Está en la página 1de 120

PENSANDO EN UN IDIOMA

MILENARIA DE LOS ANDES

AYMAR ARU

LA PAZ-BOLIVIA

2009

Curso de Idioma Aymara 1


Catalogado por el Centro de Información y Documentación OPS/OMS Bolivia

BO Castro, Victor; Mamani Quispe, Zulma J.


LB18 Pensando en un idioma milenaria de los andes; aymar aru.--
C355p La Paz: s.e.,, 2008
104.p. ilus.

I. APRENDIZAJE
II. EDUCACION
III CULTURA
IV IDIOMAS
IV AYMARA
V BOLIVIA
I. t.

Disponible en:
http://www.ops.org.bo/textocompleto/nidio26939.pdf

PRIMERA EDICIÓN
PENSANDO EN UN IDIOMA
MILENARIA DE LOS ANDES
DEPOSITO LEGAL1-382-2008
CONTACTOS:
victorcastrocastro@yahoo.com.mx
Cel: 71937673
Impresión:
Sistemas Graficos “Color”
Telf. 2334614 - La Paz - Bolivia

Edición Financiada por OPS/OMS

2 Curso de Idioma Aymara


Curso de Idioma Aymara 3
4 Curso de Idioma Aymara
INDICE
Pag.
Qalltawi ‘introducción’ ....................................................................................................... 7
Aru chimpunaka ‘cuadro signográfico’ ............................................................................ 9
Kipka arunaka ‘parónimos’ ............................................................................................ 10

MAYÏR T’AQA
Aruntasiñataki ‘para saludarse’ ..................................................................................... 13
Sarxañataki ‘para despedirse’ ........................................................................................ 14
Suti lanti ‘pronombres personales’ ................................................................................. 15
Utjayir ch’axta arunaka ‘sufijos posesivos’ ................................................................... 16
Suti yatiñataki ‘para saber nombre’ ............................................................................... 17
Kawkins qamasi uk yatiñataki ‘para saber donde vive’ ............................................... 18
Kawkitas uk yatiñataki ‘para saber la procedencia’ ...................................................... 19
Mara yatiñataki ‘para saber la edad’ .............................................................................. 20
Kuna luriris uk yatiñataki ‘para saber profesiones’ ..................................................... 21
Jiskt’añataki ‘para preguntar’ ......................................................................................... 22
Unt’asiñataki ‘para conocerse’ ....................................................................................... 23
Uñt’ayañataki ‘para presentar’ ....................................................................................... 24
Kawksas uk yatiñataki ‘para saber la ubicación’ .......................................................... 25
Aruskipawi ‘conversación’.............................................................................................. 26

PAYÏR T’AQA
Chacha-warmi ‘hombre-mujer’ ....................................................................................... 27
Uñacht’ayir arunaka ‘pronombres demostrativos’ ......................................................... 28
Saminaka ‘los colores’ .................................................................................................... 29
Isinaka ‘la vestimenta’ .................................................................................................... 30
-nki ch’axta aru ‘sufijo genetivo’..................................................................................... 31
Qutu arunaka ‘oraciones’ ............................................................................................... 32
Jiskt’anakar jaysañataki ‘para responder a las preguntas’........................................... 33
Jakhuñanaka ‘los números’............................................................................................ 34
Jakthapiña ‘suma’ jakhuqaña ‘resta’ mirayaña ‘multiplicación’
jaljaña ‘división’ .............................................................................................................. 35
-ni ch’axta aru ‘sufijo –ni posesivo’ ................................................................................ 36
Pacha sarayiri ‘el relój’ ................................................................................................... 37

KIMSIR T’AQA
Janchi sutinaka ‘cuerpo humano’ .................................................................................. 38
Qullirin jiskt’anakapa ‘preguntas del médico’ ............................................................... 39
Mä qamawi ‘un hogar’..................................................................................................... 40
Suti chimpu ‘carnet identidad’ ........................................................................................ 41

Curso de Idioma Aymara 5


Wila masi ‘la familia’ ....................................................................................................... 42
Uñt’ayasiñataki ‘para presentarse’ ................................................................................ 43
Uñnaqanaka ‘rostros’...................................................................................................... 44
Pata uywanaka ‘animales del altiplano’.......................................................................... 45

PUSÏR T’AQA
Pacha ‘tiempo’ ................................................................................................................ 46
Phaxsinaka ‘los meses del año’ ..................................................................................... 47
Kuns ukan luraskapxi ‘actividades de las personas’ .................................................... 48
Jamusiñanaka ‘las adivinanzas’ .................................................................................... 49
Säwinaka ‘dichos y refranes’ .......................................................................................... 50
Siw sawi ‘cuento’ ............................................................................................................ 51
Chu’qi satañxata ‘sobre la siembra de papa’ ................................................................ 52
Uywanakat ullapxañani ‘sobre los animales’ .............................................................. 53

PHISQHÏR T’AQA
Aru lurayirinaka ‘los verbos’ .......................................................................................... 54
Arunak tamachañataki.’conjugaciones’......................................................................... 55
Jiskt’añ arunaka ‘pronombres interrogativos’ ................................................................ 58
Uñt’at ch’axta arunaka ‘los sufijos mas usuales’......................................................... 59
Purapat yanapt’asiñataki ’pronominales’ ...................................................................... 60
Apañ aru lurayirinaka ‘verbos de llevar’........................................................................ 61
Wakt’ayawi ‘obligativas’ ................................................................................................. 64

SUXTÏR T’AQA
Yuspajart’asiñataki ‘para agradecer’ ............................................................................ .65
Jiskt’asiñataki ‘para preguntarse’ .................................................................................. 66
Tumpir sarañataki ‘para ir a visitar’ ............................................................................... 67
Mayt’asiñataki ‘para prestarse’ ...................................................................................... 68
Achikt’asiñataki ‘para suplicar’ ...................................................................................... 69
Aruskipawi’utana ‘conversación en el hogar’ ................................................................ 70
Aruskipawi’qhathuna ‘conversación en el mercado’ .................................................... 71
Aruskipawi’qullañ utana ‘Conversación en el centro de salud’ .................................... 72
Aruskipawi’thakhina ‘conversación en el camino’ ........................................................ 73
Aruskipawi’irnaqawina ‘conversación en el trabajo’ ..................................................... 74
Aruskipawi’manq’awina ‘conversación en el comedor’ ................................................ 75
Aruskipawi’awtu manqhana ‘conversación dentro del auto’ ....................................... 76

PAYÏR JALJA
EJERCICIOS ................................................................................................................. .79

6 Curso de Idioma Aymara


QALLTAWI

Desde muchos años atrás, el territorio de Los Andes, de Sud


América fue habitado por diversas naciones indígenas, hoy es casi
imposible apreciar aquella realidad, sin embargo, percibimos que
la mayoria de esas naciones se encuentran en vias de extinción,
inclusive algunos ya muertos por diferentes factores sociales, políticas,
religiosos, etc. Asimismo, somos testigos que la sagrada Pacha
Mama ‘la madre tierra’ permanece descuartizada en repúblicas.

El Aymara, Quechua, Tupiguaraní y otros, son los que


se mantienen en vigencia, estas naciones buscan con mayor
rigor la recuperación total de sus costumbres lingüísticas para
recobrar un mundo en armonía, donde el respeto a la naturaleza,
los ritos, los tejidos y la forma de educar etc. Son actividades
imprescindibles para reorganizar la verdadera qamaña en Los Andes.

En cuanto al aspecto lingüístico, durante mucho tiempo el


idioma aymara se ha mantenido solamente en la comunicación
oral, es decir, no tuvo la tradición escrita. Sin embargo, hoy existe
la nesecidad primordial de desarrollar el sistema escrituario para
llegar a la normalización y desarrollo lexical del idioma aymara.

La investigación lingüística ha demostrado que el idioma aymara es


aglutinante, porque la mayoria de las palabras se muestran sufijadas, es
decir, los sufijos se añaden con facilidad al tema de la palabra, por ejemplo:
jaqi ‘persona’ jaqi.naka, ‘personas’ jaqi.naka.taki, ‘para las personas´,
Asimismo, en estas construcciones no se muestran los prefijos ni infijos.

En cuanto al sistema escrituario del idioma aymara, presenta 3 vocales


y veintiseis consonantes, a esto sé adiere un alargamiento vocálico la cúal
Curso de Idioma Aymara 7
consideramos parte de la escritura aymara. Las tres vocales que presenta
el idioma aymara son: a, i y u. Los dos últimos se pronuncian como /e/ y /o/
cuando está antes y después de los consonantes post velares q, qh, q’ y x.

La elisión vocálica es un tema tracendental y complejo en el aprendizaje


del idioma aymara porque consiste en la pérdida de vocales cuando se ligan
con sufijos y en la producción de las frases u oraciones. En la estructura
oracional, las palabras que contienen tres vocales pierden la última vocal y
las palabras que preceden al verbo con dos vocales o más de tres vocales
también pierden la última vocal y es el indicador del complemento directo
(CD), según Pascual Gutiérrez (2006 :17). De ahí, la elisión vocalica
tiene la marca morfológica dentro de la estructura gramatical aymara.

La variación dialectal en una lengua es normal, no debe mostrarse


como problema sino como riqueza lingüística, tal como menciona
Abellán Giral (1976) a tiempo de indicar los tres principales caracteres
de un idioma: La abundancia, la eufonía y la precisión. La abundancia
implica la variedad; la eufonía implica el color; la precisión implica
la claridad. Y todas esas cualidades las posee el idioma aymara.

El manual, PENSANDO EN UN IDIOMA MILENARIA DE LOS


ANDES consiste en la reunión de las experiencias plasmadas en la
enseñanza-aprendizaje del idioma aymara en los diferentes institutos
privados, no gubernamentales, centros educativos, etc., donde hemos
percibido concretamente la falta de materiales de enseñanza-aprendizaje.

Está dividido en dos partes esenciales, la primera parte


está constituido por 64 lecciones que se refieren a situaciones
de la vida diaria, también incluyen el vocabulario y la aclaración
gramatical. La segunda parte contiene los ejercicios que tiene
el objetivo de consolidar a la parte anterior del aprendizaje.
8 Curso de Idioma Aymara
Concluyendo de utilizar el presente manual, el usuario logrará
el manejo comunicacional del idioma aymara con los hablantes
en las diferentes situaciones, a su vez priorizará de conocer y
comprender de muy cerca la cosmovisión del mundo aymara con
principios de profunda reciprocidad y respeto a la naturaleza.

