejen los caminos silenciosos, ya un camino. henaha pëmak@ rë yõhõõparekiriowei,
que ustedes reclaman bienes); hei kë e yo wai pëma yo nohi t$apra@ shoaopë: mañana bajaremos
krëa he haa kure: aquí está el paso que desem- de la montaña y nos emboscaremos a orillas del
boca, marcado por arbustos rotos; pei yo ham@ camino. sin. V. r ë √, yo nohi yëtëkei fyo nohi yë-
a kuaahër@ma: él avanzaba por el camino; pei yo tëkei: emboscarse a orillas de un camino. sin. V.
ham@ a wãri roo kõõtayoma: regresó a sentarse a r ë √, yo nohi t$apra@ fyo nosi pou, dur.: seguir un
orillas del camino; ai yo nosi tëa rë mah@rehër@@- camino [yo nosi pomapou, fact.; yo nosi tërei,
w e i: siguió otro camino. fpata yo: camino im- perf.]. peihe, yo nosi ta poa kõõhe: vayan, comien-
portante, camino principal. pata rë yo ha pëmak@ cen otra vez a seguir el camino. V. yo nosi tëa@
kua waikia kure: he aquí que ya estamos en el fyo nosi tëa@, inc.: seguir un camino [yo nosi
camino principal. fyo hahetia: camino que t ë r e i, perf; yo pë nosi tëpra@: seguir varios caminos
se cruza con otro. fyo ãyõriwë: camino que sucesivamente] V. yo nosi pou fyo paa: camino
describe una curva para evitar un obstáculo. que desemboca en otro. ai yo no pataopimi: nin-
fyo hashir@a: lugar donde un camino retoma gún otro camino desemboca en éste. fyo pai-
tierra firme después de haber pasado por una mi: camino sin mantenimiento, invadido por
corriente de agua. fyo he haa: lugar en el que la vegetación. fyo pëkatua: camino que atra-
desemboca un camino. yo he haopë ha yare kãi viesa una corriente de agua. fyo pëyë@: cortar
wãshimi horuu rë kõpeiwehei: me pusieron a des- la vegetación para abrir un camino [yo pëyërei,
cansar nuevamente en la desembocadura del perf.]. f pei yo nohi ohete t$aa@: llorar a un
camino. V. he ha√ fyo h∞r∞r∞wë: camino que muerto transitando uno de los caminos que és-
costea una corriente de agua. fyo hoyarema- te tomaba cuando estaba vivo. fyo supraha-
h e: camino abandonado (lit.: han botado el ca- w ë: camino que sigue una corriente de agua a
mino). sin. yo wairemahe (hsh) f yo irorowë: cierta distancia de la orilla. fyo shëa: camino
camino que pasa por una corriente de agua y si- sobre el cual ha caído un árbol. fyo tim@wë:
gue el curso del lecho a lo largo de cierta distan- camino que baja por una cuesta. fyo tiwaro-
cia. fyo it$oa: lugar donde un camino baja a w ë: camino ubicado en un flanco de montaña.
una corriente de agua (para atravesarla o seguir fyo tusi: camino abandonado invadido por la
por ella). parawa u ha yo it$oa ahetea: cerca de vegetación. hei kë yo tusi rë it$opokiri ha pëmak@
aquí el camino cruza el río. fyo @m@wë: cami- kuparekirio: hemos tomado un camino abando-
no que pasa por encima de un árbol o de una nado que pasa por el río. fyo t$a@: abrir un ca-
rama caídos. fyo katitia@, inc.: abrir un cami- mino cortando la vegetación [yo t$arei, perf.].
no que conduce directamente de un lugar a fyo wairemahe (hsh): V. sin. yo hoyaremahe.
otro; reemplazar un camino sinuoso por un ca- fyo yua@ (cha.): conducir el camino de los h e-
mino que va en línea recta [yo katita@, dur.; yo
katitikei, perf.]. fyo katitama@: reconocer un
kura en dirección a un iniciado. fyo yãmoã:
camino que sube por una cuesta. V. yoka (pei) y
yo√ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 512
yo√ yoararom@
V. mohe yo√, si yo√ Varidad de palma de pijiguao cuyo fruto es
amarillento. V. wakëwërim@
yõ√
vb. intr. t y õ u: derramarse, chorrear [yõrãyou, yoawë
perf.]. yõprou: desplegarse, dispersarse [y õ p r a- Uno de los dos demiurgos, hermano mayor de
ma@, fact.]. yëture e t$ë m@ pata titi yõprama@ ha Õmawë. En los diferentes mitos donde intervie-
shoarohër@n@: (mit.): de inmediato él provocó el ne hace el papel de embaucador. En realidad,
despliegue de la noche. Yoawë y Õmawë son gemelos, pero Yoawë, na-
cido un momento antes que su hermano, es
1. √yo consideraro el mayor, de acuerdo con el modo
Suf. vb., locativo: en el lugar del que se trata; de ver de los Yãnomãm@. yoawën@ suwë a tapra@
cuando el lugar no está mencionado, se trata tëhë, a niya ha huwëan@, a hore ehõãm@ unaprou
del lugar del enunciado, o si no de un lugar shoaoma (mit.) (hsh): cuando Yoawë divisó a la
mencionado con anterioridad, o del lugar don- mujer se convirtió en un gallito de roca para
de se encuentra la persona en cuestión. yaro a atraparla; yoawë kë ya owëpra@ waikirayoma: yo
ta tumayo: ven aquí a cocinar la carne; a ta roi- ya he imitado a Yoawë (= como lo hace Yoawë,
k i y o: ven a sentarte aquí; yaro a ta wayo: ven he echado a los hekura que vivían en mí). sin.
aquí a comer carne; a ta kuham@yo: pongámo- wãrishewë, yawetiwë (hsh); V. õmawë
nos en camino, y tú marcha a la cabeza; heã-
rõyë kë iha a ta aruhër@yo: ve y reúnete con tu yoawë morõshi heã
marido (allí donde él se encuentra); yorofi wa Zool., ave pequeña (no id.) (lit.: sonido del pe-
si ha tiyëk@n@, kë k@ ta wayo (hra): cuando hayas ne de Yoawë). Su canto: “sõkã, sõkã...”, reprodu-
terminado la cesta, ven aquí a comer frutos. V. ce el ruido (onomatopéyico) que, según la le-
√ikiyo yenda, hizo el pene de Yoawë cuando copuló
por primera vez con la hija del monstruo acuá-
2. √yo [+ mt] tico Rahararit$awë. Su hermano menor, para
1. Suf. vb., marca del recíproco junto a un ver- aleccionarlo, le dijo que ese tipo de cosas se ha-
bo transitivo; su perfectivo es √yorayou. t$ë k@ cían en silencio.
hamishayou ha t$ë k@ mohe kaoayoma: se salpi-
caban uno a otro y se metían la cabeza debajo yoawë sihi
del agua; yahit$erimi wamak@ niyayou shi topraa Bot., árbol; Geissospermum argenteum ( A p o c y n a-
y a r o: se debe a que ustedes tienen ganas de en- ceae) (lit.: el árbol de Yoawë).
trar en guerra con la gente de la vecindad; yahi
ham@ t$ë pë na wãri wayou heama: se quedaban yohëm@
en la casa para hacer el amor; naprushi pën@ pë- Fragmento de caña de bambú yohëm@ si. Se uti-
mak@ shëyorayou, pë wãri kuma: lucharemos con liza para limpiar y afilar los buriles (t$õm@ nak@) ;
palos, dijeron. 2. Suf. vb., indica una pluralidad los niños usan esta caña como flecha menuda
de sujetos junto a ciertos verbos intransitivos para desafiarse mutuamente durante los juegos
(el recíproco es un caso particular). eteweshi sik@ que simulan combates. yohëm@ si: 1. Bot., caña
ha pë pë hayuyou kupërei: ellos atravesaron un (no id.). 2. Flecha (durante el wayamou). sin. yõ-
morichal. hõm@ si (hra)
yoa yõhehe√
1 sus. t y o a: decoloración local de la piel, que vb. intr. t yõheha@, inc.: no lograr trepar un
se manifiesta en forma de manchas blancas, árbol demasiado liso, y resbalarse cada vez que
causada probablemente por una micosis. 2 e s- se asciende un poco [y õ h e h e r a y o u, perf. del inc.;
tado t y o a p @: tener estas manchas en el cuerpo yõhehou, dur.]. V. yõ√
(es ofensivo mencionarlas en presencia del afec-
tado). 3 vb. intr. t yoap@a@, inc.: llegar a tener yoho√
estas manchas en el cuerpo [yoap@prou, term.; vb. trans. t yohoa@: ponerse alrededor de la ca-
yoap@rayou, perf. del inc.]. beza, ponerse algo sobre la frente o sobre la na-
riz: ponerse una cola de mono alrededor de la
yõã frente, ponerse lentes (neol.), ponerse una pren-
V. m@ yõã da para la cabeza [yohopou: llevar algo sobre la
cabeza, alrededor de la frente o sobre la nariz;
yoakama yohorei, perf.]. wisha shina a yohopou: él lleva
estado t yoakama: se dice de los racimos de pi- una cola de mono capuchino alrededor de la
ha yohorën@, t$ë teshina hokokama: amarró la co- sen sus arcos; suwë kë k@p@n@ shõmi kë yoka ham@
la de mono capuchino alrededor de su cabeza, kë k@p@ he tiheriproma: las dos mujeres hicieron
y la alisó con la mano. V. he yoho√ un rodeo tomando otro camino; pei yoka horeo-
pë ha wãriti t$ë pë hãtõp@ nahi ma rë shirõ rëawei:
yõhõ√ cerca de las entradas de la vivienda sólo vive
1 vb. intr. t yõhõprou: debilitarse y caer. yõ- gente sucia y fea; pei yoka ham@ mayep@rit$awë a
hõu: chorrear, deslizarse sobre algo (un objeto upraoma (mit.): Tucán estaba parado delante de
alargado); resbalarse sobre algo y caer; dejarse la entrada. V. k a, yo (pei) fyoka hashir@a: ca-
deslizar a lo largo de un tronco; escurrirse de mino, sendero que sale de una corriente de agua
la mano; bajar por una cuesta empinada [yõhõõ, y continúa sobre tierra firme. fyoka horeopë
dur; yõhõprakei, perf.: producirse bruscamente; ha: allí donde está la abertura que permite en-
yõhõrayou, perf. del inc.]. ya im@k@ takre ha t$ë yõ- trar y salir (de la casa, del campamento). pei yo-
hõta@: tengo las manos resbalosas y eso se me es- ka horeopë ha a hit$ëa shoakemahe: lo escondie-
capa todo el tiempo (= tengo las manos tan res- ron cerca de una salida de la vivienda. fyoka
balosas que no logro agarrarlo); henaha pëmak@ @ s @ a: camino de pendiente empinado. sin. yoka
rë yõhõõparekiriowei, pëma yo nohi t$apra@ shoao- yõrõrõã f yoka kõmi: camino, paso invadido
p ë: mañana bajaremos de la montaña y nos em- poco a poco por la vegetación [yoka kõmãã@: ca-
boscaremos al borde del camino (de los enemi- mino que se ve progresivamente invadido por
gos). 2 vb. trans. t yõhõã@: hacer deslizar de la vegetación]. ai yo rë m@ãkeiwei, yoka kõmi to-
arriba hacia abajo, bajar [yõhõtama@: bajar un tihiwë: él fue a buscar otro camino, éste estaba
objeto haciéndolo deslizar a lo largo de su lugar invadido por la vegetación (= había dejado de
de apoyo]. totori kë a yõhõtama@ piyëoma: “pei, ser transitable). fyoka weeo: salida cerrada,
ware wërina ta wët@par@”: él bajó a la tortuga (ha- obstruida (con leños, con ramas, etc). kiha yo-
ciéndola deslizar a lo largo de su cuerpo) y di- ka weeatayoa: allá la salida está cerrada; hei na-
jo: “vamos, muérdeme el mentón”. ha yoka pata weeo kuopë ha pë m@ ta nonopraru,
pëmak@ pehi kãi wãri waheprama@ totihirayou: de-
yõhõm@ si (hra) lante de la salida cerrada de la vivienda actúen
V. yohëm@ si como si fueran valientes: nosotros les atravesa-
remos el cuerpo con flechas. fyoka yõrõrõã:
yõhõrãk@ camino de pendiente muy empinado. V. sin.
