1 Rimana Llamkana Maytu Comunicacion Quechua Chanka 3 PDF Free

SUB ITEM 01 Caratula Comunicion 1er grado Chanka Tira.
pdf
Rimana
SÍMBOLOS DE LA PATRIA
Kuskalla yachasunchik - 1 Rimana

CORO
Somos libres, seámoslo siempre,

y antes niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.
1
Kuskalla yachasunchik
BANDERA HIMNO NACIONAL ESCUDO
Declaración Universal de los Derechos Humanos

El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó
la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
Chanka varinate Chanka
Qichwa
Chanka
1
Comunicación
Comunicación 1
Cuaderno de Trabajo
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN
PROHIBIDA SU VENTA PERÚ Ministerio
de Educación
Caratula Comunicion 1er grado Chanka.indd 1 31/10/19 16:00

SUB ITEM 01 Caratula Comunicion 1er grado Chanka Retira.pdf
El 22 de julio de 2002, los representantes de las conformamos esta sociedad, nos sintamos parte
organizaciones políticas, religiosas, del Gobierno de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el
y de la sociedad civil firmaron el compromiso acceso a las oportunidades económicas, sociales,
de trabajar, todos, para conseguir el bienestar y culturales y políticas. Todos los peruanos tenemos
desarrollo del país. Este compromiso es el Acuerdo derecho a un empleo digno, a una educación de
Nacional. calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir.
Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
El Acuerdo persigue cuatro objetivos
fundamentales. Para alcanzarlos, todos los 3. Competitividad del País
peruanos de buena voluntad tenemos, desde el Para afianzar la economía, el Acuerdo
lugar que ocupemos o el rol que desempeñemos, se compromete a fomentar el espíritu de
el deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, competitividad en las empresas, es decir,
vigilar o defender los compromisos asumidos. mejorar la calidad de los productos y servicios,
Estos son tan importantes que serán respetados asegurar el acceso a la formalización de las
como políticas permanentes para el futuro. pequeñas empresas y sumar esfuerzos para
fomentar la colocación de nuestros productos
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes o en los mercados internacionales.
adultos, ya sea como estudiantes o trabajadores,
debemos promover y fortalecer acciones que 4. Estado Eficiente, Transparente y
garanticen el cumplimiento de esos cuatro Descentralizado
objetivos que son los siguientes: Es de vital importancia que el Estado cumpla
con sus obligaciones de manera eficiente y
1. Democracia y Estado de Derecho transparente para ponerse al servicio de todos
La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos los peruanos. El Acuerdo se compromete a
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos modernizar la administración pública, desarrollar
una verdadera democracia. El compromiso del instrumentos que eliminen la corrupción o el uso
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad indebido del poder. Asimismo, descentralizar el
en la que los derechos son respetados y los poder y la economía para asegurar que el Estado
ciudadanos viven seguros y expresan con sirva a todos los peruanos sin excepción. Mediante
libertad sus opiniones a partir del diálogo abierto el Acuerdo Nacional nos comprometemos a
y enriquecedor; decidiendo lo mejor para el país. desarrollar maneras de controlar el cumplimiento
de estas políticas de Estado, a brindar apoyo
2. Equidad y Justicia Social y difundir constantemente sus acciones a la
Para poder construir nuestra democracia, es sociedad en general.
necesario que cada una de las personas que

Rimana
Qichwa
Chanka
Cuaderno de trabajo Comunicación
Interiores Comunicion 1er grado Chanka 1-102.indd 1 31/10/19 14:10

Perú Suyupi Yachay Kamayuq
Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachachina Umalliq

Iskay Simipi Kawsaypura Yachachiy Umalliq
1 Rimana llamkana maytu

Cuaderno de trabajo - Comunicación 1 - Quechua chanka
© PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ

Comercio Ñanpi 193 yupayniyuqpi, San Borja llaqtapi tarikun
Lima - Perú
Qayana: 6155800
www.minedu.gob.pe
2019 watapi - allinchaspa yapamanta mirachisqa

Tiraje: 7541 mirachisqa
Impreso en noviembre 2019
Ruraqkuna
Doris Torres Loayza
Ricardo Gonzales Estalla
DEIB nisqamanta llapan llamkaypi yanapakuq

Ricardo Gonzales Estalla
Maytu allichaypi yanapakuq

Belisario Sánchez Rojas
Qillqapa qillqaynin qawaq

Franklin Roger Espinoza Bustamante
Elizabeth Fernández Galván
Maytu tupachiq
Luz María Ataucuri García
Siqiq
Archivo Digeibira-DEIB
Allinchasqa qawapaq
Javier Ugaz Aguilar
Mirachiq
CECOSAMI S.A.
Calle 3 Mza. E Lote 11 Urb. Santa Raquel, Ate, Lima 3 - Perú
RUC 20469820531
nisqapi mirachisqa
2019-15796 yupawan Perú Suyupa Hatun Ñawichana Wasipi churasqa.

Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú: 2019-15796
Kay maytutaqa paqarichiqkunapa mana munayninwanqa manam pipas mirachinmanchu.
Perú suyupi mirachisqa / Impreso en el Perú / Printed in Peru

Riqsiwanaykipaq
Sutiyqa:
Ñiqiyqa:
Llaqtayqa:
Yachachiqniyqa:
Wata:

Kaqninkuna
1 Taqa Llullu kawsaykunawan uywanakuy
Llullu kawsaykuna huqariypaq unanchaykunamanta rimasun 8
Willanakuyta yachasun 10
Ñawichasun 12
Willakuyta qillqasun 19
Qasa harkaymanta ñawichasun 23
Umanchasqanchikwan tupachistin, willakuyta ñawichasun 24
Yachasqanchikta qawasun 30
2 Taqa Kawsay huqariy

Kawsay huqariypaq unanchankunata qawasun 32
Kawsaykunamanta watuchinakuypi atipanakusun 34

Qillqay yachanapaq takita ñawichasun 36
Qillqay yachanapaq yuyachita ñawichasun 41
Qillqay yachanapaq yuyachita ñawichasun 46
Takita qillqasun 51
3 Taqa Kawsayninchikkuna tikrachiy

Qasapaq unanchakuna qawayta yachasun 56
Taytanchikta tiqsichasun 58
Kamachikuq qillqasqata ñawichasun 60
Qillqay yachanapaq kamachiyta ñawichasun 65
Qillqay yachanapaq ñawichasun 70
Qillqay yachanapaq ñawichasun 75
4 Taqa Uywanchikkunapa raymin

Sara mamapa animan harkayta yachasun 80
Uywakuna raymichaymanta willanakusun 82
¿Imaynataq llama? 84
Waka tiqsichaymanta ñawichasun 89
Yuyachikuy qillqasqata ñawichasun 94

5 Taqa Ayllunchikkunapa rurayninkuna
Wasi tiyachiypi yachaykunata yachasun 104
Wasichakuymanta siminakusun 106

Willakuq qillqasqa qillqay yachanapaq ñawichasun 108
6 Taqa Tarpunapaq allichakuykuna

Yaku mama uywayta yachasun 128
Yarqa aspiymanta tapukuyta yachasun 130

Chiqa willakuyta ñawichasun 132
Chiqa willakuyta ñawichaspa qillqasun 142
7 Taqa Hatun tarpuy

Tarpuypaq unanchaykunata qawayta yachasun 152
Muhu iskuymanta rimaypi atipanakuyta yachasun 154
Muhu rikchachiymanta ñawichasun 156
Llasaq rimayta qillqasun 164
Shawi ayllupi tarpusqankumanta yachasun 169
8 Taqa Kawsayninchikkunata uywasunchik

Tanta wawa rurayta yachasun 176
Kawsay hallmaymanta rimanakusun 178
Rimay qawachiyta ñawichasun 180
Rimay qawachiyta qillqasun 188
Asháninka llaqtapi kakaw tarpuymanta yachasun 193

Riqsichikuy
Kuyasqa warmi qari warmachakuna:
Qampaqmi kay qillqasqa maytuqa. Kaywanmi pukllaqhinalla

utqayllaman yachay wasiykipi yachayniykikunata qispichinki.
Yachayniykikuna kallpanchanaykipaq hinaspa ñawpaqman

rinaykipaqmi sinchi kuyakuywan kallpachakuspa huñu
huñupi llamkastin amawtaykikuna kay qillqasqa maytuta
qispirqachimuniku.
Sapallaykipas mana chayqa yachaq masiykikunawan

yanapanakustin llamkanaykipaqpas imaymana ruraykunam
kachkan.
Qillqasqa maytupi ruraykunaqa llaqtaykipa kawsakuyninta,

imayna kasqantam riqsichisunki, hinallataqmi allin kikin
simiykipi rimanaykipaq qillqanaykipaq yanapasunki.
Aylluykikuna allin qawanaykipaqpas Pachamamata sumaqta
amachanaykipaqpas allinmi kanqa.
Hinallataqmi runa masiykikunawan, wasi masiykikunawan,

yachakuq masiykikunawan, llaqta masiykikunawan hawkalla
kawsakunaykipaqpas yanapasunki.
Kay qillqasqa maytuwanqa pukllankim, takinkim, llusinkim,

siqinkim, hamutankim, tupachinkim hinallataqmi imaymana
atiyniykikuna sapa yachaykunapi Kallpachakunqa.
Kay qillqasqa maytutaqa munaykunkipunim. Sumaq kallpachasqa

yachaykunatam qawaykunki. Kay qillqasqa maytuqa
ancha kuyasqayki masiykihinam, chaymi sumaq sunquwan
qawaykunayki, sumaqta yachayniyki llanllarinanpaq.
Kusisqalla, kuyakuywan llamkaykuy.

1Taqa
Llullu kawsaykunawan
uywanakuy
Rimarisunchik.
¿Ima ruraytataq qawachkanchik?, ¿imaraykutaq kay rurayta
rurachkanku?
Kuyasqay masiykuna kaykunatam kuska yachasunchik.
• Llullu kawsaykuna huqariypaq unanchaykuna

qawayta.
• Willanakuyta.
• Ñawichayta.
• Qillqasqa qispichiyta.
• Qasa harkaymanta ñawichayta.
• Umanchasqanchikwan tupachistin willakuy
ñawichayta.

Llullu kawsaykuna huqariypaq
unanchaykuna qawaymanta rimasun
Chirumanta rimarisun.
1 ¿Imakunataq llullu kawsaykuna puqusqanta
willawanchik?
2 ¿Ima pisqukunataq llaqtaykipi llullu kawsaykuna
rururimuptin rikurimun? Chiruy hinaspa llimpiy.
3 Yachaqta llullu kawsaykuna huqariypaq

unanchaykunamanta tapukamusun.
4 Yachaqpa willamuwasqanchikta chiruy.

Kunan chay pisqukunapa pawayninta, waqayninta
pukllaspa qatipay.
Chiwak, Wiq, Pichiw,

chiwak, ............................., ..........................,
.................. ....................... ........................
Llullu kawsaykuna rururiptin, rikurimuq pisqukunata

llimpiy.

Willanakuyta yachasun
Willanakunanchikpaq rimanakusun.
Chitakuna armachiymanta chirunkunata qaway.
Siqikunamanhina uywakuna armachiymanta

willakuyta qispichiy.
Warma masiykikunaman willanaykipaq allichakuy.
10

Manaraq willanakuchkaspa.
Willakuyta willanakunapaq ruyrupi tiyaykuychik.

Sumaqta yuyaymanaspa yachapay.
Willanakuypi.
Kananmi: Chuyata rimaspa
Sutin willasunchik.
Qallariynin
Sunqun
Tukupaynin
Willanakuyta tukurquspa.
Kunanñataq willakuy uyarisqaykimanta, aswan
munasqaykita chiruy.
Willakuy uyarisqaykita tayta mamaykiman willakuy.
11

Ñawichasunchik
Manaraq ñawichachkaspa.
Chiruta qawarispa rimarisun.

1 ¿Ima ruraytataq qawachkanchik?
2 ¿Pipas paqupa millwanta rutunmanchu?, ¿imanasqa?
3 ¿Ima qillqasqatataq kunan ñawichasun?
4 ¿Imamantataq ñawichasun? Chakatay (X).
12

Ñawichachkaspa
Allinta qawaspa ñawicha.
Millwa rutuypaq musqukusqanmanta
Mama Ana, allquchantin,
paqu michiq risqa.
Chaysi puchkasqanpi puñurquptin, musquyninpi,
tayta Wamani, kaynata rimapayasqa:
—Ana, taytaykiwanmi paquykunapa
millwantaqa rutuchinki, paymi allin makiyuq
nisqa.
Hinaptinsi Anaqa rikcharirquspam, ima
ninantataq allin makiyuq nispari niwan.
13

Ñawichayta tukurquspa.
Willakuy ñawichasqanchikmanta tapukuykunata

kutichisun.
1 ¿Maytam mama Ana allquchantin risqa? Chiqa kaqta

llimpiy.
2 ¿Pikunataq willakuypi rikurichkan? Chiruspa llimpiy.
3 ¿Pitaq mama Anata musquyninpi rimapayasqa? Llimpiy.
14

4 ¿Ima ninantaq millwa rutuypaq allin makiyuq? Taytaykita
tapukamuy, warma masiykikunaman willanaykipaq.
5 ¿Imatataq willakuy willakuchkan? Huñunakuspa

qatipaychik.
Willakuypa willakusqanmanhina yupaykunawan

ñiqinchay.
Kunan tiyaq masiykiman ñiqichasqaykita

qawaychik, hinaspa mana allin kaptinqa
allichaykuychik.
15

Tiyaq masiykiwan rimanakuspa ñawichasqayki
willakuypa qallariyninta utaq tukuyninta tikrachiy.
Chay tikrachisqaykita chiruy.
Wasiykipi tayta mamaykita, millwa rutuypi huk ima

ruraykunamanta tapukamuy, hinaspa chiruy.
16

¿Ima uywakunapatataq millwanta rutunku?
Chakanawan (X) riqsiy.
Maytuta wichqaykuspa, uywakunapa sutinta

umallamanta rimaspa pukllasun, pantaqta takispa
tusuchisun.
¿Ima uywakunatataq qawachkanki?

