Documentos de Académico
Documentos de Profesional
Documentos de Cultura
Nedu30730 PDF
Nedu30730 PDF
AYMAR ARU
LA PAZ-BOLIVIA
2009
I. APRENDIZAJE
II. EDUCACION
III CULTURA
IV IDIOMAS
IV AYMARA
V BOLIVIA
I. t.
Disponible en:
http://www.ops.org.bo/textocompleto/nidio26939.pdf
PRIMERA EDICIÓN
PENSANDO EN UN IDIOMA
MILENARIA DE LOS ANDES
DEPOSITO LEGAL1-382-2008
CONTACTOS:
victorcastrocastro@yahoo.com.mx
Cel: 71937673
Impresión:
Sistemas Graficos “Color”
Telf. 2334614 - La Paz - Bolivia
MAYÏR T’AQA
Aruntasiñataki ‘para saludarse’ ..................................................................................... 13
Sarxañataki ‘para despedirse’ ........................................................................................ 14
Suti lanti ‘pronombres personales’ ................................................................................. 15
Utjayir ch’axta arunaka ‘sufijos posesivos’ ................................................................... 16
Suti yatiñataki ‘para saber nombre’ ............................................................................... 17
Kawkins qamasi uk yatiñataki ‘para saber donde vive’ ............................................... 18
Kawkitas uk yatiñataki ‘para saber la procedencia’ ...................................................... 19
Mara yatiñataki ‘para saber la edad’ .............................................................................. 20
Kuna luriris uk yatiñataki ‘para saber profesiones’ ..................................................... 21
Jiskt’añataki ‘para preguntar’ ......................................................................................... 22
Unt’asiñataki ‘para conocerse’ ....................................................................................... 23
Uñt’ayañataki ‘para presentar’ ....................................................................................... 24
Kawksas uk yatiñataki ‘para saber la ubicación’ .......................................................... 25
Aruskipawi ‘conversación’.............................................................................................. 26
PAYÏR T’AQA
Chacha-warmi ‘hombre-mujer’ ....................................................................................... 27
Uñacht’ayir arunaka ‘pronombres demostrativos’ ......................................................... 28
Saminaka ‘los colores’ .................................................................................................... 29
Isinaka ‘la vestimenta’ .................................................................................................... 30
-nki ch’axta aru ‘sufijo genetivo’..................................................................................... 31
Qutu arunaka ‘oraciones’ ............................................................................................... 32
Jiskt’anakar jaysañataki ‘para responder a las preguntas’........................................... 33
Jakhuñanaka ‘los números’............................................................................................ 34
Jakthapiña ‘suma’ jakhuqaña ‘resta’ mirayaña ‘multiplicación’
jaljaña ‘división’ .............................................................................................................. 35
-ni ch’axta aru ‘sufijo –ni posesivo’ ................................................................................ 36
Pacha sarayiri ‘el relój’ ................................................................................................... 37
KIMSIR T’AQA
Janchi sutinaka ‘cuerpo humano’ .................................................................................. 38
Qullirin jiskt’anakapa ‘preguntas del médico’ ............................................................... 39
Mä qamawi ‘un hogar’..................................................................................................... 40
Suti chimpu ‘carnet identidad’ ........................................................................................ 41
PUSÏR T’AQA
Pacha ‘tiempo’ ................................................................................................................ 46
Phaxsinaka ‘los meses del año’ ..................................................................................... 47
Kuns ukan luraskapxi ‘actividades de las personas’ .................................................... 48
Jamusiñanaka ‘las adivinanzas’ .................................................................................... 49
Säwinaka ‘dichos y refranes’ .......................................................................................... 50