Rama con horquetas múltiples. Se coloca una yoka @s@a V. yoka kõmã√, yo (pei)
(de tallo corto) en la punta de las flechas para
matar pajaritos. Para revolver la compota de yoka√
plátano se utiliza una de tallo largo. sin. rãhã- vb. intr. t yokaa@: separarse de la comunidad
rãk@ propia, irse a vivir a otra parte; abandonar el lu-
gar en que se vive para irse a vivir lejos de allí
yõhumo√ (en caso de guerra) [y o k a p r o u: ponerse a√; y o k a-
vb. trans. t yõhumou: matar muchos anima- r a y o u, perf.].
les en el transcurso de una cacería [yõhumora-
y o u, perf.]. V. n ∞ h ∞ t e; ant. V. proke yokaha√
1 vb. intr. t y o k a h a a @, inc.: descuadrarse, no
yoi coincidir más, falsearse [yokahaprou, term.]. y o-
yoi: miel dulce producida por la abeja yoi na. k a h a o: separarse de la familia para irse a vivir
yoi na: zool., abeja (no id.). Se aloja en los hue- a un fogón propio [y o k a h a m a @, caus. o fact.; y o-
cos de los árboles. Pl. yoi nak@. k a h a k e i, perf.]. 2 estado t yokahawë: no ajus-
tarse, estar descuadrado. yoka yokahawë: la puer-
yoiyoi henak@ ta está desajustada (no se puede cerrar correc-
Bot., planta cultivada; Justicia sp. (Acanthaceae). tamente).
Se le atribuyen poderes alucinógenos y a menu-
do se la mezcla con el alucinógeno yakõana. yoka kõmi
V. yoka
yoka (pei)
Espacio abierto (dentro de la vegetación) que yokë√
permite pasar con normalidad; camino (se refie- 1 vb. intr. t y o k a m o u: sustancia mágica (h Ω r ∞)
re a la parte despejada de un camino); abertura que se lanza de un capirotazo. yokëa@: aflojar-
que permite la entrada a una vivienda, puerta se bruscamente [y o k ë r a y o u, perf.]. t$oo t$ot$o pë-
(neol.) yoka ta rak@: cierra la puerta (u obstruye pra@ tëhë a pehi kãi yokërayohër@ma (mit.): cuan-
la salida de la vivienda, del campamento); pei do cortó la liana el árbol se aflojó de golpe. 2
yoka pë ham@ t$ë ta iyoa ayaapotuhe: ustedes por
su lado apóstense cerca de las entradas y ten-
vb. trans. t yoka@: lanzar una sustancia mágica
(h Ω r ∞) mediante un capirotazo; darle un capiro- y
yõkikim@ Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 514
tazo a alguien [y o k ë p e i, perf.: darle a alguien un go del cuerpo o recogidos sobre el pecho. e na-
capirotazo en la cabeza; y o k ë p r a @: ponerse a√; y o- ha kuwë t$ë hi ha ya h∞r∞r∞oma, wãisip@ yõkõkõwë
k ë r a r e i, perf.]. pe he yokëpei: voy a darte un ca- ya kuoma: me puso junto a un árbol grueso co-
pirotazo en la cabeza; ya pë okop@ shi ha tërën@, mo este, así, con los brazos pegados contra el
pëmak@ wãri ta yokëpra (way.): obtendré la sus- cuerpo (el hablante imita el gesto), también me
tancia mágica oko shik@ y la lanzaré sobre ustedes hacía lo más pequeño que podía. V. hututu√
de un capirotazo. V. hora√, m@shiã kahu√ fyuri
y o k ë a @: enganchar un pez con el anzuelo, traer yokoshi
un pez que se acaba de atrapar [y o k a @, dur., pl. Sustancia mágica vegetal (h Ω r ∞) (no id.) que se
obj.; yokërarei, perf., pl. obj.: atrapar varios pe- utiliza en la región del río Padamo y en el Alto
ces; yokërei, perf.: atrapar un pez; y o k a t i i, it.: es- Ocamo.
tar siempre atrapando peces]. yuri e k@ yokërarema
e hãrõ ha yehirën@: había atrapado peces y carga- yõkõyõkõm@
ba el paquete sobre la espalda. V. rëkë√, yuri kã√ V. hõkõhõkõm@
yõkikim@ √yoma
Zool., este término se aplica a dos aves de la fa- Suf. nom.: mujer (miembro femenino de un
milia Thamnophilidae: hormiguerito rayado, pueblo o de un grupo social determinado). k a-
Myrmotherula surinamensis, y hormiguerito de rohi t$eriyoma: una mujer de Karohi (una comu-
Cherrie, Myrmotherula cherriei. nidad); napëyoma: una mujer no yãnomãm@ (ge-
neralmente una mujer “Blanca”). yãwãriyoma:
yoko√ una mujer Yawari (pueblo sobrenatural acuáti-
1 vb. intr. t yokoa@, inc.: alzar y bajar los bra- co); weyariyoma: las mujeres demonios del cre-
zos rítmicamente (durante la danza de presen- púsculo; poreriyoma kë t$ë maka pata homoprou ha
tación, en una fiesta) [yokorayou, perf.; yokou, kuparun@ t$ë pë tipuruwë yëokema (mit.): el vien-
dur.]. yokoprou: sobresaltarse, estremecerse tre hinchado del antepasado femenino estalló y
apretando los brazos recogidos contra el pecho. los pedazos volaron. V. √riyoma, √t$eriyoma
yokoyokomou: pulsar, batir regularmente (co-
mo un corazón); sentir punzadas [yokoyokomo- yõm@√
m a @, caus.]. 2 vb. trans. t yokoa@, inc.: jugar vb. trans. t yõm@ã@: morder de pronto la carna-
con un niño alzándolo y bajándolo por enci- da (un pez) [yõm@rei, perf.]. yurin@ ãsit$a yõm@ã@
ma de la cabeza, hacer este mismo gesto con tëhë ya t$ë yokërema: justo cuando el pez mor-
un objeto que perteneció a un difunto, duran- día bruscamente la carnada, yo lo enganché
te una danza funeraria en la plaza central de la con el anzuelo. yõm@pra@: halar rápidamente
vivienda [yokoma@, dur.]. matohi k@ kãi yokoa@: hacia sí; halar de la cuerda de un motor fuera
ella (llora) levantando y bajando por encima de de borda para encenderlo.
su cabeza objetos que pertenecen al difunto; s h i-
nari rë ≤k≤ pata yokomamoma, tute rë t$ë k@ pata: yõm@k@√
con sus manos ella levantaba y subía rítmica- 1 vb. intr. t yõm@k@prou: estirar bruscamente
mente el algodón, era un ovillo nuevo y grande. el brazo doblado para recuperarse de un golpe
de palo recién recibido; sacudir de esa manera
yokohimi un brazo porque está adolorido, o para restable-
Zool., nombre que designa a dos aves trepado- cer la circulación de la sangre cuando se expe-
ras: trepador barreteado, Dendrocolaptes certhia rimentan hormigueos. fhe yõm@k@prou: sacu-
y trepador tanguero, Dendrocolaptes picumnus dir la cabeza cuando se tiene el cabello mojado
(Dendrocolaptidae). (para quitarse el agua). yõm@kõu: sacudirse (un
animal mojado, un perro). 2 vb. trans. t y õ m @-
yõkõkõ√ k@ã@, inc.: sacudir una vez la mano o el antebra-
1 vb. intr. t yõkõkã@: recoger los brazos sobre zo para sacarse algo de encima [yõm@kã@, dur.:
el pecho o apretarlos a lo largo del cuerpo hacer esto varias veces; yõm@k@rarei, perf. del dur.;
(cuando se tiene frío); alzar las patas delante- yõm@k@rei, perf. del inc.]. yõm@k@pra@: sacudir un
ras en actitud amenazante (una araña veneno- objeto sostenido con la punta de los dedos pa-
sa) [yõkõkõkei, perf.; yõkõkõõ: recoger o tener re- ra obtener el mismo resultado (por ejemplo: sa-
cogidos los brazos sobre el pecho]. 2 vb. trans. cudir una hoja de tabaco para quitarle la ceni-
t yõkõkõã@: inmovilizar a una persona sujetán- za cuando se prepara una mascada); salpicar al-
dole los brazos caídos contra el cuerpo (para go sacudiendo la mano mojada. V. sin. yõm@s@√
impedirle que cometa un acto de violencia) [y õ-
kõkõmapou: mantener a una persona inmovili- yõm@s@√
y zada de esa manera; yõkõkõrei, perf.]. 3 estado 1 vb. intr. t yõm@s@prou: sacudirse (un animal
t yõkõkõwë: tener los brazos pegados a lo lar- mojado, un perro). 2 vb. trans. t yõm@s@pra@:
515 Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ yõrã
yora√ yõriki√
vb. intr. t yorao: tener los muslos separados, se- vb. intr. t y õ r i k i ã @, inc.: deformarse y conver-
pararlos [yoraa@: estar haciendo esto; yorakei, tirse en una masa viscosa por efecto del calor,
perf.; yoratou: comenzar a separar los muslos como sucede cuando se quema plástico o cier-
(después de haber estado en otra posición)]. sin. tas resinas (el mai koko, por ejemplo). [yõrikã@,
V. wayaka√ dur.1; yõrikiprou, term.; yõrikirayou, perf. del
inc.; y õ r i k õ u, dur.2]. yõrikiprou: encolerizarse
yorahep@ (pei) mucho (y “hervir” interiormente) (yõrikiprama@,
Anat., pinza de un crustáceo, particularmente caus.; y õ r i k õ u, dur.]. a hushuo yõrikõtii: él no ce-
la del cangrejo. Pl. pei yorahep@k@: las dos pin- sa de rumiar su enojo. V. hushu√o
zas de un cangrejo.
yõrip@
yore 1 estado t yõrip@: viscoso, pegajoso, pringoso.
Bot., hongo nauseabundo (no id.). yoreriyo- 2 vb. intr. t yõrip@a@, inc.: volverse viscoso o
ma: antepasado mitológico, madre de Rabipe- pegajoso [y õ r i p @ p r o u, term.; y õ r i p @ r a y o u,perf.]. y õ-
lado: como el hongo, y como su hijo, ella des- riyõrimou: ponerse viscoso, pastoso, deformar-
pide un olor hediondo. En una leyenda arranca se debido a la acción del calor; chisporrotear. pë
la carne de su propio muslo y se la ofrece a dos wakë pata parao totihio tëhë wa rë niyaprapeiwei,
visitantes pretendiendo que es carne de danta. ∞ha wa yõriyõrimotima, wa prerayou (mit.): cuando
el fuego eche mucha llama te arrojarás en él (tu
yorehi carne) chisporroteará durante un buen rato y
1 sus. t yorehi si: cesta baja de tejido abierto, (así) te volverás grande y gordo. 3 vb. trans. t y õ-
mapire. Los Yãnomãm@ la fabrican con el beju- rip@ama@, caus.: volver viscoso, volver pegajoso
co mamure, o con hojas de palma. shamat$a- [yõrip@marei, perf.]. sin. V. husup@, yãreke, yõriki√
rin@ yorehi sik@ sheninipra@ a ha tuyër@n@, ihiru
repoku ha sik@ rëkema (mit.): el Shamat$ari tejió yoriri√
una cesta de tejido abierto apretando las fibras, 1 vb. intr. t yoriria@, inc.: enrollarse al caer
y la pegó a las costillas del niño; yorofi wa si ha lentamente (como sucede a veces con los excre-
tiyëk@n@, kë k@ ta wayo (hra): cuando hayas termi- mentos en el momento de la defecación). ha-
nado de tejer el mapire, ven aquí a comer fru- wë shii t$ë pata yorirou: eso se enrolla al caer,
tos. 2 vb. trans. t y o r e h i a @: colocar algo en una como un gran mojón [yorira@, dur.1; yoririrayou,
cesta de tejido abierto [y o r e h i m a @, dur., pl. obj.; perf.; yorirou, dur.2]. 2 vb. trans. t yoririama@:
y o r e h i r e i, perf.]. sin. yorofi (hra) enrollar una cuerda o un hilo dejándolo caer
lentamente a la vez que se ejerce sobre él un
yoreke movimiento circular [yoririkei, perf.].