¿Ima uywakunataq alliqpi kachkan?
¿Ima uywakunataq ichuqpi kachkan?
¿Ima uywakunataq chawpipi kachkan?
17

Kay millwa rutuyta llimpiy.
Chikuntakama qillqanawan muyuspayki ima uywa

kasqanta qaway, hinaspa chiruy.
Amawtaykipa ñawichasqanta uyarispa tayta

mamaykiman willamuy.
Uywanchikkunapa millwantaqa allin makiyuq

runawanmi, utqayman
wiñananpaq rutuchinanchik,
hinalltaq aku sankuta chay
punchaw yanukunanchik,
pipuy pipuy wiñamunanpaq.
18

Willakuyta qillqasun
Manaraq qillqachkaspa.
Tapukuymanhina chiruy.
¿Imamantataq willakuyta qillqasun?
¿Pikunataq willakuypi rikurinqa?
¿Maypi kasqantataq willakuyta qillqasun?
¿Imaynatataq willakuy qallarinqa? Qillqay.
19

¿Ima sasachakuytaq willakuypi rikurinqa?
¿Imapitaq willakuy tukunqa?
Qillqasqayki willakuypa chirunta chiruy.
20

Qillqasunchik.
Atisqaykimanhina chirusqaykiwan yanapachikuspa

willakuyta qillqay.
¿Imamantataq
willakuyta
¿Imaynataq qillqasun?
willakuy
qallarinqa?
¿Ima
sasachakuytaq
willakuypi
qatinqa?
¿Imapitaq
willakuy
tukunqa?
qillqaq:
21

Qillqayta tukurquspanchik.
Qillqasqanchik willakuyta amawtanchikpaq, yachaq

masinchikkunapaq ñawichapusun.
Qillqasqanchikta qawasun, allichana kaptin

allichanapaq.
Arí Mana
¿Willakuypa sutin kachkanchu?
¿Willakuypa qallariynin kachkanchu?
¿Sasachakuynin kachkanchu?
¿Willakuypa tukuynin kachkanchu?
Willakuy allichasqaykita qillqay.
22

Qasa harkaymanta ñawichasun
Tapukuykunata kutichisun:
Llaqtaykipi, ¿imaynatataq qasata harkankichik?

¿Ima nichkanmantaq qasa harkaymanta willakuy?
Kay chirukunamanhina, ¿imaynataq willakuy

kanman? Willanakuychik.
23

Umachasqanchikwan tupachistin,
willakuyta ñawichasun
Qasa harkaymanta
Unay watas, uqi asnuchakuna inti
siqaykuyta chakrakunaman chayarqusqaku.
Chaysi runakunaqa llakisqallaña
chakrakunapa kinrankunapi wanuta
mismichisqaku, qiwita kañasqaku, kayqa
qasam chayamuchkan nispanku.
Hinaptinsi uqi asnuchakunaqa asnayta
millakuspanku, umanta qiwirispa qiwirispa
ripukusqaku.
24

Manaraq willakuyta ñawichachkaspayki.
¿Imayna willakuy kanantataq umancharqanki?,

¿tupanchu icha manachu? Atisqaykita qillqay.
Huktawan “qasa harkaymanta” willakuyta ñawichaspa

tapukuykunata kutichisun.
¿Pikunam unay wata chayarqamusqaku?
¿Imakunatam runakuna mismichisqaku?
¿Imam asnutukuspa chakrakunaman chayasqa?
25

¿Imakunataq qasananta willawanchik? Yachaq
masiykiwan rimanakuspa chiruy, hinaspa wakin yachaq
masiykikunaman willaychik.
Llaqtaykipi, ¿imakunatataq qasa mana

chayamunanpaq rurankichik? Chiruy.
¿Ima rikchaq qasakunataq kan? Tayta mamaykita

tapukuspayki, atisqaykimanhina willasusqaykita qillqay.
26

¿Ima chirukunatataq willakuypi tarirqanchik? Llimpiy.
Kay asnuchata tukupaspa uqichawan llimpiy.
27

Willakuykuna ñawichasqanchikmanta
atisqaykimanhina yuyarisqaykita qillqay.
Kay rimaykunapa ima ninanmanta rimarisun,

atisqaykimanhina qillqanaykipaq.
Allin makiyuq Wayra maki
28

¡Imallanpas haykallanpas!
¡Asá!
1 2
Muyuspa, muyuspa Mana simiyuq, mana

chichukun. sinqayuq, aychata
musyan.
¿Imataq kanman?
¿Imataq kanman?
3 4
Uchuychalla runacha, Chimpa machaypi

uqi turukuna
Piña piñacha.
puñuchkan.
¿Imataq kanman?
¿Imataq kanman?
Watuchikunapa kutichiyninta llimpiy
29

Yachasqanchikta qawasun
Yachasqaykikunata siqispa sutinta qillqay.
Munasqaykita siqispa llimpiy hinaspañataq atisqaykimanhina

qillqay.

2Taqa
Kawsay huqariy
Rimarisunchik:
¿Ima ruraytataq qawachkanchik?
Kuyasqay masiykuna kaykunatam kuska yachasunchik
• Kawsay huqariypaq unanchaykuna qawayta.

• Kawsaykunamanta watuchinakuypi atipanakuyta.
• Takiyta ñawichaspa qillqayta.
• Yuyachiyta ñawichaspa qillqayta.
• Takiy qillqayta.
31

Kawsay huqariypaq
unanchankunata qawasun
Qawasqanchik chirumanta rimarisun.
¿Maypitaq kay ruraykuna apakunman?

¿Ima killapitaq kayna chakrakunata qawanchik?
¿Imakunataq kawsay huqarinapaqña kasqanta
willawanchik?
Kawsaykuna huqarinapaq unanchaykunamanta
willawananchikpaq, ¿pimantaq rinchikman?
Yachaqpata tapukuq rinapaq utaq minkakamunapaq

rimanakusun.
¿Imata aparikuspataq minkakuq risun?

¿Ima nispataq minkakamusun?
Yachaq willawaptinchik, ¿Imaynataq uyarisun?
Willayta tukurquptin, ¿Ima nispataq kutinpamusun?
32

Yachay wasiman kutimuspa.
Kawsaykuna huqarinapaq, ¿ima unanchaykunatataq
willawarqanchik? Chiruy.
Kunanñataq tayta mamaykita, kawsay huqariypaq

riqsisqan unanchaykunamanta tapukamuy, hinaspa
qillqay.
Paqarinnintinñataq huñupi yachaq masiykikunawan

willanakuychik.
33

Kawsaykunamanta watuchinakuypi
atipanakusun
¡Imallanpas
haykallanpas! Paqu chukchacha,
kirusapacha.
¡Asá!
¿Imataq kanman? Akllaspa chakatay (X).
Manaraq watuchinakuchkaspa.
¿Imaynatataq watuchinakusun? Satukapa
watuchisqanta qawasun.
“Hawan añañáw,
ukun achacháw”.
¿Imataq kanman?
¡Imallanpas,
haykallanpas! ¡Asá!
Tunas.
Watuchinakunapaq kimsa kimsamanta utaq tawa

tawamanta huñunakusun.
Mayqan huñu qallaykunantapas ñiqinchanakusun.
Sasa watuchikunata maskasun. Imayna watuchiyta
yachasun.
34

Watuchinakuypi.
Ñiqichanakusqanchikmanhina watuchinakuypi
atipanakusun.
Allin uyariwananchikpaq:
Chuyata rimasun.
Makiwanpas kurkuwanpas yanapachikusun.
Allin uyarinanchikpaq:
Allinta yuyaychakuspa uyarisun.
Mana allinta umanchaspaqa tapukusun.
Watuchinakuyta tukurquspa.
Watuchinakusqanchikmanta rimarisun.
¿Imatataq kunan rurarqanchik?
¿Imayna watuchinakuytataq yacharqunchik?
¿Imapitaq sasachakurqanchik?
¿Mayqin watuchitaq sumaq karqan? Chiruy.
Kunanñataq qam sapayki kay chirukunamanta musuq

watuchikkunata qispichiy.
35

Qillqay yachanapaq takita
ñawichasun
¿Imamantataq taki kanman?

¿Maymanta takitaq?
Ñawichachkaspa.
Allinta qawaspa takiy.
Amawtaykita
Uqamanta qatipaspa takita
(takiy) ñawichay.
Llaqta masiykuna
kuti
uqa allaq risun,
allachu sawakusqa
kuti
uqa allaq risun. Amawtaykipa
Llaqta masiykuna takisqanta uyariy.
kuti
ichu rutuq risun,
uqata ruhinapaq
kuti
ichu rutuq risun.
(Tukupaynin)
Llapaykichikñataq
Hinaspañataqyá takiychik.
tusurikullasun,
kuti
llamkaykusqanchikta
tusurikullasun.
36

Tapukuykunata kutichisun:
¿Imatam allamunqaku? Llimpiy.
¿Ima sawakusqam rinqaku? Llimpiy.
¿Imatam rutumunqaku? Llimpiy.
¿Imapaqmi ichuta rutumunqaku? Qillqay.
¿Imaraykutaq uqata ichuwan ruhinchik?, yachasqaykita

willakuy.
¿Imaynatataq ruhita llaqtaykipi rurankichik? Chiruy.
37

Kaqmanta takispayki kay chirukunapa sutinta
maskaspa muyuchawan wichqamuy.
uqa allachu ichu
Kay chirukunata sutinwan tinkuchiy.
uqa
ichu
allachu
Kay siqipi chirukunapa sutinta maskaspa llimpiy.
allpa allachu ita utu

uchu uma ichu illa
uqa aqu uqi upa
Kunan kay rurasqaykita tiyaq

masiykiwan qawariychik,
mana allin kaptinqa
yanapanakuspa allichaychik.
38

Chirukunapa sutinta rimay tuqyasqanmanhina qillqay.
Chirukunapa sutin qillqayta tukupay.
__qa __llachu ___chu
Kunan kay rurasqaykita amawtaykipa

rurasqanwan tupachiy, mana allin
kaptinqa allichay.
Kuyuq qillqakunawan kay chirukunapa sutinta

qispichiy, hinaspa sapa sapata qillqay.
ch u q a u ll l p
¿Chirukunapa sutin allin qillqasqachu kachkan? Allichay.
qua uachulla chui
39

¿Mayqin tuqyaqwantaq chirukunapa sutin qallarin?,
qillqay.
a i u
Riqsisqanchik simikunata chirunmanhina qillqasqata

tukupaspa ñawichay.
Warma sawakusqa kallpan.
Puka allasqata kuchi mikun.
urqupi wiñan.
40

Qillqay yachanapaq takita
yachasun
¿Ima qillqasqatataq ñawichasun?, Qillqapi , imataq taki

kasqanta riqsichiwanchik.
¿Imamantataq taki rimachkanman?
Ñawichaypi.
Papamanta uqamanta
(takiy)
Wawqichallaykuna papa allaq risun,
wawqichallaykuna uqa allaq risun,
allachu sawakusqa allaq risun.
Ñañachallaykuna papa pallaq risun,

ñañachallaykuna uqa pallaq risun,
manaraq pichinku tupsachkaptin.
Wawqichallaykuna papata ruhisunchik,

wawqichallaykuna uqata ruhisunchik,
ichuta mastaykuspa ruhiykullasunchik.
(Tukupaynin)
Hina hawanmanñataq,
muñawan qataykusun,
puyu uru mana puyunanpaq,
uru mana urunanpaq.
Amawtaykita qatipaspa takiyta ñawichay.

Takiyta yachanaykipaq, iskay kimsa kutita ñawichastin
takiychik.
41

Tapukuykunata takipi maskaspa kutichiy:

Takimanhina, ¿imakunatam allamunqaku? Chiruy.
Takipi, ¿maypitaq (uqa, papa) nichkan?,

qumirchawan llimpimuy.
¿Maypitaq (pichinku) nichkan?, qilluchawan

llimpimuy.
¿Imata mastaykuspam papata, uqata ruhinqaku?,
¿maypitaq (ichuta) nichkan, pukachawan
llimpimuy.
¿Imapaqmi muñawan papata, uqata qatanqaku?,
¿maypitaq (puyu, uru) nichkan, anqaswan
llimpimuy.
Kunanñataq rurasqaykita,
amawtaykiwan qawaykuy, hinaspa
mana allin kaptinqa allichaykuy.
Kunanñataq llapa llimpisqaykikunata chiruspa

llimpiy.
42

Kay chirukunata sutinwan tinkuchiy.
papa
puyu
pichinku
Chirukunapa sutinta qillqay.
Kay simikunata ñawichastin simipasminpi

taqllakuspa rakiy.
papa puyu pichinku
Kay chirukunapa ñawpaq simipasminta qillqayta

tukupay.
__pa __yu _____chinku
43

Siqi ukunpi pakasqa simikunata maskaspa llimpiy.
u q a a i q u a
• papa
p a q u p i ch u
• puyu
q i r a i a p a
• pichinku
a ll a ch u s n w
• ichu p i w n m m w i
• uqa n p i ch i n k u
• allachu a q u a ll a h u
p u y u y u t a
r a p i q i p i
ch a p a p a w a
Tiyaq masiykiwan yanapanakuspa, kuyuq

qillqakunawan chirukunapa sutinta qispichiy,
hinaspa qillqay.
ch k a u y i p n
Kunanñataq tiyaq masiykiwan sapa sapa

rurasqaykichikta qawaykuychik, mana
allin kaptinqa allichaykunaykichikpaq
willanakuychik.
44

Chirukunapa sutinta kay (pa, pi, pu) simi pasmiwan
qillqayta tukupay hinaspa ñawichay.
___yu ____ra ____ruru
ti_____ ____ki ____la
Rimaykuna qillqasqayta tukupay, kay (•) tukuq chikuta

tukuqninman churastin.
Papay allan.
Yana tiyan.
ichu ichupi wiñan.
Kunan, papamanta munasqayki qillqasqata qispichiy.
45

Qillqay yachanapaq yuyachiyta
ñawichasun
Manaraq ñawichachkaspa
¿Ima qillqasqatataq ñawichasun?
¿Imapaqtaq yuyachiyta ñawichasun?
Ñawichaspa.
Siwar:
Paqarinmi puyu chinkaykuptin, pacha manka
ruranapaq pichinku manchachiqhina, papa allaq,
sara tipiq rinki, minchañataqmi sukiwan tikraspa
rumikunata huñumuchkanki hinallataq sisayuq
marmakillata pallamuchkanki.
Susana
Ñawichayta tukurquspa
Tapukuykunata yuyachikuy ñawichasqaykimanta
kutichiy:
¿Pim yuyachikuyta qillqamusqa?
¿Pipaqmi yuyachikuyta qillqamusqa?
¿Ima chinkaykuptinmi papa allaq, hinallataq sara tipiq rinqa?
¿Ima manchachiqhinam sara tipiq, papa allaq rinqa?
¿Imapaqmi sara tipiq, papa allaq rinqa?
¿Imakunatam Siwar paqarin punchaw ruranqa?
Qatiq chirukunawan rimaykunata qispichiy.
Amawtaykita qatipaspa yuyachiyta ñawichay.
46

Yuyachikuypi simikunata maskaspanchik rikchaq
llimpinakunawan llimpisun.
¿Maypitaq sara nichkan?, qumirwan llimpimuy.
¿Maypitaq suki nichkan?, qilluwan llimpimuy.
¿Maypitaq sisa nichkan?, pukawan llimpimuy.
Riqsisqayki huk simikunata anqaswan llimpimuy.
Chirukunapa sutinta maskaspa llimpiy.
suki pisi suki sapa pusa suki
sara sasa sara sapi sara suki
sisa sisa sipu sisa pusa sisa
Kay chirukunapa sutinta qillqayta tukupay.
___ra ____ki ____sa
Huñunakuspa simi pasminkunawan musuq simikuna

qispichiypi kayhinata pukllasun.
sasa, sapi… sapa, saya… suchu, suka…

suqu, sullu…
Kunanñataq amawtaykipa rurasqanwan, rurasqaykita

tupachiy, mana allin kaptinñataq allichaykuy.
47

Siqi ukunpi chinkasqa simikunata maskaspa llimpiy.
s a p s s u k i
• papa
p a p a i ch u ch
• puyu u q a s p i q u
• pichinku w s i s a u q ch
• sisa a p a i p a u i
p i ch i n k u i
• sara
a u q i a s i p
• suki
s p u y u a u i
u q m ch q w a u
ch q p s a r a p
Kuyuq qillqakunawan chirukunapa sutinta qispichiy,

hinaspa allichay.
ch u q a u ll l p
arsa isas uksi
apap uyup chipkinu
Kunanñataq tiyaq masiykiwan rurasqaykichikta

qawariychik, mana allin kaptinqa allichaykuychik.
48

Sapa qillqawan simi pasmikunata qispichiy.
s i si
p a
pi
u
Qispichisqayki simi pasmiwan chirukunapa sutin

qillqayta tukupay.
___cha ___si ___ki
Siqispa sutinta qillqay.
___cha ___qu ___yu