Finalmente, el trabajo titulado PENSANDO EN UN IDIOMA


MILENARIA DE LOS ANDES ojalá que sirva como un instrumento de
consulta, especialmente a los interesados en aprender el idioma aymara
como L2, docentes, autoridades educativas, etc. Sin embargo, también
está sujeto a posibles omisiones y errores que sé corregirán en los proximos
trabajos, y para esto es necesario que las personas afines al idioma aymara
hagan aportes y correcciones añadiendo al correo electrónico del autor.

ARU CHIMPUNAKA

MODO DE PUNTO DE ARTICULACIÓN


ARTICULACIÓN Bilabial Alveolar Palatal Velar Post-velar

OCLUSIVOS:
Simples p t - k q
Aspirados ph th - kh qh
Glotalizados p’ t’ - k’ q’

AFRICADOS:
Simple ch
Aspirado chh
Glotalizado ch’

FRICATIVO: s j x
Laterales l ll
Nasales m n ñ
Semi consonantes w y
Vibrantes r
i u
VOCALES
a

Alargamiento vocálico /¨/


Curso de Idioma Aymara 9
KIPKA ARUNAKA

/P/ /Ph/ /P’/


Para Saphi Jamp’i
Pata Laphi Jump’i
Yapu Phuch’u P’iqi
Qapu Phukhu P’isqi

/T/ /Th/ /T’/


Taqi Thaya T’ula
Taki Thiya T’una
Tata Jathi T’aji
Taxa Qhathi T’iri

/K/ /Kh/ /K’/


Tunka Khusu K’umu
Kunka Khunu K’uchu
Laka Khullu K’ana
Paka Khallu K’ama

/Q/ /Qh/ /Q’/


Quta Qhuru Laq’a
Qura Qhulu Laq’u
Qulli Qhuna Q’añu
Qulla Qhuya Q’allu

10 Curso de Idioma Aymara


/Ch/ /Chh/ /Ch’/
Chaka Chhiwchhi Ch’imi
Chika Chhijchhi Ch’umi
Chillpa Chhaja Mach’a
Chullpa Chhama Jach’a

/S/ /J/ /X/


Sullu Jallu Tixi
Sulla Jayu Ch’ixi
Pusi Jupha Luxu
Chusi Jupa T’uxu

/L/ /Ll/ /M/


Laqa Llaphi Manq’a
Laka Llaki Manqha
Lupi Qullu Ch’ama
Luli Qallu Chhama

/N/ /Ñ/ /W/


Naya Ujuña Wayna
Nasa Usuña Wayra
Manu Pichaña Wak’a
Wanu Phichaña Waka

Curso de Idioma Aymara 11


/Y/ /R/ /¨/
Kayu Quri Sapüru
Jayu Qari Jilïri
Thaya Wari Chäka
Khaya K’ari Mayïri

/I/ /U/ /A/


Isi Uru Anu
Phisi Usu Aru

12 Curso de Idioma Aymara


MAYÏR T’AQA

ARUNTASIÑATAKI
W
Kamisaki al
iki

A: Kamisak Kullaka. B: Walik Jilata.

A: Aski urukipan kullaka. B: Aski urukipanay jilata.

A: Aski jayp’ukipan kullaka. B: Aski jayp’ukipanay jilata.

A: Aski arumakipan kullaka. B: Aski arumakipanay jilata.

A: Kunjamasktasa. B: Walikisktwa.

ARUNAKA

Alwa ‘mañana’ Aruma ‘noche’


Uru ‘día’ Chikaruma ‘media noche’

Jayp’u ‘tarde’ Chikuru ‘medio dia’

Curso de Idioma Aymara 13


SARXAÑATAKI

A Jikisiñkam mama. B Jikisiñkamay tata.

A Qharurkam kullaka. B Qharurkamay jilata.

A Jurpürkam kullaka. B Jurpurkamay jilata.


A Sarxä. B Sarxamaya.

ARUNAKA

Khuri walüru ‘anterior de anteayer’ Jichhüru ‘hoy’

Walüru ‘ anteayer’ Qharüru ‘mañana’

Wasüru ‘ayer’ Jurpüru ‘mañana pasado’

Uka jurpüru ‘después de

mañana pasado’

14 Curso de Idioma Aymara


SUTI LANTI

Aymar arunxa, kimsaqalu suti lantiw utji, ukanakax pä t’aqar jaljatawa.

SINGULAR PLURAL

Naya Nänaka (excluyente)

Juma Jumanaka

Jupa Jupanaka

Jiwasa Jiwasanaka (incluyente)

ARUNAKA

Wawa.naka ‘niños/as’
Uywa.naka ‘animales’

Jaqi.naka ‘personas’

Uta.naka ‘casas’

EL sufijo -naka es el marcador del plural,


indica dos o más personas, cosas u objetos,
se traduce al castellano -s, -es.

Curso de Idioma Aymara 15


UTJAYIR CH’AXTA ARUNAKA

Aymar arunxa, pusi utjayir ch’axta aruw utji, ukanakax akirinakawa:

1ir. jaqi - ja ‘mí ‘

2ir. jaqi - ma ‘tú’

3ir. jaqi - pa ‘su’

4ir. jaqi - sa ‘nuestro/a’

UÑACHT’AYAWI

Uta Uta.ja.wa

Panka Panka.ma.wa

Awtu Awtu.pa.wa

Mama Mama.sa.wa

16 Curso de Idioma Aymara


SUTI YATIÑATAKI

Aka aruskipawix suti yatiñatakiwa. Tata Jusikux pä jaqiruw sutinakap


jiskt’aski.
Nayan sutijax...
¿Kunas juman Jupan sutipax...
sutimaxa?

P. Kunas juman sutimaxa R. Nayan sutijax Jorgewa.

P. Kunas jupan sutipaxa R. Jupan sutipax Carinawa.

P. Jumansti R. Nayan sutijax Milenkawa.

P. Jupansti R. Jupan sutipax Manueluwa.

Los sufijos posesivos del idioma aymara deben


coadyuvar con los pronombres personales.

Curso de Idioma Aymara 17


KAWKINS QAMASI UK YATIÑATAKI

Tata Mariomp mama Warampix khä qullu qhipaxan qamasipxi, jupanakax


walja uywanipxiwa.

Kawkins qamasta

Khäyan qamasta

P. Kawki.n.s jumax qamasta R. Nayax Sopocachi.n qamasta

P. Kawki.n.s jupax qamasi R. Jupax San Jorge.n qamasi

P. Jumasti R. Nayax Mirafloresa.n qamasta

P. Tatamasti R. Jupax Alto marka.n qamasi.

El sufijo –na es el marcador del locativo se traduce ‘en’,


por eso cuando los nombres de lugares terminan en un
consonante se agrega con la vocal “a”, después se añade con
el sufijo –na, pero, cuando terminan en un vocal se agrega
directamente con el sufijo –na.

18 Curso de Idioma Aymara


KAWKITAS UK YATIÑATAKI

Mama Mariamp mama Warampix Tarijatapxiwa, jupanakax Orur markan


aruskipasipki.

A Kullaka, jumax kawkitatasa B Nayax Tarijatatwa,…Jumasti

A Nayax Tarijata.rakitwa

A Tatam mamamax kawkitapxisa B Tataj mamajax Tarijatapxarakiwa

B Nänakax Tarijan qamasipxta

KIMSÏR JAQIMPI

A Jilata, jupax kawkitasa B Jupax Orurutawa,…Jupasti


A Jupax Oruruta.rakiwa
A Tatap mamapasti B Tatapax Orurutawa, mamapax
PotositawaJupanakax Orur
markan qamasxapxi.

El sufijo –raki expresa la igualdad y la


inclusión, se traduce ‘también’

Curso de Idioma Aymara 19


MARA YATIÑATAKI

Ayllu Laq’a Utan qamasir jilatanak kullakanakax taqiniw mar yatisiñ


munapxi.

Nayax sullkiritwa Nayax taypiritwa Nayax jiliritwa

P. Jumax qawqha mara.ni.tasa. R. Nayax pä tunk mara.ni.twa.

P. Jumasti. R. Nayax kimsa tunk mara. ni.twa.

P. Kullakamax qhawqha mara.ni.sa. R. Jupax tunka suxtan mara.ni.wa.

P. Jumasti. R. Nayax pä tunk mayan mara.ni.twa.

Cuando el sufijo –ni se añade a los nombres


está en función del posesivo y se traduce al
castellano como verbo ‘tener’.

20 Curso de Idioma Aymara


KUNA LURIRIS UK YATIÑATAKI

Aymar markanx akham sawiw utji: Inäkasax chi’wit qalax lupir


ituqaskañawa, jan ukax lupit ch’iwir itkataskañawa.

Jupax yatichiriwa Jupax yatiqiriwa Jupax qulliriwa

A Jumax kuna luriritasa B Nayax qulliritwa, qullañ

utan Irnaqta: jumasti

A Nayax yatichiritwa, yatiñ utan


irnaqta Jupasti C Jupax yatiqiriwa, yatiñ utanrak

yatiqi
ARUNAKA
Nayax anatiritwa ‘Yo soy jugador’

Jumax arxatiritawa ‘Eres abogado’

Jupax q’iwiriwa ‘Él es chofer’


Jiwasax qilqiritanwa ‘Nosotros somos escritores’

En el idioma aymara, el sufijo -iri sirve para


nominalizar los verbos.

Curso de Idioma Aymara 21


JISKT’AÑATAKI

Tata Pedrox Marioruw jiskt’aski, Pedrox Marion tatapan mamapan


sutinakap yatiñ muni.

Jumax kuna Nayax Pedro


sutinitasa satätwa

A Kuna sutinis juman mamamaxa. B Mamajan sutipax Marthawa.

A Tatamansti. B Tatajan sutipax Carlowa.

A Jumax sullkanitati. B Janiwa.

Tal como podemos apreciar, el sufijo –sti se


traduce al castellano ‘¿y?’ Con el significado
interrogativo, se añade a diferentes clases
de nombres.

22 Curso de Idioma Aymara


UÑT’ASIÑATAKI

kamisaki waliki

P. Aski urukipan kullaka R. Aski urukipanay jilata


P. Kunas juman sutimax kullaka R. Nayan sutijax Andreawa, jumansti
P. Nayan sutijax Oscarawa,
kawkins jumax qamasta, kullaka R. Nayax Mirafloresan qamasta.
P. Nayax Villa Armonian qamasta
P. Jichhax kawkins irnaqta R. Orurun secretariat irnaqta,..jumasti
P. Nayax Tarijan yatichirit irnaqta
P. Kuna sutinis masimaxa R. Masijan sutipax Zulmawa
P. Waliki, jikisiñkam kullaka R. Jikisiñkamay jilata

ARUNAKA

Qamaña ‘vivir en armonía’


Utjaña ‘vivir en la existencia’
Jakaña ‘sobrevivir’,
Curso de Idioma Aymara 23
UÑT’AYAÑATAKI

Mariomp Anampix jach’a yatiñ utan uñt’asipxi, jupanakax purapat


yanapt’asisaw aymar ar yatiqasipki.