V. mamisik@ yoreke√
yõririmi hi
yõrekitira√ Bot., árbol (no id.).
yõreketiram@: zool., ave, pico de lacre negro;
Monasa atra (Bucconidae). Tiene el pico rojo. y õ- yõriyõrimo√
r e k i t i r a w ë:antepasado mitológico. Participó en V. yõrip@
el robo del fuego que Baba guardaba dentro de
su boca. En el momento en que Baba escupió el yor@√ (hsh)
fuego durante un estallido de risa, fue Yõrekitira- V. yoru√
wë quien lo agarró, pero como no podía elevar-
se a suficiente altura y la mujer de Baba amena- yoroahirim@
zaba con extinguirlo orinando sobre él, Conoto Zool., especie de cachicamo pequeño (no id.).
tuvo que reemplazarlo. V. iwa, kanaporom@ sin. prushiima (hsh)
ri? (lit.: ¿quién ha inclinado mis semillas k a s h u- totoprou: ponerse a√; yototorayou, perf. del inc.;
huri?). 3 estado t yoteheprawë, pl. obj., disp. yotototao: permanecer juntos largo rato]. t$ë pë
hekura pën@ korihiotom@ nahi pë pata pak@kama- yotota@ ha kuparun@: “pei ihiru, pë ta iriamo”: ellos
he, nahi pë yotehepramoma (cha.): los hekura se reunieron (y después alguien dijo): “vamos,
arrastraron los árboles korihiotom@ nahi, y estos jóvenes, diviértanse”; mamikai kë pë ta kuo, we-
quedaron inclinados. yotehewë: estar ligera- ti wama t$ë pë wãhã hore t$a@ kãi yototoaprarou?:
mente inclinado, ladearse un poco; haber so- quédense tranquilos, cállense, ¿por qué tienen
brepasado el cenit un poco. f mot$oka yote- que andar reuniéndose, primero en un lugar,
hewë: el sol declina un poco (alrededor de la después en otro, para hablar mal (de los demás)?
una de la tarde). Este es un momento del día yototoo: reunirse, estar reunidos [yototokei,
que los Yãnomãm@ reconocen. perf.]. 2 vb. trans. t yototoa@, inc.: reagrupar,
reunir; apilar, amontonar [y o t o t o a k e i, perf. del
yotenama dur.; y o t o t o k e i, perf. del inc.; yototama@, dur., pl.
Ser mitológico, especie de ogro silvestre, cuña- obj.]. hena pë ta yototoamapotuhe, pë t$ë he pa-
do de Sirõrõm@. También se lo llama Kreakrea. t$ërio kõõpë: amontonen las hojas, cada uno por
Destroza los lomos de los niños que atrapa y los su lado, nosotros las extenderemos de nuevo
coloca en una gran guatura. Luego lleva a los (para hacer desaparecer nuestros rastros); hawë
niños muertos a su antro para devorarlos. Una yaro kë pë wãri haripë t$ë t$arik@ wãri yototama-
leyenda cuenta la historia de uno de estos seres, ma (mit.): él amontonó leños (en gran canti-
atrapado en su guarida después de haber mata- dad) como si se propusiera cocinar mucha car-
do a unos niños que cazaban pajaritos; fue as- ne; kõã ãsho yototamama: amontonó madera.
fixiado con humo de ají, y luego lo cortaron en 3 estado t yototoa, perf. est. yototoprawë: es-
pedazos. sin. kreakrea tar reunidos en varios grupos. sin. V. h i r a √, kõ-
kã√, s h i m o √, t$ouhu√
yotete√
vb. intr. t yotetou [+ sandhi]: tambalearse, tro- yot$o nat$o hi
pezar por debilidad [yotetama@, caus.; yotetera- Bot., árbol; Malpighia sp. (Malpighiaceae). Su
y o u, perf.]. sin. V. rak@k@√, wëkëkë√, yutu√ madera es excelente para leña.
yuri mosipë
Peces pequeños, recién nacidos. sin. (pei) m@pë
yutuku√
V. mamik@ yutuku√ y
yutuyutu Diccionario enciclopédico de la lengua yãnomãm@ 520
y
Glosario de términos lingüísticos usados en el diccionario http://buscon.rae.es/dpdI/html/glosario.htm
absoluto -ta. 1. cláusula o construcción absoluta. Aquella en la que se unen directamente, sin la presencia
de un verbo en forma personal, un sujeto y un elemento predicativo, normalmente un participio, pero también
un gerundio, un adjetivo e incluso un adverbio o un grupo preposicional, y que equivale a una oración
subordinada adverbial, casi siempre de significado temporal. Son cláusulas o construcciones absolutas las
secuencias que aparecen resaltadas en los ejemplos siguientes: ACABADO EL PARTIDO, los jugadores se retiraron a
los vestuarios; ESTANDO TÚ ALLÍ, no se atreverá a intentarlo; TODO LISTO, nos dispusimos a emprender la marcha;
YA EN MADRID, los Reyes saludaron al público allí congregado. Como se ve, mantienen cierta independencia del
resto del enunciado, del que se separan mediante pausas (comas en la escritura).
2. participio absoluto. Participio (→ participio) que aparece en una cláusula o construcción absoluta (→ 1):
LEÍDO el discurso, el presidente bajó del estrado; DICHO lo cual, se dio por concluida la reunión.
3. superlativo absoluto. → superlativo.
4. uso absoluto de un verbo. Un verbo transitivo está usado como absoluto cuando no aparece expreso en
el enunciado su complemento directo, por ser este consabido o porque no se quiere restringir su significado. Así,
disparar, escribir y oír son verbos transitivos usados como absolutos en Disparé contra la pared; Todas las
semanas escribo a mis padres; Oigo mal por el oído izquierdo.
acento. 1. acento (orto)gráfico. Signo con el que, según determinadas reglas, se representa en la escritura el
acento prosódico (→ 2). Se llama también tilde.
2. acento pros ódico. Mayor relieve o intensidad con que se pronuncia una sílaba dentro de una palabra. Se
llama también acento de intensidad, tónico o fonético.
acepción. Cada uno de los significados diferentes de una palabra o una locución.
activo -va. 1. Tienen valor activo o están en forma activa las oraciones o construcciones cuyo sujeto designa la
entidad que desempeña el papel más activo en la acción, proceso o situación expresados por el verbo. En el
caso más claro, en las oraciones activas el sujeto designa el agente de la acción (→ agente), como en El
director ordenó la retirada del proyecto; Juan bailó hasta el amanecer; Los insecticidas acabaron con la plaga.
Pero cuando el verbo no denota acciones, sino otro tipo de nociones, como en Tengo hambre o María no merece
el premio, el sujeto no puede definirse exactamente como agente de la acción, por lo que, en un sentido amplio,
se consideran activas todas las oraciones que no están en forma pasiva (→ pasivo) o no pertenecen a la
llamada «voz media» (→ voz, 2).
2. participio activo. → participio, 3.
acusativo. En latín y otras lenguas, caso de la declinación en que se expresa el complemento directo, es decir,
forma que en esas lenguas adoptan algunos elementos lingüísticos, como el nombre o el pronombre, para
desempeñar dicha función. En español, esta denominación se refiere, generalmente, a los pronombres
personales átonos de tercera persona lo(s), la(s), que proceden de formas latinas de acusativo.
adjetivo. 1. Palabra cuya función propia es la de modificar al sustantivo —con el que concuerda en género y
número—, bien directamente: casa PEQUEÑA; MAGNÍFICAS vistas; AQUEL avión; bien a través de un verbo, caso en el
que el adjetivo funciona como atributo (→ atributo) o como predicativo (→ predicativo): La casa es PEQUEÑA; Los
niños comen TRANQUILOS. Los adjetivos se dividen en dos grandes clases:
a) adjetivos calificativos. Son los que expresan cualidades, propiedades, estados o características de las
entidades a las que modifican, como suave, valiente, nervioso, conductivo, magnético, u otras nociones, como
relación o pertenencia, origen, etc.: materno, policial, químico, aristócrata, americano, siguiente, presunto. Los
que expresan relación o pertenencia, como materno, policial o químico, se denominan, más específicamente,
adjetivos relacionales; y los que expresan nacionalidad u origen, como americano o cordobés, se llaman
adjetivos gentilicios (→ gentilicio).
b) adjetivos determinativos. Son los que tienen como función básica introducir el sustantivo en la oración y
delimitar su alcance, expresando a cuáles o cuántas de las entidades designadas por el nombre se refiere el que
habla: ESTE coche, ALGUNOS amigos, TRES días.
2. adjetivos gentilicios. → 1a.
3. adjetivos relacionales. → 1a.
adverbio. 1. Palabra invariable cuya función propia es la de complementar a un verbo (Hablaba PAUSADAMENTE), a
1 of 19 3/25/06 4:12 PM
Glosario de términos lingüísticos usados en el diccionario http://buscon.rae.es/dpdI/html/glosario.htm
un adjetivo (MENOS interesante) o a otro adverbio (BASTANTE lejos, aquí CERCA); también puede incidir sobre grupos
nominales (SOLAMENTE los jueves), preposicionales (INCLUSO sin tu ayuda) o sobre toda una oración
(DESGRACIADAMENTE, no pudo llegar a tiempo). Aportan significados muy diversos: lugar (aquí, cerca, dónde),
tiempo (hoy, luego, recién, cuándo), modo (así, bien, cortésmente, cómo), negación (no, tampoco), afirmación
(sí, efectivamente), duda (quizá, posiblemente), deseo (ojalá), cantidad o grado (mucho, casi, más, cuánto),
inclusión o exclusión (incluso, inclusive, exclusive, salvo, excepto, menos), oposición (sin embargo, no obstante)
u orden (primeramente), entre otras nociones.
2. adverbio comparativo. → comparativo.
3. adverbio exclamativo. → exclamativo.
4. adverbio interrogativo. → interrogativo.
africado -da. Se dice del sonido consonántico que se pronuncia en dos momentos que se suceden rápidamente:
en un primer momento hay cierre de los órganos articulatorios (oclusión), pero estos se abren inmediatamente
después, dejando un canal estrecho por el que el aire pasa rozando (fricación). En español es africado el sonido
de la ch.
agente. 1. Entidad (persona, animal o cosa) que realiza la acción denotada por el verbo, o por el sustantivo, si
este implica una acción verbal. Es agente el conserje en El conserje cerró la oficina y en La oficina fue cerrada
por el conserje; también en La destrucción por el conserje de los papeles de la oficina. Se opone a paciente (→
paciente).
agramatical. Se dice de las construcciones que infringen algún principio gramatical del sistema, como *Mi
madre cocina tan bien como ti (en lugar de como tú). Como se ve en el ejemplo, la agramaticalidad se señala
anteponiendo un asterisco a la oración o construcción agramaticales. No debe confundirse agramaticalidad con
incorrección, pues el calificativo incorrecto se aplica a las secuencias atestiguadas que deben evitarse en el uso
culto —y que en este diccionario se señalan anteponiendo el símbolo —, como Ustedes trabajáis mucho (en
lugar de la correcta Ustedes trabajan mucho).
agudo -da. Se dice de la palabra que lleva el acento prosódico (→ acento, 2) en la última sílaba, como camión
o papel.
alveolar. Se dice del sonido consonántico que se pronuncia apoyando la lengua en los alvéolos superiores (las
cavidades en las que están engastados los dientes de la mandíbula superior), como el de las letras l o n.
anáfora. Relación que establece una palabra (generalmente un pronombre) con otra u otras aparecidas
previamente en el discurso y que permiten determinar cuál es su referente. Así, hay anáfora entre el pronombre
sí y María en María lo guarda todo para sí. Son elementos anafóricos o tienen valor anafórico los que establecen
este tipo de relación.
analogía. Creación de nuevas formas lingüísticas, o modificación de las existentes, a semejanza de otras. Así,
por analogía con biblioteca se crean las voces nuevas discoteca, filmoteca o videoteca; o se transforma la forma
verbal irregular cupo en la incorrecta cupió, por analogía con las formas regulares propias de la segunda
conjugación, como comió, temió, etc.
anfibología. Doble sentido de una palabra o expresión en un contexto determinado. Así, hay anfibología en El
asno de Sancho, pues puede significar tanto que el asno ('animal') pertenece a Sancho como que Sancho es un
asno ('persona ignorante').
anglicado -da. Se dice de la palabra, expresión, significado u otro rasgo idiomático en los que se advierte
influjo de la lengua inglesa.