49

Rimaykunata siqipi simikunawan qillqayta tukupay.
sara, papata, sisa, suki, puyu.
Yuraq papa.
Papay sawan.
puka itaña.
Qillu parwan.
parananpaq rikurimun.
Pacha manka ruraypaq lliw yanapakusqaykikunata

chiruy, hinaspa atisqaykimanhina qillqay.
50

Takita qillqasun
Qillqanapaq takiyta ñawichasunchik.
Kay takita ñawichay, hinaspa yuyaymanay.
Saracha suti
(takiy)
Yuraq saray kachkan,
qillu saray kachkan,
Yarayman
sumaq kawsanaypaq,
kusisqa tiyanaypaq.
Sarachalláy sara, tukupaynin

uywawaqlláy sara,
qamta mikuspaymi,
qali kawsakuni.
Yachachiqniykiwan yanapachikuspa takiyta qispichiy

Qaway ¿imayna qillqasqas takiy kachkan?
¿Imakunas kaqninkuna?
Yuyaymanaspa tapukuykunata kutichiy.
¿Imatam qillqanki?
¿Imapaqtaq qillqanki?
¿Pipaqmi qillqanki?
¿Imakunawanmi yanapakunki?
51

Qillqasunchik.
Takiy akllasqaykichikta qillqaychik.
Takiypa sutin
Ima kasqan
( )
Tukupaynin
Warma masiykiwan maytuykita haywanakuspa

qillqasqaykichikta qatipaychik, chaymanta
yachachiqniykiman qawachiy allinchapananpaq.
Kunantaq allinchasqataña qispichiy.
52

Qillqayta tukurquspa.
Kay tapukuynata qillqasqaykimanta kutichiy.

¿Takipa sutinta
¿Imatataq qillqarqanki?
churarqankichu?
¿Imakunapitaq ¿Hatun qillqawanchu

sasachakurqanki? qillqayta qallaykurqanki?
¿Qillqasqayki takipa tukupaynin kachkanchu?
Takichaykita tusustin, taqllakustin takirquy, wakin ñiqi

warma masiykikunapaq, yachachiqkunapaq.
Takiykita hatun rapipi qillqarquy, hinaspa yachay
wasiykipi laqarquy.
Huk takichata qillqarquy, qillqasqaykiman
yapanaykipaq.
¿Imakunatataq yacharqunki qillqasqaykipi?
Kuyay mamachalláy
anchatam kuyakuyki kuyay
mamachalláy sinchitan
kuyakuyki.
53

Riqsisqayki simikunapa chirunta chiruy hinaspa sutintapas

qillqay.
Munasqayki chiruta akllaykuspayki imallatapas qillqay.

3Taqa
Kawsayninchikkuna
tikrachiy
¿Ima ruraytataq qawachkanki?

¿Imapaqtaq chayta rurachkanku?
• Qasapaq unanchankuna qawayta yachasun.

• Taytanchikta tiqsichayta.
• Kamachikuq qillqasqa ñawichayta.
• Kamachiyta ñawichaspa qillqayta.
• Ñawichaspa qillqayta.

Qasapaq unanchakuna qawayta
yachasun
Qawasqanchikmanta rimarisun.
1 ¿Imakunatataq qawachkanchik?
2 ¿Ima ruraykunapaqtaq kaykunata qawanchik?
3 ¿Imakunataq qasa qasananta willawanchik?,
yachasqaykita chiruy.
56

Yachaqta qasapaq unanchaykunamanta
tapukamunapaq allichakusun.
Qasichalla
Rimaykukuspa uyarisun.
chayasun.
Huk
hukllamanta
tapukusun.
Tapukuykunata
yachasun.
Yachaqta tapukusun.
¿Imakunataq qasananta willawanchik?
¿Ima rikchaq qasakunataq kan?
¿Ima qasa chayamuptintaq chuñuta ruranchik?
Yachay wasiman kutimuspa willamususqaykichikta

chiruy.
Kunanñataq tayta mamaykiman yachaqpa willasusqaykita,

paypas unanchaykuna qawayta yachananpaq willay.
57

Taytanchikta tiqsichasun
Taytaykita siqispa llimpiy.
Manaraq tiqsichachkaspa.
Imayna rimarinapaq yuyaymanasun.
Kallpawan
rimaspa
Muyupi taytanchikta
tiyasun. tiqsichasun. Taytanchik
tiqsichasqanchikta
uyarinakusun.
Umanmanta
chakinkama
taytanchikta
tiqsichasun.
58

Tiqsichaypi.
Muyupi taytaykichik tiqsichasqaykichik uyarinaykichikpaq

tiyaykuychik.
Taytaykita chirusqaykimanhina umanmanta chakinkama
tiqsichay.
Chuyata rimay ama manchakuspa.
Rimaspaykiqa uyariqkunata qawaspa rimay.
Tiqsichayta tukurquspa.
¿Imatam kunan yacharqunchik?

¿Ima sasachakuykunam taytanchik tiqsichaypi
karqan?
Kay misita llimpispa umanmanta chakinkama

tiqsichay.
59

Kamachikuq qillqasqata
ñawichasun
¿Imatataq kay qawasqanchikwan ruranchikman?
¿Imakunatataq sara pilaypaq allinchakusun? Llimpiy.
¿Imamantataq kunan ñawichasun? Chiruy.
¿Imapaqtaq ñawichasun? Chakatawan (X) riqsiy.
60

Ñawichachkaspa.
Sara pilay
(Yachanapaq qillqasqa)
Sara pilanapaq yaykuqkuna:
Yuraq sara
Isku
Yaku
Imayna rurana:
1 Hatun mankapi yakuta tiyachinchik.
2 Hinaspa yuraq sarata talliykunchik.
3 yaku timpumuptinñataq iskuta talliykuy,
hinaspa wisllawan sarapa
qaran lluchirikunankama qaychiy.
4 Hinaspañataq walayman talliykuspa
sarapa qaran lluchikunankama qaquy.
5 Chaytañataq achka yakuwan kutirispa

kutirispa aywiy.
6 Aywirquspañataq sara pilataña sumaq
rupaypi chakinankama chakichiy.
Qillqaq:
61

Amawtaykita qatipaspa kamachiyta ñawichay.
Ñawichayta tukuruquspa.
¿Imatam mankapi tiyachinqa? Llimpiy.
¿Imay rikchaq saratam pilanchik? Chakatawan (X)

riqsiy.
¿Imawanmi sarapa qaran lluchirikunankama

qaychinchik? Chiruy.
qillqasqamanhina, ¿imapim sarata aywinapaq

qaqusun? Chiruyta tukupaspa llimpiy.
62

Kamachiq qillqasqaman kutispayki chirukunapa
sutinta maskaspa qillqay.
Kay chirukunata sutinwan tupachiy.
sara yupi yaku
Qallariq simi pasmita qillqay. Tukuq simi pasmiwan huk

simikunata qillqay.
yaku ku
yuraq raq
yupi pi
mayu ma
Kay simikunapi kay (ya), (yu) simi pasmikunata

qawasqayki llimpiwan llimpiy.
mayu yupi yutu saya quyu waya

suyu yana yapu taya saya
Kunan kay rurasqaykita amawtaykipa rurasqanwan

tupachiy, mana allin kaptinqa allichaykuy.
63

Siqikunapa sutinta allichaspa huk simikunta qillqay.
uyak amuy upyi
Sapa qillqawan musuq pasmikunata tupachiy.
k, y ya
iau ki
Simikunata pisiqnin qillqawan huntapay.
ya__u __uraq __upi ma__u pi__i
Musuq simikunata pasmikunata tupachispa qillqay.
¿Imakunatataq qawachkanki?, qillqayta tukupay.
____ chi ____ yu ____ chi ____ lla
yan
qacha_____ qillu ____ putka ____
64

Qillqay yachanapaq kamachiyta
ñawichasun
Siqikunata allinta qaway.

¿Imakunatataq papamanta ruranchikman?
¿Ima yachachiytataq ñawichasun?
65

Ñawichachkaspa.
Yachachiqniyki ñawichamunqa, qamñataq

yuyaymanaspa uyarinki.
Chuñu ruray
(Kamachikuq qillqasqa)
Ruranapaq Kanan:
Papa
Yaku
Imayna rurana:
1 Ñawpaqta ñutu papata akllay.
2 Hinaspa qasanan patapi papata wichi wichita

mastay.
3 Hina hawanmanñataq yakuwan qasa

hapinanpaq challay.
4 Paqarintinñataq papapa qaranta tipllay.
5 Chaytañataq yaku kallpaq quchapi
ichu chawpinpi pusaq punchaw nuyuchiy.
6 Chaymanta matiwan altaspa chiquy

chiquy kanankama chakichiy.
7 Hinaspa awasqa wayqapi mana ismunapaq

waqaychay.
66

Tapukuykunata kutichiy.
¿Imatam ñawpaqta akllanchik? Llimpiy.
¿Imaynatam qasa qasananpaq papata mastanchik?

Chiruy.
¿Imawantaq papata qasa hapinanpaq challanchik?

Llimpiy.
Ñutun papata llimpiy.
67

Qillqasqaman kutispa kay chirukunapa sutinta
maskamuspa llimpimuy.
chuñu qucha ichu chiqu

Chirukunapa sutin qillqayta tukupay.
_____ñu qu_____ i______
Kay chirukunapa sutin qillqayta tukupay.
_____ki pa_____ _____ya sa_____ _____ka
_____pa _____pu _____ki u______ ka_____

68

Kay kuyuq qillqakunawan riqsisqayki simikunata qillqay.
s, u, p sacha
k, i, y,
ch, a
Rikchakuq simikunata tupachiy.

chuñu CHUÑU chiqu
qucha AUCHA ichu
ichu ICHU qucha
chiqu CHIQU chuñu
Kay harawichakunata qillqayta tukupay.
quchapi
chuya
miski
kuchipa,
yana
kusisqa
69

Kamachikuq qillqasqata ñawichasun
Kay chirukunapa sutinta qillqay.
Mayqin chirutaq ñawichananchik qillqapi rikurinman?
¿Imamantataq kunan ñawichasun? Chakatay.
¿Imapaqtaq kamachiq qillqasqata ñawichasun?
70

Ñawichachkaspa.
Ahus kanka
Ahus kankapaq kanan:
Kimsa uma ahus.

Huk rapi yukalitu.
Iskay kuchara miski.
Tawa haru yaku.
Limun.
Imayna rurana:
1 kimsa uma ahusta muchkapi ñutuy

ñutuyta kutay.
2 Hinaspa uchuy mankachapi iskay

kuchara miskiyuqta yakuyanankama
kankay.
3 Chaymanñataq tawa haru

yakuta talliykuy.
4 Timpurqamuptinñataq hurqunallapaqña huk rapi,

yukalituta winaykuy.
5 Hinaspa qunichallata limunchata llapiykuspa

upyay.
71

Kamachikuq qillqa ñawichasqaykimanta

tapukuykunata kutichiy.
¿Hayka uma ahustam muchkapi kutanqa? Llimpiy.
¿Imapim ahusta kutanqa? Chiruy.
Hurqunallanpaqña, ¿hayka rapi yukalitutam winanqa?

Chiruy.
¿Hayka haru yakutam talliykunqa? Chiruy.
Kamachikuq qillqapi chirukunapa sutinta maskaspa

qillqay.
72

Tupaqnin kaq simi pasmiwan qillqayta tukupay.
___pi ha_____ u_____ _____ka
Pasmikunawan musuq simikunata qispichiy.
pa sa ki ya ma machu
si pi ku mi
chi ri ka pu
su yi mu chu
ru cha ra
Pakasqa simikunata kay siqipi maskaspa muyupi

wichqay.
r a p i m a k p s y
• rapi
a p k s y i h a r u
• haru r ch a u p k s y i r
• uma u m a m ch r a r u s
• manka r s m k m a n k a p
• mayu p k s y i m k p s k
• kuru u m a y u k m i s i
• maki p k s y i m ch r a i
• misi m ch r a r u k u r u
m a k i m ch r a r u

73

r__p___ h___r___ ____m___ m___nk__
m___y___ r___m___ r____n___ p___r___
Chirumanta harawicha qillqayta tukupay, hinaspa

ñawichay.
Sumaq
rapi
tullucha,
sumaq
Sumaq
Yuraq
ñawicha,
waska
Kunan kay rurasqaykita tiyaq masiykipa rurasqanwan

tupachiy, mana allin kaptinqa allichaykuychik.
74

Qillqay yachanapaq ñawichasun
Qillqapa sutinta ñawichay, hinaspa ima rurasqankuta

qawariy.
Llapaykichik qawasqaykichikmanta rimariychik.
Ñawichachkaspa.
Inti raymipi musuq wata chaskiymanta
Perú suyupiqa kay iskay chunka hukniyuq
punchaw, kuski
killapim musuq watata
yupaychanchik.
Kuski killa musuq wata
tutaqa siwarapa,
rihupa, sarapa, papapa,
uqapa, kallkansunta huñuspam tayta intita
quñichinapaq kañanchik.
Kay punchawqa para mamatapas ichuta
kañaspallam qayanchik.
75

Ñawichayta tukurquspatukurquspa.
Willakuyta ñawillawanraq upallalla yanapaq

chirunkunamanhina ñawichay.
¿Hayka taqapitaq willakuy qillqasqa kachkan? Hayka

kasqanta churay.
Kaq simita maskaspa llimpiy.
sara salla sara sapi sara sasa
siwara sisi siwara siku siwara siqu
Simikunata ñawichaspayki pasminmanhina rakiy.
sara
siwara
Kunan kay rurasqaykita tiyaq masiykiwan

qawariychik, mana allin kaptinqa allichaykuychik.
76

Huk simikunata pukakaq simi pasmiwan qillqay.
kipa muyu
sisi ruru
uma saya
qacha sapi
Kay qillqakunawan llapa riqsisqayki simikunata

tupachispa qillqay.
s p a sapi
k ch u
y m r i
Llaqtaykipi raymimanta qillqanaykipaq yuyaymanay:
¿Imamantam qillqasaq?
¿Ima nisaqmi llaqtaypi raymimanta?
¿Pipaqmi qillqasaq?
Yuyaymanasqaykimanhina qillqay.
Kunan rurasqaykita tiyaq masiykiwan tupachiychik,

mana allin kaptinñataq chakanawan (X) siqiykuy.
77

Riqsisqayki simikunapa chirunta chiruy.
Munasqayki chiruta akllaykuspayki chaymanta imallatapas

qillqay.