A Nayax Juan Quispe satätwa, B Masijax Milenka Yujra satawa,


jichhax San Jorgen Qamasta, San Jorgenrak qamasi,
nayax aymar yatiqiritwa, jupax aymar yatiqirirakiwa,
tunka phisqhan maranitwa, pä tunk maraniwa,
tatajan sutipax Carlos Quispewa, tatapan sutipax Linu Yujrawa,
mamajan sutipax Marthawa, mamapan sutipax Wara Ticonawa,
mä jilanikitwa. jupax mä kullakan mä jilaniwa,

ULLART’APXAÑANI

: Juanchux jach’a yatiñ utan aymar yatiqi, jupax Copacabanatawa


jichhax chukyaw markan qamxi .

:Milenkax kipkarakiw jach’a yatiñ utan aymar yatiqi, jupax


Chukyaw markan yuririwa jichhax Tiwanakuruw irnaqir sarañ
muni.
24 Curso de Idioma Aymara
KAWKSAS UK YATIÑATAKI

A Kawksas ch’iqaxa B Ch’iqax aksawa

A Kupisti B Kupix aksawa

A Kawsats willkax jalsuni B Khaysat willkax jalsuni

A Kawsarus willkax jalanti B Khaysaruw willkax jalanti

A Yuspajara, walikpun B Janiw kunakisa.


yaticht’istaxa

ARUNAKA

Thiya ‘borde / orilla’ K’uchu ‘rincón’

Ch’iqa ‘lado isquierdo’ Kupi ‘lado derecho’

Nayra ‘adelante’ Qhipa ‘atrás’

Willka jalsu ‘este’ Willka jalanta ‘oeste’

Uksawa ‘ese lado es’ Aksawa ‘este lado es’

Curso de Idioma Aymara 25


ARUSKIPAWI

Qullasuyu Bolivia markasanxa, kimsa tunk jila aruw utji, yaqhip arunakax,
armataxiwa.

Kun sañs muni ...sañ muni

A Jumax aymar parliritati. B Jïsa, nayax parliritwa.

A Ukjamax kun sañs muni

“qharurkama” Castellan arunxa. B ¡Ah¡ hasta mañana.

A Kuna arunaks parlañ yatta. B Aymara, Castellano,

Ingles ukanaka.

A Waliki, ukhamax jallallt’atatawa...

26 Curso de Idioma Aymara


PAYÏR T’AQA

CHACHA – WARMI

Aymar sarawinxa, kunas panipuniw sapxiwa, ukatwa sapa ayllunxa


chacha warmipuniw wali yäqata.

Chacha Warmi
Wayna Tawaqu
Yuqa Phuchha
Yuqalla Imilla
Achachila Awicha
Awkch’i Taykch’i
Tullqa Yuxch’a
Allchhi Wawa
Tiyu Ipala
Ichutata Ichumama

Curso de Idioma Aymara 27


UÑACHT’AYIR ARUNAKA

Aymar arunxa, kimsa uñacht’ayir aruw utji, uka uñacht’ayir arunakax


akirinakawa:

Uka
Aka
Khaya

Kunas akaxa ukax panqarawa

Kunas ukaxa akax qunuñawa

Kunas khayaxa khayax utawa

Para mostrar varios objetos y cosas, podemos


combinar con el sufijo –naka, es decir ukanaka,
‘esos’ akänaka, ‘estos’ khänaka, ‘aquellos/as’.

28 Curso de Idioma Aymara


SAMINAKA

Aymar markan wiphalapax paqalqu saminiwa, uka saminakax janiw ina


ukjamakikiti, jan ukax may maya uñacht’awinakanirakiwa.

Janq’u

‘Blanco’

Wila Larama Q’illu

‘Rojo’ ‘Azúl’ ‘Amarillo’

Uqi Ch’uxña Ch’iyära Chuchi Sajuna

‘Plomo’ ‘Verde’ ‘Negro’ ‘Café’ ‘Celeste’

Churi Kulli anti

‘Naranjado’ ‘Lila’ ‘Rosado’

Laqhu
Ch’uxña
‘Verde
claro’

Qullasuyu, Bolivia markan wiphalapax kimsa


saminiwa uka saminakax akirinakawa: wila, q’illu
ukjarux ch’uxña.

Curso de Idioma Aymara 29


ISINAKA

Aymar markanxa, taqiniw jilïr mallkusar chhijllapxañasa. Mallkux wali


markasat amuyt’iriñapawa. Yaqhip isinakapax akirinakawa.

LLUCH’U

WISKHU
P. Kuna saminis aka lluch’uxa P. Kuna saminis uka wiskhuxa

R. Uka lluch’ux ch’uxña saminiwa R. Aka wiskhux ch’iyar saminiwa


WAK’A

P. Kuna saminis khä Wak’axa


R. Khä wak’ax uqimpit ch’uxñampitawa.

30 Curso de Idioma Aymara


-NKI CH’AXTA ARU

Aka ch’axta arux jiskt’añ arunakaruw jak’achasi. Wali wakiskiriw


jiskt’añataki, ukjamarak jaysañataki.

MANQHANCHA

PULLIRA
P. Khitinkis aka manqhanchaxa P. Khitinkis uka pulliraxa
R. Uka manqhanchax jupankiwa R. Aka pullirax mamajankiwa

PHULLU
PUNCHU

P. Khitinkis uka punchuxa P. Khitinkis khä phulluxa


R. Aka punchux nayankiwa R. Khä phullux mamajankiwa

El sufijo –nki del idioma aymara se traduce ‘de’, tiene


carácter genetivo. Acá se muestra siguido al pronombre
interrogativo khiti ‘quién’

Curso de Idioma Aymara 31


QUTU ARUNAKA

Aka jiskt’awinakarux jaysapxsnawa jïsa, saya jan ukax janiwa uka


arunakampi.

ALMILLA
CHUMPA

P. Aka laram chumpax P. Uka ch’umphi almillax


jumankiti mamamankiti

R. Jïsa, uka laram R. Saya, aka ch’umphi


chumpax nayankiwa almillax mamajankiwa

R. Janiw uka laram R. Janiw uka ch’umphi


chumpax nayankitti, almillax mamamankiti,
uka laram chumpax uka ch’umphi almillax
jilajankiwa. phuchhajankiwa.

Tal como hemos notado, las oraciones


interrogativas requieren de una respuesta
afirmativa o negativa.

32 Curso de Idioma Aymara


JISKT’AWINAKAR JAYSAÑATAKI

Iyaw siri, jiskhiri, janiw siri, ukjarux janit sas jiskhir arunakax
chiqaparjam arsuñatakiw aski.

P. Jupax qulliriti
R. Saya, jupax qulliriwa.
P. Jupax yatichiriti
R. Janiw jupax yatichirikiti, jupax qulliriwa.

P. Jupax España markankiriti


R. Janiw Jupax España markankirikiti
Jupax Venezuela markankiriwa.

P. Jupax mama Marian phuchhapati


R. Saya, jupax mama Marian phuchhapawa.
P. Janit jupax mama Waran phuchhapäki
R. Janiwa, jupax mama Marian
Phuchhapawa..

Curso de Idioma Aymara 33


JAKHUÑANAKA

Jakhuñax jasakiwa, janiu ch’amakiti. Nayraqatax ampar luk’ananak mayat


qalltas tunkakam jakt’ama.

0 Ch’usa 15 Tunka phisqhani


1 Maya 16 Tunka suxtani
2 Paya 17 Tunka paqalquni
3 Kimsa 18 Tunka kimsaqalquni
4 Pusi 19 Tunka llatunkani
5 Phisqha 20 Pä tunka
6 Suxta 21 Pä tunk mayani
7 Paqalqu 30 Kimsa tunka
8 Kimsa qalqu 50 Phisqha tunka
9 Llatunka 90 Llatunk tunka
10 Tunka 100 Pataka
11 Tunka mayani 500 Phisqha pataka
12 Tunka payani 1.000 Waranqa
13 Tunka kimsani 1.000.000 Milluna
14 Tunka pusini

34 Curso de Idioma Aymara


JAKTHAPIÑA JAKHUQAÑA
MIRAYAÑA JALJAÑA

Jakhuñanakampix jakthapsnawa, jakhuqsnawa, mirayaraksnawa,


ukhamarak jaljaraksnaw akhamata.

+ =

P. Pä quqamp mä quqampix qawqha quqasa = R. Kimsa quqawa


P. Payamp mayampix qawqhasa = R Kimsawa

+
P. Kimsamp payampix qawqhasa R. Phisqhawa
P. Tunkamp pä tunkampix qawqhasa R.Kimsa tunkawa

- P.Tunkat pay apaqama, qawqhasa


P. Patakat phisqha tunk apaqama, qawqhasa
R. Kimsaqalquwa
R. Phisqha tunkawa

x
P. Kimsa kut pay jakt’ama, qawqhasa R. Suxtawa
P. Pä kut tunk jakt’ama, qaqhasa R. Pä tunkawa

P. Tunkat panïr jaljama, qawqhakamasa R. Phisqakamawa


/ P. Phisqhat panïr jaljama, qawqhakamasa R. Pä chikatankamawa

Curso de Idioma Aymara 35


-NI CH’AXTA ARU

Jichhax jiskt’awinakar jaysañrak yatiqapxañani.

P. Jumax qawqha maranitasa R. Nayax pä tunk


maranitwa

P. Nayax qawqha pankanitsa R. Jumax kimsa


pankanitawa

P. Jupax qawqha qilqañanisa R. Jupax pä


qilqañaniwa

P. Jiwasax qawqha qunuñanitansa R. Jiwasax pä


qunuñanitanwa

Debemos pronunciar notablemente las palabras


interrogativas como qawqha ‘cuanto’ y kawkha
‘donde’ porque estas palabras tienen significados
distintos.

36 Curso de Idioma Aymara


PACHA SARAYIRI

ARUSKIPAWI

A Kullaka, mayay jiskt’asima. B Kunacha.


A Pachay awist’ita, kuna pachaxisa. B Pusi jayp’ut phisqha

k’atanakampixiwa.

A Yuspajar kullaka, ukhamax mäk sarä. B Iyaw jilata, saramaya.

Curso de Idioma Aymara 37


KIMSÏR T’AQA

JANCHI SUTINAKA

Janchinakasan sutinakapat yatxatañax wali wakiskiriwa. Yaqhip sutinakax

akirinakawa.

38 Curso de Idioma Aymara


QULLIRIN JISKT’ANAKAPA

Qullirinakax aymar markan sarawipat yatipxañapawa.Ukhamarak taqi


munasiñ chuymampiw usutanakar yanapt’apxañapa.