2 of 19 3/25/06 4:12 PM
Glosario de términos lingüísticos usados en el diccionario http://buscon.rae.es/dpdI/html/glosario.htm
anglicismo. Palabra, expresión o rasgo idiomático propios de la lengua inglesa que penetran en otra lengua.
antecedente. Nombre, grupo nominal u oración que precede mediata o inmediatamente a un relativo o a otro
pronombre y determina cuál es el referente de estos. Así, mujer es antecedente del relativo que en La mujer
que vino ayer dejó un recado para ti, y la oración que vengas es el antecedente del pronombre eso en Que
vengas, eso deseo. Se opone a consecuente (→ consecuente).
antónimo. Palabra de significado contrario u opuesto al de otra. Así, bueno es antónimo de malo; crecer lo es
de disminuir; agradable lo es de desagradable.
antonomasia. 1. Figura retórica que consiste en usar un nombre común (→ nombre, 5) con valor de nombre
propio (→ nombre, 10), o viceversa, como el Salvador (por Jesucristo) o un donjuán (por un conquistador).
2. Con la expresión «por antonomasia» se indica que a una persona o cosa le conviene el nombre común con
el que se la designa, por ser, entre todas las de su clase, la más importante, conocida o característica. Así, el
Sabio por antonomasia es Alfonso X o la Red por antonomasia es Internet.
apicoalveolar. Se dice del sonido consonántico que se pronuncia apoyando la punta o ápice de la lengua en los
alvéolos superiores (→ alveolar), como el de las letras l, r o, en amplias zonas de España, también s.
apócope. Supresión de sonidos al final de una palabra; también la palabra que resulta de dicha supresión: gran
es apócope de grande y primer lo es de primero.
apódosis. En un enunciado condicional, parte que expresa lo condicionado y constituye la oración principal: Si no
puedes venir, SUSPENDEREMOS EL VIAJE. Se opone a prótasis (→ prótasis). También se aplica a los enunciados
concesivos (→ concesivo, 1): Aunque te esfuerces, NO CONSEGUIRÁS TERMINARLO A TIEMPO.
aposición. Construcción en la que un sustantivo o un grupo nominal complementa directamente, sin nexo
expreso, a otro sustantivo o grupo nominal. La aposición puede ser especificativa (→ especificativo), como en
Tu amigo EL FRUTERO ha venido a verte; o explicativa (→ explicativo), como en María, LA HERMANA DE JUAN, llamó
ayer. Por extensión, se consideran aposiciones los casos en que un sustantivo lleva como complemento otro
sustantivo introducido por la preposición de y entre ambos existe una relación de identidad: la ciudad DE MADRID,
el mes DE ENERO.
arabismo. Palabra, expresión o rasgo idiomático propios de la lengua árabe que penetran en otra lengua.
arcaísmo. Elemento lingüístico cuya forma o significado, o ambos a la vez, han caído en desuso en una lengua.
Así, hoy son arcaísmos en español palabras como entuerto (por agravio) o dó (por dónde), o el uso de haber
con el sentido de 'tener o poseer'.
artículo. Clase de palabras que se antepone al sustantivo e indica si lo designado por este es o no conocido o
consabido por los interlocutores, señalando, además, su género y su número: EL árbol, UNAS mujeres, LO que me
preocupa. Se distinguen dos clases de artículo:
a) artículo definido o determinado. Es átono e indica que la entidad a la que se refiere el sustantivo es
conocida o consabida, esto es, identificable por el receptor del mensaje. Sus formas son el, la, lo, los, las.
b) artículo indefinido o indeterminado. Es tónico e indica que la entidad a la que se refiere el sustantivo no
es conocida o consabida y, por tanto, no necesariamente identificable por el receptor del mensaje. Sus formas
son un, una, unos, unas.
aspiración. Acción o efecto de pronunciar un sonido mediante una espiración sorda que produce un roce del aire
en la laringe o en la faringe, como el que corresponde a la letra h en algunas palabras procedentes de otras
lenguas, como hámster o hachís, o a la j o la s en algunas variantes dialectales del español, en las que se
3 of 19 3/25/06 4:12 PM
Glosario de términos lingüísticos usados en el diccionario http://buscon.rae.es/dpdI/html/glosario.htm
aspirado -da. Se dice del sonido que se pronuncia con aspiración (→ aspiración).
átono -na. Se dice de la vocal, la sílaba o la palabra que se pronuncian sin acento prosódico (→ acento, 2).
atributo. Función sintáctica que desempeña la palabra o grupo de palabras (generalmente un adjetivo o un
sustantivo, precedido o no de preposición) que, a través de un verbo copulativo (→ verbo, 4), atribuye una
cualidad o estado a la enti dad designada por el sujeto: Pedro es PINTOR; El libro está SUCIO; Yo soy DE M ADRID;
Ese chico parece TÍ MIDO.
auxiliar. → verbo, 2.
bilabial. Se dice del sonido consonántico que se pronuncia aproximando o juntando los labios, como el de las
letras b o m.
calco. 1. Adopción del significado de una palabra o expresión extranjera utilizando para ello palabras existentes
en la lengua de recepción. El calco puede dar lugar a una expresión nueva, por traducción de los componentes
de la voz foránea, como en baloncesto (calco del inglés basketball) o en golpe de Estado (calco del francés coup
d'État); o puede incorporar a una palabra ya existente un significado que no tenía y que sí posee su equivalente
en otra lengua, lo que se denomina calco semántico (→ 2).
2. calco semántico. Incorporación a una palabra de un sentido que corresponde a su equivalente en otra
lengua. Así, ratón, en su acepción de 'dispositivo con el que se mueve el cursor de una computadora', es un
calco semántico del inglés mouse, del mismo modo que condición, con el sentido de 'trastorno o enfermedad', es
un calco, en este caso censurable, del inglés condition.
caso. Cada una de las formas que, en las lenguas que tienen declinación (→ declinación), adoptan determinadas
clases de palabras, como el nombre o el pronombre, según la función sintáctica que deban desempeñar.
catalanismo. Palabra, expresión o rasgo idiomático propios de la lengua catalana que penetran en otra lengua.
categoría gramatical. Cada una de las clases de palabras establecidas en función de sus propiedades
gramaticales. Las categorías fundamentales son el artículo, el sustantivo, el adjetivo, el pronombre, el verbo, el
adverbio, la preposición, la conjunción y la interjección.
causativo -va. Se dice de un verbo que tiene sentido o valor causativo cuando la entidad designada por el
sujeto no realiza por sí misma la acción de la que se habla, sino que la ordena o la encarga a otros: El dictador
fusiló a miles de opositores; Me he cortado el pelo en una peluquería nueva. También se aplica a los verbos
intransitivos que tienen variantes transitivas, como en Herví la leche durante diez minutos (transitivo y
causativo), frente a La leche hirvió durante diez minutos (intransitivo). Los verbos causativos admiten paráfrasis
con «hacer + infinitivo» o «hacer que + verbo en subjuntivo»: Hice hervir la leche durante diez minutos; El
dictador hizo que fusilaran a miles de opositores.
central. Se dice del sonido consonántico que se pronuncia colocando la lengua en el centro del paladar, como el
de la consonante y en el español general.
circunstancial. → complemento, 3.
comparativo -va. Que expresa comparación. Se aplica a ciertos adjetivos y a ciertos adverbios (→ grado, 3),
a algunas conjunciones (→ conjunción, 4) y a un tipo de oraciones o construcciones (→ oración, 7).
4 of 19 3/25/06 4:12 PM
Glosario de términos lingüísticos usados en el diccionario http://buscon.rae.es/dpdI/html/glosario.htm
complemento. 1. Palabra o grupo de palabras que depende sintácticamente de otro elemento de la oración.
2. complemento agente. El que en una oración pasiva (→ pasivo, 1) aparece encabezado por la preposición
por e indica la persona, animal o cosa que realiza la acción denotada por el verbo (→ agente): La ciudad fue
destruida POR LOS ROMANOS. También puede complementar a un sustantivo, si este implica una acción verbal: El
texto describe la destrucción de la ciudad POR LOS ROMANOS.
3. complemento circunstancial. Complemento del verbo no exigido por el significado de este y que expresa
las circunstancias de lugar, tiempo, modo, instrumento, medio, causa, finalidad, cantidad, etc., relacionadas con
la acción verbal: Trabajo EN UN BANCO; Amanece A LAS CINCO; Llovía INTENSAMENTE; Cavé la zanja CON UNA PALA; Te
llamaré POR TELÉFONO; Ahorro PARA LAS VACACIONES.
4. complemento de régimen. Complemento encabezado siempre por una preposición y exigido por el verbo,
de forma que, si se suprime, la oración resulta anómala o adquiere otro significado: La victoria depende DE LOS
JUGADORES; Se empeñó EN HACERLO; Me conformo CON ESTO. También pueden llevar complementos de régimen
algunos sustantivos y adjetivos: Su renuncia AL CARGO sorprendió a todos; Es propenso A LOS RESFRIADOS.
5. complemento directo. El que está exigido por el verbo y completa su significación al designar la entidad a
la que afecta directamente la acción verbal. Se construye sin preposición o, en determinadas circunstancias, con
la preposición a (→ a2, en el cuerpo del diccionario): El editor aún no ha leído TU ÚLTIMA NOVELA; Cómprate ESAS;
No creo QUE VENGA; Estoy esperando a MIS PADRES. Puede sustituirse, y a veces coaparecer, con los pronombres
átonos de acusativo (→ acusativo), que en tercera persona adoptan las formas lo(s), la(s): LA he leído;
CómprateLAS; No LO creo; A mis padres LOS estoy esperando. En la versión pasiva (→ pasivo) de la oración,
cuando esta es posible, el complemento directo desempeña la función de sujeto: TU ÚLTIMA NOVELA aún no ha sido
leída por el editor.
6. complemento indirecto. Complemento del verbo que, si es un nombre o un grupo nominal, va precedido
siempre de la preposición a y puede sustituirse o coaparecer con los pronombres átonos de dativo (→ dativo),
que en tercera persona adoptan las formas le, les (o se, si el pronombre de dativo precede a otro de acusativo):
(LE) di el paquete A TU HERMANO; LE di el paquete; SE lo di. Según el significado del verbo al que complementa,
puede designar al destinatario de la acción: LE hablé de ti A MI JEFE; al que resulta beneficiado o perjudicado por
ella: TE he limpiado la casa o LE han roto la bicicleta A MI HERMANO; al que experimenta la noción que el verbo
denota: LE cuesta pedir disculpas; o a la persona o cosa afectadas positiva o negativamente por las
características de algo: Los pantalones LE están grandes.
7. complemento partitivo.→ partitivo.
8. complemento predicativo. → predicativo.
concesivo -va. 1. Se aplica a las oraciones o construcciones que expresan una objeción o un obstáculo para
que se verifique la acción denotada por el verbo principal, sin que dicho obstáculo impida que esta se cumpla:
AUNQUE COMO MUCHO, no engordo; A PESAR DE TU OPOSICIÓN, iré a la fiesta. El valor o sentido concesivo es el propio
de este tipo de oraciones.
conector oracional. Palabra o grupo de palabras cuya función es enlazar enunciados u oraciones, vinculándolos
con algún propósito expositivo o argumentativo, y poniendo de manifiesto entre ellos relaciones semánticas
diversas, como contraste, causa, consecuencia, adición, oposición, equivalencia, orden, etc. Son conectores
oracionales sin embargo, en efecto, efectivamente, aunque, así que, por eso, en primer lugar, en segundo lugar,
ahora bien, en ese caso, a pesar de eso, por el contrario, etc.
conjugación. Conjunto de todas las formas de un verbo, correspondientes a los distintos modos, tiempos,
números y personas. También, cada uno de los grupos a los que pertenece un verbo según la terminación de su
infinitivo y que determina el modo en que se conjuga; así, los verbos terminados en -ar son de la primera
conjugación, los terminados en -er son de la segunda y los terminados en -ir son de la tercera.
conjunción. 1. Palabra invariable que introduce diversos tipos de oraciones subordinadas (conjunción
subordinante) o que une vocablos o secuencias sintácticamente equivalentes (conjunción coordinante).
2. conjunción adversativa. La que une palabras u oraciones cuyos sentidos se oponen parcial o totalmente.
Son pero, mas y sino.
3. conjunción causal. La que introduce oraciones subordinadas causales (→ oración, 6). Las más
representativas son porque y pues.