Siw sawi ‘cuento’ ............................................................................................................ 51
Chu’qi satañxata ‘sobre la siembra de papa’ ................................................................ 52
Uywanakat ullapxañani ‘sobre los animales’ .............................................................. 53
PHISQHÏR T’AQA
Aru lurayirinaka ‘los verbos’ .......................................................................................... 54
Arunak tamachañataki.’conjugaciones’......................................................................... 55
Jiskt’añ arunaka ‘pronombres interrogativos’ ................................................................ 58
Uñt’at ch’axta arunaka ‘los sufijos mas usuales’......................................................... 59
Purapat yanapt’asiñataki ’pronominales’ ...................................................................... 60
Apañ aru lurayirinaka ‘verbos de llevar’........................................................................ 61
Wakt’ayawi ‘obligativas’ ................................................................................................. 64
SUXTÏR T’AQA
Yuspajart’asiñataki ‘para agradecer’ ............................................................................ .65
Jiskt’asiñataki ‘para preguntarse’ .................................................................................. 66
Tumpir sarañataki ‘para ir a visitar’ ............................................................................... 67
Mayt’asiñataki ‘para prestarse’ ...................................................................................... 68
Achikt’asiñataki ‘para suplicar’ ...................................................................................... 69
Aruskipawi’utana ‘conversación en el hogar’ ................................................................ 70
Aruskipawi’qhathuna ‘conversación en el mercado’ .................................................... 71
Aruskipawi’qullañ utana ‘Conversación en el centro de salud’ .................................... 72
Aruskipawi’thakhina ‘conversación en el camino’ ........................................................ 73
Aruskipawi’irnaqawina ‘conversación en el trabajo’ ..................................................... 74
Aruskipawi’manq’awina ‘conversación en el comedor’ ................................................ 75
Aruskipawi’awtu manqhana ‘conversación dentro del auto’ ....................................... 76
PAYÏR JALJA
EJERCICIOS ................................................................................................................. .79
ARU CHIMPUNAKA
OCLUSIVOS:
Simples p t - k q
Aspirados ph th - kh qh
Glotalizados p’ t’ - k’ q’
AFRICADOS:
Simple ch
Aspirado chh
Glotalizado ch’
FRICATIVO: s j x
Laterales l ll
Nasales m n ñ
Semi consonantes w y
Vibrantes r
i u
VOCALES
a
ARUNTASIÑATAKI
W
Kamisaki al
iki
A: Kunjamasktasa. B: Walikisktwa.
ARUNAKA
ARUNAKA
mañana pasado’
SINGULAR PLURAL
Juma Jumanaka
Jupa Jupanaka
ARUNAKA
Wawa.naka ‘niños/as’
Uywa.naka ‘animales’
Jaqi.naka ‘personas’
Uta.naka ‘casas’
UÑACHT’AYAWI
Uta Uta.ja.wa
Panka Panka.ma.wa
Awtu Awtu.pa.wa
Mama Mama.sa.wa
Kawkins qamasta
Khäyan qamasta
A Nayax Tarijata.rakitwa
KIMSÏR JAQIMPI
yatiqi
ARUNAKA
Nayax anatiritwa ‘Yo soy jugador’
kamisaki waliki
ARUNAKA
ULLART’APXAÑANI
ARUNAKA
Qullasuyu Bolivia markasanxa, kimsa tunk jila aruw utji, yaqhip arunakax,
armataxiwa.
Ingles ukanaka.
CHACHA – WARMI
Chacha Warmi
Wayna Tawaqu
Yuqa Phuchha
Yuqalla Imilla
Achachila Awicha
Awkch’i Taykch’i
Tullqa Yuxch’a
Allchhi Wawa
Tiyu Ipala
Ichutata Ichumama
Uka
Aka
Khaya
Janq’u
‘Blanco’
Laqhu
Ch’uxña
‘Verde
claro’
LLUCH’U
WISKHU
P. Kuna saminis aka lluch’uxa P. Kuna saminis uka wiskhuxa
MANQHANCHA
PULLIRA
P. Khitinkis aka manqhanchaxa P. Khitinkis uka pulliraxa
R. Uka manqhanchax jupankiwa R. Aka pullirax mamajankiwa
PHULLU
PUNCHU
ALMILLA
CHUMPA
Iyaw siri, jiskhiri, janiw siri, ukjarux janit sas jiskhir arunakax
chiqaparjam arsuñatakiw aski.
P. Jupax qulliriti
R. Saya, jupax qulliriwa.
P. Jupax yatichiriti
R. Janiw jupax yatichirikiti, jupax qulliriwa.
+ =
+
P. Kimsamp payampix qawqhasa R. Phisqhawa
P. Tunkamp pä tunkampix qawqhasa R.Kimsa tunkawa
x
P. Kimsa kut pay jakt’ama, qawqhasa R. Suxtawa
P. Pä kut tunk jakt’ama, qaqhasa R. Pä tunkawa
ARUSKIPAWI
k’atanakampixiwa.
JANCHI SUTINAKA
akirinakawa.
JAYSAÑATAKI
KAWKITASA: BOLIVIATAWA
ARUNAKA
Phuqhata ‘completo’
Jaqichata ‘casado’
Rolando María
Wara
Jilatanak kullakanaka...
Jumanakamp aruskipt’añataki...