PAYIR JAQIR JISKT’AÑATAKI

P. Jilata, kunas jumar ustama R. Nayar p’iqiw usutu


P. Achachila, jumax kunat usutatasa R. Nayax kayut usutätwa

KIMSIR JAQIT JISKT’AÑATAKI

P. Jupar kunas usu R. Jupar p’iqiw usu


P. Awichamax kunat usutasa R. Awichajax kayut usutawa

Algunas enfermedades de la cultura aymara


son psicológicas, tales como el ajayu, katja,
anchanchu, etc.

Curso de Idioma Aymara 39


MÄ QAMAWI

Ayllu Machaq Markan Wali k’uchikiw tata Rolandomp mama Mariampix


qamasipxi, jupanakax wali munasiñ chuymanipxiwa.

Mama Mariamp tata Rolandompix jaqichatapxiwa, jupanakax kimsa


wawanipxiwa, pä yuqall mä imilla, jilïr yuqapax Mariowa, taypïr phuchhapax
Monicawa, sullka yuqapax Gorgewa, taqpachaniw ayllu Machaq Markan
qamasipxi.

JAYSAÑATAKI

1.Kuna sutinis mama Marian chachapaxa


R..................................................................................................
2.Tata Rolamdomp mama Mariampix qawqha wawanipxisa
R. ...............................................................................................

Los nombres propios del idioma aymara mantienen su


escritura original, aunque los hablantes monolinguies
de este idioma lo refonemizan.

40 Curso de Idioma Aymara


SUTI CHIMPU

Qullasuyu Markan qamasirinakax suti chimp apnaqasipxañasapuniwa,


jan ukax janiw jaqirjam uñjatapksnati.

SUTI PHUQHATA: DIEGO ALANOCA CONDORI

KAWKITASA: BOLIVIATAWA

KAWKINS QAMASI: ALTU-MARKANA. AV.


TUPAK KATARIN QAMASI. JAKHUWIPAX - 20WA.

JAQICHATAT JANICHA: JANIWA

KUNÄRSAS YURITAYNA: 2 URU SARAQATA


SATA QALLTA PHAXSINA 2006 MARANA

KUNA LURIRISA: YATIQIRIWA


---------------------------
RIXINTAÑATAKI

Diego Alanocax Boliviatawa, jupax Altu markan


qamasi, janiw jaqichatakiti, urupax 20 uru saraqata
sata qallta phaxsinkiwa, jupax yatiqiriwa.

ARUNAKA
Phuqhata ‘completo’

Jaqichata ‘casado’

Apnaqaña ‘manejar/ portar’


Curso de Idioma Aymara 41
WILA MASI

Rolando María

Manuel Ana Monica

Wara

Rolandomp Maríampix pä wawanipxiwa, mä yuqa, mä


phuchha, jilïr yuqapax Manuel sutiniwa, sullka phuchhapax
Mónica sutiniwa. Manuelox tata Rolandon jilïr yuqapawa.
Manuelon warmipax Ana sutiniwa,Rolandomp Anampix
mä phuchhanipxiwa, phuchhapax Wara sutiniwa. Waran
achachilapax Rolando sutiniwa, awichapax Maria
sutiniwa. Warax janiw jilanikiti, sapa imill wawakiwa.

42 Curso de Idioma Aymara


UÑT’AYASIÑATAKI

Jilatanak kullakanaka...

Jilata, kawkits jutta

A Aski urukipan jilatanak kullakanaka,

Nayan sutijax Ricardo Quispewa,


Nayax qulliritwa,

Chukyaw markat purinta,

Jumanakamp aruskipt’añataki...

Tata Ricardo Quispex ayllu Janq’u Qalaruw puri


ukanxa, taqi jilanak kullakanakampiw aruskipi, q’uma
um tuqita, ukhamarak k’umar jakasiñ tuqinakata.

Curso de Idioma Aymara 43


UÑNAQANAKA

Jupax wali kusisitawa Jupax wali llakitawa Jupax wali thithitawa


‘Ella es muy alegre’ ‘Ella es muy triste’ ‘Él es muy enojado’

Jupax wali jiwakiwa Jupax wali tuqisiriwa Jupax wali asxaririwa


‘Ella es muy bonita’ ‘Él es muy criticón’ ‘Él es muy tímido’

Jupax wali ch’ikhiwa Jupax wali q’aphawa Jupax wali jayrawa


‘Ella es muy inteligente’ ‘Él es buen trabajador’ ‘Él es muy flojo’

ARUNAKA

Jach’a ‘grande’
Jisk’a ‘pequeño’

Thantha ‘ropa vieja’

Machaqa ‘nuevo’

44 Curso de Idioma Aymara


PATA UYWANAKA

Uka uywanakax pata thaya uraqin jakasiripxiwa, t’arwanakap phuyunakap


ukhamarak lip’ichinakapax wali askiw aymar sarawinxa.

MALLKU ‘cóndor’ QARWA ‘llama’

TITI ‘puma’ WANAKU ‘huanaku’

ALPACHU ‘alpaca’

WARI ‘vicuña’

Curso de Idioma Aymara 45


PUSÏR T’AQA

PACHA

Nayra achachil awichanakasax pachaparuw kuns lurapxiritayna,


pachaparuw yapuchapxiritayna, ch’uñuchapxiritayna, juk’ampinakampi
ukatwa aymar markanxa kuna lurañas pachanikiw saw arux utji.
Jupanakax qalanakata, warawaranakata, jamach’ k’anwanakata
juk’ampinakat pach sarayapxiritayna.

JALLU CHHIJCHHI KHUNU

LUPI THAYA QINAYA

ARUNAKA

Ch’amaka ‘oscuridad’
Juyphi ‘helada’
Chhullunkhi ‘hielo’
Junt’u ‘caliente’
Llaphi ‘tibio’
Ch’iwi ‘sombra’
Urpu ‘neblina’
46 Curso de Idioma Aymara
PHAXSINAKA

Aymar arunxa, phaxsi arux pä amuyta’winxa, akanxa sañ muniwa ‘los


meses del año’, yaqha arsuwinx sañ munarakiwa ‘la luna’

AYMARA CASTELLANO
Chinuqa Enero
Anata Febrero
Achuqa Marzo
Llamayu Abril
Qasawi Mayo
Mara t’aqa Junio
Willka kuti Julio
Lakan phaxsi Agosto
Sata qallta Septiembre
Taypi sata Octubre
Lapaka Noviembre
Jallu qallta Diciembre

Curso de Idioma Aymara 47


KUNS UKAN LURASKAPXI

(1) Kumpurill patan walja panqaraw apxatata.


(2) Sapakiw jisk’a Warax muñik t’ixitamp anatasiski.
(3) Mama Mariyax qarwa t’arw qapuski.
(4) Phisix jisk’a Wararuw uñch’ukiski.
(5) Maryux awtumpiw anataski.
(6) Julikun utapax yatiqañ ut jak’ankiwa.

El sufijo–ska, marca el presente progresivo,


es decir la acción se realiza en el mismo
momento se traduce al Castellano ando, endo
y yendo.

48 Curso de Idioma Aymara


JAMUSIÑANAKA

P. Kun kun siritasa


R. Jay jay siritwa
P. Kunas kunasa...

P. Kun kun siritasa


R. Jay jay siritwa
P. Kunas kunasa,
Mä tawaqux
Muykas thuqhkasax
Mäkiw usuripti

P. Kunäpachasa
R. Ukax...
qapuwa

P. Kun kun siritasa


R. Jay jay siritwa
P. Kunas kunasa,
Umar mantasax jan ch’aranjat’asiri
Ninar mantasax jan nakhantayasiri

P. Kunäpachasa
R. Ukax...
ch’iwiwa

ARUNAKA

Wallq’i ‘Preñada’

Ch’arana ‘Húmedo’

Curso de Idioma Aymara 49


SÄWINAKA

Manuelitux wajchawa, achachilapampikiw qamasi. Achachil Siskux


Manuelit allchhiparuw iwxaski.

1. Janiw awk taykar jachayañäkiti,


jan kunaniw jiwaña.
2. Janiw uta punkur qunuñäkiti,
jaqiw k’arintasiri.
3. Janiw yuqall wawanx nakhantat ch’uqix manq’añäkiti,
ijma warmimpiw jaqichasiña.
4. Janiw ch’iqa wiskhump jawq’asiñäkiti,
qhiñchhañawa.
5. Janiw ampar luk’anamp kurmir pikch’ukiñäkiti,
ampar luk’anaw ñusaqasiri.

Aymar markanxa, qhip nayr uñtasaw


sarnaqaña, sasaw achachil awichanakasax
iwxasiri.

50 Curso de Idioma Aymara


SIW SAWI

PILPINTUMPIT LULIMPITA

Mä kutix sumi pata uraqin mä q’illu panqaraw jilatayna, uka


panqarax wali jiwakpun panqaratayna, sapakitap laykux taqiniw wal jupar
munapxatayna.

Ukatwa mä urux lulimp pilpintumpix panqaratjamax wal


waykasipxatayna, ukjamarak nuwasipxatayna, ukjamaruw panqarax mä
ch’amak thaya aruman aliqakiw chhaqhatayna, ukjam uñjasax pilpintump
lulimpix wali mulljataw aruskipxapxatayna. ukatxa mä arumakirakiw
panqarax pachpan panqarxatayna.

Ukhat jichhurkamax pìlpintump lulimpix wiñay masixapxiw


sapxiwa.

El sufijo –tayna es el marcador de tiempo de remoto


lejano, donde aparece generalmente en los relatos de los
cuentos, historias etc. Se traduce al castellano ‘habia’

Curso de Idioma Aymara 51


CH’UQI SATAÑXATA

Tata Jusikump-mama Thayampix pamparuw wali alwat ch’uq satir


sarapxi, wali k’uchikiw jupanakax taqi kast ch’uqinak satapxaraki, wila
ch’uqi, sani imilla, axawiri, p’itikilla juk’ampinakampi.Tata Jusikux waka
yapitampiw sukarpayi, mama Thayax makirakiw sukar ch’uq ilunti, ukharux
sullka yuqapaw qhipat iwij wan qhallantaraki, ukhamarus jupanakax
kimsa wawanipxiwa, pä yuq mä phucha, Jilir yuqapax jach’a yatiñ utan
arxatiñatakiw yatxataski, phuchhapax qullir yanapiriñatakiw yatiqaskaraki.
Ukatwa tata Jusikump mama Thayampix wali kusisit qamasipxi.

JAYSAWI

1. Kuna sutinis mama Thayan chachapaxa


R.................................................................................

2. Mama Thayamp tata Jusikumpix qawqha wawanipxisa


R.................................................................................