4. conjunción comparativa. La que introduce el segundo término de comparación en las construcciones u
oraciones comparativas (→ oración, 7). Son que y como.
5 of 19 3/25/06 4:12 PM
Glosario de términos lingüísticos usados en el diccionario http://buscon.rae.es/dpdI/html/glosario.htm
5. conjunción completiva. La que introduce oraciones subordinadas sustantivas (→ oración, 35). Son que (a
veces, también como) y, en cierto tipo de oraciones interrogativas indirectas, si.
6. conjunción concesiva. La que introduce oraciones subordinadas concesivas (→ concesivo, 1). La más
representativa es aunque.
7. conjunción condicional. La que introduce oraciones subordinadas condicionales (→ oración, 10). La más
representativa es si.
8. conjunción consecutiva. a) La que une oraciones o enunciados entre los que se establece una relación de
causa-deducción o causa-consecuencia, como conque, luego o la locución así que, llamadas también
conjunciones ilativas: Pienso, LUEGO existo; Tengo mucho trabajo, ASÍ QUE este año no me voy de vacaciones.
b) En las llamadas construcciones consecutivas intensivas, la que introduce la subordinada que expresa la
consecuencia o el efecto de lo denotado en la principal a través de los intensificadores, tácitos o expresos,
tan(to) o tal (o de los determinantes un o cada): Puso tanta sal en la ensalada QUE no había quien se la
comiera; Canta QUE da gusto; Hace un frío QUE pela; Dice cada tontería QUE es imposible hacerle caso.
9. conjunción coordinante. → 1.
10. conjunción copulativa. La que une palabras, oraciones y otros grupos sintácticos estableciendo entre
ellos relaciones de adición o de agregación. Son y, e, ni.
11. conjunción distributiva. La que se antepone a los diferentes miembros de una coordinación distributiva,
que es aquella en la que se presenta una sucesión de alternativas o situaciones contrapuestas. Se construyen
generalmente estas secuencias con adverbios usados correlativamente con valor de conjunciones, los cuales se
anteponen a los diferentes términos que aparecen como opciones: bien..., bien...; ya..., ya...; ora..., ora...
12. conjunción disyuntiva. La que expresa al ternancia o elección entre palabras u oraciones. Son o, u.
13. conjunción final. La que introduce oraciones subordinadas finales (→ oración, 25). Las más
representativas son las locuciones para que y a fin de que.
consecuente. Nombre, grupo nominal u oración que ha sido anticipado en el discurso por un pronombre. Así, en
Aunque ella no lo sabe, María va a recibir pronto una gran noticia, el sustantivo María es el consecuente del
pronombre personal ella; y en ¿No querías eso, que te llevara de vacaciones?, la oración que te llevara de
vacaciones es el consecuente del pronombre demostrativo eso. Se opone a antecedente (→ antecedente).
consonántico. Se dice del sonido en cuya pronunciación el aire espirado encuentra algún obstáculo (cierre o
estrechamiento) en su salida al exterior.
contracción. 1. Proceso por el que se fusionan dos palabras en una; también se llama así la forma resultante,
como del (de de + el) o al (de a + el).
2. Proceso por el que una palabra se convierte en abreviatura eliminando letras centrales y conservando las
más representativas: apdo. (de apartado).
coordinación. Unión de palabras, grupos u oraciones sintácticamente equivalentes por medio de una conjunción
coordinante (→ conjunción, 1).
coordinado -da. 1. Se dice del elemento que se une a otro por coordinación (→ coordinación).
2. oración coordinada. → oración, 12.
6 of 19 3/25/06 4:12 PM
Glosario de términos lingüísticos usados en el diccionario http://buscon.rae.es/dpdI/html/glosario.htm
correferencia. Relación que se establece entre dos o más elementos lingüísticos coincidentes en un enunciado
cuando tienen el mismo referente, es decir, cuando se refieren a la misma entidad. Así, hay correferencia entre
le y tu padre en la oración Le dije a tu padre que viniera; o entre el pronombre me y el sujeto elíptico yo en la
oración Me hice un café.
cuantificador. Palabra o grupo de palabras que sirve para cuantificar, es decir, para indicar cantidad o grado,
sea de forma precisa (un, dos, tres, etc.), sea de forma imprecisa (mucho, muy, poco, demasiado, varios,
infinidad de, un montón de, etc.).
dativo. 1. En latín y otras lenguas, caso de la declinación en que se expresa el complemento indirecto, es decir,
forma que en esas lenguas adoptan algunos elementos lingüísticos, como el nombre o el pronombre, para
desempeñar dicha función. En español se aplica generalmente al pronombre personal átono de tercera persona
le(s), que procede de una forma latina de dativo.
2. También se llama dativo al caso que corresponde a ciertos usos de los pronombres personales átonos me,
te, le(s) o se, nos, os, cuando no están exigidos por el significado del verbo, como en Se LE casa la niña (sería
igualmente posible y correcta la oración Se casa la niña). Si el pronombre de dativo concuerda con el sujeto de
la oración en estas construcciones, se suele hablar de dativo concordado: Juan SE comió un pastel; No ME creo
nada.
declinación. Conjunto de las diferentes formas que en ciertas lenguas, por ejemplo el latín, adoptan
determinadas clases de palabras, como el nombre o el pronombre, según la función sintáctica que deban
desempeñar en la oración.
defectivo. → verbo, 7.
demostrativo. Adjetivo o pronombre que sirve para señalar o mostrar la persona, animal o cosa designados por
el elemento nominal al que acompaña o al que sustituye. Sus formas son este, ese y aquel, con sus variantes de
género y número: AQUELLA tarta es mejor que ESTA; ESO no me gusta.
dental. Se dice del sonido consonántico que se pronuncia apoyando la lengua en la cara interior de los dientes
superiores, como el de las letras t y d.
desinencia. Segmento final que se añade a la raíz de una palabra para señalar el género y el número, en los
nombres, los adjetivos y algunos pronombres; y, en los verbos, la persona, el número, el tiempo y el modo.
determinante. Palabra que tiene como función introducir el nombre en la oración y precisar su extensión
significativa, señalando a cuáles o cuántas de las entidades designadas por el nombre se refiere el que habla, o
bien si estas son o no conocidas o consabidas por los interlocutores. Son determinantes el artículo (→ artículo) y
los adjetivos determinativos (→ adjetivo, 1b).
diacrítico -ca. Que tiene función distintiva o sirve para distinguir. Así, es diacrítica la tilde que distingue entre él
(pronombre) y el (artículo), o la mayúscula que diferencia Iglesia ('institución') de iglesia ('edificio').
dígrafo. Signo formado por dos letras que representan un solo sonido, como ch o ll en español.
7 of 19 3/25/06 4:12 PM
Glosario de términos lingüísticos usados en el diccionario http://buscon.rae.es/dpdI/html/glosario.htm
distributivo -va. 1. Que expresa idea de distribución. Son distributivos en español los adjetivos cada y sendos:
Cada oveja con su pareja; Los miembros del departamento presentarán sendos informes [= cada uno el suyo].
2. conjunción distributiva. → conjunción, 11.
disyuntivo -va. 1. Que establece o expresa alternativa entre dos o más cosas.
2. conjunción disyuntiva. → conjunción, 12.
elemento compositivo. Componente con significado léxico, normalmente de origen griego o latino, que
interviene en la formación de palabras compuestas, anteponiéndose o posponiéndose a otro elemento
compositivo o a una palabra base española. Si va antepuesto, se denomina elemento compositivo prefijo:
BIOdiversidad, ECOsistema; si va pospuesto, se denomina elemento compositivo sufijo: antropóFAGO, neurALGIA.
elidir. 1. Suprimir uno o varios sonidos de una palabra y, en particular, la vocal final cuando la palabra precede o
se une a otra que comienza por vocal, como en d'este (de + este) o en decimoctavo (décimo + octavo). Para
designar la acción o el efecto de elidir en este sentido, se emplea el sustantivo elisión.
2. Omitir algún elemento del enunciado sin comprometer o impedir la comprensión del mensaje, como en A
nosotros nos gusta el cine; a Pedro, la música (por a Pedro [le gusta] la música). Para referirse a la acción o el
efecto de elidir en este sentido, se usan los sustantivos elipsis y elisión, ambos válidos.
enunciado. Palabra o secuencia de palabras, deli mitada por pausas muy marcadas, que constituye una unidad
comunicativa de sentido completo. Un enunciado puede estar formado por una sola palabra: ¡Silencio!; un grupo
de palabras: ¿Un cigarrillo?; una oración: Aquí hace mucho calor; o un conjunto de oraciones: Se ha disculpado,
pero no sé si voy a ser capaz de perdonarle.
esdrújulo -la. Se dice de la palabra que lleva el acento prosódico (→ acento, 2) en la antepenúltima sílaba,
como pájaro o íntegro.
especificativo -va. Que especifica. Se aplica a los adjetivos, aposiciones, complementos u oraciones que
delimitan la referencia del nombre especificando alguna cualidad o circunstancia de la entidad a la que este
alude: Me he comprado un ordenador PORTÁTIL; Mi amigo EL FRUTERO es simpatiquísimo; Busco personas DE BUEN
CARÁCTER; Solo van de viaje los alumnos QUE HAN APROBADO. Se opone a explicativo (→ explicativo).
estilo. 1. Forma que adopta el enunciado dependiendo del modo de reproducir lo que alguien dice. El estilo,
desde este punto de vista, puede ser directo o indirecto.
2. estilo directo. Aquel en el que el narrador reproduce textualmente las palabras de otra persona: El
muchacho dijo: «VOLVERÉ MAÑANA».
3. estilo indirecto. Aquel en el que el narrador transmite lo dicho por otra persona sin reproducirlo
textualmente, lo que obliga a realizar ciertos cambios lingüísticos en el enunciado original: El muchacho dijo QUE
VOLVERÍA AL DÍA SIGUIENTE.
eufemismo. Palabra o expresión que sustituye a otra considerada malsonante o desagradable. Son eufemismos
trasero (por culo) o conflicto armado (por guerra).
exclamativo -va. Propio de la exclamación o que sirve para exclamar. Se aplica a las oraciones que ponen de
manifiesto la emoción o sentimiento del hablante (sorpresa, admiración, alegría, dolor, arrepentimiento, enfado)
ante lo que expresa el enunciado, así como a los adjetivos, pronombres o adverbios usados en este tipo de
oraciones: ¡QUÉ noche tan fría!; ¡QUIÉN lo hubiera sabido!; ¡CÓMO baila!
exhortativo -va. Se aplica a las oraciones o enunciados que sirven para exhortar ('pedir a alguien que haga o
8 of 19 3/25/06 4:12 PM
Glosario de términos lingüísticos usados en el diccionario http://buscon.rae.es/dpdI/html/glosario.htm
deje de hacer algo'): Estaos quietos; No os vayáis. El subjuntivo exhortativo es el empleado con esta intención:
¡Que te CALLES!; No se VAYAN.
expletivo -va. Se aplica a la palabra o elemento que no resulta imprescindible ni para la correcta construcción ni
para la comprensión del enunciado, pero que aporta mayor expresividad o hace más armoniosa la frase. Son
expletivos en español los elementos resaltados en los ejemplos siguientes: Apenas SI se cansó; Es mejor que
cantes que NO que bailes.
explicativo -va. Que explica. Se aplica a los adjetivos, aposiciones, complementos u oraciones que
simplemente expresan cualidades o circunstancias de la entidad a la que se refiere el sustantivo, sin que su
supresión impida la correcta comprensión del enunciado ni modifique su sentido: El policía, MUY VALIENTE, se
enfrentó a los atracadores; Madrid, LA CAPITAL DE ESPAÑA, es una ciudad muy arbolada; En esta casa, QUE COMPRÉ A
MUY BUEN PRECIO, paso la mayor parte del verano. Se opone a especificativo (→ especificativo).
flexión. Variación que experimentan las palabras a través de desinencias (→ desinencia) que expresan
contenidos gramaticales, como el género masculino o femenino (flexión de género) y el número singular o plural
(flexión de número) en los sustantivos; o la persona, el número, el tiempo, el modo y el aspecto en los verbos
(flexión verbal).
fonética. Disciplina lingüística que estudia cómo se producen y qué características articulatorias, acústicas y
perceptivas tienen los sonidos del habla.
fonología. Disciplina que estudia la organización lingüística de los sonidos de una lengua.
fricativo -va. Se dice del sonido consonántico que se pronuncia haciendo salir el aire por un canal estrecho
dejado por los órganos articulatorios, provocando un rozamiento o fricación, como el de las letras f o j.
galicismo. Palabra, expresión o rasgo idiomático propios de la lengua francesa que penetran en otra lengua.
género. Rasgo inherente a los sustantivos por el que estos se dividen, en español, en masculinos y femeninos.