ARUNAKA
Jach’a ‘grande’
Jisk’a ‘pequeño’
Machaqa ‘nuevo’
ALPACHU ‘alpaca’
WARI ‘vicuña’
PACHA
ARUNAKA
Ch’amaka ‘oscuridad’
Juyphi ‘helada’
Chhullunkhi ‘hielo’
Junt’u ‘caliente’
Llaphi ‘tibio’
Ch’iwi ‘sombra’
Urpu ‘neblina’
46 Curso de Idioma Aymara
PHAXSINAKA
AYMARA CASTELLANO
Chinuqa Enero
Anata Febrero
Achuqa Marzo
Llamayu Abril
Qasawi Mayo
Mara t’aqa Junio
Willka kuti Julio
Lakan phaxsi Agosto
Sata qallta Septiembre
Taypi sata Octubre
Lapaka Noviembre
Jallu qallta Diciembre
P. Kunäpachasa
R. Ukax...
qapuwa
P. Kunäpachasa
R. Ukax...
ch’iwiwa
ARUNAKA
Wallq’i ‘Preñada’
Ch’arana ‘Húmedo’
PILPINTUMPIT LULIMPITA
JAYSAWI
QARWA
Qarwax pata thaya uraqin
jakasir uywawa, ukampisa q’ipi
khumnaqir uywawa, t’arwapax
wali askiw ch’ankha qapuñataki
ukhamarus uka ch’ankhanakax
walirakiw isinak sawuñataki.
Qarwax uta uywawa ukjamarus
wali ch’ikhi uywat uñt’atawa.
MALLKU
Mallkux taqi jamach’inakat
sipan jach’awa, ukjamarus
jach’a khunu qullu patanakan
yatitarakiwa. Mallkurux janiw
khitis sawkaskaspat sapxiwa,
ukhamarak mallkux awyayala
uraqin chimpupat uñt’atarakiwa.
Mallkux wali qamasan axsarkay
jach’a jamach’iwa.
ARU LURAYIRINAKA
UÑACHT’AYAWI
AYAÑA Q’IPIÑA
Tiyujax uraq phat’añatakiw pik Tata Jusikux qhatun aljañatakiw ch’uq
ayaski. q’ipiski.
WAYUÑA IRAÑA
Waynax isip t’axsuñatakiw um Mariox kankañatakiw wallpa k’anw
wayuski. iraski.
ASAÑA ICHUÑA
Jupax wawapatakiw chayru manq’ Mama Mariax asu waw qullayiriw
asaski. ichuski.
JIKHAÑA QHIWIÑA
Qhaturuw tata Rimichux qarw jikhaski. Mariela tawaqux utaparuw k’ull
qhiwiski.
62 Curso de Idioma Aymara
JACH’IÑA PHUXTUÑA
Qhatun mama Mariax juph Qhatun khä mamax ulluk
jach’naqaski. phuxtnaqaski.
WIYAÑA T’IMPHIÑA
Uka jaqix nin wiyaski. Jupax ch’uq t’imphnaqaski.
YUSPAJART’ASIÑATAKI
ARUNAKA
Achachilajax Jïsa,
akankaskiti akankaskiwa
ARUNAKA
ARUNAKA
Tata Siskux tata Jusikur achikt’asiriw sari, Siskux jach’a jichhu ut utacha-
siñ muni.
ARUNAKA
Achikt’asiña ‘rogar o suplicar’
Yanapt’ana ‘ayudar’
Utachaña ‘construir la casa’
Yanapt’askirismawa ‘te puedo ayudar’
Curso de Idioma Aymara 69
ARUSKIPAWI: UTANA
Tata Rolandox tata Istikuruw thaqhaski, Ukat mama Teresax janiw akankit
sasaw tata Rolandor yatiyi.
ARUNAKA
Patak amay qhatun mama Siskax ch’uq aljaski, mama Rosax Siskatrak
ch’uq alasiski.
ARUNAKA
Ancha/wali ‘demasiado’
Iraqt’itaya ‘rebajame pués de precio’
Aljita ‘vendeme’
Apasimaya ‘llevate pués’
Kunas kamachtama
Tata, janiw waliktti
ARUNAKA
ARUNAKA
Tumpaña ‘visitar’
Tantachawi ‘reunión’
Chiqapuni ¿de verdad?
Jutäwa ‘voy a venir’
ARUNAKA
Uraqi ‘territorio’
Tantachawi ‘reunión’
Aparaña ‘quitar’
ARUNAKA
Ch’aphaqa ‘insípido’
Jayuk’ara ‘salado’
K’allk’u ‘amargo’
Achhiju ‘caliente’
Tata Eulogiox janiw chukyaw mark uñjkiti, ukatwa wali llakit sarnaqi. Tata
Rolandox Eulogior llakit uñjasax makirakiw yanapt’i.
ARUNAKA
Kawkhakama ‘hasta donde’
Suti katuy papila ‘certificado de nacimiento’
Jasakiwa ‘es facil’
76 Curso de Idioma Aymara
PAYÏR JALJA
(3) Jupax yatiñ utan .................... (4) Jupax yatiñ utan wayr. ....................