52 Curso de Idioma Aymara


UYWANAKAT ULLAPXAÑANI

QARWA
Qarwax pata thaya uraqin
jakasir uywawa, ukampisa q’ipi
khumnaqir uywawa, t’arwapax
wali askiw ch’ankha qapuñataki
ukhamarus uka ch’ankhanakax
walirakiw isinak sawuñataki.
Qarwax uta uywawa ukjamarus
wali ch’ikhi uywat uñt’atawa.

MALLKU
Mallkux taqi jamach’inakat
sipan jach’awa, ukjamarus
jach’a khunu qullu patanakan
yatitarakiwa. Mallkurux janiw
khitis sawkaskaspat sapxiwa,
ukhamarak mallkux awyayala
uraqin chimpupat uñt’atarakiwa.
Mallkux wali qamasan axsarkay
jach’a jamach’iwa.

Curso de Idioma Aymara 53


PHISQHÏR T’AQA

ARU LURAYIRINAKA

Ullart’apxañaniwa phisqa tunka aru lurayirinaka, uka aru lurayirinakax –ña


ch’axta aruruw tukuyapxi.

Nro ARU Nro ARU


LURAYIRINAKA LURAYIRINAKA

1. Ayruña 26. Jiskt’aña


2. Apnaqaña 27. Jawsaña
3. Anataña 28. Jist’kataña
4. Awatiña 29. Jamp’atiña
5. Apaniña 30, Jachaña
6. Achikt’aña 31. Jaljaña
7. Apthapiña 32. Jariña
8. Alaña 33. Jaytaña
9. Aljaña 34. Jaysaña
10. Amtaña 35. Junt’uchaña
11. Arxataña 36. Jaqichaña
12. Armaña 37. K’iyaña
13. Aruntaña 38. Kutt’ayaña
14. Chiqt’aña 38. Kharjaña
15. Ch’ukuña 40. Khuyuña
16. Chint’aña 41. K’anaña
17. Ist’aña 42. Katuqaña
18. Irnaqaña 43. Laruña
19. Ikiña 44. Luraña
20. Imaña 45. Lup’iña
21. Jaylliña 46. Lip’iyaña
22. Jakhuña 47. Llamayuña
23. Jalaña 48. Manq’aña
24. Jutaña 49. Munaña
25. Jiwaña 50. Mistuña

54 Curso de Idioma Aymara


ARUNAK TAMACHAÑATAKI

TIEMPO PASADO PRESENTE SINGULAR


PRONOMBRES FORMA FORMA FORMA FORMA NEGATIVA
PERSONALES AFIRMATIVA INTERROGATIVA NEGATIVA INTERROGATIVA

Nayax -twa -tti janiw -ktti janit -kta


Jumax -tawa -tati janiw -ktati janit -kta
Jupax -i-uywa -iti -uti janiw -kiti janit -ki
Jiwasax -tanwa -tanti janiw -ktanti janit -ktan

TIEMPO PASADO PRESENTE PLURAL


PRONOMBRES FORRMA FORMA INTER- FORMA FORMA NEGATIVA
PERSONALES AFIRMATIVA ROGATIVA INTERROGATIVA INTERROGATIVA

Nänakax -pxta -pxtti janiw -pktti janit -pkta


Jumanakax -pxta -pxtati janiw -pktati janit -pkta
Jupanakax -pxi -pxiti janiw -pkiti janit -pki
Jiwasanakax -pxtan -pxtanti janiw -pktanti janit -pktan

TIEMPO FUTURO SINGULAR


PRONOMBRES FORRMA FORMA INTER- FORMA FORMA NEGATIVA
PERSONALES AFIRMATIVA ROGATIVA NEGATIVA INTERROGATIVA

Nayax - .. -tti janiw -kätti janit -kä


Jumax - .. ta -tati janiw -kätati janit -käta
Jupax - ni -niti janiw -kaniti janit -kani
Jiwasax -ñani -ñaniti janiw -kañäniti janit -kañani

TIEMPO FUTURO PLURAL


PRONOMBRES FORRMA FORMA INTER- FORMA FORMA NEGATIVA
PERSONALES AFIRMATIVA ROGATIVA NEGATIVA INTERROGATIVA

Nänakax -pxä -pxätti janiw -pkätti janit -pkä


Jumanakax -pxäta -pxätati janiw -pkätati janit -pkäta
Jupanakax -pxani -pxaniti janiw -pkaniti janit -pkani
Jiwasanakax -pxañani -pxañäniti janiw -pkañäniti janit -pkañani

Curso de Idioma Aymara 55


TIEMPO PRESENTE PROGRESIVO SINGULAR

PRONOMBRES FORMA AFIR- FORMA INTERRO- FORMA FORMA NEGA-


PERSONALES MATIVA GATIVA NEGATIVA TIVA
INTERROGATIVA
Nayax -sktwa -sktti janiw -ktti janit -kta
Jumax -sktawa -sktati janiw -ktati janit -kta
Jupax -skiwa -skiti janiw -kiti janit -ki
Jiwasax -sktanwa -sktanti janiw -ktanti janit -ktan

TIEMPO PRESENTE PROGRESIVO PLURAL


PRONOMBRES FORRMA AFIR- FORMA INTERRO- FORMA FORMA NEGA-
PERSONALES MATIVA GATIVA NEGATIVA TIVA
INTERROGATIVA
Nänakax -skapxtwa -skapxtti janiw -pktti janit -pkta
Jumanakax -skapxtawa -skapxtati janiw -pktati janit -pkta
Jupanakax -skapxiwa -skapxiti janiw -pkiti janit -pki
Jiwasanakax -skapxtanwa -skapxtanti janiw -pktanti janit -pktan

TIEMPO REMOTO CERCANO SINGULAR


PRONOMBRES FORRMA AFIR- FORMA INTERRO- FORMA FORMA NEGA-
PERSONALES MATIVA GATIVA NEGATIVA TIVA
INTERROGATIVA

Nayax -yätwa -yätti janiw -kayätti janit -kayäta


Jumax -yätawa -yätati janiw -kayätati janit -kayäta
Jupax - .. nwa - .. nti janiw - .. kanti janit -käna
Jiwasax -yätanwa -yätanti janiw -kayätanti janit -kayätan

TIEMPO REMOTO CERCANO PLURAL


PRONOMBRES FORRMA AFIR- FORMA INTERRO- FORMA FORMA NEGA-
PERSONALES MATIVA GATIVA NEGATIVA TIVA
INTERROGATIVA

Nänakax -pxayätwa -pxayätti janiw -pkayätti janit -pkäyata


Jumanakax -pxayätawa -pxayätati janiw -pkayätati janit -pkayäta
Jupanakax -..nwa -pxanti janiw -pkanti janit -pkäna
Jiwasanakax -pxayatanwa -pxayätanti janiw -pkayätanti janit -pkayätan

56 Curso de Idioma Aymara


TIEMPO REMOTO LEJANO SINGULAR

PRONOMBRES FORMA AFIR- FORMA INTER- FORMA FORMA NEGATIVA


PERSONALES MATIVA ROGATIVA NEGATIVA INTERROGATIVA

Nayax -tätwa -tätti janiw -katätti janit -katäta


Jumax -tätawa -tätati janiw -katätati janit -katäta
Jupax -taynawa -taynati janiw -kataynati janit -katayna
Jiwasax -tätanwa -tätanti janiw -katätanti janit -katätan

TIEMPO REMOTO LEJANO PLURAL


PRONOMBRES FORRMA FORMA INTER- FORMA FORMA NEGATIVA
PERSONALES AFIRMATIVA ROGATIVA NEGATIVA INTERROGATIVA

Nänakax -pxatätwa -pxatätti janiw -pkatätti janit -pkatäta


Jumanakax -pxätatawa -pxatätati janiw -pkatätati janit -pkatäta
Jupanakax -pxataynawa -pxataynati janiw -pkataynati janit -pkatayna
Jiwasanakax -pxatätanwa -pxatätanti jnaiw -pkatätanti janit -pkatätan

Curso de Idioma Aymara 57


JISKT’AÑ ARUNAKA

Jiskt’añ arunakarux walja ch’axta arunakaw jak’achasi uka ch’axta


arunakar mayjt’ayiwa.

Kuna.sa ‘Qué es’


Khiti.sa ‘Quién es’
Qawqha.sa ‘Cuánto es’
Kawkiri.sa ‘Cuál es’
Kawkha.sa ‘Dónde es’
Kunjama.sa ‘Cómo es’
Kunarsa.sa / kunaqata.sa ‘Cuándo es’

Tal como podemos apreciar, estos pronombres exigen


que el sufijo -sa de información se añada para formular
las preguntas, asimismo cuadyuva juntamente con el
sufijo -xa tópico.

58 Curso de Idioma Aymara


UÑT’AT CH’AXTA ARUNAKA

Aymar arunxa walja ch’axta arunakaw utji, wali uñt’atanakax


akirinakawa.
Ch’axta Uñacht’ayawinaka Suti Castellano
arunaka
-ru Jupax anuruw t’ant’ waxt’i Direccional a, hacia, al
-taki Jupax tatapatakiw isi ali Destinativo para
-mpi Jupax warmipampiw irnaqi Conjuntor y, con
-ta Nayax wiyachat jutta Procedência de, desde
-raki Jupax jilajatakirakiw irnaqi Destinativo también
-na Kawkins utji Localizador en
-nki Khitinkisa Genetivo de
-kama Kawkhakamas sarta Limitativo hasta
-puni Qawqhapunisa Definitivo siempre
-ki Juk’itakiwa Afectivo no más
-ni Mä jilanikitwa Posesivo tener
-iri Manq’iri Nominalizador dor
-naka Jupanakawa Pluralizador es, -s
-si Jupax manq’asiskiwa Reflexivo se
-t’a Qunt’asimay jila Minimizador

UÑACHT’AYAWI

P. Kunarus mark sarta P. Kawkharus atamirij uchta


R. Alasiriw mark sarta R. Akharuw atamirim uchta
P. Khitirus qulq churta P. Kunarsarus jutäta
R.. Juparuw qulq churta R. Jap’jaruw jutä
P. Qawqharus ch’uq aljta P. Kawkirus sarta
R. Juk’arukiw ch’uq aljta R. Achacachiruw sarta

De esta manera se pueden combinar los pronombres


interrogativos juntamente con los sufijos más usuales.