4Taqa
Uywanchikkunapa
raymin

¿Ima killapitaq uywakunapa rayminta yuyarinchik?
• Sara mamapa animan harkayta.

• Imayna uywakuna raymichaymanta
willanakuyta.
• Llama tiqsichaymanta ñawichayta.
• Waka tiqsichaymanta ñawichayta.
• Yuyachi qillqa ñawichayta.
• Quwita tiqsichaspa qillqayta.
79

Sara mamapa animan harkayta
yachasun
Qawasqanchikmanta rimarisun:
2 ¿Imaynakunatataq sarapa animanta harkanchik?
Yachachiwaqninchikman manaraq richkaspa rimanakusun.
Rimakuykuspa Qasichalla
chayasun. uyarisun.
Huk
Sumaqta hukllamanta
tapukusun. tapukusun.
Yachaqta tapukusun.
¿Imaynatataq sarapa animanta harkanchik?
¿Imaraykutaq sarapa animanta harkanchik?
80

Yachay wasiman kutimuspa
Imayna sara mamapa animan harkay
willamususqaykichikta chiruychik.
Sarapa animan harkaymanta, uyarimusqaykita,

atisqaykimanhina qillqay.
sun.
Kay chirukunata llimpiy.
81

Uywakuna raymichaymanta
willanakusun
Manaraq rimanakuchkaspa
¿Imamantataq willanakusun? Chakay (X) tupaqninta.
¿Imatataq rurachkanku? Rimariychik.
¿Imaynatataq willanakusun?
Mana
Muyupi chapunakuspa
tiyaykuspa. willakunapaq
Kallpawan Kaqninpi
rimaspa. rimaspa.
82

Rimanakuypi.
Ruyrupi tiyaykuspa uywakunapa rayminmanta

willanakusun.
Rimanakuyta tukurquspa.
Tapukuyta kutichisun.
¿Ima uywakunapa rayminmantataq uyarirqanchik?.

Chiruy.
Kay waka raymita llimpiy.
83

¿Imaynataq llama?
Qillqapa sutintawan chirunta qaway.
¿Imamantataq rimachkanman? Llimpiy.
¿Imapaqtaq tiqsichayta qillqamurqaku?

¿Imapaqtaq ñawichasun?
Ñawichachkaspa.
Llamamanta
(tiqsichay)
Llamataqa Perú suyupa sallqa
urqunkunapim uywanku.
Kay llamaqa ñuñuwan
wiñaq uywam, tawa
atakayuq, iskay hatun rinriyuq,
iskay yana ñawiyuq, huk kutu
chupayuq, hinallataq sinqasapa,
simisapa, kunkasapa uywam.
Llamaqa salla sallakunaman qispispam chuya

lliwallata, ichullata mikun.
Hinaspapas wikuñaman, paqumanmi
rikchakun, ichaqa wikuñahina llampu millwayuqmi.
84

¿Imawan wiñaqmi llama kasqa? Kay chakanawa (X)
chakatay.
¿Imakunatam llama mikusqa? Chiruy.
¿Ima uywakunamanmi rikchakusqa? Chakanawan (X)

chakatay.
85

Llamapa kaqninkunata riqsispa sutinchay.
Chinkasqa simikunata maskaspa muyuwan

wichqay.
ll a m a ll a ñ u ll i
k u ll u m i ll i w a
i ll u ll a p u ll u s
ll a k i m ch ñ a w i
ñ u ñ u k i ll a t ll
q a ll u s a ll a r u
s u ll a s u r a y a
llama sulla lliwa
llulla ñawi ñuñu
86

Kay simikunata simi pasminpi rakiy.
lliwa lli wa
ñuñu
llulla
ñawi
llama
ñaña
Tupaqnin simi pasmiwan qillqayta tukupay.
_____wa ñu______ _____lli
ña_____ _____ma ña_____
Simi pasmikunawan musuq simikunata qispichiy.
ña chu ñi llu chulli
lla wi si lli
sa cha su
chi mu ña
wa ñu pu
87

Rapikunapi simi pasmikunata qillqasqata kapataspa
kay siqi ukupi laqay.
lliwa
ñuñu lli wa
llulla
ñawi
llama
ñaña
kaña
ñupu
Kuyuq qillqakunawan simikunata tupachiy.

n a i k ll u w
lliwa llama ñuñu ñaña
llulla kaña ñawi ñuqa
Sapayki, siqi ukupi tinkuq simita akllaspa rimay qillqayta
tukupay.
llama ñawi muña ñuñu lliwa
yana ñawi llama chaki
puka inka
qumir
Munasqaykita llamamanta qillqay.
Kunan tiyaq masiykiwan qillqasqaykita allichay.
88

Waka tiqsichaymanta ñawichay
Chiruta qaway.
¿Imankunatataq wakapa hawanpi qawachkanki? Sutichay.
¿Imakunatataq mikun? Chiruy.
¿Imamantataq ñawichasun? Llimpiy.
¿Ima qillqatataq ñawichasun?
tiqsichay qillqasqata taki qillqasqata yuyachiy qillqasqata
89

Ñawichachkaspa.
Ñawpaqta upallallaraq lliw tiqsichayta ñawichay.

Riqsisqayki simikunata llimpiy.
Amawtaykipa yanapakuyninwan taqa taqata
ñawichaychik.
Wakamanta
(tiqsichay)
Wakaqa ñuñullawan wiñaq
wasi uywam, manam
sallqa uywachu.
Wakaqa hatun uywam,
tawa atakayuq, iskay
waqrayuq, iskay rinriyuq, iskay
ñawiyuq, tawa ñuñuyuq waska chupa,
sulla sinqa, simisapa, raku tullu, mana
millwayuqmi.
Wakaqa, ichuta, qiwata, hinallataq
papa, hawas qarata, sara
panqatam achkata mikun.
Hina hawanmanñataq wira wira kananpaq
rumi kachita llaqwan, achka yakuta
upyan.
90

Ñawichayta tukurquspa..
Tiqsichay qillqasqamanta umanchasqaykita willakuy.

Kay chirukunapa sutinta tiqsichay qillqasqapi
llimpinaykipaq maskay.
wasi tullu wira
4
tawa qiwa qara
Chirukunapa sutinta qillqay hinaspa ñawichay.
Ichu Qillu
Yuraq runa
Qumir Yana
91

Wakamanta qillqasqa ñawichasqaykimanhina tukupay.
Wakaqa _______ uywan _______ atakuyuq iskay _______

sulla _______ simisapa raku _______
Qallariq simi pasmikunawan huk simikunata qispichiy

hinaspa qillqay.
wasi
wiqi
qara
qiwa
taqi
tika
tullu
Tuqyaq simikunata pasmiman rakiy, hinaspa musuq

simikunata qispichiy.
wasi wa si Wachi
tullu
tawa
qara
kachi ka chi
sara
llama
ñawi
chawa
92

Kay kuyuq qillqakunawan riqsisqayki simikunata
qispichispa qillqay.
s, u, p, k, rumi
i, y, ch, a,
m, r, ñ, ll,
t, q
Ñawichaspa, rimaykunata tinkuq simiwan qillqayta

tukupay.
wawata qiwata tulluta wiqi

taqita wira
Mamay .......................................................... marqan.
Papay ............................................................. pallan.
Allqu ................................................................. kachun.
Mamay .......................................................... ñawi tiyan.
Papay ............................................................. ruran.
Taytay ............................................................. chitata nakan.
Wakamanta munasqaykita qillqay.
93

Yuyachikuy qillqasqata ñawichasun
Yuyachikuq qillqasqata upallallaraq, ñawillawan qaway,

hinaspa rimariychik.
¿Kayna qillqasqata maypitaq qawarqankichik?

Atisqaykimanhina tiyaq masiykiwan rimanakuspa
qillqay.
¿Ima qillqasqataq kanman?
Tiqsichay Taki Yuyachiy
¿Imapaqtaq kay qillqa allin kanman? Tiyaq

masiykiwan rimanakuspa sapayki qillqay.
¿Imapaq qillqasqataq kanman?
Qam, ¿ima ruraytataq sapa kuti qunqanki?, chiruy.
Mamayki kamachiyta qunqarquspan, ¿imaynatataq

yuyachimusunki? Willakuy.
94

Ñawichachkaspa.
Ñawpaqta upallallaraq yuyachikuq qillqasqata

ñawichay.
Riqsisqayki simikunata llimpiy.
Amawtaykipa yanapakuyninwan allimanta
chikukunamanhina ñawichay.
Yuyachikuq qillqa
Chaska:
Paqarinmi tutaraq hatarispayki, raqaypi
huñusqa hawas turuskuwan hawas
pikantita uchuchayuqta laway lawayta quqaw
apamunaykipaq yanurqamunki.
Yanukuyta tukurquspaykiñataq tullpapi
ninata mana wañunanpaq wanuwan
mismiykachimunki.
Mamayki Ana
Yuyachikuq qillqa pipaq qillqasqataq.
Mama anapaq Chaskapaq Mamanpaq Lliw runapaq
Yuyachikuq qillqasqapi yanachasqa simikunata qillqay.
95

Kaqlla simikunata muyuwan wichqay.
nina hawas raqay wanu lawa
tuna hawas lawa wanu pala

nina hatu raqay wira lawa
manu hawas tula wanu laqu
nina hawa raqay wara lawa
muna hawas chala wanu luqu
nina hina raqay tiwi lawa
sapi hawas qali wanu wali
Simikunapa pisiqnin simi pasmiwan qillqay.
nina hawas raqay
ni na was qay
wanu lawa
nu la
Tupaqnin simi pasmikunawan tukupaspa qillqay.
nina ni______ ______na nina
hawas ha_____ ______was

raqay ra______ _____qay
wanu wa_____ ______nu
lawa la______ ______wa
96

ha wa la wi waqu
na hi lli li
nu qu lu ni
ta qi ta
u a i
Chirukunapa mana allin qillqasqa sutinkunata allichay.
a n i a r q a y a l a w a
Siqispa sutinta tupachiy.
w n a u l w a a s w a i
97

Chirukunapa sutin nisqanmanhina qillqay.
Misichata atisqaykimanhina tiqsichay.
¿Ima uywataq?
¿Imaynataq? ¿Maypitaq yachan?
¿Imatataq mikun?
98

Quwi tiqsichaymanta ñawichay
¿Imaynataq quwi?
Tiqsichay qillqapa sutinta chiruntawan upallalla qaway.
¿Imamantataq rimachkanman?
¿Imapaqtaq tiqsichayta qillqamurqanku?
Ñawichachkaspa.
Quwimanta
Tiqsichay
Quwitaqa wasi
uywawanmi riqsinku,
wasi ukullapi uywasqa
kasqanrayku.
Quwiqa tawa atakayuq, mana chupayuq, iskay
uña ñawichayuq, iskay kutu rinrichayuq,
llampu chukchacha.
Kay quwiqa mamanmanta
paqarimuqmi, hinallataq ñuñuwan qispiq,
wiñasqanmanhinañam lliwata, hawas, papa
qarata, yuyuchakunata hinallataq lawatapas mikun.

Kay uywaqa mana mikunan kaptinpas akachantam
uwihahina kutipakun. Hinallataqmi quwipa
wiranwanqa usnu wayrata hampinchik.
99

Quwimanta tiqsichaypi nisqanmanhina huntapay.

Quwiqa ________, mana ________, iskay uña ________.
Quwiqa mamanmanta paqarimuqimi, hinallaptaq _______.
¿Ima uywa tiqsichaymantataq ñawicharqanchik?

Sutinta qillqay.
¿Imawanmi quwi qispisqa? Chakatawan (X) chakatay.
¿Ima uywam quwi kasqa? Qillqay.
¿Imakunatam quwi mikusqa?
Tiqsichay qillqapi yanachasqa simikunata qillqay.
100

Qillqasqayki simikunapta pasminpi rakiy, huk simikunata qillqay.
wasi wa si wata
tawa ta wa wañu
ataka
qara
quwi
qata qa ta qasi
rinri
ñuñu ñu ñu
lliwa
hawas
qara
lawa
wira
tullu
Pakasqa simikunata maskaspa ruyrupi wichqay.
wasi ñuñu q t u l l u m a a t
tawa lliwa a r q r l w q t r a
hawas r i a y i h a a t w
ataka
a n h a w a s k s a
qara qara
q r a w a s i a ñ u
quwi lawa
a i s a h ñ u ñ u m
qata wira
r y w i r a l a w a
rinri tullu a q a t a n q u w i
Kay rimaykuna qillqayta tukupay.

qarata
Quwi hawas ............................................... mikun.
Raqay ukupi ................................................ wiñan.
Tawa quwi ..................................................... puñunku.
Qala wasa ..................................................... wañun.
101

Kay siqi ukupi tapukuykunamanhina kuchita tiqsichay, hinaspa

qillqay.
¿Ima
uywataq?
¿Maypitaq
yachan?
¿Imankunataq
kan?
¿Imakunatataq
mikun?
Imatataq rurayman yachapanaypaq:

5 Taqa
Ayllunchikkunapa
rurayninkuna

¿Ima killapitaq wasita qispichinku?
• Wasi tiyachiypi yachaykunata.

• Wasichakuymanta siminakuyta.
• Willanapaq willakuyta ñawinchaspa qillqayta.

Wasi tiyachiypi yachaykunata
yachasun
2 ¿Imakunatataq wasi tiyachiypi churanchik?
3 ¿Imapaqtaq churanchik?
4 ¿Imataq kanman mana churaptinchik?
Yachaqta tapukamunanchikpaq rimanakusun.
Wasinta Minkakuy
¿Imaynatataq rispanchik. qillqasqata
minkakamusun? apaspa.
Kukachata
apaspa.
104

Yachaqta tapukusun.
¿Imakunatataq wasi tiyachiypi churanchik?

¿Imapaqtaq kaykunata churanchik?
Yachay wasiman kutimuspa willamuwasqanchikmanta

rimarisun.
¿Imakunatam wasi tiyachiypi churanchik? Chiruy.
¿Imapaqmi kaykunata churanchik?
Aylluykikunaman yachaq willamuwasqanchikta

yachananpaq willay.
Aylluykipiqa, ¿imakunatataq wasi tiyachiypi churanku?
Taytaykita tapukamuspa chiruy.
105

Wasichakuymanta siminakusun
Manaraq siminakuchkaspa.
Rimanakusun.
¡Warmakuna!
¿Imamantataq ¡Wasi
siminakusun? qataymanta!
ay. ¡Wasi
- Wasi qat
pirqaymanta!
ay.
- Wasi pirq
achiy.
- Punku tiy
¡Wasi
Siwar, ¿mayqantataq
tiyachiymanta!
akllanki?
¿Imamantataq siminakusunchik? Chakatawan (X) riqsiy.
¿Haykamantataq
siminakunapaq
huñunakusun? Kimsamanta.
¿Pikunataq siminakuypi rikurinqa?
Siminakuy Iskay
purichiq. siminakuqkuna.
106

¿Pitaq siminakuypi qallaykunqa?
Siminakuy purichiq,
siminakuypa sutinta
riqsichispa.
¿Imaynatataq siminakuyta tukusun?
Allin
uyarinakuypi.
Siminakuypi.
Kimsa kimsamanta huñunakuspa siminakuyta

qallaykusun.
Warma masiykuna.
Siminakuyta tukurquspa.
Siminakusqanchikta yuyarispa qawarisun.
Siminakuypi arí mana

Kaqninpichu rimarqani.
Rimanaypaq hukniy rimay tukunantachu suyarqani.
Rimasqaypi pantarqani.
Taytaykita wasi qataymanta willasunaykipaq

mañakamunki, hinaspa willasusqaykimanta willakuy.
107

Willakuq qillqasqa qillqay
yachanapaq ñawinchasun
Manaraq ñawinchachkaspa.
Chiruntawan sutillantaraq allinta qaway.