SALUDO Y DESPEDIDA
A Kamisak ___________________
B Walik ___________________
A Aski ________________ kullaka
B ______________________ jilata
A Jikisiñkam kullakanaka
B ______________________
A Qharurkama
B ______________________
A Arumanthkam jilata
B ______________________
A Luniskam tata
B ______________________
A Jutir phaxskam mama
B ______________________
SUFIJO PLURALIZADOR
PRONOMBRES PERSONALES
SUFIJOS POSESIVOS
LOS COLORES
CONVERSACIÓN
PRONOMBRES DEMOSTRATIVOS
P. Kunas ukaxa
R.______________________
P. Kunas akaxa
R.______________________
P. Kunas khayaxa
R.______________________
LOS NÚMEROS
11
VERBOS
VESTIMENTA ANDINA
13
15
ENFERMEDADES
EL RELOJ
18
SI O NO
Marque con una cruz si la respuesta es sí o no
Jisa Janiwa
1. Jumax pank ullañ muntati x
2. Jupax aymar ar yatiqañ muniti
3. Masimax pä tunk maraniti
4. Jumax pilut anatañ yattati
5. Jumax thuqhur sarätati
6. Jupax yatichiriñt muni
7. Jupax axsaririti
Curso de Idioma Aymara 89
19
20
PARTES DEL CUERPO HUMANO
ANIMALES
ACTIVIDADES DE PERSONAS
TIEMPO FUTURO
1._______________________________________
2._______________________________________
3._______________________________________
4._______________________________________
5._______________________________________
6._______________________________________
26
1._______________________________________
2._______________________________________
3._______________________________________
4._______________________________________
5._______________________________________
6._______________________________________
LA FAMILIA
Tata Mama
Luli Puya
Allchhi Allchhi
Sisku Qhuya
............................................................................................
............................................................................................
............................................................................................
............................................................................................
............................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
CONVERSACIÓN
A Kamisak _________________________
B Walik ___________________________
A Jumax kawkits jutaskta
B _________________ jutaskta...jumasti
A Nayax _________________ jutaskta
B Jichhax ____________________ saraskta
A __________________________ ruw saraskta...jumasti
B Obrajesaruw ________________ skta
A Obrajesant qamasta
B Jïsa Obrajesan ______________ , jumasti
A Nayax munaypatan __________________
B Jikisiñkam
A _________________________
PROCEDENCIA
PROFESIÓN
PERSONAS O COSAS
Aymara Castellano
Tatamax qhuruti ¿ tú papá es malo?
Kuna kast uywanaks uywasta ¿ qué clase de animales crías?
Qawqha phisinitasa ¿ cuantos gatos tienes?
Kuna uyws munasma ¿ qué animal quisieras?
Qawqhampis qarw alañ munta ¿ con cuanto quieres comprar
la llama?
Qawqhampis alanta ¿ con cuanto compraste?
Anumax kawkch’asa ¿ que tamaño es tú perro?
Anump phisimpix janit nuwasipki ¿ no pelean perro y gato?
Wank’ muntati ¿ te gusta el conejo?
Khititakis uka wallp alta ¿ para quién compras esa
gallina?
Aymara Castellano
Kunat usutasa ¿ de que está enfermo?
Kawkhas usu ¿ donde le duele?
Kunarsat usutasa ¿ desde cuando esta enfermo?
Qullapxtamti ¿ te curaron?
Khitis qullaytama ¿ quién te hizo curar?
Jupax usutarakiti ¿ el también esta enfermo?
Janit usutaxta ¿ ya no estas enfermo?
Khitis qulltama ¿ quién te curó?
Kawkharus qullayasta ¿ donde te hiciste curar?
Usuti ¿ Duele?
Aymara Castellano
Aymara Castellano
2.- Briggs, Lucy Therina. Variantes regionales y sociales. - - La Paz: ILCA, 1993.
7.- Gallego, Saturnino. Gramática viva de la lengua aymara. - - La Paz: ISBOL, 1996.
12.- Hardman, M.; Vasquez, J.; Yapita, J.D. Compendio de estructura fonológica y
gramatical. - - La Paz: Gramma, 1998.
14.- Yapita, Juan de Dios. Enseñanza del idioma aymara como segundo idioma. - -
La Paz: ILCA, 1981.
17.- Siñani A., José R.; Viste, Ana Maria. Aprendizaje bilingüe por vocablos. - -
La Paz: s.e., 2006.
18.- Voz y pensamiento del pueblo aymara. La Paz: VC, 2001.