Curso de Idioma Aymara 59


PURAPAT YANAPT’ASIÑATAKI

Nayax jumaruw qulq mayt’.sma (1ra y 2da persona)


Nayax juparuw qulq mayt’.ta (1ra y 3ra persona)
Jumax nayaruw qulq mayt’.ista (2da y 1ra persona)
Jumax juparuw qulq mayt’.ta (2da y 3ra persona)
Jupax nayaruw qulq mayt’.itu (3ra y 1ra persona)
Jupax jumaruw qulq mayt’.tama (3ra y 2da persona)
Jupax juparuw qulq mamyt’.i (3ra y 3ra persona)
Jupax jiwasaruw qulq mayt’.istu (3ra y 4ta persona)
Jiwasax juparuw qulq mayt’.tana (4ta y 3ra persona)

En la conjugación pronominal del idioma aymara


no todos los verbos tienen esta característica,
con mayor frecuencia participan los verbos como
munaña, churaña, aljaña, ist’aña, etc.

60 Curso de Idioma Aymara


APAÑ ARU LURAYIRINAKA

Aka qutu arunakax jamuqatanakar uñxatt’as qilqt’atawa

AYAÑA Q’IPIÑA
Tiyujax uraq phat’añatakiw pik Tata Jusikux qhatun aljañatakiw ch’uq
ayaski. q’ipiski.

WAYUÑA IRAÑA
Waynax isip t’axsuñatakiw um Mariox kankañatakiw wallpa k’anw
wayuski. iraski.

Curso de Idioma Aymara 61


MARQAÑA
ITUÑA
Claudiax wakar waxt’añatakiw siwar
Masijax wali qaritaw jayu tik ituski.
marqaski.

ASAÑA ICHUÑA
Jupax wawapatakiw chayru manq’ Mama Mariax asu waw qullayiriw
asaski. ichuski.

JIKHAÑA QHIWIÑA
Qhaturuw tata Rimichux qarw jikhaski. Mariela tawaqux utaparuw k’ull
qhiwiski.
62 Curso de Idioma Aymara
JACH’IÑA PHUXTUÑA
Qhatun mama Mariax juph Qhatun khä mamax ulluk
jach’naqaski. phuxtnaqaski.

WIYAÑA T’IMPHIÑA
Uka jaqix nin wiyaski. Jupax ch’uq t’imphnaqaski.

En el idioma aymara existen más de 30 verbos de llevar, las


cuales se traducen apaña. Es muy probable que la cultura
aymara en condición de ser nómada tenian la necesidad de
transportar de diferente manera, es decir, de un lugar a
otro por eso los verbos de llevar son elementales en este
idioma.

Curso de Idioma Aymara 63


WAKT’AYAWI

IYAW SIRI JISKHIRI


Nayax ut sarañajawa Nayax ut sarañajati
Jumax ut sarañamawa Jumax ut sarañamati
Jupax ut sarañapawa Jupax ut sarañapati
Jiwasax ut sarañasawa Jiwasax ut sarañasati

JANIW SIRI JANIT SAS JISKHIRI


Janiw nayax ut sarañajakiti Janit nayax ut sarañajaki
Janiw jumax ut sarañamakiti Janit jumax ut sarañamaki
Janiw jupax ut sarañapakiti Janit jupax ut sarañapaki
Janiw jiwasax ut sarañasakiti Janit jiwasax ut sarañasaki

Las obligativas del idioma aymara trascienden


de la composición de sufijos posesivos -ja, -
ma, -pa, -sa y con la obligativa -ña.

64 Curso de Idioma Aymara


SUXTÏR T’AQA

YUSPAJART’ASIÑATAKI

Yuspajar tata Janiw kunatsa

A Walikpun yanapt’istax tata,


nayax jumar kuns yanapt’xarakimawa
walpun jumar yuspajarsma.

B Iyaw tata, janiw kunakisa.

Aymar markanx taqi kunas aynikiwa, ukatwa


jichhurunakanxa ayni, mink’a, waki, ukanakax
juk’amp jach’anchayapxañasa.

Curso de Idioma Aymara 65


JISKT’ASIÑATAKI

San pedrox khä alayawa


Kawkhas San pedroxa

A Aski ur churatam mama. B Jumarus ukhamaraki.


A Mama, mayay jiskt’asima. B Kunacha.
A Kawkhas mama Julian
utapaxa. B Mama Julian utapax khä
aynachawa, aka chiqapnam
mantaskakima, ukankaspa chawa.
A Iyaw mama, yuspajara...
mä qhipürkama. B Mä qhipürkamaya.

ARUNAKA

Aynachawa ‘es adentro’

Mantaskakima ‘entra nomás’


Qhipürkama ‘hasta otro dia’

66 Curso de Idioma Aymara


TUMPIR SARAÑATAKI

Achachilan jilïr allchhipaw achachil Siskur thaqhaski. Achachil Siskux jan


pachaniw uta manqhan is ch’ukusiski.

Achachilajax Jïsa,
akankaskiti akankaskiwa

A Kamisak mama Mariela B Walik mama Erika


A Mama Erika, nayakiw
achachilajar tumpir jutta... B Walik juttaxa,
achachilamax akankaskiwa
A Akankaskiti B Jisa, akankaskiwa
uka utar mantaskakima...

ARUNAKA

Aksaru ‘a este lado’


Akankaskiwa ‘esta aquí’
Mantasinkäkima ‘pase nomás’

Curso de Idioma Aymara 67


MAYT’ASIÑATAKI

A Tata, mayay achikt’asima. B Kunacha.


A Qulqiy mayt’ita. B Kunarskama.
A Qharurkamakispawa. B Qawqhrak munasmasti
A Mä phisqha waranqakispawa. B Janiw ukhax utjkaspati, pusi
waranqakiw utjaspa.
A Ukjax walikispawa, mira sum ampi. B Ukhamax qharuruw
churxitat tata.
A Iyaw tata, qharurux churxapunimawa...

ARUNAKA

Kunacha ‘que será’


Mayt’ita ‘prestame’
Kunarskama ‘hasta cuando’

68 Curso de Idioma Aymara


ACHIKT’ASIÑATAKI

Tata Siskux tata Jusikur achikt’asiriw sari, Siskux jach’a jichhu ut utacha-
siñ muni.

A ...Tata mayay achikt’asima B Kunacha


A Uta utachasiñ munta,
janit yanapt’itasma B Kunarsarak utachatasti
A Qharuruw utachä jistxaya B Qharurux janiw kuns
lurkätti,yanapt’ask irismawa.
A Mira sum ampi, janikiy
ukhamamt quli tata. B Iyaw tata, jan llakisimti,
jutäwa
A Jutakitapi... ukjamax sarawayä B Sarawayam tata.

ARUNAKA
Achikt’asiña ‘rogar o suplicar’
Yanapt’ana ‘ayudar’
Utachaña ‘construir la casa’
Yanapt’askirismawa ‘te puedo ayudar’
Curso de Idioma Aymara 69
ARUSKIPAWI: UTANA

Tata Rolandox tata Istikuruw thaqhaski, Ukat mama Teresax janiw akankit
sasaw tata Rolandor yatiyi.

A Aski urukipan mama Teresa B Aski urukipanay tata Rolando


A Mama Teresa, tata Istikux
akankaskiti B Janiw akankiti irnaqawiparuw
sarxi
A Jilïr yuqamasti B Jichhaw markat puniskani
A Ukjamax achachilamp
jikist’awayä B Achachilax janirakiw akankiti,
phuchhap tumpiriw sari
A ...chachamax kuna qatas
purinxani B Jayp’uruw purinxani, jayp’uruw
jutäta
A Ukhamax jayp’uruw kutt’anï B Iyaw tata...

ARUNAKA

Sarxiwa ‘ya se fue’


Jikist’awayä ‘me encontraré’
Akankaskiti ‘esta aquí’

70 Curso de Idioma Aymara


ARUSKIPAWI: QHATHUNA

Patak amay qhatun mama Siskax ch’uq aljaski, mama Rosax Siskatrak
ch’uq alasiski.

Apasimaya Ch’uq aljita

Aljiri: Mama, alt’asitaya Alasiri: Qawqharak uka


ch’uqimasti
Aljiri: Aruwax kimsa tunkawa Alasiri: Ancha jilarakisä
Aljiri: Ukhamapi, irxatxchixaya Alasiri: Aka apillasti
Aljiri: Aruwax pä tunkawa Alasiri: Ukhamax aka apill
aljita...pist’arapitaya
Aljiri: Akax mama Alasiri: Yuspajar mama...

ARUNAKA

Ancha/wali ‘demasiado’
Iraqt’itaya ‘rebajame pués de precio’
Aljita ‘vendeme’
Apasimaya ‘llevate pués’

Curso de Idioma Aymara 71


ARUSKIPAWI: QULLAÑ UTANA

Kunas kamachtama
Tata, janiw waliktti

A Aski urukipan mama Maria B Aski urukipanay tata qulliri


A Mama Maria... ustamti B Jïsa... janiw waliktti
A Kunas kamachtama B P’iqikiw wal usutu
A Kunata B Janiw yatktti
A Kunampis ustama B Janiw kunampisa, p’iqikiwa
A Ukhamax aksar mantasinkakima B Walikiw tata qulliri...

ARUNAKA

Janiw waliktti ‘no estoy bien’


Kunampis üstama ‘qué más te duele’
Janiw kunampisa ‘nada más’
Kunas kamachtama ‘qué te ha pasado’

72 Curso de Idioma Aymara


ARUSKIPAWI: THAKHINA

A ...Jilata, kawkirus wali laq saraskta B Masijar tumpiriw saraskta...


jumasti
A Tantachawiw utjan siwa, ukaruw
saraskta: B Kuna tantachawirak utjanisti
A Markat tata qulliriw purinin siwa B Chiqapuni
A Jïsa... B Janiw nayax yatktti, ukhamax
anchhitaw jutä
A Jutätapi jilata...

ARUNAKA

Tumpaña ‘visitar’
Tantachawi ‘reunión’
Chiqapuni ¿de verdad?
Jutäwa ‘voy a venir’

Curso de Idioma Aymara 73


ARUSKIPAWI: IRNAQAWINA

Jaqinakaw uraq Kunans


aparañ munapxitu yanapt’irisma

A Aski urukipan tata arxatiri B Aski urukipanay mama... kawkits


Jutawayta...Ukhar qunt’asima
A Yuspajar tata... B Jichhax Kunans yanapt’irisma
A Tata arxatiri, jaqinakaw uraq
aparañ munapxitu B Kunata... kunch jan wal lurxta
A Janiw kunsa ...tantachawiruw
jan jutktat sapxakituwa... B Ukax janiw walikiti...

ARUNAKA

Uraqi ‘territorio’
Tantachawi ‘reunión’
Aparaña ‘quitar’

74 Curso de Idioma Aymara


ARUSKIPAWI: MANQ’AWINA

A Mama Maria, kuna manq’as


utjtama B Utjiw saxta, chayru, p’isqi,

sillp’anchu, ukhar qunt’asiskakima

A Wallaqix utjtamti B Jisa, utjarakiwa, manq’asimaya.