Adoptan también el género, a través de la concordancia, los determinantes y adjetivos que los acompañan o los
pronombres que los sustituyen. El artículo y algunos pronombres también tienen género neutro (→ neutro),
como las formas lo, esto, eso, aquello.
gentilicio. Adjetivo (a menudo usado como sustantivo) que expresa nacionalidad o lugar de origen, como
africano, azteca, croata, francés o bagdadí.
gerundio. Forma invariable del verbo que termina en -ando en los verbos de la primera conjugación (amando,
saltando) y en -iendo (o -yendo) en los de la segunda y tercera (comiendo, leyendo, viviendo). Expresa la
acción verbal en su desarrollo, sin indicación de tiempo, número ni persona, y se asimila generalmente al
adverbio en su funcionamiento gramatical.
grado. 1. Forma con la que se expresa gramaticalmente la intensidad de la propiedad denotada por los adjetivos
calificativos y algunos adverbios.
2. grado positivo. La propiedad denotada por el adjetivo o el adverbio aparece sin intensificar: alto, sincero,
cerca.
3. grado comparativo. Se atribuye a la propiedad denotada por el adjetivo o el adverbio una intensidad
comparativamente mayor, menor o igual en relación con otra propiedad o con esa misma propiedad en una
entidad o circunstancia distintas. Este grado se expresa utilizando los cuantificadores comparativos más, menos,
tan o igual de: más alto, menos sincero, tan cerca, igual de lejos. Algunos adjetivos y adverbios tienen formas
comparativas propias, como mejor (comparativo de bueno y de bien), peor (comparativo de malo y de mal),
mayor (comparativo de grande) o menor (comparativo de pequeño).
4. grado superlativo. La propiedad denotada por el adjetivo o el adverbio presenta la máxima intensidad,
bien de modo absoluto (superlativo absoluto): altísimo, paupérrimo; bien en relación con la que presentan el
resto de los integrantes de un grupo o conjunto (superlativo relativo): el más alto de mis hermanos, el menos
sincero de todos, la mejor de sus novelas. Unos pocos adjetivos y adverbios son en sí mismos superlativos
9 of 19 3/25/06 4:12 PM
Glosario de términos lingüísticos usados en el diccionario http://buscon.rae.es/dpdI/html/glosario.htm
absolutos, porque lo eran ya en latín: óptimo, máximo, mínimo, pésimo, óptimamente, pésimamente.
haplología. Supresión de una sílaba semejante a otra contigua de la misma palabra, como en alredor (de
alrededor) o competividad (de competiti vidad).
heteronimia. Fenómeno por el que los miembros de distinto sexo de una pareja de seres se designan por
medio de palabras de diferente raíz: hombre/mujer, caballo/yegua.
heterónimo. Cada una de las palabras que constituyen una heteronimia (→ heteronimia).
hipocorístico. Se dice del nombre abreviado o deformado con intención afectiva (como mami, por mamá) y, en
especial, de los nombres de pila modificados que se emplean en el habla familiar, como Pepe (por José) o
Merche (por Mercedes).
homófono -na. Se dice de la palabra o expresión que se pronuncia igual que otra, pero se escribe de diferente
manera, como vasto y basto o a ver y haber.
impersonal. Se dice de las oraciones o construcciones que carecen de sujeto (→ sujeto): Hace frío; Había
varios testigos en la sala; Nevaba intensamente. Se aplica asimismo a algunas de las que lo tienen tácito o en
las que recibe interpretación genérica, como en Se vive bien aquí o Llaman a la puerta. Se dice también de los
verbos (→ verbo) y perífrasis verbales (→ perífrasis, 2) que no pueden llevar sujeto, como nevar, haber o
haber que + infinitivo.
incoativo -va. Se dice de los verbos (→ verbo) o perífrasis verbales (→ perífrasis, 2) que expresan el
comienzo de un estado, un proceso o una acción, como amanecer, enfermar, ponerse a + infinitivo o romper a
+ infinitivo.
indefinido. 1. adjetivo o pronombre indefinido. El que expresa nociones de cantidad, identidad o de otro
tipo de manera vaga o indeterminada, como alguno, varios, alguien, nadie, otro, cualquier(a), etc.
2. artículo indefinido. → artículo, b.
infinitivo. Forma invariable del verbo que termina en -ar en los verbos de la primera conjugación (amar), en
-er en los de la segunda (comer) y en -ir en los de la tercera (vivir). No indica tiempo, número ni persona, y se
asimila a menudo al sustantivo en su funcionamiento gramatical.
interdental. Se dice del sonido consonántico que se pronuncia dejando que la punta de la lengua asome entre
los dientes superiores e inferiores, como el de la letra z en los hablantes que no sesean (→ SESEO, en el cuerpo
del diccionario).
interfijo. Elemento lingüístico, por lo general sin significado, que se intercala entre la raíz de una palabra (→
raíz) y un sufijo (→ sufijo): polvAReda, florECilla, cursiLísimo.
interjección. Palabra invariable, con autonomía sintáctica, con la que el hablante expresa sentimientos o
sensaciones, o induce a la acción al interlocutor. En la escritura suele aparecer entre signos de exclamación: ¡ay!,
¡oh!, ¡uy!, ¡cielos!, ¡ea!, ¡venga!, ¡aúpa! También son interjecciones las fórmulas de saludo y despedida: ¡hola!,
¡adiós!
interrogación retórica. Afirmación enfática que se manifiesta en forma de pregunta: ¿Acaso te he dado
permiso para entrar?; ¿Es que los pobres no tienen derecho a una vida digna?
10 of 19 3/25/06 4:12 PM
Glosario de términos lingüísticos usados en el diccionario http://buscon.rae.es/dpdI/html/glosario.htm
interrogativo -va. Propio de la interrogación o que sirve para preguntar. Se aplica a las oraciones que expresan
pregunta de modo directo o indirecto, y a los adjetivos, pronombres y adverbios usados en este tipo de
oraciones: ¿QUÉ hora es?; ¿CUÁNTOS libros hay?; ¿QUÉ hacen?; Le pregunté CÓMO se llamaba.
italianismo. Palabra, expresión o rasgo idiomático propios de la lengua italiana que penetran en otra lengua.
labiodental. Se dice del sonido consonántico que se pronuncia apoyando ligeramente los dientes superiores en
el labio inferior, como el de la letra f.
lateral. Se dice del sonido consonántico que se pronuncia dejando salir el aire por los laterales de la cavidad
bucal, y no por el centro, como el de la letra l o el del dígrafo ll en hablantes no yeístas (→ YEÍSMO, en el cuerpo
del diccionario).
latinismo. Palabra latina que se emplea en otra lengua sin perder su forma originaria: ratio, quórum, superávit.
En español se someten a las reglas de acentuación gráfica.
lexicalizarse. Dicho de una construcción o combinación sintáctica libre, pasar a formar parte del sistema léxico
de una lengua, convirtiéndose en una expresión más o menos fija con significado propio. Así, la expresión en mi
vida está lexicalizada con el sentido de 'nunca': No pienso volver a hacerlo en mi vida; y también lo están
oraciones o construcciones como ¡No somos nadie!, ni que decir tiene o a la buena de Dios.
llano -na. Se dice de la palabra que lleva el acento prosódico (→ acento, 2) en la penúltima sílaba, como cráter
o ingenio.
locución. 1. Grupo estable de dos o más palabras que funciona como una unidad léxica con significado propio,
no derivado de la suma de significados de sus componentes. Se distinguen varios tipos según su funcionamiento
gramatical:
2. locución adjetiva. La que funciona como un adjetivo: una mujer DE BANDERA, una verdad COMO UN TEMPLO.
3. locución adverbial. La que funciona como un adverbio: Todo salió A LAS MIL MARAVILLAS; Apareció DE REPENTE.
4. locución conjuntiva. La que funciona como una conjunción: así que, por más que.
5. locución determinativa. La que funciona como un adjetivo determinativo (→ adjetivo, 1b): ALGÚN QUE
OTROcigarrillo.
6. locución interjectiva. La que equivale a una interjección: ¡santo cielo!, ¡Dios mío!, ¡ni modo!
7. locución nominal. La que equivale a un sustantivo y funciona como tal: brazo de gitano ('pastel de forma
cilíndrica'), ojo de buey ('ventana circular').
8. locución preposicional. La que funciona como una preposición: acerca de, con vistas a, junto a, a pesar
de.
9. locución pronominal. La que equivale a un pronombre y funciona como tal: alguno que otro, cada uno.
10. locución verbal. La que equivale a un verbo y funciona como tal: echar de menos, caer en la cuenta,
hacer caso.
metátesis. Cambio de lugar de un sonido dentro de una palabra: cocreta (por croqueta) o axfisia (por
asfixia).
monoptongación. Reducción de las dos vocales de un diptongo a una sola vocal: trenta (por treinta) o
Ulogio (por Eulogio).
morfema. Unidad mínima analizable dotada de significado, sea este léxico o gramatical. Son morfemas los
prefijos (→ prefijo) y sufijos (→ sufijo), las desinencias (→ desinencia) y las raíces (→ raíz) de las palabras.
morfología. Disciplina lingüística que estudia la estructura interna de las palabras y sus variaciones.
nasal. Se dice del sonido consonántico que se pronuncia dejando salir el aire por la nariz, como el de las letras n,
m y ñ.
11 of 19 3/25/06 4:12 PM
Glosario de términos lingüísticos usados en el diccionario http://buscon.rae.es/dpdI/html/glosario.htm
neutro -tra. De género que no es ni masculino ni femenino. Los sustantivos no pueden tener en español género
neutro, a diferencia de lo que sucede en otras lenguas, como el latín o el alemán. En español solo tienen formas
neutras los demostrativos (esto, eso, aquello), los cuantificadores (tanto, cuanto, cuánto, mucho, poco), el
artículo definido o determinado (lo) y los pronombres personales de tercera persona (ello, lo).
nombre. 1. Palabra con género inherente que designa personas, animales o cosas y es capaz de funcionar como
núcleo del sujeto (→ sujeto). Equivale a sustantivo (→ sustantivo).
2. nombre abstracto. El que no designa una realidad material, como actitud, belleza, movimiento.
numeral. Palabra que expresa cantidad numérica o hace referencia a los números, como tres, primero, doble,
doceavo (→ NUMERALES, en el cuerpo del diccionario).
número. Variación que experimentan los sustantivos y las palabras que conciertan con ellos para expresar,
mediante ciertas terminaciones, si se refieren a una sola entidad o a más de una.
oclusivo -va. Se dice del sonido consonántico en cuya pronunciación los órganos articulatorios se cierran
completamente en un primer momento, impidiendo la salida del aire al exterior, para abrirse después
completamente dejando salir el aire de forma brusca, como el de las letras p, t o k.
onomatopeya. Palabra que imita o recrea un sonido natural, como crac, miau, tictac. También hay
onomatopeyas visuales como tic (nervioso) o zigzag.
oración. 1. Estructura sintáctica constituida por un sujeto (→ sujeto) y un predicado (→ predi cado).
2. oración activa. La que no tiene forma o valor pasivo (→ pasivo, 1).
3. oración adjetiva. La subordinada que funciona como un adjetivo y, por tanto, modifica a un sustantivo. Va
siempre introducida por un relativo (→ relativo) y puede ser explicativa (→ explicativo) o especificativa (→
especificativo): Mi amiga, QUE ESTABA AL CORRIENTE DE TODO, no dijo nada; La ciudad DONDE VIVEN MIS PADRES está en
la costa.
4. oración adverbial. La subordinada que funciona como un adverbio (→ adverbio): Tengo que hablar con
ella antes de que SE MARCHE.
5. oración adversativa. La que, encabezada por las conjunciones adversativas pero, mas o sino (que),
expresa un sentido parcial o totalmente opuesto al implícito en la oración precedente: El equipo ganó, pero NO
JUGÓ BIEN; o sustituye a lo negado en la oración anterior: Pepe no estudia, sino que TRABAJA COMO CAMARERO.