Qawarquspañataq tiyaq masiykiwan, amawtaykiwan
rimariychik.
¿Kay qillqatahina qawarqankichu? ¿Maypi?
¿Imapaqtaq kay qillqata qillqamurqaku?
¿imaynanpitaq yachanki?
Ñawinchachkaspa.
Upallallaraq willanapaq willakuyta ñawinchay.
“Paqu millwata rantini”
Allin qullqiwan mana llasaynintapas

pisichispalla.
Kay qatupa hanaychallanpim

suyachkayki.
Pusaq pachamanta – suqta

pachakama.
Tariwanaykipaq mama Susanallapi

tapukuy.
108

Ñawinchayta tukurquspa.
Tapukuykunata qillqaspa kutichiy.
¿Ima millwatam rantisqa?
¿Maypim millwata rantisqa?
¿Imayna qullqiwanmi millwata rantisqa?
¿Imay pachamanta hayka pachakamam millwata

rantisqa?
¿Pim paqu millwata rantisqa?
Chakatawan (X) siqiwan tapukuypa chiqa kutichiyninta

siqiy.
¿Imaynanpitaq “tapukuy mama Susanallapi” nin?
Millwa Millwa rantiq Mama susanapa

rantikuq kasqanrayku hanaychallanpi
kasqanrayku yachasqanrayku
Kunan kay rurasqaykita tiyaq masiykiwan rurasqanwan

109

Willakuq qillqaman kutispayki, chirukunapa sutinta
maskaspa muyupi wichqamuy, hinaspa sutinta
qillqay.
Kay chirukunata sutinwan tupachiy.
millwa
qullqi
suqta
Chirukunapa sutinta amawtaykipa yanapayninwan

ñawinchay, hinaspa uranpi pasmispa qillqay.
suqta millwa qullqi
Kunan kay rurasqaykita rurasqanwan tupachiy,

mana allin kaptinqa allinchaykuychik.
110

Pisiqnin simi pasmikunawan tukupaspa qillqay.
pusaq pu saq pusaq
suqta ta
millwa mill
qullqi qi
pu____ ____ta _____wa ____qi
Kay chirukunapa sutinta allichay.
qasup tqasu illmaw uqlliq
Tukupaqnin pasmiwan qallarichispa simikunata qillqay.
pusaq - saqsa - sacha - _______

suqta - _______ - _______ - _______
millwa - _______ - _______ - _______
qullqi - _______ - _______ - _______

tupachiy, mana allin kaptinqa allinchaykuychik.
111

Kay simi pasmikunawan musuq simikunata qispichiy.
ra sa ta su
saq
maq
waq
wa qu ka qa
chill
all
wall
Rimaykunata siqipi simikunawan qispichiy.
u • Yana ................................ puñun.

allq
suqta • Taytay ............................. sarata apan.
• puka ................................. apani.

allpata
• warma ........................... yupan.
saqra
• Mamay ......................... warmapa pusan.
chiqc
hi
• .................................................paqu wañun.
qullqita • warma ...........................maskan.
Munasqayki willanapaq willakuyta qispirqachiy.
112

Qillqapa chiruntawan qillqallantaraq allinta qaway.

rimariychik.
¿Kay qillqatahina qawarqankichu? ¿maypi?
¿Imapaqtaq kay qillqasqata qillqamurqaku?
¿Ima qillqataq kay?
Ñawinchachkaspa.
“Rumi muchkata, marayta rantikuni”
Alay muska chiqchi rumimanta,

wichiykuspapas mana pakikuqta,
siwara, rihu machka, kutanaykipaq,
uchu kutakunaykipaq rantikuykuy.
Kay Suytu rumi wayqullapim

yachani.
Qayakunay: 575747587
Tayta Wayra
113

Tapukuykunata qillqaspa kutichiy.
¿Imakunatam rantikusqa?
¿Ima rumimantam rantikusqa?
¿Mayllapim rantikusqa?
¿Imam rantikuqpa sutin kasqa?
¿Ima yupayuqmi qayakunan kasqa?
¿Imaraykutaq kayta qillqarqa?
¿Imapaqtaq maypi yachasqanta willanapaq willakuypi

churan?
Rantiqkuna Rantiqkuna Rantiqkuna

chayman mana asikunankupaq.
rinankupaq. rinankupaq.

114

Kay tapukuykunata qillqasqaman kutispayki kutichiy.
¿Maypitaq “muchkata” nichkan? Llimpiy.
¿Maypitaq “marayta” nichkan? Llimpiy.
¿Maypitaq “machka” nichkan? Llimpiy.
Kay siqi ukupi kay chirukunapa sutinta maskaspa llimpiy.
maray kichka machka

saway muchka ñachqa
maray pichqa machka
aycha muchka michka
maray puchka machka
suytu muchka puchka
maray michka machka
Kunan amawtaykipa yanapayninwan hayka

pantasqaykikunata chakanawan (X) siqiy.
Kunan yapamanta sapayki ñawinchay.
maray kichka machka

saway muchka ñachqa
maray pichqa machka
aycha muchka michka
maray puchka machka
suytu muchka puchka
maray michka machka
115

"Cha" simi pasmita yapaspa huk simikunata qispichiy.
maray ma raycha maraycha
muchka
machka
puchka
maychi
aycha
suytu
saway
Kunan yachaq masiykiwan rurasqaykita qawapaychik

hinaspa pantasqaykichikta allichaykuychik.
Qatiq pasmikunawan musuq simikunata qispichiy.
ay way puch mich

michka
qach cha tu qu pa
qay qa way ra ka
ka way qa ta
116

Rimaykunata siqipi simikunawan qispichiy, kay (.) tukuq

chikuta churastin.
pichqa
• Taytay ........................................... kuchita qatin.
puchkan
muchkapi • Misi ................................................... pukllan
marayta • Awiluy ........................................... qipin
suytu • warma ......................................... rumita apan
waytata • Mamay ....................................... laqan
qaytuwan • Awilay puka ........................... pallan
pichqa • Mamay millwata ...................................................
Kunan yachaq masiykiwan rurasqaykita qawapaychik.

Hinaspa pantasqaykichikta allichaykuychik.
117

Qillqapa chiruntawan sutillantaraq allinta qaway.
rimariychik.
¿Kay qillqatahina qawarqankichu?, ¿maypi?
¿Imapaqya kay qillqata qillqamurqaku?,
¿Ima qillqataq kanman?
¿Imapaqtaq ñawinchasun?
Ñawinchaspa.
Upallallaraq willakuyta ñawinchay.
“Paqu aycha charkita rantikuni”
As kachichayuqllata, sumaq
chakisqata, kankapi sara
hamkayuqta, mutiyuqta
mikunaykipaq, hinallataq
riqu patachita, sara pilata
yanukunaykipaq, charkita rantikuy.
Qatu punkullapim rantikuni.

Qayakunay: 799772254
Mama Saywa
118

Tapukuykunata qilllqaspa kutichiy.
¿Pitaq kay willana willakuyta qillqamusqa?
¿Imapaqmi kay willana willakuyta qillqamusqa?
¿Maypim rantikusqa?
¿Ima yanukunapaqmi paqu aycha allin kasqa?
¿Ima yupaykunam qayakuynin kasqa?
¿Imapaqmi qillqamusqa?
¿Imayna kachiyuqtam charkita rantikusqa?
Pisi Kachisapata Mana

kachiyuqllata kachiyuqllata
Kunan kay rurasqaykita tiyaq masiykipan rurasqanwan

119

Qillqapi “charkita” niq simita maskamuspa llimpiy.
Kay simita simi pasminpi rakiy.
charki
Huk simikunata simi pasminman rakiy.
charki tarwi pirqa yarqa
irqi urqu karka urku / piqa
¿Ima simikuna rakiytataq pantarqusqanki? Kaypi

allichay.
Kunan kay rurasqaykita tiyaq masiykiwan rurasqanwan

120

Kay mana allin qillqasqa simikunata allinchay.
archki atriw qirap qayar
qiir uqur kakar kuur
Chinkasqa simikunata siqi ukupi maskay.

charki
ch a r k i ch u r q u
tarwi
p u h l k a r k a q
pirqa
w y q k w t a r w i
yarqa
p i r q a w q k y r
irqi
w a y ch a y a r q a
urqu
i r q i w a y q q u
karka s a y w a u r k u r
urku
Kunan rurasqaykita amawtaykipa yanapayninwan

qawapay, hinaspa mana allin kaptinqa allinchay.
121

Mana allin qillqasqa rimaykunata allinchay.
apan. Mamay waka karkata puyupi
urqupi karu Malta wikuñakuna yachanku.
yarqata Awiluy kichan. palawan
charkita chaki Allqu wasi kachun. punkupi
tarwita kutan. Paniy maraypi
Kunan allinchasqaykita huñupi ñawinchay.
Hatun qillqawan qallaykuq simikunata qillqay.

P M A
M A
Kunankama yachasqayki simikunawan willakuq

qillaqata qispichiy:
Imatam qillqasaq:
Imatam rantikusaq:
" "
122

Qillqapa chiruntawan umalliqllantaraq allinta qaway.
rimariychik.
¿Kay qillqatahina qawarqankichu? ¿Maypi?
¿Imapaqytaq kay qillqasqata qillqamurqaku?
¿Imaynanpitaq yachanki?
¿Imapaqtaq kay qillqasqata ñawinchasun?
¿Imaynatataq kay qillqasqata ñawinchasun?
Ñawinchachkaspa.
Qayachikuy
Wawqiykuna paniykuna paqarin

punchawmi Puka pukrupi
pusaq pachamanta chawpi
punchawkamalla kumun chakrata
lliw chakmamusun. Mama Anapa
wasin qipapim huñunakusun.
Llaqta kamachikuq.
Tayta Timu
123

¿Pitaq kay qillqasqata qillqamusqa?
Tayta Titu Tayta Timu Mama Ana
¿Pitaq tayta Timu kasqa?
Llaqtapi Llaqtapi Llaqtapi

yanqa tiyaq kuraq runa kamachikuq
¿Pikunatam paqarinnintinpaq qayachkan?
Paninkunata
wawqinkunata Wawqinkunata Ayllunkunata
¿Pitataq “paniykuna” nin?
Qarikunata Warmikunata Yuyaqkunata
Imaynanpitaq “qarikunata” wawqiykuna nin?
Qari kaspa Warmi kaspa Munaspan

124

Simikunata tuqyasqanmanhina qillqay, hinaspa huñuspa
kaqmanta qillqay.
chakra chak ra chakra

wawqi
punchaw
pukru
Tupaqnin pasmiwan qillqayta tukupay.

waw chak chaw puk
………ra ………qi pun……… ………ru
chaw tak maw rak ñaw ñawsa
sa ka pi lla sa
pa ta kaw taw wak
pu na cha
Willakuq qillqata qispichiy.

125

Qamñataq huk chiqa willakuyta qillqay.

6 Taqa
Tarpunapaq allichakuykuna

¿Ima killapitaq uywakunapa rayminta yuyarinchik?
• Yaku mama uywayta.

• Yarqa aspiymanta tapukuyta.
• Chiqa willakuyta ñawinchaspa qillqayta.
• Chiqa willakuy ñawinchayta.
• Chiqa willakuykuna willakuyta.

Yaku mama uywayta yachasun
¿Ima killapitaq kay llamkayta ruranchik?
¿Imakunapaqtaq yarqa aspiyta ruranchik?
¿Pitataq yaku mama uywaymanta tapukamunchikman?
Yachaqta tapukamunanchikpaq rimanakusun.
¿Imaynatataq ¿Wasinta
minkakamusun? rispanchikchu?
Minkakuy
qillqasqata
apaspa.
Kukachata
apaspa.
128

Yachaqta tapukusun.
¿Imaynatataq yaku mamata mana chakinanpaq

rimapayanchik?
¿Imaynatataq yaku mamata tarpunchik?
Yachay wasiman kutimuspa willamususqaykichikmanta

rimariychik.
Yaku mama mana chakinanpaq uywaymanta siqispa

llimpiy.
¿Imaynatam yaku mamata tarpunchik? Chiruy.
Wasiykipi aylluykikunaman yachaqpa

willamuwasqanchikta yachananpaq willay.
129

Yarqa aspiymanta tapukuyta
yachasun
Manaraq tapukuchkaspa.
¿Imata ruraspataq
¿Ima ruraytataq yarqa aspiymanta
qawachkanchik? yachanchikman?
Yarqa aspiyta. Tapukamuspa.
¿Imatataq
tapukamunanchikpaq Imakunamantataq
rurasun? tapukusun.
Tapukuykunata. Imayna
qallarisqankuta.
Imaynatas
yakuwan
rimanakunku.
¿Imaynatataq Tapukuyta tukuspaqa,

tapukusun? ¿ima nispata
Añay, pay asurikusun?
Sutinchikta nispa.
willasun.
Kallpawan
rimaspa.
Yuyaymanasqaykimanhina tapukuq lluqsinaykipaq

allinchakuy.
130

Tapukuypi.
Yuyaymanasqaykichikmanhina tapukamuychik.
Warmakunaqa
¿imapitaq yarqa
allinchaypi yanapakun?
Tayta Antu,
tapukusqayki.
Imapaqtaq yarqata
allinchanku.
Tapukuyta tukurquspa.
¿Imamantataq tapukurqankichik?
¿Imaynatataqsi yarqa aspiyta ruranchik? Yachaq
masiykikunaman willay.
¿Ima sasachakuykunatataq tapukamuptinchik

willamuwarqanchik?
Yarqa aspiymanta willamususqaykita chiruy.
Yarqa aspiymanta uyarisqaykita tayta mamaykiman willay.
131

Chiqa willakuyta ñawinchasun
Qillqata qaway hinaspa yachaq masiykikunawan

rimariy.
¿Kay qillqatahina qawarqankichu?. ¿maypi?
¿Imapaqtaq kay chiqa willakuyta qillqamurqanku?
Ñawinchachkaspa.
Ñawpaqta upallallaraq ñawinchay.

Hina qipanmanñataq kallpawanña ñawinchay.
2018 watapi, 4 quya raymi punchawpi.
Anqara llaqtapi chakra rikchachiy
Anqara llaqtapis, kay kimsa punchaw Aya marqa

killapi, hawasta, maswata
ñawpaqta tarpunankupaq,
chakrakunata
rikchachisqaku. Chaypis
sipaskuna sumaqllataña
harawisqaku, qarikunañataq
rumikunata, champakunata,
chakra patanman huñusqaku. Hinallataq
turuskukunata kañasqaku.
Willakamun tayta Lukas.
132

Ñawinchasqaykimanta tapukuykunata kutichiy.