A Ukhamax challwa wallaq aljita B ... Akax tata, manq’asima

A Iyaw mama... sumarakisä B Jïsa, ukhamak phayt’irita...

ARUNAKA
Ch’aphaqa ‘insípido’
Jayuk’ara ‘salado’

K’allk’u ‘amargo’

Achhiju ‘caliente’

Curso de Idioma Aymara 75


ARUSKIPAWI: AWTU MANQHAÑA

Tata Eulogiox janiw chukyaw mark uñjkiti, ukatwa wali llakit sarnaqi. Tata
Rolandox Eulogior llakit uñjasax makirakiw yanapt’i.

A...tata kawkhakamas saräta, B Nayax Peres Velasckamaw sarä...


jumasti
A Nayax Pradkamaw sarä,
kunarus wali alwat sarnaqta. B Suti katuy papil apsuriw sarä
A Jumataki B Janiwa, jilïr yuqajatakiwa, jupaw
cuartelar mantañ muni
A Aaa... ukax janiw ch’amakiti,
jasakiwa. B Janit yanapt’itasma, mira sum
ampi
A Kun janix yanapt’amawa,
jan llakisimti B Ya, walikiw tata...

ARUNAKA
Kawkhakama ‘hasta donde’
Suti katuy papila ‘certificado de nacimiento’
Jasakiwa ‘es facil’
76 Curso de Idioma Aymara
PAYÏR JALJA

Curso de Idioma Aymara 77


78 Curso de Idioma Aymara
1
EJERCICIOS

Complete la oración con los verbos


que corresponden utilizando el
tiempo presente progresivo.

(1) Jupax yatiñ utaruw ............... (2) Jupax pank ....................................

(3) Jupax yatiñ utan .................... (4) Jupax yatiñ utan wayr. ....................

(5) Jupax pank ............................ (6) Jupax yatiñ utat...............................


Curso de Idioma Aymara 79
2

SALUDO Y DESPEDIDA

Complete en la siguiente conversación


con las palabras que faltan.

A Kamisak ___________________
B Walik ___________________
A Aski ________________ kullaka
B ______________________ jilata

A Aski arumakipan ____________


B Aski ____________________ jilata
A Kunjamasktasa
B ________________________ wa

A Jikisiñkam kullakanaka
B ______________________
A Qharurkama
B ______________________
A Arumanthkam jilata
B ______________________
A Luniskam tata
B ______________________
A Jutir phaxskam mama
B ______________________

80 Curso de Idioma Aymara


3

SUFIJO PLURALIZADOR

Escriba 5 ejemplos utilizando el


sufijo -naka pluralizador.

1. Jaqi + naka = jaqinaka


2. ___________________________
3.____________________________
4.____________________________
5.____________________________
6.____________________________

PRONOMBRES PERSONALES

Traduzca los pronombres personales


del aymara al castellano.

Naya R______________ Nänaka R_______________


Juma R______________ Jumanaka R_______________
Jupa R______________ Jupanaka R_______________
Jiwasa R______________ Jiwasanaka R_______________
Curso de Idioma Aymara 81
5

SUFIJOS POSESIVOS

Complete en los puntos


con sufijos posesivos que
corresponden.

1. Jupax nayan tata......wa 5. Nayax jupan jila......twa


2. Eugeniax jupan ipala......wa 6. Jumax nayan yatichiri.....tawa
3. Akax juman p’anka......wa 7. Jupax wali munat masi....wa
4. Akax jiwasan marka......wa 8. Jupax jiwasan masi.....wa

LOS COLORES

Dibuje la wiphala andina y pinte


sus respectivos colores.

82 Curso de Idioma Aymara


7

CONVERSACIÓN

Responda a las siguientes


preguntas.

P. Kamisak jilat P. Kunas jupan sutipaxa


R. Walik______________ R. Jupan Sutipax ________-wa
P. Kunas juman sutimaxa P. Jupax qawqha maranisa
R.____________________ R.____________________
P. Jumax qawqha Maranitasa P. Kawkins jupax qamasi
R.____________________ R. ___________________
P. umax kawkins qamasta P. Jupax kuna luririsa
R. ___________________ R. ___________________
P. Jumax kuna luriritasa P. Kuna sutinis jupan tatapaxa
R. ___________________ R. ___________________
P. Kuna sutinis juman tatamaxa P. Mamapasti
R. ___________________ R.___________________
P. Mamamasti P. Tatapasti
R.____________________ R. _____________________
P. Khitis jupaxa
R. ___________________

Curso de Idioma Aymara 83


8

PRONOMBRES DEMOSTRATIVOS

Responda a las siguientes preguntas utilizando


los pronombres demostrativos

P. Kunas ukaxa
R.______________________

P. Kunas akaxa
R.______________________

P. Kunas khayaxa
R.______________________

LOS NÚMEROS

Traduzca los siguientes números al aymara y


al castellano.

45: __________________________ Pä tunka ____________________


15: __________________________ Kimsa tunk suxtani ____________
8: ___________________________ Llätunka ____________________
30: __________________________ Suxta tunka _________________
100: _________________________ Patak tunkani ________________

84 Curso de Idioma Aymara


10

SUFIJO GENETIVO -NKI

Para responder a las siguientes preguntas


utilice el sufijo -nki

P. Khitinkis aka q’ipiñaxa R ______________________

P. Khitinkis uka q’ipixa R ______________________

P. Khitinkis khä surtijaxa R ______________________

11
VERBOS

Traduzca al aymara los siguientes verbos con


carácter infinitivo.

Querer _______________________ Jugar ______________________


Plantar _______________________ Saludar _____________________
Comprar______________________ Escuchar ___________________
Defender _____________________ Dormir______________________
Recordar _____________________ Preguntar ___________________
Curso de Idioma Aymara 85
12

VESTIMENTA ANDINA

Describa la vestimenta de estas personas

Jupax almillaniwa .....................................niwa


............................................. ..niwa .....................................niwa
............................................... niwa .....................................niwa

13

SUMA, RESTA, MULTIPLICACIÓN y DIVISIÓN

Complete con los números que corresponden

Suma P. Tunkamp pä tunkampix qawqhasa R. ______________


Resta P. _____________________________ R. Pä tunk payaniwa
Multi. P. Pusi kut pay jakt’am qaqhasa R. ______________
Div. P. ___________________________ R. Suxtakamawa

86 Curso de Idioma Aymara


14

SUFIJO –TI INTERROGATIVO

Responda en forma afirmativa e interrogativa a las


siguientes preguntas.

P. Jupax juman jilamati P. Akax jupan pankapati


R. Jisa, ______________ R. Janiw _________________
R. Janiw _____________ R. Akax __________________

15

ENFERMEDADES

Mencione 10 enfermedades que conoces

1. Purak usu ____________________ 6. _______________________


2. _____________________________ 7. _______________________
3. _____________________________ 8. _______________________
4. _____________________________ 9. _______________________
5. _____________________________ 10. ______________________
Curso de Idioma Aymara 87
16
CANCIÓN

Contando y cantando en aymara con los


awatiñas tunkata-pä tunkaru

Suma quli nayra suma mark aymara


Bonitos ojos, bonito pueblo aymara

Tunka mayani, tunka payani, tunka kimsani,


Once, doce, trece.

Tunka pusini, tunka phisqhani.


Catorce, quince.

Jan armasimti, jan p’inqasimti


No te olvides no tengas vergüenza

Tunka suxtani, tunka paqalquni, tunka


kimsaqalquni,
Dieciséis, diecisiete, dieciocho

Tunka llatunkani, pä tunka.


Diesinueve, veinte.

Jan armasimti suma quli nayra suma mark aymara


No tengas verguenza, no te olvides bonitos ojos,
bonito pueblo aymara

Autor: Los Awatiñas

88 Curso de Idioma Aymara


17

EL RELOJ

Escriba la hora que marca el relój

Chika urut ........................ ............................. alwat


.......................................... ......................................
.......................................... ......................................

18

SI O NO
Marque con una cruz si la respuesta es sí o no

Jisa Janiwa
1. Jumax pank ullañ muntati x
2. Jupax aymar ar yatiqañ muniti
3. Masimax pä tunk maraniti
4. Jumax pilut anatañ yattati
5. Jumax thuqhur sarätati
6. Jupax yatichiriñt muni
7. Jupax axsaririti
Curso de Idioma Aymara 89
19

PARTES INTERNAS DEL CUERPO HUMANO

Traduzca las partes internas del cuerpo humano


al idioma castellano.

Jiphilla....................... Tapa chuyma.................... Lluqu.............................

K’iwcha.......................... Maymuru....................... Wila...............................

20
PARTES DEL CUERPO HUMANO

Traduzca al aymara las siguientes partes del cuerpo

Cabeza ______________________ Estómago ___________________


Boca ________________________ Mano ______________________
Naríz ________________________ Pie ________________________

90 Curso de Idioma Aymara


21

ANIMALES

Complete a los puntos con las vocales o consonantes que faltan.

qaqi... ....chhillankha a....ku

phi... chhi...chhi ....pachu

jamp’a... k’i...mira ...li

qa..wa ....nk’u iwi...

Curso de Idioma Aymara 91


pilpin.... urqu .....pa qala ........

.......mari uthurun.... ......phila

la....... qa......qi khu ........

....nu k’u..... ...... ka

92 Curso de Idioma Aymara


22

ACTIVIDADES DE PERSONAS

Describa las características y la actividad de estas personas.

Jupax kuns luraski Jupax kuns luraski Jupax kuns luraski


R........................ R........................ R...........................

Jupax kuna luririsa Jupax kuna luririsa


R........................ R.........................

Curso de Idioma Aymara 93


23

TIEMPO PASADO PRESENTE-FUTURO-PRESENTE PROGRESIVO

Responda a las siguientes preguntas.

P. Jumax markar thuqhur sarätati. P. Utan jupax pank ulliti.


(+) Jïsa................................. (+) Jïsa,.................................
(-) Janiw................................. (-) Janiw................................

P. Jusikux aymar yatiqaskiti. P. Jiwasax ch’uq yapuchañaniti.


(+) Jïsa.................................. (+) Jïsa,.................................
(-) Janiw................................. (-) Janiw................................

P. Jumax Tarij mark uñjtati. P. Jupan tatapax qulliriti.


(+) Jïsa,................................. (+) Jïsa,.................................
(-) Janiw................................. (-) Janiw................................

P. Jupan awichapax qhuruti P. Machaq awt kullakamax alaniti.


(+) Jïsa,................................. (+) Jïsa,.................................
(-) Janiw................................. (-) Janiw................................