6. oración causal. La subordinada que expresa la causa de lo enunciado en la oración principal: El suelo está
mojado PORQUE HA LLOVIDO; o el fundamento o motivo que induce al hablante a expresar lo enunciado en la
principal: Ha llovido, PORQUE EL SUELO ESTÁ MOJADO.
7. oración comparativa. Aquella en la que se establece una comparación entre dos términos: Tus méritos son
mayores que los míos; Bailo mejor que canto; Juan es rubio como su padre.
8. oración compuesta. La que consta de dos o más predicados con sus verbos respectivos: Fui al cine con
mis amigos y nos divertimos mucho; Si llueve, no iremos al campo.
12 of 19 3/25/06 4:12 PM
Glosario de términos lingüísticos usados en el diccionario http://buscon.rae.es/dpdI/html/glosario.htm
10. oración condicional. La subordinada que expresa la condición que debe cumplirse para que se verifique
lo enunciado en la oración principal: SI ME NECESITAS, llámame.
11. oración consecutiva. La que expresa la consecuencia de lo enunciado en la oración precedente: Anoche
dormí mal, así que ESTOY MUY CANSADA; Estaba tan cansado que SE ACOSTÓ VESTIDO.
12. oración coordinada. La que se une a otra oración mediante una conjunción, sin que exista relación de
dependencia entre ellas: Se me ha bloqueado el ordenador (primera coordinada) y no puedo trabajar (segunda
coordinada); Me gustaría que estuvieras atento (primera coordinada) o, al menos, que no hicieras ruido
(segunda coordinada).
13. oración copulativa. La que contiene un verbo copulativo (→ verbo, 4): Los resultados son excelentes; La
sala estaba desierta.
14. oración de infinitivo. La subordinada cuyo verbo está en infinitivo: Me encantaría VERTE PRONTO.
15. oración dependiente. La que depende sintácticamente de otra, llamada principal (→ 32): Me dijeron QUE
TE IBAS DE VACACIONES;
Estamos contentos PORQUE NOS HAN APROBADO EL PROYECTO.
16. oración de relativo. → relativo.
17. oración desiderativa. La que expresa un deseo del hablante (→ desiderativo): Ojalá la ayuda llegue a
tiempo.
18. oración enfática de relativo. → relativo.
19. oración enunciativa. La que enuncia un hecho, afirmándolo o negándolo: Me han regalado un libro; No
sonó la campana.
29. oración modal. La subordinada que expresa el modo o manera en que se lleva a cabo lo enunciado en la
oración principal: Pinté la casa COMO ME DIJISTE.
30. oración negativa. La que niega lo denotado por el verbo: Hoy no he comido nada; Nunca me
acostumbraré a esto.
31. oración pasiva. La que tiene forma o valor pasivo (→ pasivo, 1).
32. oración principal. Oración de la que dependen o que incluye una o varias oraciones subordinadas: Si
puedo, TE LLAMARÉ.
33. oración sim ple. La que consta de un solo predicado y, por tanto, no contiene ninguna otra oración:
Cómprame el periódico.
34. oración subordinada. La que depende de otra o de un elemento de otra oración: Te llamaré CUANDO
LLEGUE;
Estoy harto de QUE ME TRATES ASÍ; El chico QUE VINO CONMIGO es ingeniero.
35. oración sustantiva. La subordinada que de sempeña funciones propias del sustantivo (sujeto,
complemento directo y término de preposición): Me alegra QUE HAYAS VENIDO; Necesita QUE LE AYUDEN; Confío en
QUE SABRÁ ENTENDERLO.
36. oración temporal. La subordinada que expresa tiempo: SIEMPRE QUE OIGO MÚSICA, me siento mejor; Me iré
CUANDO HAYA TERMINADO EL TRABAJO.
37. oración yux tapuesta. La que, dentro de un enunciado, se une a otra u otras del mismo nivel sintáctico
sin nexo o palabra de enlace entre ellas; se separan con comas (a veces, punto y coma) en la escritura: En
vacaciones mis hijos hacen deporte, yo leo, mi marido toma el sol, en fin, cada uno hace lo que le gusta.
13 of 19 3/25/06 4:12 PM
Glosario de términos lingüísticos usados en el diccionario http://buscon.rae.es/dpdI/html/glosario.htm
paciente. → sujeto, 3.
palatal. Se dice del sonido consonántico que se pronuncia apoyando la lengua en el paladar duro, como el de las
letras ch o ñ.
participio. 1. Forma no personal del verbo, susceptible de recibir marcas de género y número, que se asimila en
su funcionamiento gramatical al adjetivo. En español termina en -do (fem. -da) en los verbos regulares, y con él
se forman los tiempos compuestos de la conjugación (he LLEGADO, has COMIDO, había DICHO ) y las formas de la
pasiva perifrástica (soy AMADA, eran TEMIDOS, fueron ARRESTADAS). También se denomina participio pasivo, de
pasado o de pretérito, en oposición al participio activo o de presente (→ 3 y 4).
partitivo. 1. Se dice del complemento que expresa el conjunto del que se toma o considera solo una parte: la
mayoría de los ASISTENTES, cualquiera DE SUS CORBATAS.
2. Numeral (→ numeral) que expresa el número de partes iguales que se toman o consideran de aquellas en
las que se ha dividido un todo: la TERCERA parte de los presentes, dos TERCIOS de los asistentes.
pasivo -va. 1. Tienen valor pasivo o están en forma pasiva las oraciones o construcciones que tienen un sujeto
paciente (el que designa la entidad que recibe o padece la acción denotada por el verbo; → sujeto, 3). En las
oraciones pasivas, el agente de la acción no aparece o aparece en forma de complemento (→ agente): Se
construyó un puente más alto; La noticia será anunciada por el portavoz. En español, el valor pasivo se expresa
mediante las construcciones de pasiva perifrástica (→ 2) y de pasiva refleja (→ 3). Además, tienen sentido o
valor pasivo las estructuras formalmente activas que implican la existencia de un sujeto paciente, como los
infinitivos de las construcciones temas a tratar [= temas que van a ser tratados] o asunto fácil de resolver [ =
asunto que puede ser resuelto fácilmente].
2. pasiva perifrástica. La pasiva que se construye mediante una perífrasis (→ perífrasis, 2) formada por el
auxiliar ser y el participio del verbo principal, el cual concuerda con el sujeto: La escultora FUE ENTERRADA en su
pueblo natal; Esos temas SERÁN TRATADOS en la próxima reunión. Se denomina así en oposición a la pasiva refleja
(→ 3).
3. pasiva refleja. La que se construye con la forma pronominal se seguida de un verbo en forma activa que
concuerda con el sujeto: El problema SE RESOLVIÓ con rapidez; Desde aquí SE VEN las montañas.
perífrasis. 1. Forma de expresión en la que se utilizan varias palabras para expresar lo que puede decirse con
menos palabras o con una sola.
2. perífrasis verbal. Unión de dos verbos que funcionan conjuntamente como núcleo del predicado; de ellos,
el auxiliar, que es el que se conjuga, aporta las marcas gramaticales de tiempo, número y persona, además de
algunos matices significativos, como obligación, reiteración, duración, etc.; y el principal o auxiliado, que aparece
en una forma no personal (infinitivo, gerundio o participio), aporta el significado léxico principal: TENEMOS QUE
MARCHARNOS a casa; HE VUELTO A LEER tu novela; Tu hermano SIGUE DURMIENDO.
perifrástico -ca. 1. Se dice de las expresiones que constituyen una perífrasis (→ perífrasis, 1).
2. pasiva perifrástica. → pasivo, 2.
personal. 1. formas personales del verbo. Se llaman así las formas verbales cuyas desinencias indican la
persona gramatical, además del modo, el tiempo y el número: comemos, escribiste, vendrá.
2. formas no personales del verbo. Se llaman así el infinitivo, el gerundio y el participio, por carecer de
marcas que señalen persona gramatical: comer, escribiendo, venido.
3. verbo personal. → verbo, 12.
14 of 19 3/25/06 4:12 PM
Glosario de términos lingüísticos usados en el diccionario http://buscon.rae.es/dpdI/html/glosario.htm
pleonasmo. Uso de palabras innecesarias para el sentido lógico del enunciado, con las que se subraya, a
menudo expresivamente, una idea ya contenida en otro elemento de la oración: Lo vi yo CON MIS PROPIOS OJOS ;
Me quedé helado DE FRÍO; Terminó el trabajo en un lapso DE TIEMPO muy corto.
ponderativo -va. Que pondera, esto es, que ensalza, alaba o encarece, en referencia al énfasis que algunos
elementos lingüísticos aportan a la expresión.
posesivo. Se dice de los adjetivos y pronombres que denotan posesión o pertenencia. Son mi, tu, su, mío, tuyo,
suyo, cuyo, y sus variantes de género y número.
positivo. → grado, 2.
predicado. Segmento de la oración que predica algo del sujeto (→ sujeto) y cuyo núcleo es generalmente un
verbo que concuerda con el núcleo del sujeto: El jefe de la banda ORDENÓ LIBERAR AL SECUESTRADO; Mis hijos NO
ESTÁN. Algunas oraciones tienen predicados no verbales, como la exclamativa ¡Un poco larga esta película!, cuyo
predicado es un poco larga.
predicativo. Complemento que atribuye una propiedad o característica al sujeto o al complemento directo de
una oración a través de un verbo con significado léxico pleno, es decir, de un verbo que no es copulativo ni
semicopulativo (→ verbo, 4): Antonio llegó EXHAUSTO a su casa; Encontré MUY GUAPA a tu hermana; Nombraron
PORTAVOZ al diputado de más edad.
predorsal. Se dice del sonido consonántico en cuya articulación interviene principalmente la parte anterior del
dorso de la lengua (predorso), como el de la letra ch o, en algunas zonas del español, el de la s.
predorsodental. Se dice del sonido consonántico que se pronuncia apoyando el predorso de la lengua en la
cara interior de los dientes superiores, como el de la s en amplias zonas del área his panoablante.
prefijo. Morfema (→ morfema) que se antepone a una palabra o una raíz, a la que aporta un determinado
significado: Ilegible, ANTInatural; CONTRAindicación, PREjubilación, DESatar.
preposición. Palabra invariable y átona (excepto según) cuya función consiste en introducir un sustantivo o un
grupo nominal (llamado término de preposición) con el que forma un complemento que depende sintácticamente
de otro elemento del enunciado. En el español actual son las siguientes: a, ante, bajo, con, contra, de, desde,
durante, en, entre, hacia, hasta, mediante, para, por, según, sin, sobre, tras. También son preposiciones, de uso
más restringido, pro (asociación PRO derechos humanos) y vía (Voló a Miami VÍA Londres).
pronombre. 1. Palabra que funciona sintácticamente como un sustantivo, pero que, a diferencia de este, carece
de contenido léxico propio, y cuyo referente lo determina su antecedente o la situación comunicativa.
2. pronombre clítico. Pronombre átono que, por carecer de independencia fónica, se une, a efectos de
pronunciación, con el elemento tónico (siempre un verbo) que lo precede o que lo sigue. En español son me, te,
se, nos, os, lo(s), la(s), le(s).
3. pronombre enclítico. Pronombre clítico (→ 2) que sigue al verbo y se escribe unido a este: hazLO,
dáSELAS.
4. pronombre personal. Los pronombres personales son los que hacen referencia a alguna de las tres
personas gramaticales —primera: la persona que habla; segunda: la persona a quien se habla; y tercera: la que
se refiere a cualquier otra persona o cosa—. Pueden ser átonos: me, te, se, nos, os, lo(s), la(s), le(s); o
tónicos: yo, tú, vos, él, ella(s), ello(s), usted(es), nosotros/as, vosotros/as, mí, ti, sí.
5. pronombre proclítico. Pronombre clítico (→ 2) que precede al verbo: TE vi, ME LO dijo.