¿Ima killapim chiqa willakuyta qillqamusqaku?
Quya raymi Anta sitwa Aymuray killapi

killapi killapi
¿Pim chiqa willakuyta willakamun?
Tayta Lukas Tayta Siwar Tayta Inti
¿May llaqtapim chakrata rikchachisqaku?
Qarwaq llaqtapi Anqara llaqtapi Uqullu llaqtapi
¿Imamantam chiqap willakuy rimachkan?
Chakra Chakra Chakrapi

rikchachiymanta rumichaymanta llamkaymanta
¿Imapaqtaq chakrata rikchachinku?
Chakra chuya Chakra yuyasqa Tarpuyta

kananpaq kananpaq qallaykunankupaq
Pukawan qillqayuq simikunata qillqay
133

Kikin simikunata tinkuchiy.
kimsa SIPAS
maswa HAWAS
champa KIMSA
hawas MASWA
sipas WASKA
simpa SIMPA
waska CHAMPA

134

Kay simikunata pasminpi rakiy.
maswa kimsa champa hawas
Kay simikuna qillqayta tukupay.
______wa _____sa _____pa ha______
Pakasqa simikunata maskay.
maswa
m a s w a t m ch s w
kimsa
w w a s k a r p i m
champa
r i s a i m w i m p
hawas
t p ch a m p a q p n
waska
y k l m s a n r a w
simpa
u h m h a w a s y k
tampa
Kunan rurasqaykita tiyaq masiykiwan tupachiy, mana

allin kaptinqa allinchaykuychik.
135

pam qis ham pus tam tampa
pa ta pu tu pa
kam wis ram kas
pi cha pu ka pa
Rimaykunata siqipi simikunawan qispichiy, kay (.) tukuq

chikuta churastin.
• Mamay chukchanta ........................................

kamchata
• Misi ................................................... ukuchata mikun.
la mpata
• Turiy ................................................. rantin
pampapi
• Maqtillu ....................................... hapin
maswata
champata • Paqu .............................................. mikun
• Wallpa ......................................... pallan

simpan
hampatuta • Mamay ....................................... yanun
kimsa • Wawqiy ....................................... tikran
wiska • Rumi hawanpi ..................... tiyan
Atisqaykimanhina chiqa willakuq qillqasqata qillqay.
136

Qillqasqata qaway hinaspa yachaq masiykikunawan rimariy.
¿Kay qillqasqatahina qawarqankichu?, ¿maypi?

¿Ima qillqasqataq kay? ¿Imapaqtaq kay chiqa
willakuyta qillqamurqanku? ¿Imapaqtaq ñawinchasun?
Ñawinchaspa.

n.
2018 watapi, 10 punchawpi ayamarqa killapi.
Allin tarpuypaq wanu huñuy

Willakamun tayta Lukas.
Perú suyunchikpi Pacha

mamanchik ama
wakchayananpaq uwiha
wanullawanña papata,
hawasta, arwihata,
sarata, ullukuta, maswata
tarpusunchik.
Kay watakunam rantisqa hawa wanuwan sinchita

tarpuptinchik, runakuna wiksa nanaywan unquspa
wañuchkanku, manañam hampina wasipipas
allinyayta atimunkuñachu.
137

¿Ima killapim chiqa willakuyta qillqamusqaku?
Qulla raymi Anta sitwa Aya marqa

killapi killapi killapi
¿Pim chiqa willakuyta willakamun?
Tayta Lukas Tayta Antuku Tayta Wayra
Qillqasqamanhina, ¿Ima ninantaq “sinchi”?
Achka aslla pisilla
¿Imapaqmi uwiha wanullawanña tarpusun?
Pacha Achka Aslla

mamanchik mana kawsaykuna kawsaykuna
wakchayananpaq qispinanpaq qispinanpaq
Chiqa willakuypi riqsisqayki simikunata qillqay:
Kunan kay rurasqaykita yachachiqniykiman qawachiy,

mana allin kaptinqa allichakuychik.
138

Chiqa willakuyman kutispa kay simikunata maskaspa
llimpimuy.
rantisqa sinchita
Kay siqi ukupi chirukunapa sutinta maskaspa llimpiy.
anka runtu manka

anku unqusqa sansa
anka yunta manka
anta unqusqa yanta
anka kanlla manka
sanku unqusqa wasin
anka tinya manka
139

Kay simikunata simi pasmiman rakiy.
tanta yanta punku anka
runtu manka sanku tinya
____ta ____ta ____ku ____ka
Kunan kay rurasqaykita tiyaq masiykiwan qawaychik,

mana allin kaptinqa allichaykuychik.
140

Mana allin qillqasqa rimaykunata allichay.
yanun. Ñañay mankapi allpa papata
yantata asnuwan Taytay chaki apamun.
uma Awiluy unqun. nanaywan
wasi Kuchi puñun. punkupi
chiwchita uña apan. Anka
Hatun qillqawan qallaykuq simikunata qillqay.

K Ñ A
T A
Rurasqaykita yachay masiykiman

qawachiy mana allin kaptinqa allinchay
Kunan, llaqtaykipi tarpuymanta atisqaykimanhina

qillqay, chaypaq yuyaymanay:
¿Imamantam qillqasaq?
¿Pipapmi qillqasaq?
¿Imanispam qillqasaq?
141

Chiqa willakuyta ñawinchaspa
qillqasun
Qillqata qaway hinaspa yachaq masiykikunawan rimariy.

¿Imapaqtaq chiqa willakuyta qillqamurqanku?
Ñawichaspa.
Kallpawan allinta chikunkunamanhina ñawinchay.
2018 watapi, 9 punchawpi uchuy puquy killapi.
Paqu uywayuq runakuna llakisqa tarikunku
Willakamun tayta Wayra.
Wanka Willka llaqtapa sallqankunapis paqukuna

witqispa wañuchkanku.
Chaysi uywayuq runakuna achka putquy

uquruta kutaykuspa, limunsapata huk malta
qapruchutapuni sapa paquman inti qispimuyta
upyachichkanku.
Hinallataq paqukunapa matankunatapas

sapa punchaw yaku ispaywan rupapakuptin
challachkanku.
142

Tapukuykunata qilllqaspa kutichiy.
¿Pitaq chiqa willakuyta willakamusqa?
¿Haykapim chiqa willakuyta qillqamusqaku?
¿Pikunam llakisqa tarikunku?
¿Imaynanpitaq paquyuq runakuna llakisqa tarikunku?
¿Imawantaq paqukuna wañuchkanku?
¿Imawantaq witqi unquyta hampichkanku?
¿Imawantaq paqupa matankunata hampichkanku?
Kay tapukuykunata qillqasqaman kutispayki kutichiy.

¿Maypitaq “witqispa” nichkan? Llimpiy.
¿Maypitaq “putquy” nichkan? Llimpiy.
¿Maypitaq “qapruchuta” nichkan? Llimpiy.
¿Maypitaq “malta” nichkan? Llimpiy.
143

Kay siqikunapa sutinta maskaspa llimpispa tupanachiy.
witqi chitqa qapruchu talta

putka putquy tapra malta
witqi patqa qapruchu palta
kutku putquy sapra malta
witqi kutku qapruchu ultu
patka putquy rapra malta
witqi qatqi qapruchu altay
Siqikunapa sutinta tupaqninpi qillqay.
Kunan amawtaykipa yanapayninwan hayka

pantasqaykikunata kay (X) chakanawan siqiy.
144

Simikunata simi pasmimpi rakiy hinaspa kaqmanta qillqay.
maray ma ray maray
qapru
malta
putka
sapra
palta
rapra
rutu
sapra
qap sup put qat wat sap
palta
ru ta qi ya quy ra
ul mal pal tal kut sup
Kunan yachaq masiykiwan rurasqaykita qawapaychik.

Hinaspa pantasqaykichikta allinchaykuychik.
145

Kay chirukunapa sutinta allinchaspa tupachiy. Sutinta
qillqay.
iwqti arpar quyutp alpat
utsap awyta tuul parra
Rimaykunata siqipi simikunawan qispichiy.
• Yana .............................................. Puñun.

putqun
sapranta • Taytay ........................................... aspin.
rapra • ............................................................... papata yanuni.
watyata • warma ......................................... yupan.

ultuta
• Mamay ....................................... laqan.
tupsasapa
• ............................................................... paqu wañun
palta
• ............................................................... warma apan.
llama
Munasqayki uywamanta qillqay.
146

Qillqata qaway hinaspa yachaq masiykikunawan rimariy.

¿Ima qillqata kay?
¿Imapaqtaq chiqap willakuyta qillqamurqanku?
Ñawichachkaspa.
Kallpawan allinta chikunkunamanhina ñawinchay.
2018 watapi, 1 punchaw qulla raymi killapa. Watan

punchawnin
Yarqa aspiy kusikuywan apakun suti
Willakamun tayta Qinchu. Willakuq

Qarqu llaqtapi, kay quya raymi killa tukuytam
arpawan, wiyulinwan, pinkulluwan hinallataq
tinyawan qachwarispa yarqa aspiyta lliw llaqta
aynipi ruraykunku.
Yarqa aspiytaqa
llapa tarpukuq wullakuynin
runakuna
tarpuyninkuta
muyuyninpi
parqunankupaqsi
watan watan kay
killapi ruranku.
147

Llaqtaykipi yarqa aspiqta siqiy.
Akllasqayki simikunata simi pasmiman rakiy.
llaqtapi llaq ta pi
Pakasqa simikunata maskaspa ruyrupi wichqay.
yarqa
y a r q a ch h k l ll
raymi
r a y m i a s p i y
aspiy
m n r ll a q t a h l
llaqta
148

Simi pasmikunawan huk simikunata qillqay.
taqa
yar qa as piy
ray mi llaq ta
Rimaykunata qillqay.
yarqata • Taytay yarqata aspimun.
raymipi •
aspin •
llaqtapi •
Llaqtaykipi llamkaypaq willakuyta qillqay.
Willakuy qillqanaykipaq yuyaymanay.
¿Imatam qillqasun? ¿Pipaqni qillqasun?
¿Imapaqmi qillqasun? ¿Imakunawanmi qillqasun?
Qillqay willakuy yuyaymanasqaykita.
149

Qamñataq huk chiqa willakuyta qillqay.
¿Haykaptaq
qillqamurqa?
¿Imataq karqan?
¿Pitaq
willakamurqan?
¿Imamantataq
willakunqa?

7 Taqa
Hatun tarpuy

¿Ima kawsaykunatataq tarpuchkanku?
• Tarpuypaq unanchaykuna qawayta.

• Muhu iskuymanta rimaypi atipanakuyta.
• Muhu rikchachiymanta ñawinchayta.
• Llasaq rimay qillqayta.
• Shawi ayllupi tarpusqankumanta ñawinchayta.

Tarpuypaq unanchaykuna qawayta
yachasun
Warmakunapa rimasqankuta ñawinchasun.
Atuqmi wak Ama manchakuychu, hinam

wayqupi kay killapiqa atuqkunaqa
wakakachkan. wakakan, allin wata kananta
utaq mana allin wata kananta
willawanchik.
Allin wata
kananpaqqa
chuyatam
wakakan.
Mana allin wata

kananpaqñataqmi
saqrata wakakan.
Ñawinchasqanchikmanta rimarisun.
¿Ima wakakasqantataq warma uyarirqamusqa?
¿Imatataq atuq wakakaspa willawanchik?
¿Pitaq atuqpa wakakasqanpa willakusqan uyariyta
yachachiwachwan?
Yachaq minkakuq rinapaq rimanakusun.
1 ¿Imata aparikuspataq minkakuq risun?
2 ¿Ima nispataq minkakamusun?

3 Yachaq willawaptinchik. ¿Imaynataq uyarisun?
4 Willayta tukurquptin. ¿Ima nispataq kutipamusun?
152

Yachay wasiman kutimuspa.
Willamuwasqanchik unanchaykunapa chirunta chiruspa
qillqasun.
Allin watapaq unanchakuna.
Mana allin watapaq unanchakuna.
Wasiykipiñataq tayta mamaykiman yachaq

willamususqaykita willay paypas chay unanchaykunata
yachananpaq.
153

Muhu iskuymanta rimaypi
atipanakusun
Manaraq atipanakuchkaspa.
1 ¿Imapaqraq sarata iskuchkanmanku?

2 ¿Tarpunay kaptinqa lliw saratachu Iskuyman? ¿Imarayku?
Ñawinchasun:
Manam Ana, kaspapa
Muhupaq chawpillantam muhupaqqa
sarataqa lliwtam iskunchik.
iskunchik.
¿Kayna
rimanakuykunata
qawarqankichikchu?
154

Kunanqa yuyaymanaspa atipanakuypaq churanakusun
¿Imamantataq atipanakusun?
¿Hayka unaytaq atipanakuypi sapakama rimanqa?
¿Pikuna uyarinanpaqtaq atipanakusun?
¿Imaynatataq qallarisun?
¿Imakunawantaq yanapachikusun?
Atipanakuypi.
Atipanakuy qallarinanpaq sumaqta churanakuychik.

Amawtaykichikpa yanapakuyninwan rimayta
qallariychik. Chaypaq.
Rimaq kaspaqa: Uyariq kaspaqa:

Kaqllamantam rimana. Upallalla uyarina.
Allin uyarinankupaq Tapukuy kaptinqa
sumaqta rimana. makita huqarispa
tapukuna.
Atipanakuyta tukurquspa
Atipanakusqanchikta qatipaspa sunquykiman tupaq

yachayta qillqasun:
155

Muhu rikchachiymanta
ñawinchasun
Qillqasqata qaway, hinaspa yachaq masiykikunawan

rimariy.
¿Imamantataq kay qillqa rimachkanman? Chiqa

kaqta chakatawan (X) chakatay.
Muhu Muhu
killwiymanta rikchachiymanta
¿Ima qillqasqatataq ñawinchasun? Huknin kaqta

chakatay (X).
Llasaq rimay tiqsichay rimay Chiqap rimay
¿Imapaqtaq kay llasaq rimayta qillqamurqanku?
Qillqanapaq ñawinchanapaq Qawanapaq
Ima nisqanta Nisqanta Asikunapaq

umanchanapaq ruranapaq
156

Ñawichachkaspa.

Muhu rikchachiy
1
Muhuta mana rikchachispa tarpuptinchikqa
manam utqaymanchu pawamun.
2
Chaymi, manaraq tarpuchkaspa muhutaqa
rahuwan challaspa, sumaqta rimapayaspa
rikchachinchik. “Mamáy, tarpuy killañam
chayarqamun, rikchariyña amaña puñuyñachu,
chakramanñam rinanchik”, nispa.
3
Chaymantaqa killwina kaptinqa,
sapichakusqankunatam killwinchik, hinaspam
iskay kimsa putquy allpayuqta, wanuyuqta
riqsinakunankupaqña paqarinnintinkama
waqaychana.
157

¿Imamantam llasaq rimay rimachkan?
a. Muhu rikchachiymanta.
ch. Muhu taqiymanta.
h. Muhu akllaymanta.
¿Imanantaq mana muhuta rikchachispa

tarpuptinchik?
a. Mana utqaymanchu waytamun.

ch. Mana utqaymanchu pawamun.
h. Mana utqaymanchu rurumun.
¿Imatam manaraq tarpuchkaspa muhukunata

rurananchik?
a. Rikchachinanchik .
ch. Taqimanta hurqunanchik.
h. Akllananchik.
Rikcharqachisqapa, hina qipanmanqa, ¿Imatataq

muhuta ruranchik? Qillqay.
158

Killwirquspaqa. ¿Imatataq muhuta ruranchik? Qillqay.
Qampaq. ¿Allinchu muhukuna rikchachiy? ¿imaynanpi?