P. Jumax aymar yatiqir sarätati. P. Jiwasax jupar yanapir sarañaniti


(+) Jïsa,................................. (+) Jïsa,.................................
(-) Janiw................................. (-) Janiw.................................

94 Curso de Idioma Aymara


24

TIEMPO PASADO PRESENTE-FUTURO

Complete en los puntos con las palabras que faltan.

P. Jupan tatapax Qulliriti. P. Jumax walja awtunitati.


Janiw............................ Janiw nayax..................
Jupan tatapax yatichiriwa. Nayax mä......................

P. Jumax walja uywanitati P. Jiwasax Tiwanak sarañaniti


Janiw ........................... Janiw..............................
Nayax........................... Jiwasax...........................

P. Jupax Orur saraniti P. Jupanakax isi alakipäpxiti


Janiw ........................... Janiw..............................
Jupax ........................... Jupanakax......................

P. Jumanakax qamiripxtati P. Jupanakax awkin taykanispkiti


Janiw............................. Janiw...............................
Nanakax ....................... Jupanakax.......................

P. Jiwasanakax tantachawir sarapxañaniti


Janiw .........................................
Jiwasanakax ..............................

Curso de Idioma Aymara 95


25

TIEMPO FUTURO

Construya 6 oraciones en forma afirmativa

1._______________________________________

2._______________________________________

3._______________________________________

4._______________________________________

5._______________________________________
6._______________________________________

26

TIEMPO PRESENTE PROGRESIVO

Construya 6 oraciones en forma afirmativa

1._______________________________________

2._______________________________________

3._______________________________________

4._______________________________________

5._______________________________________

6._______________________________________

96 Curso de Idioma Aymara


27

LA FAMILIA

Interprete el siguiente esquema

Tata Mama
Luli Puya

Jilïr Jilïr Sullkïr


Taypïr
Yuqa yuxch’a Yuqa
Juqa
Willka Phaxsi Katari
Qulqi

Allchhi Allchhi
Sisku Qhuya

............................................................................................
............................................................................................
............................................................................................
............................................................................................
............................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................
...........................................................................................

Curso de Idioma Aymara 97


28

CONVERSACIÓN

Complete el díalogo aymara

A Kamisak _________________________
B Walik ___________________________
A Jumax kawkits jutaskta
B _________________ jutaskta...jumasti
A Nayax _________________ jutaskta
B Jichhax ____________________ saraskta
A __________________________ ruw saraskta...jumasti
B Obrajesaruw ________________ skta
A Obrajesant qamasta
B Jïsa Obrajesan ______________ , jumasti
A Nayax munaypatan __________________
B Jikisiñkam
A _________________________

A Kunas _____________________ sutimaxa


B Nayan sutijax _______________ wa, jumansti
A Nayan sutijax _______________
B __________________________ nsti
A Tatajan ____________________ wa
B Mamamansti
A __________________________ jan sutipax _______________
B Janit sutipax Manuelaki
A Janiwa, ____________________ wa
98 Curso de Idioma Aymara
29

MARQUE LA RELACIÓN CORRECTA

PROCEDENCIA

a). Jupanakax kawkitäpxisa a). Nänakax Cubatapxtwa.


b). Aka isix kawkitasa b). Jupanakax Indiatapxiwa
c). Jumanakax kawkitäpxtasa c). Khä awtux Chilitawa
d). Khä awtux kawkitasa d). Uka isix Chinatawa

PROFESIÓN

a). Jumax arxatiritati a). Janiwa, tatapax arkitiktuwa


b). Jupax iñjiñiruti b). Jísa, nayax arxatiritwa
c). Tatapax ch’ukuriti c). Jïsa, jupax iñjiñiruwa
d). Masimax k’añask askichiriti d). Janiwa, masijax isi ch’ukuriwa

PERSONAS O COSAS

a). Mariax kunjamasa a). Jupax injiñiruwa


b). Utapax kuna saminisa b). Mariax wali jiwakiwa
c). Jupax kunasa c). Utapax ch’uxña saminiwa
d). Phaluchapax kunatasa d). Phaluchapax quritawa

Curso de Idioma Aymara 99


EXPRESIONES EN DIFERENTES SITUACIONES
UYWANAKXATA SOBRE LOS ANIMALES

Aymara Castellano
Tatamax qhuruti ¿ tú papá es malo?
Kuna kast uywanaks uywasta ¿ qué clase de animales crías?
Qawqha phisinitasa ¿ cuantos gatos tienes?
Kuna uyws munasma ¿ qué animal quisieras?
Qawqhampis qarw alañ munta ¿ con cuanto quieres comprar
la llama?
Qawqhampis alanta ¿ con cuanto compraste?
Anumax kawkch’asa ¿ que tamaño es tú perro?
Anump phisimpix janit nuwasipki ¿ no pelean perro y gato?
Wank’ muntati ¿ te gusta el conejo?
Khititakis uka wallp alta ¿ para quién compras esa
gallina?

IRNAQAWXATA SOBRE EL TRABAJO


Aymara Castellano
Khitimpis irnaqta ¿ con quién trabajas?
Qawqha pachas irnaqxta ¿ hace qué tiempo trabajas?
Irnaqañ muntati ¿ te gusta trabajar?
Kunärskamas irnaqäta ¿ hasta cuando vas a trabajar?
Kunampis irnaqta ¿ con qué trabajas?
Kuna pachats irnaqañ qallta ¿ de qué hora empiezas a trabajar?
Irnaqañ munaskaktati ¿ quieres continuar trabajando?
Khititakis irnaqta ¿ para quién trabajas?
Kawkhans irnaqta ¿ donde trabajas?
Qawqhats irnaqta ¿ por cuanto trabajas?

100 Curso de Idioma Aymara


USXATA SOBRE LA ENFERMEDAD

Aymara Castellano
Kunat usutasa ¿ de que está enfermo?
Kawkhas usu ¿ donde le duele?
Kunarsat usutasa ¿ desde cuando esta enfermo?
Qullapxtamti ¿ te curaron?
Khitis qullaytama ¿ quién te hizo curar?
Jupax usutarakiti ¿ el también esta enfermo?
Janit usutaxta ¿ ya no estas enfermo?
Khitis qulltama ¿ quién te curó?
Kawkharus qullayasta ¿ donde te hiciste curar?
Usuti ¿ Duele?

JAQXATA SOBRE LA ACTITUD DE LA PERSONA

Aymara Castellano

Tatamax qhuruti ¿ tú papá es malo?


Sullka jilamax wali t’ukhati ¿ tú hermano menor es muy flaco?
Utaman khitis wali qhuru ¿ quién es el más malo en tu casa?
Jilamasti ¿ y tú hermano?
Kunats thithi ¿ por qué blasfema?
Khitimpis tuqisi ¿ con quién se riñe?
Khitirus tuqxi ¿ a quién le riñe?
Kunats tuqisipxi ¿ por qué se riñen?
Thithitäskakiti ¿ sigue renegado?
Sapa kutit thithita ¿ cada ves está renegado?

Curso de Idioma Aymara 101


ALJAÑXATA SOBRE LA VENTA

Aymara Castellano

Kuns aljañ munta ¿ qué quieres vender?


Kunats aljañ munta ¿ por qué quieres vender?
Kunamps aljañ munta ¿ qué más quieres vender?
Khitis aljam jistama ¿ quién te dijo que vendas?
Kunärsas aljäta ¿ cuando vas a vender?
Khitirus aljata ¿ a quién vas a vender?
Qawqharus aljäta ¿ a cuanto vas a vender?
Ak aljarakitati ¿ también vas a vender este?
Aljapunitati ¿ vas a vender siempre?
Janit aljañ munxta ¿ ya no quieres vender?

102 Curso de Idioma Aymara


BIBLIOGRAFÍA

1.- Bertonio, Ludovico. Trascripción del vocabulario de la lengua aymara: versión


corregida de radio San Gabriel. - - La Paz: s.e.

2.- Briggs, Lucy Therina. Variantes regionales y sociales. - - La Paz: ILCA, 1993.

3.- Cerrón, Palomino Rodolfo. Lingüística aymara: centro de idioma aymara.-


Cuzco: ERA, 2000.

4.- Duboes, Jeans. Diccionario de lingüística: alianza. - - s.l.: s.e., 2002.

5.- Chavez, Eulogio. Método del aprendizaje del idioma aymara. - -


La Paz: s.e., 2001.

6.- De Lucca, Manuel. Diccionario aymara - castellano, castellano - aymara. -


La Paz: s.e., 1983.

7.- Gallego, Saturnino. Gramática viva de la lengua aymara. - - La Paz: ISBOL, 1996.

8.- Gómez, Donato. Morfología y gramática aymara. - - La Paz: s.e., 1992

9.- Gutierrez, Pascual. Aprendizaje del aymara como segunda lengua. - -


La Paz: s.e., 2006.

10.- Grondin, Marcelo. Método de aymara. - - Oruro: INDICEP, 1978.

11.- Gutierrez, Loza Feliciano. Glosario pedagógico. - - La Paz: s.e., 2000.

12.- Hardman, M.; Vasquez, J.; Yapita, J.D. Compendio de estructura fonológica y
gramatical. - - La Paz: Gramma, 1998.

13.- Jach’ra Sarta. Diccionario especializado áreas lenguaje, Bolivia:


matemáticas, ciencias naturales y ciencias sociales. - - La Paz: s.e., 1991.

14.- Yapita, Juan de Dios. Enseñanza del idioma aymara como segundo idioma. - -
La Paz: ILCA, 1981.

15.- Lewandowski, Theodor. Diccionario de Iingüística. - - Madrid: Lavel, 1986.


16.- Laime, Ajacopa Teofilo. Como escribir en aymara El Alto. - - La Paz: s.e., 2005.

17.- Siñani A., José R.; Viste, Ana Maria. Aprendizaje bilingüe por vocablos. - -
La Paz: s.e., 2006.
18.- Voz y pensamiento del pueblo aymara. La Paz: VC, 2001.

19.- Proyecto de educación bilingüe.- - s.l.: wara, 1995.

20.- Ministerio de Educación y Cultura. - - s.l.: wara, 1992.

Curso de Idioma Aymara 103


104 Curso de Idioma Aymara
Curso de Idioma Aymara 105
106 Curso de Idioma Aymara
Curso de Idioma Aymara 107
108 Curso de Idioma Aymara
Curso de Idioma Aymara 109
110 Curso de Idioma Aymara
Curso de Idioma Aymara 111
112 Curso de Idioma Aymara
Curso de Idioma Aymara 113
114 Curso de Idioma Aymara
Curso de Idioma Aymara 115
116 Curso de Idioma Aymara
Curso de Idioma Aymara 117
118 Curso de Idioma Aymara
Curso de Idioma Aymara 119

También podría gustarte