15 of 19 3/25/06 4:12 PM
Glosario de términos lingüísticos usados en el diccionario http://buscon.rae.es/dpdI/html/glosario.htm
prótasis. En un enunciado condicional, parte que expresa la condición. Normalmente va encabezada por la
conjunción si: Si no PUEDES VENIR, suspenderemos el viaje. Se opone a apódosis (→ apódosis). También se aplica
a los enunciados concesivos (→ concesivo, 1): AUNQUE TE ESFUERCES, no conseguirás terminarlo a tiempo.
raíz. Morfema (→ morfema) que en la palabra porta el significado léxico básico y es común a las demás
palabras de su misma familia. Así, la raíz es niñ- en niño, niñas, niñera, niñería, etc.
recíproco -ca. Que expresa una acción que se produce a la vez entre dos o más individuos, y que ejercen los
unos sobre los otros. El sentido recíproco lo aportan normalmente los pronombres átonos nos, os, se o la
construcción pronominal el uno al (del, con el, etc.) otro: Sandra y yo no nos hablamos; Pedro y María se
quieren; Esos dos siempre hablan mal el uno del otro. A veces, el valor recíproco se desprende del propio verbo
(no de un pronombre), como en intercambiar, simpatizar, etc.: Mi padre y el tuyo simpatizan.
referente. Entidad (persona, animal o cosa) a la que se refiere un signo lingüístico. Así, el referente del
sustantivo mesa en La mesa de mi despacho mide dos metros es la mesa concreta a la que se refiere el que
habla, distinta de cualquier otra; y el referente del pronombre le en A María le gusta la música es la persona
nombrada como María.
reflexivo -va. Se dice de la oración que expresa una acción que recae sobre la misma entidad designada por el
sujeto: Ayer me lavé el pelo; El culpable se suicidó. Son reflexivos o tienen valor reflexivo los elementos
lingüísticos que aportan este sentido a la oración, como los pronombres personales que, funcionando como
complementos del verbo, tienen como antecedente al sujeto de la oración (→ pronombre, 7): SE lavó las manos
antes de comer; ME sumergí en el río; Piensas demasiado en TI mismo.
régimen. 1. Hecho de regir o exigir una palabra otra u otras para su correcta construcción dentro de una
oración. Así, se habla de régimen transitivo de un verbo si se construye con un complemento directo, o de
régimen intransitivo si no lo lleva; y cuando se habla del régimen preposicional de un verbo, de un adjetivo o de
un sustantivo, se está haciendo referencia a la preposición o las preposiciones con las que se construye su
complemento.
2. complemento de régimen. → complemento, 4.
regresivo -va. Se dice de las palabras nuevas crea das por eliminación o alteración del segmento final de
aquellas de las que proceden, como el nombre Concha, regresivo de Conchita (adaptación española del italiano
Concetta, del latín concepta 'concebida'), o el masculino guardés, regresivo del femenino guardesa, o el singular
incorrecto traspié, regresivo del correcto traspiés.
relativo. 1. Se dice del pronombre, el adjetivo o el adverbio que, además de desempeñar su función dentro de
la oración a la que pertenece, sirve de enlace entre dicha oración y la principal de la que esta depende. Los
relativos en español son los pronombres (el) que, el cual y quien, así como el adjetivo cuyo, con sus variantes
de género y número, y los adverbios (a)donde, cuando, como y cuanto.
2. oración de relativo. La que va encabezada por un relativo (→ 1): Ha venido el tipo QUE LLAMÓ AYER; El
problema, CUYA SOLUCIÓN ANHELAMOS, sigue agravándose; Iremos DONDE TÚ QUIERAS.
3. oración enfática de relativo. Oración perifrástica (→ perífrasis, 1) de intención enfática, en la que el
verbo ser une dos componentes oracionales entre los que existe una relación de identidad, de los cuales el
segundo va encabezado siempre por un pronombre o un adverbio relativo (→ 1): Con esta arma es con la que
se cometió el crimen; Ayer fue cuando vi a tu mujer.
sincopado -da. Se dice de la forma que resulta de eliminar uno o más sonidos del interior de una palabra:
navidad (de natividad), fraticida (de fratricida).
sinónimo. Palabra o expresión que significa lo mismo que otra, como hábito y costumbre o comprar y adquirir.
16 of 19 3/25/06 4:12 PM
Glosario de términos lingüísticos usados en el diccionario http://buscon.rae.es/dpdI/html/glosario.htm
sobresdrújulo -la. Se dice de la palabra que lleva el acento prosódico (→ acento, 2) en la sílaba ante rior a la
antepenúltima, como llévaselo o arráncatela.
sonoro -ra. Se dice del sonido que se pronuncia con vibración de las cuerdas vocales, como el de las
consonantes b, d, g, l, ll, m, n, ñ, r, rr, y, además del de todas las vocales.
sordo -da. Se dice del sonido que se pronuncia sin vibración de las cuerdas vocales, como el de las consonantes
c, ch, f, j, k, p, t, s, z.
subordinado -da. 1. Se dice del elemento gramatical que depende sintácticamente de otro, respecto del cual
desempeña funciones de complemento.
sufijo. Morfema (→ morfema) que se pospone a la raíz de una palabra para formar derivados o aportar
determinadas nociones valorativas (diminutiva, aumentativa, despectiva, etc.): trompetISTA, abordAJE, mesITA,
cuerpAZO.
sujeto. 1. Función sintáctica ejercida por la palabra o grupo de palabras de cuyo referente se predica algo. Es,
con el predicado (→ predicado), el otro constituyente fundamental de la oración e impone al verbo la
concordancia en número y persona. Por extensión, se denomina sujeto a los elementos de una oración que
desempeñan esta función: MIS PADRES son profesores; ESO lo cambia todo; Es necesario QUE VENGAS.
2. sujeto agen te. Sujeto que designa a la entidad que realiza la acción denotada por el verbo: EL PORTERO nos
impidió el paso; EL VIENTO derribó el muro.
3. sujeto paciente. Sujeto que designa a la entidad que recibe o padece la acción del verbo de su predicado:
MI PRIMO fue operado ayer; Se han construido NUEVOS CHALÉS en mi barrio.
superlativo. Forma del adjetivo o del adverbio que expresa el grado superlativo (→ grado, 4).
sustantivo. Palabra con género inherente que designa personas, animales o cosas y es capaz de funcionar como
núcleo del sujeto (→ sujeto). Equivale a nombre (→ nombre).
tácito. Omitido o no expreso. Así, la oración La vi preocupada tiene un sujeto tácito, que es yo.
tónico -ca. Se dice de la vocal, la sílaba o la palabra que se pronuncian con acento prosódico (→ acento, 2).
transcripción. 1. Acción de escribir con un sistema de caracteres algo escrito con otro. También, acción de
representar mediante determinados símbolos los sonidos de una lengua.
2. transcripción fonética. La que representa mediante símbolos convencionales los sonidos del habla.
3. transcripción fonológica. La que representa mediante símbolos convencionales los sonidos de una lengua
teniendo en cuenta únicamente los rasgos distintivos que sirven para diferenciarlos entre sí.
ultracorrección. Deformación de una palabra o de una construcción por creer equivocadamente que son
incorrectas; por ejemplo, bacalado (por bacalao) es una ultracorrección debida a la creencia errónea de que la
terminación -ao es incorrecta, como así ocurre en otros casos ( soldao, terminao, etc.); o Me alegra de que
hayas venido (por Me alegra que hayas venido) puede ser una ultracorrección debida a la creencia errónea de
que la construcción sin de es incorrecta, como ocurre en Me alegro que hayas venido.
vasquismo. Palabra, expresión o rasgo idiomático propios de la lengua vasca que penetran en otra lengua.
velar. Se dice del sonido consonántico que se pronuncia acercando o pegando la parte posterior del dorso de la
17 of 19 3/25/06 4:12 PM
Glosario de términos lingüísticos usados en el diccionario http://buscon.rae.es/dpdI/html/glosario.htm
lengua al velo del paladar (membrana muscular que separa la boca de la faringe), como el de las letras k, g, j.
verbo. 1. Palabra que denota acción, estado o proceso, capaz de funcionar como núcleo del predicado y cuyas
desinencias expresan modo, tiempo, número y persona.
2. verbo auxiliar. El que sirve para formar los tiempos compuestos de los verbos, la pasiva perifrástica (→
pasivo, 2) y las perífrasis verbales (→ perífrasis, 2): HE terminado; FUISTEIS premiados; HEMOS de trabajar; TIENE
que comer.
3. verbo causativo. → causativo.
4. verbo copulativo. El que, prácticamente vacío de significado léxico, sirve de unión entre un sujeto y un
atributo (→ atributo) y admite que este sea sustituido por el pronombre neutro lo; son copulativos en español
los verbos ser, estar y parecer: La conferencia FUE interesante [lo fue]; El enfermo ESTÁ tranquilo [lo está];
Pareces cansado [lo pareces]. Se consideran semicopulativos los verbos que sirven de enlace entre un sujeto y
un atributo, pero no admiten la sustitución de este por el pronombre lo: Juan ANDA preocupado estos días [*lo
anda]; El niño sigue dormido [*lo sigue]; El tipo SE VOLVIÓ loco [*se lo volvió].
5. verbo de afección psíquica. El que, como aburrir, divertir, admirar o temer, denota procesos que afectan
al ánimo o producen acciones o reacciones emotivas.
6. verbo de estado. El que implica estado o situación, como permanecer o sentarse, en oposición a los que
implican movimiento o dirección, como ir o dirigirse.
7. verbo defectivo. El que no se conjuga en todos los tiempos y personas, como atañer (que solo se conjuga
en las terceras personas), soler (que, por denotar acción habitual, no se conjuga en algunos tiempos, como el
futuro o el condicional) o preterir (del que solo se emplean las formas cuya desi nencia empieza por i).
8. verbo de influencia. El que, como aconsejar, exhortar, obligar u ordenar, expresa una acción que tiene
como objetivo influir en alguien para que haga o deje de hacer algo.
9. verbo impersonal. El que carece de sujeto, sea tácito o expreso (→ impersonal).
10. verbo intransitivo. El que no puede llevar complemento directo (→ complemento, 5), como ir o nacer.
11. verbo irregular. El que, al conjugarse, sufre cambios en la raíz en algunas de sus formas o toma
desinencias distintas de las del modelo regular que le corresponde por su terminación, como nevar (que en el
presente es nieva, y no neva) o conducir (al que corresponde la forma conduje, y no conducí).
12. verbo personal. Por oposición a impersonal (→ 9), el que lleva sujeto, sea tácito o expreso. Así, el hoy
impersonal haber se usó como verbo personal, con el significado de 'tener', en el español medieval y clásico:
«Agora AVEMOS riqueza» (Cid [Esp. c1140]).
13. verbo pronominal. El que se construye en todas sus formas con un pronombre átono que concuerda con
el sujeto y que no desempeña ninguna función sintáctica oracional. Algunos verbos son exclusivamente
pronominales, como arrepentirse o vanagloriarse, y otros adoptan determinados matices significativos o
expresivos en la construcción pronominal, como caerse o morirse, frente a caer o morir.
14. verbo regular. El que se ajusta en todas sus formas al modelo fijado como regular que le corresponde
por su terminación.
15. verbo semicopulativo. → 4.
16. verbo terciopersonal. Verbo de cuyas formas personales se usan solo las de tercera persona del singular
y del plural, como ocurrir o atañer.
17. verbo transitivo. El que se construye con complemento directo (→ complemento, 5), como tener o decir.
vernáculo -la. Se dice de la lengua que se habla en el país de que se trata y de las formas de expre sión que le
son propias; así, la lengua vernácula de Francia es el francés.
vibrante. Se dice del sonido consonántico que se pronuncia apoyando la lengua en los alvéolos superiores y
produciendo con ella una o varias vibraciones, por interrumpirse una o varias veces la salida del aire, como el de
r en pero (vibrante simple) y el de rr en perro (vibrante múltiple).
vocálico. Se dice del sonido en cuya pronunciación el aire espirado no encuentra ningún obstácu lo en su salida
al exterior.
vocativo. Palabra o grupo de palabras que hacen referencia al interlocutor y se emplean para llamarlo o dirigirse
directamente a él: ¿Cómo está mi padre, DOCTOR?; MI QUERIDO AMIGO , ¡qué alegría verte!; Creo, HIJO, que te has
18 of 19 3/25/06 4:12 PM
Glosario de términos lingüísticos usados en el diccionario http://buscon.rae.es/dpdI/html/glosario.htm
equivocado.
yuxtaposición. Unión de palabras, grupos de palabras u oraciones del mismo nivel sintáctico sin ningún enlace
gramatical expreso.
yuxtapuesto -ta. 1. Se dice del elemento que se une a otro por yuxtaposición (→ yuxtaposición).
2. oración yuxtapuesta. → oración, 37.
19 of 19 3/25/06 4:12 PM