Qillqay.
¿Ima muhukunatataq killwinchik? Qillqay.
¿Ima muhukunatataq mana killwinchikchu? Qillqay.
¿Imaynakunatataq muhukunata rikchachinchik?

Taytamamaykita utaq awiluykikunata tapukamuspa
qillqay.

159

Qawaspayki kutichiy.
Kikin simikunata tinkuchiy, hinaspa llimpiy.
RIKCHACHIY PUTQUY KILLWIY CHALLAY
challay killwiy rikchachiy putquy
Simikunata ñawichaspa simi pasmiman rakiy.
rikchachiy challay killwiy putquy
rikchachiy challay killwiy putquy
Simi pasmikunawan simikunata qispichiy, llimpispa

qillqay.
rik ra llay su put ka rikchachiy
cha ta ay cha quy

wak
la maq chiy say wiy su
ku si ra kill wa ta

160

Kay mana allin qillqasqa rimaykunata ñawichaspayki
allinchay.
Lukas Tayta muhuta sara challaspa rikchachin rahuwan.
Ana papata Mama hurquspa killwin ruhimanta.
Riqsinakunankupaq Muhukunataqa tarpuchkaspam

manaraq puñuchinchik allpawan.
Muhutaqa Hawas tarpunchik chulla chullallamantam.
Maqchispam tarpunchik Siwarataqa.
Rurasqaykita amawtaykiwan allin kasqanta, mana

allin kasqanta qawapay.
Pantasqaykikunata allichaspa qillqana maytuykipi

qillqay.
161

Kay achahalata ñawinchay.
A-a CH - ch H-h
I-i K-k L-l
LL - ll M-m N-n
Ñ-ñ P-p Q-q
R-r S-s T-t
U-u W-w Y-y
162

Kunanñataq kay siqipi mañakusqanta hatun qillqawan
qallaykuspa qillqay.
Llaqtakunapa Apukunapa Runakunapa Quchapa

sutinta sutinta sutinta sutinta
Anta Yaruki Saywa Yana qucha
Yachaq masiykikunapa rurasqanwan tupachispa qayllaspa

rurasqanta qillqay.
Llaqtakunapa Apukunapa Runakunapa Quchapa

sutinta sutinta sutinta sutinta
Anta Yaruki Saywa Yana qucha

163

Llasaq rimayta qillqasun
Huk ñiqin warmakuna llasaq rimay qillqamusqankuta

ñawinchay.
¿Imaynanpitaq allpa mamanchikta

¿Imamantataq chuyata waqaychananchik?
qillqasunchik?
Allpa mamanchiktaqa
ama unqunanpaqmi
¿Imapaq
rurananchik? chuyata
waqaychananchik.
Allpa mamanchik,
mana pisipaspa nitaq
¿Imarayku?
chiqnikuspa, lliw wakcha
runata, apu runata,
hinallataq uywakunata
allin mikusqata
uywawasqanchirayku.
Kay watakunapim yachaysapa

runakuna ninku: Allpa mamanchikmi
¿Imaynanpi? unquchkanña, llapa runakuna mana
uyarikuspa llumpayta lastikukunawan
qanrachaptinchik, hawa hampiwan
llumpayta kawsaykunata tarpuptinchik,
chaymi kay watakunaqa llumpay
inti chayamuspa unquykunata
apamuchkan.
164

Qamñataq imaynanpi yaku mamanchik
pisiyasqanmanta huk llasaq rimayta qillqay.
Qillqanapaq kay tapukuykunamanhina
rimanakusunchik.
¿Imatataq qillqasaq?
Chiqa willakuyta. Llasaq rimayta.
¿Imamantataq qillqasaq?
Imaynanpi yaku Imaynanpi yaku

mamanchik mamanchik
pisiyasqanmanta. achkayasqanmanta.
¿Imapaqtaq qillqasaq?
Tayta Yachaq
mamakunaman warmakunaman
riqsichinapaq. riqsichinapaq.
¿Imapaqtaq qillqasaq?
¿Imaynataq chirun kanman? Chiruy.
165

Qillqasunchik.
Llasaq rimayta imaynanpi yaku mamanchik
pisiyasqanmanta qillqay.
¿Imamantataq ¿Imapaq
¿Imarayku? ¿Imaynanpi?
qillqasunchik? rurananchik?
166

Qillqayta tukurquspa.
Qillqasqanchikta allichasun.
Tiyaq masiykiman qillqasqaykita

qawachiy, hinaspa imayna
sutin qillqasqaykita, chirunta
hinallataq imayna qillqasqaykita
qawaykapusunaykipaq mañakuy.
Hinaspa allichanaykipaq
nisusqaykikunata uyariy.
Qillqasqaykita kay siqi ukupi yanapakuykunanawan

qawapay.
Arí Mana
¿Llasaq rimaypa chirunta

chirurqanichu?
¿Llasaq rimaypa sutinta

churarqanichu?
¿Hatun qillqawanchu qillqayta

qallaykurqani?
Rakina, ¿tukuq chikunkunata

churarqanichu?
¿Allinninpichu llasaq rimayta

qillqarqani?
167

Yapamanta llasaq rimayta qunqasqaykikunata,
pantasqaykikunata allinchastin qillqay.
168

Shawi ayllupi tarpusqankumanta
yachasun
Chiruta qawaspa rimasun.

Arus tarpuyta yachasun
¿Imatataq pallachkanman?
rihuta siwarata arusta
Ñawinchananchik qillqasqa ¿imamantataq

rimachkanman?
¿Ima qillqasqataq kanman? ¿willakuychu, kamachikuyku?
¿Imapaqraq qillqamurqaku?
Ñawinchaypiqa:
Upallalla ñawinchasun.
Pipas ñawinchaptinqa upallalla uyarisun.
Tapukuyta munaspaqa makinchikta
huqarispa tapusun.
169

Ñawinchachkaspa.
Arus tarpuymanta qillqasqata ñawinchay
Chakra allpa arus muhu takarpu
Imayna rurana:
1
Ñawpaqta, chakrata sumaqta
kichay, tirapay ima, hinaspa
tirapasqaykita kañanaykipaq
killantinta chakichiy.
2
Kanayta tukurquspa, chakrata
chuyanchay, lliw chaprankuna,
kullukuna sumaqta muntuykuspa
kañapay.
3 Chaymanta, takarpuwan iskay

chakipikama uchkupay.
4
Hinaspa, uchkusqaykimanhina
suqta utaq pusaq muhu arusta
hinay, chaymanta qachispalla
saqiy. Ama pampaychu.
5 Tarpuyta tukurquspa chikllisqanta qawanaykipaq

pusaq punchaw suyay.
170

1 ¿Ima rikchaq qillqasqataq ñawicharqanchik?

harawi kamachiq qillqa Willakuy
2 ¿Imamantataq qillqasqapi rimachkan?
sara tarpuymanta
siwara tarpuymanta
arus tarpuymanta
3 ¿Imanasqataq tarpunankupaq ñawpaqta chakrata

kañananku?
Chuya allpapi kawsay allin wiñananpaq.

Chiri allpa kaptin ruparinanpaq.
Llumpay qura wiñariptin.
4 ¿Imapaqtaq kay qillqata qillqanmanku karqa?
5 ¿Arus tarpuy rihu tarpuywan kaqllachu?
arí mana
¿Imanasqa? Qillqay.
Arus tarpuy Rihu tarpuy
171

6 ¿Arus tarpuypiqa imaraykutaq suqta utaq pusaq muhuta
hinanku?
Achka arusta mikuyta munaspa.

Mana wiñayninpi sasachakunanpaq.
Arus puchuptinmi chaynata hinanku.
Qaway:
7 ¿Iskay qillqasqakuna tinkunchu icha manachu?

tinkunmi manam tinkunchu
¿Imarayku?
Rurasqaykita yachaq masiykikunaman qawachiy,

mana allin kaptinqa allinchay.
Kutichiy:
¿Allintachu rurasqani? ¿Imapitataq sasachakuchkani?
¿Imapitaq allichanay? Qillqay.
172

Simikunata "arus tarpuyta yachasun" qillqapi siqimuy,
hinallataq chay simikamallata tinkuchiy.
kichay HINAY
tirapay UCHKUY
kañay CHAKICHIY
chakichiy KAÑAY
uchkuy TIRAPAY
hinay KICHAY
Tupachisqayki simikunawan rimaykunata qillqay.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
173

Kutichiy:
¿Imakunatataq kay
taqipi yacharquni?
¿Imata ruraspataq
yacharquni?
¿Imapaqtaq
yacharquni?
¿Imapaqtaq yachasqaykuna allin?
¿Imaynatataq kay taqapi tarikuni? Chakanawan (X)

kasqaykimanhina siqiy.
¿Imanasqa?

8 Taqa
Kawsayninchikkunata
Uywasunchik

¿Ima killakunapitaq qawasqanchikkunata ruranchik?
• Tanta wawa ruraypaq yachaykunata.

• Wañuq ayllunchikkunawan rimanakuyta.
• Rimay qawachiy ñawinchayta.
• Rimay qawachiy qillqayta.
• Asháninka llaqtapi kakaw tarpuyta.

Tanta wawa rurayta yachasun
Piwantaq rimachkanku.
Imanasqataq tanta wawata rimapayachkanku.
Imaraykutaq wañuqkunapaq mikuykunata
churapunku.
Ima niwaqtaq kay ruraykunamanta siqiy.
¿Ima unanchaykunatataq tanta wawa ruraypi

qawanchik? Yachasqaykita qillqay.
176

Tanta wawa rurayta qawamunapaq allichakusun.
Tanta wawa ruray Kartachawan Wasinta rispa

qawaq rinapaq minkakamusun. minkakamusun.
minkakamusun.
Manaraq richkaspa rimanakusun.
Rimakuykuspa Qasichalla Huk hukllamanta

chayasun. qawasun. tapukusun.
Tapukuykunata
yachasun.
Tanta ruraqta tapukusun.

¿Ima akukunamantataq tanta wawata ruranchik?
¿Ima unachaykunataq tanta wawa ruraypi rikurin?
Yachay wasiman kutimuspa willamususqaykichikta

qillqaychik.
Kunanñataq tayta mamaykiman yachaq willasusqaykichikta

willaychik, paypas huk unanchaykuna willasunaykichikpaq.
177

Kawsay hallmaymanta rimanakusun
Manaraq rimanakuchkaspa.
¿Ima llamkaytataq
qawachkanchik?
¿Ima kawsaykunatataq
hallmanchik?
¿Imaynatataq sapa
kawsayta hallmanchik?
Ñawpaqta kimsa kimsamanta huñunakuychik

tapukuykunamanhina rimanakunaykichikpaq.
¿Ima hallmaymantataq willakusun? Siqiy.
¿Pikunamantaq willasun? Qillqay.
¿Imapaqtaq willasun? Qillqay.
178

Huñuykipi ima kawsay hallmaymanta
rimarinaykichikpaq akllaychik.
Huñuykipi chay kawsay imayna hallmaymanta
rimariychik.
Huñuykipi hukniykichik kaq rimarinaykichikpaq
allichakuychik.
Ruyrupi tiyaspa kawsaykunamanta willakuqkunata
uyarisunchik.
Rimanakuypi
Warma masiykuna, Hawastaqa iskay kimsa

kunan hawas rapiyuqllatam ñawpaqtaqa
hallmaymanta rimasun. allinta sapichakunanpaq
qurankunata chuqastin,
chuqastin hallmanchik.
Chaymantaqa manaraq
waytarimuchkaptinmi
huktawan mana
mastakunanpaq kutipanchik,
qurachastin.
Rimasqankuta qatichispa rimanakuychik.
Rimanakuyta tukurquspa
¿Ima hallmaykunamantataq rimarirqanchik?
¿Imapaqtaq rimarisqanchik allin?
¿Imaynataq rimariypi karqanchik?
179

Rimay qawachiyta ñawinchasun

rimariy.
¿Imapaqtaq rimay qawachiyta qillqamurqanku?
ñawichachkaspa.
Sara hallmaymanta
(rimay qawachiq qillqa)
Kimsa simana sara

wiñasqanmantaqa wakin
ayllukuna quraymanñam
yaykunku, wakinkuqa
llaqillanpi qawaspanku
musyasqankumanhina
qurapanku. Mana chayta
rurasqaqa, qurakuna
utqayman wiñarquspam,
sarata iqurqunman,
hinaptin qilluyarquspaqa manaña allintachu
qispinman.
Mana chayna kananpaqmi, qurapayanku.
Kay sara quraypiqa wakin ayllukunaqa sarata,
rimapayaspanku, kuyapayaspankum, mana allin
qurakunawan chutarqunankumanta sumaqllata
quranku, manachayqa, chutarqusqaqa
–“ñakawasunmanmi”, ¡Kawsaymi riki! Ninkum.
180

Ñawichasqaykimanta tapukuykunata kutichiy.
¿Imapaqmi sarata ¿Hayka kutim sarata

hallmanchik? hallmanchik?
¿Imamantataq
ñawicharqanchik?
¿Hayka unaymantam ¿Hallmanapaq, ñawpaqta

ñawpaqta hallmanchik? imatam ruranachik?
¿Imapaqtaq rimay qawachiq qillqata ñawincharqanchik?
181

Rimay qawachiq qillqasqaman kutispayki manakaq
simikunata qillqayta tukupay.
Sarataqa mana ……………… atipananpaq,

allinta sapichakuspa sayanapaqmi …………… kuti
hallmanchik.
Ñawpaqtam huk …………………… qispirqamuptin

qurankunata chuqastin hallmanchik,
huktañataqmi ………… ……………… killamantaña
hallmayta kutipanchik.
Ichaqa ……………… hallmayta qallaykunapaqqa,

ñawpaqtam Pacha mamamanraq
saminchakunchik.
Hinaspañam kikinchikpas ……………… mamata

miskipaykachispa, mana qillanayastin, aswan
kusisqallaña sara hallmaytaqa qallaykunchik.
Chaymi sara mamaqa paypas kusikuywantaq,

sumaqllataña …………………… pukllaqhinalla
sumaqta chutarikun.
Tarpusqanchik sara mamataqa kuyakuywan

………………………… allinta rurunanpaqqa
uywananchik.
182

Rimaykunata chirunwan tinkuchiy.
Sara chutarqusqaqa
Saram qurasqapiqa
Saram mana qurasqapiqa
Kay simikunata ñawinchaspa huk simikuna qallariq

simi pasmiwan qillqay.
hallmay quray saminchay
hall pay
kutipay iskay sara
183

Simikunata ñawinchaspa tinkuqnin simi pasmiwan
tinkuchiy.
hallmay sa
ra fi
kutipay pay
sa
min
hall
quray ku
y
cha
sa may
iskay
is ku ra
sara
ra
y kay
qu
saminchay
Simikunapa pasminkunawan huk simikunata

qispichiy.
all
was
law
184

Riqsisqayki simikunata kuyuq qillqakunawan
qispichispa qillqay.
k u q ll
y
q q
i
u
k
a u n a
Qillqasqayki simikunawan rimaykunata qispichiy.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
185

Kay rimaykunata allichaspa qillqay.
hallman. Turiy hawasta rawkawan
quran. Mamay siwarapa qurankunataa
kutipan. sara Papay hallmayta
Kay rimaykuna qillqayta tukupay.
qurachanku kutipanku mikunku hallmanku
Runakuna rawkawan papata
Warmikuna siwarata
Warmakuna sara hallamayta
Wakakuna llullu qiwata
186

Llaqtaykipi kawsaykuna imayna hallmasqaykimanta
qillqay.
187

Rimay qawachiyta qillqasun
Yachaq masiykikunawan qawasqayki chiruku

namanta rimariychik.

¿Imapaqtaq rimay qawachiyta qillqasun?
¿Pikunapaqmi rimay qawachiy qillqasqanchik?

Siqiy.
188

Rimay qawachiq qillqasqa qillqananchikpaq rimanakusun.
¿Imaniqtaq rimay qawachiqpa sutin kanqa?
Imay rikchaq qillqanawantaq rimay qawachiq

qillqasqapa sutin kanqa?
¿Ima sayaytataq rimay qawachiq qillqapa sutinta

qillqasun?
¿Imaynataq misa mastaymanta rimay qawachiq

qillqasqapa siqin kanqa? Siqiy.
189

Qillqasunchik
Kay yanapukuymanhina ñawpaq qillqasqata qillqasun.
¿Imanasqam
¿Imaynata misata ¿Imapaqmi
misata
mastanchik? mastanchik?
mastanchik?
Ayanchikkunapaq misata mastanchik
190

Qillqayta tukurquspa
Qillqasqanchikta allichasun.
Tiyaq masiykiman qillqasqaykita

qawachiy, hinaspa imayna
sutin qillqasqaykita, chirunta
hinallataq imayna qillqasqaykita
qawaykapusunaykipaq mañakuy.
Hinaspa allichanaykipaq
nisusqaykimanhina allinchay.
Qillqasqaykita kay tapukuynawan yanapachikuspa

qawapay.
Arí Mana
¿Misa mastakuymanta allintachu

qillqarqani?
¿Imapaq kasqanta allintachu

qillqarqani?
Imapas pisinraqchu qillqasqaypi.
¿Hatun qillqawanchu qillqayta

qallaykurqani?
Rakina, ¿tukuq chikunkunata

churarqanichu?
191

Yapamanta rimay qawachiq qillqasqapa
qunqasqaykikunata, pantasqaykikunata allichastin
qillqay.
192

Ashaninka llaqtapi kakaw
tarpuymanta yachasun

rimariy.
¿Imamantataq kay qillqa rimachkanman? Allin kaqta

chakatay (X).
Kakaw Yuka Sara

tarpuymanta tarpuymanta tarpuymanta
¿Ima qillqasqatataq ñawinchasun? Allin kaqta chakatay

(X).
Llasaq rimay tiqsichay kamachi
¿Imapaqtaq qillqasqatataq ñawinchasun? Huknin kaqta

kay (X) siqiwan chakatay.
Ima nisqanta Nisqanta

umanchanapaq Asikunapaq
ruranapaq
193

Ñawichachkaspa
Kakaw tarpuy
Kananmi:
Kakawpa muhun
Lastiku
Allpa
Wanu
Imayna tarpuna:
1. Kakawta tarpunapaqqa ñawapaqta muhuta
allinninta akllana.
2. Chay akllasqanchiktañataq sumaqta

chakichina.
3. Chakirquptinñataq allpatawan wanuta

chaquspa suytu lastikukunaman winana.
4. Chaymanñataq kakaw muhuta

tiyanpachatakama hanayman sinqachayuqta
chawpikamalla allpayuqta churanchik.
5. Chaytaqa mana llumpay rupaypi sapa

iskay punchawmanta yakuwan challaspa
uywanchik.
6. Kimsa killamantañataq chakrakunaman

apaspa sapa kimsa ichiypi tarpunchik.
7. Chaymantaqa malta sacha kanankama

mana qura atipanankama allpachanchik.
194

Huktawan ñawinchaspayki tapukuykunata kutichiy.
¿Imamantam kamachiq qillqasqa rimachkan?

Kakaw pallaymanta.
Kakaw tarpuymanta.
Kakaw muhu akllaymanta.
¿Imakunatataq kakaw tarpunapaq allinchakunchik?
¿Imatam manaraq kakawta tarpuchkaspa rurananchik?

Wanuta huñunchik.
Muhuta pallanchik.
Muhuta akllanchik.
¿Imaynanpachatam kakaw muhuta churanchik?

Tiyanpachatakama.
Kinranpachatakama.
Yanqanpi.
Manaraq ñawinchachkaspa tapukuykuna

kutichisqaykita qawapaspa allinchay.
195

Kamachiq qillqamanhina ruraykunata yupaywan
ñiqichay.
Kakaw tarpunapaqqa ñawapaqta

muhuta allinninta akllanchik.
Chaymanñataq kakaw
muhutaqa tiyanpachatakama
hanayman sinqachayuqtakama
chawpikamalla allpayuqta
churanchik.
Chay akllasqanchiktañataq
sumaqta chakichinchik.
Kimsa killamantañataqsi
chakrakunaman apaspa sapa
kimsa ichiypi tarpunchik.
Chaytaqa mana llumpay rupaypi

sapa iskay punchawmanta
yakuwan challaspa uywanchik.
Chaymantaqa malta sacha

kanankama mana qura
atipanankama allpachanchik.
Chakirquptinñataq allpatawan
wanuta chaquspa suytu
lastikukunaman winanchik.
196

Kakaw imayna tarpuy ñiqichasqamanhina siqiy.
1 2
3 4
5 6
197

Kutichiy:
¿Imakunatataq kay
taqapi yacharquni?
¿Imata ruraspataq
yacharquni?
¿Imapaqtaq
yacharquni?
¿Imaynatataq kay taqapi yachasqaykiwan tarikunki,

kasqaykimanhina llimpiy?
¿Imanasqa?

Glosario
akta acta
anti ande
awana textilería
chalay/llanki trueque
chiklli /iklli brote/ retoño
chiru imagen/dibujo
chuya claro
hapu tierra suave
harawi poesía, poema
hawari cuento
hawira vía láctea
hunka semana
llasaq simi texto argumentativo
llika red
minkakuy convocar
punchawchana periódico
Qaramallu hipérbaton
qarpay/parquy regar
qillqasqa texto
saynata teatro
suka verso
simi pasmi sílaba
siminakuy discusión
takarpu estaca/estaquilla
tiqsichay descripción
willakuy noticia
willakuy siqi texto infográfico
yuyanchasqa willakuy artículo

CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA

SUB ITEM 01 Caratula Comunicion 1er grado Chanka Retira.pdf
El 22 de julio de 2002, los representantes de las conformamos esta sociedad, nos sintamos parte
organizaciones políticas, religiosas, del Gobierno de ella. Con este fin, el Acuerdo promoverá el
y de la sociedad civil firmaron el compromiso acceso a las oportunidades económicas, sociales,
de trabajar, todos, para conseguir el bienestar y culturales y políticas. Todos los peruanos tenemos
desarrollo del país. Este compromiso es el Acuerdo derecho a un empleo digno, a una educación de
Nacional. calidad, a una salud integral, a un lugar para vivir.
Así, alcanzaremos el desarrollo pleno.
El Acuerdo persigue cuatro objetivos
fundamentales. Para alcanzarlos, todos los 3. Competitividad del País
peruanos de buena voluntad tenemos, desde el Para afianzar la economía, el Acuerdo
lugar que ocupemos o el rol que desempeñemos, se compromete a fomentar el espíritu de
el deber y la responsabilidad de decidir, ejecutar, competitividad en las empresas, es decir,
vigilar o defender los compromisos asumidos. mejorar la calidad de los productos y servicios,
Estos son tan importantes que serán respetados asegurar el acceso a la formalización de las
como políticas permanentes para el futuro. pequeñas empresas y sumar esfuerzos para
fomentar la colocación de nuestros productos
Por esta razón, como niños, niñas, adolescentes o en los mercados internacionales.
adultos, ya sea como estudiantes o trabajadores,
debemos promover y fortalecer acciones que 4. Estado Eficiente, Transparente y
garanticen el cumplimiento de esos cuatro Descentralizado
objetivos que son los siguientes: Es de vital importancia que el Estado cumpla
con sus obligaciones de manera eficiente y
1. Democracia y Estado de Derecho transparente para ponerse al servicio de todos
La justicia, la paz y el desarrollo que necesitamos los peruanos. El Acuerdo se compromete a
los peruanos sólo se pueden dar si conseguimos modernizar la administración pública, desarrollar
una verdadera democracia. El compromiso del instrumentos que eliminen la corrupción o el uso
Acuerdo Nacional es garantizar una sociedad indebido del poder. Asimismo, descentralizar el
en la que los derechos son respetados y los poder y la economía para asegurar que el Estado
ciudadanos viven seguros y expresan con sirva a todos los peruanos sin excepción. Mediante
libertad sus opiniones a partir del diálogo abierto el Acuerdo Nacional nos comprometemos a
y enriquecedor; decidiendo lo mejor para el país. desarrollar maneras de controlar el cumplimiento
de estas políticas de Estado, a brindar apoyo
2. Equidad y Justicia Social y difundir constantemente sus acciones a la
Para poder construir nuestra democracia, es sociedad en general.
necesario que cada una de las personas que

SUB ITEM 01 Caratula Comunicion 1er grado Chanka Tira.pdf
Rimana
SÍMBOLOS DE LA PATRIA
Kuskalla yachasunchik - 1 Rimana

CORO
Somos libres, seámoslo siempre,

y antes niegue sus luces el Sol,
que faltemos al voto solemne
que la Patria al Eterno elevó.
1
BANDERA HIMNO NACIONAL ESCUDO
Declaración Universal de los Derechos Humanos

El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó
la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación:
Chanka varinate Chanka
Qichwa
Chanka
1
Comunicación
Comunicación 1
Cuaderno de Trabajo
DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN
PROHIBIDA SU VENTA PERÚ Ministerio
de Educación

1 Rimana Llamkana Maytu Comunicacion Quechua Chanka 3 PDF Free

Cargado por

Información del documento

Título original

Derechos de autor

Formatos disponibles

Compartir este documento

Compartir o incrustar documentos

Opciones para compartir

¿Le pareció útil este documento?

¿Este contenido es inapropiado?

Copyright:

Formatos disponibles

1 Rimana Llamkana Maytu Comunicacion Quechua Chanka 3 PDF Free

Cargado por

Copyright:

Formatos disponibles

SUB ITEM 01 Caratula Comunicion 1er grado Chanka Tira.

Kuskalla yachasunchik - 1 Rimana

Somos libres, seámoslo siempre,

Declaración Universal de los Derechos Humanos

Chanka varinate Chanka

Caratula Comunicion 1er grado Chanka.indd 1 31/10/19 16:00

Caratula Comunicion 1er grado Chanka.indd 2 31/10/19 16:01

Cuaderno de trabajo Comunicación

Interiores Comunicion 1er grado Chanka 1-102.indd 1 31/10/19 14:10

Simikunapi, Kawsaykunapi, Sapsikunapi Tukuy niraq Yachachina Umalliq

1 Rimana llamkana maytu

© PERÚ SUYUPI YACHAY KAMAYUQ

2019 watapi - allinchaspa yapamanta mirachisqa

DEIB nisqamanta llapan llamkaypi yanapakuq

Maytu allichaypi yanapakuq

Qillqapa qillqaynin qawaq

2019-15796 yupawan Perú Suyupa Hatun Ñawichana Wasipi churasqa.

Kay maytutaqa paqarichiqkunapa mana munayninwanqa manam pipas mirachinmanchu.

Perú suyupi mirachisqa / Impreso en el Perú / Printed in Peru

Interiores Comunicion 1er grado Chanka 1-102.indd 2 3/11/19 13:17

Interiores Comunicion 1er grado Chanka 1-102.indd 3 31/10/19 14:10

2 Taqa Kawsay huqariy

Kawsaykunamanta watuchinakuypi atipanakusun 34

3 Taqa Kawsayninchikkuna tikrachiy

4 Taqa Uywanchikkunapa raymin

Uywakuna raymichaymanta willanakusun 82

Waka tiqsichaymanta ñawichasun 89

Yuyachikuy qillqasqata ñawichasun 94

Yachasqanchikta qawasun 102

Interiores Comunicion 1er grado Chanka 1-102.indd 4 31/10/19 14:10

Wasichakuymanta siminakusun 106

6 Taqa Tarpunapaq allichakuykuna

Yarqa aspiymanta tapukuyta yachasun 130

7 Taqa Hatun tarpuy

Muhu iskuymanta rimaypi atipanakuyta yachasun 154

Muhu rikchachiymanta ñawichasun 156

Llasaq rimayta qillqasun 164

Shawi ayllupi tarpusqankumanta yachasun 169

Yachasqanchikta qawasun 174

8 Taqa Kawsayninchikkunata uywasunchik

Kawsay hallmaymanta rimanakusun 178

Rimay qawachiyta ñawichasun 180

Rimay qawachiyta qillqasun 188

Asháninka llaqtapi kakaw tarpuymanta yachasun 193

Yachasqanchikta qawasun 198

Interiores Comunicion 1er grado Chanka 1-102.indd 5 31/10/19 14:10

Qampaqmi kay qillqasqa maytuqa. Kaywanmi pukllaqhinalla

Yachayniykikuna kallpanchanaykipaq hinaspa ñawpaqman

Sapallaykipas mana chayqa yachaq masiykikunawan

Qillqasqa maytupi ruraykunaqa llaqtaykipa kawsakuyninta,

Hinallataqmi runa masiykikunawan, wasi masiykikunawan,

Kay qillqasqa maytuwanqa pukllankim, takinkim, llusinkim,

Kay qillqasqa maytutaqa munaykunkipunim. Sumaq kallpachasqa

Kusisqalla, kuyakuywan llamkaykuy.

Interiores Comunicion 1er grado Chanka 1-102.indd 6 31/10/19 14:10

• Llullu kawsaykuna huqariypaq unanchaykuna

Interiores Comunicion 1er grado Chanka 1-102.indd 7 31/10/19 14:10

3 Yachaqta llullu kawsaykuna huqariypaq

Interiores Comunicion 1er grado Chanka 1-102.indd 8 31/10/19 14:10

Chiwak, Wiq, Pichiw,

Llullu kawsaykuna rururiptin, rikurimuq pisqukunata

Interiores Comunicion 1er grado Chanka 1-102.indd 9 31/10/19 14:10

Siqikunamanhina uywakuna armachiymanta